1
Variabel yang harganya hanya tergantung pada keadaan
sistem dan tidak tergantung pada bagaimana keadaan itu
tercapai disebut fungsi keadaan.
2. ∫ dx = 0
3. x = f (y, z)
2
Hukum Pertama Termodinamika
Proses :
Reversible dan tidak reversible.
Proses reversible:
H2O(l) H2O(g)
0
1 atm, 100 C
fasa cair dan uap berada dalam kesetimbangan.
3
Luas penampang penghisap : A
Tekanan luar : Pl
Jarak : dx
Kerja = gaya * jarak
dW = - Pl * A * dx
dW = - Pl * dV
dV = perubahan volum yang terjadi pada proses
tanda (-) karena kerja dilakukan oleh gas.
V2
W = - ∫ Pl dV
V1
W = - Pl ΔV
V2
Wrev = - ∫ P dV P = tekanan gas.
V1
4
Untuk gas ideal : PV = nRT
V2
Wrev = - ∫ nRT (dV/V) = -nRT ln (V2/V1)
V1
ΔU = U2 – U1
dU = dq + dW
2 2 2
∫ dU = ∫ dq + ∫ dW (dW = -Pl dV)
1 1 1
U2 – U1 = ΔU = q + W.
5
dU = dq - P dV
U2 – U1 = qp - P (V2 – V1)
U2 – U1 = qp - PV2 + PV1
U2 – U1 = qp - P2V2 + P1V1
(U2 + P2V2) = (U1 + P1V1) + qp
H = U + PV H : fungsi keadaan.
H2 – H1 = qp ΔH = qp
Kapasitas kalor.
dq
C=
dT
U = f (T, V)
dU = (∂U/∂V)T dV + (∂U/∂T)V dT
dU = dq – P dV
dq = dU + P dV
dq = (∂U/∂V)T dV + (∂U/∂T)V dT + P dV
dq = (∂U/∂T)V dT + (P + (∂U/∂V)T) dV
6
CV : kapasitas panas pada volum tetap.
H = f (P, T)
dH = (∂H/∂P)T dP + (∂H/∂T)P dT
T2
ΔH = ∫ CP dT
T1
V
1
(per mol gas)
P1V1 = P2V2
P P
W = RT ln 2
P
1
n mol : W = nRT ln P
2
7
W = -q
Adiabatis q = 0
dU = dW = - P dV
dU = CV dT
CV dT = - P dV = - RT (dV/V)
CV (dT/T) = - R (dV/V)
T V C
CV ln 2
= - R ln 2 P
= γ
T1
V
1
C V
T C -C V V
ln 2
T
1
=- P
C V
V
ln V
2
1
= - ( γ - 1) ln V 2
( γ - 1)
( )
T2
V 1
T1
= V 2
Contoh Soal
8
berjalan secara reversibel dan b) melawan tekanan
luar yang tetap sebesar 1 bar ?. Berapa harga c) ∆U
dan d) ∆H ?
Penyelesaian:
P
(a). Wrev = RT ln 2
P
1
1bar
= (8,314 J K-1 mol-1) (298 K) ln 5bar
= - 3988 J mol-1
qrev = ∆U - Wrev
= 0 – (- 3988 J mol-1)
= 3988 J mol-1
RT RT
(b). W = -Pl (V2 – V1) = -Pl ( P - P
1
)
2
d) ∆H = ∆U + ∆(PV) = 0.
9
2. Satu mol gas ideal monoatom pada 1 bar dan
273,150K diekspansikan secara adibatis melawan
tekanan luar yang tetap sebesar 0,315 bar sampai
volum 2 kali volum semula. Berapa besarnya kerja
yang dilakukan pada gas, suhu akhir dan perubahan
energi dalam dari gas tersebut.
Harga CV = 3/2 R.
Penyelesaian.
V1 = RT/P1 =(0,08314 L bar K-1mol-1)(273,15 K)/(1 bar)
V1 = 22,71 L mol-1
W = - Pl dV = - Pl (2V1 – V1) = - Pl V1
W = - (0,315 bar * (1atm/1,01325 bar)) * 22,71 L mol-1
W = - 7,06 L atm mol-1 = - 715,4 J mol-1
Adiabatis q = 0 ∆U = W = CV ∆T
∆T = (- 715,4 J mol-1)/(3/2 * 8,314 J K-1 mol-1)
T2 – T1 = - 57,4 0K
T2 = 273,15 – 57,4 = 215,75 0K.
∆U = - 715,4 J mol-1.
10
Penyelesaian.
Mula-mula T1 P1 V1 T2 P2 V2 Pl = 1 atm
q = 0 ΔU = - ∫ Pl dV
CV ∫ dT = - ∫ Pl dV
CV (T2 - T1) = - Pl (V2 - V1) V2 = 2V1
5/2 R (T2 - T1) = - Pl (RT1/P1)
T2 = T1 - 2/5( Pl (T1/P1))
T2 = 298 K – 2/5(1 atm)(298 K/5 atm)
T2 = 274 K
11
kekeadaan semula. Hitung q dan W untuk proses
siklis tersebut jika harga CV = 3/2 R.
Penyelesaian :
<-------------------------------------------------------
1------------------------> 2 ------------------------> 3
T1 = 298 K T2 = 109 0K T3 = T2
V1 = 2 l V2 = 8,93 l V3 = V1
P1 = nRT/V1 P2 = 1 atm P3 =
(12,23)(2)5/3 = 1 V γ
2
V25/3 = 38,84
V2 = 8,93 l
T2 = (P2 V2)/R
T2 = (1)(8,93)/(0,08205) = 109 K
ΔU1 = q1 + W1
ΔU1 = CV (T2 – T1)
ΔU1 = 3/2 (8,314 J K-1mol-1)(109 – 298)K
ΔU1 = -2357,02 J mol-1
q1 = 0 dan W1 = -2357,02 J mol-1
12
q2 = - W2
W2 = -RT2 ln (V3/V2)
W2 = - (8,314 J K-1mol-1)(109K)(ln 2/8,93)
W2 = 1355,96 J mol-1
q2 = - 1355,96 J mol-1
13
CP = 0,24 kal K-1 gram-1, CV = 0,172 kal K-1 gram-1
Penyelesaian.
1 --------------------> 2 ----------------------> 3
T1 = 300K T2 = T3 = 300K
P1 = 4 atm P2 = 4 atm P3 =
V1 = nRT1/P1 V2 = 1,25 V1 V3 = ?
V1 = (0,4 mol)(0,08205 L atm K-1 mol-1)(300K)/(4 atm)
V1 = 2,46 L
V2 = 1,25 * 2,46 = 3,075 L
PV/T konstan T2 = 1,25 * T1 = 375 K
Proses adiabatis reversibel.
T3 V = T2 V
γ -1 γ -1
γ = C /C = 0,24/0,172= 1,4
3 2 P V
0,4 0,4
V3 = (375/300) * 3,075
V3 = 5,37 L
Reaksi eksotermis :
- reaksi mengeluarkan panas
- ΔH dan ΔU negatif.
Reaksi endotermis :
- Reaksi membutuhkan panas
14
- ΔH dan ΔU positif.
H = U + PV
dH = dU + d(PV)
ΔH = ΔU + Δ(PV)
Entalpi pembentukan.
∑ vi Ai = 0
ΔHo = ∑ vi ΔHf,io
Contoh
Ca(P) + C(P) + 1½ O2(g) CaCO3(P)
ΔHo = HoCaCO3 - HoCa - 1½ HoO2 - HoC = HoCaCO3
298 T2
ΔHT = ∫ ΣCpR dT + ΔH298 + ∫ ΣCpP dT
T1 298
Hukum Termodinamika II
17
Kompresi adiabatik reversibel dari D A
T1
ΔU4 = W4 = ∫n CV dT = n CV (T1 – T2)
T2
Wtotal = W1 + W2 + W3 + W4
18
V2 V3
Karena V1 = V4 maka :
Proses A B
- q1 = - nRT1 ln (V2/V1)
- (q1/T1) = - n R ln (V2/V1)
T1 - T2
W=- q1( T1 )
Hukum Clausius :
Kalor tidak pernah dapat lewat dari benda yang lebih
dingin ke benda yang lebih panas tanpa suatu
perubahan lain yang berhubungan dengannya dan
yang berlangsung pada waktu bersamaan.
q1/q3 = nRT1 ln (V2/V1) / - nRT2 ln (V2/V1)
= T1 / - T2
q1/T1 = q3/-T2
q1/T1 + q3/T2 = 0
19
q rev
S2 – S1 = ΔS = T
ΔH
Pada P tetap qrev = ΔH maka S2 – S1 = ΔS = T
dT dT
∫ dS = ∫ CP T = ∫(a+bT+cT2) T
bila CP bukan fungsi suhu :
S2 – S1 = CP ln (T2/T1)
T2
S2 – S1 = ∫ C ln T
T1
ΔS = S2 – S1 = CV ln (T2/T1) + R ln (V2/V1)
Proses pada suhu tetap : ΔS = S2 – S1 = R ln (V2/V1)
20
ΔS = CP ln (T2/T1) – R ln (P2/P1)
ΔH
ΔStotal = ∫ CCair (dT/T) + T + ∫ Cpadat (dT/T)
ΔSo = ΣviSio
Contoh soal.
21
Satu mol gas ideal pada 27 0C diekspansikan
isotermal dan reversibel dari 10 sampai 1 bar.
Hitung q, W, ΔU, ΔH, ΔG, ΔA dan ΔS pada
perubahan tersebut.
Penyelesaian.
Wmax = -RT ln (V2/V1) = - RT ln (P1/P2)
= -(8,314 J K-1 mol-1)(300 K) ln (10/1)
= -5746 J mol-1
ΔA = Wmax
ΔU = 0
q = - W = 5746 J mol-1
ΔH = ΔU + Δ(PV) = 0
1
ΔG = ∫ V dp = RT ln (P2/P1)
10
Penyelesaian:
T1 = 298K -------------------> T2 = 3T1 = 894K
P1 = 1 atm P2 = 1 atm
V1 = (0,08205)(298)/1
V1 = 24,45 l V2 = 3*24,45 = 73,35 l
T2
ΔH = ∫ CP dT
T1
ΔH = 26,9835*(894 – 298) + ((5,9622 * 10-3)/2)*
(8942 - 2982) – ((3,377 * 10-7)/3)*(8943 – 2983)
ΔH = 26,4 Kj mol-1
23
Hitung kerja yang dilakukan jika 1 mol toluene
diuapkan pada titik didihnya 111 0C pada 1 atm.
Panas penguapan pada suhu tersebut 361,9 J g-1. Un
tuk penguapan 1 mol hitung pula q, ΔU, ΔH, ΔG
dan ΔS nya. BM toluene = 92.
Penyelesaian :
1 mol C6H5CH3 BM = 92
q = 361,9 * 92 = 33,295 Kj mol-1
ΔH = q = 33,295 Kj mol-1
ΔG = 0
24
Kesetimbangan Kimia
25
∂G
μi = ∂N
i P, T, n j : potensial kimia zat ke i.
G = μn
26
N
maka : ∑
i =1
vi Ai = 0
dn1, dn2 adalah zat A1 dan A2 yang bereaksi dan dn3, dn4
adala zat A3 dan A4 yang terbentuk maka :
dn 1 dn 2 dn 3 dn 4
v1 = v2 = v3 = v4 = dξ
N
(dG)T,P = ∑
i =1
(vi μi)dξ
N
(dG/dξ)T,P = ∑
i =1
vi μi = ΔG
27
Reaksi : N2 + 3H2 2NH3 mencapai kesetimbangan
pada P, T tetap maka berlaku :
ΔG = 2 µ NH3 − µ N 2 − 3µ H 2 =0
μi = μio + RT ln fi / fo f : fugasitas
N o fi
ΔG = ∑
i =1
vi μ i + RT ln P o
N N Vi
o fi
ΔG = ∑
i =1
vi μi + ∑
i =1
RT ln P o
N Vi
o f
ΔG = ΔG + RT ln Π io
i =1 P
N Vi
o f
ΔG = ΔG + RT ln Q Q= Π io
i =1 P
Kesetimbangan ΔG = 0
N V
o f i
ΔG = - RT ln Π io kesetimbangan.
i =1 P
Contoh :
(PNH / Po )2
KP = 3
(PN 2
)(
/ P o PH 2 / P o )3
A nB
Mula-mula : 1 mol
Dissosiasi : α mol
Akhir reaksi: 1- α mol nα mol nt = 1+ (n-
1)α
29
ρ1 - ρ 2
α= ρ 2 ( n - 1) (n-1) = ∑vi
M1 - M 2
α= M 2 (n - 1)
Mula-mula : 1mol -
Dissosiasi : α mol
Akhir : (1- α) mol 2α mol
nt = (1+ α) mol
PN O = 1 - α P PNO = 2α P
2
1 +α
4
1 +α 2
(PNO /P o ) 2 4α 2 ( P / P o )
Kp = PN
2
O4 / Po
= 1 - α2
2
Kp
α = [ K P +4(P / P o ) ]1/2
Contoh soal :
30
Jika 1,588 g dari N2O4 pada tekanan total 1,0133 bar
ketika berdissosiasi parsial dalam vessel 500 cm3, 25oC,
berapa α dan Kp ? dan berapa α dari reaksi pada tekanan
total 0,5 bar ?.
Penyelesaian:
-1 -1
RT m (0,08314 L bar K mol )( 298 K )(1,588 g )
M2 = P V = (1,0133 bar )( 0,5L)
-1
M2 = 77,70 g mol
92 - 77,70
α = 77 ,70
=0,1842
4α 2 ( P / P o ) 4(0,1842 ) 2 (1,0133 )
Kp = 1 - α2
= 1 - (0,1842) 2 = 0,143
1- α α α
PPCl = 1 +α
P PPCl = P PCl = P
1 +α 1 +α
5 3 2
31
(PPCl / P o )( PCl / P o ) α 2 (P / P o )
Kp = 3
PPCl / P o
2
=
1 - α2
5
( 2ξ ) 2 (2 - 2ξ ) 2
Ky = (1 - ξ ) (1 - 3ξ )3
32
Pengaruh suhu:
[∂(ΔG/T) ] = ΔH
[∂(1/T) ]P
[∂ ln K] = - ΔHo
[∂(1/T)]P R
[∂ ln K] = ΔHo
[ ∂ T ]P RT2
d ln K = ΔHo
dT RT2
K2 ΔH o (T2 - T1 )
ln K1 = RT1T2
33
Kesetimbangan antara gas dan cairan / padat :
PCO
μ CO (g ) =μ o CO (g ) +RT ln o
2
2 2
P
PCO
ΔG o +RT ln o
2
=0
P
PCO
ΔGo = - RT ln P o
2
PCO
Kp = P o
2
Contoh soal.
Untuk dissosiasi sulfuril chlorida:
34
SO2Cl2 (g) SO2 (g) + Cl2 (g)
Pada suhu 450 K tekanan total 4/3 atm, maka 13,5 gram
SO2Cl2 yang sebagian telah terdissosiasi mempunyai
volum 4,428 liter.
a. Hitunglah α dan KP
b. Berapa gram SO2Cl2 harus dimasukkan dalam labu
yang volumnya 4,92 liter pada 450 K, untuk
memperoleh tekanan total 2,25 atm setelah terjadi
kesetimbangan.
c. Campuran pada soal b dipanaskan sampai 500 K.
Hitunglah prosen berat masing-masing gas dan
tekanan total pada kesetimbangan yang baru.
ΔHo = 1640,9 kal/mol.
Penyelesaian.
SO2Cl2 (g) SO2 (g) + Cl2 (g)
RT m (0,08205 )( 450 )(13 ,5)
a. M2 = P V = ( 4 / 3)( 4,428 ) = 84,375
M1 - M 2 135 - 84,375
α= M 2 ( n - 1) = 84 ,375 = 0,60
α 2P / Po (0,6) 2 (4 / 3)
KP = 1- α2
= 1 - (0,6) 2 = 0,75
α 2 ( 2,25 )
b. Pada P = 2,25 atm, 0,75 = 1- α2
35
0,75 – 0,75α2 = 2,25 α2
3α2 = 0,75
α = 0,5
Kp 2
ln Kp 1 = 0,1835 Kp2 = 1,2 * 0,75 = 0,90
36
( xRT / V ) 2
Kp = (0,2 - x)RT/V = 0.90
Komposisi:
Gas mol M berat % berat
SO2Cl2 0,097 135 13,095 48,50
SO2 0,103 64 6,592 24,41
Cl2 0,103 71 7,313 27,09
nt = 0,303 27 100
0,303 (0,08205 )( 500 )
Pt = ntRT/V = 4,92 = 2,527 atm.
37
Soal-soal:
Fosgen terdissosiasi :
COCl2 (g) CO (g) + Cl2 (g)
Pada suhu 350 K dan tekanan 1,28 atm, der. diss. = 0,60
a. Hitunglah Kp pada 350 K
b. 0,50 mol campuran yang terdiri dari : 40% COCl2,
10% CO dan 50% N2 dimasukkan dalam suatu
silinder pada suhu 450 K, kemudian campuran
ditekan sehingga tekanan total 6 atm. Hitunglah
prosen berat masing-masing zat dan volum campuran
setelah mencapai keadaan kesetimbangan.
ΔHo = 371,02 kal/mol.
(PNO / P o ) 2 ( RT / V ) 2
Kp = 2
PN O / P o
= ( x - 0,5)RT/V = 1,36
2 4
(0,08205)(328)/10 = (x-0,5)(1,36)
2,69 = 1,36x – 0,68
x = 2,48 mol
Jumlah N2O4 yang harus ditambahkan adalah 2,48 mol.
39
Kp2 = 0,81
( PCO / P o )( PCl 2 / P o )
Kp = PCOCl 2 / P o
(0,05+x)(6x) = 0,81(0,2-x)(0,5+x)
6x2 + 0,3x = 0,81(0,1 – 0,3x – x2)
6,81x2 + 0,543x – 0,081 = 0
x = 0,076 nt = 0,576 mol
Gas mol BM berat % berat
COCl2 = 0,124 99 12,276 g 43,53
CO = 0,126 28 3,528 g 12,51
Cl2 = 0,076 71 5,396 g 19,14
40
N2 = 0,25 28 7,00 g 24,82
PV = nRT
(6)V = 0,576 (0,08205)(450)
V = 3,54 liter.
N2 + 3 H2 2 NH3
0,95 0,85 0,1 mol nt = 1,9 mol
Pi = xi P
PNH 3 =(0,1/1,9)P /P o PN 2 =(0,95/1,9) P/P o
PH 2 =(0,85 / 1,9)P / P o
(0,1 / 1,9) 2 P 2
Kp = (0,95 / 1,9) P * (0,85 / 1,9) 3 P 3
=1,64 *10 - 4
2 -4
0,01/(0,1616 P ) = 1,64 * 10
0,265 P2 = 100 P = 19,43 atm.
41