2.

0 Penulisan mengenai imbuhan dan proses pembentukan kata

yang terdapat dalam Bahasa Melayu.

Imbuhan awalan ialah imbuhan yang ditambahkan pada hadapan

kata dasar. Contohnya berlari. Imbuhan ber- ditambahkan pada hadapan
kata dasar lari. Manakala imbuhan sisipan ialah imbuhan yang diselitkan
di antara unsur-unsur kata dasar. Contohnya kemuncup. Imbuhan em-
disisipkan dalam kata dasar kuncup. Imbuhan apitan pula imbuhan yang
ditambahkan serentak pada hadapan dan belakang kata dasar.
Contohnya pembacaan. Imbuhan pem-...-an ditambahkan pada kata
dasar. Kata dasar baca diapit oleh imbuhan tersebut. Imbuhan akhiran
ialah imbuhan yang ditambahkan pada bahagian belakang kata dasar.
Contohnya manisan. Imbuhan –an ditambahkan diakhir pada bahagian
kata dasar.

Bentuk Pengertian Contoh

Imbuhan

Awalan Imbuhan yang ditambah ber- berjalan

pada bahagian hadapan ter- terambil
kata dasar
Akhiran Imbuhan yang ditambahkan -an lautan
pada bahagian belakang -kan panjangkan
kata dasar

Sisipan Imbuhan yang diselitkan di -em- g + em + uruh

antara unsur-unsur kata (kata dasar guruh)
dasar

Apitan Imbuhan yang ditambahkan ke-...-an kedudukan

serentak pada hadapan dan pe-...-an pedalaman
pada belakang kata dasar
 Bidang pembentukan kata merupakan subsistem dalam sistem
bahasa. Dalam konteks Bahasa Melayu, pembentukan kata dipandang
sebagai proses mengolah unsur-unsur bahasa tersebut sehingga menjadi
pekataan yang boleh diujarkan dan difahami oleh penuturnya.
Pembentukan kata lazimnya dihuraikan daripada sudut prosesnya.
Bahasa Melayu mempunyai beberapa cara membentuk perkataannya.
Ada bentuk perkataan bersifat tunggal, contohnya bangunan, mati, hitam.
Di samping itu, terdapat perkataan yang dibentuk hasil proses
pengimbuhan, pemajmukan dan penggadaan.

Proses pembentukan kata bahasa Melayu adalah bersifat derivatif

iaitu dapat menerbitkan banyak perkataan melalui pencantuman kata dsar
dengan pelbagai imbuhan yang terdapat dalam sesuatu bahasa itu.
Kaedah pembentukan perkataan yang terdapat dalam bahasa Melayu
berbeza daripada kaedah pembentukan bahasa-bahasa yang bersifat
fleksi. Sifat ini membentuk atau mewujudkan perkataan-perkataannya
melalui perubahan fonem dalam kata dasar itu sendiri dengan
berdasarkan golongan kata atau kasusnya. Selain itu, perkataan juga
dapat diterbitkan daripada penggandaan kata dasar, sama ada secara
menyeluruh atau hanya sebahagian kata dasar tersebut. Penggandaan
menyeluruh bererti kesemua kata dasar itu diulang tanpa sebarang
perubahan. Contohnya bagunan-bangunan, alat-alat dan sebagainya.
Penggandaan yang berlaku pada sebahagian kata dasar
bermaksud hanya sebahagian kata dasar itu diulang. Contohnya jari-----
jejari,merata------ merata-rata dan sebagainya. Satu lagi jenis perkataan
yang terdapat dalam bahasa Melayu ialah bentuk yang diterbitkan melalui
penggabungan dua kata dasar atau lebih, contohnya jalan raya, cari gali
dan sebagainya.

Proses pembentukan dalam bahasa Melayu membincangkan dari

segi bentuk-bentuk yang terhasil seperti bentuk kata tunggal, bentuk kata
terbitan, bentuk kata majmuk dan bentuk kata ganda.

Kata tunggal ialah kata yang tidak mengalami proses

pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan. Dalam bahasa Melayu,
kata tunggal boleh mengandungi hanya satu suku kata atau mengandungi
lebih daripada satu suku kata. Terdapat kata tunggal yang langsung tidak
menerima imbuhan seperti itu, ini, sini, mereka, dan sana tetapi
kebanyakan kata tunggal berpotensi menerima imbuhan untuk menjadi
kata terbitan. Kata tunggal ada yang terdiri daripada satu suku kata, dua
suku kata dan seterusnya hingga enam suku kata.

Kata tunggal satu suku kata mempunyai jumlah yang agak terhad
dalam bahasa Melayu. Ada antaranya merupakan pinjaman daripada
bahasa asing terutamanya bahasa Arab dan bahasa Inggeris. Ada juga
perkataan yang merupakan kependekan bagi perkataan dua suku kata
atau lebih, misalnya ku untuk aku, tu untuk itu, tetapi perkataan
sedemikian tidak dianggap perkataan satu suku kata.

Jadual berikut menunjukkan pola gabungan konsonan-vokal dalam kata

tunggal bahasa Melayu :

Pola Konsonan-vokal Contoh

KV
VK
KVK
 KKVK
KVKK
KKKV
KKKVK

Sebahagian besar daripada perkataan dalam bahasa Melayu terdiri

daripada dua suku kata. Berikut adalah pola kata tunggal dengan dua
suku kata :

Pola kata tunggal dua suku Contoh

kata
V + VK
V + VK
V + KVK
VK + KV
VK + KVK
KV + V
KV + VK
KV + KV
KV + KVK
KVK + KV
KVK + KVK

Kata tunggal tiga suku kata dalam bahasa Melayu agak sedikit jika
dibandingkan agak kecil. Tetapi, pola-pola susunan konsonan-vokalnya
agak banyak. Kebanyakan perkataan tiga suku kata ini terdiri daripada
kata-kata pinjaman. Antara polanya :

Pola konsonan-vokal Contoh

KV +V+ KV
KV +V +KVK
V +KV+ V
KV +KV +V
KVK +KV+ V
KV +KV+ VK
KVK +KV+VK
 V +KV+ KV
V +KV+ KVK
VK +KV+KV
KV +KV+ KV
KVK +KV+ KV
VK +KV+ VK
V +KV+ VK
KV +KV+ KVK
KVK +KV+ KVK
KV +KVK+ KV
KVK +KVK+ KV
KVK +KVK+ KV

Dalam bahasa Melayu, kata tunggal empat suku kata dan lebih
hanya terdapat sebilangan kecil sahaja. Kebanyakan perkataan ini ialah
kata pinjaman. Antaranya ialah :

Pola konsonan-vokal Contoh

KV +KV+ VK+ KV
KV +KVK+ KV+ KV
KVK +KV+ KV+ KV
KVK +KV+ V+ KV
KV +KV +KV+ KV
KV +KV +KV+ KVK
KVK +KV +KV+ KVK
KVK +KVK+ KV+ KV
KV +KV +V+ KVK
V +KV +KVK+KV+ KV
KVK +KV+ KV+ KV+ KVK
KV +KV +KV+ KV+ KV+ KV

Selain daripada perkataan di atas, kata akronim juga tergolong

dalam kata tunggal. Kata akronim ialah kata yang terbentuk sebagai hasil
percantuman bahagian-bahagian daripada serangkai kata. Bahagian-
bahagian yang dicantumkan itu boleh terdiri daripada huruf-huruf, suku-
suku kata atau bahagian-bahagian daripada sesuatu kata. Huruf akronim
boleh ditulis dalam tiga cara bergantung kepada cara pembentukan
akronim tersebut.

Pertama, percantuman huruf-huruf awal kata, contohnya Universiti

Pendidikan Sultan Idris (UPSI), Edaran Otomobil Nasional (EON), Institut
Pendidikan Guru Kampus Ipoh (IPGKI) dan sebagainya.

Kedua, percantuman huruf dan suku kata sesedap sebutan.

Contohnya Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (Jakim), Majlis Kanser
Nasional (Makna), Sukan Malaysia (Sukma) dan sebagainya.

Ketiga, percantuman suku kata awal kata. Contohnya cerita

pendek(cerpen), taman bimbingan kanak-kanak (tabika), kumpulan gitar
rancak (kugiran) dan sebagainya.

Keempat, percantuman bahagian awal kata pertama dengan

bahagian lain kata yang menyusulinya. Contohnya hala laju (halaju),
jentera tolak (jentolak), tumbuh besar (tumbesar) dan lain-lain.

Proses pembentukan kata yang kedua ialah kata terbitan. Kata

terbitan ialah kata yang terhasil daripada proses pengimbuhan, iaitu
proses menggandingkan imbuhan pada kata dasar. Imbuhan tersebut
terdiri daripada imbuhan kata nama, kata kerja dan lain-lain. Antara
contoh kata terbitan ialah kajian, pemandangan, gemilang, bersatu,
menangis, mempersoalkan dan pemenang.

Imbuhan terdiri daripada morfem terikat sementara kata dasar ialah

bentuk morfem bebas yang dapat menerima imbuhan. Imbuhan ialah
bentuk morfem yang tidak boleh hadir bersendirian dalam ayat, iaitu harus
diimbuhkan pada bentuk yang lain yang merupakan kata dasar. Imbuhan
terbahagi kepada empat jenis iaitu awalan, akhiran apitan dan sisipan.

Awalan dapat wujud dalam kata nama terbitan, kata kerja terbitan
dan kata adjektif terbitan.

Awalan kata nama Awalan kata kerja Awalan kata adjektif

pe- me- ter-
pem- mem- te-
pen- men- se-
peng- meng-
penge- menge-
pel- memper-
per- ber-
ke- be-
juru- bel-
maha- ter-
tata- di-
pra- diper-
sub-
supra-
eka-
dewi-

Imbuhan akhiran pula dapat wujud dalam kata nama terbitan dan
kata kerja terbitan sahaja.

akhiran kata nama akhiran kata kerja

-an -kan
-wan -i
-man
-wati
-isme
-in
-at
-ah
 Manakala apitan wujud dalam kata nama terbitan, kata kerja
terbitan dan kata adjektif.

kata nama kata kerja kata adjektif

pe-...-an me-...-kan ke-...-an
pem-...-an men-...-kan
pen-...-an mem-...-kan
penge-...an meng-...-kan
pe-...an menge-...-kan
per-...an ber-...-kan
pel-...an ber-...-an
ke-...an di-...-kan
me-...-i
men-...-i
mem-...-i
meng-...-i
di-...-i
diper-...-kan
diper-...-i
memper-...-i
memper-...-kan
ke-...-an

Sisipan tidak lagi produktif dalam pembentukan kata terbitan.

Bentuk kata terbitan bersisipan dalam bahasa Melayu hanya wujud dalam
kata nama, kata adjektif dan kata kerja.

Imbuhan Kata Nama Kata Adjektif Kata Kerja

Sisipan
-el- gembung >gelembung sirat > selirat capak > celapak
-er- suling > seruling sendeng > serendeng gapai > gerapai
-em- guntur > gemuntur guruh > gemuruh
-in- sambung > sinambung
 Pembentukan kata yang ketiga ialah kata majmuk. Kata majmuk
ialah kata yang terbentuk dengan merangkaikan dua kata dasar atau lebih
dan membawa makna yang tertentu. Kata majmuk bertindak sebagai satu
unit dan kebanyakannya dieja terpisah. Kata majmuk bentuknya tidak
boleh menerima sebarang penyisipan unsur lain. Kata majmuk dalam
bahasa Melayu dapat dibahagikan kepada tiga jenis iaitu kata majmuk
yang terdiri daripada rangkaian bebas, kata majmuk yang berbentuk
istilah khusus dan kata majmuk yang mendukung maksud kiasan.

Namun, dalam kata majmuk terdapat sebilangan kecil bentuk kata

majmuk yang telah mantap dan dianggap sebagai satu perkataan yang
utuh, walaupun bentuk kata tersebut mengandungi dua kata dasar.
Perkataan tersebut dieja secara bercantum sebagai satu perkataan.
Antaranya ialah :

antarabangsa setiausaha
beritahu sukarela
bumiputera suruhanjaya
jawatankuasa tandatangan
kakitangan tanggungjawab
kerjasama warganegara
olahraga pesuruhjaya

Kata majmuk juga mengalami penggandaan. Penggandaan hanya

berlaku pada unsur pertama kata sahaja. Namun, bagi bentuk yang telah
mantap, penggandaannya melibatkan keseluruhan unsur.

alat-alat tulis Naib-Naib Canselor

balai-balai raya kapal-kapal terbang
suku-suku kata gambar-gambar rajah
jirim-jirim organik garis-garis pusat
Menteri-Menteri Besar model-model linear
 Penolong-Penolong Pendaftar kapal-kapal terbang

Di samping itu, kata majmuk boleh menerima imbuhan untuk

menghasilkan kata terbitan. Pengimbuhan kata majmuk terdapat dalam
dua bentuk iaitu apabila kata majmuk menerima imbuhan yang
merupakan awalan atau akhiran sahaja, ejaannya tetap berpisah.
Contohnya:

campur aduk bercampur aduk

litar selari berlitar selari
ambil alih mengambil alih
temu bual ditemu bual
daya serap daya serapan

Jenis kedua ialah apabila kata majmuk menerima imbuhan yang

merupakan apitan, ejaannya menjadi bercantum. Misalnya :

campur aduk bercampuradukkan

satu padu menyatupadukan
ambil alih mengambilalihkan
temu bual menemubualkan
daya serap kedayaserapan

Pembentukan kata yang keempat ialah kata ganda. Proses

penggandaan ialah proses yang menggandakan kata dasar. Dalam
proses ini, kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau
penggandaan separa. Malahan, kata ganda juga boleh digandakan
serentak, berdasarkan rentak bunyi tertentu. Dalam bahasa Melayu,
terdapat tiga jenis penggandaan, iaitu penggandaan penuh, penggandaan
separa dan penggandaan berentak.
 Penggandaan penuh ialah proses menggandakan seluruh kata
dasar. Kata dasar yang boleh digandakan, sama ada kata dasar itu
mengandungi imbuhan ataupun tidak. Contohnya :

bapa bapa-bapa
manis manis-manis
hidup hidup-hidup
gelak gelak-gelak
persatuan persatuan-persatuan

Manakala penggandaan separa ialah proses menggandakan

sebahagian kata dasar sahaja. Kata yang digandakan itu boleh terdiri
daripada kata tunggal atau kata terbitan. Bagi kata tunggal, penggandaan
separa melihatkan pengulangan suku kata pertamanya dan gandaannya
terletak pada bahagian depan kata dasar. Vokal (selain e pepet) dalam
bentuk gandaan itu mengalami proses pelemahan, iaitu berubah menjadi
e pepet. Contohnya :

langit -------- lalangit---------lelangit

gelang------- gegelang------gegelang
tikus-----------titikus---------tetikus
bola---------- bobola--------- bebola
sungut-------susungut-------sesungut

Bagi kata terbitan pula, penggandaan separa hanya berlaku pada

kata dasar utama atau kata akarnya sahaja dan tidak melibatkan
imbuhan. Kata akar yang diulang itu boleh terletak di bahagian depan kata
dasar atau di belakang kata dasar. Contohnya:

Kata akar terletak di depan kata dasar

asak-mengasak sindir-menyindir
ejek-mengejek tawar-menawar
 kata-mengata usik-mengusik
Kata akar terletak di belakang kata dasar
berangan-angan meraung-raung
berlumba-lumba terapung-apung
membelek-belek terkinja-kinja

Penggandaan berentak pula merupakan proses yang

menggandakan kata dasar mengikut rentak bunyi tertentu dalam kata
dasar. Berdasarkan perubahan dan pengulangan bunyi-bunyi demikian,
maka penggandaan berentak dibahagikan kepada tiga jenis iaitu
penggandaan berentak pengulangan vokal, penggandaan berentak
pengulangan konsonan dan penggandaan berentak bebas. Proses
penggandaan boleh berlaku pada kata nama, kata kerja dan kata adjektif
yang masing-masing membentuk kata nama ganda, kata kerja ganda dan
kata adjektif ganda.

Pengandaan berentak Penggandaan berentak Penggandaan

pengulangan vokal pengulangan konsonan berentak bebas
carut-marut bolak-balik kusut-masai
cirit-birit desas-desus lintang-kedak
gotong-royong gunung-ganang simpang-siur
hiruk-pikuk mundar-mandir rebah-rempah
kuih-muih tanah-tanih
Tajuk: Anugerah Tokoh Ilmuwan Bahasa Kebangsaan Anugerah Tertinggi
Bahasa.

Anugerah Tokoh Ilmuwan Bahasa Kebangsaan, anugerah tertinggi

bahasa yang dianugerahkan kepada tokoh ilmuwan bahasa. Anugerah ini
merupakan suatu tanda pengiktirafan dan penghargaan terhadap ilmuwan
yang telah menunjukkan komitmen yang tinggi dalam usaha mengangkat
martabat bahasa kebangsaan sebagai bahasa ilmu, bahasa kemajuan
dan bahasa pengucapan budaya tinggi.

Tahun ini merupakan tahun pertama penganugerahannya. Majlis

penganugerahnnya telah diadakan sempena sambutan Bulan Bahasa
Kebangsaan 2010, di Ipoh, Perak Darul Ridzuan. Cetusan untuk
mengadakan anugerah ini telah dikemukan oleh Tan Sri Muhyiddin Haji
Mohd Yassin, Timbalan Perdana Menteri Malaysia semasa Majlis
Pelancaran Bulan Bahasa Kebangsaan 2009, pada 6 Oktober 2009, di
Kuching, Sarawak.

Sebelum adanya Anugerah Tokoh Ilmuwan Bahasa Kebangsaan,

anugerah dan pengiktirafan tertinggi untuk tokoh bahasa ialah Anugerah
Tokoh Ilmuwan Bahasa. Anugerah tersebut diperkenalkan oleh Dewan
Bahasa dan Pustaka (DBP) buat julung kalinya pada tahun 2001. Pada
tahun tersebut, lima orang tokoh bahasa telah dianugerahkan Anugerah
Tokoh Ilmuwan Bahasa 2001, iaitu Profesor Emeritus Dato’ Dr. Asmah
Haji Omar, Profesor Emeritus Datuk Dr. Nik Safiah Karim, Datuk Dr. Haji
Hassan Ahmad, Haji Mohd Asraf Abd. Wahab dan Muhammad Yunus
Maris. Seterusnya, tiga orang lagi tokoh bahasa menerimanya pada 2003,
iaitu Profesor Emeritus Dr. Abdullah Hassan, Profesor Dr. Farid M. Onn
dan Profesor Amat Juhari Moain. Keseluruhannya,lapan orang tokoh
bahasa telah diangkat sebagai tokoh ilmuwan bahasa.

Kini, dengan adanya Anugerah Tokoh Ilmuwan Bahasa

Kebangsaan, dapatlah dianggap sebagai suatu peningkatan dalam
pengiktirfan terhadap tokoh bahasa, setaraf dengan pengiktirafan
terhadap tokoh dalam bidang lain, yang telah diadakan lebih awal lagi,
seperti Anugerah Satera Negara (bidang sastera) yang diperkenalkan
pada tahun 1981 dan Anugerah Seni Negara (bidang seni) yang
diperkenalkan pada tahun 1993. Tokoh bahasa yang diangkat sebagai
Tokoh Ilmuwan Bahasa Kebangsaan merupakan tokoh yang secara jelas
telah terbukti menjadikan bahasa kebangsaan sebagai wahana utama
penyampaian segala bentuk sumbangannya, sama ada bercir ilmiah
(seperti ensiklopedia, buku dan artikel) dan/atau berciri popular (artikel
dalam media cetak dan dalam talian serta melalui media penyiaran),
dalam bidnag kepakarannya, malah dalam bidang-bidang lain yang
berkaitan. Sumbangan tersebut bukan sahaja telah tersebar luas ke
semua lapisan masyarakta dalam negara tetapi turut tersebar ke luar
negara.

Dalam anugerah yang julung kalinya diadakan pada tahun

ini,Profesor Emeritus Dato’ Dr. Asmah Haji Omar telah “ditabalkan”
sebagai Tokoh Ilmuwan Bahasa Kebangsaan. Beliau merupakan tokoh
yang begitu banyak memberikan sumbangan terhadap perkembangan
bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu serta turut terlibat dalam pembinaan
ilmu pengetahuan dalam bidang Pengajian Bahasa Melayu di negara kita.

Asmah yang dilahirkan pada 5 Mac 1940 di Jitra, Kedah Darulaman

merupakan wanita Melayu pertama mendapat gelaran Doktor Falsafah
dalam bidang Linguistik Am, dari University of London pada tahun 1969.
Pendidikan awalnya bermula di Sekolah Melayu Jitra, Kedah (1946-1949)
dan Kampung Baru Girls School, Alor Setar, Kedah (1950-1951).
Seterusnya pada peringkat menengah, beliau belajar di Malay Girls
College, Kuala Lumpur (1951-1956) dan Sultan Abdul Hamid College, Alor
Setar (1957-1958).

Selepas itu, beliau melanjutkan pengajian tingginya di Universitas

Indonesia, Jakarta dan memperoleh Sarjana Muda dalam Bahasa dan
Kesusasteraan Indonesia (1961) dan Sarjana dalam bidang yang sama
pada tahun1963. Sekembalinya dari Indonesia, beliau berkhidmat sebagai
Penolong Pensyarah, Jabatan Pengajian Melayu, Universiti Malaya (1963-
1966) dan kemudian sebagai pensyarah di jabatan dan universiti yang
sama (1966-1972).

Dalam tempoh tersebut, beliau melanjutkan pengajian Doktor

Falsafah di University of London dan menerima Phd pada tahun 1969
dalam bidang Linguistik Am. Sekembalinya dari London, beliau diperlukan
untuk membantu Naib Cancelor Universiti Malaya, sebagai Pembantu
Khas Akademik khusunya dalam Pelaksanaan Dasar Bahasa
Kebangsaan (1969-1972). Kemudian, beliau dilantik sebagai Profesor
Madya di Jabatan Pengajian Melayu, Universiti Malaya (1972-1975), dan
sebagai profesor pada bulan Januari 1976.