Ferhenga Destî

kurdî bi kurdî

Umîd Demîrhan

çapa duyem a berfireh

sewad
1428
 sewad
Rêza Ferhengan: 1

Ferhanga Destî © Umîd Demîrhan

Sererastkirin û amadekirina çapê:

Umîd Demîrhan

Çapxane:
Akademî 0212. 493 24 67

Bergsazî
Posta Basim 0212.289 88 80

Çapa Yekem:
Tîrmeh 2006

Çapa Duyem:
Rezber 2007

sewad
Ýshakpaþa Mah. Cem Sk. No: 6
Doðubeyazýt-Aðrý

Tel: 0535 400 95 21

omitcelali@bazid.net

2
 PÊÞGOTIN

Di wêjeya kurdî de amadekirina ferhengên kurdî bi

kurdî qadeke nûjen e û dikarim bibêjim ku hîç
berhemên bi vî awayî neketine destê min. Lêbelê di
hinek kovar, pirtûk û xebatên din de carinan hin
peyv kurdî bi kurdî hatine ravekirin. Di amadekirina
vê ferhengê de her çiqas min ji van çavkaniyên
berdest îstifade kiribe jî, piraniya raveyan ji aliyê
min ve hatine çêkirin.

Naveroka vê ferhengê bi nêzîkî heþt hezar peyvî

hatiye dagirtin û jê hezar û pêncsed peyv jî bi go-
tinên pêþiyan ve wateyên wan hatine xurtkirin.

Di vê xebatê de weke rêbaz lêkerên hevedudanî giþ ji

hev cihê hatine nivîsandin. Lê di rewþa navdêrî,
tebatî û dançêker de bi hev ve hatine nivîsandin.
Mînak:
berze bûn winda bûn
berze kirin winda kirin

Her wiha me ji bo mefhûmên rêzimanî jî nîþaneya

/(r)/yê bi kar aniye û ev nîþane daniye ber raveyê.
Mînak:
kirde (r) fail, kirox, kirar, di hevokê de xwediyê
çalakiyê

Bi hêviya ku ev xebat ji çanda kurdî re xizmetekê

bike...

Umîd Demîrhan
umiddemirhan@yahoo.com

13.07.2006, Stenbol

3
 JI BO ÇAPA DUYEM

Di demeke kurt de çapa yekem a vê xebatê qediya û

vê yekê em kêfxweþ kirin. Her wiha di vê navberê de
ji heval û xwendevanan hin pend û pêþniyar jî gihane
ber destê me. Jixwe me jî dil hebû ku di çapên dîtir
de hin sererastkirinan pêk bînin.
Beriya ku qala taybetiyên vê çapê bikin, em
dixwazin ku rastiyekê jî bi we re par ve bikim. Her
çiqas amadekirina çapa yekem di heyameke dirêj de
hatibû pêkanîn jî, xebateke heweskarî bû û di destê
me de zêde çavkanî tunebûn. Lê vê carê heta ku em
bixwazin di destê me de derfet çêbûn ku em jê îsti-
fade bikin.Heke hûn bikaribin her du çapên ferhengê
rû bi rûyî hev bikin, hûn dê bibînin ku:
1. Hejmara peyvên ferhengê gihiþtiye 16 hezarî.
Her wiha hejmara gotinên pêþiyan û biwêjan jî bi
awayekî balkêþ zêde bûye. Li aliyê din, endazeya fer-
hengê hatiye berfirehkirin û pêrista çavkaniyên ku
me bi kar anîne jî dê sûdeke bêhevta bide têkildaran.
2. Rexne û riwayetên nû ên birêkûpêktir ber guhê
me ketin û me ew jî dahûrandin. Ji ber ku me
piraniya peyvan ji salixên jiyana rojane hildabû, cari-
nan þaþiyên herêmîtiyê ketibûn navê. Lê vê carê me
bi riya tora ragihandinê ya navneteweyî -înternetê- û
çavkaniyên pêwist xebata xwe gihande asteke
pêþketîtir û têkûztir.
Ev xebat xala dawîn a ferhengsaziyê temsîl nake û
qusûrên wê dê her hebin. Lewre em wisa hêvîdar in
ku hûn dê -ligel bexþandina xeletiyên me- pend û
rexneyên xwe jî ji me re bi rê bikin.

Umîd Demîrhan
umiddemirhan@yahoo.com

4
 A
a/A tîpa yekemîn a alfa- mizdanê nabe, bi xebat
beya kurdî ye; deng- û xwêdanê dibe"
dêreke dirêj e, cîderka aborînas 1. pisporê îq-
wê paþderkî ye, di be- tisadê 2. debarzan
lavbûna wê de dev ve- aborînasî 1. pisporiya
kirî ye û asta belav- îqtisadê 2. debarzanî
bûna wê nizm e abor kirin debara jiyana
a ravekera nenas a mê- xwe kirin
zatiyê ye abû kesê ku tûþî tecawuzê
-a din yeke dîtir hatiye, hiltirandî, sihi-
-a xerab di te de bê çi randî
nexweþiya xerab hebe abûr 1. þerm û eyb 2. ar
di laþê te de derkeve û namûs
abal 1. veger 2. vegeryayî -abûra yekî birin 1. ke-
abal bûn vegerîn sek hetikandin 2. dest
aban biyan dirêjî namûsê kirin
abanî 1. biyanî 2. rehek abûtî rewþa kesê ku tûþî
û sewalên çolê tecawuzê hatiye, hilti-
abegîne þûþe, cam randîtî, sihirandîtî
abor 1. tiþtê ku pê debar aciz 1. tengezar 2. can-
tê kirin 2. êwran 3. bêzar 3. cangiran *"mê-
îqtisad 4. serinc van ji mêvên aciz e,
aborandin/diaborîne/ xwediyê malê ji her du-
biaborîne 1. debar ki- yan aciz e"
rin 2. derfeta jiyanê a- aciz bûn 1. tengezar
made kirin 3. îsraf neki- bûn 2. jê bêzar bûn 3.
rin 4. pê re derbas kirin cangiran bûn
aborî 1. her tiþtê têkildarî aciz kirin 1. tengezar ki-
debara jîyanê 2. îqtisadî rin 2. canbêzarî kirin
3. bêîsrafî 4. derbasî acizî 1. nexweþî 2. ten-
*"aborî bi razanê û zik- gezarî 3. canbêzarî
5
acûr
acûr kevirê kaxetît
acûrfiroþ bazirganê kevi-
rên kaxetît
acûrfiroþî bazirganiya
kevirên kaxetît
acûs kirêt
acûsî kirêtî
açixî 1. gotin û kirina aciz-
ker 2. tinazeyên ku xîre-
ta mirovî diþkînin
-açixî dan 1. bi awayekî
acizker axaftin 2. xîreta
yekî þikandin
adan 1. xwarinên ji þîr 2.
xiza û xurek 3. xêr û ber
adanî bi xêr û ber
adar meha sêyemîn a
salnameya zayînî ye
*"adar e, mirovî dike
dar e"
adav 1. îltihab 2. amas
ade [I] paqijkirina çandi-
niyê ji giyayên bêkêr;
kax, aþêf
-ade kirin 1. kax kirin 2.
dapîtin 3. çiqil kirin
-adekirî zevî, çem an jî
baxê ku ji giyayê ziyan-
dar hatiye paqijkirin
ade [II] mêrga levenan
Adem bav û kalê miro-
van ê yekemîn
-Adem û Hewa dê û ba-
vên mirovahiyê yên ye-
kem
ademîzad mirov
ader 1. esîlza 2. torin
aderî 1. esîlzatî 2. torinî
6
adetkî 1. li gor rayîþa ci-
vakê 2. bi rêbaz *"def jî
adetkî lê dikeve"
adil dadwer
adil bûn dadwer bûn
adir nexweþiya tayê
adî 1. giyandarên biçûk
ên jehirdar ên wekî dû-
piþk û kevjalan 2. di-
rinde
adodik hesinekî devzi-
rav û devtûj ê ku bi
destikekê darî ve ye ji
bo deranîna kengir û
serikên giyayên xwa-
rinê tê bikaranîn; kar-
tûsk
adroyî kesê ku bi nexwe-
þiya tayê ketiye
afandin/diafîne/biafîne
1. aþofandin 2. vepeli-
þandin
aferîde 1. afirandî 2.
mexlûq 3. çêbûyî
aferîn! bijî!
afet 1. bobelat 2. karesat
afir di tewleyan de cihê ku
xwerina sewalan tê de tê
danîn *"afirê gamêþan,
bû warê qelsemêþan"
afirandin/biafirîne/bi-
afirîne 1. xuliqandin
2. çêkirin
afirîn/diafire/biafire
1. çêbûn 2. pêk hatin
afirandî 1. mexlûq 2.
sazbûyî
afirîner kesê ku çêdike
 aj dan
û pêk tîne agirber çeka ku diteqe
afret jin, pîrek, kulfet agirbest 1. agirkujî 2.
aftawe 1. tawe 2. boçe- destvekiþandina ji cengê
sêlîn 3. misîn -agirbest ragihandin 1.
agah ageh agirkujî daxuyandin 2.
agahî agehî çekberdan beyan kirin
ageh 1. hay 2. nûçe 3. pe- -agir xistiye pêþa xwe li
yam fesadî û belayê digere
-pê ve ageh bûn pê ve -agir bi erdê keve gur-
arxeyîn bûn zek pûþê wî jî naþewi-
ageh bûn 1. hiþyar bûn 2. te her di ewlehiyê de ye
hest kirin agirdiz 1. pîþo 2. barûd
agehdar 1. xeberdar 2. aheng lihevanîn
haydar 3. pêhesiyayî ahengdar lihevhatî
*“dil, agehdarê dil e” ahengsazî karê lihevanî-
agehdarî 1. danezan, î- nê
lan 2. daxuyanî 3. aheste hêdî
mehlûmat 4. salix ahên/ahînî êþ û azar
agehdar kirin 1. pê he- ahû 1. xezal 2. ask
sandin 2. xeberdar kirin aj zîl, çêre û biþkuyên ku
agehker kesê ku mirovî nû vedidin
haydar û hiþyar dike ajal sewal, heywan
agehî 1. zanîna resen 2. ajaldar sexbêrê sewalan
xeber 3. danezana ku ji ajalî heywanî
aliyê dezgehên agehdar- ajalnasî zanistên ku pis-
kirinê ve tên belavkirin poriya wan sewal in
agir germiyeke bi reng, ajar 1. nifþ 2. nesl
hilm û dûkel e, pileya wî ajarnas 1. nifþzan 2. ne-
bilind e û ji bo þewitan- sebzan
din, tîn û germê tê bika- ajarnasî zanistên ku
ranîn *"agir bi çiyan di- pisporiya wan þêwe-
keve, ter û hiþk tevî hev yên çêbûna giyanewe-
diþewitin" ran e
-agir pê xistin 1. sotan- ajawe 1. hêwirze 2. ted-
din 2. þewitandin 3. agir hîþ
dadan ajawegêr 1. hêwirzekar
-agir dadan/hilkirin ar 2. tedhîþkar
pê xistin aj dan zîl vedan

7
ajero
ajero zîlên çêreyê ên nû
ajinîn/diajine/biajine
1. êþîn 2. tajan lê ketin
ajneber avjen
ajne kirin avjenî kirin
ajo 1. sedemkarê tevgerê
2. paldêr
ajotin/diajo(dajo)/bi-
ajo(bajo) 1. meþandin
2. bi rê ve birin *"hemû
keran, bi darekî majo"
ajokar 1. kesê ku diajo
2. pîþekarê ajotinê
ajût gazî, bang
ajûtin/diajû/biajû 1. ga-
zî kirin 2. hawarî xwes-
tin
aîd tiþtê ku di bin sexbêri-
ya kesekî de ye
akam 1. encam 2. netîce
akincî 1. niþtecihê sabit
2. êwirî 3. hewiyayî
*“akinciyê bêrez, þiva-
nê bêpez, peyayê dibê-
je: ez, ji tiþtekî re nabin”
akincî bûn 1. bi cih bûn
2. êwirîn 3. hewîn 4.
sitirîn
al sorgevez
ala 1. nîþaneya serxwe-
bûna gelekî; perçem 2.
bilind
alagir perçemgir
alagoþk girêkên goþtî
yên ku ji ber zekemiyê
di qirikê de çêdibin
alakêþ kese ku perçemê li
pêþ dikêþe, perçemkêþ
8
alale cureyekî gulên sor e
alandin/dialîne/bialîne
1. pêçandin 2. paçik ki-
rin 3. dorpêç kirin
alandî 1. dorpêçkirî 2.
pêçandî
alastin/dialêse/bialêse
ziman tê gerandin
alaþ 1. çiqil 2. kêran
alaþ kirin serê banekî bi
kêranan ava kirin
alav 1. holepît 2. amûr
3. alif
alay xwepêþandana di
dêlindêzekê de
alayîþ xwepêþandan
alaz 1. armanc 2. degme
alem cîhan
alemdar cîhangir
alemî cîhangiþtî
alênc çêrandina sewalan a
piþtî esrê
alêsek 1. tasdalêstî 2.
silek
alif 1. xwarina sewalan
2. bertîl
alif kirin 1. xwarina se-
walan dayîn 2. bertîl
dayîn
alim 1. zana 2. pisporê
zanistên þerîetê
aliqandin/dialiqîne/bi-
aliqîne 1. hilawestin 2.
daliqandin
aliqîn/dialiqe/bialiqe
1. banîn 2. bilîn 3. da-
liqîn
alizandin/dializîne/bia-

lizîne 1. li hev alandin
2. tevlihev û dijwar ki-
rin
alizîn/dialize/bialize 1.
li hev alîn 2. tevlihev û
dijwar bûn
alî 1. teref 2. tax 3. þax
*"li aliyekî þîn e, li aliyê
din dawet e"
alîgir 1. terefgir 2. tagir
3. palpiþt
alîkar kesê ku destyariyê
ji kesekî din re dike
alîkarî destyarî
alîkarî kirin 1. li piþt yekî
sekinîn 2. jê re destyarî
kirin
alîkêþ 1. takêþ 2. bêhev-
seng 3. nehinkuf
alîn/diale/biale 1. lê pê-
çîn 2. tê gerîn 3. bijinîn
4. li dora tiþtekî gerîn
alînok zeviya nokan
alîsor hirmî
almast cureyekî kevirên
cewahir e
almastî cureyekî rengê
gulê yî vekirî ye
aloþ melaq
aloþî melaqî
aloz 1. tevlihev 2. teqoze
alozî 1. tevlihevî 3. te-
qozetî
alû 1. xidîna diranan 2.
sekihîn
alû bûn 1. (diran) se-
kihîn 2. (diran) xidîn
alûçe fêkiyeke ku diþibihe
amîn
gêlasê lê jê mezintir e
alûle [I] kolana berteng
alûle [II] bêar
alûs kaw û kibar
alûsî kawî û kibarî
amade 1. berhevkirî 2.
berdest 3. hazir, ey-
wez
amade bûn 1. berhev
bûn 2. hazir bûn, ey-
wez bûn
amadekar kesê ku berhev
û hazir dike
amadekarî 1. berhevkarî
2. hazirî, eywezî
amade kirin 1. berhev ki-
rin 2. hazir kirin, eywez
kirin
amaje elamet
amaje kirin 1. qise ki-
rin 2. behs kirin 3. qal
kirin
aman 1. derdan 2. feraq
amandank cihê feraq-
danînê
amane [I] armanca jiyanê
amane [II] xwediyê ar-
manceke diyar
amanþo feraqþo
amanþoyî karê feraqþûþ-
tinê
amar 1. pisporiya zanistî
ya hejmartina daneyan
2. serjimar 3. hesabdarî
amas îltihab û kêm
amîn Xwedayo Tu qebûl
bikî! *"axêna amînan,
namîne li ser zaliman"
9
amoj
amoj 1. perwerde 2. þîret
3. þêwr
amojgeh saziya ku per-
werde, þîret û þêwr lê
tê dayîn
amojin jinap
amojkar pisporê per-
werde, þîret û þêwrê
amojkarî pisporiya per-
werde, þîret û þêwrê
amraz 1. amûr 2. alav
-amraza tawanê amûra
gunehkirinê
-amrazên ragihandinê
alavên salixdanê
amûr 1. halet 2. melzeme
amûrsaz lûlesaz
amyar wasite
-amyara servekirî ere-
beya dorvekirî
-amyarên raguhastinê
wasiteyên neqliyatê
an ev jî dibe û a din jî di-
be
-an azadî, an pakrewa-
nî! heke huriyet tune-
be, mirin çêtir e!
-an na heke wisa nebe
angaþt merc û þert
angaþt kirin merc kirin
ango 1. bi gotineke din
2. yanê
anix cureyekî pûngê ye
-anixa kûsiyan cureyekî
cehterê ye
anîn/diîne(tîne)/bîne ji
dûriyê ber bi nêzîkiyê ve
kêþan
10
-anîn ziman der birin
anîþk enîþk
anor 1. xîret 2. þeref
-anora yekî þikandin 1.
xîreta yekî þikandin 2.
þerefa yekî heriþandin
ap 1. mam, birayê bavê
mirovî 2. peyveke rêz-
dariyê ya ji bo mêrên
mezin
apar bêjinga ku hûr lê di-
ke
apincî potikê çêrmînî yê
bipûrt
apore 1. matmayî 2. be-
hitî 3. qutifî
aqar 1. qad 2. pîvan
aqil di mirovan de sehe-
ka têgihiþtinê; hiþ *"he-
ta ku aqilê paþiyê hat,
ê pêþiyê çû"
aqilmend hiþmend
aqilmendî hiþmendî *"a-
qilmendî, tim mezinî
ye"
aqit 1. dims 2. doþav
ar [I] encama þewatê; agir
*"ar, di qurmên kevn de
ye"
ar [II] 1. þerm û eyb 2.
heya û ifet
araq eraq, mey, þerab
arag teral, lexer
aram 1. bihuzûr 2. tebitî
3. bisebir
arambexþ aramdêr
aramdêr tiþtê ku rehetiyê
pêk tîne
 arîk
aramgeh 1. warê ku lê ka ku ard tê re dirije
huzûr tê dîtin 2. cihê ardik 1. ardê ku ber bê-
tenahî û aramîyê yê ku jingê maye 2. binema-
bêhtir ji bo gor û goris- ya darên qutkirî 3. ka-
tanan tê bikaranîn kilê ku ji giyayê hiþk
aramî 1. îstiqrar 2. asayîþ daweþiyaye
aramxane saziya ku kal ardû þewate *"dijminê ar-
û pîrên bêxwedî diêwi- dûyê xwe, dostê nanê
rîne û wan xwedî dike xwe ye"
aran deþta germ ardxavik xarineke ku ji
arandin/dairîne/biarî- run û ardî tê çêkirin û
ne 1. êþandin 2. azar lê þekir lê tê reþandin
kirin 3. niçandin 4. geþ arek 1. binema, berma-
kirin yî, jêmayî 2. kakilê ku
ararot xwarina zarokên ji giyayê hiþk daweþi-
viringî; epik yaye 3. binemaya da-
araste kirin 1. hildan rên qutkirî
pêþberê 2. lê rast kirin arengî soring
arastek 1. xeml 2. parçe- arezû daxwaza ji dil
yê ku bedewiyê dide tiþ- arêx sing
tan argind cihê ku agir lê di-
arastin/diarêse/biarêse þixule, kûrika êgir
1. xemilandin 3. çîç ki- argiþtî þah, key
rin argo 1. gotina þermê 2.
arastî 1. xemilandî 2. çîç gotina bêaran
arav ava qirêj a piþtî argûn rengê êgir *"ar di-
þûþtinê zane, argûn dizane"
aravtin/diarêvîne/bia- argûþk girêkên goþtî
rêvîne 1. guvaþtin 2. yên ku ji ber çilmasê di
ziwa kirin qirikê de hêþîn dibin
arayiþt xeml, zînet arihandin/diarihîne/
arçen cihê ku her du hes- biarihîne êþandin
tiyên erzenê digihîne arizî kirin milkiyeteke
hev cemawerî li kesên tay-
ard zadê hêrandî *"ardê bet raspartin
xwe bêjing kir, bêjinga arî xweliya piþtî þewatê
xwe bi dar de kir" arîk 1. tiþtê ku binge-
ardelîn di aþan de kulfi- hekê ava dike 2. ji hun-

11
arîle
dir ve banê xênî
-arîkê dêv esmanê devî
arîle mêrê jinanî
arînk [I] cureyekî girînê
ye
arînk [II] ardê nokan
arînok nokên hûrkirî, þi-
kestî an jî hêrandî
arîþe 1. pirsgirêk 2. me-
sele
arîþen rewþa derûnî
arjing bêjing
arkolk amûra ku pê agir
tê hildan
armanc 1. hedef 2. meq-
sed, niyêt
arode 1. teral 2. jina ge-
rok
arode bûn teral bûn
arodetî 1. teralî 2. þûmî
arqilîn/diarqile/biar-
qile 1. tehisîn, pê þi-
mitîn 2. weþweþîn
arsim çilmas, bahor
artêþ 1. hêza parastina re-
wa ya gelekî 2. girseya
keyskirî
artîþok sewzeyek e
arû xiyar
arûng miþmiþ
arvan ard, zadê hêrandî
*"arvanê salê, di salê
de diçe"
arzeba bayê demsalê
arxwe bûjena ku tê de
hêza pêketinê heye
arxweyîn 1. bûjena ku
xwediyê hêza pêketinê
12
ye 2. kesê bêminet û
bêtirs
asan 1. hêsa 2. nezexm
û xeþîm 3. besît *"ke-
sibî asan e, di þilî û þo-
yiyan de dest û piyên
wan ziwa ne"
asanî 1. hêsatî 2. nezex-
mî, nexeþîmî 3. besîtî
asaw 1. amas 2. kêm û
îltihab
asayîþ 1. aramî 2. ewlehî
3. sukûnet
asê 1. zexm 2. hevraz
3. cihê destpêneketî
asê bûn 1. xitimîn 2. lê
banîn 3. pêrgî hatin
-asê kirin 1. sekinandin,
rawestandin 2. vêsihan-
din 3. mecbûr kirin 4.
dadan *"deriyê xwe asê
bike, cîranê xwe meke
diz"
-asê man arqilîn, egle bûn
*"hindikî bide ber dasê,
da ku tu nemînî asê"
asik 1. mîde 2. hûr
asîman valahiya ku li fê-
za erdê ye
asîtan 1. hewþ, derîzan
2. gom 3. pêþgir
ask xezal, ahû
asmîn cureyekî gulan e
aso cihê ku wekî nîgaþî
erd û esman digihêjine
hev; ufuq, þefeq
asogeh þefeqa dawîn,
fecra sadiq

asraq arîk
ast 1. merhele 2. rade
Astan [I] gerestêrkek e
astan [II] herêm, dever
astar 1. betan 2. binmitêl
-astar ji rû bihatir bûn
mesref ji nirx zêdetir
bûn
asteng berbend *"asteng
bê derence nabin"
asûde 1. aramdar 2. tebitî
asûq alava danûstanê
aþ [I] xwarin, xurek
aþ [II] amûreka hêranê
ya ku bi hêza av, ba, a-
girî û bi zivirîna du
berên girover ên li ser
hev dixebite *"aþ bi xe-
yalekî, aþvan bi xeya-
lekî"
aþ [III] 1. tebitî 2. sitirî 3.
êwirî 4. teliyayî
-aþ bûn 1. tebitîn 2. sitirîn
3. êwirîn 4. telîn
aþêf verûtina çêreya bê-
kêr; kax
aþêf kirin kax kirin *"aqil
tune kêf dike, pembo tu-
ne aþêf dike"
aþik 1. mîde, asik 2. hûr
aþiq 1. evîndar 2. dengbêj
*"dew li aþiqan na-yê"
aþiyan cihê lîsvedana çivî-
kan; hêlîn
aþîna nas
aþît þepe, renî
aþkart 1. îsbat 2. birhan
aþkartin/diaþkêre/bi-
av
aþkêre 1. îsbat kirin 2.
delîl nîþan dan
aþ kirin 1. tebitandin 2.
sitirandin 3. hewandin
4. êwirandin
aþofandin/diaþofîne/bi-
aþofîne 1. westandin
2. bizdandin
aþop 1. xeyal 2. nîgaþ
-aþopa zanistî xeyala il-
mî, nîgaþa zanistî
aþopî 1. nîgaþî 2. xeyalî
aþpêj xwarinpêj
aþtî sulh, lihevhatin
-aþtiya civakî aramiya
di nava gel
aþtîperwer aþtîxwaz
aþtîxwaz kesê ku li sulhê
digere û bi aliyê din re li
hev tê
aþûjin ta, bend
aþvan 1. xwediyê êþ 2.
kesê ber êþ *"aþvanê
aþê mîran, bi xulam e"
aþxane xwaringeh
atûn 1. kils 2. kilsxane
av þileyeke bêtahm, bê-
reng, û bêbêhn e, li gorî
amanê teþe digire û kur-
teya wê ya kîmyayî H2O
*"av, bi bêjingê nayê ci-
vandin"
-av di gunikên wî de
wergeriyaye avik li þe-
kokên wî geriyaye û ba-
lix bûye
-ava mend avegenî
-ava reþ nexweþiyeke ça-
13
ava
van e dike
-ava reþ bi çavan de avderge cihoka avê
hatin kor bûn, nedîtin avdest destnimêj
-ava spî nexweþiyek e -avdest girtin destnimêj
-ava tezî ava sar girtin
-av palavtin bi pîneyekî avdestxane destþok
tenik av paqij kirin avdonk ava goþtê kelandî
ava 1. sazbûyî 2. lidar avder avîvan
3. lipiyan *"dergehê ku avdew çelqemast
jinan xera nekiriye, hî- avêtin/diavêje/biavê-
na jî ava ye" je 1. hilfirandin 2. li
ava bûn 1. saz bûn 2. çê- ba kirin 3. tê werkirin
bûn *"avabûna malan, *"bênamûsî avêtine
di destê jinên çê de ye" ber kûçikan, kûçikan jî
avadan 1. sazbûyî 2. li- qebûl nekir"
dar, lipiyan 3. çêbûyî -avêtina ber hev 1. dev-
avahî 1. cihê sazbûyî 2. jenî 2. belapêþkarî
înþaet 3. bîna *"ava û -avêtina ser êrîþa ji niþ-
avahî nav û nandayî" kê ve
ava kirin 1. saz kirin 2. avgîz 1. cûniyê avê 2.
jenîn 3. çêkirin çala avê
avan 1. eware 2. bêkêr avik tovê nêrtiya mirov
avanî [I] 1. ewaretî 2. û ajalan; menî
bêkêrî avilk peqpeqikên biav ên
avanî [II] (r) aliyê sazbûnê ku ji ber karkirinê an jî
yê lêkerê rêveçûnê di dest û piyên
avasaz endazyarê avahi- mirovî de peyde dibin
yan; mîmar avis sewala ku gon xwari-
avasazî endazyariya a- ye û têjik di zik de çê-
vahiyan; mîmarî bûye *"bila rê be, bila
avbijînk alava ku ava dûr be; bila bihur be, bi-
xurt dibijîne der û dorê la kûr be; bila keç be, bi-
avda pirç, mû, pûrt la pîr be; bila avis be, bi-
av dan 1. av lê dan vexva- la bi derengî be"
rin 2. bi avê têhnî þikan- avis bûn (ajal) heml gir-
din tin/ber girtin 2. (mi-
avdel kesê ku avê li ser rov) canbêzarî bûn
zevî û bîstanan belav avis kirin 1. (ajal) hami-

14

le kirin 2. (mirov) can-
bêzarî kirin
avî avdar, biav *"baran, li
cihê avî dibare"
avîje paqij, pakîze
avîvan 1. kesê avê li ber
mêvanan digerîne, av-
der 2. navekî keçan e
avjen melevan
avjenî melevanî
avjenî kirin soberî kirin,
melevanî kirin
avkozkî rîzîna rehekan ji
ber avdana pir
avkozkî bûn (rehek) ji ber
pir-avdanê rizîn
avpalêv alava palavtina
avê
avpîv alava pîvandina as-
ta avê
avrêj destþok
avþile dimis, doþav
avzêm kaniya demdemî
avzêr ava ku bi zêr ve tê
rengdarkirin
avzêr kirin ji ava zêr re
derbas kirin
avzûng xeleqa serê kem-
berê ya ku pê tê gi-
rêdan
awa celeb, cure *"ji dê û
bavan, dikevin hezar
awa"
awan fitnebaz, dekbaz
awar helew, þirînahî
awarte 1. mustesna 2.
neasayî
awartin/diawêre/bia-
axund
wêre 1. bi dûr xistin 2.
tuneyî hesibandin
awat 1. umîd, hêvî 2.
xwestek
awaz deng, sewt
awêne 1. neynik 2. eþkere
3. kifþ
awilandin/diawilîne/bi-
awilîne xapandin
awilîn/diawile/biawile
xapîn
awir nêrîn *“ne nanê ma-
zûvanan, awirên wan tê
xwarin”
-awir tê vedan di bin ça-
van ve lê nihêrtin
ax [I] baneþana keserê
ax [II] 1. xwelî 2. xak
*"ax û avahî, nav û
nandayî"
axa 1. serekê êlekê 2. to-
rin
axaftin/diaxive/biaxive
1. xeber dan 2. peyivîn
3. qise kirin 4. qal kirin
axatî 1. serokatiya êlekê
2. torinî
axirî 1. dawî 2. encama
karekî *"axirî, heta derê
gorê ye"
axivîn/diaxive/biaxive
1. (birîn) ji nû ve vejîn
2. terqîn 3. bijiqîn
axîn 1. keserkiþandin 2.
nalîn
-axîn kiþandin 1. nalîn 2.
zûrîn 3. kesirîn
axund mela
15
axze
axze alava bihîstok
aya gelo
ayende pêþeroj, dahatû
ayet gotinên Xwedê
ayn ayîk *"ayinê bizina
kol, ji ya bi qloç re namî-
ne"
ayisandin/diayisîne/bi-
ayisîne 1. pê ve kirin,
zeliqandin 2. pê xistin
ayisîn/diayise/biayise
1. pê ketin 2. pê ve bûn,
zeliqîn
ayîk 1. heyf 2. mezlûmtî
3. belezûrî
ayîn dêlindêza olî
aza [I] 1. hur 2. serxwe û
xwebûyî 3. mêrxas û e-
gîd 4. çeleng û dilawêr
aza [II] 1. her endamekî
cendêk 2. endam, nam-
zed *"azayê bitirs, bila
qet tunebe"
azad 1. ne kole 2. serbix-
we 3. hur 4. bêqeyd û
bêbend 5. serdanpê bê-
peywend
azadî 1. serbixwetî 2. hu-
riyet
azadîxwaz 1. kesê ku ser-
xwebûne diþopîne 2. ke-
16
sê ku mafên xwezayî di-
xwaze
azan ezan
-azan xwendin bangî ni-
mêjê kirin
azar 1. renc û dilmayîn 2.
þermezarî *"mirovê der-
domerdo, bi azara der-
dan dizane"
azeb kesê ku nezewiciye
*"azebê malê xwe be,
paþê yê xelqê be"
azgîn azwer
azî 1. nexweþî 2. bêhalî
azî kirin 1. nexweþ bûn 2.
bêhal bûn 3. aciz bûn
azîne 1. rêbaz 2. rêpîvan
-azîneya axaftinê rêbaza
xeberdanê
azmûn îmtihan
-azmûna jiyanî îmtiha-
na man û nemanê
azmûn bûn 1. îmtihan
bûn 2. ceribîn 3. di ka-
rekî de pijîn
azmûn kirin 1. îmtihan
kirin 2. ceribandin 3.
sergihayî kirin
azwer çavçil
azwerî çavçilî
 B
b/B tîpa duyemîn a alfabe- vekî kafir
ya kurdî ye; dengdareke babidest kesê ku îflas
lêvkî ye, awayê belavki- kiriye; malketî
rina wê girtî û nerm e babidestî rewþa îflaski-
ba [I] nexweþiya qolinckî rinê;malketîtî
ba [II] tevgera hewayê babir berbendên ku tun-
*"agir berda kayê, xwe diya bayî diþkînin
da ber bayê wê" babîsok bayê ku lûlekî
-bayê weþt cureyekî tev- qulozî esmên dibe
gera hewayê ye bac 1. kamçûr 2. diravê
-ba li ber guhan ketin ku ji welatiyan tê wer-
pê hesîn lêbelê baþ tê girtin û ji bo pêþni-
negihiþtin yarên neteweyî tê me-
-ba hatin hewa tev gerîn zaxtin; xerac 3. xûgî
-ba lê anîn 1. firsend jê -baca neyekser xeraca
standin 2. desteser kirin veþartî
ba [III] hind, cem, nik -baca yekser xeraca eþ-
*"ba comerdekî, hes- kere
pek û qespek yek in" bacana reþ sewzeyek e
ba [IV] tir û fis û pijandî tê xwarin
-ba li ber ketin tir an jî bacana sor sewzeyek e
fis kirin û hem pijandî hem jî
babelîç tiliya gustîlê nepijî tê xwarin
babelîsk bayê dijwar û bacgeh rêvebiriya bacê
hêzdar ê ku dizivire û zi- bacgir karmendê bac-
yanê digihîne dorhêlê gehê
babet 1. mijar 2. mesele baçermok sewaleke kor
3. cure a þevê ye; çilîçilî
babfile 1. kesê ku bi da- baçik cixare
rê zorê misilman bûye bad ba
2. misilmanê ji dê û ba- badan/badide/bade 1.

17
badayî
tewandin 2. qurifandin bah þehwet
3. qurçimandin bahî biþehwet
badayî tewandî bahol derdana ku rêwî
bade 1. cureyekî vexwa- kel û melên xwe dikinê
rina kiholî ya ku ji tiri- bahor zekem, çilmas
yan tê çêkirin û reng bahorî zekemî, çilmasî
wê sor an jî spî ye; bahoz [I] firtonek
mey, þerab 3. piyale bahoz [II] kesê bêqerar
badefiroþ meyfiroþ bajar þarê ku ji gundan û
badek [I] çêreyek e navçeyan mezintir e *"
badek [II] alava þidandin tu çûyî bajarê yekça-
û sistkirina mixên ba- van, divê tu jî çavekî
dayî *"badeka hesinî, xwe bigirî"
xwe bi xwe pesinî" bajaravahî bernamekiri-
badek [III] paçikeke ka- na binyadên bajaran
xezên ku di nav bergekî bajarî kesê ku li bajêr dijî
de tên parastin *"bajarî, li erdê narî"
badîn 1. qedeh 2. îskan bajarî bûn di þarekî de
badok di tirimpêlê de li gor pîvanên wê jiyîn
destikê ku pê ajotin bajarok bajarê biçûk
rasterê dibe bajarsazî avasaziya bin-
bafe baq, deste yadên bajêr
-bafe kirin 1. baq kirin 2. bajen baskê ku bi hejîna
deste bi deste girêdan wî bayekî hênik pêk tê
bafik behane bajêle 1. newan 2. axozî
bafirok pêlîstoka zarokan -bajêle bûn 1. newan
a ku bi ser bendekî ve di- bûn 2. axozî bûn
kin û berî hewa didin bakir cureyekî civîkan e
bafûn bafûr bakur aliyê jorîn ê her
bafûr madenekê ku jê tiþtî
amanên malê û hwd bakure gopal
tên çêkirin bal [I] 1. zêhn 2. dîqet
bager bayê zexm û boþ 3. têkilî
bagêje bayê ku lûlekî -bala xwe dayîn lê hûr
quloz dibe, babelîsk bûn, baþ lê nihêrtin
bagird bagêje -bal kiþandin 1. li serê
bagurdan bangurdan "ba- rawestîn 2. lê miqate
nek û bagurdanek" bûn

18

bal [II] 1. çeng, per 2.
rex, alî
bal [III] bejn
bala bilind, berz
balaban [I] 1. nehs 2.
þûm
balaban [II] amûreke mû-
sîqayî ya ku bi pifkirinê
tê lêxistin
balaberz bejnbilind
balafir navgîna hewayî a
ku difire; teyare
balafirgeh qada firîn û
niþtina teyareyan
balafirþikên çeka ku di-
jî teyareyên cengê tê
bikaranîn
balandin/dibalîne/bi-
balîne lê alandin
balanî gizgizîka tayî
balax têjika gamêþê
balbas zêrevanên zome
an jî xîvetgehan
baldar 1. bidîqet 2. bi-
semt 3. bitevdîr
baldirêj bêhnfireh
baldiz 1. cazibedar 2.
xemrevîn
baldizî 1. cazibedarî 2.
xemrevînî
bale 1. kêmaqil 2. bodele
balexane xanûmanên
pirqatî yên pir bilind
balgeh 1. piþtek 2. ber-
serî, balîf
balinde teyrên dirinde
-balindeyên goþtxur fi-
rindeyên girs ên ku
bandev
xwarina wan goþt e
balix [I] cihê ku kewarên
mêþhingivan lê tên da-
nîn
balix [II] 1. gihiþtî 2. ber-
pirsiyarê ber qanûnê
balî barê girêdayî
balîf balgeh *"serê du
meriyên çê, naçe ser
balîfekî"
balkêþ 1. sosret 2. ca-
zibedar
balkêþname nameya ku
pêhesandin û hiþyarki-
rinê; îxtarname
balkon 1. eywanka ser
banî 2. þaniþîn
balor merdane, loq
balsivik 1. kesê hay ji
xwe heye 2. kesî ku bî-
ra wî xurt e 3. hiþyar
balûle 1. bi awayê lûlekî
pêçayî 2. hop
balûr herþ û qelþên ku li
ser lêþ pêk tên
balyoz nûnêrê dûgelekî li
nik yeke dîtir; sefîr
balyozxane nûnergeha
dûgelekî ya li nik yeke
dîtir; sefaret
ban serê xênî *"banê xê-
nî, bi keviran tenê bi-
lind nabe"
banandin/dibanîne/bi-
banîne 1. hîn kirin 2.
nav tê dan
bandev 1. firtoneka ber-
fê 2. kuleka bi ser ba-
19
bandêr
nê avahiyan ve da ku baþ bitepise hev û
bandêr makîneyeke ku ew ban dilop neke *"ji
wekî bangurdanan e pê bangurdên girantir bi
xiþirê rê û kolanan tê ser çûkê de tu tiþt nayê"
tepisandin banî 1. jor 2. serê xênî
bandor tesîr, eser 3. rastahiya li serê
-bandor lê kirin lê tesîr kêrtekî *"av ji kaniyê û
kirin, lê eser kirin nan ji baniyê"
bandorker tesîrker banîje qatê ser banê xênî
bane [I] sewala malê ya ku banîn/dibane/bibane
li têjika xwedî derdikeve 1. hîn bûn 2. lê hatin
û ne newan e 3. lê mukur hatin
bane [II] 1. çêregeh 2. zo- bankutik [I] mizgînî
zan bankutik [II] bangurdan
banedar xwediyê çeregeh banû 1. xanim 2. stî
an jî zozanê banz dan baz dan
baneþan (r) peyvên ku pe- banzdok berava berteng a
roþî, þaþwazî û xweziyan ku mirov dikare bi ser re
nîþan didin baz de aliyê din
bang 1. gazî 2. ezan baperik perperok
-banga meleyê biharê bapêç bayê bi berf
zirîna keran bapêþ zekem, bahor
-bang dan ezan xwendin bapîr kalik
-bang lê kirin gazî kirin bapîv amûra ku tevgera
bangawazî 1. vexwendi- hewayê dipîve
na bi deng 2. hawarî baq 1. defþe 2. deste 3.
bangeþe kar û barê na- çûm 4. gurz *"bi xwe-
sandina raman û hil- ziyan, dest nagihê-je
berînekê baqê keziyan"
bangêr koma mezin baqilk 1. cureyekî çêreya
*"barana nîsanê, çêtir e ku tovên wê kelandî tên
ji bangêrek zêrê zerê li xwarin 2. berên vê çê-
meydanê” reyê
bangîn 1. sewtsewtok, bar 1. piþtgiranî 2. peywir
qîrqîrok 2. awazbilind 3. berpirsî
bangurdan kevirekî dûv- -barê lokan mesûliyeta
dirêjkî û girover ê ku li giran
ser axebanan digerînin -barê xwe jê dagirtin

20
 barû
xwesteka xwe jê hildan barek [I] cebirxane
-bar ji ser xwe avêtin barek [II] qatên valahiya
berpirsiyariya ku wer- seqayê
girtiye kuta kirin bareng karistana hilberî-
-bar kirin 1. bi piþt kirin na keþtiyan
2. neqil kirin bareþ bayê rojhilatê
baran 1. þilî 2. bariþ barfisk teþkên lingan
*"gur ji baranê bitirsiya, barim barim lîstikeke za-
dê ji xwe re kurk çêkira" rok û xortan e
-barana kûsiyan barana barimte desteseriya ji ber
ronîvro ya di sayiyê de berdêlekê ve
-barana roviyan barana barimte kirin (heta ku
xapînok a ku hey dibare berdêla xwastî bê dayîn)
û hey disekine desteser kirin
barandin/dibarîne/bi- barist di cendêk de hêza
barîne 1. þilî rijandin helandina xwarinan
2. tiþtek bi ser de rijan- bariþ þilahiya ku ji es-
din mên dibare
baranî kinca ku di þiliyê barîdox 1. temtêl 2.
de tê lixwekirin werz 3. rewþ
baravî þiloziwa barîn/dibare/bibare [I]
-baravî bûn bi nîvî ziwa 1. þilî rijîn 2. bariþ hatin
bûn 3. bi ser de rijîn *"adar
barbir wasite, amyar e, bibare nebare xedar
barbû xêr û alîkarî e"
-barbû dan hev destyarî barîn/dibare/bibare
berhev kirin [II] (sewal) qajîn
barçêrmk cureyekî fi- barkêþ 1. kesê ku gira-
rindeyên þevê yên bê- niyekê bi piþt dike, he-
çav û bêhestî ne; baçer- mal 2. sewala ku baran
mok piþt dike
bardan derdanê mezin, barname kaxeza ku na-
telîsê fireh *"bardanê veroka wê di heqê bar
biqul, pîneyî nagire" û xwediyê wî de aga-
bare 1. babet, mijar 2. hiyê dide; îrsaliye
car, teql barû avahiya tot û dirêj
baregeh 1. êwirgeh 2. a ku ji bo payînê tê
qerargeh 3. wargeh avakirin

21
barûd
-barûya naqosê di dêran bi nasan re"
de cihê ku zêngil tê de baþebaþ 1. bi rêk û pêk
hildiawêsînin 2. riprast
barûd bûjeneke ku jê te- baþî 1. çakî 2. qencî 3.
qemenî tên çêkirin; pî- rindî 4. delalî
þo baþok balindeyek e
barxane 1. erzaq û pê- baþûr 1. aliyê jêrîn ê her
diviyên rêwiyan 2. em- tiþtî 2. di erdnîgariyê
bar de berê derziya qible-
-barxaneya leþkerî er- nameyê
zaq û pêdiviyên leþkerî batirsok potikên ku bi
yên ku endamên yekî- bi ser dîwarê bostên ve
neyê bi xwe re dibine dikin da ku sewal jê bi-
derveyî leþkergehê tirsin û nekevinê; reþe
basark alava ku hewaya batî hêlik, gun
sar diweþîne bav 1. mêrê diya mirovî
basîret 1. feraset 2. aqil 2. giyanewerê ku ji avika
û sirafet wî giyanewerên din çê-
bask 1. endamê firinde- dibin *"mala bavê, mala
yan ê ku pê perwaz di- mêran e"
girin; per 2. çepil, mil -bavê bêkesan sexbêrê
*"her teyr bi baskên belengazan
xwe difire" -bavê xwe nas nekirin
-bask þikestin bêqudûm 1. þîrheramî kirin 2. ji
man bo mesleheta xwe ti-
-bask tune ku pê bifire xûb nas nekirin
pir kêfxweþ bûye û perê bavik ecdad
wî tune ku hilperike es- baviksalarî erka ku tê
manan de bav bi bandor e; pe-
basko çivîka rûçikandî derþahî
-basko kirin 1. kurti- bavmarî zirbav
sandin 2. rûçikandin bavtî 1. nêrtiya ji bo diya
bastêq pestîlê ku ji tiri- giyaneweran 2. sexbêrî
yan tê çêkirin -bavtî kirin 1. ji diyê re
bastûr avahî nêrtî kirin 2. lê xwedî
baþ 1. çak 2. qenc 3. rind derketin
4. delal *"xebera xweþ bi bawerî 1. îman 2. ewlehî
cîranan re, faydeya baþ *"baweriya kurdan, her

22
 baz dan
bi çiyê tê" baxvan kesê ku bi baxê
-baweriya te bi Xwedê fêkiyan re mijûl dibe
hebe Yezdanê dilovan baxvanî karê hildan û
þahid be ku... danîna baxan
-bawerî pê anîn pê ve baxweþk di xaniyan de
ewle bûn pergala ku hewaya hun-
bawer kirin 1. îman kirin dir bi ya derve re digu-
2. pê ewle bûn *"agir ke- herîne
te mala derewînan, kesî baz [I] cureyekî balinde-
jê bawer nekir" yan e *"qaz, bi refa xwe
bawermend kesê îman- re baz e"
kirî, misilman baz [II] masûlkeyên di
bawesîr nexweþiyeke navbera enîþk û ser-
çêrmî ye û bi sedema milên mirovan de
wê laþ her dixwire bazar 1. danûstan, kirîn
baweþandin/dibaweþî- û firotan 2. sûq *"bi
ne/bibaweþîne 1. ber merivê merivan re ba-
bi ba kirin 2. bajen kirin zar nabe"
baweþînk bajen -bazara xwe birîn têki-
bawî kesê ku qolinceke liyên xwe ji hev qut ki-
daîmî di laþê wî de heye rin
bawîþk 1. berxewarî 2. -(ketin) bazara macîrok
nîþaneyên xewê, palûþk û gumgumokê mebes-
*"sal, mîna bawîþkan ta alîkarî an jî dijberiya
derbas dibin" xwe nîþan dayîn
-bawîþkê xwe anîn rewþa bazargeh sûqa kirîn û fi-
xewê lê xuya bûn rotinê; erase
bax qada dorgirtî ya ji da- bazar kirin 1. xêr kirin
rên fêkiyan pêkhatî *"çi 2. li ser nirxekî li hev
diçe ji bêx diçe, ji bax- kirin *"hesp tune, alifê
vên çi diçe?" bazar dike"
baxçe 1. baxê biçûk 2. bazbend 1. toqeya milê
hewþa cihekî berpirsiyaran a ku pey-
baxçevan kesê ku di hew- wira wan nîþan dide 2.
þên malan an jî baxên niviþta mil
biçûk de dixebite baz dan 1. revîn 2. qewz
baxçevanî karê hildan û kirin 3. gav kirin 4.
danîna baxçeyan bezîn

23
bazgeh
bazgeh 1. bihura der- dora wê girtî ye
basbûn an jî têketinê bedew 1. rind, delal 2.
ya mirov û giyandaran zerî *"bedewê çav kil
2. di bajaran de xalên kir, dilê xortan kul kir"
ewlehiyê yên ku ketin bedewî rindî, delalî *"be-
û derketinê dipê dewiya mirovî, ilm û
bazin 1. mildank 2. xe- mehrifeta mirovî ye"
leqa milan 3. qeydik bedgeh kêrtik
-bazinê stûyî tara stûyî; bedil kincên xizmetkirî
katar bedreng 1. rengê gewro-
bazirgan kesê ku hem fi- tankî 2. rengê xerab
roþkariyê hem jî kiriya- bedrengî 1. gewrotankîtî
riyê dike; tacir *"didu 2. rengxerabî *"her
karwan in, sisê bazir- reng rengek e, bedrengî
gan in" jî rengek e"
bazirganî karê kirîn û fi- bedxwarin xwarina dûrî
rotanê; ticaret rêbazên tenduristiyê
-bazirganiya azad tica- bedxwaz 1. xêrnexwaz
reta bêbac a ku hinarde 2. niyêtxerab
û hawirde bi awayekî beg axayê binemalê an jî
tê de serbest digerin hozê
-bazirganiya beste tica- begtî serokatiya bine-
reta ku mercên giran li mal an jî hozê
ser hinarde û hawir- beh (di zimanê zarokan
deyê hene de) xelasbûyî, qediyayî
bed 1. xerab 2. nebaþ -beh bûn (di zimanê za-
bedbext bêhuzûr rokan de) xelas bûn,
bedbîn kesê ku nîgaþa wî qedîn
her tim neyînî û nebaþ e -beh kirin (di zimanê za-
beden [I] laþ rokan de) xelas kirin,
beden [II] sûr qedandin
-Bedenên Amedê sûra behane hincet, mehne
dîrokî ya li dora Amedê *"behaneya tirekan,
bedenparêzî perwerdeki- ardê cehîn e"
rina laþan li gor rayîþeke behicandin/dibehicîne/
werzîþî û xwarineke di- bibehicîne 1. qehiran-
yar din 2. ji qehran teqandin
bedestan sûqa ku ser û behicîn/dibehice/bibe-

24
 belalûk
hice 1. qehirîn 2. ji ker- ku ne avî ye
ban teqîn *"çi wext giri- -hêzên bejahiyê koma
ya û çi wext behicî?" desteyên ku qada çala-
behî (da ku xelq bên ser kiya wan reþahiya erdê
xweþiyê li malbatê bi- ye
kin û nizaya bihiþtê ji bejavî 1. ajalê ku hem di
miriyê wan re bikin) avê de hem jî li ser
danîna civatan ji aliyê zevînê dijî 2. navgîna
xizmên kesê mirî ve; ku hem di avê de hem
þînî jî li ser rûyê erdê tê
behîn/dibehe/bibehe ajotin
1. (ceh û genim) stewîn bejî tiþtên ku têkildarî
2. (giyayê werza pa- reþahiyê ne
yîzê) zer bûn *"giya li bejn 1. qam 2. bal 3.
ser binê xwe hêþîn dibe hindam *"aqil ne li
û li ser binê xwe jî di- bejnê ye, li serî ye"
behe" -bejn tît e, mal mescîd e
behîv cureyekî daran e û hem li ser û sîçeyê xwe
ji dendikên wê sûd tê dinihêre hem jî li rewþa
wergirtin mala xwe
behr [I] zerya, derya bejnaferî bejna ku bi naz-
*"behr, bi devê san pîs darî dimeþe
nabe" bejnbihust qamkinik
behr [II] par, beþ *"dinya bekere alava ku newayên
bi tiran bûya, dê hemû mûsîqayî tomar û qeyd
behra keran bûya" dike
Behram gerestêrk e bel 1. kifþ 2. lipêþ 3. di-
behre 1. kelk û sûd 2. yar
berjewendî 3. par bela 1. qeza 2. qiraskê
behreme alava qulkiri- sêrî 3. karesat *"di her
nê; metqeb tiþtî belayek heye, lê di
behremend 1. xwedî-qa- paþxistinê de gelek bela
biliyet 2. jîr 3. sûdwer hene"
behremendî 1. jîritî 2. -bela xwe kiriye ber dêrî
sûdwerî ketiye keleha qatilbatilê
behs kirin 1. jê xeber- belalûk fêkiyek e û diþi-
dan 2. qal kirin bihe gêlasê lê jê hûrik-
bej reþahiya erdê, cihê tir e

25
belam
belam 1. lêbelê 2. lê *"hêþtir belawela diçê-
belapêþkar kesê ku bela rin, lê guhê wan li ser
jê tê hev e"
belapêþkarî 1. belagerî belawela bûn 1. tarova-
2. rewþa belagerînê ro bûn 2. kambax bûn
-belapêþkarî yekî bûn 3. wêran bûn
1. belaya xwe bi yekî belawela kirin 1. taro-
gerandin 2. xwîna xwe varo kirin 2. kambax
kirin stûyê yekî kirin 3. wêran kirin
belaþ [I] 1. fireh 2. poþe belbele hêwirze û sûresa-
-belaþ bûn 1. fireh bûn ta dengan
2. poþe bûn belç pelên daran *"ba ne-
-belaþ kirin 1. fireh ki- yê, belç nalivin"
rin 2. poþe kirin belçim belç
belaþ [II] 1. herwe 2. belçik belçimên hûrik
bêdirav belbelîtank perperok,
-belaþ bûn 1. herwe bûn kerkene
2. bêdirav bûn bel bûn 1. bi awayekî di-
-belaþ kirin 1. herwe yar tijî bûn 2. vît bûn
kirin 2. bêdirav kirin *"bila zikê melayî bel
belav ji hev dûr be, bila giya û pel be"
belav bûn li der û dorê beleban 1. zinar 2. þûm
weþîn, ji hev dûr ketin beled 1. zana 2. pispor
*"av rabû sikir û bend *"beledê malê ne bi-
belav bû" yan e, kesê ji gund e"
belavker 1. kesê ku ka- beledî [I] berq û birûsk
rê tiþtekî parvekirî tîne beledî [II] 1. zanatî 2.
cih 2. bazirganê ku pisporî
peywira wî belavkirina belek 1. deqdeqî, xalxalî
bûjenan e 2. rengrengî
belav kirin 1. par ve ki- belekî rengrengîtî *"bele-
rin 2. teqsîm kirin "bi kiya sewalan li derve ye,
kevçiyan da ber hev, bi ya mirovan di hundir de
hesikan ve belav kir" ye"
belavok daxuyaniya ni- -belekiya biharê destpê-
vîskî ya ku bi destan tê ka zîlvedana hêþînahiyê
radestkirin belekon þaneþîn
belawela tartarî, tarovaro belem navgîneke avî ye

26
 bendewar
û diþibihe kelekan belqitiyê! nemayê!
belemvan xwedî an jî a- belqitiyo! nemayo!
jovanê belemê belqitîn/dibelqite/bi-
belengaz 1. feqîr, xizan belqite 1. dehirîn 2.
2. bêkes *"wexta ku ji cehimîn 3. qewirîn
malxweyê malê re gotin belxem tifa hiþk a ku di-
“kalê”, dibe belengazê þibihe xilîtê
salê" belweþîn nexweþiya cu-
belenî soz û qerar zamê
belenîdar sozdayî ben ta
belezûrî bûn dua û lavayî benav cureyekî daran e
kirin benc 1. cureyekî daran e
belê bersiva pejirandi- 2. bûjenê ku ji vê darê tê
nê; erê bidestxistin û sermest-
belg 1. perên kesik ên ku ker e 3. bûjena ku lêþ
bi dar û giyan ve þîn tên; bêhest dike
belç 2. pel *"belgê darê, benc kirin 1. belikandin
darê dixemilîne" 2. (berî niþterkirinê) laþ
-belg dan (dar û giya) pe- bi bencê tevizandin
rên kesik pê ve þîn bûn bend 1. ta 2. asteng 3.
belgefîlm 1. fîlmên meh- beþ 4. rêje
lûmatî 2. rêzefîlmên a- -benda hilbijartinê rê-
gehdarîkirinê jeya ku divê di hilbijar-
belgename destûrname tinê de bê bidest-xistin
belifandin/dibelifîne/ -bendê dû þûjinê salix-
bibelifîne xapandin gerê xelqê
belik (di zimanê zarokan -benda heyderî xiþrên
de) mûzî, kîr bi ser kofiyê ve
belikandin/dibelikîne/ bendav ava ku peþî lê
bibelikîne 1. benc kirin hatiye girtin
2. ji ser hiþ birin bende kole, evd
beloq 1. bel 2. zoq 3. bi- bendegan pêgirtî
jiqî bendeganî pêgirtîtî
belor derdanka ji camê bende man li hêviyê se-
belqitandin/dibelqitîne kinîn
/bibelqitîne 1. dehiran- bender di qeraxa deryayê
din 2. cehimandin 3. qe- de rawestgaha keþtiyan
wirandin bendewar 1. hevîdar 2.

27
bendik
dildar -berê xwe dan 1. lê a-
bendik (r) xêzeka li nava verê bûn 2. nihêrîn
du peyvan an kîteyan; (-) -berê gotinê guhertin
bendî 1. girtî 2. dîl 3. mijara axaftinê guheztin
girêdayî ber [II] kevir *"ber, ji
-(xwe) li bendî tiþtekî bestan xilas nabin"
girtin li pey tiþtekî þop ber [III] hingil, guhan
gerandin ber [IV] adan
bendîname fermana gir- ber [V] salên temenê se-
tina kesekî; tewqîf walan
bendîxane zindan, hebis- -duberî û sêberî dusale û
xane sêsale
bendname girêdan ber [VI] miqdara firehiyê
bengî 1. aþiq 2. mubtela -duber û sêber bi qasî du
3. sewdaser car û sê caran zêdetir fi-
benî [I] goþtê hiþkirî yê ku reh
kakilê gûzan jî dikine ber [VII] 1. berik, ferþik
navê 2. lihêf *"lingê gerê,
benî [II] kole nayê bin berê"
benîþt þîreya ku ji neba- ber [VIII] 1. gon 2. meya,
tan hildidin û tê cûtinê havên 3. tov
*"karkeran kar kir, xera- -ber girtin 1. avis bûn
ban benîþt cût" 2. mêwe girtin 3. tov
benîzava zavayê ku di girtin
nav xezûrgelanê xwe de berafî nîqaþa der heqê
dijî gelemþeyekê de
benz reng berafî kirin (ji bo çare-
-benz avêtin reng lê çûn serkirinê) nîqaþ kirin
beq cureyekî ajalên avî ye beraftin/diberêfe/bi-
*"beqê çav da çêlekê, berêfe þîrove kirin
zikê wê teqiya" beragî berên nûhildayî
-beq xesandin satore sa- berahî qeysa ji aliyê fire-
tore gerîn hiyê ve *"avabûna gun-
ber [I] 1. pêþ 2. pêþî dan, ji berahiya riyan ve
*"tirs, berê mirinê na- kifþ e"
gire" beramber 1. tev 2. dij
-berî zayînê beriya mîla- 3. deng 4. di gel
da Îsa eleyhiselam -beramberî vê 1. tevî vê

28
 berbiçav
2. diji vê 3. dengî vê beraz xinzîr
4. digel vê beraze perwaneyên berêþ
beran hevserê mihê*"ber- berbajar nava bajêr
xên xelqê, ji merivan re berban þaniþîn
nabin beran" berbang aso, berbeyan
-beranê bisko 1. beranê -berbanga sibehê rona-
tovê 2. malê delaliyê 3. hiya berî þefeqê
torinê êlê *"beranê bis- berbaz di artêþê de paye-
ko bûya, dê li nav pezê ya di bin serbaziyê re
bavê bûya" berbejn 1. niviþta stû-
-beranê þeran xurtê yan 2. hemayîl
cengê berbend karê ku kirina wî
-beran xwarin (ji bo mi- qedexe ye
hê) pel û fehl xwarin berbend bûn derî li ber
beranek tiliya mezin hatin girtin
beranberdan dema ser- berbendî 1. qedexe 2.
bestbûna têkiliya za- asteng *”diz xwemal e,
yendî ji bo beranan berbend betal e”
berarî bexþ û alîkarî berbend kirin qedexe ki-
-berarî dan bexþîþ û alî- rin
kariya diravan dan hi- berber [I] 1. dij 2. reqîb
nekan berber [II] kesê ku por û
berate 1. goþtê genî 2. rihan dikurtisîne û ti-
elamet 3. nîþane raþ dike
berav 1. roja cilþûþtinê berberî [I] 1. neyartî 2.
2. dema kelîþoyê dijminatî
ber avêtin 1. berwext za- berberî [II] pîþeyê kurti-
yîn, hê di pêþ de bi ce- sandin û kurkirina por û
nîneke nivîþkan an jî mi- rihan
rî ve zayîn 2. berwext berbes wizeya ku di xwa-
tev gerîn rinan de heye
beravêtî 1. sewala ku berbiba 1. cihê ku ba jê
têjika wê ji ber çûye 2. digire 2. cihê ku xewle
kesê ku berwext tev di- ye û teþqele jê tên *"gu-
gere hera dawiyê, berbiba
-çalakiya beravêtî karê ye"
ku di dema xwe de ne- berbiçav 1. dîtî û bînayî
qewimiye 2. eþkere û diyar

29
berbisk
berbisk toqeya porê jinan bendikên dirêj û naven-
berbî berbûk *"bêder bi dekê pêk tê, bi ba dikin
bê, bûk bi berbiyê” û keviran pê diavêjin;
berbûk jina ku bi bûkê kefkanî
re mijûl dibe, hevalbûk berdest 1. hazir, amade
*"dawet ferikî, berbûk 2. berhevkirî
hetikî" berdestî kesê ku di xiz-
Bercîs gerestêkek e meta xelqê de kar dike
berçavk alava þûþeyî ya berdevk [I] kesê ku li ser
ku datînin ber çavan navê welatekî ,alîyekî an
berçavkfiroþ kesê ku jî sazîyekê diaxive û ra-
berçavkan difiroþe mana wan der dibe
berçek kesên ku amadeyî berdevk [II] pêþmala ku
perwerdeya leþkerî û didine ber devê zarokan
çekhildanê ne; destbidar da ku cilên xwe nele-
berçêlk 1. mêjî, hewsele witînin
2. bersînga çivîkan berdewam li ser kar
berçile meha duwazde- berdewam kirin 1. do-
han, berfanbar mandin 2. þopandin
berdan [I] 1. terikandin berdêl 1. biha, qîmet 2.
2. jê vegerîn 3. dagerîn þûndiyarî
4. dest jê vekêþan -berdêl kirin 1. ber ve
berdan [II] 1. rih û por dayîn 2. bi hev re guhe-
dirêj kirin 2. kinc bi ser rîn
de werkirin *"ji derdan, berdil 1. ezîz 2. evîndar
rih berdan" 3. gerdenî
berdar 1. bibereket 2. berdilk 1. pêþmal 2.
têgihiþtî 3. biadan berdevk
berdayî 1. azadkirî 2. ji- berdîwar 1. bêkes 2. sê-
na ji mêrî veqetiyayî wî 3. belengaz
berdelan erdê bikevir berdû cîl û cegenê ku pê
berdeq lîstikeke zarokan xesîlan çêdikin
a ku li ser piyekî radi- bere 1. cebhe 2. rû 3. enî
westin û milên xwe li bere bere hêdî hêdî ber
hev dixin hetanî yek ji bi asteke dîtir ve
wan bikeve berecot pîvaneke qada
berdeqanî alavake kevir- erdê ye (920 m2)
hilfirandinê ya ku ji du beredayî 1. bêxwedî 2.

30
 bergîr
serbest 3. bêkêr 4. bey- berfemot helewa ku ji
tu doþav û berfê tê çêkirin
berendam 1. kesê ku berfende aþît, þepe, renî
namzedê endamtiyê ye berfiravîn xwarina sivik
2. hêjayî hilbijartînê a beriya navrojê
berendamî hêjatiya hilbi- berfireh 1. çarmedor
jartinê 2. bi dorfirehî
berespî kevirê kilsê berfîn 1. cihê biberf 2.
berevajî 1. çewtbûyî 2. kulîlka ku piþtî vehe-
serobinobûyî 3. hember lîna berfê hêþîn dibe
4. zid, dij berfþo barana ku berf pê
-berevajî vê yekê li hem- re dibare; þilope
berî vê yekê berg 1. cil, kiras 2. rûpe-
berevajî kirin 1. serobi- la sereke ya kovar û pir-
no kirin 2. têvel kirin tûkê
berevan 1. parastvan -berg kirin 1. kiras kirin
2. parêzer 2. (pirtûk) cild kirin
berevanî 1. parastvanî bergeh 1. dîmen 2. êwir-
2. parêzerî geh 3. depê þanoyê, dik
berevanî kirin 1. paras- 4. qad, meydan
tin 2. lê xwedî derketin bergerîn 1. þîreta bi la-
bereyîþk mencenîq vayî 2. tembîha bi rica
berê 1. di pêþ de 2. hê di û tikayê
zû de 3. ji mêj ve *"çû bergew kirin xitimandin
Þamê û hat jî, dîsa kerê bergind berdêl
berê ye" -bergindî êlekê ye bi
berêvar 1. piþtî esrê 2. qasî eþîrekê hêja ye
nêzîkî tarîbanê *"berfa bergirî 1. tevdîr 2. ber-
berêvarê, qirê tîne li bend
debarê" bergîdan 1. hilberîn 2.
berf barija ku kulî kulî bereket 3. adan 4. ber-
dibare *"berfa çiyayê dêl 5. bîmekarî *"E-legaz
bilind, pir dibe" birinc be û Erez jî rûn
berfanbar meha 12'em a be, heke bergîdan tune
salnameya zayînî be, dîsan dê pûç be"
berfedîn belekiyên berfê bergîn pirtûka bicild
ên ku ber bi vehelînê ve bergîr mehîna ku nû ji
diçin canîtiyê derketiye dê

31
bergîz
were fehlan û avis bibe -berika nediyar fîþenga
bergîz kincên kurdî yên ku kes nizane ji kuderê
zilaman ên ku ji me- hatiye û lê ketiye
rezî tên ristin; þal û þa- berizîn/diberize/bibe-
pik rize 1. har bûn 2. (seg)
bergsazî karê amadeki- peliþîn hev
rina þeklê cildê pirtûk berî [I] 1. besta bixîz 2.
û kovaran rastahî *"dinya ji hine-
berguhk alava ku ji se- kan re berî ye, ji hine-
rikekî an jî diduyan kan re jî av û herî ye"
pêk tê û axaftinan ra- berî [II] sade û hêsa
digîne berî [III] bêguneh û bêta-
berhem 1. eser 2. adan wan
3. xebat berîk berîk
berhemdar 1. biadan 2. berjeng 1. delîl û îsbat
xebatkarê ji bo kedekê 2. berateya nexweþiyê
berhevkar 1. civandî 2. berjengî nîþaneya mirinê
amadekarê komkirinê berjewendî meslehet
berhev kirin 1. civan- -berjewendiya giþtî mes-
din 2. kom kirin 3. to- leheta cemawerî
mar kirin *"ava rijiya- berjewendîperest kesê
yî, nayê berhev kirin" ku li mesleheta xwe tenê
-berhev kir ji deriyan û digere
da xêra miriyan ji par- berjêr 1. berbijêr 2. ser-
sê civande hev û ji bo niþîv
quretiyê li xelqê belav berjor berbijor, hevraz
kir berk [I] hewza avê
berhevok 1. tomar, bela- berk [II] 1. sext, zexm
vok 2. berhema ku hati- 2. þidiyayî 3. qewîn
ye komkirin berkanî kefkaniyê kevi-
berhewa 1. bêwate 2. bê- ravêtinê
kêr berkaz 1. pace, pencere
berhingar dij 2. perwaz
berhingar bûn pêrgî ha- berkeftî 1. biqîmet 2.
tin muhterem 3. berdil
berik [I] kevirên biçûk; berkel xwarina ku nêzî-
xîç, xiþir kê kelînê ye
berik [II] fîþeng berkele golikê ku teme-

32
 bersojk
nê wî nêzikî sê salan e e û paþnav jî Celalî ye)
berkeþ sinî 2. navê din ê ku pê ha-
berkeþok siniya biçûk tiye nasîn (her wekî: ji
berkêr sewalê ku dê bê kesekî qebrax re Karêl
serjêkirin bê gotin û wisa bê
berkêr kirin ji bo ser- nasîn)
jêkirinê dermal kirin beroj berpala ku tavê
berkêþan 1. çêkirin 2. dibîne
rokirin beroste pîþekarê nûgi-
berkurk [I] 1. qirik, hiþtî yê ku hîna nebûye
gewrî 2. berçêlk hoste
berkurk [II] mirîþka ku beroþ amana ku ji qûþ-
dema kurika wê hatiye xaneyê mezintir û ji
berlêv qerax sîtilê biçûktir e *"dîz ji
-berlêvên avê qeraxên beroþê re dibêje: 'wê
avê de here rû-teniyê!' "
-(baçik) berlêv kirin (bê- berpal 1. dibûr 2. beroj
yî ku ji devê xwe derxe) *"ba ji tehtê berpalê çi
cixare kêþan dibe?"
bermal jina ber malê berpêþ kirin araste kirin,
*"bermal, xwedana ma- pêþandin
lê ye" berpirs kesê ku bi pey-
bermalk bêra berfê; ber- wirekê radibe; peywir-
fik dar, wezîfedar
bermax rûpelên baçikan berpirsiyar peywirdar/
bermayî 1. jêmayî 2. da- wezîfedar
wî berpirsiyarî peywirdarî,
bermîzk mîza ku nîþane- wezîfedarî
ya qelewbûna sewalan e berpisyar kirin kar û
bernac kone, xasûk guneh xistin stûyê yekî
bername mijara sazbûyî an jî hinekan
bernamesaz kesê ku di berpiþt þala navê
sazî û dezgehan de mi- bersiv vegerandina pirs-
jaran amade dike iyara kesekî; cewab
bernav 1. navê pêþîn ê -bersiv dan pirsiyara ke-
mirovan (navê sêqolî sekî lê vegerandin; ce-
wekî: Azadê Lezgînê wab dan
Celalî be, bernav: Azad bersojk nexweþiyeke a-

33
bersojkî bûn
þikê ye
bersojkî bûn ji mîdeyê
azî kirin
berstûk aliyê kincê yê ku
dora stûyî dipêçe; paþ-
stû, pastîn
bersûc kesê ku ji ber ta-
wanekê tê rapirsîn
berþîv xwarina sivik a be-
riya þîva êvarê
bertav cihê ku tîrêjên rojê
lê digire
bertav kirin li ber tîrêjên
rojê raxistin
bertek bi awayekî neyînî
tevgerîna li dijî bûye-
rekê
berteng 1. kembera li ser
kulêmekan 2. kêmber
bertîl 1. riþwet 2. kirt/qirt
3. kamçûr *"çav ji çavan
þerm dike, bertîl kevi-
ran nerm dike"
bertûrk berçêlk
berû [I] masiyek e
berû [II] darek e
bervang 1. pêþmal 2.
berstûk
bervihêr 1. biferaset 2.
têgihiþtî
berwar 1. tiþtê meyil-
dar, xwar û vîç 2. di-
bûr, beroj 3. mêjû
-berwar bûn 1. takêþ
bûn, di aliyekî de xwar
bûn 2. weþweþîn
-berwar kirin 1. takêþ ki-
rin, di aliyekî de xwar ki-
34
rin 2. weþweþandin
berx têjika mihê *"ber-
xên pir, ji mihên pir in"
berxistin 1. eþkerekirin
2. hînkirin
berxistî pêþniyar
berxvan kesê ku berxan
diçêrîne
ber xwe dan [I] 1. cî-
had kirin 2. tê koþîn
berxwedan [II] 1. cîhad
2. têkoþîn
berxwedar jîdirêj
berxwedar bûn jîdirêj
bûn
berxwedêr 1. mucahid
2. têkoþer
berz bilind
berzax heyama ji mirinê
hetanî roja qiyametê
berz bûn bilind bûn
berze winda
berze bûn winda bûn
berzek navbir
berze kirin winda kirin
berzeq cinsî, zayendî
berzex berzek
berzile berzik
berzik binzik
berzî bilindahî
berzîn [I] caniyê ku ama-
deyî perwerdekirina si-
warbûnê ye
berzîn [II] kulavê ku di
bin zîn û kurtên de
davêjin ser piþta hesp û
keran
berzîne kevirê rengren-
 betan
gî an jî çalakiyekê dibe
berz kirin bilind kirin beþdarî tevlêbûna kar an
bes 1. bi qasî têra xwe 2. çalakiyekî
lêbêlê *"dinya bûye kes, beþdar bûn/beþdarî tê
tu kesî negotiye: bes" de kirin tev lê bûn
beser çav beþer 1. feraset 2. fehm
besimîn/dibesime/bi- û zanîn
besime 1. biþirîn 2. ken -(jê) beþer kirin (di heqê
ber lêvan ketin tiþtekî de) pispor bûn û
besît 1. hêsa 2. di arûzê jê zanîn
de qalibek beþerkor 1. bêferaset
best îlham 2. aqilsivik
-best lê rabûn îlham lê beþervekirî 1. rûken 2.
peyde bûn rûbirqonek 3. biferaset
bestandin/dibestîne/bi- beþiþîn/dibeþiþe/bibe-
bestîne girtin, dadan þiþe 1. biþirîn 2. biþirîn
bestenî þirîniya ku bi þîr, 3. ken ber lêvan ketin
þekir û fêkiyan tê çêkirin beþt 1. textikê stûr û dirêj
û bi sarî tê xwarin 2. kêranê avahiyan
bestin/dibeste/bibeste beþûþ devbiken
1. cebirîn 2. zeliqîn bet [I] ecemî, nûgihiþtî
bestir 1. raxistina nava bet [II] cureyekî perinde-
malê, ferþ 2. mitêl yan ê ku diþibihe werde-
beþ [I] 1. çal 2. kesê ku kan *"ar ê kewan e, risq
di eniya wî de belekiyek ê betan e"
heye *"çileyê reþ, debarê betal 1. destvala 2. bê-
diqedîne li gayê beþ" kêr 3. bêkar
-beþ kirin di eniyê de nî- betal bûn 1. îbtal bûn 2.
þaneyek çêkirin ji kar veqetîn 3. rawestîn
beþ [II] 1. par 2. behre 3. betalî 1. bêkarî 2. destva-
qisim 4. dabaþ *"beþ latî 3. bêkêrî *"betalî,
kete stûyê maldaran, xerabmalî"
avêtin serê hejaran" betal kirin 1. netêw hesi-
-beþ kirin par kirin bandin 2. kar rawestan-
beþavend ahengdariya di din
dawiya ristên helbestekê betan [I] di her tiþtî de
de aliyê ji hundir ve
beþdar kesê ku tevî kar betan [II] goþtê nerme

35
betilandin
betilandin/dibetilîne/ aram
bibetilîne 1. westan- bextewarî 1. bihuzûrî
din 2. rawestandin 2. aramdarî
betilî 1. westiyayî 2. ra- bextiyar bextewar
westiyayî *"heta ku bûk bextreþ 1. bêtalih 2. bê-
xemilî, dawet betilî" siûd
betilîn/dibetile/bibetile bextvekirî xwedî-siûd
1. westîn 2. vêsîn bey pêþnîhada neqdî
betir bêhtir, wêdetir beyaban cihê xewle; çol
betirpêr sê roj beriya ni- beyan eþkeretî
ha -beyan kirin eþkere kirin
betirpêrar sê sal berî ni- beyanî [I] eþkere *"bira
ha biranî, bazar beyanî”
betlane 1. tehtîl 2. ra- beyanî [II] 1. spêde 2. si-
weste 3. destûr beha zû
betran kesê ku nefsa -beyanîbaþ! sibehxweþ!,
xwe pir diecibîne rojbaþ!
betûm bêqudûþ beyan-name nivîsa girîng
betûmî bêqudûþî a ku agehiyekê eþkere
bevil 1. mirovê mînak 2. dike
hevrik beyar erdê ku ji çandinê
bevþik diranên qutkirinê re dest nade; pesar, çol
bexiþandin/dibexþîne/ *"bela xelqê ji çol û be-
bibexþîne 1. efû kirin yaran tê, a min belen-
2. dayîn 3. xelat kirin gazê Xwedê jî ji ber
-dan bexiþandin dan piyên min tê"
efûkirin -beyar kirin zevîn neçan-
bexîl çiriz, timakar din
bexþan 1. efû 2. bexþîþ, beybûn kulîlkek e
þabaþ beytar bijîþkê sewalan
bext 1. talih 2. siûd beytarî karê bijîþkiya
*"çavê kor tuneye, lê sewalan
bextê kor heye" beytik cureyekî çivîkên
-bext û miraz di çavan biçûk e
de man 1. ji hevalan beytu 1. bêxwedî 2. be-
man 2. negihiþtin tu ar- redayî
mancê bez [I] 1. rev 2. bazdan 3.
bextewar 1. bihuzûr 2. çengkirin *"beza hes-pê,

36
 bêgar
namûsa siwêr e" bêbav 1. kesê ku mêrê
bez [I] donê ku bi goþt diya wî nîn e 2. qeleþ
ve ye *"sibat hat û bi- 3. bêeman
hurt, nav û dilê gîskê bêbext 1. qeleþ 2. xayîn
bez girt" *“mêrê bêbext pire be
-bez bi stûyê pisîkê ve jî, bi ser re derbas nebe”
kirin 1. xurek spartin bêbextî 1. qeleþî 2. xayîn-
xurekxuran 2. emanet tî
teslîmî xayînan kirin bêbextî kirin 1. qeleþî
-bez girêdan 1. qelew kirin 2. xayîntî kirin
bûn 2. komir bûn bêbine 1. bêqedr 2.
beza 1. revok 2. pêsivik, kêmbiha 3. bêkêr
laþsivik bêbingeh 1. bêtar 2. bê-
bezek beza *"bizina kulek esl 3. bêbinî
û þivanê bezek, tev di- bêbinî 1. pir kûr 2. bê-wa-
gihêjin ber dêrî" te
bezandin/dibezîne/bi- bêçiv 1. bêziqzaq 2. bê-
bezîne 1. dan revê 2. fetl
dan bazdan 3. xar kirin bêderman 1. bêilac 2.
bezîn/dibeze/bibeze 1. bêçareserî *“Xwedê, tu
revîn 2. baz dan *"hespê derdekî bêderman ne-
her kesî, li gorî bextê wî daye”
dibeze" bêdev 1. bêdeng 2. dev-
-lê bezîn 1. lome lê kirin mirî
2. lê xistin -bê dev û bê ziman 1. ne-
-bezîn hev 1. bi hev re zanê axaftinê 2. feqîr û
ketin devjeniyê 2. li belengaz
hev xistin, pevçûn bêdê 1. dêmirî 2. sêwî
bezmik bihukek e *"keça bêdê, weke çi-
bê [I] tiþtê ku piþtî dema yayê bêrê"
niha tê bêdil 1. nexwestî 2. bêri-
-dema bê (r) dema ku za 3. bêîþtah
ayendeyê dinimîne bêg kesê ku xulamokê
bê- [II] pêþgireke neyîniyê berjewendiyên xelqê ye
ye *"gul bê strî nabin" bêgane 1. nenas 2. xe-
bêayîk 1. bêheyf 2. kesê rîb 3. biyanî *“dilê bê-
ku heyfa wî tê hilanîn 3. ganeyan, her bixem e”
derwêþê xwedîkeramet bêgar kesê ku bêpere û

37
bêgav
bêhember dixebite
bêgav 1. neçar 2. bêderfet
3. mecbûr
bêgavî 1. bêçaretî 2.
bêderfetî 3. mecbûrtî
bêguman 1. bêþik 2. bê-
gav 3. neçar *"bela, ji
derê bêguman tê"
bêgerd bêguneh
bêgêwil bêkêf
bêgêwil bûn dil çirmisîn
bêgêwil kirin kêf lê re-
vandin
bêgêwilî bêkêfî
bêgiyan mirî, bêcan
bêhawe kesê ku beletewþ
û keteber tev digere
bêhemal bêxwedî û bê-
sexbêr
-bêhemal hiþtin bêxwedî
hiþtin, bêsexbêr hiþtin
bêhemdî bêyî ku wisa
bixwaze; bêqesd
bêhempa 1. bêemsal 2.
bêhogir 3. bêhevta
bêhiþ 1. bêaqil 2. kerose
-bêhiþ ketin 1. ji xwe ve
çûn 2. sefêk bûn
bêhn 1. hilm, neks, ne-
fes 2. heyberên ku bê-
fil pê dihese
-bêhna xwe berdan nav-
ber dayîn
-bêhn jê hatin bi bêfilê
hate derxistin ku tiþtekî
bûdar heye *"kesê ku sîr
nexwe, bêhn jê nayê"
-bêhn jê teng bûn jê ke-
38
rixîn
-bêhn kirin 1. henase ki-
þandin hundir 2. (tiþtê
bûdar) bi kepûyî tê der-
xistin *"dinya gulek e,
bêhn bike û bide hevalê
xwe"
-bêhn lê çikandin 1. xe-
neq lê þidandin 2. bê-
qudûm hiþtin
-bêhn lê çikîn 1. nefes lê
teng bûn 2. aciz bûn
-bêhn pê ketin 1. jê
hilm wergirtin 2. fis ki-
rin 3. genijîn
-bêhn vedan westa xwe
danîn
bêhndar tiþtê ku bêfil jê
derdixe ka hilma wê ça-
wa ye; bûdar
bêhnefiþk 1. hilkehilk,
nefesên li ser hev 2.
gumek ji kêþa baçikê
bêhnfireh 1. bisebr 2.
dilfireh 3. rûnerm
bêhnok (r) nîþaneya vê-
sihê
bêhnteng 1. bêsebr 2.
bêtebat
bêhntengî 1. bêsebrî 2.
bêtebatî
bêhtir 1. zêdetir 2. wêde-
tir
bêjandin/dibêjîne/bibê
-jîne ji bêjingê re derbas
kirin, seridandin
bêje peyv, kelîme
bêjer gotî, axafger
 bêrîvan
bêjing alava qulqulî ya tin kirasan, heyz bûn 2.
ku zadê çê û qeselê wî herimîn
ji hev vediqetîne bêpar 1. mehrûm 2. bê-
-bêjing kirin bi bêjingê nesîb
zadê çê û qesel ji hev -bêpar mayîn 1. mehrûm
jibartin man 2. bênesîb man
bêjî bîj bêpayan 1. bêhevta 2.
bêkar 1. bêîþ 2. betal bibiha
bêkes 1. xizan 2. bêgav bêqudûm 1. bêmecal 2.
*"dilê bêkesan, li ser westiyayî
hemû kesan diþewite" bêr alava kolandinê *"jin
bêkêr 1. bêxêr 2. ji tu û mêr, weke tevr û bêr"
tiþtî re destnedayî bêrawestan 1. di qîjekê
bêlête govend de 2. bê navber
bêmêjî 1. bêhiþ, bêaqil bêrê 1. nelirê 2. bêusûl
2. ehmeq bêrêtî 1. nelirêtî 2. bê-
bênamûs 1. bêar 2. xîret usûlî
3. qehbik *"eyarê bêna- bêrik [I] 1. cêb 2. cêba
mûsan fireh e" paþilê *"destê kefîlan,
bênamûsî 1. bêarî 2. di bêrika wan de ye"
bêxîretî 3. qehbiktî bêrik [II] alava biçûk a
-bênamûsî qebûl kirin ku xwelî pê tê hildan
1. tola xwe li erdê hiþ- bêrî [I] 1. bêguneh 2.
tin 2. tolaziya jina xwe rûpak
pejirandin bêrî [II] cihê ku pez lê tê
bênavber bi berdewamî dotin *"ha þêwra jinan,
bênder 1. cihê ku zad lê ha bêriya bizinan"
tê kutan *"bazar xweþ e -dan bêriyê pez di þîþtira
li bênderê, ne li zeviyê" dotinê de ber bi bêrî-
bênefsî çilektî, silektî vanê ve ajotin
*"kalê ji bênefsiyê û bêrî [III] xwesteka dîtinê
pîrê ji bêkesiyê hev û du -bêrî kirin ji bo dîtinê bi
pirsîne" xwestek bûn
bênimêj 1. kesê ku nimêj bêrîk di kincan de cihê
nake 2. herimî, gemar ku kîsikekî tê hiþtin;
bênimêjî dema ku jin cêb *"hevalê bêrîka
heyvane avê dibînin vala, tuneye"
bênimêj bûn 1. (jin) ke- bêrîvan jina ku pêz û

39
bêrvî
dewêr didoþe bêwelat 1. bêcih û bêwar
bêrvî alava ku di lûleyê de 2. bêêl 3. biyanî *"mi-
herka avê têkûz dike rovê bêwelat, mîna
bêsemt bêîhtiyat çûka bêper û bêbask e"
bêserî 1. pir fireh 2. bê- bêxêr 1. bêkêr 2. serxur
xwedî *"dostê bixêr, ji birayê
-bê serî û bê berate çûn bêxêr çêtir e"
bê xwedî û bêyî ku tu þo- bêxwedî 1. bêsexbêr 2.
pekê li pey xwe bihêle bêhemal 3. bêkes
çûn *"bêndera bêxwedî, ji
bêserûber keteber û pir mirovî re nabe bênder"
fireh bêyî (tiþtekî) (ew tiþt) ne
bêsiûd bêbext, bêtalih tê de
bêþ 1. kamçûr 2. xûgî 3. bêyom bêqudûþ
bac bêzar 1. betilî 2. tengezar
bêþik 1. bêguman 2. te- -bêzar bûn 1. betilîn 2.
qez tengezar bûn
bêtar felaket, karesat, -bêzar kirin 1. betilandin
afet, bobelat 2. tengezar kirin
bêtehr 1. bêhawe 2. bêzirav 1. newêrek 2.
bêpîvan ziravqetî
bêteþe 1. danerotî 2. se- bêzû cureyekî nexweþiyên
robero hiþaloziyê ye
bêtewþ 1. bêhevseng 2. bi 1. daçekek e 2. pêþgi-
beletewþ reke ku tevahiyê dide
bêv tora masîgiriyê ya wateyê
ku ji çeperên darî hati- -bi bandor bi tesîr
ye çêkirin -bi boneya bi munesabe-
bêvan kes an jî tiþtê ne- ta …, bi sedema ...
diyar -bi dizî 1. dizîka 2.
bêvil endamê bêhnhilki- bêhay, bêxeber
rinê; poz, kepû -bi dor di þîþtirê de
-bi bêvilê girtin hiþyar -bi dorvegerî di rêzê de,
kirin di þîþtirê de
-bêvila xwe daliqandin -bi giþtî bi gelemperî
mirûzê xwe tirþ kirin -bi hev re 1. tevayî 2. ba
bêvîr 1. nexweþê li ber hev *"berx û gurên tir-
mirinê 2. jihêzketî kan, bi hev re diçêrin"

40

-bi hêsanî ne bi zorê
-bi jimare bi ededeke di-
yar
-bi kinayî bi kurtasî û ne
dûvedirêjî
-bi kotekî bi darê zorê
-bi min li gorî min
-bi nav û deng navdar,
meþhûr
-bi piranî 1. zêdetir 2.
bi gelemperî 3. bêhtir
-bi rastî ne bi derew, di
heqîqetê de
-bi rêk û pek 1. bi per-
gal 2. têkûz
-bi roj wexta ku tav heye
-bi ser de pê re *"kera
xwe bi kerekê da, cilika
wê jî bi ser de da"
-bi þev êvarê
-bi þev û roj sibeh û êvarê
-bi þêt û pêt bi þivê û
hêzê
-bi þêweyeke berevajî
bi awayekî çewt
-bi taybetî xusûsî, ne bi
gelemperî
-bi tenê 1. bi serê xwe
2. hiþk û hola
-bi tevayî bi giþtî, hemû
-bi tundî bi zextî, bi pê-
kutî
-bi vî awayî bi vî cureyî,
bi vî tehrî
-bi vî rengî bi vî þiklî, bi
vî celebî
-bi vî þêweyî bi vî a-
wayî, bî vî rengî
biçûk
-bi zanayî bi awayekî têgi-
hiþtî û li ser hiþê xwe
-bi zorî bi kotekî *"he-
sinê sar, bi zorî tê ku-
tan"
biaqil 1. xwedîferaset 2.
jîr û jêhatî *"barê biaqi-
lan, piþta kêmaqilan"
bi ber bayê yekî ketin
pê xapîn
bi bîr anîn di zêhna xwe
de gerandin *"ger mirov
xeraban nebîne, baþan
bi bîr nayine"
bi bîr birin 1. îdrak ki-
rin 2. tê derxistin 3.
pê hesîn
bi bîr xistin hizra yekî ji
bûyereke qewimî re a-
made kirin
bi cih anîn 1. pêk anîn
2. kirin
bi cih bûn 1. tê de rûniþ-
tin 2. tê de êwirîn
bi cih kirin 1. þûn kirin 2.
dewisandin 3. rûniþtan-
din 4. êwirandin, sitiran-
din, hewandin
biçrik nanê di rûn de qi-
jirandî
biçûk 1. nemezin 2. hû-
rik 3. zarok *"biçûk li
cihê xwe, mezin li cihê
xwe"
-biçûk xistin 1. rûmeta
yekî þikandin 2. bênirx
kirin
-biçûk dîtin 1. biçûk
41
biçûkahî
xistin 2. bi pozbilindî
lê nêrîn
biçûkahî 1. nizmî 2. hû-
riktî 3. zarokatî
bi dawî bûn 1. encam dan
2. kuta bûn, qedîn, xilas
bûn, red bûn
bi dawî kirin 1. jê enca-
mek wergirtin 2. kuta ki-
rin, qedandin, xilas ki-
rin, red kirin
bi derengiyê xistin 1. ta-
loq kirin 2. paþ de avêtin
3. paþê bi cih anîn 4. eg-
le kirin
bidil 1. jidil 2. bi xwestinî
3. bi rizaya xwediyî
bi dûr ketin jê veqetîn
bi dûr xistin 1. jê veqe-
tandin 2. þandin taraw-
gehê
bi encam bûn 1. pêk ha-
tin 2. bi dawî bûn
bi girî vekirin 1. giriyan-
din 2. qehirandin
bigor alava ku pê tîna
gêrebayê tê teselekirin
biha 1. qîmet, qedr 2.
nirx *"arê kewan re,
risqê biha re"
biha bûn 1. biqîmet bûn,
biqedr bûn 2. binirx bûn
bihaname kaxeza ku bi-
hayên kel û pelan li ser
hatiye nivîsandin
bihar demsala vehelîna
berfê û destpêka hêþîna-
hiyê *"heta peyv neyê
42
karê, yek naçe biharê"
biharat ardê giyayê tamx-
weþ û bêhinxweþ ê ku di-
kin nav xwarinan
bihare cureyekî genimê
ku biharê tovê wî tê re-
þandin
bi hev þa bûn 1. hev
xwestin 2. hev kirin
bihêl kaxeza ku destûrê
dide kar an jî çalaki-
yekî wek þano, tirad û
hwd
bihêz 1. xurt, biquwet
2. desthilatdar
bihîstin/dibihîze/bibi-
hîze 1. bi guh seh kirin
2. guhdarî kirin 3. hay-
dar bûn 4. pê hesîn
*"gava mitrib nebihî-
zin, êdî defê diqetînin"
bihîstok alava ku pê tê
bihîstin û guhdarîkirin
bihîstyar 1. guhdar 2.
peywirdarê çi bê guhê
wî 3. hesas
bihost bihust *“bihoste-
ke tevna çêkirî, ji barekî
rîs çêtir e”
bihuk hemû cureyên kêz
û mêþan; heþere *“dayê
bihuk e, jinê ruhik e”
bihujandin/dibihujîne/
bibihujîne helandin
bihujîn/dibihuje/bibi-
huje helîn
bihur 1. di cihên teng de
þûna ku berteng e 2. av-

tenga ku derfeta der-
basbûnê dide *"çem bê
bihur nabin"
bihurtin/dibihure/bibi-
hure derbas bûn
bihust maweya di navbe-
ra kefedesteke vekirî;
bost, bihost *"dema ku
bextewarî nebe dost,
fayde nake gera bihust
bi bihust"
-bihust bi bihust pîvan
baþ endaze girtin
bihuþt cenet *"bihuþt,
li rûyê erdê ye"
bihuþtîn cenetmekan
bij 1. hêza xwarinê; bîz,
îþtah, mehde 2. qilde,
qirqal
bijandin/dibijine/bibiji-
ne 1. dil avêtin, meh-
deyê xwe kiþandin tiþ-
tekî 2. tê gerandin 3. çil-
kandin, lê reþandin
bijang perikên çavan
bijarte hilbijartî, sahib-
rewac
bijartin/dibijêre/bibi-
jêre 1. hilbijartin 2. ter-
cîh kirin *"jinan mebi-
jêre, esl xêr e"
bijinandin/dibijinîne/
bibijinîne 1. tê geran-
din 2. îþtah kiþandin
*"bi eþqa mêwijan, dil
dibijinîne gûwijan"
bijiqandin/dibijiqîne/
bibijiqîne 1. beloq kirin
bila
2. perçifandin
bijiqîn/dibijiqe/bibiji-
qe 1. beloq bûn 2. per-
çifîn
bijî! aferîn!
-bijî azadî! bila azadî
her hebe!
bijîn/dibije/bibije 1. qil-
deyê wî hildan, meh-
deyê wî kiþandin 2. tê
gerîn, lê alîn 3. çilkîn
bijîreþ simbil
bijîþk tebîb, hekîm
bi kar anîn 1. xebitandin,
þixulandin 2. kelk jê
wergirtin
bi kar hatin bi kêrî tiþ-
tekî hatin
bikarhêner 1. kesê ku
dixebitîne 2. kesê ku
sûdê jê werdigire
bi kêr hatin 1. sûdwer
bûn 2. layîq bûn
bikêrhatî [I] 1. sûdwer
2. layîq
bikêrhatî [II] 1. pêwist
2. destdayî
bikir [I] kesê ku dan û
standinekê dike
bikir [II] kesê ku kar an
jî çalakiyekê dike
bikirk binê bîr, kanî, çal,
aman û hwd
bikuj kujer, qatil, mêrkuj
bila peyveke ku carinan
xwestekekê û carinan jî
karekî bilanî rave dike
-bila be xem nake, tiþtek
43
bilan
nake bilind kirin 1. quloz kirin
-bila bibêjin xençera Xa- 2. berz kirin 3. hevraz
ço heye ji bo quretiyê kirin 4. bi ser xistin
tiþtek bi xwe re gerandin *"kurê çê, navê bavê xi-
-bila were heke dikare rab bilind dike"
hatina wî çêtir e bilî xeyrî
-bila çavê min te nebîne bilîn/dibile/bibile 1. pê
cardin dernekeve pêþ- re mijûl bûn 2. pê ve eg-
berî min le bûn
bilan îhtimal bilqîn/dibilqe/bibilqe
bilandin/dibilîne/bibilî- (av) fiþkîn û fûrîn
ne 1. miremir kirin 2. bilqînî dengê fiþkîniya
taloq kirin 3. egle kirin tiþtên avî
bilanî îhtimalî bilûl qalibê rokirinê *"dê-
bilbil cureyekî çivîkên la sê, sê salan têxin
awazxweþ e *"bilbil bi bilûlê, sala ku derxin
dengê xwe, mêrxas bi her xwar e"
cengên xwe" bilûr alava dengjeniyê ya
bilcim kesê ku tevî her ku bi pifkirinê tê lêxistin
karî dibe *"bilûra li ber gê ye, çi-
bildbildo 1. gingino 2. raya li ber kûreyê ye"
lalo, tato bin 1. tar 2. qûntar 3. cihê
bildebild kirin 1. gine- jerîn ê her tiþtî
gin kirin, di bêfila xwe binate 1. þop 2. binyad,
de axaftin 2. wekî lal û xîm 3. bineçe
tatan axaftin binaþe binate
bi lêv kirin 1. ji dêv a- bi navê lîstin 1. piþta re-
vêtin 2. der birin 3. þe- qîbekî li erdê xistin 2.
hitandin zoran kirin
bilik (di zimanê zarokan bi nav kirin [I] 1. pêna-
de) mûzî, kîr sek lê danîn 2. wate lê
bilind 1. berz, ber bi jor bar kirin
ve dirêj 2. quloz binav kirin [II] noqî kû-
bilindahî 1. berzî, dirê- rahiya avê kirin
jahiya ber bi jor ve 2. binbar peywirdar
quloz bincan dîwarê ku li ber
bilind bûn 1. berz bûn 2. ava herikbar tê jenîn
hevraz bûn 3. quloz bûn bincî nivîna stûr a ku li

44
 biramak
serê tê razan -bingeh danîn tar da-
binçavî 1. tewqîf 2. ra- nîn, xîm avêtin
westan bingehîn esasî
binçav kirin 1. tewqîf binik 1. binê îskanê 2.
kirin 2. rawestandin bincixare
binçeng qefa binê her du binî bin
milan -binî dan tavê karê xwe
-pûrta binçengê pirça ku giþ qedandin
di bin çepilan de hêþîn binîje di avahiyan de taqê
dibe li herî biniyî
bindeq 1. cureyekî da- binkask kasika ku digel
rên biber e 2. berên vê piyanê tê danîn
darê binkirask kinca tenik a
bindest kesê ku azadî û ku di bin cilên derveyî
aramiya wî bi mercan de tê lixwekirin
ve girêdayî ye; ketî binpê kirin 1. pêpest
bindestî rewþa kêmaza- kirin 2. îxlal kirin
diyê ya ji ber mercen bintîn 1. mal û milk 2.
derveyî; ketîtî sexbêrî
binecih xwecih, rûniþtî (bi) bin xistin 1. berjêr
-bi binecihî kirîn û fi- kirin 2. mexlûb kirin,
rotan bi hemû milki- sernuxûn kirin
yetê ve kirîn û firotan binyad tar, bingeh *"jina
bineçe binate malê, binyadan dizane"
binefþ cureyekî gulan e biok [I] kirêt
binefþî rengê di navîna biok [II] heþerat, bihuk
sor û hêþîn de bi pêþ ve çûn perisîn û
binesazî tardanîn, xîm- meþîn
avêtin bir 1. beþ 2. qisim 3. par
binetar 1. esasê her tiþtî 4. kerî 5. tîke
2. di nivîsekê de bendên bira kesê ji dê an jî bavê
xwendinê mirovî *"tenê bira, di
binfisî kirin 1. hêkên hawara birê de tê"
xwe genî kirin 2. neba- -birayên hûrekî 1. ji he-
þiyên xwe veþartin man dê û bavî 2. di-
-bingeh tar, xîm/hîm zên tûrekî
-bingeha aborî hîmê îq- birale þitil
tisadî biramak kesên ji eynî da-

45
birandin
yikê lê ne ji heman bavî la *"çavên birçî, tu carî
birandin/dibirîne/bi- têr nabin"
birîne 1. binevat kirin -ji birçînan zik miz dan
2. îmha kirin 3. tune ki- tiþtek nedîtin ku bê xwa-
rin rin
biraþîr kesê ku di dema birçî bûn 1. zikvala bûn
zarotiya wî de wî jî þîrê 2. ji nêz de çûn, birsî
diya wî mêtiye; þîrbirak bûn *"kûçik birçî dibe,
biraþte alava ku li serê gûyê xwediyê xwe dix-
goþt tê pijandin we"
biraþtin/dibirêje/bibi- birçîtî 1. nêzdeçûn 2.
rêje goþt pijandin *"ê- netêrî, zikvalatî
gir girte mala yekî, yê birek alaveke hesinîn a
din got: 'tu bi Xwedê ve- ku pê dirankên wê yên
nemirîne, da ku (ez) ke- tûj dar, lek û hwd tên
wên xwe li serê bibirê- qutkirin
jim' " bireser (r) karê ku kirde
biratî 1. hevpiþkiya di dê dike
an jî bavî de 2. rewþa bireþ 1. xizan, feqîr 2.
kesên ji heman olê *"bi- belengaz
ratî bi baran, hesab bi bi rê ketin 1. sefer kirin
misqalan" 2. meþîn *"heke biçûk li
biraza lawê birayê mirovî gor mezinan bi rê neke-
birazava kesê ku di dawe- vin, dê lingên wan timî
ta zavê de xwedîtiya wî li keviran bikevin"
dike bi rê kirin 1. bi rê xistin
birazî keça birayê mirovî 2. þandin
*"ap bi biraziyan re di- bi rê ve birin 1. îdare
ke, xal bi xwarziyan re kirin 2. kar gerandin
dike" bi rê ve çûn 1. meþîn
birc 1. avahiyê bilind û 2. bizîn
asê yê ku ji bo zêreva- bi rê xistin 1. meþandin
nîyê tê bikaranîn 2. kê- 2. þandin
lû birêxistin bûn bipergal
birçêk lîstika cirîdê bûn
birçî 1. kesê ku pêdiviya birêxistin kirin biper-
wî bi xwarinê heye; nêz- gal kirin
deçûyî 2. netêr 3. zikva- birêxistî bipergal

46

birêz 1. giranqedr 2. bi-
rûmet
birgeh 1. cihê birînê 2.
cihê vebirînê 3. di pey-
vê de cihê rawestanê
wek: ba-jar, cen-ga-wer
... 4. cihê hevgirtina
gehan
birhan delîl û îsbat
birin/dibe/bibe neqil ki-
rin
birik bayekî bêhnkirêt ê
ku piþtî zadxwarinê ji
devê mirovî derdikeve,
qirpik
birinc cureyekî zadê ku
li cihên avî hêþîn dibe
*"erd birinc be jî, av
rûn be jî, heke xwedî
tunebe zû diqede"
biriskandin/dibiriskî-
ne/bibiriskîne teyisan-
din, çirûsandin
biriskîn/dibiriske/bibi-
riske teyisîn, çirûsîn
birîn/dibire/bibire [I]
1. qut kirin 2. jê kirin
*"hezar carî bipîve, ca-
rekê bibire"
birîn/dibire/bibire [II]
1. binevat bûn 2. qiriyan
3. kuta bûn
birîn [III] 1. di lêþ de cihê
zedegirtî 2. cihê ku kêm
û îltihab girtiye *"birî-
na dijûnê, ji birîna þûrê
neyêr kambaxtir e"
-birîna xwe bi destê
birû
xwe kewandin derdê
xwe bi dermanê xwe
çareser kirin
-birîna kûr derd û ke-
serên xemgîniyê
-birîn azirandin kul û
keder tev rakirin
birîndar 1. derbexur, ze-
degirtî 2. kesê ku rûme-
ta wî heriþiye *"birîn-
dar, bi birîna xwe diza-
ne"
birîndar bûn 1. derbe
xwarin 2. zede girtin
3. heriþîn
biriqandin/dibiriqîne
/bibiriqîne 1. teyisan-
din 2. çirûsandin 3.
mesqel kirin
biriqîn/dibiriqe/bibi-
riqe 1. teyisîn 2. çirû-
sîn 3. mesqel bûn *“
bejn biriqî, dil xeriqî”
birk hewza avê
birmût bêhndank
bi ro de berdan 1. tevî
avê bi rê kirin 2. bê-
sexber hiþtin *"qenci-
yê bike û bi ro de ber-
de"
bi ro de çûn 1. bêhemal
bûn 2. bi kêr nehatin 3.
ber herka avê xwe rane-
girtin *"bi destê nemer-
dan meçe, bila av te bi
ro de bibe"
birû mûyên wekî kevane-
yekê li fêz çavan þîn di-
47
birûsk
bin, bijang *"li ser ça- sedema vebûna kulîlkan
van, birû hene" biþkivîn/dibiþkive/bi-
-birû þeh kirin û çav der biþkive 1. dirûn vereþîn
kirin 1. hembêz kirin û 2. kulîk vebûn
ji piþtê zêl vexistin 2. biþkoj/biþkok di kincan
wekî alîkarî xuya bûn û de tiþtê ku pêsîr, bêrîk û
xedarî kirin hwd tên girêdan; polik
birûsk berqvedana esmên biþkuv 1. qalikê kulîl-
a ku carinan xisarê jî bi kan ê ku beriya vebûnê
xwe re tîne li ser e 2. qalikdana
-birûsk vedan berqa bi çêrmî ya ji ber kêm-
xisar vedan xwarinê
biryar qerar biþkuv dan (dar û giya)
-biryar wergirtin/stan- kulîlkên di qalikan de
din qerar dan jê re çêbûn
biryardar biqerar bitim fistiqa biyanî
biryardarî 1. qerardarî bitir 1. qert 2. qamir
2. cidîtî bitir bûn har bûn
biryarname qerarname bitov bikakil, bidendik
biserûber 1. bipergal biv 1. (di zimanê zarokan
2. birêxistinkirî de) çiz 2. xetere
bisk porê ku di hinda gu- bivê nevê çawa hebe
han de dadiliqe ser rûyî bivir alaveke hesinîn a
bist 1. sêla qeliyê 2. þîþ devtûj û bidestik e, ji
3. qevd bo birîna daran jê fay-
bistik 1. qevdik 2. çembil de tê wergirtin
bistî tayên ter û nazik ên -bivir li kêvir xistin
ku dikevine navbera çewt tev gerîn
belg û çiqê darê an jî biwar 1. tûþ 2. îstiqamet
serik û rehçikê rehekê biwartin/dibiwêre/bibi-
biþirîn/dibiþire/bibiþi- wêre bihartin
re 1. ken ber lêvan ketin biwefa kesê ku li ser sozê
2. besimîn xwe disekine *"kî biwe-
biþkaftin/dibiþkêve /bi- fa ye, ew bira ye"
biþkêve biþkivandin biwêj gotina navdar
biþkivandin/dibiþkivî- bixêrî kuleka ku dû tê re
ne/bibiþkivîne 1. di- derdikeve; rojing
rûn vereþandin 2. bûn biyanî 1. bêgane 2. xe-

48

rîb *“biyanî, bidê goþ-
tê ranî; dê bi ser te de
bê poþmanî”
biyom 1. biqudûþ 2. bixêr
bizav hereket, çalakî
-bizava diravî di sûqê de
hereketê danûstandinên
pereyan
-bizava rizgarîxwaziyê
tevgera kesên ku bi me-
besta serbixwetiyê çala-
kiyan dikin
bizdandin/dibizdîne/bi-
bizdîne 1. tirsandin 2.
hetikandin 3. dabaran-
din 4. sist kirin
bizdîn/dibizde/bibizde
1. tirsîn 2. hetikîn 3. sist
bûn
bizdonek 1. newêrek 2.
bêbiryar 3. revoke *"biz-
donek her roj dimire,
mêrxas carekê "
bizin sewaleke malê ya ku
ji bo þîr, goþt û mûyê wê
tê xwedîkirin *"heke bi-
zinê têr xwar, qiloçên
xwe li kendalan dide"
bizir [I] tov *“bizirî ba-vê-
je bi çengan, bêndêrê hi-
lîne bi dengan”
bizir [II] rûnê ku ji çêre-
ya çeqçeqê tê bidest-
xistin
bizivîn/dibizive/bibizi-
ve 1. livîn 2. pirpitîn 3.
qirqilîn
bizîn/dibize/bibize he-
bîna
reket kirin
bizmar mix *"du textik
û bizmarek"
bizmar kirin mix kirin
bizmik devgema biçûk a
ku davêjin devê sexele-
yan da ku nemêjin
bizot agirê pir bi þewat
bizûz cureyekî heþeratan
e û heke têkevin tiþtekî
bi domana demê re di-
rizînin *"kul dibine bi-
zûz û li canê meriyan ba
dikevin"
bî 1. jina bêmêr 2. mêrê
bêjin *"sibat jina bî ye,
sibehê dikene û êvarê di-
girî"
bîbik reþika çêv
bîber îsot
bîdar 1. hiþyar 2. haydar
bîhok mêweyek e
bîj zarokê zinayê; bêjî
bîjek di mêrgên levenan
de cihokên avê
bîjî 1. dasî 2. mûyê dêla
ker û hespan
bîme temînat
bîme kirin bi berdêleke
diyar ji bujenekê re ew-
lehî peyde kirin
bîmexane 1. saziya ku ji
temînatan berpirsiyar
2. avahiya vê saziyê
bîn bêhn
-bîna þîr ji dêv hatin
hîna viringî bûn
bîna 1. kesê ku dibîne 2.
49
bînahî
avahî pisporiya wan têkildarî
bînahî 1. ronahiya çêv hesabkirina endaze, kêþ
2. þiyana dîtinê *"kurê û pîvana tiþtan e
mirovî, bînahiya çavê bîrkor kesê ku bala wî va-
mirovî ye" la ye; bîroke
bînahînasî zanistên ku bîrmendî 1. hiþyarî 2.
pisporiya wan têkildarî zanatî
çavan û dîtinê ye bîroke bîrkor
bîner 1. temaþevan 2. bî- bîrov nexweþiyeke çermî
na ye
bîq cureyekî çêreya ku a- bîrovî kesê ku bi nexwe-
jalan pir kok dike þiya bîrovê ketiye
-ma bîq dane vî pezî? vî bîrxistok nameya hiþ-
pezî kîjan çêre xwariye yarkirinê
ku evqas qelew bûne? bîs 1. raz 2. sir
bîr [I] saringên avê yên di bîsk 1. lehze 2. demeke
binê erdê de *"ava bîrê, kurt
bi bîrê xwe tehl e" -bîska din xulekek berê
bîr [II] 1. hafize 2. hiþ bîst jimareya 20'î
3. zêhn *"emele pîrê, -bîstek 1. lehzeyek 2.
nayê bîrê" çirkek
bîrale þitilên daran bîstan kerdiya ku sewze
bîranîn di zêhna xwe de lê tên çandin
jîndargirtina bûyerên qe- bîstem(în) di rêza bîs-
wimî tan de
bîrbir 1. biaqil û balix bîso 1. qumaþê þewitî
2. gihiþtî 3. reþîd 2. ariya pîneyên þewitî
bîrdarî yadîgar *"agir pê keve, bêhna
bîrdoz feraseta ramyarî bîso jê nayê"
bîrdozî tekildarî feraseta bîsokî xwarina ku bêhna
ramyarî dûyî di çêja wê de pêk
bîrewer 1. rewþenbîr 2. hatiye
hiþmend bîsokî bûn (xwarina ke-
bîrewerî 1. rewþenbîrî landî) bêhna dûyî ji çêja
2. hiþmendî wê hatin
bîrkarî hemû zanistên ku bîþe daristana darên lef-
bi kêrî jimartinê tên lefok
bîrkarînasî zanistên ku bîþeng cureyekî daran e

50

bîþî [I] daristan
bîþî [II] biçrikên þirîn ên
bi qasî libên sêvan
bîyanî 1. xerîb, bêgane 2.
giyayê çolê 3. ajala dirin-
de, hov *"avê vexwe ji
kaniyan, jinê bîne ji bi-
yaniyan”
bîz [I] 1. di giyaneweran
de seheka ku tiþtên si-
rûþtî dipejirîne; qilqal,
qilde 2. xweparêzî
-bîzê xwe jê kirin 1. jê
hez nekirin û qildeyê
xwe lê xera kirin 2.
xwe jê girtin
bîz [II] þîþikên hûnanê
bîzoke 1. kesê ku her
xwarinê naecibîne 2.
kesê ku kirinên xelqê
naþêkirîne 3. qure
bîzoketî quretî
BK kurteya /berî koçê/,
beriya hicreta Cn. Pê-
xember ji Mekeyê ber bi
Medîneyê
bobelat keresat, felaket
-Xwedê bobelatê neyîne
serê tu kesî ez tûþî ka-
resatekê hatim û tika di-
kim neyê serê tu kesî
boç boçik *“ji dînan re ne
boç heye ne qorç heye”
boçesêlîn taweya bi bo-
çik; miqilk
boçik 1. dêl, terî, dûv 2.
binik *“boçika kûçikan,
rast nabe”
boþahî
boçûn raman, fikr, hizr
boke cesaret, wêrekî
bokeberan beranê þerkar
bone 1. munasebet 2. se-
dem
boqije cureyekî çivîkan e
boqil geh, teþk
bor [I] bihur *"kerê ku di
borekê de bikeve, care-
ke din di wir re naçe"
bor [II] rengê sor
boraq 1. qurban 2. nezr
boran cureyekî ba û bara-
na ku lêkendên giran ber
radibin
borandin/diborîne/bi-
borîne 1. derbas kirin
2. rabihurtin
borebor oreor
borebor kirin oreor kirin
borî [I] 1. derbasbûyî 2.
çûyî 3. rabihurtî
borî [II] lûle
borîn/dibore/bibore
1. derbas bûn 2. çûn
*"kûçik diewtin, kar-
wan diborin"
bosî 1. buxur 2. xwarina
þewitî
bosîdank buxurdank
bosîn/dibose/bibose [I]
maç kirin
bosîn/dibose/bibose
[II] bîsokî bûn
bosle qiblename
bost bihust
boþ 1. zêde 2. gur 3. pir
boþahî 1. zêdeyî 2. gum-
51
boþelan
rahî 3. pirî
boþelan 1. ava lap boþ
2. rêl
bot 1. kun, qul 2. derz,
qelþ, cerx
boyax tiþtê ku pê tê ren-
gandin; gûn
boyax kirin rengandin
boyaxker pîþekarê ren-
gandinê
boz rengê spî
buhist maweya bi qasî ke-
fedesteke vekirî *"avê
ku da ser serî, çi buhis-
tek çi du buhist"
buruntî belgeya ku xwe-
dîtiya kesekî ya li ser
milkekî nîþan dide
buruntî kirin milkek li
ser navê xwe dan qeyd
kirin
bux hilm
buxar hilm û gilma ku li
ser tiþtên keliyayî dikeve
buxçik destmala ku kel
û melî dikine navê
buxur çêreyên bûdar ên
ku tên þewitandin da
ku bêhneke xweþ bidin
doraliyê
buxurdank derdanka ku
buxurê dikinê
bû [I] dawet, þahî
bû [II] bêhn
bûcî têjikên dêlikê; tûle
bûçû govenda dawetê
bûdar tiþtê ku bêhn jê tê
bûjen daring, kereste
52
bûk [I] qûçê ku wekî
tixûbê navbera du zevi-
yan de bi keviran tê je-
nîn
bûk [II] keça ku mêr dike,
hevsera zavê *"bûk bi
dilê zavê ye, çi pilepila
melê ye"
-bûka baranê keskesor,
heftreng
-bûka berfê heykelê ku
ji berfê tê çêkirin
-bûka ter û can keça ku
hîna mêr kiriye
bûkanî kinca ku bûk di
roja dîlanê de li xwe dike
bûkik goþtikê ku bi ser
lêþ ve hêþîn dibe
bûkil bûka nazenîn *”bû-
kilê, ez þûkilê te me”
bûm kund
bûn/dibe/bibe 1. hatin
holê 2. qewimîn 3. rû-
dan *"bibe malavakirî,
mebe malxerakirî"
-bûn def 1. werimîn 2.
têr xwarin
-bûn marê nîvkuþtî mi-
raz di çavan de man
-bûn stêrka bin ewran
ber çavan ketin û win-
da bûn
-bûn ta û derzî pir lawaz
ketin
-bûn tajiyê kuçeyan ris-
wa bûn û cihê paldanê
nedîtin
bûncî kûçikê biçûçik
 BZ
bûnewer 1. afirandî 2. bûse [III] ramûsan, paç
jîndar bûyer 1. rûdan 2. tiþtê qe-
bûnewerî giyanewerî wimî *"her bûyerek, ji
bûra/bûrî birayê jina za- mirovan re þîretek e"
vê bûyîn/dibe/bibe bûn
bûrîn/dibûre/bibûre *“bûyî mîr, Xwedê me-
(dewar) orîn ke ji bîr”
bûse [I] þilekiya serma- BZ kurteya /berî zayînê/,
yê ya ku bi þev dikeve berî mîlada Îsa eleyhise-
erdê; qiravî lamî
bûse [II] kemîn, tele

53
 C
c/C tîpa sêyemîn a alfabe- cahnî kuriya mehînê; canî
ya kurdî ye; dengdareke cahþ 1. têjika kerê 2. xa-
pêþezmandevî ye û di yîn
belavbûna wê de ziman cam þûþe
li ser diranan diþide -cama nesaya þûþeya gir-
cabil xercê ku pê dîwaran tikgirtikî û stûr a ku mi-
lê dikin rov çi di piþt de hebe
cacik benîþt nabîne
cacim/carcim 1. xalîçeya -cama zelal þûþeya tenik
neqiþandî 2. çarþeva ni- camax zerekiya ku dikeve
vînan diranan
cacir xwarina ku bi hin- -camax girtin diran zer
giv û gûzê tê çêkirin bûn
cade di nava bajaran de came kinc, cil
riya erebeyan a fireh camêr 1. mirovê kaw 2.
cadû karekî destsivikiyê destbelaþ
yî ku tiþtinan di lisfê camêrtî 1. kawtî 2. dest-
tiþtên din de xuya dike; belaþî
sîhir camêrkî 1. wekî kawan
cadûbaz kesê ku bi dest- 2. wekî destbelaþan
sivikiyeke taybet tiþti- camî perestgeha misil-
nan di dilqê tiþtekî din manan
de xuya dike; sîhirbaz camûs gamêþ
cadûbazî sîhirbazî can [I] 1. ruh, giyan 2. ji-
cadû kirin sîhir kirin yan *"mal vedigere, lê
cahil 1. nezan, nebeled can venagere"
2. nûgihiþtî -can avêtin 1. bi dil û can
cahiltî 1. nezantî, nebe- xwe avêtin karekî an jî
ledî 2. nûgihiþtîtî tiþtekî 2. pir hez kirin
cahiliye rewþa nezaniyê can [II] ciwan
ya beriya misilmanbûnê canan xweþtivî, yarik

54
 catir
canazar teral canhêþtir sewaleke çolê
canazarî teralî ya stûdirêj e; stûdirêj
canbaz 1. lîstikvanê ka- canik yar *"kî li hêviya
rên bixeter 2. bazir- canikê maye, bê jin
ganê ajalan maye"
canbazî 1. lîstikvaniya canî 1. têjika mehînê;
karên bixeter 2. bazir- cahnî 2. tor û negihiþtî
ganiya ajalan canpola kesê ku mîna
canberî ajaleke zeryayî ye polayê qayîm e
canbexþ 1. Xwedayê e- canzerî kesê ku ji ber
fûkar 2. cangorî nexweþî, tirs an jî la-
canbêzar 1. bêhnteng 2. waziyê rengê wî zer xu-
kesê ku dinya li ber ça- ya dike
van reþ bûye car sefer, qol, teql
canbêzar bûn 1. bêhn- car caran/carinan ne her
teng bûn 2. dinya li ber timî, ne her wisa
çavan reþ bûn -cara xwe caranî kirin
can dan 1. mirin 2. pir dora xwe bi ser tu kesî
dil bijandin ve bernedan
candar ruhber -car hate ser carê bi qay-
candarî jîndarî, ruhberî dekî din gotin heke he-
canega ciwanega man tiþt biqewime berte-
canecan 1. jidil, samîmî keke tundtir nîþan dan
2. kelecan cardin sefereke din, qole-
canemerg kesê ku di xor- ke din *"emrê çûyî, car-
taniya xwe de miriye din nayê"
canfeda cangorî caris çêr, sixêf
canfes qumaþê ku ji he- cariye 1. xizmetkara jin
wirmiþê xwerû hatiye 2. jina ku di cengê de dîl
çêkirin ketiye û wekî bendeyekê
cangiran canazar, teral hatiye firotin
cangoçk kesê ku zengilê carok gêzî, siqayîl
dêrê dixe û filehan gazî carû bûjena ku pê dîwar
dêrê dike tên seyandin; seya
cangorî 1. þehîd, pakre- carûd bêrik
wan 2. kesê gu jiyana catir çêreyek bêhndar a
xwe ji bo riyeke pîroz ku di xwarin û vexwari-
dike gorî; fedayî nan de tê bikaranîn

55
caw
caw 1. pîne 2. qumaþ,
pirtî *"caw dibe kitan,
dew dibe derman"
-caw cawê we ye û caw-
bir cawbirê we ye kar
û eleqeya me bi we tune
ye û her tiþt li ba we di-
qede
cawbir meqes
cawker raçandiyê qumêþ
cawî diþ
cawîdan ebedî, bêpayan
cax [I] þîþikên hûnanê
cax [II] 1. hewza di hundir
de 2. cerxa ku wekî re-
fan di dîwêr de tê hiþtin
cax [III] þîþên li dora pêle-
kan û paceyan
cax [IV] xwarineke ku ji
çexþûr û hêkan tê çêki-
rin
cazû jina dekbaz a kone
ceban [I] 1. goristan 2.
gor
ceban [II] 1. abal 2. ne-
wêrek
cebar cerahê keþtek û en-
damên ku ji cih derketi-
ne
cebilxane cihê ku muhi-
mata leþkerî lê tê veþar-
tin û parastin
cebirandin/dicebirî-ne/
bicebirîne 1. (keþtek)
tedawî kirin an jî (enda-
mê ku ji cih derketiye) li
þûna wî ya berê vegeran-
din 2. (têkiliyên xera-
56
bûyî) bi rêk û pêk kirin
3. (kar) têkûz kirin
cebirîn/dicebire/bice-
bire 1. (keþtek) pak
bûn an jî (endamê ku ji
cih derketiye) di dewsa
xwe de rûniþtin 2. (tê-
kiliyên xerabûyî) bi rêk
û pêk bûn 3. (kar) tê-
kûz bûn
cedel 1. nîqaþ 2. devjenî
cedew birîna serpîlên a-
jalan
cefa 1. derd 2. westan 3.
zehmetî 4. renc
cegen cureyekî giyayê
nermik ê ku pê raxisti-
nên malê, selik û hwd
çêdibin; cîl
ceh zadê ku piranî ji bo
xwedîkirina ajalan tê
çandin *"ceh, qet nebû-
ye genim"
cehdasî zadê ku hebên
wî diþibihin cêh lê ji
wan biçûktir in
cehimandin/dicehimî-
ne/bicehimîne 1. qe-
wirandin 2. kuþtin 3.
mirar kirin
cehimîn/dicehime/bi-
cehime 1. qewirîn 2.
mirin 3. mirar bûn *"se
bicehime, mêvan bêþiv
tên malê"
cehiþandin/dicehiþîne/
bicehiþîne 1. ji ser hiþ
birin, nehiþî kirin 2. bi
 cenet
xwarin, vexwarin an jî *“xanî, li ser cemedê
bêhneke jehrînî kuþtin ava nabe”
cehiþîn/dicehiþe/bice- cemedanî pûþî, egal, þa-
hiþe 1. ji ser hiþê xwe þik
çûn, nehiþî bûn 2. xwa- cemexew kincên dema ra-
rinê jê girtin 3. ji ber zanê; pîceme
bêhneke jehrînî ji xwe ve cemidî 1. ji ber sermayê
çûn 4. bi sedema jehrê qerisî 2. sar *"ava cemi-
mirin dî, ji kaniyan qut nabe"
cehînî xwarinên ku ji ar- cemidandin/dicemidî-
dê cêh hatine çêkirin ne/bicemidîne 1. bi
*"behaneya tirekan, na- sermayê qerisandin 2.
nê cehînî ye" sar kirin
cehter catir cemidîn/dicemide/bi-
cehzeran 1. dema zerbû- cemide 1. ji ber ser-
na cehê zeviyan 2. me- mayê qerisîn 2. sar bûn
ha pûþperê *"berf ketiye ku ling bi-
cejn 1. eyd 2. rojên þa- cemidin"
hiyê yên gelêrî *"cejna cemser 1. gopika sêrî 2.
salê, bi salê re dibihure" bakur û baþûrê tewere-
-cejna we pîroz be! eyda ya ku di navenda din-
we bimbarek bibe yayê re derbas dibe;
cejnane eydanî pol, qutb
celad 1. stûbir 2. mêrkuj cenab 1. hêja 2. berkeftî
celaqî doþava pir tîr 3. delal
celeb 1. cure 2. keriyê cenan rezvan
pêz ê ku diçe ber kêrê cenbelî titûna ku kêþa
3. hevsarê dewaran wê sext e
celebdar bazirganê pêz cendek 1. cesed 2. laþ
celew gema serê sewalên cendere [I] amûra ku pê
siwarbûnê karên hûnandî tên biri-
cem 1. ba, hind 2. tayê qandin
barekî 3. selika mezin cendere [II] amûra guvaþ-
ceme caw tinê
cemawer ehalî cenet rawestgaha dawîn a
cemawerî milkiyeta gel bawermendan; bihuþt
cemed her tiþtê ku ji ber *"bi peyvekê mirov diçe
sermayê hiþk dibe; qeþa cenetê, bi yekê mirov

57
ceng
diçe cehenemê" /biceribîne 1. îmti-
ceng 1. þer, herb 2. cîhad han kirin 2. ezmûn ki-
cengawer 1. þerkar, þer- rin *"ceribandin ji ne-
van 2. herbî 3. muca- ceribandinê çêtir e"
hid ceribîn/diceribe/biceri-
cengebazî 1. þer û oxil- be 1. îmtihan bûn 2.
me 2. þerê bi deng û ezmûn bûn *"dewê ce-
feng ribî, di firekê de jî tê
cengecol 1. cergebez 2. vexwarin"
dîlana têvel cer kirin mixên badayî
cengîn/dicenge/bicen- tê de çikandin
ge 1. þer kirin 2. tûþî ces seyaya ji kilsê
hev bûn 3. cîhad kirin cesed laþ, term
cengname çîrokên li ser cew [I] hebrîng
pêkhatin û bidawîbûna cew [II] rê û rêça avê; co
cengan cewahir kevirên binirx û
cengwestan 1. agirbest giranbiha *"axa mala mi-
2. heta demeke diyarkirî rovî, ji cewahirê xelqê
rawestandina þer çêtir e"
ceqin (bi meþê) riya rojekê cewdik meþkeke piçûk a
cer mixê badayî ji bo avê ye
cerbader amûra ku pê cewêlek xortê nûgihayî
mixên badayî tên þi- yê ku simbêlên wî derne-
dandin û sistkirin ketine
cercer 1. gêre 2. kam cewî benîþtê dara çamê
cerde 1. êrîþ 2. talan û cewr/cewrik têjikên se û
desteserî guran; tûle *"ji dêlên ti-
cerdevan 1. êrîþkar 2. rol, cewrên gurxenêq
talankar nakevin"
cerg kezeb ceza ji ber tawanekî ve da-
cerge xeleqa endazeya wê rizandin; seza
360 derece ye -cezayê giran sezaya
cergebez [I] kezeba ku qedexeyeke bixeter
tevî don dibirêjin -cezayê sermedî sezaya
cergebez [II] 1. dîlana bendîkirina heta mirinê
têvel 2. govenda ji jin û -cezayê sivik sezaya ta-
mêran pêkhatî waneke ne bixeter
ceribandin/diceribîne ceza kirin ji ber tawanê

58

ve berpirsiyariyek lê bar-
kirin
cezwe derdana ku qehwe
tê de tê kelandin; çoçik
cêmik cêwî
cênik 1. bisk 2. valahiya
ku li fêza hestiyê di bin
biskan de ye
cêr 1. kûzê avê 2. her cu-
re kûzê ji kaxetîtê
*"cêrê nû, ava wî sar e"
cêrg cureyekî govendan e
cêrge gerdeniyeke ku zêr
û mûriyan pê de dikin û
piranî jin davêjin stû û
qeydikên destên xwe
cêrifk gêziya bi destik
cêwî 1. du zarokên ku bi
hevalcihî tên dinyayê 2.
du tiþtên bi hev re
cêwtik kîsê çermîn
ciger kezeb
cigerxwîn pir xemgîn
cigur rojeke geþt û sey-
ranê ye
cih 1. dews, þûn, war 2.
mekan
-di cih de guncan *“ qen-
ciya ku ne di cih de be,
vala ye”
-cihê daxê ye pir mixabin
-cihê þanaziyê sedema
kêfxweþiyê
cihê 1. cuda 2. veqetî 3.
ciyawaz
cihê bûn veqetîn
cihê kirin veqetandin
cihêreng 1. bi serê xwe
cilik
2. ciyawaz
cihêrengî 1. cudatî 2.
rengînî 3. ciyawazî
cihêtî 1. cudatî 2. ciya-
wazî
cihêz kel û melê ku mal-
bavan û xezûrgelanê
bûkê didinê û paþê si-
war dikin *"bextê dê,
cihêzê qîzê ye"
cihok cew *"heta ci-
hok rast nebe, av nayê
berdan"
cihû zaroken Îshaq eley-
hiselam ên ku Tewrata
Mûsa eleyhiselam ji wan
re hatiye hinartin *"ji
malê cihûyan bixwin, li
mala filehan razên"
cil [I] 1. kinc 2. libas 3.
lixwekirin
cil [II] berzîna ku di bin
zîn an jî baran de da-
vêjin ser piþta sewalên
barkêþ *"ga, bi cilan na-
yê naskirin"
cil [III] 1. berik 2. xa-
lîçe *"filan kes cila þil
e (pêgiran û teral e)"
cildank cihê ku kinc lê
tên danîn, istêre
cildirû alava dirûtinê
cilik 1. raxistinên nava
malê 2. berzînên bin zîn
û baran 3. kincên peritî
û qirêj *"sar e cilik sitar
e, germ e cilik þerm e"
-cilika wî xwar bûye 1.
59
cilq
karê wî ne baþ e, rewþa
wî ne baþ e 2. ketiye
tengasiyê
cilq 1. xerabûyî 2. vîr-
çoqî
cilþok cihê ku kinc lê
tên þûþtin
cin mêçêtir, hin giyane-
werên ku mirov
nabînin
cinaq hestiyê sersînga
firindeyan
cinawir 1. dêw, ûc 2.
hov, kovî
cincilî ava safî
cindê 1. rindê 2. ezîze
cindî 1. rind 2. kaw
cineh þiva serçomax,
çoyê sergulpik
cinê kirin pembû ber-
hev kirin
cinên baxçeyê biçûk
ciniqandin/diciniqîne
/biciniqîne tirsandin
ciniqîn/diciniqe/bici-
niqe tirsîn
cinûs lanet
cinûsî lanetî
cir 1. sohbet 2. xwî û
xislet
cird miþkê girs
cire pevçûn
cirik kurmê ku hewirmiþî
çêdike
cirî xwarin, kel û melê
kesê ku bi þevederî li ci-
hekî dimîne; erzaq
cirîd lîstikeke bi hespan e
cirk merhem
cirm ji tawanbariyê para
ku dikeve stûyê mirovî
cirnexweþ xeysetpîs
cis kils
cisane kilsxane
cism heyberên þênber
-cismên esmanî heybe-
rên wekî roj, stêrk, heyv
û hwd
civak koma mirovan
-civaka çîndar civaka
xwedî-tebeqe
civakî têkildarî koma
mirovan
civaknas pisporê ku ko-
mekên mîrovahiyê teh-
lîl dike
civaknasî beþa pispo-
riyê ya ku komekên mi-
rovahiyê tehlîl dike
civan dem û cihê beþ-
kirî yê hevdîtinekê
civandin/dicivîne/bici-
vîne 1. berhev kirin 2.
tomar kirin 3. kom kirin
4. anîn ser hev *"kewê
çê, kewan li xwe dici-
vîne"
-civandina hêzên leþ-
kerî ji bo armancên ew-
lehiyê neqlkirina beþeke
artêþê li cihê ku pirs-
girêk lê hene
civat 1. cemiyet 2. kome-
le *"civat li mala pîrê ye
û pîrê li mala xelqê ye"
civatgeh 1. jûra rûniþ-

60
 cînavk
tinê 2. di malperê de cixirîn/dicixire/bicixi-
pergala ku destûra hev- re 1. bi ber bayê tiþ-
peyvîna zindî û nivîskî tekî ketin 2. xapîn
dide ciyawaz 1. cihê, cuda
civatname name an jî 2. veqetî
berhevoka ku þîret û ciyawazî 1. cihêtî, cu-
boçûnên civînê tê de datî 2. rengînî
hatine tomarkirin -ciyawaziya regezî qu-
civîn/dicive/bicive 1. rebûna neteweyekî li
bi ser hev de hatin 2. ser yeke dîtir
tomar bûn 3. kom bûn cizdank peldank
4. berhev bûn cî cih *“dînan mal dî, cî
civîn kombûna ji bo mi- nedî“
jarekî cîderk (r) 1. þûna ku
-civîna awarte kombû- deng jê derdikevin 2.
na ji bo karekî neasayî çavkanî
-civîna çapemeniyê cîgir 1. wekîl 2. cîniþîn
kombûna ku ji nûçegi- cîhad þerê di riya Xwedê
hanên raya giþtî re vekirî de
ye -cîhad kirin di riya
ciwan 1. xort 2. nû 3. Xwedê de þer kirin
bedew 4. ter û taze cîhan 1. dinya 2. alem
ciwanik banû, xanim, *"azadî bi qasî firehiya
ciwanega gayê ciwan ê cîhanê ye"
nugihayî; canega cîhangiþtî alemî,
ciwanî 1. xortanî 2. be- gerdûnî
dewî 3. terîtî *"nezan î, cîhanî 1. dinyayî 2. ji
mêl bistîne bi ciwanî" vê alema kordûnde
ciwên 1. dijûn 2. xeber cîhaz amûrên ku bi gêre-
3. sixêf 4. buxtan 5. de- bayê dixebitin
vavêtin 6. gotinên kirêt cîher navnîþana ku tiþtê
cixare baçik þandî dê herê
-cixare kiþandin baçik cîl cureyekî çêreya ner-
kêþan mik û dirêj e; jê xesîl,
cixirandin/dicixirîne/ selik û çît tên çêkirin
bicixirîne 1. nav tê dan cînavk (r) peyvên ku li
2. tehrîk kirin 3. niçan- dewsa navdêran tên bi-
din karanîn

61
cîran
cîran 1. kesê ku mala wî colandin/dicolîne/bi-
nêzîkî mala yekî din e colîne (xwe di colaneyê
2. kesê ku karê wî de) hejandin
nêzîkî karê yekî din e coleke cihû
*"cîranê xerab bihêle, comerd 1. destbelaþ 2.
diranê êþyayî bikþîne" dayende 3. destfireh
cîrantî 1. temtêla kesên *“deriyê cinetê, comerd
ku malên wan li kêleka vedikin”
hev in 2. temtêla kesên comerdî 1. destbelaþî
ku kargehên wan li kêle- 2. dayendetî 3. destfi-
ka hev in rehî *"comerdî bi da-
cîwar 1. herêm 2. dever yînê dibe"
3. mekan 4. mintiqe conega ciwanega
CNK kurteya Civata Niþ- coq [I] 1. nîr, nîrik 2. xele-
timanî ya Kurdistanê qên bi ser hev ve; zincîr
ya ku niha navenda wê coq [II] kînor/kunêr
li Hewlêrê ye coqcoq elok
co/cok cew coþ 1. heyecan 2. peroþî
cobar [I] 1. çem 2. ne- 3. kelecan
wal, xendeq coþandin/dicoþîne/bi-
cobar [II] þiva ku pê coþîne 1. demên bi he-
hoyî gayê cot dikin yecan jiyandin 2. anîn
col [I] 1. keriyê pez, kelecanê
dewar û hwd 2. koma coþîn/dicoþe/bicoþe
keriyên ku kesek tenê demên bi heyecan jiyîn
diçe ber 3. tevlihev û coþî 1. heyecan 2. peroþî
rengrengî 3. kelecanî
-col û cobal naxira de- cot [I] 1. zo 2. du lib
wêr *"coteke birayan, meçi-
col [II] zincîr ne nêçîra guran"
-col kirin zincîr kirin cot [II] 1. amûra ku erdê
col [III] kombûn, lêbanîn ji çandiniyê re eywez di-
-colî serê yekî bûn ke 2. karê çandiniyê
komî hinda yekî bûn, li *"cot, bi gayê pîr nabe"
yekî banîn cot bûn 1. zo bi zo bûn
colane rûniþteka ku bi 2. (erd) ji çandiniyê re
bendan bi jorê ve girêdi- amade bûn 3. zewicîn
din û xwe tê de dihejînin cotkar çandiyar *"gotin:

62
 cûyîn
'cotkaro tu çi diçîni?'; tê raçandin
got: 'heke hêþîn be tu dê cûmik [I] bi qasî cûti-
bibîni' " nekî benîþt
cot kirin 1. zozoyî kirin cûmik [II] dezgehê tevna
2. erd tev rakirin, çandin ku tejên dirêj tê de tên
3. zewicandin raçandin
cotyar cotkar *"berf li cûmî cela bûn binevat
zozana tê rim rim, li bûn
deþtê þîn tê genim, cot- cûmker kesê ku tevnan
yar dibe hakim” radiçîne *"goþkar
coxîn bêder pêxwas in, cûmker
cuda cihê, ciyawaz *"bi- bêkiras in"
ra bira ye, bazar cuda cûmkerî karê raçandina
ye" tevnan
cudahî cihêtî, ciyawazî cûn [I] 1. cûniyê ser ke-
cudaxwaz kesê ku doza viran, kortika kêvir 2.
cihêbûnê dike kortala dankutanê
cuher xurcika ka û cêh a cûn [II] 1. tov 2. avik
ku bi serê sewalê de tê cûn [III] parçe, tîke
daliqandin cûn [IV] 1. gewr, rengê
culux elok hêþînkew 2. kever *"rêç
cunûtin erdê þil rêça kera cûn e, sûc
cur bi cur rengrengî, sûcê bûkên nû ne"
celeblecebî cûn [V] gûn, reng
cure 1. tehr, awa 2. cûn [VI] cûyîn, cûtin
reng, celeb 3. þêwe cûnî curnik
curnik/curnî çalik û cûrnik çalên li ser kevi-
kortikên li ser keviran ran ên av tê de dicive
cûbrik bihoka çirçirok cûtin/dicû/bicû cûyîn
cûcik têjika çivîkan cûyîn/dicû/bicû 1. di
cuzam nexweþiyeke çêr- nava diranan de hêran
mî ye 2. di dêv de gerandin
cûm [I] 1. bi qasî cûtina 3. pêpest kirin û ked
carekî benîþt 2. benîþt xwarin 4. sox kirin
cûm [II] cihê ku lê tevn

63
 Ç
ç/Ç tîpa çaremîn a alfabe- nikare derxîne"
ya kurdî ye; dengdareke -çal kirin 1. binax kirin
pêþezmandevî ye û di 2. gor kirin 3. bi axê
belavbûna wê de ziman nixamtin 4. veþartin
li ser diranan diþide *“mar dibêje: min biku-
çaçûl mirovê bêkêr î ne- je bi dijminatî, çal ke
baþ bi dostî”
çadir xîvet çal [II] enîbeþ, nehtikbeþ
çadirgeh komek çadirên çalak [I] 1. pêsivik 2.
ku li warekî hatine ve- destsivik 3. bi awayekî
dan giyanewer hîna jî dijî
çak 1. xweþik 2. baþ 3. çê çalak [II] 1. di wê heyamê
çakbîn 1. xweþbîn 2. de ew malper diþixule
bêhnfireh 2. di wê heyamê de ew
çakrewiþtî xwîpaqijî hesabê wî tê bikaranîn
çakil 1. çengel 2. du çen- çalakger peywirdarê
gelên ku bi ser darekî ve xebatekê
dikin da ku pê du satilên çalakî bizava bibandor
avê mil bikin çalepîka çarlepkî
çaksaz kesê ku rêbazên çam bûyerên dilsoj
kevn nûjen û bipergal di- çand hemû heyiyên ge-
ke lekî; ferheng
çaksazî hiþmendiya teze- çandî têkildarî heyiyên
kirin û têkûzkirina rêbaz gelekî; ferhengî
û ramanên dembihurî çandin/diçîne/biçîne
-çaksaziya çandiniyê tê- tov li erdê raçandin û
kûzkirina kar û barên zi- çikandin
raetê bi rêbazeke nûjen çandinî ziraet
çal [I] 1. kortal 2. dewx, çandiyar ziraetkar, cot-
cerx 3. kort *"biçûk kê- kar
vir bavêje çalê, mezin çap [I] karê weþanê

64

çap [II] hêza þiyanê
çap [III] bi qasî ku çavek
dibîne
-di çapa dêv de lêxistin
di ser û çavan de kul-
meke muhkem danîn
çap [IV] gav
çap bûn ji weþanê re a-
made bûn
çapemenî cîhana her cu-
reyên weþanê
çaper alava ku nivîsan li
hev zêde dike
çapez çaydank, qorî
çapger kesê ku weþanekê
di çapxaneyê de li hev
zêde dike
çap kirin 1. nivîs weþan-
din 2. pirtûk li hev zêde
kirin
çaplûs melaq, laloþ
çaplûsî melaqî, laloþî
çapûk selika kincan
çapxane kargeha ku we-
þanan li hev zêde dike
çaq geh, teþk, çîp *"þûrê
kê tûj be, bila li çaqa
min bikeve"
çaqrût 1. çîprût 2. þeqrût
çar [I] 1. hejmara beriya
pêncan piþtî sisiyan 2.
jimareya 4'an
çar [II] serwerên Ûrisata
berê
çar [III] 1. hel 2. rêbaza
dermankirina arîþe û
pirsgirêkan
-çar bûn 1. peyde bûn,
çargoþe
pêk hatin 2. bi dest ke-
tin
-çar kirin 1. bi dest xistin
2. pêk anîn
çarbazî çargavî
çarçef pîneyekê çarkujî
yê ku bi ser text û nivî-
nan tê raxistin
çarçek 1. çekgirêdayî 2.
silehþor
çarçive þeklê çargoþekî
çarçive kirin di þeklekî
çargoþekî de dewisandin
çarçîk cihê av û heriyê
çardar tabûta miriyan
çardeh 1. hejmara beri-
ya pazdehan û piþtî
sêzdehan 2. jimareya
14'an
çardehem(în) di rêza
çardehan de
çarder çarçiveya dêrî
çarem(-în) di rêza çaran
de
çarenûs 1. qeder 2. a-
qibet
-mafê çarenûsê heqê
rêbijartinê
çareserî 1. hel 2. der-
man
çareser bûn 1. hel bûn
2. derman bûn
çareser kirin 1. hel kirin
2. derman kirin
çarêk çaryek
çargavî xara sewalên
çarpê ya hera lezgîn
çargoþe þeklê ku li ser
65
çarix
çar çiman ava bûye; tê civandin
çarkujî çarwe amûreke mûsîqî ya
çarix cureyekî solên berê ku bi serê tiliyan ve tê ki-
ye *"çarixan ji san re rin û wisa tê lêxistin
çêkin, dê çarixên xwe çaryek ji çar paran jê pa-
bixwin" rek
çarîn helbesta ku ji çar çasir 1. parsek 2. xwes-
ristan pêk hatiye tok 3. gerok
çarkujî çargoþe çat pîne
çarlepkî birêveçûna za- çatan (da ku zêdetir kayê
rokan a li ser dest û lê bar bikin) pîneyê
çongan zexm ê ku davêjin ser
çarmedor her çar teref selika erebeyê
çarmêrkî rûniþtina li çaterê 1. averê 2. fetlo-
ser ling û qûnê nek
çarmix þeklê wekî zêde- çatkêþ parçeyeke hesînê
kê/(+)’ê ku pê lûleya tivingan tê
çar neçar bivê nevê paqijkirin
çarnikar çarmedor, her çatole 1. xîvetok 2. konik
çar teref çav endamê dîtinê yê gi-
çarpare tiþtê ku ji çar yaneweran e *"bila
parçeyan pêk hatiye bextê mirovî hebe, bila
çarpê çarsim çavekî wî jî tunebe"
çarpêkî bi her çar piyan -çav berdan 1. dil bijan-
çarpîne derewker din 2. daxwaz kirin
çarsim sewalên ku çar -çav ji sêrî pengizîn ji
lingên wan hene ber þaþwaziyê çav lê
çarsim axa kerê nêr zoq bûn
çarsî 1. asîtan 2. bazar -çav lê bûn 1. raçav ki-
3. cihê ku girêdanên ci- rin 2. payîn 3. li bêndê
vakî lê tên pê man
çarþem roja piþtî sêþem -çav lê bûn bizota êgir
û beriya pêncþemê 1. bêhn lê teng bûn 2.
çarþev çarçef pir nexweþ bûn
çartaq hêwana bilind -çav lê gerandin teselî
çartek bi temamî, bi kirin
giþtî -çav lê rijîn kor bûn
çartil alava ku pê giha -çav pê ketin dîtin

66
 çavþûjin
-çav qurçandin jê re tin
çav kirin çavînî kirin nezer lê
-çav þêlî kirin (çav) xistin
gewr û nebîna bûn çavkanî jêderk, makder,
-çavê xwe jê re çîro- menþe
vîro kirin gef û gur lê çavkorevîþkî kesê ku
xwarin çavê wî biçûk û girover
çavbeloq çavzoq in
çavbirçî 1. têrnexur 2. çavlider 1. kesê ku berê
laylac xwe dide jinên xelqê an
çavdêrî 1. raçavî 2. jî dikeve bin mineta
payîn xelqê 2. kesê ku li ben-
çavdêrxane cihê ku ji bo da alîkariya biyaniyan
raçaviyê hatiye sazkirin e
çavêþ êþa çavan çavmiç çavgirtî
çavêþî kesê ku çavên wî çavnebar dexes
diêþin çavnebarî dexesî
çavfireh 1. destbelaþ 2. çavnêr zêrevan
camêr çavnêrî çavdêrî, zêrevanî
çavgirêdan 1. çavgirto- çavniq kesê ku qenciyan
nek 2. xapandin, çav lê zû ji bîr bike
tarî kirin çavreþî dexesî, çavnebarî
çavgirêdayî kesê ku ne- *"nan, pîvaz û nexweþî,
zan nezan noqî nav ka- çavreþî ne"
ran dibe çavsax kesê bîna yê ku
çavgirtonek cureyekî ji koran re rênîþandê-
lîstikên zarokan e riyê dike
çavik 1. sorikên ji ber çavsivik 1. biçûkdîtî 2.
nexweþiyekê 2. bûjenên qure
ku dewsa berçavkan çavsor 1. kesê ku tasa
datînin ser reþika çavan çavên wî tijî xwîn bûye
çavî [I] 1. qul 2. qisim 3. 2. sitemkar, zordest
di maseyan de cihê ku çavþirtik 1. kesê ku bi
tiþtek lê tê danîn *"kanî, çavêþê ketiye 2. kesê ku
di çaviyê de þêlû ye" pê nabe ser û çavên xwe
çavî [II] di raçandinê biþo
fetlên hûnanê çavþortav çavþirtik
çavînî bûn nezer lê gir- çavþûjin çavên asyayî

67
çavþîn
çavþîn çavsût, çavkes- çayxane cihê ku lê çaya
ber *"keçel dimire por- pijandî tê firotin
sor dibe, kor dimire çazan kesê ku rewþan bi
çavþîn dibe" hikmetê dadihûrîne;
çavteng bexîl, timakar hekîm
çavtirsandîtî newêrek- çazanî hekîmtî
tiya bêhemd çek [I] kinc, cil
çavtirsiyayî 1. newêrek çek [II] sileh *"çek ne ya
2. teral 3. xwerane- hemû kesî ye, lê nefs ya
girtî hemû kesî ye"
çavxezal çavbedew -çeka lûledirêj sileha ku
çaw 1. dara ter 2. þiv 3. menzîla wê dûr dikþîne;
çirpî 4. bendekiya ku çapdirêj
gurzê giyayê çinandî pê çekên komkujiya gir-
tê girêdan seyî silehên giran ên
çawa çi tehrî, çito ku qirkirina giþtî pêk
çawanî awayê pêkhati- tînin û binçirka giyane-
na heyberan weran diqelînin
çax 1. dem, zeman 2. he- -çek danîn þer rawes-
yam 3. gav *"gur û hirç tandin
bûn destbirak, dinya bû çekbend kinca bêmil;
çaxê mehdiyê zemên" qutik
-çaxê seholîn sedsalên çekçekûle barçêrmk
ku li her derê serma û çekdar silehdar
seqem serdest bûye çekebazarî bazarkirina
-di çax û benda hev de bi cedel û gengeþî
bûn di heman temen û çelak çakil
bejnê de bûn çelake darikê dirêj û dev-
çay giyayekî belgên wî çeqel ê ku pê gûz û hwd
tê hiþk-kirin, heta ku tê çinîn
rengê wî werdigere so- çelandin/diçelîne/biçe-
rahiyê di ava kelandî lîne jê spîldax derbas
de tê rawestandin û kirin
paþê di piyanan de tevî çelçelok 1. pirbêj 2.
þêkir tê vexwarin zimandirêj
-çaya berçovî çaya kêfê çele 1. çil rojên her wer-
çayger kesê ku çayê be- zê 2. çil rojên zivis-
lav dike, çaybelavkirî tanê yên pêþîn û paþîn

68
 çempal
çeleçel kirin 1. galegal (tiþtê avî) li hev ketin û
kirin 2. zimandirêjî ki- hejîn
rin çelte 1. galegal, gotegot
çelek xwarbûna wekî serê 2. gotinên bêbingeh; îfti-
çoganê ra 3. galteyên soxkirinê
çeleme cînaq çelûz pirsok
-çeleme girtin lîstina bi çelziman 1. devbelaþ 2.
cînaqan devçepel
çeleng 1. bi îhtiþam 2. çem [I] 1. rûbar 2. newa-
bedew 3. wêrek la ku av tê re dikiþe
çelexane 1. çil rojên ji- *"çem, ji kaniyan çêdi-
na welidî 2. rewþa se- be"
lexanetiyê çem [II] 1. mij û moran
çelitandin/diçelitîne 2. ewrawî û bidûman
/biçelitîne 1. ji qêlik *"gur di çemê de har di-
derxistin 2. heriþandin bin"
çelitîn/diçelite/biçelite çemandin/diçemîne/bi-
1. ji qalikê xwe biþkuvîn çemîne 1. tewandin 2.
2. heriþîn qurifandin
çelixt werm çember xeleq
çel kirin 1. axaftin 2. çembil 1. qulp 2. bistik
vegotin *"ê ku dîzikê çêke, dê
çelp dengê awayê vexwa- çêmbil jî pê bixe"
rinê yî kûçikan çemçûr kêça belçikan
çelpandin/diçelpîne/bi- çemçûs çikûs, bexîl
çelpîne 1. bi serê çemedank derdana ku
zimên wekî kûçikan vex- mirov kel û melê xwe
warin 2. herimandin dixê û davêje milê xwe
çelpeçelp dengê dom- çemîhanî baxçeyê da-
dar ê ku ji awayê vex- rên tûyê
warinê yî segan tê çemîn/diçeme/biçeme
çelpeçelp kirin 1. çel- 1. tewîn 2. qurifîn
pandin 2. bi gotinên çemk 1. feraset 2. zih-
beletewþ axivîn niyet
çelqandin/diçelqîne/ çemole 1. þûm 2. nehe-
biçelqîne 1. hejandin wayî 3. belakirî
2. av tê werdan 3. kiyan çempal barê biçûk ê ku
çelqîn/diçelqe/biçelqe datînin ser barî; serbar

69
çenberî
çenberî erebeya si-
warbûnê
çençûz çiriz
çend çiqas *"çend çiya
hene, ên kurdan e"
çendanî tekildarî hej-
mar û miqdarê
çendemîn 1. çendem
2. a çendan 3. kîjan
çenebaz 1. çelziman 2.
devçepel 3. devbelaþ
çeneçen 1. zimandirêjî
2. çeleçel
çeng 1. kulm, kefa dêst
2. qulac *“teyr bi çen-
gan difire, mêr bi mêran
dixwire”
-çeng dan hev 1. bi hev
re meþîn 2. destyariya
hev kirin
çenge 1. erzên 2. goþe,
çim
çep 1. dijbera aliyê rastê
2. çep
çepel 1. qirêj, gemar 2.
reþ û tarî 3. kirêt, mujikî
*"gayê çepel tim golik e,
merivê çepel tim lawik
e"
çeper kozik, mewzî
çeperast 1. rû bi rûyî
hev, hevrû 2. hemberî
hev
çepik lêdana destekî li
destê din
-çepik lê dan 1. kefên
her du destan li hev xis-
tin 2. pesna karekî dan
70
çepil endamê ji enîþkê
heta sermilê
-di çepilê yekî de girtin
û avêtin derve qewi-
randin
çepîn kesê ku destê xwe
yî çepê baþ bi kar tîne
çepken 1. nefeq 2. qula ji
her du aliyan ve vekirî
çeqçeq çêreyek e
çeqçeqok darê berêþ *"aþ
çûye, ew li pey çeqçe-
qokê ketiye"
çeq ling, qiç
çeqel dudevî
çeqene cureyekî daran e
çeqrût lingrût, qiçrût
çeqûber alavên ku ne bi
serê xwe lêbelê bi hêza
mirovan dixebitin
çerçî firoþkarê gerok *"çi
bi çerçî re be, wî difiro-
þe"
çerixandin/diçerixîne/
biçerixîne 1. ziviran-
din 2. jê averê kirin
çerixîn/diçerixe/biçeri-
xe 1. zivirîn 2. jê averê
bûn
çerm çêrm
çermik çêrmik
çermesor çêrmsor
çerx 1. kevirê alavtûjki-
rinê 2. alava ku devê
pênûsa darînî tûj dike
*"çerxa felekê, geh li jêr
e geh li jor"
çerxe 1. taye 2. toterîk
 çêkirin
çerxeme 1. zembîl, selik 2. elokê nêr
2. çapûk çetirbaz paraþûtvan
çerxetûn tawe, miqilk çevandin/diçevîne/bi-
çerxê/çerxo mirovên ku çevîne (wekî çenberê)
mal bi mal digerin, nav- tewandin
malangerî *"çerxê berê çewal telîsê mezin
bêsol bû û îdareya me di çewir bez, don
dêst de tunebû, îcar di çewlik mezre
piyan de sol jî hene" çews pêkutî
çesp bûjena zeliqandinê çewsandin/diçewsîne/
çespan 1. çeleng, zîrek 2. biçewsîne 1. daqultan-
kêrhatî din 2. pêpest kirin
çespandin/diçespîne/ çewsîner zordest, zalim
biçespîne [I] bi çespê çewt xelet
du tiþt bi hev ve zeliqan- çewtî xeletî
din çewênder silqa ku jê þe-
çespandin/diçespîne/ kir tê bidestxistin
biçespîne [II] 1. îsbat çexer 1. pê 2. þûnpê
kirin 2. eþkere kirin çê 1. qenc 2. baþ *"gayê
çespîn/diçespe/biçes- çê bi baran, mêrê çê bi
pe [I] du tiþt bi çespê bi xeberan"
hev ve zeliqîn çêbuwar tiþtê ku ne eslî
çespîn/diçespe/biçes- ye, qulebî
pe [II] 1. dan îsbatkirin çêbûn/çêdibe/çêbibe
2. dan pejirandin 1. afirîn 2. pak bûn 3.
çet 1. zor, dij 2. astengî qewimîn, rûdan
çete zordest çêj tahm, lezet
çetel amana pêxwarinê a -çêj jê wergirtin bi kêfa
ku bi devê wê ve çend xwe jê xwarin, vexwarin
tilî hene û kelk wergirtin
çetewil 1. cerde 2. rêgir çêjdar bitahm, bilezet
çetin 1. zor 2. dijwar çêjandin/diçêjîne/biçê-
çetin bûn 1. zor bûn 2. jîne 1. tahm kirin 2. jê
dijwar bûn xwarin û vexwarin
çetinî 1. zorî 2. dijwarî çêker 1. tehmirkar 2. pa-
çetir [I] 1. sîwan, sîtavk ker 3. afirîner
3. paraþût çêkirin/çêdike/çêke 1.
çetir [II] 1. dîkê mirîþkê afirandin 2. pak kirin 3.

71
çêl
temhîr kirin 4. anîn holê çêrîn/diçêre/biçêre 1.
*"ka tunebû, kadîn çêdi- çêre xwarin, likijîn 2.
kir" binê feraqên xelqê alas-
çêl kevir, zinar, sel tin *"berxê ku têr þîr
çêlaxî 1. dibûr 2. hevrazê nexwar, bi kavirtî jî têr
ku naverasta wê kort e naçêre"
çêlek dewara mê ya ku çêrm 1. postê li ser termî
di-zê û tê dotin; mange 2. derveyê cendêk *"ji
*"bêndera ku çêlek li mêran nav dimîne, ji ga-
ser bigere, ew çi bênder yan çerm dimîne"
e" çêrmik postê ziravik û te-
çêlik têjik *"kund çêlika nik
xwe dixwe û paþê bi ser çêrmesor emrîkiyê xwerû
de digirî" çêrt zîrç, rîç
-çêlik anîn têjik anîn çêtir 1. qenctir 2. baþtir
çêlî nifþ, nesl *"jin heye, ji sed mêrî
çêlkew têjikên kewan çêtir e"
çêl kirin 1. behs kirin 2. çêtî kirin 1. parçeparçeyî
qal kirin 3. jê xeber dan kirin 2. qutqutî kirin
çêlûs pirsok, kesê der- çêyî qencî, baþî
manê her kulê dipirse çi peyveke ku der heqê
çênî 1. xwarina çivîkan tiþtan de pirsiyariyê dike
2. qûtê mirîþkan -çi got mijara gotina wî
çêr dijûn, sixêf çawa bû?
-çêr lê kirin jê re xeberên çiç (di zimanê zarokan
nebaþ û dijûn gotin de) memik
çêrandin/diçêrîne/biçê- çiçik 1. berê mirovan 2.
rîne 1. sewal birin çêre- endamê þîrî yê giyane-
yê, likijandin 2. dekbaz weran; hingil, girêþ
û fêlbaz bûn çift refes û lotika sewalan
çêrbaz sixêfkar, dijûnkar -çift avêtin (sewal) bi
çêre 1. giyayê ter 2. hêþî- lingê paþîn pehîn avêtin
nahî *"çêre çiqasî nerm çiftexas qumaþekî spî ye;
bibe jî, di bin kêvir de patisqe
nasekine" çik 1. þipê 2. li ser xwe
çêrek çêrbaz -çik çik! kîteyeke ku ji za-
çêregeh cihê ku lê giya rokan re tê gotin da ku
heye; mera jipiyan bisekinin

72
 çilmisîn
-çik rabûn ser piyan ras- çilem(-în) di rêza çilî de
terast rabûn ser xwe çilek 1. silek 2. çavbirçî
çikeçik bi dirêjahî 3. kesê ku baha wî zêde
-çikeçik di erdê de ku- ye *"bizina kulek, timî
tan bêyî ku xwar bibe bi çilek e"
awayekî rasterast di çilfis dizek
xweliyê de çikilandin çilfisandin/diçilfisîne
çikandin/diçikîne/biçi- /biçilfisîne dizîn
kîne 1. dar û stûn bi çilik çele
dirêjayî bi cih kirin 2. çilizîn/diçilize/biçilize
hilm û nefes birîn pars kirin, gedandin, li
çikilandin/diçikilîne/ rewciyê gerîn
biçikilîne tê de bi dirê- çilîçilî 1. baçermok 2.
jayî dewisandin korê þevê, þevekorî
çikilîn/diçikile/biçiki- çilk dilop *"barana nîsa-
le tê de bi dirêjayî bi nê, çilk bi kîsan e, dew li
cih bûn ber derê her kesan e”
çikindir silq çilkandin/diçilkîne/
çikîn/diçike/biçike 1. biçilkîne 1. dilopan-
dar û stûn bi dirêjayî bi din 2. bijinandin
cih bûn 2. hilm û nefes çilkîn/diçilke/biçilke
teng bûn 3. miçiqîn 1. dilopîn 2. bijinîn
*"kaniya ku av jê kiþiya, çilm xilît
naçike" çilmas zekem, bahor
çikot çikûs çilmasî zekemî, bahorî
çiksayî esmanê hêþîn î -bi çilmasê ketin zekemî
bêewr bûn, bahorî bûn
çikûs 1. destgirtî 2. ti- çilmêre zirze
makar, çiriz çilmêre kirin zirze ki-
çikûsî 1. destgirtîtî 2. rin
timakarî, çirizî *“çikû- çilmisandin/diçilmisîne
sî, bi merivan gû jî di- /biçilmisîne 1. peri-
de xwarin” tandin 2. zibilandin 3.
çil 1. hejmara piþtî 39'an reng jê birin 4. bi avne-
2. jimareya 40’î danê (giya) hiþk kirin
çilag pirtî çilmisî 1. benzavêtî 2.
çilagî pirtîfiroþî zibilî, rengjêçûyî
çile 1. çil roj 2. çele çilmisîn/diçilmise/bi-

73
çilmo
çilmise 1. zibilîn 2. çiq guliyên darê, çiqil
reng jê çûyîn çiq kirin dapîtin
çilmo pozxilît çiqas pirsa ku bersiva wê
çilo [I] pelê daran ê hiþk bi miqdarekê tê dayîn
û zerbûyî *"cehþik çiqasî mezin
çilo [II] 1. çawa 2. çito be, dîsa jî ker e"
*"kor çilo li Xwedê di- çiqil guliyê darê
nêre, Xwedê jî wilo lê çiqil kirin çiq kirin
dinêre" çiqinî qebizbûyî
çim 1. qorzî, goþe 2. kêlek -çiqinî bûn qebiz bûn
3. guç çir 1. hiþk û ne ter 2. xav
çima çi re, çawa, çito çira 1. þemal 2. fener,
çimandin/diçimîne/bi- panos *"çira ji koran re,
çimîne 1. tewandin 2. def ji keran re bêfayde
zêl jê vexistin, parçayek ye"
jê qut kirin çirandin/diçirîn/biçirî-
çingîn/diçinge/biçinge ne 1. dirandin 2. de-
(çingo û þûþe) þingîn rewên berhewa kirin
çingo madenê ku jima- çirav dilop, çilk
reya wî ya atomî 30, gi- çirge giyayê zexm ê go-
raniya wî ya atomî legenî û erdên hezge
65.37 e û kurteya wî ya çirik fîþenga neteqiyayî
latînî Zn ye; tûtya çirikandin/diçirikîne/
çingoyî madenê ku bi biçirikîne 1. pembû
çingoyê hatiye tahm- çandin 2. diran li hev
dan guvaþtin û jê deng der-
çingul kaçlok xistin
çinîn/diçine/biçine [I] çirikîn/diçirike/biçiri-
(fêkî, sewze û zad) qut ke dengê çirkeçirkê jê
kirin, dirûn hatin
çinîn/diçine/biçine [II] çirikvan pembûjen
1. raçandin 2. moçik lê çirîn/diçire/biçire 1.
neqþ kirin dirîn 2. biþkuvîn
çipîsk fîtik çirk 1. meneke demji-
-çipîsk lê xistin bi qasî martinê ya ji deqîqeyê
berdana tiliyên mezin hindiktir e; saniye 2.
û navincî li yekî/tiþtekî careke zivirandinê; fetl
xistin çirkeçirk dengê ku ji

74

parçeyên hesinî û raki-
þandî dertê
çirkejimêr di katjimêrê
de nîþaneya saniyeyê
çirpî þiva ziravk
çirtequlî lîstika cirîdê
-di nav de çirtequlî ki-
rin bi kêfa xwe û bêmi-
net di nav de lîstin
çirt zîrç
çirtemîz kelmîzok
çirtik 1. lotik 2. refes
çirtik avêtin/dan 1. lo-
tik avêtin 2. refes kirin
3. hiltîzîn *"hespê ku tu
li rex guhdirêjî girêdî, an
dê bide çirtikan, an dê
bibe gezoke"
çirtoke 1. sewala loti-
kavêj 2. hiltîzok
çirtovirto tiþtê bêqîmet;
sixtopixto
çirûsîn/dirûse/biçirûse
1. biriqîn 2. þemal dan
*"gîsinê xebatkaran, di-
çirûse"
çirûsk 1. berq 2. þewq û
þemal 3. pêt 4. alaf
çirxat kirin aþ betilandin
çist/çust çeleng û zîrek
çiþt unsurên ku bûjenan
pêk tînin
çito çawa, çilo, çima, çi re
çiv 1. ziqzaq 2. fetl 3.
xêzxêzî
çivanek çivange
çivange goþeya ku ke-
van dibe
çîçekdank
çiv dan 1. baz dan 2.
bezîn 3. jê revîn
çivêl kesê ku her dem
yarî û henekan dike, ca-
rinan ji tixûban jî derdi-
keve
çivîk 1. firindeyên biçûk
2. cureyekî firindeyên
biçûk e *"çivîkeke girtî,
ji qazek çolê çêtir e"
çivînî 1. biziqzaq 2.
fetlfetlî 3. xilimxwarî
çiya kêrtê bilind *"çiya
çiqas bilind be jî, dê rê
pê keve"
çiyakêþ kesê ku hildi-
kiþe kêrtên bilind
çiyaniþîn kesê ku li
herêmên çiyayî dijî
çiyayî tiþtê/kesê ku li çi-
yan heye/li çiyan dijî
çizîn/diçize/biçize (di
dema pijandinê de) jê
dengê þewatê hatin
*“çizîna nanê genimî, ji
kezebê tê”
çizirîn/diçizire/biçizire
1. ji ber çûyîn 2. qul
bûn 3. gizirîn
çîç 1. arastî û xemilandî
2. (di zimanê zarokan
de) rind û bedew
çîç bûn 1. xemilîn 2.
(di zimanê zarokan de)
rind û bedew bûn
çîçek xemla dar û
çêreyê; kulîlk
çîçekdank kulîlkdank
75
çîçelan
çîçelan 1. tiþtê ku temtêla
wî xweþik dixuye 2. cihê
dîmenxweþ
çîçeve kirin/çîç kirin 1.
xemilandin 2. (di zimanê
zarokan de) rind û be-
dew kirin
çîçik (di zimanê zarokan
de) pêlîstok
-çîçik û vîçik 1. pêlîs-
tokên zarokan 2. xem-
lên bêbine û hûrde
çîçî 1. ifet 2. namûs
çîk [I] 1. çirûsk 2. pêt
3. alafa pêþîn
çîk [II] ango, wate
çîl rengê vekirî
çîlan devhuçika fireh û
dirêj
çîlspî rengê spî yê lap
vekirî
çîleçep 1. berevajî 2.
xaromaro
çîm [I] erdê ku çêreya
wê gurbiz e
çîm [II] ling
çîman erdê ku çêreya
wê gurbiz e
çîmanzar erdê ku her
dera wî bi çêreyeke
gurbiz rapêçandî ye
çîn [I] 1. moçik 2. neqþ
çîn [II] hêza þiyanê; te-
wax, tewan
çîn [III] sinif, tebeqe
çîn [IV] 1. xeleq 2. ba-
dok, kurîþk
çînandin/diçinîne/biçî-
76
nîne 1. hûr kirin (tev
tiþtekî) 2. (bi ser de) piþi-
randin
çînandî 1. hûrkirî 2. pi-
þirandî 3. amade
-nanê çînandî 1. nanê
ku hûrî tevî xwarinekê
kirine 2. xwarina hazir
çînayetî tebeqî
çînik tûncika jinan
çînîn/diçînîne/biçînîn
1. neqiþandin 2. moçik
lê kirin
çîp ji çongê berjêrtir aliyê
pêþiyê yî ling
-çîp lê duta vebûn geh lê
sist bûn û peliþîn erdê
çîplot 1. çîprût 2. þeqrût
çîprût lingtazî
çîqal 1. qels, lawaz, jar,
zeîf 2. eware, yax
çîrçîrî parçeparçeyî,
zîvalzîvalî
çîrçîrî kirin parçeparçeyî
kirin, zîvalzîvalî kirin
çîrevîr vir û derew
-çîrevîr kirin vir û derew
kirin
çîrik qaxê fêkiyan
çîrok hikayeyên dirêj ên
bi efsûn û xeyalî
-çîrokên jinebiyan ga-
zincên bêrûmet û vala
çîrokbêj kesê ku hika-
yeyên dirêj ên bi efsûn û
xeyalî vedibêje
çîroknivîs 1. karê nivîsî-
na hikayeyên dirêj ên bi

efsûn û xeyalî 2. ber-
hevkarê çîrokan
çît [I] 1. cureyekî qumêþ
e 2. destmalên ku bi qa-
liban hatine rengandin
çît [I] dîkê ku saleke te-
menê xwe temam nekiri-
ye
çîtik 1. qurhekêþî, peþ-
kavêjî 2. þilimziwa
çîtik kiþandin 1. qurhe
kiþandin, peþk avêtin
2. þilimziwa avêtin
çîv 1. destikê destarî 2.
di erebeya gan de darikê
ku di ber tayeyê de di-
çikînin da ku ji surnî ne-
filite *"çîvê stûr e, tixûb
dûr e; çîvê zirav e tixûb
av e"
çîveçîv dengê domdarê
çivîkan; vîçevîç
çîz mêþa hespan; moz
çîzeçîz 1. dengê zîz,
çîzînî 2. mizemiz
çîzînî vizînî, vingînî
çîzok mizmizok
ço þiv *"mebe çoyê di
destê dînan"
çoçik derdana ku qehwe
tê de kelandin, cezwe
çogan 1. þiv 2. çirpî 3.
gopal
çokar xizmetkar
çol 1. beyar 2. berî
*"mêr çol e, jin gol e"
çolbir riya kurt
çolik destço
çûç kirin
çolistan 1. sehra 2. berî,
ne deþt
çomax 1. tiþtê serpopil
2. þiva sertompiz
çong herewera di naven-
da ling de; jinû *"heke
te da nava avê, ha li
çongê ha li navê"
-çong lê þikestin 1. (pir)
betilîn 2. (ji tirsan) tev
negerîn 3. bêtaqet man
-çong lê sist bûn 1. (wekî
berê) jêhatî nebûn 2. (ji
tirsan hêz lê) þikestin û
daxwarin
çopçepîsk margîse
çopî 1. xesb 2. talan
çopandin/diçopîne/bi-
çopîne 1. bi zorê jê
standin 2. talan kirin
çopîk 1. ehmeq 2. gêj
çoqil ling
çoqildirêj lingdirêj
çors 1. þevekorî 2. sero-
bero, keteber
çortan toraqa hiþk-kirî
çoþ kirin ker ajotin *"ke-
ra ku barê te ne lê be, ne
çoþ kê ne doþ kê"
çov 1. þiv 2. gopal
çu tu
çune 1. tune 2. sifr, (0)
çurtanok hestiyê ser-
çongê
çûçanêk (di zimanê zaro-
kan de) biçûçik
çûç kirin/çûçî kirin (di
zimanê zarokan de)
77
çûk
rûniþtin
çûk çivîkên biçûk *"her
çûk, bi zimanê xwe
dixwîne"
çûle xelqkenandî
çûm 1. baqek giyayê hiþk
ê girêdayî 2. defþe, baq
çûn çûyîn
-çûn ava (roj, heyv, stêrk)
qulibîn
-çûn ber tira cahþikan
1. bêpar û bêpeþk mayîn
2. bi kêrî tu karî nehatin
û ji neçariyê gavanî kirin
-çûn ser dilovaniya xwe
çûn ber rehma Xwedê
çûr [I] zerînî
78
çûr [II] terþ û talan, çop
çûr bûn 1. tûþî talan-
bûnê hatin 2. dêrz bûn
çûr kirin 1. talan kirin
2. dêrz kirin
çûv bizava revînê
-çûva roviyan bazdana
bi lezgînî
çûv dan/çûv kirin ga-
vek li vir û yek li dera
han xistin
çûyîn/diçe/biçe(here)
1. nehatin 2. ji vir ber
bi cihekî din ve meþîn
*"bi lavelavê, mirov ji
ber jina xwe naçe der"
 D
d/D tîpa pêncemîn a al- /dabêlîne 1. daqurtan-
fabeya kurdî ye; deng- din 2. vegemirandin
dareke ku li gorî cîder- *"kesê çavbirçî, kerê bi-
ka wê diranî ye, li gorî bar dadibêlîne"
belavbûna wê girtî û dabir (r) nîþaneya bêh-
nerm e nokê ya ku li jora
da- [I] pêþgireke ku bi lê- peyva resen tê danîn
kerê ve diziliqe û wateya dabiristin/dadibirisîne
berbijêriyê didê /dabirisîne 1. rêz bi
da [II] dayik rêz bûn 2. sef girêdan
dab tele, dafik 3. ketin þîþtirekê
dabarandin/dadibarîne dabîn kirin 1. bîme kirin
/dabarîne 1. bi ser de 2. ewle kirin
rijandin 2. dan guleyan daçek (r) peyvên bêwate
dabarîn/dadibare/daba- ên mînanî /li, bi, ji…/ ên
re hetikîn ku di hevokê de bi pey-
dabaþ 1. mijar 2. behs, wirekê radibin
babet daçikandin/dadiçikîne
daberizîn/dadiberize/ /daçikîne 1. di erdê de
daberize 1. êrîþ kirin bi dirêjahî bi cih kirin 2.
2. belapêþkarî yekî bûn çikilandin 3. hincikan-
dabestin/dadibeste/da- din
beste 1. girêdan 2. ku- dad 1. dayik 2. edalet
ta kirin 3. bi encam ki- dadan/dadide/dade [I]
rin 1. girtin 2. zirze kirin
dabeþ 1. parçe, par 2. qi- *"deriyê xêran, nayê da-
sim 3. kerî dan"
-dabeþ kirin 1. parçe ki- dadan/dadide/dade [II]
rin 2. parve kirin 3. kerî (agir) pê xistin
kirin dadgeh mehkeme
dabêlandin/dadibêlîne -dadgeha lihevanînê

79
dadger
mehkemeya sulhê
-dadgeha sezayî mehke-
meya cezayî
dadger hakim
dadik jinika ku ber diya
wan ve çavdêrî an jî
sexbêrîya zarokan dike
dadî huqûqî
dadmend dadwer
dadparêz huqûqparêz
dadwer adil
dadwerî adilbûnî
dadyane adilane
dafik xefik, tele *"roviyê
zexel, bi her du lingan
dikeve dafikê"
dager 1. dahatina ber bi
jêrê 2. veger
dagerandin/dadigerîne
/dagerîne 1. berjêr ki-
rin 2. anîn xwarê 3. lê
vegerandin
dagerîn/dadigere/dage-
re 1. peya bûn 2. hatin
xwarê 3. lê vegerîn
dagirker îþxalker, vegirtî
dagir kirin îþxal kirin,
vegirtin
dagirtin/dadigire/dagi-
re [I] 1. tijî kirin 2. îsti-
la kirin
dagirtin/dadigire/dagi-
re [II] ji malperekî pel-
dankek daxistin
dahan dayîn *"dermanê
xwestinê, dahan e"
dahatin/datê/dayê 1.
peya bûn 2. hatin
80
xwarê 3. dagerîn
dahatû 1. pêþeroj, mus-
teqbel 2. pere û berê ku
ji ked an jî dezgehê mi-
rovî tê
dahelandin/dadihêle/
dahêle pê ve aliqandin
dahelîn/dadihele/dahe-
le pê ve aliqîn
dahênan/dadihêne/da-
hêne 1. kiþf kirin 2.
îcad kirin 3. afirandin
dahêner 1. kaþif 2.
mûcîd 3. aferîner
dahiþtin/dadihêje/da-
hêje 1. li serê rawestîn
2. li serê pir kûr ramîn
dahol def
daholjen deflêxistî
dahûrandin/dadihûrîne
/dahûrîne 1. tehlîl ki-
rin 2. çareser kirin 3. jê
re rayeyek dîtin
daketin/dadikeve/da-
keve 1. peya bûn 2.
hatin xwarê 3. berjêr
bûn 4. (sewalê nêr)
nayîn, gayîn
dakirin/dadike/dake
1. avêtin 2. pekandin
3. nixumandin 4. ber-
jêr kirin *"jin, mêran
dadikin û radikin"
da ku ji bo ku, seba ku
*"bilind menêre, da ku
tu nizm nekevî"
dalak kesê ku zarokan
sunet dike
 danû
dalan kulek, lingor destê Xwedê de ye"
dalehî rexne an jî ga- -dan zanîn/dide zanîn
zindên nazik /bide zanîn 1. danasîn
dalehî kirin bi nazikî 2. pê hesandin 3. hay-
gazind an jî rexne kirin dar kirin, agahdar kirin
daliqandin/dadiliqîn/ dan [II] 1. genime kutayî
daliqîne hilawestin 2. hebên gênim *"kaya
dalît qurmê darê yî qut- kevn, dan jê nakevin"
kirî -danê kutayî genimê di
daman ji navikê berjêrtir cûnî de bi mîrkutan ku-
pêþên dêreyekî; tûman tayî
damezrandin/dadimez- dan [III] 1. demên rojê 2.
rîne/damezrîne 1. beþên zemên *"adarê,
înþa kirin, ava kirin 2. berfê xwe da guliyê
saz kirin 3. çêkirin darê, nema danê êvarê"
damezrîner 1. sazker danasîn danezan, îlan
2. çêker 3. daner 4. da- dane agahiya zanistî ya
hêner çespandî
damilandin/dadimilî- danezan teblîx, danasî
ne/damilîne (çav) gir- -danezana mafên miro-
tin van danasiya mafên
damilîn/dadimile/dami- însanan a gerdûnî
le (çav) hatin girtin danêr sazkirî, damezrîner
damûsk porê katara stû- dang ji þeþ paran parek
yê hespan dange cihê ku sewal lê
dan/dide/bide [I] 1. ve- tên giyakirin; dirûngeh
gerandin 2. radest kirin danisqe mirovê awarte
-dan ber hev 1. qiyas ki- daniþîn [I] li dadgehê
rin 2. rû bi rûyî hev ki- amadebûna pêþberî doz-
rin 3. hevrû kirin *“bi- ger
aqilan dan ber hev û daniþîn/dadiniþe/dani-
ser hev, dînan lawên þe [II] rûniþtin
xwe zewicandin“ daniþtin/dadiniþe/dani-
-dan û standin 1. têkilî, þe rûniþtin
eleqedarî 2. kirîn û firo- danîn/datîne/dayne 1.
tan 3. hildan û danîn 4. peyde kirin 2. saz kirin
bexiþandin û jê birîn 3. bi cih kirin
*"dan û sitandin di danû genimê kutayî û

81
danxav
kelandî daraz qerar, biryar
danxav kutilkên xav darbest 1. tabûta miriyan
dapalandin/dadipalîne 2. çardara ku pê nexweþ
/dapalîne 1. raparzan- tên neqilkirin
din 2. dawerivandin darbir cureyekî sewalên
dapalîn/dadipele/da- darkoj e
pele 1. raparzîn 2. da- darçîn cureyekî darên ku
werivîn hem berên wê ên hiþk-
daperîn/dadipere/da- kirî hem jî ew bi xwe tê
pere bi tundî lê vegeran- kelandin û ava wê tê vex-
din warin
dapêjtin/dadipêje/da- dar de kirin /bi dar ve
pêje 1. çiq kirin 2. spî kirin 1. îdam kirin 2.
kirin 3. darotin 4. rûçi- hilawestin, daliqandin
kandin darêj(-e) qalibkirî, rokirî
dapîr diya dê û bavên darêjk teþe
mirovan; pîrik darêjtin/dadirêje/darê-
dapîtin/dadipêje/da- je 1. jê zêde kirin, ji ber
pêje dapêjtin girtin 2. li hev zêde ki-
daqoq 1. mîrkut 2. mîr- rin
kutê dêrî darêjxane karistana ku tê
daqurtandin/dadiqur- de bûjen di qaliban de
tîne/daqurtîne di gew- tên ro dikin
riyê de berjêr kirin; qurt daring madeyê xav, bûjen
kirin darik parçeyeke darê
daqûl xwar biçûk
-daqûlî tiþtekî bûn xwarî -darikê miradan mirovê
ser tiþtekî bûn ku ji tu kesî re nabe
dar 1. cureyekî hêþînahi- alîkar
ya li ser rûyê erdê ye û -darikê heft argûnan
mêweyan dide 2. darik kesê ku li her derê fesa-
*"heta ku se hêstî ne- diyê digere
kojê, dar li sêrî nakeve" daristan komeka daran
dara hesabdariya he- darizandin/dadirizîne/
yiyên dûgelê; maliye darizîne mehkeme kirin
daraþ balindeyek e darîn bûjena ji darê
darayî têkildarî heyiyên çêbûyî
dûgelê; malî darkutik cureyekî çivî-

82
 dax
kên ku bi nikilê xwe da- ku ziwa kirin
ran qul dike dawerivîn/dadiwerive/
darpiþt 1. sêpiya tevnê dawerive 1. raparzîn
2. piþtmêr 2. baravî bûn 3. (ji ber
daroxa karmendê bacber- guvaþtinê) ziwa bûn
hevkirinê dawestîn/dadiweste/da-
dartiraþ kesê ku ji daran weste li ser piyan se-
pace, derî û pêdiviyên kinîn
malan ên din çêdike; ne- daweþandin/dadiwe-
car, xerat þîne/daweþîne 1. da-
dartiraþî pîþeyê necariyê; werandin 2. li ba kirin,
xeratî ber bi ba kirin
das amureke çandiniyê daweþîn/dadiweþe/da-
ye û pê zad tê çinîn weþe 1. dawerivîn 2.
*"dasek, nikare bi deh- ber bi ba bûn
lekê" dawet dîlan *"daweta
dasî 1. hestiyên masiyan mîran, agirê feqîran"
2. striyên di simbilan de -ma daweta diya te ye?
daskêþ kesê ku bi dasê em di xemgîniyê de ne
diçine lê ev çi kêf e ku li te
dastan çîrokên lehengiyê girtiye?
daþ/daþik caþ/caþik dawî 1. axirî 2. paþî 3.
daþir destþok encam *"berfa hûr e,
davek qawûþ dawî dûr e"
daw 1. pêþ 2. boç, dêl -dawî lê anîn 1. bi encam
*"danû xistin dawa wî, kirin 2. kuta kirin, qe-
kîrê wî rabû; xistin rêza dandin
meriyan, qûna wî rabû" -dawî bi gû hatin di axi-
-dawa xwe xistin devê riya temenê xwe de ka-
xwe pêþamadehiya revê rekî nerewa kirin
kirin dawîn tiþtê li herî paþiyê
-daw û delingên xwe dawk diravê ku li serê
hilçinîn bi cidîtî xwe merc digirin
amadeyî karekî kirin dawpaqij jina binamûs
dawerivandin/dadiwe- dax [I] pêvedana bi hesi-
rivîne/dawerivîne 1. nekî sincirî
raparzandin 2. baravî dax [II] keder, keser
kirin 3. guvaþtin heta -dax kirin 1. bi êgir an jî

83
daxbar
hêsinê sincirî çêrm þewi- tîne dinyayê 2. mak, lel
tandin 2. xemgîn kirin *"dayikê heft kur xwedî
*"li dû bêhna kebabê çû, kirine, lê heft kuran da-
rastî daxkirina lingê yikek ji birçînan kuþti-
kerê hat" ne"
-daxê daye stuyan çiqas dayiksalarî erka ku tê de
zilm heye li sêrî qewimi- dayik namzeda biryar-
ye û lewre serî hildaye danê ye; maderþahî
daxbar bikeder, biazar dayî cureyekî gulan e
daxistin/dadixîne/da- dayîn/dide/bide [I] 1. lê
xîne [I] 1. peya kirin 2. sipartin 2. radest kirin,
berjêr kirin 3. anîn teslîm kirin
xwarê 4. jê xistin dayîn [II] îkram û bexþ
daxistin/dadixîne/daxî- -dayîna Xwedê îkram û
ne [II] (ji malperekî aga- bexþa Yezdanê Dilovan
hiyek) vekirin û anîn dayox dayende *“para
xwarê dayoxan kanî ye, para
daxuyandin/dadixuyî- xwaroxan genî ye”
ne/daxuyîne 1. dan daz cureyekî aletên ku pê
zanîn 2. eþkere kirin têl tên qutkirin
daxuyanî danezan, teblîx de peyveke teþwîqkirinê
-daxuyaniya zelal dane- ye
zana servekirî û eþkere -de were neteqe îcar we-
daxwarin/dadixwe/dax- re nemire û nehele
we 1. xwe jê dan aliyekî debabe çeka giran a to-
2. ser tewandin 3. pavêj
avêtin dil û hinavan û eþ- deban di þûr de cihê he-
kere nekirin *"kîso, awi- sin
ra masiyî danaxwe" debar pêdiviyên ku jiyan
daxwaz 1. xwestek 2. pê tê berdawamkirin
teleb 3. arzû -debara xwe kirin pêdi-
daxwazname rûpela ku viyên jiyanê bi dest xis-
xwestekek lê tê nivîsan- tin/amade kirin
din û ji saziyeke fermî re debax postkirin
tê pêþkêþkirin, erzehal debaxane cihê postkirina
dayende 1. kesê dayî 2. sewalan; selexane
camêr debe koda ji tenekeyî
dayik 1. jina ku zarokê debeng 1. ehmeq 2. gêj

84
 delav
debîþ tiþtên zeliqokî dehfandin/didehfîne
debûþ zemq, zernîx /bidehfîne 1. wêde ki-
def alava mûsîqî ya ku rin 2. leqandin, livandin
her du aliyên çêrmîn in dehf dan dehfandin
û çembera wê jî darîn e dehî 1. qurban, boraq
û bi dendikan tê lêxistin; dehl 1. devistan 2. bax-
dahol *"defa ber keran çeyê fêkiyan *"filan kes
û çiraya ber koran, nabe hirçê dehlê ye"
qencî" -dehl û dêþ daristana ku
-defa hewarê lê dan ga- bivir neketiyê
ziyeke bi dengî kirin dehlîz dalan, kulek
defik dahola biçûk dehta dehqat
defter lênûsk dehtayî hejmartina de-
-deftera xêr û gunehan hedehî (wekî 10-20-30-
vebûn di roja qiyametê 40...)
de hesabên baþî û neba- dehþ/dehþik cehþ/ceh-
þiyê jê hatin pirsîn þik *"dehþikeke mirovî
defterdar karmendê ku jî hebe, koça mirovî li a-
qeyd û sicilan digire ranê namîne"
-defterdarê kerxaneyê dejnik cureyekî çêreyê ye
serekê pêzevengan û nepijandî tê xwarin
defþe 1. baq, deste 2. dek fend û fêl
çûm -dek û dolab hîle û xurde
degel [I] cesaret, wêrekî dekbaz fêlbaz, hîlebaz
degel [II] qerfî, mîzahî delal 1. ezîz 2. hezkirî
degme 1. car caran 2. 3. bedew *"jina nedelal,
kêm caran çavê mirovî diêþîne, jina
degmen 1. bi zehmetî 2. delal dilê mirov
pir kêm diêþîne"
deh 1. hejmara beriya delalî 1. þûm, nehs 2.
yazdehan û piþtî nehan berkeftî, hêja *"kes de-
2. jimareya 10'an "çêle- laliya kesî, bi delalî
keke biþîr, ji deh mihên xwedî nake"
bêþîr çêtir e" delandin/didelîne/bide-
dehandin/didehîne/bi- lîne 1. li bendê hiþtin
dehîne (xwarin) li xwe 2. kamsojkî kirin
helandin delav [I] cihê guhêztina
dehbe jakaw, hov, kovî avê *"gol dibin delav,

85
delav
delav dibin gol" demdemî 1. çaxçaxî 2.
delav [II] 1. kurn 2. carinan û ne bi berde-
hewz wamî 3. ne di cih de
delik parçeyek pîneyê te- demildest hema niha;
nik û dermankirî yê ku derhal
didine ser birînê û pê demîn carinan, degme
dipêçin demjimêr katjimêr, saet
delikandin/didelikîne/ demle felc
bidelikîne bi delikê bi- -demleya zarokan fel-
rîn pêçan ca ku di temenê biçûk
deling devê lingê þal û de digihêje zarokan
derpiyan ê ku digihêje demsal mewsim, werz
gûzekan dendik [I] kakil
delîl 1. îsbat, birhan 2. dendik [II] her du da-
wêran, dêran *"delîla rikên serpopil ên ku pê
baranê ba ye, delîla mi- def tê lêxistin
rinê ta ye" dendûreþk dirik
delîn/didele/bidele 1. deng [I] 1. bayê ku ji piþi-
çav li rê bûn 2. kam- ka mirovî derdikeve û di
sojkî bûn devî de teþe digire 2.
-çav lê delîn çav li rê bûn awaza ku di tevgerên
delîve 1. firsend 2. xwezayê de tê bihîstin
îmkan, derfet 3. cihê *"dengê ewran, mizgîna
derbasbûnê baranê ye"
dem 1. zeman 2. wext 3. -deng û behs 1. xeber 2.
çax 4. heyam *"dema nûçe
ku seg bezî gur, gur mir" -deng dan 1. navdar bûn
-dem û destgeh 1. sazî 2. lê vegerandin 3.
2. kargeh axivîn 4. pejirandin
-dem û destgehê bazir- -dengî hev kirin bangî
ganiyê kargeha ticaretê hev kirin
deman [I] zeman -deng kirin 1. axivîn,
deman [II] kirê peyivîn 2. bang kirin
demançe þeþar, cureyekî -deng lê kirin 1. bang lê
çekên lûlekin e kirin 2. gazî kirin
demandar kirêkirî -deng vedan 1. olan dan
deman kirin kirê kirin 2. deng vegerîn *"av di-
dembihêrk sohbet keve cihê teng û deng

86
 deranîn
vedide" nivîs li serê tên nîþan-
deng [II] ramana kesê ku dan
hildibijêre; ray deq [I] xal, þane
-deng dan (di hilbijartinê deq [II] 1. metnê nivîsê
de) raya xwe dan 2. derince, pîle 3. kapên
deng [III] hevaheng, yek- lingan, qeydik
san -deq kirin 1. lê xal çêki-
-dengî hev bûn yeksanî rin 2. ji bo balkiþandinê
hev bûn xêz kirin 3. sox kirin
-dengî hev kirin yeksanî deqaq alava hesînî ya ku
hev kirin bi gêrebayî tê germkirin
dengaz bêdeng, kêmaxêv û pê qerçûmekên kincan
dengbêj kesê ku stra- têne sererastkirin; wutû
nan dibêje; stranbêj deqel xweliya hiþk
dengdar (r) tîpa ku pêdi- deqlûs qulopanî, teqle
viya wê bi dengekî vekirî der [I] 1. derve 2. bere
î domdar heye *"jin çav li der e, mêr
dengdêr (r) tîpa serbix- xwelî li ser e"
we ya ku vekirî û dom- -derê ku biwêjeke peyi-
dar e tandinê ye *"derê ku
dengik gewrî, qirik filan kes jî bûye gurê
dengî îlan devbixwîn"
dengî kirin îlan kirin der [II] 1. cih û war 3.
dengîr navdar mekan 4. þûn û dews
dengnasî zanistên ku -der û dor hawîrdor, do-
pisporiya wan bizavên ralî
dengan e derabe pergala girtinê ya
dengnuxêm alava deng- deriyên firoþgehan
bir a ku bi ser çekan ve deramet 1. dexl, derhat
dikin da ku dengê gule- 2. debara darayî 3. sew-
berdanê neyê bihîstin ze, hêþînayî
dengweþ alava ku dengê -derameta neteweyî di-
axivgeran li derve di- rav û dexla ku ji dûgelê
weþîne û bilindtir dike re tê
denk 1. gurzê girêdayî derandin/diderîne/bi-
2. barê girêdayî derîne derxistin derve
dep darê rast î meht deranîn/dertîne/derîne
depreþ textikê reþ î ku ji hundir birin derve

87
derav
derav [I] kelîþo warê xwe dûr kevtin
derav [II] 1. newal û ci- derbiderî awaretî
hokên avê 2. dertenga derbider kirin bi darê
avê ya ku zirav e û bihur zorê kesek ji mal û warê
tê re asan e wî bi dûr xistin
derav [III] veser, pêvek der birin 1. bi lêv kirin
-derav kirin bi hev ve ki- 2. îfade kirin 3. þehitan-
rin din
deraxlêve rojên pêþîn ên -mafê derbirinê heqê
biharê axaftinê
derazînk bilindeka li ber der bûn (birîn) bijiqîn û
deriyan; pêderî axivîn
derb 1. lêxistina xedar dercaw destmala destan
2. zede *"derban ji derçik 1. pêderî 2. hewþ,
derblêketiyan bipirse" hevþî
-derb lê ketin zede gir- derçûn 1. ji hundir ha-
tin tin 2. eþkere bûn
der bar der heq derd 1. êþ û azar 2. ke-
derbas bûn bihurîn der û xem *"dil li ser dil
derbas kirin bihurandin e, jê re nîn e tu derd û
derben cihê ku kinc tê de kul e"
têne daliqandin; hilço derdanik parzûn
derbend [I] bender, ra- derdehinav êþa hinavî
westgaha keþtiyan derdekopan nexweþiya
derbend [II] tengav, ku ji ber birîneke bi he-
xelîc, girav sinê zengarî de çêbûye;
derbest [I] tiþtê ku de- êþekovan
rê wî hatiye girtin û derdese harî
bestin; dergirtî, ni- derdeseyî bûn har bûn
xamtî derdeser êþa serî
-derbest kirin devê -derdeserî bûn 1. (serî)
amanê girtin di êþ û belayan de bûn
derbest [II] 1. cidî 2. 2. bi kul û derdan nalîn
yekser 3. xeleq -derdeserî kirin 1. (se-
derbider kesê ku ji welat, rî) bi êþ û belayan aciz
mal û warê xwe dûr keti- kirin 2. (rewþa yekî) se-
ye; aware, miþext robino kirin
derbider bûn ji mal û derdest kirin tewqîf kirin

88
 derince
derdestname fermana ne/bideriwîne 1. gotin
girtina yekî betal kirin 2. rastiya go-
derdmend xemgîn, ke- tinekê pûç derxistin
serkûr derewîn/derewker vi-
derdomerdo kesê ku ji rek, kuþo *"derewîn,
ber xemgîniyê keribiye carekê dixwe firavîn"
derdor hawîrdor, doralî derf eyarê sewala gurandî
derdoyî derdomerdo *" derfet 1. îmkan 2. firsend
derdoyî pirbêj dibin, 3. delîve
evîndar dengbêj dibin" dergeh 1. deriye ketinê
derebeg kesê ku li der- 2. deriyê mezin *"diz li
veyî zagonan dibe mal e, girtina dergehî
xwedî-milk û zordariyê betal e"
li hejaran dike -dergeh û dîwan meclisa
dereberjêr sereberjêr mîrî
*"dereberjêr û hevraz, dergevan 1. kesê ku dêrî
ji zimên re tunene" dipê 2. berdestiyê li pêþ
deredemî 1. bêwext, dêrî
berwext 2. çaxbihurî dergistî destgirtî
3. paþverû dergîl deriyê darîn
dereke 1. biyanî 2. nepen dergûþ hêlekan, landik
deremal 1. þeveder 2. *"bi dayikên xwedî-der-
havî 3. axozî gûþ re herin, zû vege-
dereng 1. ne zû 2. paþ- rin"
demayî, þundemayî *"a- derhatin/dertê/derbê
girê kuçikan timî germ (derê) derketin derve
e, dereng sar dibe" *"kî li du riyan dinêre,
dereve bûn (di axaftinê þaþ dertê"
de) bêhemdî xwe bi ser derhêner birêvebir
ve bûn derhûd berpirsiyarê ji
dereve kirin (bi riya axaf- dêla yekî ve; kefîl
tinê) mebesta yekî aþke- derhûde berpirsiyariya
ra kirin ji dêla yekî ve; kefalet
derew 1. vir 2. îftira derhûdname giroveya ku
*"derew, sêwî ye" kefaletê nîþan dide; ke-
-derew kirin 1. vir kirin faletname
2. kuþekuþ kirin derince 1. pêlik, pîle 2.
derewandin/dideriwî- pêlekan

89
derindêz
derindêz 1. dêlindêz 2.
merasima filehan a 14’ê
sibatê
derizandin/diderizîne/
biderizîne 1. þikandin
2. qelaþtin 3. cerx kirin
derizî qeliþî
derizîn/diderize/bide-
rize 1. þikîn 2. qeliþîn
derî 1. cihê ketina li ava-
hiyekî 2. dewsa ketina
her tiþtî *"golikê beþ,
ma li devê deriyê reþ"
-derî dadan dergeh gir-
tin/zirze kirin
-derî kutan (da ku bê ve-
kirin) li dêrî xistin *"he-
ta ku tu deriyan nekutî,
derî li ber te venabin"
derîçe 1. dergehên
biçûk 2. kunên biçûk
-derîçeyên dil dergehên
biçûk ên dil
derîn dergehê derketinê
derîzan pêþiya dêrî; pê-
derî
derkenar 1. nîþeya li kê-
lekê; haþiye 2. têbiniya
ku di pêvekê de ye
derketin [I] cihê çûyîna
ji hundir ber bi derve
derketin/derdikeve/
derkeve [II] ji hundir
ber bi derveyî çûyîn
-derketin holê aþkera
bûn
der kirin [I] 1. derxistin
2. qewirandin, cehiman-
90
din
der kirin [II] 1. (da ku
kêma birînê bikiþe) qul
kirin 2. (da ku mebest
diyar bibin) serê ka-
rekî/axaftinekê vekirin
dermale sewala ku ji bo
serjêkirin û firotanê tê
kok-kirin
dermale kirin (sewal) ji
bo qelewbûnê xwedî ki-
rin
derman 1. îlac, dewa 2.
çare 3. raye *"bam dibe
kitan, dew dibe der-
man"
-derman vexwarin îlac
vexwarin
dermanfiroþ îlacfiroþ
dermanxane cihê ku îlac
lê têne firotin
dernixûn serobinokiri-
na aman û paçikan
derpê 1. kinca þevê 2.
kinca hundirîn û tenik a
ku di bin þalan de û de-
ma razanê tê lixwekirin
*"bê derpê bigere, lê
stûyê xwe li ber zaliman
xwar meke"
-(di) derpiyê xwe de ki-
rin ji tirsan di bin xwe
de rîtin
derpêþ kirin 1. anîn
ber çavan 2. angaþtin
dersal salên berê
derþo feraþo
derûn nepeniyên di nava
 destav
mirovî de, hêz û hizra geyê dermanê avkî ber-
navxweyî; ruhiyat, ma- dan bin çêrmî
newiyat derzîdank 1. cihê ku der-
derûnî ruhnasî, têkildarî ziya dirûtinê tê de tê çi-
ruhiyat û manewiyatê kandin 2. paçika der-
derûn-nas pisporê za- ziyê
nistên derûnî derzîreq mixên ku wekî
derûn-nasî pisporiya za- derziyan e û pê kaxe-
nistên derûnî zan bi hev ve dikin
derve 1. ne li hundir 2. desirman 1. berdestî 2.
xaric *"ji derve ve me- qerwaþ
le ye, ji dil ve file ye" desirmanî kirin 1. ber-
-derve kirin 1. þêlandin destîtî kirin 2. ketin
2. jê dizin olam û bintînên xelqê
derveyî 1. têkildarî tiþtê dest 1. endamê ku bi ser
ne li hundir 2. xaricî mil ve ye û pênc tilî pê
derwêþ 1. dîwane 2. sofî ve ne 2. lep, penc *"bi
*"derwêþ dizane, çi di dêst bike, bi dêv bixwe"
hebana derwêþ de heye" -dest bi stûyê hev re bi-
derwêþxane dêþ rin hev hembêz kirin û
derxûn devnuxêma qûþ- bi hev þa bûn
xaneyê -dest dan 1. temas kirin
derya zerya, behr *"der- 2. bi kêrî tiþtekî hatin
ya, bi dilopan naqede" -dest jê berdan jê ve-
deryavan zeryavan, keþ- gerîn
tîvan -dest pê kirin teþebus
-Deryaya Sor Zeryaya kirin
Sor a di navbera Erebis- -dest tê kirin mudaxele
tan û Misirê de kirin, tev lê bûn
derz 1. qelîþtek, qelþ 2. -dest werdan dest tê ki-
cerx rin
derzî [I] alava dirûtinê destar du beraþên biçûk
*"bi derziyê, bîr nayê ên ku bi dest têne geran-
kolan" din û pê zad tê hêran;
derzî [II] dermanê avkî aþê destî
yê ku bi þiringeyê tê destav 1. mîza xalî 2. gû
zerk-kirin; fetrûm -çûn ser destavê çûn
-derzî lê xistin bi þirin- destþokê

91
destavêtin
destavêtin 1. serveçûn çembil, qulp *"destikê
2. zêdegavî bivirî ne ji darê be, dar
destavxane destþok qut nabe"
destbelaþ/destbelav destî destik *"destiyê
comerd kêrekê û gûyê li ser
destbelaþî/destbelavî bêrekê wekî hev in"
comerdî destkarî karê ku bi des-
destbend kelemçe tan digere; destpelingî
destbirak 1. razdar 2. destkeftî tiþtê qezencbû-
kirîv yî û bidestketî
destbûrî bêqedr, bêkêr, destkêþ kirin (hespê hef-
qedrsivik sarkirî û gemkirî) li pey
destdirêjî mudaxele, xwe kaþ kirin
tecawuz destkin xizan, feqîr
deste 1. baq 2. lijne 3. destmal 1. mendîl 2.
yekîne pêþgir *"serê ku neêþe,
destek destyarî, alîkarî destmalê lê girêmede"
destenerm hevîrê ku bi destmaye sermaye
rûn hatiye strandin û di- destmêz heqdest
dine ser cihê werimî an destmiç bexîl û çiriz
jî eþiyayî destnimêj paqijiya ji bo
desteng xizan nimêjê *"pîr bidest-
destexwiþk 1. xwiþka axi- nimêj be, sal dirêj e"
retê, razdara jin 2. jina -destnimêj girtin ji bo
ku ji kirîvgelan e nimêjê paqijî kirin
destgeh cihê ku bûje- -destnimêj þikandin ji
nên danûstanê lê tên rewþa paqijiya ji bo
hilberîn an jî ji bo firo- nimêje derketin
tanê lê tên raxistin destnivîs nivîsa ku bi
destgirtî dergistî, nîþanî destan hatiye amadeki-
destgoc destqop, dest- rin, destxet
kop destnîgar kesê ku res-
desthilatî 1. îqtidar 2. man xêz dike; resam
hukumdarî 3. serwerî destpeling karê ku bi
4. hêzdarî keda destan hatiye hil-
desthilatdar 1. hukum- berîn
dar 2. serwer 3. hêzdar -bi destpelingî bi keda
destik 1. qevd, bist 2. destê tazî

92

destnîþan kirin 1. îspat
kirin, aþkartin 2. çes-
pandin
destpêk serê pêþîn ê her
kar û çalakiyê
destþok daþir, kîzên, qe-
demgeh, avrêjk
destêker mudaxeleker
destûr 1. îzin 2. musa-
ede
-destûr dan 1. îzin dan
2. musaede kirin
destûrname îcazetname,
bawername
destvala di dêst de tiþ-
tek tuneyî
destverû kirin (giya û
çandiniya nivîþkan) bi
dest çinîn
destxet destnivîs
destxweþî lê kirin jê re:
"quwet be" gotin
destxwiþk 1. razdara jin
2. hevala samîmî
destxwîn kujer
destyarî 1. destekarî 2.
alîkarî
destyaw deyn, qerz
-destyawa alîkariyê qer-
za yarmetiyê
deþenî kesê ku tûþî zilm
û pêkutiyê hatiye
deþt 1. rastahî, best 2.
aran *"banê me yek ban
e, aliyek deþt e, ê din zo-
zan e"
deþtî 1. kesê ku li rastahi-
yan dijî 2. kesê ku li ba-
devgilêz
jaran dijî û dernakeve
zozanan
dev endamê xwarin, vex-
warin û peyivînê
-dev avêtin 1. tê gerîn
2. lê alîn 3. lê banîn
-dev jê berdan têkil ne-
bûn, dest jê vekiþandin
-dev þepilandin ji devê
xwe avêtin, ji devê xwe
þehitandin
devarav kesê devgilêz
û devkef
devbelaþ pirbêj, devçe-
pel, piraxêv
dever 1. herêm 2. min-
tiqe 3. cîwar *"gotin:
'li wê deverê çi hebû?';
got: 'li wir jî hêþtir û
gur tev nediçêriyan'"
deverî 1. herêmî 2. di
qadeke teng de
deverû xwarbûna li ser
dev û çavan; serniþîv
-deverûyî erdê bûn bi
ser dev û rûyê xwe pe-
liþîn erdê
devgak devgem û bizmi-
ka ku di gêreyê de dikine
devê dewaran da ku ji
zêd nexwin
devgem di hevsarê gemê
de hesinê ku dikeve
devê hespê
devgenî kesê ku bêhna
genî ji devê wî tê
devgilêz kesê ku kef û
gilêz bi devê wî dikeve;
93
devistan
deav, devþil dew 1. mastê kiyandî 2.
devistan cihê ku darên çelqemast *"adar e, dew
diriyê lê hene; devî lidar e"
devik tiþtê ku pê devê -dewê xwe di parzûnê
firaqan tê girtin yekî de berdan hewl
devî devistan dan ku ew kes jî bibe
devjenî 1. bezînhev 2. hevparê karê wî
belapêþkarî dewa derman
devî cihê ku darên diriyê dewar sewalên malê yên
lê hene, devistan *"devî wekî ga û gamêþan; tarîþ
hebe dê bibe dar, xwelî li dewdew cureyekî çivîkên
serê kesê bêwar" kedîkirî ye û axaftina
devîdevî pir li nêzikê, însên dubare dike; tûtî
hema bigire li hindê ye dewik torteya/dûrda
-devîdevî lê kirin hema rûnê qijirandî
hema li hindê bûn dewisandin/didewisîne
devkî bi zimên û ne bi /bidewisîne 1. miþe ki-
nivîskî; þefewî rin, tepisandin 2. bi cih
devjûjî devlopik kirin, tê de danîn
devlalûte 1. kesê ku lal dewisîn/didewise/bi-
û tat e 2. zimanfisek dewise 1. tepisîn 2.
devliken kesê ku daîmî bi cih bûn
ken li rûyê wî xuya dibe; dewixandin/didewixîne
rûgeþ /bidewixîne ji ser hiþ
devling devê lingê þêl birin, ji xwe ve birin
*"dil, hay ji devlingê dewkil/kiledew 1.meþ-
nabe" ka dêw 2. sirsûm
devlopik kesê ku devê dewlemend 1. sermiyan-
wî bîçûk û ber bi pêþ e dar, xwedî-rastmal 2. bi
devmirî 1. bêdeng û þêt û pêt *"dibêjin: 'dew-
kêmaxêv 2. acizê axaf- lemendo pîroz be, fe-
tinê û xweparastinê qîro te ji ku anî?"
devnerm zimanþirîn, dewlemendî sermiyanda-
zarsivik rî, rastmaldarî *"heçî ni-
devok axaftinên herê- zane quweta xwe, ew
man; zarava dûr e ji dewlemendiya
devsist kesê ku nikare xwe"
raz û bîsan veþêre dewlet 1. dûgel 2. sermi-

94

yanî *"dewlet, di bin
gurzên giyayî de ne"
-dewleta nehênî 1. dew-
leta ku pergala wê ne
tenik e 2. dewlemendiya
ji xele-xurdeyê
dewr 1. çax, heyam 2. ca-
reke kirina tiþtekî; ger 3.
raguhastin 4. wane *"he-
ke dewr bi te re neyê, tu
bi dewrê re here"
-dewra xwe rewan ki-
rin waneya xwe duba-
re kirin û baþ tê gihiþ-
tin
-dewrî yekî kirin karek
raspartin yekî
dewr kirin 1. raguhas-
tin, neql kirin 2. xitim
kirin
dewran çerxa zemên
*"dewran bi dor e, geh
li jêr e geh li jor e"
dewraze hespê girs
dewre 1. xelet 2. çewt
dews 1. þop 2. cih 3.
war 4. þûn *"dewsa
þûran rehet dibe, dewsa
gotinan rehet nabe"
-dews û doz war û me-
best
-bi ser dews û doza yekî
ve nebûn ji þop û ar-
manca yekî bêxeber bûn
dewx sergêjî
dexel sexte
dexelî sextekarî
dexes çavnebar, çavreþ
dêhn
dexesî çavnebarî
dexisîn/didexise/bide-
xise çavreþî lê kirin,
çavnebarî kirin
dexl zad, hubûbat
deydik kilekursî, textere-
wan, qirneqos
deyn tiþtê ku heta mawe-
yeke diyar hatiye dayîn
qerz *"nanê mêran, li ser
mêran deyn e"
-deyn dan qerz dan
-deyn standin/kirin ji
kesekî destyawek wer-
girtin *“axa deyn dike,
xulam xerc dike”
-deynê xwe fît kirin
heqê kesî li ser xwe ne-
hiþtin
deyndar ji yekî re qerz-
dar *"jinê gotiye: 'bila
mêrê min siwar be, bila
ne deyndar be'"
deyndêr qerzdayî
deyz debara zivistanê
ya sewalan
dezgeh sazî, destgeh
-dezgehê agirkujiyê di
dûgelê de saziya ku
peywira wê damirandi-
na agirên ziyandar e
dezî bendê ziravik
dê [I] qertafa dema bê
dê [II] 1. dayik 2. mak 3.
lel/lelik 4. dad/dadik
*"hezar bavê çê, esil þîrê
diyê (dê)"
dêhn 1. bal 2. serinc
95
dêl
-dêhna xwe dan 1. bala
xwe dan 2. lê hûr bûn
dêl [I] 1. berdêl 2. qîmet
dêl [II] 1. boçik 2. dûv
-dêl hejandin 1. (dêlik)
hatin telew 2. (jinê) ga-
zî mêran kirin
dêl [II] sega mê, dêlese
*"dêl bi ba ye, kûçik li
pey heta Bexda ye"
dêleba heyama têkiliya
zayendî ya dêl û segan
dêlegur gura mê; make-
gur
dêlemar margîse
dêlese dêlik
dêlik sega mê; dêlese *"a-
xayî ji xulêm re got,
xulêm ji segî re got, segî
jî ji dêlika xwe re got"
deliktî qûnektî û bêrû-
metî
dêlindêz pêþandana fer-
mî; alayîþ
dêlî [I] gûþiyê tiriyê
dêlî [II] cureyekî daran e
dêm [I] erdê bêav an jî
erdê ku riya avê pê nake-
ve
dêm [II] sûretê rû
dêman niþtecih, xweci-
hî, rûniþtvan
dêmarî jinbav
dêr keniþt, kenîse
dêran 1. wêran 2. be-
lengaz û reben
dêre fîstan
dêris kirin dêrz kirin
96
dêrîn 1. kaw 2. mîrza 3.
esîlza 4. torin
dêrz kirin 1. îsraf kirin
2. wêran kirin
dêþ 1. êwirgeha belenga-
zan 2. her tiþtê fireh 3.
mûsîqaya newayên olî
dêw ûc, teba
dêwendam di bejna ûcan
de, wekî tewayan
dêze esmer
dêzê jina esmer
dêzo mêrê esmer
di daçekek e û wateya tê-
debûnê pêk tîne
-di gavê de di cih de, ta-
filê
-di gel 1. tev de 2. tê de
3. pê re
-di afirê keran de razan
û xewnê pêxemberan
dîtin kambaxiya halê
xwe ji bîr kirin û doza
rûmetên herî berz kirin
dibe ku îhtimalek heye
ku wisa be
dibetî îhtimal, bilanî
dibistan 1. mekteb,
xwendegeh 2. amoj-
geh *“dê, dibistana
zarokan e”
-dibistana seratayî di-
bistana asta yekemîn a
6-12 saliyan
-dibistana navincî dibis-
tana asta duyemîn a 12-
15 saliyan
-dibistana amadehî di-
 dilketî
bistana asta sêyemîn a -dil dan jê hez kirin
15-18/19 saliyan -dil hebûn 1. bi niyêt bûn
didu du *"daweta didu- 2. talibê tiþtekî bûn
yan, cengecola hemû- *"dil heye, lê taqet tu-
yan" neye"
difin 1. poz, bêfil, kepû -dil hênik bûn 1. dilgeþ
2. nik, nikil bûn 2. dilfireh bûn
difr/difre 1. xîret 2. qu- -dil kirin 1. xwestin 2.
retî, pozbilindî niyêt kirin
dihin dan qedr dan, gira- -dil mayîn 1. hêvî jê þi-
mî dan, rêz girtin kestin 2. jê êþîn
dij 1. hember 2. zid 3. dilawêr cesûr, wêrek
hevrik dilbaz cazibedar
-li dijî sersariyê li hem- dilber 1. canan, yar 2.
berî bêberpirsiyariyê bedew 3. jina ku layiqî
dijber muxalif, zid hezkirinê ye
dijmin 1. neyar 2. reqîb dilbikul 1. xemgîn 2.
3. hevrik *"dijminê dilbirîn
bavê, nabe dostê lawê" dildar 1. aþiq 2. sewdaser
dijminahî 1. neyartî 2. dilêr 1. cesûr, wêrek 2.
reqabet 3. hevrikî jêhatî, jîr
dijraber zid, bereks dilfireh 1. bisebr 2. aram
dijûn gotina nebaþ, çêr, dilgerm jidil, samîmî
sixêf dilgeþ 1. rûken 2. bicoþ
dijwar 1. xeþîm 2. çe- dilgiranî 1. dilþikestin 2.
tin 3. zor *"dijminê hêvîþikestin
dijwar, ji doste xayîn dilhiþk dilkevir
çêtir e" dilikî 1. evîndar, hezkirî,
dijwarî 1. xeþîmî 2. çeti- hebandî 2. aþiq 3. sew-
nahî 3. zorî daser
dik 1. cihê bûyerê, seh- dilîn hîs, hest
ne 2. meydan diljan dilêþ
dil qelb *"dil, miqabilê diljar 1. dilmayî 2. ji
dil e" aliyê derûnî ve kesê la-
-ji dil û can 1. ji hina- waz
van 2. samîmî diljarî rewþa lawaziya
-çargopal-avêtina dilî derûnî
lûtkeya bicoþbûnê dilketî 1. aþiq 2. evîndar

97
dilkutan
dilkutan bi ser hev tepî-
na dilî
dilmê 1. xav, nazik 2.
hêka ku baþ nehatiye pi-
jandin
dilnerm ziravbihîstyar
dilniya dilrehet
dilniya bûn dilrehet
bûn
dilniya kirin dilrehet
kirin
dilnizm nepozbilind û
nequre
dilodîn 1. têrtijî 2. bêbir-
yar
dilokî stranên evînda-
riyê
dilop 1. niquteke aviyê 2.
çilk *"av, dilop dilop di-
be gol"
-dilop kirin 1. niqutîn 2.
rijîn
dilovan biþefqet û mer-
hemet
dilpak qenc û birûmet
dilq 1. ser û sîçe 2. xu-
yabûna di þeklekî ci-hê
de; lisif
-ketina dilqê yekî din
xuyabûna di lisfê yekî
din de
dilrast 1. sadiq 2. muxlis
dilrehet kesê kubêxem
û bêkeser e
dilrehetî dilaramî
dilsar 1. bizdonek 2.
betilî 3. nexwestî
dilsaz qelbavakirî
98
dilsoz kesê ku li ser sozê
xwe dimîne; sadiq
dilþa rûgeþ, dilgeþ
dilþikên qelbþikên
dilteng 1. bêsebr, nete-
bitî 2. bêtehemul
diltenik 1. ziravbihîst-
yar 2. qîjgiriyok
diltepîn qelbjenî, dilku-
tan
diltezîn 1. derdnak 2.
biazar, biêþ
dilwestîn mirina ji ber se-
kinîna qelbî
dilxwaz 1. xwestî, hewes-
kar 2. mereqdar
dilxelîn cirnexweþî
dilxerab gumanbar, þik-
bar
dilxerabî þikbariya dilî
dilxereng þewata dilî
dilxweþ razî, pejirandî
-dilxweþ bûn pê re kêfa
xwe anîn/kêfxweþ bûn
dilxweþî bi xwestinî
dimatî 1. rûniþtî 2. niþte-
cih, dêman
dimis doþav
dimþînk þewba çivîkan,
qira mirîþkan
din ne ev ne jî ew, dîtir
-roja din roja dîtir
dindil nazik, nazdar
dindilandin/didindilîne
/bidindilîne nazdar ki-
rin
dindilandî 1. baþ sex-
bêrkirî 2. pir nazenîn

ding 1. dîwarê mezin û
qayîm 2. dengê ku de-
ma lêxistinê ji tiþtê hun-
dirvala tê
dengeding dengê dom-
dar ê ku dema lêxistinê
ji tiþtê hundirvala tê
dinya 1. cîhan 2. alem
*"gotine: 'te dinya çawa
dît?' gotiye: 'li gorî dilê
xwe' "
dinyanedîtî 1. nedîtek
2. serobero 3. laylac
dir 1. segê gurêx; gur-
xenêq 2. gir *"cewrikên
seyê dir, timî dir in"
diran hestiyên cûtinê yên
di devan de *"cîranê ne-
baþ bihêle, diranê êþi-
yayî bikêþe"
-diranên kursî diranên
paþiyê yên cûtinê
-diran qirqiçandin lê gef
xwarin, tehdîd kirin
-diran di enîþkê de bûn
pir qeleþ û xedar bûn
dirandin/didirîne/bidi-
rîne 1. çirandin 2. qe-
laþtin
diranqîç diranbeþ
diransaz bijîþkê ku pis-
poriya wî dev û diran in
dirav pereyê kaxez û ma-
denî *"aqil, bi diravan
nayê piþtê"
diravname 1. derameta
dûgelê 2. berhevoka
rojane, heftane an jî
dirinc
mehane ya ku diravên
mezaxtî û hatî tê de
tên tomarkirin
dirc qalikên deryayî
direfþ 1. nîþane 2. nîþa-
neya yekîneyeke leþkerî
dirêj 1. zêde 2. bilind,
berz 3. vît, çik
dirêjahî 1. zêdehî 2. bi-
lindahî, berzî *"aqil ne li
seriyan e, ne jî li dirêja-
hiya çongan e"
-dirêjahiya salê seranse-
rî salê giþtî
dirêj bûn 1. berz bûn, bi-
lind bûn 2. bejn avêtin
dirêjî pê dan domandin,
berdewam kirin
dirêj kirin 1. bilind kirin,
berz kirin 2. bi ser ve
zêde kirin
dirêþ alaveke devtûj a sol-
bendan e û destiyê wê
darîn e *"bi kulmê meçe
ser dirêþê"
dirh nîþane, mohr
dirik [I] 1. dareke pîjpîjî
ye û berên wê tên xwa-
rin 2. pîj, strî *"mirov
di bin siya dirikê de
ranakeve, di bin siya
spingdarê de radikeve"
dirik [II] û virik galegala
vala û bêkêr
dirikandin/didirikîne/
bidirikîne rast dêran-
din, piþtrast kirin
dirinc tewayê efsûnî; þey-
99
dirinde
tanqûnî
dirinde hov, kovî, jakaw
dirixandin/didirixîne/
bidirixîne bexiþandin
dirî [I] strî
dirî [II] cureyekî darên
bistrî ye
dirîn/didire/bidire 1.
çirîn 2. qeliþîn *"beq
nequre, dê bidire"
dirîreþk mêweyek e
dirm bijok, berbelav
-nexweþiya dirmdar ne-
xweþiya ku belav dibe
diroz dua
dirozge dua
diroz kirin dua kirin
dirûd 1. silavên pîroz 2.
silavên pêxember û ça-
kan 3. silav
dirûþ binê piyî
dirûþm peyv û hevokên
ku di xwepêþandanekê
de tên berzkirin
dirûn(dirûtin)/didirû/
bidirû 1. (kinc) kêl kirin
2. (giya û zad) çinîn
dirûnge qada ku pez lê tê
giyakirin
dirûv [I] 1. rû û sîma 2.
bere 3. dîmen 4. rûçik,
sikûm 5. teþe
dirûv [II] 1. nîþane 2.
nîþaneya ku li sewalan
didin da ku pê bên nas-
kirin
-dirûv pê ketin þibihîn
dist qûþxane
100
diþ xwiþkên bûk û zavê
divêle bendikên çêrmîn
diwaroj pêþeroj, ayende
di xwe re dîtin 1. cana-
zarî nekirin 2. xwe ra-
girtin 3. pê karîn
diyanet kar û barên tê-
kildarî ola mirovî
diyar 1. kifþ û eþkere 2.
eyan û beyan li holê
-diyarî çavan bûn 1. bi
ber çavan ketin 2. eþke-
re bûn 3. xuya bûn
diyarde 1. kifþbûyî 2. eþ-
kerebûyî 3. li xuyanê
diyarî 1. xelat 2. bexþîþ
-diyarî kirin 1. bexiþan-
din 2. xelat kirin
diyarker eþkerekirî
diyar kirin 1. xuya kirin
2. dan zanîn
diz heramî, çilfis *"dizê
malê ji malê be, ga di ku-
lekê re derdikeve"
-bûn dizê Xwedê bi rew-
þa xwe qayîl nebûn û
pozbilindî kirin
dizek heramxur, çilfis
*"dizekî ji dizekan dizî,
erd û ezman lêrizî"
dizgîn 1. gem 2. serê
gemê yî ku bi destan tê
girtin
-dizgîna xwe qetandin
1. ji hefsêr filitîn 2.
serfiraz bûn
-dizgîn kirin 1. serî gem
kirin 2. zeft kirin

-dizgîn kiþandin peyatî
çûn û hespê gemkirî li
pey xwe kaþ kirin
dizî heramîtî, çilfisî *"tu
carî destê diziyê nasiti-
re"
dizîn/didize/bidize bê-
yî haya xwediyanji malê
wan hildan; çilfisandin
*"ber kerê re derbas di-
be û cehþike jê didize"
dizîka bêhay, bêxeber
divê/divêt pêwist
divetî pewîstî, hewcetî
dîbace pêþgotin
dîber kirin 1. rave kirin
2. þîrove kirin
dîdar 1. hevdîtin 2. soh-
bet
dîdarî dîtbarî
dîdem dîmen
dîdevan çavdêr
dîdevanî çavdêrî
dîdexane çavdêrxane
dîk nêrê mirîþkê; keleþêr
*"dîk jî namûsa xwe di-
zane"
dîkilok stêrka tifingê
dîl 1. hêsîr 2. bengî
-dîl girtin 1. hêsîr kirin
2. bengî kirin
dîlan 1. dawet 2. þahî
*"derdê feqîrî nan e, der-
dê axayî kêf û dîlan e"
dîlbazî kirin bi zarê xweþ
xwe dan hezkirin
dîlok kilama govendê
dîmen 1. dirûv 2. men-
dînok
zere
dîmendêr amûra ku wêne
û dîmenan bi riya pêlên
gêrebayî û peykê ra-
dihîne temaþevanan
dîmenguhêz amûra ku
dîmenan bi zindî radi-
gihîne
dîmenkirêt kesê ku tu
meymenet di rûyê wî de
tuneye
dîn [I] 1. ol 2. ola îslamê
*"ji bo xatirê xatiran, mi-
rov diçe ser dînê kafi-
ran"
dîn [II] 1. cinî 2. bêhiþ
*"aþê dînan, bê av dige-
re"
-dîn û har bêaqil û hiþa-
loz *"siwar siwar e, li si-
ya xwe guhdar e, li nava
sêrî mexe dîn û har e"
-dîn bûn 1. cin pê ketin
2. hiþaloz bûn
-dîn kirin 1. bêhiþ kirin
2. behicandin
dînar 1. diravê zêrînî yê
dewra dewlata îslamî 2.
diravê hin dewletên ere-
ban ên nûjen *"li malê
tune dînarek, navê ke-
çikê Hezare"
dînik 1. aqilsivik 2. kê-
maqil *"bihur, bi dîni-
kan sax nabe"
dînok dînik *"dînok di
þîn û þahiyan de kifþ
dibin"
101
dînsist
dînsist kesê ku di erkên dîwan 1. meclisa mêva-
dînî de sistiyê dike nan 2. berhema hel-
dînxane nexweþxaneya bestvên 3. birek mirov
dînan; þêtxane 4. cureyekî rûniþtekên
dîq kirin 1. nihêrtin 2. ku çend kes li serê dika-
ser dan rin rûnin *"bê þêx û pîr,
dîqet baldarî meçe dîwana mîr, da ku
dîqet kirin bi baldarî li nekevî temtêla feqîr"
serê rawestîn dîwane 1. derwêþê aþiq
dîrok dûrok, tarîx 2. gêj
-dîroka hevbeþ tarîxa dîwanxane koçika mêva-
muþterek a çend aliyên nan
têkildar dîwar sûr *"ba, li dîwarê
dîroknas tarîxzan derve dixe"
dîsa cardin *"hîv çiqasî -dîwarê parastinê di mal-
bedew be, dîsa jî qu- perê de pergala ewlehiyê
sûreke wê heye" -dîwarê ewlehiyê di herê-
dîsk du darikên bi desti- mên aloz de berbendên
kê bangurdanî ve ne û ewlekariyê
dikevin her du çalikên -dîwar lê kirin sûr jenîn
seriyan dîz/duz [I] keleh
dîtbar tiþtê ku bi çavan dîz/dîzik [II] amana ji gil
tê dîtin *"gûzek gûzek, dibe
dîtbarî tiþtê ku bi çavan dîzek"
tê temaþekirin -dîzika devgirtî 1. kesê
-hunerên dîtbarî hune- ku bi razên xwe ve dijî
rên ku xîtabî temaþeki- 2. kesê ku ramana xwe
rinê dikin ya rasteqîn vediþêre
dîtin [I] fikr û raman dobe [I] 1. hingivê zelal ê
-bi ditina min bi nêrîna ku ji þaneyan cuda dibe
min 2. dilopeke þirîniya zer a
dîtin/dibîne/bibîne ku ji hêjîran tê xwarê
[II] 1. nihêrîn 2. te- dobe [II] kelek
maþe kirin 3. pêrgî ha- dobelan kariyek e
tin *"dît ez im, nedît doç boç
diz im" doçka cureyekî guleyên
dîtinî ramana sêwirandî ku ji topan biçûktir e
dîtir 1. a din 2. wêdetir dojeder 1. pizrik 2.

102

birîn
dojeh cehenem *"heta
ku tu dojehê nebînî, bi-
hiþt bi te xweþ nabe"
dol 1. deþt 2. best, ras-
tahî 3. newal
dolan 1. dehlîz 2. hew-
þa bihurtinê
dolav toterîka ku satila
bîra avê dadixe û hev-
raz dike
doliv 1. îdare, rêvebirî
2. karîgerî
dolivger rêvebir
dolivgerî rêvebirtî
dolmend zengîn
dolmendî zengîntî
doman pêvajo, demajo
domandin/didomîne/
bidomîne 1. berdewam
kirin 2. jiyandin *"din-
ya siya darê ye, ji kesî re
nadomîne"
domdar daîmî
domîn/didome/bidome
1. berdewam bûn 2.
kêþan
don 1. bez û zon 2. zêt
3. bizir *"don nekî çi-
rayê, çira ronahiyê na-
de"
-donê yekî cardin di
serê wî dan hewl dan
ku pîþeya yekî cardin
hînî wî bikin
doq/doqik þiv, ço
dor 1. hawîr 2. þîþtir
3. rêz *"Xanika Xido,
dotmîr
yek nebû, dora dido"
-dor hatin çax hatin
-dor lê girtin 1. rapêçan
2. derdest kirin
doraleyn hawîrdor
dorav 1. (ji ber bandora
kêþeya roj û heyvê) ra-
bûn û daketina seviye-
ya ava deryayan 2.
med û cezr
dorgirtî tiþtê ku dora wî
hatiye rapêçan
dorhêl 1. hawîr 2. çarçi-
ve
dormandor bi berfirehî
dornas 1. hawîrnas 2.
pispor *"dorê bide
dornasan"
dorpêç kirin 1. rapêçan
2. piþt jê standin 3. xe-
neq lê þidandin
dost 1. hogir 2. razdar
*"dijminê dijminê miro-
vî, dostê mirovî ye"
dostanî 1. hogirtî 2. raz-
darî *"dostaniya dostê
xwe berde, lê dostaniya
dostê bavê xwe berme-
de"
doþ kirin ker û hesp dan
sekinandin
doþanî sewalên dotinê
doþav dimis
doþavmij tiliya þehadetê
dot keç, qîz
dotmam keça apê mirovî,
dotmîr 1. keça mîr 2.
keybanû *"bi qîzanî dot-
103
dotin
mîr bû, bi jinanî pîr bû" dubendî 1. îxtilaf, te-
dotin/didoþe/bidoþe ji zad 2. nakokî
guhanan þîr hildan *"þîr ducan hamile, duhalî
dote seradê, bêjing da -ducanî bûn hamile bûn,
binî" duhalî bûn
dotir 1. a din 2. a piþtî duçerxe alavake raguhas-
wê tinê ya dutayeyî ye
-dotira rojê 1. roja din dudev devçeqel *"kulfet
2. roja piþtî wê þûrê dudev e li piþta
dox [I] bela û musîbet mêr"
dox [II] rewþa xayîziyê dudil bêbiryar, bêqerar
dox [III] destiyê alavan dugîsin kirin gotin du-
dox çûn xayîz bûn bare kirin
doxîn pêgirêdana þal û duh roja borî, beriya îro
derpêyî duhêl 1. bendê çermîn
-doxîn ketin stûyan tola- 2. dualî
ziya wî ya veþartî eþkere dujang elameta nexweþi-
bûn û pey re riswa bûn yê, qitîtk
doxînsist 1. tolazê bi- dukak zad, dexl
þehwet 2. mubtelayê dukar riwayet, salix
þehwetê dulger hesingêr
doz 1. daxwaz 2. têko- dulgerî hesingêrî
þîn 3. armanc dumbe 1. qelew 2. kok
dozdar kesê ku daxwaze- 3. ziktêrdek
kê an jî gazindekê pêþ- dunde 1. nifþ 2. zuriyet
kêþî aliyên têkildar dike dunex tayê ku ji du ben-
dozger di dadgehê de dan hatiye rêstin
kesê ku li tawanê dikole dunikilî cureyekî çivîkên
dozîn paldêr, ajo serpopil e
du 1. hejmara piþti yekan dupat ducar
û beriya sisiyan 2. jima- dupate tiþtê ku du caran
reya 2'yan *"du hesp, li hatiye kirin; tekrar
ser afirekî nabin" dupat kirin dubare kirin
dua niyaza xêr û qenciyê durist 1. di rasteriyê de 2.
dua kirin niyaza xêr û neçewt 3. biserinc *"dûr
qenciyê kirin *”neyar, ji here, lê durist here"
neyaran re dua nakin” -durist kirin 1. çêkirin
dubare kirin ducar kirin 2. pêk anîn

104

durû 1. munafiq 2. riya-
kar
durûtî 1. munafiqtî 2.
riyakarî
duryan cihê averêbûnê
dusaxe girtîxane
dusibe piþtî du rojan
duþaxe cureyekî nexweþi-
yan e
duþem roja sêyemîn a
hefteyê
duþîze 1. bakire, xama
2. destpêneketî
duta duqat
duta kirin duqat kirin
dutayî kirin dunexî rîs
rêstin
duxaskan jina ku zarok
aniye û di kincan de ye
duxaskanî rewþa jina ku
welidiye
duyem(-în) di rêza didu-
yan de
dû [I] 1. piþt 2. piþtî
wî/wê 3. pey
-li dû heyfê ketin doza
tolhildanê þopandin
-li dû xwe kaþ kirin bi
kotekî li pey xwe birin
-dû re dû re pir þunde,
paþê dereng
dû [II] 1. mij û moran
2. dûxan *"kulek xwar
e, dû rast e"
dûajo 1. þivanê ku alika-
riya serþivên dike 2. di
karekî de kesê alîkar
dûbrang teyrê nêçîrê
dûrahî
dûdik fîq
dûdo 1. kevirê girover ê
ku her lîstikvan hoçikê
xwe davêjê 2. hedef
dûkel 1. bixar 2. hilm
û gilm
dûkelkêþ bixêrî, rojing
dûm [I] berdewamî û dû-
mahî *"dûma her tiþtî
heye, lê ya zilmê tune-
ye"
-dûma dirêj kar û barên
temendirêj
dûm [II] boç û terî
dûmahî dewam
dûman dûxana ku bi ser
êgir dikeve *"gur li
dûmanê digere"
dûmir 1. ko 2. kordûnde
dûng dûvê pezê ku ne
dêlse ye *"kitikên
zemên, dûngên qelew
dixwin"
dûpiþk cureyekî sewalên
jehrdar e *"destê xwe
mexe her kunê, di hinan
de mar hene û di hinan
de dûpiþk"
dûr 1. ne li nêzîkê 2. ve-
qetî *"dûro, bi nûro"
-dûrî aqilan bûn derî
mantiqan bûn
-dûrî canê we Xwedê ne-
ke ku li we biqewime
-dûrî huzûra haziran ha-
þa ji huzûra cenabê we
dûrahî 1. nenezîkahî 2.
veqetîn
105
dûrd
dûrd arava ku dadirive dûvelang 1. alava ku ji
binê tiþtê avî; torte heyvê weþanê diþîne
dûrebîn 1. xwedîferaset dinyayê, peyk 2. olam-
2. alava ku dûriyê nezîk darê berjewendiyên xel-
nîþan dide *"avên qû- qê
nan, niha jî xwe dane ber dûvelangtî olamdariya
dûrebînan" berjewendiyên xelqê
dûredest 1. neberbelav dûvhej 1. dêlhej 2.
2. ne li ber destan qûnek
dûrendîþî feraset dûvhejî 1. dêlhejî 2.
dûrî durahî qûnektî
dûþ 1. sewiye, ast 2. rêz, dûvhejî kirin 1. dêlhe-
þîþtir 3. îstiqamet jî kirin 2. qûnektî kirin
dûv boçik, dêl dûvmesas bilbil
dûvedirêj 1. sewala ku dûvre 1. piþtre 2. paþê
boçika wê dirêj e 2. tiþtê dûvstêrk stêrka biboçik
ku di demeke dereng û dûxan mija ku ji êgir qu-
nenêzîk de diqede loz dibe

106
 E
e/E tîpa þeþemîn a alfa- mirin *"ecel ku bê, na-
beya kurdî ye; deng- de mecal"
dêreke dirêj e, cîderka ecem tirkê azerî
wê pêþderkî ye, di be- ecemî 1. zimanê tirkên
lavbûna wê de dev ve- azerî 2. tor, cahil
kirî ye û asta belav- ecemîtî torî, cahilî
bûna wê nizm e ecêb 1. xerib, seyr 2.
e erê nedîtî û nebînayî
ebeboz 1. mêrxasok 2. -ecêb man 1. mat man
þeþerût 3. pêxas, çeqrût 2. þaþwaz bûn
ebebozî 1. mêrxasokî ecêblosik kesê ku wisa
2. þeþerûtî 3. pêxasî, guheriye ku nayê nasîn
çeqrûtî ecibandin/diecibîne/
ebedî 1. bêpayan 2. he- biecibîne 1.pê re kêf-
ta hetayê 3. sermedî xweþ bûn 2. jê razî bûn
*"ebed û ebedî, her *"ê ku dotmama xwe
tiþt vedigere li xwedî" neecibîne, dê kordûn-
ebesor 1. bijarte 2. ader de bimîne"
ebesorî 1. bijartetî 2. ecîn kutilkên xav
aderî eç (di zimanê zarokan
ebrû 1. birû 2. birûyên de) lêxistin
kevankî eç kirin (di zimanê zaro-
ebter 1. kêm û netemam kan de) lê xistin
2. bêtov û bêker 3. edeb ar, þerm
sergêj û dîn edebiyat navê giþtî yê
ebterxane nexweþxaneya hemî tiþtên devkî û
kêmaqilan nivîskî ên hunermendî,
ecacok firtonek, bahoz zanistî û pîþeyî ye;
*"para xeydokan, çû ber wêje, tore
ecacokan" -edebiyata bedew navê
ecel 1. dema mirinê 2. giþtî yê hemî hunerên

107
edene
devkî û nivîskî yên ku
helbest, roman, þano,
çîrok û hwd dikevine
ber; wêjeya bedew
-edebiyata pîþeyî navê
giþtî yê nivîsarên za-
nistî (bijîþkî, endazya-
rî…) û yên mesleki/pî-
þeyî ye; wêjeya pîþeyî
edene eware û yax
edilandin/dicedilîne/bi-
edilîne 1. bi cih kirin 2.
dewisandin 3. civandin
*"berê biedilîne, paþê
bixemilîne"
edilîn/diedile/biedile
1. bi cih bûn 2. dewisîn
3. civîn û çêbûn
eded hejmar
edese alava ku tiþtên bi-
çûk mezin dide xuyan
eê (di zimanê zarokan
de) gû
eê kirin (di zimanê za-
rokan de) rîtin
efare bermaya mêwe û
zadan
efsene serhevde û bere-
dayî
efsûn sîhir, cadû
efsûnbaz cadûbaz
efûng afnik
efûngî afnikî
efûngî bûn afnikî bûn
egal þaþik
eger 1. sedem 2. heke
egîd wêrek, cesûr
egîdî wêrekî, cesûrtî
108
egle 1. derengî 2. biliyan
egle bûn 1. bi derengiyê
ketin 2. pê bilîn
egle kirin 1. bi derengiyê
xistin 2. pê bilandin
ehlibeyt malbata cenabê
Pêxember eleyhiselam
ehlikitab 1. endamên o-
lên îlahî 2. file û cihû
ehmeq 1. bodele 2. gê-
jik 3. xêvik
ehmeqî 1. bodeletî 2.
sergêjî 3. xêviktî *"mêr-
xasiya zêde, ehmeqî
ye"
ejdeha 1. ziya 2. marê çî-
rokî yê ku ji dev û çavên
wî holepîtên êgir davêjin
ejnû çong
ek eê
elaf bazirganê ku zadî
dikire û difiroþe
elamet 1. berate 2. nîþa-
ne 3. þop
-elameta xêrê nîþaneya
baþiyê
elb 1. satil 2. kod *"bi el-
ba mezin, mede xelqê"
elbik elba biçûk
elende elind
elenî eþkere û bêminet
eleqe têkilî
eleqedar têkildar
eletewþ 1. beletewþ 2.
gotin, kirin û biryara
bêawa û bêarmanc
elimandin/dielimîne/
bielimîne 1. hîn kirin,
 e-peyam
fêr kirin 2. amojandin wergirtin 2. bi dawî bûn
3. perwerde kirin encamname daxuyaniya
elimîn/dielime/bielime dawiyê
1. hîn bûn, fêr bûn 2. end qeys
amojîn 3. perwerde bûn endam namzed
*"devê ku elimiye vi- -endamê saziyê namze-
ran,vala nasekine" dê mueseseyê
elind spêde endaze 1. zanistên qeys û
elîl nesax, nexweþ pîvanê; hendese 2. qeys
elmas kevirekî giranbiha û pîvan 3. usûl
ye endazyar pisporê zanis-
elok/elelok sewaleke bi- tên pîvan û qeysê; mu-
bask a malê ye hendis
em (r) cinavkeke pirjima- endelmendelketî hiz-
riyê ye hizî, hophopo
emad 1. daxwaz 2. vîn engizandin/diengizîne/
emadî li gorî daxwaz û biengizîne 1. tehrîk ki-
viyanê rin 2. teþwîq kirin
embar 1. binanî 2. mex- engizîn/diengize/bien-
zena kel û melan gize 1. danexwarin 2.
embaz mînak, nimûne niçîn
emîlok lawazbûna ji ber enirandin/dienirîne/bi-
îshala demdirêj enirîne bi hêrs kirin
emîlokî kesê ku ji ber enirîn/dienire/bienire
nexweþiya hundirêþê pir bihêrs bûn
lawaz bûye enî rû, bere
emr [I] temen, jî *"em- enîroj kesê ku eniya wî
rê ku çû, mede dû" rewneqdar e
emr [II] 1. ferman 2. enîþk herewera ku di na-
rêzik venda mil de ye
enber bêhneke xweþik e entere roja ku sermaya
enbar 1. binaniya malan zivistanê dest pê dike
2. mexzen *"enbara *"entere, dikuje ga û
cotkaran, di serê gîsinê ker e, xudan hê jî bêxe-
wan de ye” ber e"
encam 1. netîce, akam 2. e-peyam peyam û na-
dawî, aqibet meyên bi riya tora ragi-
-encam dan 1. netîce jê handinê ya navneteweyî

109
ep/epik
ep/epik xwarina zarokan
ep kirin (di zimanê za-
rokan de) xwarin û vex-
warin
eqd [I] dîwarê ku ji xweli-
yê hatiye lêkirin
eqd [II] peyman û lihev-
kirin
-eqda zewacê lihevkirin
û îlankirina mehra rewa
eqîm stewr
eraf/erah 1. pispor 2.
arxeyîn û bêminet 3. bi
xwe ve ewle
eraq þerab, mey
erbane defik
erd 1. rûyê zêvînê 2.
dews 3. þûn 4. aqar
*"baran dibare, erd xwe
dipesinîne"
erdhej hejek, zelzele
erdnas pisporê ku li erdê
dikole û lêkolînên xwe bi
awayekî zanistî dike
erdnasî pisporiya zanistî
ya ku mijara wê tevgera
erdê ye
erebe seyare, çarçerxe
erebane nasirge
erê belê *"erê erê ye, na
jî naye, lê erê-na bela ye"
erik na lo/na lê!
erjeng tirsnak, sehmdar
erk 1. vatinî, peywir 2.
wezîfe
-erkên dîrokî peywirên
tarîxî
erkbeþî 1. karbeþî 2.
110
peywirbeþî
erþanî pîkol
erþan kirin (sewal) erd
pîkol kirin
erþêt heþteka parê
erwend 1.jîr, zana, aqil
2. ciwan, xweþik
erxewan rengê keskê tarî
erzan 1. kêmbiha 2.
kêmqedr *"erzan kirî,
heban dirî"
erzan bûn 1. kêmbiha
bûn 2. kêmqedr bûn
erzanî kêmbihatî
erzan kirin 1. (biha) da-
xistin 2. (qedr) xistin
erzaq pediviyên xwarinê
erzêl malika ku ji çiqilên
daran tê çêkirin û li ser
çar singan ava dibe
erzên hestiye binê dêv
esas bingeh *"avahî nabe
bê esas, mirov bi rojî û
nimêjê nabe xilas"
esîl ader, esîlza *"ji esîlî
bipirse, ji bêeslî bitirse"
eskênc jan, þkênc
esl 1. bingeh 2. jêderk
3. nifþ *"esl, winda na-
be"
esman barekê li ser erdê
yê bê ser û ber
-esmanê devî arîkê dêv
esmanger pisporê ku ji
bo karên zanistî bi firo-
keyan li esmanan dige-
re
esmangerî karê ku es-

manger pê radibe
esmer qemer
esrar poranga xaþxaþkan
a sermestker
esrarkêþ bengiyê poran-
ga xaþxaþkan a sermest-
ker
eþîr qebîle, hoz
eþîrtî pergala hozdariyê
eþkere 1. xuya, diyar 2.
kifþ, berbiçav *"agirê
bidû, eþkere ye"
eþkere bûn 1. xuya bûn,
diyar bûn 2. kiþf bûn,
berbiçav bûn
eþkere kirin 1. xuya ki-
rin, diyar kirin 2. kiþf ki-
rin, berbiçav kirin
eþkeretî 1. serbestî 2.
berbiçavî
eþkêl 1. tehr, awa 2. çe-
pera ku çav dibîne
-eþkêla erdê dirêjahiya
ku ji navenda kadê heta
cihekî li rûyê erdê
eþq 1. evîn 2. sewdaserî
*"eþqa dizan, bi þeve-
reþê geþ dibe"
eþûra di salnameya hicrî
de dehê meha muhe-
remê
et xwiþka mezin
etar hûrdefiroþ
etehiyat di nimêjê de du-
aya ku di rûniþtinan de
tê xwendin *"etehiya-
to, çawa lê hato"
etirîn/dietire/bietire 1.
evrar bûn
bêrî kirin, bende man 2.
meraq kirin *"sêwî sitirî,
melek etirî"
etê awayê bangkirinê yî
xwiþka mezin
etore hop
etûne kilsxane
ev (r) cînavka þanîdanê
ya ji bo kesê nêzîk
-ev çend bi vê hejmarê
-ev qas bi vê mêjerê
evandin/dievîne/bi-
evîne hez kirin
evd 1. bende 2. xulam
*"bila li Xwedê xweþ he-
re, bila li evdan xweþ ne-
çe"
evdal derwêþ, gerok
evdoþekalo hespê pîrê yî
girs
evistin/dieve/bieve 1.
evîndar bûn 2. jê hez ki-
rin
evîn 1. eþq 2. hezkirin
3. sewdaserî
evîndar 1. aþiq 2. hez-
kirî, dilikî 3. sewdaser
evîndarî 1. aþiqtî 2.
hezkirîtî, dilikîbûn 3.
sewdaserî
evor heywanê nêçîrê
evra pîroz
evrandin/dievrîne/bi-
evrîne 1. pîrozmend
bûn 2. þêkirandin
evrandî pîrozmend
evrar pîrozmendî
evrar bûn pîroz bûn
111
evrar kirin
evrar kirin pîroz kirin ewr mija ku li esmên be-
evrayî pîrozî rî baranan komî ser
evsing dafika ku bi kevi- hev dibe û jê baran di-
ran tê jenîn da ku kevok bare
têkevinê ewrawî esmanê bi mij û
extebot heþtpê moran
ew (r) cînavka þanîdanê ya ewret di îslamê de en-
ji bo kesê li dûrê *"ew damên ku dîtina wan ji
riya ku te berê xwe dayê, aliyê biyaniyan ve he-
ez jê hatime" ram e
eware bêkêr û yax ewtandin/diewtîne/bi-
eware bûn bêkêr û yax ewtîne 1. (kûçik ) bang
bûn dan reyandin 2. zimanê
ewidîn/diewide/biewi- yekî dirêj kirin
de 1. hîn bûn 2. meþq ewtîn/diewte/bîewte 1.
kirin 3. perwerde bûn (kûçik ) bang dan, reyîn
*"filan kes gur e û ewi- 2. (mirov) bi di-jûnkarî
diye (elimiye)" pizepiz kirin *"çiqasî ke-
ewiqandin/diewiqîne viran bavêjî sê (segî), dê
/biewiqîne 1. bilandin ewqasî biewte"
2. banandin 3. xapan- exik belxem
din ex kirin belxem ji devî
ewiqîn/diewiqe/biewi- avêtin derve
qe 1. bilîn 2. banîn 3. exlaq 1. sinc 2. xwî û xis-
xapîn let 3. serinc 4. taybet-
ewk filan û bêvan mendî *"çiya diguhere,
ewlad zarok *“ewladê ku lê exlaq naguhere"
þora bavê xwe neke, di exlewik tawe
sîwanekê de werdibe” exte hespê xesandî
ewle 1. bêxetere 2. asa extirme xenîmet
-(pê) ewle bûn pê ve emîn ey! baneþaneke gazîkirinê
bûn ye
ewlehî 1. ewlekarî, emni- eyalet koma parêzgehan
yet 2. îtîmad 3. asayîþ eyan 1. kifþ 2. eþkere
ewlekarî 1. emniyet 2. *"dar bi berê xwe ve
temînatdarî 3. asayîþ eyan e, mêr bi navê
ewlemend xwediyê ema- xwe"
net û siyanetê -(lê) eyan bûn 1. jê re xu-

112

ya bûn 2. hatin xewnê
eyar 1. postê gurandî 2.
derdanka çêrmîn a ku
tiþtan dikinê *"ji hirçekî,
du eyar dernayên"
eyarþîr postê ku þilahiyê
dikinê
eyd 1. demên þahiya dînî
û civakî 2. þahî *"eyd
tê, xêr û ber pê re"
eydanî 1. kincên eydê
yên xizmetkirî 2. þirîna-
hiya ku di eydan de tê
belavkirin
eylo balindeyek e
eynî mîna heman tiþtî;
wekî *"kalo çû seferê,
hat eynî ew kerê berê"
eywan di malan de jûra
navendî; hêwan
ez (r) cînavka kesê yeke-
mîn a yekjimar *"mêrê
ehmeq dibêje: ‘ez’"
ezan bangawaziya ji bo
nimêjê *"ezan e, riya
malê nizane"
ezan dan (bi gaziya
ezwaz
nimêjê) bang kirin
*"dîkê çê, hê di hêkê de
ezan dide"
ezbenî ezxulam
ezezî ezperestî
ezimandin/diezimîne/
biezimîne 1. mêvan ki-
rin 2. jê re mazûvanî ki-
rin
eziyet 1. azar 2. þkenc
3. seza
ezîz 1. berdil 2. berkeftî
3. delalik *"bûka xalê,
ezîza malê"
ezîze 1. delalika malê 2.
rahibeya dêrê
ezman esman *"erdekî
hiþk, ezmanekî bilind"
ezmûn 1. îmtihan 2.
tecrube
ezmûngeh cihê ku tec-
rube lê tên pêk anîn;
taqîgeh
ezperest kesê ku tim di
heyra xwe de ye; xwe-
perest
ezwaz kibrît, niftik

113
 Ê
ê/Ê tîpa heftemîn a alfa-
beya kurdî ye;
dengdêreke dirêj e,
cîderka wê pêþderkî
ye, di belavbûna wê de
dev nîvgirtî ye û asta
belavbûna wê navincî
ye
ê [I] erê
-ê [II] tewanga nêrtiyê ye
*"rizqê gur be, xema
þivên bêhûde ye”
-ê [III] nîþaneya cînavka
ku di dawiya lêkerê de
tê bikaranîn wekî: ez
diçimê , min dayê
-ê [IV] ravekerê nenas ê
nêrzatiyê *"ez hê he
me, ê te me"
ê din ne ev/ew
êdî ji vir þun de, ji vê qasê
wêdetir
êgin 1. jêhatî 2. xwedan-
feraset
êgin bûn 1. jêhatî bûn 2.
xwedanferaset bûn
êk 1. hev 2. yek
ê ku 1. kesê ku 2. tiþtê ku
*"gur e ê ku lê dixe, qi-
jik e a ku dixwe"
êk û du hev û du
114
êl eþîr, hoz, qebîle *"êla
bê serwerî, wekî bedena
bê serî"
êlbat cureyekî çivîkan e
êldar kesê ku xwediyê
qebîleyekê ye, hozdar
êlinc hestiyên milî
êlincî rewþa tevilheviya
asikê ya berî vereþanê
-êlincî hat yekî dike ku
vereþe, qilqalê wî tev
rabû
êm alif
-ên vetetandeka binavkirî
ya ji bo pirjimariyê
êngar þevereþa hera tîr
êrçal þûm, nehs
êrçalîtî þûmî, nehsî
êreqan nexweþiya zerikê
êreqe cotê ku sewalan
davêjinê û wisa cot dikin
êrîþ 1. bi riya ragihan-
dinê daberizîn yekî an jî
aliyekî; destdirêjî 2. ji
bo dagirkirin an jî rizgar-
kirinê bi ser yekî/aliyekî
de girtin *"êrîþa gur,
pêz ditirsîne"
-êrîþên hovane hucûm an
jî berhucûmên wehþî
êrîþkar kes ê ku destdirê-
 êwran
jiyê dike 2. tebitîn
êrîþ kirin destdirêjî kirin êtixî eyba mezin, belaya
êrîþ meþandin hucûm li bêpere *"êtixiyên kirî,
dar xistin tên pêþiyê"
êsta a niha, îcar êtûn cihê ku hesin tê de
êstir hêstir tê bihujandin; kûreya
êþ 1. azar û þkênc 2. ke- hesingeran, hêtûn
der û renc 3. zecr û e- êvar danê þevê *"adarê,
zab *"êþa tiliyê, ya he- berf giha guliyê darê,
mû laþî ye" nema danê êvarê"
-êþa giran ta -êvarbaþ þevbaþ
-êþa reþ þêrpence êve xem nake
-êþ û ûþ derd û kul -êve ku hat xem nake ku
-êþa zirav cureyekî êþên bê
kuxikê ye; jana zirav êvelî olintî, taytore
êþandin/diêþîne/biêþî- êviþandin/diêviþîne/bi-
ne 1. azar lê kirin 2. êviþîne 1. bexiþandin
rencîde kirin *"bar min 2. canazarî kirin *"xelq
naêþîne, binbar min di- dewê xwe ê tirþ ji meri-
êþîne" yan naêviþîne"
êþbir dermanê êþkuj êviþandî bexiþandî*"der-
êþiyayî 1. azardîtî 2. qe- ba êviþandî, ne ya xwe-
hirî 3. rencîdebûyî *"di- diyan e"
ranê êþiyayî, dê rojekê êvitîn/diêvite/biêvite
were kiþandin" (ji ber lêdan, kulbûn û bi-
êþîn/diêþe/biêþe 1. jê rîndarbûnekê) perçifîn
azar dîtin 2. zecirîn 3. êvnî 1. laþê bihêz û bijûn
qehirîn *"xwelî li wî se- 2. mirovê lêkdayî
riyî ku heft serî jê ne- êvnîk pihêt
êþin" êvnûte êvnî
êþnasî teþxîs, diyarkirina êwiran avakirina barege-
cureyê nexweþiyê hê li cihekî bikêrhatî
êstper kulîlkek e êwirandin/diêwirîne/
êtir [I] 1. ji bilî vê 2. biêwirîne 1. sitirandin
êdî 3. di dawiyê de 2. hewandin
êtir [II] 1. sebr 2. aramî êwirîn/diêwire/biêwire
3. tebatî 1. sitirîn 2. hewîn
êtir kirin 1. sebr kirin êwran debara malê; abor

115
êxre
êxre dirûna devê telîs û *"êzing, nabe text"
têran êzingdank cihê ku darên
êz 1. zîl, biþku 2. ajero- þewateyê datîninê
ya daran êzingvan kesê ku darên
êzimk falinca zarokan þewateyê dibire an jî di-
êzing 1. darê þewateyê firoþe
yên hiþk 2. kesê serhiþk

116
 F
f/F tîpa heþtemîn a alfa-
beya kurdî ye; dengda-
reke ku li gorî cîderka
wê diranlêvkî ye, li gorî
belavbûna wê fîzek û
hiþk e
facir kesê ku bêminet û
bêtirs gunehan dike
fafik tat, lal
fafon daringekî mînanî
hêsin e û jê aman tên
çêkirin û kurteya wî ya
latînî Al e; bafûn
faîz riba
faîzxur ribaxur
fal remil
falavêj remilbêj
falname remildank
fanorî kirasê þevê
fanos panos
fantên lîstika bi kaxizên
qimarê
farqûsk kefkanî/berkanî
farzik çavbirçî
fasiq 1. gunehkar 2. fa-
cir
fasiqtî 1. gunehkarî 2.
facirtî
faþ 1. fahiþ 2. bêar
faþûn darekê meht û gi-
ran ê ku piþtî cot li ser
rûyê zeviyê digerînin
faþûn kirin li ser rûyê
zeviyê faþûn gerandin
fatereþk gurçik
fatfatik kevoka kûvî
fatihe sûreya yekemîn a
Qurana Pîroz
-fatihe xwendin 1. dua
kirin 2. di nimêjê de
sûreya yekemîn a Qura-
na Pîroz xwendin
fatik cureyekî margîse-
yan e
fatûj çakûçê kevirbiran
fatûj kirin kevir þeh kirin
û birîn
fayde sûd û kelk
faydedar sûdwer û beh-
redar
fayke kinca hûnandî ya
ku dewsa qutik tê lixwe-
kirin
fecr berbang
-fecra sadiq berbanga
rasteqîn a ku piþtî wê
nimêja sibehê tê kirin
feçer kesê ku serê bêvi-
la wî bilind e
feçer kirin zor lê kirin
feda qurban, gorî
fedakar cangorî
117
feda kirin
feda kirin gorî kirin
fediyok fedîkar
fedî þerm
fedîkar þermoke
fedî kirin 1. þerm kirin
2. mehcûb bûn *"çav ji
çavan fedî dikin"
fehetkar fedîkar
fehl [I] sewalê nêr ê ji bo
tovî *"kurî li fehlan,
xwarzî li xalan"
-hatin fehlan (sewala mê)
wextê gonxwarina wê
hatin
fehl [II] fal
fehm têgihiþtin
fehm kirin tê gihiþtin
*"heke mirov ji yekî
fehm neke, ji sedî jî
fehm nake"
felat serfirazî
felaqe lêdana binê piyan
-felaqe kirin li binê pi-
yan xistin
felek çerxa cîhanê
-feleka xayîn gera çerxa
cîhanê ya dijî xwestina
yekî
feleqe sezaya bi lêdanê
feliqandin/difeliqîne/
bifeliqîne tîke kirin,
parçe kirin
feliþandin/difeliþîne/
bifeliþîne 1. li erdê xis-
tin 2. pêxem lê xistin 3.
belav kirin
feliþîn/difeliþe/bifeliþe
1. li erdê ketin 2.
118
pêxem lê ketin 3. belav
bûn
felît 1. zîrek 2. ciwan
felîte jina qûnek
felîtetî qûnektî
felq tîke, parçe
felqedest bi qasî kefa
destekî
felsefe retkok
-felsefeya heyatê retko-
ka jiyanê
felþ bûn mechûb bûn
fena mîna, eynî wê, weke,
notla
fend 1. huner 2. konetî
3. fesal *"kevirê êþ çiqa-
sî giran be jî, aþvan bi
fenda xwe wî radike"
fendbaz 1. dekbaz 2.
xasûk
fener çiraya destan
feq dafik, tele
-feq danîn tele/dafik
danîn
feqizandin/difeqizîne/
bifeqizîne fizirandin
feqîh kesê ku di dîn de
pisporiyê digere
feqîr 1. xizan 2. bêtawan
3. bêkes *"feqîr bi feqî-
ran re bizewicin, dê par-
sek ji wan çê bibin"
fer [I] 1. hejmarên yek,
sê, pênc û hwd
fer [II] kit
-ferek sol kiteke solê
fer [III] teyisok, çirûsk,
fera aman
 ferzan
feramûþ bûn 1. xera feriþte milyaket, melek
bûn 2. betal bûn 3. ferman 1. emr 2. tehlî-
bêhemal bûn mat 3. rêzek *"ferma-
feramûþ kirin 1. xera na hêþtirê hat, rovî baz-
kirin 2. îflas kirin 3. da"
îhmal kirin -fermana mîrî emrê
feraq aman *"feraq tune resmî
pê here avê, deyn dike fermanber 1. karmend
dide xêra dê û bavê" 2. peywirdar
feraqþo amanþo fermandar 1. emîr 2. mî-
feraset 1. çemk 2. fêhm rê ku xwediyê hêzeke
û hizr 3. zihniyet leþkerî ye 3. di artêþê de
feraþo 1. kesê ku fera- rayedarê ku berpirsê
qan diþo 2. alava a- desteyeke leþkerî ye
manþûþtinê fermî resmî
ferd 1. kes 2. takekes fermo kerem bikin!
ferde telîs ferman rakirin emrê
ferdî takekesî qetlyiamê dan
ferec 1. felat 2. nîþaneya fersend/firsend derfet,
berbangê *"desthilanîn, îmkan
fereca xêrê ye" ferþ/ferþik raxisteka na-
ferenc kulav va malê *"bila li erþan
ferfûr amanên ji acûrê; be, ne li bin ferþan be"
kaxetîtik, porselen ferûc varik
ferheng 1. çand 2. dab û ferwerdar 1. hukumdar
nêrît 3. berhevoka pey- 2. mîr
vên zimanekî; peyvna- ferx dîkê varikê
me ferxe jina geveze
ferhengok peyvnameya ferxes 1. tirxes 2. nîv-
biçûk xesandî
fericîn/diferice/biferi- ferxik têjik
ce temaþe kirin feryad dengê ku hawari-
ferikîn/diferike/biferi- yê dixwaze
ke 1. ji hev belav bûn feryad kirin (ji bo hawa-
2. tarovaro bûn riyê) qîjîn
ferisandin/diferisîne/ ferz 1. fermana Xwedê
biferisîne tehlîl kirin, 2. karê îcbarî
dahûrîn ferzan zana

119
ferzanî
ferzanî zanatî se”
ferz bûn 1. ji aliyê Xwedê fetrûm derziya ku berî
de ferman hatin 2. ka- nexweþiyan ji bo bereva-
rekî îcbarî diyar bûn niyê tê lêxistîn
ferzende 1. alim 2. zana fetrûm kirin dermanê
ferzîn di lîstika setrencê avkî bi þiringeyê
de kevirê ku wezîriyê di- berdan binê çêrmî
nimîne fetwa ramana fiqhî
ferz kirin 1. (Xwedê) fer- -fetwa derxistin di heqê
man kirin 2. îcbar kirin babetekê de ramaneke
fesad kesê ku navbera þerîetê diyar kirin
xelqê xera dike; ewan fewitandin/difewitîne/
fesadî karê xerakirina aþ- bifewitîne 1. ji dest
tiya xelqê; ewanî derxistin 2. pê negihiþ-
fesal 1. pîvan 2. qeys 3. tin tu tiþtî
rêbaz fewitîn/difewite/bife-
feþk 1. pêxem 2. feramûþî wite 1. bertelef bûn 2.
feþkilandin/difeþkilîne ji dest çûyîn
/bifeþkilîne 1. belav ki- feylezof retkokzan
rin 2. tarovaro kirin 3. feza seqa
pûç derxistin fezayî seqayî
feþkilîn/difeþkile/bi- fê cureyekî nexweþiyê ye
feþkile 1. belav bûn 2. fêd erdê bixîz ê ku piþtî
tarovaro bûn 3. pûç der- vekiþîna avê dertê holê
ketin fêdar kesê ku bi nexwe-
fetilandin/difetilîne/bi- þiya fêyê ketiye
fetilîne 1. zivirandin 2. fêkî mêwe
vegerandin fêl dek û hîle
fetilîn/difetile/bifetile -fêl û tele dek û dolab
1. zivirîn 2. vegerîn *"av -fêlên firewn û þîretên
nafetile, ba di cihekî da Mûsa tevî hev kirin
nasekine" helalî û heramî berdan
fetisandin/difetisîne/ ser hev
bifetisîne 1. xeniqan- fêlbaz dekbaz û hîlebaz
din 2. þeniqandin fêm 1. feraset 2. zêhn 3.
fetisîn/difetise/bifetise hizr û raman
1. xeniqîn 2. þeniqîn fêm kirin 1. tê gihiþtin
*“malê xesîsan, difeti- 2. pê hesîn *"dîwaro ji

120

te re dibêjim, bûkê tu
fêm bike"
fêmkor 1. bêferaset 2.
serkevir
fêr zanîn
fêr bûn hîn bûn
fêre îbret
-fêre girtin jê îbret wer-
girtin
fêr kirin hîn kirin
fêrgeh 1. pol 2. dibistan
fêris hêja, egîd
fêrist pêrist
fêtokî 1. fediyok 2. þer-
moke *"fêtokî li mêran,
kenokî li jinan nayê"
fêz aliyê jorîn *"agir ber-
da kome, xwe da fêza
zomê"
fihêl paqijî
fihêl kirin paqij kirin
fikar 1. derd û keder 2.
tirs û xof 3. tatêl û mita-
le
fikirîn/difikire/bifikire
1. ramîn 2. hizir kirin
filan kes an jî tiþtê nedi-
yar
-filan û bêvan 1. ew kes
û yê dîtir 2. ev tiþt û yê
dîtir *"filan kes mange-
ya biga ye (qûnek e)"
filç pozpeliþî
file/fileh 1. peyrewê ce-
nabê Îsa eleyhiselam 2.
kesê ku di angaþta peyre
wiya cenebê Îsa eleyhi-
selam de ye *"filehekî
firavîn
bi rûyekî, ji bawermen-
dokê bi du rûyan çêtir e"
filitandin/difilitîne/bi-
filitîne 1. rizgar kirin
2. serfiraz kirin 3. jê pe-
kandin
filitîn/difilite/bifilite 1.
rizgar bûn 2. serfiraz
bûn 3. jê pekîn *"bûka
malê xweþ xebitî, ker
girêda û cehþ filitî"
filq xêvik
filûs zayendî
filûz maden
fincik 1. qefz 2. lotik,
hindirik 3. bizav
fincik avêtin lotik avêtin
find mûm, þem
findank mûmdank, þem-
dank
finfinok derewa bêbinî
finik hêstira viringî
fiqih 1. fehm 2. þerîet
fir [I] qurteke vexwarinê
-fir kirin vexwarin
fir [II] kêþeke baçikê
-fir lê xistin (baçik) kêþan
fir [III] hilbaskîn *"fira
mirîþkê, hetanî ber kadî-
nê ye"
fira tiþtê ku zû difire
firandin/difirîne/bifirî-
ne 1. tê werkirin 2. bi bi-
lindî avêtin 3. pekandin,
pengizandin
firaq aman
firaqþo amanþo
firavîn navroj *"firavîn
121
firawan
bi fayde ye, lê dawî bi lo-
me ye"
firawan 1. fireh 2. dor-
fireh
firçe porçe
firdik xwarina ku ji nanê
diçînine nav dêw tê çêki-
rin
firdikandin/difirdikîne
/bifirdikîne 1. nan çan-
din nav dêw 2. hûr ki-
rin, çînîn
firefir dengê domdar ê
ku ji awayê vexwarinê yî
dengî tê
firefir kirin bi awayekî
dengî vexwarin
fireh 1. biber, ne kêmber
2. boþ, pir, zehf *"mirî
melûn nebe, di gorê de
cî fireh e"
fireh bûn 1. belaþ bûn
2. peraþ bûn 3. zêde
bûn 4. kêmber nebûn
*"heke dil fireh be, rê
jê re gelek in"
firehî 1. nekêmberî 2.
boþî 3. pirî 4. zêdehî
fireh kirin (ji aliyê bera-
hiyê ve) lê zêde kirin
firênek nemûþ, gulor
-firênek li sêrî gerandin
nemûþ lê alandin, gulor
li sêrî kirin
firêqet serfiraz û bêminet
firêqet bûn serfiraz û
bêminet bûn
firêqetî serfirazî û bêmi-
122
netî
firêqet kirin serfiraz û
bêminet kirin
firêz çêreya ku ji nava
zevî û bîstanan tê kax-
kirin
firfat 1. gincirgincirî, zî-
valzîvalî 3. kevn û kol,
kevnekotik
firfaz lotik, hindirik
firfire perwane
firfirok firildax
firgeh di balafirgehê de
erdê ku balafir lê da-
tîne
firj fiþkîniya sewalan
firijîn/difirije/bifirije
(sewal) fiþkîn
firildax teqemeniya ku
difire û li hewa diteqe
firinde sewala bibask;
perinde
-firindeyê efsûnî teyrê
çîrokan
firisandin/difirisîne/bi-
firisîne 1. xitimandin
2. tepisandin
firîk [I] simbila ber ste-
wînê *"agir bi rihê yekî
ketibû, yekî jî digot: 'ez
dê firîkên xwe li ber bi-
qelînim"
-firîkî firîn 1. wekî firî-
ka stewî pekîn 2. çûn
hatenehatê
firîk [II] giyanewerê jînþê
firîn/difire/bifire 1.
perwazî esmên bûn 2.

hilfirîn 3. pekîn, pengi-
zîn *"her teyr, bi baskên
xwe difire"
firîngeh firgeh
firîsk cureyekî kulîlkên
biharê ye
firîw xap
firîwandin/difiriwîne/
bifiriwîne xapandin
firk [I] binavber
-firk kirin 1. bi navber
danîn 2. livlivî kirin
firk [II] livlivî, kitkitî
firk [III] zayîna mehînê
firk [IV] 1. qolinc 2. ti-
vanc
-firk ketin qeydika dêst
bayê tivancê ketin ba-
zinê dêst
-firk lê ketin qolincî bûn
firk [V] qirç
-firk þikandin qirç þikan-
din
firkandin/difirkîne/bi-
firkîne 1. mist dan 2.
piþirandin
firkefirk dengê pîneyê
ku li ba dibe
-firkefirka alayê hejîna
perçemê ya li ber bayî
firloq heþtirme
firmêsk rondik, hêstir
firmêskrêj teqemeniyên
rondikrêj
firingî bacana sor; pa-
mîdor
firne alava ku tê de nan
û xwarin tên pijandin
fis
firnik 1. firneya biçûk
2. kulfikên bêvilê
firo þîrê mihan ê payîzê
firofehþ 1. beletewþ 2.
çîleçepî 3. xelexwar
firoke navgîneke ragu-
hastinê ya hewayî ye
firoþgeh dukana danûs-
tanê
firoþkar kesê ku danûs-
tanê dike
firotin/difroþe/bifiroþe
1. bi bêrdelekî dayîn 2.
xayintî kirin *"êqil der-
xin firotinê, her kes dê
aqilê xwe bikire"
firqask 1. lotik 2. qefz
firqas kirin 1. lotik
avêtin 2. qefz dan
firsend derfet *"heke fir-
send têkeve destê kêm-
firsendan, dê însanan jî
nal bikin"
-firsend payîn li keysa
xwe nihêrîn
firþ sebr
firþik ziravê sewalan ê ku
jê havênê penîrî jî tê çê-
kirin
firþteng bêsebr
firyar kesê ku balafiran
diajo
fis 1. baberçûna bêdeng
û bêhnkirêt 2. têkiliya
zayendî ya di navbey-
na firindeyan de *"bi
fisan çarþev boyax na-
be"
123
fisegur
fisegur [I] cureyekî kari-
yên çolê/beriyê ye
fisegur [II] zîvalzîvalî,
kirtimkirtimî
fisek baberketî
fisgenî 1. bêhnkirêt 2.
bêrûmet
fisgenîtî kirin karên xwe
yên kirêt veþartin
fisikîn/difisike/bifisike
1. (dara ku tê tewandin)
þikestin 2. (pê) þiqitîn
fisirîn/difisire/bifisire
fizirîn
fis kirin 1. ba ber ketin
2. (firinde) gayîn
fismirî xesîs, xasûk
fisqe pîvazên biçûk
fistiqîn/difistiqe/bifis-
tiqe 1. bi xeletî gerîn 2.
tehisîn, pê þiqitîn
fistoqî 1. axozî 2. çolê-
ketî 3. li malê newan-
bûyî 4. segê navma-
lagerî
fisû ajaleke bêhnkirêt e
fiþar 1. zext, pêkutî 2.
zordestî 3. gotina be-
letewþ
fiþarde pertaf
fiþkefiþk 1. bêhnefiþkên
li ser hev 2. girî û xilît-
kiþandina tevlihev
fiþ kirin (bêfil) paqij kirin
fitar di meha remezanê
de dema xwarinê
-fitara xwe vekirin 1.
þîva rojiyê xwarin 2.
124
rojî betal kirin
fite 1. fetwa 2. firsend
-fite dîtin firsend bi dest
xistin
-fite jê standin firsend jê
standin
fitîl 1. pilte 2. dermanê
ku ji qûnê ve tê hildan
fitîlî di hûnanê de devhu-
çik û sernavika ku bi
awayekî rakiþandî tê da-
xistin
-fitîliya faykeyekî daxis-
tin tara devhuçik û ser-
navika fakeyî bi awayekî
rakiþandî hûnan
fitir sedeqeya meha re-
mezanê
-fitirê yekî xweþ kirin
kesek baþ kutan
fitnekar 1. navtêdayî,
niçandî 3. ewan, fesad
fizar dengê kesê ku ha-
wariyekê dixwaze
fizirîn/difizire/bifizire
1. jê revîn 2. baz dan 3.
peywir hiþtin
fîkandin/difikîne/bifi-
kîne 1. li fîqê xistin 2.
fîtefît kirin 3. vît kirin
fîl li ser rûyê erdê sewa-
la hera mezin a þîrdar a
ku difinê wê xortimkî
ye
fîncan piyaleya qehwe-
yê; pingan
fîndê jina ku bi xemla xwe
ve fortên xwe davêje

fînik tûle, cewr
fînok jin an jî mêrê pûç
fîntoz fîndê
fîq 1. bilûr 2. þimþal 3.
pîpik
-li fîqê xistin li tûtikê
xistin
fîqefîq dengê fîq û pîpikê
fîqefîq kirin tûtetût kirin
fîqerojk karî, kuvark
fîre virik
-fîre dan virikî bûn
fîrefîr 1. kirmekirma
hespan 2. fîqefîq
fîrefîr kirin 1. (hesp) bi
kirmekirm xwarin 2.
fîqefîq kirin
fîskanî 1. biçûçik 2.
hûrde
fîþ [I] avika ku dibe se-
dema nifþên nû
-fîþa pêxemberan nes-
la paqij û bêguman a
qasidên Xwedê
fîþ [II] þilahiya ku bi
pest ji hundir derdike-
ve derve
fîþek fîþeng
fîþeng berika çekê
-fîþeng dan ber dêv be-
rik avêtin ber lûleya
çekê û amadeyî teqan-
dinê kirin
fîþengbend rextê fîþen-
gan
fît 1. guhê bel 2. çik
fît bûn [I] 1. (guh) bel
bûn 2. çik rabûn ser xwe
fort
fît bûn [II] 1. bi qasî
hev bûn 2. kuta bûn
fît kirin [I] 1. (guh) bel
kirin 2. çik rakirin li
ser piyan
fît kirin [II] 1. deynê
xwe dan 2. (di qimarê
de) ji hevrikê xwe birin
û tiþtek di tûrê wî de
nehiþtin
fîtê jina bêrûmet a qunek
fîtik 1. fîqik, tûtik 2. lê-
dana bi du tiliyan;
çipîsk
fîtik lê xistin 1. li fîqê
xistin 2. (bi du tiliyan)
çipîsk lê xistin
-fîtik lêketin û þikîn
pir tenik û nazik bûn
fîz 1. fors 2. quretî
-fîz avêtin xwe kiz kirin
fîza qure
fîzatî quretî
fîzar kûzenûz
-fîzar kirin kûzenûz ki-
rin
forq qûnek
forqtî qûnektî
fors quretî û pozbilindî
-forsa þêran quretî û
kêfa serokan
fors kirin 1. bêminet
tev gerîn 2. kêf kirin
fort 1. fors, quretî 2.
pozbilindî
-fortê xwe avêtin 1. fors
kirin, xwe qure kirin 2.
pozbilindî kirin
125
fote
fote çarþev
fuhûþ 1. qûnektî 2. zina
fûrandin/difûrîne/bi-
fûrîne 1. (zêde kelan-
din heta ku) bi ser re dan
avêtin 2. (zêde pêkutî bi
ser de birin heta ku) eni-
126
randin û bihêrs kirin
fûrîn/difûre/bifûre 1.
(zêde kelîn heta ku) bi
ser re avêtin 2. (zêde
pêkutî bi ser de birin he-
ta ku) enirîn û bihêrs
bûn
 G
g/G tîpa nehemîn a alfa- çolê
beya kurdî ye; dengda- gal deng, awaz
reke ku cîderka wê ez- galegal 1. sohbet 2.
mandevî û qirikî ye, hevpeyvîn
awayê belavbûna wê galegal kirin 1. sohbet
girtî û nerm e kirin 2. ji yekî re behs
ga 1. dewarê nêr 2. mi- kirin 3. bi hev re pe-
rovê gakî *"ga li mêrgan yivîn
kok dibe, mela li malên galgalîsk gewrî
miriyan" galim 1. meþa ber bi yekî
gabinêzk êþeke stûyan a ve 2. devjenî
ku nahêle serî bileqe galiske erebeya ku hesp
-gabinêzk girtin tûþî êþa dikêþin
gabinêzkê hatin galte henek, tirane
gaçêrîn çivîkek e galtefis selexane, teral
ga dan 1. ga berdan ser, galtevan henekbaz
ji bo ku çêlek avis bi- galûk çoyê ku ji bendê
mîne berga kirin 2. qû- çêrmîn î þidiyayî dihû-
nektî kirin an jî bi yeke nin û pê sewalan diajon
din dan kirin galûk kirin bi galûkê
gadar çêregeha dewêr ajotin
gadare kêra kalanî galûm gurzê cengên berê;
gadêr kesê ku gayên cotî tombiz
diçêrîne gam kam
gadoþ amana acûrî gamêþ dewareke kedîkirî
gagolekî çûn li ser çar le- ye "mêþ û gamêþ, xwedî
pan meþîn tînin li pêþ"
gaj giloka tayî gamil sermil
gakêl 1. cotyar, cotkar 2. gamisk gayê kovî yê ku
gayê cotî di qirguliya wî de misk
gakovî nêrê askê; gayê heye

127
gamirok
gamirok cureyekî nexwe- e û dibe sedama îshalê û
þiyan e û zarokên nûbû- hundirçûnê; ûzelik
yî pê dikevin garta navgîneke barkêþi-
gan [I] 1. giyan/can 2. jîn yê ye û diþimite
gan [II] guhan, çiçik garye çenberî, erebe
gan [III] gayîn gasin qada nava gundekî
gandêr qûnek gasingeh qada fireh
gandêrî qûnektî gav [I] navbera du lingên
gandîl berên girs ên aja- vekirî
lên dotinê; guhandîl -gav avêtin 1. navbera du
ganek 1. sewala mê a ku lingan vekirin û meþîn
heweskara nêrê xwe ye 2. dest pê kirin
2. jina mêrxwaz (xirx- -bi ser re gav kirin bi ser
waz) re baz dan aliyê din
gangil cureyekî çêreya ku gav [II] 1. dem 2. heyam
nepijî tê xwarin *"gava ku xêr dibare,
gangilok porgustik gûyê sêwiyan tê"
ganî 1. giyanewer, can- -gava din 1. xulekek berê
dar, ruhber 2. jîndar 2. kêliyeke berî niha
garan 1. keriyê dewêr 2. gavan kesê ku dewêr di-
mexela naxira dewêr çêrîne *"gavan ber bi
*"ne gayê min li garanê mal e, jina gavên þixul-
ye, ne jî galegala nanê kar e"
gavên dikim" gavber 1. hevrik 2. reqîb
garing feraqa ku di dema gawir 1. kafir 2. bêînsaf
kamkirinê de didine bin gawirî 1. kafirtî 2. bêîn-
gayên gêleyê da ku rêx û safî
mîza wan di ser zêd de gawuk bihukek e
nerije gaxend sersala filehan
garis cureyekî zêd e û gayîn/digaye(digê)/bi-
wekî gênim tê bikaranîn gaye(bigê) 1. (sewal)
*"çûçik, li ser garisên pê re têkiliya zayendî
feqîran datîne" danîn 2. (mirov) nayîn,
garîte darekî dirêj û stûr tecawuz kirin *"ne ga-
ê ku didine ser avahîyan ye, ne jî zaye"
û darên zirav jî didine gayz gaz
ser wî; kêran gaz [I] lûtke
garnigan çêreyeke þîrdar gaz [II] dibûr

128
 gel
gaz [III] alava mixkêþanê gazîz kurmê hêjîrê
gaz [IV] endazeya ku ma- gazûz bizûz
weya wê ji sersîngê heta gebirge dahola mezin
serê tiliyan e (68 cm) gebol xwarineke ku ji ard
*"her kes bi gaza xwe û savarî tê çêkirin *"de-
cawê dipîve" vê wan, li gebola wan"
-gaz û caw di destê yekî geda 1. parsek 2. xizan
de bûn biryar û ferman gedandin/digedîne/bi-
di dêst de bûn gedîne destê xwe li ber
gaz [V] daringekî curecu- xelqê vekirin; pars kirin
reyî yê ku di nav bayî de gede kurik, lawik
heye gef tehdîd
gazbir meqesdar, cawbir -gef û gur tehdîd û di-
gazel belgedar ên zer ransîqandin
ên ku payîzê diweþin -gefa kuþtinê tehdîda
gazgaz vijevij, vizeviz, bi qetlkirinê
guregur -gef lê xwarin tehdîd ki-
gazinc/gazind 1. dilman rin
2. lome 3. gilî û þikayet -gefa me ji hev dibihu-
*"dera ku te hêvî jê he- re em hev dinasin û ev
ye, te gazind jî jê heye" tiþt di navbera me de
-gazincên xwe kirin 1. nabin pirsgirêk
giliyên xwe kirin 2. aci- gefandin/digefîne/bi-
ziya xwe nîþan dan gefîne gef lê xwarin
*"gazincên xwe ji jina gefok 1. tehdîdkar 2.
xwe re bike, giliyên xwe gurêx
li cem diya xwe veke" geh [I] ji aliyê piþtê ve
gazindok þikayetkar goþt û masûlkeyên ku ji
gazî 1. bang 2. dengî çongê hetanî gêzikan e;
*"gaziya dû siwaran, na- teþk
gihêje xwediyê xwe" geh ... geh [II] carinan û
gazî kirin 1. vexwendin ne di her demê de *"de-
2. bang lê kirin *"gazî- m bi dor e, geh li jêr e,
kirin adet e, nehatin geh li jor e"
dewlet e" gejmirandin/digejmirî-
gazîname bangname ne/bigejmirîne hêran
gazîvan 1. bangdayî 2. gel birek mirovên ku
vexwendî xwediyên ziman, we-

129
gela
lat, rewiþt û tîtaleke nufûs
hevpar in; netewe gelhanasî beþa pisporiyê
-gelê kurd neteweya a hejmarnasiya seriyan
kurd -gelheya çandinî hejma-
gela belg ra rêjeya kar û barên zi-
gelac 1. belapêþkar 2. fit- raetê
nebaz -gelheya destbidaran
gelacî 1. devjenî 2. fit- hejmara çekdaran
nebazî gelifandin/digelifîne/
gelale [I] goþtê zêde ê ku bigelifîne 1. hûr kirin
di gewriyê hêþîn dibe; û wekî ardî hêran 2. pi-
aloq þirandin
gelale [II] 1. moçik 2. nu- gelî [I] 1. deþt 2. bihur-
mûne 3. karê sêwirandî, geh 3. navbera du çi-
reþnivîs 4. mijar yan
Gelarêzan Birca Dûpiþkî gelî! [II] (r) baneþana ji
gelawêj 1. meha 8’emîn a bo komekê
salnameya zayînî 2. ge- -gelî bawermendan! ey
restêrka Zuhelê ew kesên ku bawerî
gele 1. kome 2. zumre anîne!
gelek 1. pir 2. zêde 3. gelnas dilsoj û xebatkarê
zehf *"gelekan, mede ji bo berjewendiyên gel
bi hindikan" û welatê xwe
gelemper civak, komel gelo aya, pirsa ecêbmanê
gelemperî giþtî, komelî gelþ 1. arîþe, kêþe 2. îxti-
-kar û barên gelemperî laf 3. cudatiya ramanan
xizmetên giþtî *"afirê gameþan, bû
gelemþe 1. pirsgirêk 2. warê gelþa mêþan"
îxtilaf 3. mesele 4. arîþe gelû navenda çemberê
gelendar 1. stûna mezin gelwaz bendê ku dendi-
2. kêran kên gêzan, hêjîr û hwd li
gelêrî 1. stran, huner, cil ser têne raxistin; gewlaz
û bergên ku di kelepora gem hevsarê bi dizgîn û
gelekî de hene 2. têkil- devgem *"ker bi gem û
darî civakê 3. malê her hefsaran, mêr bi soz û
kesî biryaran"
gelêþ cureyekî xweliyê ye -gem li dêv xistin ji axaf-
gelhe hejmara kesan; tinê re destûr nedan

130
 genî kirin
gemar qirêj gencîne xezîne, defîne
gemarî bi qilêr gend [I] aj, zîl, ajero
gemarî bûn 1. qirêj bûn gend [II] bêhna kirêt
2. herimîn *"xwarin gend û gû,
gemarî kirin 1. qirêj ki- þûþtin reng û rû"
rin 2. herimandin *"ka- gend [III] pûç
niya ku te av jê vexwar, gend [IV] sûd û kelk
gemarî meke" -gend kirin sûd û kelk
gemaro dorpêç, rapêçan wergirtin
gembol segê nêr gendel [I] mirovê bêkêr
gemirandin/digemirî- gendel [II] kesê ku pere û
ne/bigemirîne 1. rû û dahatiya dezgeh an jî
rûçikên tiþtekî guheran- kargeha welêt ji bo xwe
din 2. dirûv guherandin didize
3. daqurtandin gendelî di karesatên giþtî
gemirîn/digemire/bige- de diziya malê cemawerî
mire 1. li gemariyekê genefis 1. ferasetkor 2.
gerîn 2. piþivîn bêkêr 3. dek û dolab
gemî keþtî genek [I] gûnî *"henek,
gemor tiþtê ku dirûve dibin genek"
tehlbûnê lê dikeve; teh- genek [II] gen
lovançkî gengaz pêkan, mumkin
gemþ [I] kulm, gulmist, gengeþî 1. nîqaþ, gelacî
kefedest 2. devjenî
gemþ [II] werziþa zoranî- genijîn/digenije/bige-
kirinê nije efûngî bûn
gemþandin/digemþîne genim zadê ku jê nan û
/bigemþîne zoranî dan xwarinên sereke tên
kirin, bi navê dan lîstin pehtin *"genim digere
gemþîn/digemþe/bi- û digere, paþê tê di quli-
gemþe zoranî kirin/bi ka êþ de tê xwarê"
navê lîstin genimî esmer, qemer
gemþo werziþkarê zora- genî 1. xerabûyî 2. efûn-
nîkirinê gî, afnikî
gen cureyekî heþeratên genî bûn 1. xera bûn 2.
ku ji qijniyan mezintir in efûngî bûn *"av, di golan
genav ava mend û genî; de genî dibe"
avegenî genî kirin 1. xera kirin

131
genûs
2. afnikî kirin *"ne xwar
ne jî da hevalan, genî
kir avêt newalan"
genûs çikûs, timakar
gep 1. dêma rû, alûþk 2.
parî, qot
geprûg gewrî
ger [I] 1. geþt, seyran 2.
dor
-gera rastmalê dolivge-
riya sermayeyê
-gera yekî dan bera wî
dan; qewirandin
ger [II] erdê rast
ger [III] heke
geran mîrkutê hesinî
gerandin/digerîne/bi-
gerîne 1. bi rê ve birin
2. zivirandin 3. îdare ki-
rin 4. birin seyranê
*"gerandin derman e,
rizq li ser piyan e"
gerav gerînek
gerd 1. xwelî 2. toz û
xubar
gerden der û dora gewrî
û stûqulkê heta sersîngê
gerdengaz bejndirêj
gerdenî xemla stûyan a
ku heta sersîngan dadi-
keve; þirdan
gerdelûle babelîsk
gerdenxwar stûxwar
gerdiþ [I] 1. ger û seyran
2. çerx, zivir, fetl
gerdiþ [II] amûr
gerdûm erebeya gayan
gerdûn 1. alem 2. cîhan
132
gerdûnî 1. alemî 2. cîhanî
gerelavij strangotina bi
dorvegerî
geremol 1. sûresat 2.
hêwirze 3. tevilhevî
gerestêrk stêrka ku di
hevsenga tavê de gera
xwe didomîne; rojgeran
gerew rehîn, barimte
*"gerew, li garanê ye"
-di gerewa yekî de çûn
ji dêla yekî ve xwe dan
kuþtin
gerew dan ji ber yekî ve
kefaletek dan
gerew kirin rehîn girtin,
barimte kirin
gerger erdê bikevir
gergere gêre
gerguhêz (r) lêkerê ku bi-
reserê werdigire; têper
gerhan gerîn *"gerhan
derman e û rizq li ser pi-
yan e"
gerik 1. tovê gul û giyayî
yê hûrik ê mînanî tozê
2. toza ku havînan li ser
belgên daran dinîþe 3.
gera avê ya biçûk
gerisandan/digerisîne
/bigerisîne 1. pêpest
kirin 2. destverû kirin
3. pelçiqandin 4. çew-
sandin
geriyayî gerok *"kalê ze-
manan, dipirse ji xortê
geriyayî"
gerîde gerok, geþtiyar
 geþ
gerîh behîva negihiþtî; mixandin
behîvterk germijank alava gêrebayî
gerîn/digere/bigere 1. ya ku tiþtê avî dikelîne
seyahet kirin, geþt kirin, germijîn/digermije/
çûn seyranê 2. (kar) bi bigermije germixîn
rê ve çûn *"aþ digere bi germijok germixî
avê, law dike karê bavê" germik pîneyekî gerim-
gerînek kuna di bin avê kirî yê ku datînin ser
a ku av bi zivirînê tê re laþê kesê westiyayî da
derbasî cihekî din dibe ku giyanê wî nerm bibe
gerînende 1. mudîr 2. germixandin/digermi-
berpirsyar xîne/bigermixîne di
gerînge 1. rojgeran 2. germê de sekinandin û
pergala ku gera tiþtan çêja wê xera kirin
têkûz dike germixîn/digermixe/bi-
germ 1. nesar 2. tîndêr germixe di germê de
3. keliyayî 4. sincirî man û çêj lê xera bûn
*"her kes xwe li agirê germiyan warê ku zivis-
germ digire" tanan lê tê êwirîn û si-
-germ û sermaya felekê tirîn
dîtin pêrgî bûyerên tehl germî xwarineke ku ji
û þirîn hatin û tê de pis- savarî tê çêkirin
por bûn germjimêr alava ku tîna
germahî tînahî heyî dipîve; tînjimer
germav 1. kaniya ku ava germ kirin 1. sincirandin
kel jê diherike 2. ser- 2. kelandin
þok gername rojnivîska heya-
germavî kesê ku çûye mên gera geþtiyarekî;
germavê geþtname
germ bûn 1. tîndar bûn, gernas 1. egîd, qehre-
sincirîn 2. kelîn *"hesi- man 2. wêrek
nê sar, bi hilmê germ na- gerok pîþekarê geþt û
be" seyranê
germesûk qumaþê erzan; gers cureyekî çêreyê ye
gincir gerûþe karesat/bobelat
germiçang gerînge gerewêrk gerestêrk
germijandin/digermi- geþ 1. boþ 2. jîndar 3.
jîne/bigermijîne ger- herikbar

133
geþ bûn
geþ bûn 1. jîndar bûn 2.
herikbar bûn
geþbîn kesê ku xwediyê
ramaneke erênî ye
geþ kirin 1. agir gur kirin
2. dilxweþ kirin
geþedan pêþveçûn, pêþ-
ketin
-geþedanên aborî pêþve-
çûnên di warê îqtisadê
de
geþe pê dan pêþ ve birin
geþt [I] ger, seyran
-çûna geþtê derketin sey-
rangehekê
geþt [II] pars, rewcîgerî
-derketina geþtê gerîna
li pars û pûrsê
geþtiyar gerok, seyah,
seyranî
geþtname gername, sey-
ran-name
gevaztin/digevêze/bi-
gevêze gevizandin
gevel porê tevlihevbûyî
gevel bûn gijik bûn
gevez rengê gulê; sor
geveze 1. alava ku perga-
la xebata wê teqoze
bûye 2. devê ku hînî
axaftina çepel bûye
geveze bûn 1. (alav) per-
gala xebatê teqoze bûn
2. (dev) hînî axaftina çe-
pel bûn
geveze kirin 1. pergala
xebata alavekê teqoze
kirin 2. ji devçepeliya
134
kesekî re destûr dan
gevizandin/digevizîne/
bigevizîne li erdê birin
û anîn; vegevizandin
gevizîn/digevize/bige-
vize xwe li erdê birin û
anîn; vegevizîn
gevizk cihê bi toz û xîz
ê ku ker û hesp xwe lê
digevizînin; tozgevizk
gevzol gevel
gewc gêj
gewende 1. tulî 2. mitrib
gewher 1. cewher, kevi-
rên giranbiha 2. puxte
gewixandin/digewixîne
/bigewixîne 1. ser jê
kirin 2. fetisandin
gewixîn/digewixe/bige-
wixe 1. ser jê bûn 2. fe-
tisîn
gewr rengê spî yî tarî
gewre [I] 1. mezin 2. gir,
girs 3. birêz
gewre [II] di hûnanê de
çaviyeke rast û yeke çep
-gewre çêkirin çeperast
hûnan
gewrecûnkî gewrotankî
gewrik nexweþiyeke çêr-
mî ye
gewrî qirik, xeneq *"gew-
riya ku biqul e, bê rizq
namîne"
-gewrî lê miçiqandin 1.
tirs lê firandin 2. ajal lê
dan firotan û bê spîtayî
hiþtin
 gêlegêl
gerotankî rengê gewr ê gêç [II] heriya kilsê
çilmisî -gêç kirin bi heriya kilsê
gewþîn taybetî seyandin
gewzîn di heyberan de gêj 1. hiþaloz 2. bêhiþê
bedewiya gewherî û ku wekî sermestan tev-
dîtbarî digere *"filan kes mirîþ-
-gewzîna hunerî di ka- ka gêj e (bêkêr e)"
rekî hunerî de pîvana be- gêj bûn 1. hiþaloz bûn
dewiya gewherî û dîtbarî 2. hiþ ji serî çûn
gez [I] cureyekî daran e gêjde hiþaloz
gez [II] gest, þidandina gêjelok lîstikeke zaro-
diran a bi ser tiþtekî de kan a ku di dora xwe de
gezandin/digezîne/bi- dizivirin hetanî gêj di-
gezîne (xwarina tehl û bin
tûj) ziman û gewrî so- gêjelokî zarokê ku gêje-
tin lok lîstiye û lewre gêj
gezek çêreya gezende bûye
ya pîjpijî gêjgerînek 1. gerînek
gezende tiþtê ku aliyê 2. tiþtê ku pir têvel û
xwe ê tûj bi tiþtekî din têkilhev e
vedide gêjgerînk 1. ziviroka
gezgezok çêreya kefgez- bayî; bablîsok 2. tiþtê
kê ku pir têvel û têkilhev e
gez kirin 1. diran lê þi- gêj kirin 1. hiþaloz kirin
dandin 2. xwarin 2. hiþ ji serî firandin
gezme tîra kevanê gêjo gêjde
gezo cureyekî þirîniya gêjnok anix
ku diniþe ser belgên gêl [I] gil
daran; selwa gêl [II] ehmeq, bodele
gezoke 1. zimandirêj 2. gêl [III] sewdaserê bêkêr
devçepel *"bi ber re diçî gêlaz mêwyeke e
gezoke ne, di piþt re gêle 1. cihêkirina dan û
diçî pîzoke ne" kayê bi gerandina se-
geztin/digeze/bigeze walên ku bi hev ve
gez kirin girêdayî ne li ser zadê
gêç [I] di hin alavên pîvan- çinandî; kam 2. pestîl
dinê de derziya ku rê- gêlegêl bûyer, qewimîn
jeyê nîþan dide -tûþî gêlegêlên giran ha-

135
gêle kirin
tin ji karesatan bi awa- gêro bûn 1. egle bûn 2.
yekî serkeftî bihurîn bilîn
gêle kirin 1. bi kamê ge- gêro kirin 1. egle kirin 2.
nim ji qeselî jibartin 2. bilandin *"biharan xwe
çê ji neçêyî veqetandin þil mekin, payîzan xwe
3. pêpest kirin 4. li do- gêro mekin"
ra hev zivirandin gêrûse destar
gêlme têkelkirina gelek gêsû guliyê porî
cureyên xwarinan gêþref komik
-gêlmeya gavanî 1. gêwil hizir û viyana mi-
xwarina ku gavan ji rovî ji bo kirin an jî neki-
xwediyên naxirê belav rina karekî
dike 2. tiþtên curecu- gêwildar kesê ku dilê wî
reyî bi kirina karekî heye;
gêran balix, kamil bigêwil
gêran bûn kamil bûn gêwilsar dilsar
gêranî balixtî, kamilî gêwilsar bûn ji karekî dil-
gêrav çêkirina tiþtekî li sar bûn
gorî nimûneyeke heyî gêwilsarî dilsarî
gêrav kirin tiþtek li gorî gêwilsar kirin ji karekî
mînakeke berdest çêki- dilsar kirin
rin gêwil þikandin dilsar ki-
gêr bûn 1. gindirîn, total rin
bûn 2. wergerîn gêwilþikên kesê/tiþtê ku
gêre gêle *"gêre, bi goli- mirovî dilsar dike
kan nabe" gêwlê jina ku karî li gorî
gêreba bayê vegerok ê ku dilê dike
ji herka avê çêdibe; cêre- gêwlo mirovê ku her gav
yan û du gav ne li ser temtê-
gêrik mûstang, morî lekê ye
*"dijminê te gêrik be jî, gêz 1. cureyekî daran e
hesabê wî bike" 2. fêkiyên vê darê
gêr bûn 1. feþk lê ketin, gêzek her du hestiyên ku
pêxem lê ketin 2. çewt di kêlekên kapên însa-
wergerîn nan de ne û yên ajalan jî
gêr kirin 1. wergerandin di paþiyê de ne
2. gindirandin, total ki- gêzer gizêr
rin gêzgêrik gêzî

136
 gijo
gêzirandin/digêzirîne bi dest xistin 3. stewîn
/bigêzirîne 1. bilandin gihiþtin/digihêje/bi-
2. xapandin gihêje [II] 1. lê asê bûn
gêzî alava maliþtinê; si- 2. devîdevî lê kirin 3.
qayîl hatin asteke diyar 4. ke-
gêzîvan 1. siqayîlfiroþ milîn *"ez hêdî diçim be-
2. paqijker la digihêje min, zû di-
gibîse meha ku 29 rojan çim ez digihêjim belayê"
dikêþe; kebîse gij þidet, tundî
gid kîteyeke ji bo gazi- -di gijekê de çûn û hatin
kirina karikan û bizi- di nefesekê de çûn û ha-
nan (gidê: mê/gidî: nêr) tin
gidaran berazê nêr gijevij dengê ku ji çûn
gidik (di zimanê zaro- û hatina tiþtan tê
kan de) karik gij bûn ji êrîþê re ama-
gidî tew lo lo! de bûn
gidîþ parta giyayê/zadê gijgijîn/digijgije/bigij-
dirûtî gije 1. xwe kiz kirin 2.
gift soz û gotin xwe ji êrîþê re amade ki-
-giftî yekî tev gerîn li rin 3. xwe veperiman-
gorî sozê ku yekî daye din
hereket kirin gijik 1. porê vîzvîzî 2.
gihan(gihîn)/digihe/bi- porê gevel
gihe 1. lê asê bûn 2. -gijika hev kiþandin pev
devîdevî lê kirin 3. ste- çûn û porên hev verûtin
wîn, kemilîn gijîn/digije/bigije 1.
gihandin/digihîne/bi- gijgijîn 2. (sewalê nêr)
gihîne 1. lê asê kirin 2. baz dan ser (a mê) 3. pe-
stewandin, kemilandin liþîn hev û li hev xistin
*"hespê çê, zengûyan gij kirin xwe ji êrîþê re
nagihîne xwe" amede kirin
gihanek (r) girêka peyv gijlok zîpikên hûr
û hevokan gijnîj cureyekî çêreya
gihar tenîsk pîjpîjî ye
gihar bûn tenîsk bûn -gijnîj girtin qirþ û qal pê
gihayî stewî, berkemal ve aliqîn
gihiþtin/digihêje/bigi- gijo 1. kesê ji erîþê re
hêje [I] 1. kemilîn 2. amade 2. baneþana ku

137
gijogijo kirin
pê sewalan didin gadan
gijogijo kirin 1. bangî
gadanê kirin 2. pêþkêþ
kirin 3. berdan hev
gil herî
-gil û gemar herî û qirêjî
gilahe xenîmet, extirme
gilar goþtê ku di bin er-
zenê de dadiliqe
gilare bistikê darê; qurm
gilav ava gemar
gilç singê sertûj ê ku di
ji ber hin sedeman er-
dê de tê çikandin; xilç
gilde gilok, gaj
gildegild kirin bildebild
kirin
gildêma cureyekî çêreya
ku dendikên wê hiþkirî
tên xwarin û jê rûn tê bi-
destxistin
gildî pîne û potikên wekî
balûleyê li hev pêçayî
gildî kirin werpêçan
gildîn gemara li der û do-
rê; zibil, gilêþ
gildgildo bildbildo
gildo 1. kesê ku ji axafti-
na wî nayê gihiþtin; bil-
do, tato 2. zimanfisek
gilê 1. girêdana bend û
têlan a bi hev ve; girêk
2. werma ji ber lêketina
tiþtekî sext
gilê bûn 1. bi hev ve bûn
2. tê de kêrtikek çêbûn,
werimîn
gilê kirin bi hev ve bestin
138
-xwe gilê kirin xwe givaþ-
tin hev
gilêne spîtka çêv
gilêþ 1. bermayiyên qirêj
û kêrnehatî 2. zibil
gilêþdank derdanka zi-
bilê
gilêz ava zeliqok a ku li
dêv dirije; þorik
-gilêz bi dêv ketin 1.
dev jev bûn û jê ava ze-
liqok rijîn 2. pir azwer
bûn
gilgil [I] heriya hasilkirî
ya ku acûrpêj pê ka-
xetîtan çêdikin
gilgil [II] 1. garis 2. danê
spî *"mirîþk di xewna
xwe de gilgilî dibîne"
gilik di endamê zayendî
yê mêzayan de riya avi-
kê ya ku digihêje malza-
rokê û li bin lûleya mîz-
kêþ e; nîçik, çilik, *"qû-
nekê gotiye: 'aqile min
dibire, lê aqilê gilika
min nabire' "
gilî 1. gotin 2. þikayet,
gazind *"gilî hate zaran,
dê têkeve nav malan"
gilîdar gazindok
gilî kirin 1. gazindê xwe
jê kirin 2. jê þikayet ki-
rin
gilm guliyên darê
gilmik guliyên darê yên
biçûk
gilok tayê ziyî/hilçinandî;

gaj, gilde
gilol girover
gilolî giroverî
gilor [I] berê dara qajê
gilor [II] 1. nemûþ 2.
fêlbazî
-gilor kirin 1. nemûþ ki-
rin 2. fêlbazî kirin
gilor [III] girover
-gilor kirin gindirandin
giloxe cûcika ku teze ji
hêkê derketiye
giloxe bûn (cûcik) ji hêkê
derketin û girs bûn
gilp gulp
gilûmût girover
gilûmûtkî giroverkî
gilviçandin/digilviçîne
/bigilviçîne 1. pirçi-
qandin 2. pan kirin
gilviçîn/digilviçe/bigil-
viçe [I] dil jê mayîn
gilviçîn/digilviçe/bigil-
viçe [II] 1. di bin lingan
de virçiqîn 2. pelixîn
gilyaz gêlaz
gincir pîne û potikên pe-
ritî; zîval
gincirgincirî (pîne) qelþ-
qelþî û zîvalzîvalî
gincirgincirî bûn (pîne)
qelþqelþî û zîvalzîvalî
bûn
gincirgincirî kirin (pîne)
qelþqelþî û zîvalzîvalî ki-
rin
gindirandin/digindirî-
ne/bigindirîne 1. total
giranbiha
kirin 2. wergerandin
gindirîn/digindire/bi-
gindire 1. total bûn
2. wergerîn
gindor 1. cureyekî sew-
zeyan e; qire 2. girover
3. bankutik
ginegin dengê kesê ku ji
bêfilê diaxive
ginegin kirin ji bêfilê
axaftin
ginginok kesê ku ji bêfilê
diaxive
gir [I] 1. kêrt 2. bilindahî
gir [II] 1. bermaya ber
bêjingê 2. arek
gir [III] 1. girs 2. mezin
3. geltegan
gir [IV] 1. rik, hêrs 2. be-
la 3. awat û azwerî 4.
întiqam
-gir [V] paþgireke navdêr-
saz û rengdêrsaz e
gir [VI] 1. xwirê gurîbûnê
2. rikhatin *"divê mirov
girê xwe bi destên xwe
dixwirîne"
giramî 1. îhtiram, qedr-
danî, rûdanî 2. rêzdarî
giramî girtin 1. rêz gir-
tin 2. îhtiram kirin
giran 1. nesivik 2. hêdî
3. zexm 4. bibiha 5.
cidî *"aqilê giran, mûyî
kêr dike"
giranbiha 1. qedrmezin
2. biqîmet *"ji azadiyê
bêhtir tiþtekî giranbiha
139
giran bûn
nîn e" -girêbenda zewacê pey-
giran bûn 1. ji rewþa si- mana nikahê
vikiyê derketin 2. hêdî girêbest þala navê; þûtik
hêdî xebitîn girêcan bêaramiya giyanî
giranî 1. nesiviktî 2. hê- girêçik movik
dîkahî 3. zexmî 4. bibi- girêdan 1. bi hev ve ki-
hatî 5. cidîtî *"gira- rin, bestin 2. gilê kirin
nî pîvana zêran e, sivikî *"hesp li ser afirê keran
bobelata ber deran e" nayê girêdan"
giran kirin 1. ji rewþa si- girêdayî 1. biservekirî
vikiyê derxistin 2. kar 2. gilêkirî, beste
ewiqandin girêhiþk hiþkegilê
girar xwarineke ku ji bi- girêk cihê ku bi hev ve
rinc û savarî tê çêkirin hatiye bestin; gilê *"gi-
*"girar bi xwê, xwê bi rêka ku bi destan vebe,
tahm" hewceyî diranan nake"
girav parçeyek bejahiya -girêk ketin qirikê 1.
ku doraliya wê bi avê ve kelogirî bûn 2. nan di
hatiye rapêçandin gewriyê de nedehîn
giravî giramî girêpêç babelîsk
girbêj bêjinga ku kunên girêz gilêz
wê fireh in; serad girfan berîk, cêb
girde girav girfik 1. felqedestek he-
girdek tîpên mezin ên virê ku jê nanek tê çê-
wekî A,B,C... kirin 2. her du nerme-
girdik masûlke goþtên hêtan
girdirûn taye, çerxe girgirik 1. ereboka zaro-
giregir 1. payedar 2. ra- kan 2. ereboka destan a
yedar 3. çîna bijarte ku giraniyên hetanî 100
girêba 1. nexweþiyeke kîloyî lê bar dikin 3. ala-
bakî û jandar a ku dike- veke maliþtinê ya bi qasî
ve masûlke û gehên mi- destekî ye û pê gildîna
rovî 2. kînora ku di reh- hûrik tê paqijkirin
çikên xwînê de derdike- girgîn 1. gurêx 2. hêrs-
vin hatî 3. bêhnteng
girêbend 1. cihê girê ya girhan xwe bi xwe xi-
ku bendik lê hatiye þi- timîna qul û qelîþtekan
dandin 2. peyman girij kesê mirûztirþ û

140
 girove
rûpirçî ku lûtkeya wî ya agirîn
girijîn/digirije/bigiri- zindî ye û her gav xeter-
je 1. (seg) bezîn hev nak e
2. (mirov) gef lê xwarin -girkanê mirî çiyayê ku
girik 1. þêlî, nezelal 2. lûtkeya wî ya agirîn teqi-
kêrtê ku pir ne bilind e yaye û êdî ne xeternak e
girisîn/digirise/bigirise girj tivancî
mezin bûn girj bûn tivancî bûn
giriyandin/digirîne/bi- -girjbûna masûlkeyan
girîne 1. bi girî ve kirin tivancîbûna pazûyan
2. behicandin *"dostê girmijîn/digirmije/bi-
ku te bigirîne baþ e, ne girmije (ewr û esman)
yê ku te bikenîne" deng vedan *"ewrê reþ
girî 1. rijandina hêstiran digirmije"
2. nûzenûz *"bi girî, ji girmik 1. kulm, lep 2.
gorê ranabin mirî" zêdehiya serê dûvê pêz
-girî pere nekirin xemgî- a ku bi qasî kulmekî ye
niyê têra vegerandina girnawkî bûn 1. dema
tiþtê çûyî nekirin gonxwarina pisîkê hatin
girîdeng 1. lorîn 2. 2. çav li qûndetiyê kirin
dengê giriyê 3. zêmar girnijandin/digirnijîne/
girîn/digirî/bigirî 1. bigirnijîne 1. kenandin
hêstir rijandin 2. bi ser 2. duqat kirin
de keser kiþandin û lew- girnijîn/digirnije/bigir-
re rondik barandin nije 1. kenîn 2. duqat
*"çûn dewsa miriyan, bûn
her kes li miriyê xwe gi- girnoz girtikgirtikî, kêr-
riya" tik-kêrkitî
girîng tiþtê ku hebûna wî girole navgîna barkêþiyê
pêwist û watedar e giroþk dervank, tepedor
girîngî pêwistî û watedarî girov 1. berate, nîþane,
girîngî dan 1. bi her du elamet 2. belgeya ku ras-
destan girtin 2. pêwist tiya rewþekê an jî tawa-
hesibandin 3. qedr dan na bersûcekî derdixe
girkan çiyayê ku lûtkeya holê
wî heriyeke agirîn di- girove belge
reþîne derve -giroveya ajovaniyê bel-
-girkanê hilçûyî çiyayê geya erebe-ajotinê

141
girover
-giroveya bazirganiyê rojê nebîne û di tariyê
destûrnameya ticaretê de bimîne
girover gilomûtkî, çen- -girtin ser xwe pejirandin
berkî, xeleqkî girtî 1. mehkûm 2. bengî
girs 1. gir 2. mezin 3. dîl 4. venekirî *“destê
girse civateke pirjimar; dayî, ser ê girtî re ye”
kom girtîgeh 1. hepisxane 2.
girseyî têkildarî civateke bendîxane
pirjimar; komasî girtole kesê bi dest û pê
girsik hirmiya çolê girûz girnoz
girþ stûn girûz kirin 1. meht kirin
girte zabitname 2. darotin 3. þimþat ki-
girtek 1. parçeyek kaxe- rin
za ku firoþkar wekî gi- giþk/giþt 1. hemû, her
roveyekê dide kiriyarî, kes/her tiþt 2. bi temamî
tê de biha, nav û cu- *“dîn pir in, giþt ne li
reyê bûjenan tê nivî- cem hev in“
sandin 2. giroveya ku giþtgiyan beden, laþ
dezgeh an jî saziya giþtî gelemper, tevahî
têkildar di dema wer- -serokê giþtî rêvebirê ge-
girtina diyariyan de di- lemper
de xêrxwazan; meqbûz giþtîname namedor, be-
girtenivîs kesê ku zabit- lavok
nameyê digire gitî cîhan
girtin/digire/bigire 1. givande 1. cihê bilind;
hildan 2. wergirtin 3. bi kendal 2. hêl
dest xistin 4. zeft kirin givandin/digivîne/bi-
*"her kes, xwe li rona- givîne havên kirin, me-
hiyê digire" yandin
-girtina berê rojê rewþa givar kesê ku xwîna miro-
ku heyv an cismekî asû- vî lê dikele
manî yê din têkeve nav- givêrandin/digivêrîne/
bera dinya û rojê, roj ji bigivêrîne dehandin
dinyayê xuya nebe û givêrîn/digivêre/bigi-
dinya tarî bibe vêre dehîn, (tiþtê xwarî)
-girtina berê heyvê rew- helîn
þa ku dinya têkeve nav- givir pisîka kovî
bera heyv û rojê, heyv givî þîrê havênkirî

142
 gîsin
givîþk [I] tivanc pijandî tê xwarin
-givîþkî bûn tivanc û qo- gizgizîk giloka biçûk
linc di lêþ de peyde bûn gizgizîn/digizgize/bi-
givîþk [II] bizava ku mi- gizgize 1. tevizîn 2. ri-
rov ji egera xewê an jî cifîn, lerizîn
westanê xwe radikêþe gizilgo giloka ku ta û
-givîþk dan palûþkên bendê wê li hev aliyaye
xewê pê ketin gizing elind
givrik mirovê hêzdar û gizîr xizmetkar, berdestî
xurt gizre ardê ku gir hatiye
givrik bûn gihiþtin û me- hêran
zin bûn gizvanok gustik
giya 1. çêre, hêþinahî 2. gizû rûne xerabûyî
çêreya çinandî ya ku gîhev îkramiye
wekî alif tê bikaranîn -gîheva cejnê bexþîþa
*"nokê, giya rabû li ser eydê
kokê" gîr [I] 1. tund 2. asê 3.
giyan 1. can 2. ruh, gan girtî 4. rawestayî
-Giyanê Pîroz cenabê Cib- gîr [II] qebiz
raîl eleyhiselam gîrav ava ku bi bûjene-
-giyanê xwe dan 1. bi ser ke din ve têkel bûye
heqiya xwe de çûn; mi- (wek: av û xwê)
rin 2. cangorî bûn gîr bûn 1. qebiz bûn 2.
giyanewer 1. zindî, jîn- rawestan 3. asê bûn
dar 2. candar gîre qebizbûyî
giyanewernas pisporê gîrhe peqpeqokên ku ser
ruhberan ava kelyayî dikevin; kef
giyanewernasî zanistên gîro vemayî, paþdemayî
têkildarî jiyana giyan- gîro bûn 1. taloq bûn 2.
daran egle bûn
giyanî zindîtî, ruhanî gîro kirin 1. taloq kirin
giyaxur 1. sewalên ku di- 2. egle kirin
çêrin 2. kesên ku -weke gîsik karikê dusalî *"gî-
rêman- goþtî naxwin sika gurî diçe serê kani-
giz 1. hizir 2. viyan yê û ji eslê avê vedixwe"
gizdar balkêþ gîsin di cot de nikilê tûj ê
gizêr cureyekî hêþînahiyê ku erdê vediqelêþe *"co-
ye û hem bi terî hem jî tê bê gîsin, nikil zû lê

143
gît
diþkê"
gît 1. rojên zivistanê yên
pir sar 2. karesat
gîtik hestiyê çîpê
gîx xêza ku di þeklê bazi-
nekî de hatiye kêþan
gîzan hesinê tûj ê ku pê
tiraþ dibin
gîzre dar a ku ne hiþk e
ne jî ter e
go gog
gobaz gogbaz
goc 1. kesê di dest û piyên
xwe de seqet e 2. kesê
ku dest û piyên xwe bi
awayekî kêrhatî bi kar
nayine û kêmlebat e
gocî 1. seqetiya dest û pi-
yan 2. kêmlebatiya dest
û piyan
goçavik berçavk
goçel gopal
goçke tîþ û qertîþ
gog hola lîstinê *"gog çi-
qas gilover be jî, dê li ci-
hekî rast bisekine"
-gog hatin ber çoyî ketin
ber firsendê
gogbaz kesê ku bi holê
dilîze
gogelîsk lîstîna hola pê
gogerîn kêzikeke ku ji gil
û gemarê gogên biçûk
çêdike
gojîmestî kirin (têjika
nûzayî) hînî mêtinê ki-
rin, seredan kirin
gol 1. lîç 2. her ava ku
144
nakiþe *"av di golê de
bimîne, dê genî bibe"
gole sewalê ku li pêþ ke-
riyî diçe
golik têjika çêlekê *"golik
tuneye ku bimije, xwesû
tuneye ku bikuje"
-golika bipirç kirin zikê
yekî kuleke bêderman
kirin dil û hinavê wî
golikvan kesê ku golikan
diçêrîne *"dema ku he-
ye, mêvan î; wexta tune,
golikvan î"
golim kulêmek
gom êwirgeha sergirtî ya
ku bi þevê pez tê de me-
xel tê *"goma mirovî, ji
qesra xelqê çêtir e"
gon berhildan û pelxwa-
rin *"bizin dizîka gon
dixwe, lê eþkere dizê"
gonce qurmê dar û giya-
yê hiþkbûyî
goncal kortal, çal
gongil [I] cureyekî goni-
yan e *"gongil çiqas hol
be, dê li cihekî rast bise-
kine"
gongil [II] 1. qat bi qat 2.
gustikên porî
gonî gûnî *"goni, tu carî
di bin berfê de namîne"
gopal 1. ço 2. þiva ku
destika wê heye 3. þiva
serkevan *"darê bi strî,
nabe gopal"
gopîtik lûtke, zîrwe
 gotin
gor 1. qebr, mezel, meq- goþepîv alava ku pê qey-
bere 2. kortal *"kes, na- sa guçan tê pîvan
keve gora kesî" goþkar solbend
goran mêrg û çîman goþt tebeqeya ku li ser
gorangeh mêrga ku bi hestiyan hêþîn dibe
kêrî bêhnvedan û sey- *"ber goþtê çûyî nakeve,
ranan tê ber ser û piyan dikeve"
seyrangeh -goþtê nerme goþtê bê-
goranî 1. kilam, stran hestî
2. zaravayeke kurdî ye -goþtê hêrayî goþtê hûr
gore lixwekirina piyan hûrkirî
gorevan 1. kesê ku go- -goþtê heram 1. qelew-
reyan çêdike 2. kesê bûna bêteþe 2. goþtê
ku qebrên miriyan di- ser mûziya mêran a
kole beriya sinetkirinê
goristan cihê ku qebr lê goþtfiroþ pîþekarê firoti-
tên kolan û mîrî lê tên na goþtî; qesab
çalkirin *"mirov diçe goþtî goþtê hiþkirî
serdana goristanê, da goþtpere cenîn
ku gora wî jî tê de hebe" goþtxur sewalên ku de-
gorî 1. qurban 2. fedakar bara jiyana wan tenê
-ez gorî ez qurban, ez goþt e û nikarin biçêrin
xulam gotar 1. meqaleya wêjeyî
gorîçe kêlika gorê 2. nutuq
gorn 1. mala ku havînê tê gotebêj 1. hevpeyvîn 2.
bikaranîn; sermiyan 2. nîqaþ
hevþiyê sewalan gotegot 1. qîl û qal 2.
gornebaþ pîþekarê diziya deng û behs 3. qirtevirt
goristanan *"bi gotegot, mirov na-
gosan cureyekî mêþan e çe cot"
û diþibihe mêþhingivan gotin [I] 1. soz 2. biryar
gosartme 1. rezîl 2. ele- 3. peyman *"mêr ew e
wat 3. rêþkenî ku bibe xwediyê gotina
goþe 1. guçê ku qiraça wî xwe"
45 derince ye 2. çim 3. gotin/dibêje/bibêje [II]
fetl, zivir 1. axaftin, peyivîn, xeber
goþebend qiraca ku en- dan 2. salix dan 3. þehi-
dazeya wê 45 derece ye tandin *"gotin: 'bavê

145
gotindar
te siwaran kuþt an peya-
ran'; got: 'wekî kuþtin, ha
siwaran, ha peyaran' "
gotindar 1. axivger 2.
xeberdayî 3. salixdayî
gov 1. gol 2. gom
govan kesê ku bûyer bi
çavê xwe dîtiye; þahid,
guwah, gove
-govanê dîtî û bînayî þa-
hidê ku bi çavê serê xwe
buyerek þopandiye
govanî þahidtî, guwahî
govan-name girove û ni-
vîsarên li ser bûyeran
gove govan
govetî govanî
govend dîlan, zemawend
*"govend, bê deng na-
be"
-govend gerandin dîlan
girtin
govendger sergovendî,
kesê ku dîlanê digerîne
goyende 1. kesê ku ve-
dibêje 2. salixdayî *"go-
yende têr xwar, dê dest
bi salixan bike"
goyger pîþekarê goglîsti-
nê; gogbaz
goyinger nobedar, pandî
goyîn [I] rêza nobetê,
dora payînê
goyîn [II] balindeyeke ji
malbata pepûkan e
guçl 1. komeke fêkiyên bi
çiqilekî ve 2. gûþî *"bav
rezek da lawî, lawî guç-
146
lek tirî neda bavê"
guh endamê bihîstinê
*"hêþtir çiqasî ji hev dûr
herin jî, guhê wan tim li
ser hev e"
-guh birin 1. hetikandin
2. veçirçirandin
-guh dan 1. jê bihîstin 2.
bala xwe dayîn
-li ber guh ketin 1. pê
hesîn 2. haj pê hebûn
-guh lê dêrandin 1.
(guh) bel kirin 2. payîn
guhar xemla ku jin bi gu-
hên xwe ve dadiliqînin
*"Xwedê, guharan dide
yên biguh"
guhan endamê þîrî yê se-
walan
-guhanê xwe kirin nêzîkî
zayînê þîr ketin guhanan
guhbel 1. guhrep 2. sî-
xur, casûs
-guh bel kirin ji xerabiyê
re bihîstin
guhçik nermegoþtê guhî
yê ku guharê davêjinê
guhdar kesê ku dibihîze
guhdarî têgihiþtina sali-
xan *"guhdariya dere-
wan xweþ e, lê bawerkiri-
na wan ne xweþ e"
-lê guhdarî kirin 1. jê
bihîstin 2. gotin jê seh
kirin 3. bal xwe danê
*"berê guhdarî bike,
paþê xeber de"
guhdêr 1. hiþyar 2. bal-
 gulebûk
dar 3. bisemt hêsan tê kirin
guhdirêj ker, çarsim axa guhêztin/diguhêze/bi-
*"ji bo ziyandayîna xwe- guhêze 1. guhertin 2.
diyê xwe, guhdirêj, mi- wergerandin 3. neql ki-
rinê jî dide ber çavên rin 4. ferehte kirin *"ga-
xwe" yê reþ, çêrmê xwe na-
guhertin/diguherîne/ guhêze"
biguherîne 1. guhêztin guhgiran kesê ku baþ na-
2. þûna yekî yeke din bihîze
danîn guhmertal guhmezin
guher 1. warê ku pez lê guhnedar 1. serhiþkê
mexel tê 2. meydana bêxem 2. bêxemê sersar
komkirina sewalan *"bi- guhnelî di giyandaran
zina belek, þivanê kulek, de daxwaza têkiliya za-
êvarê bi hev re tên gu- yendî
hera teng" guhrep guhbel
-li guherê man 1. li qadê gul 1. cureyekî kulîlkan e
bêxwedî man 2. bi kêrî 2. navê kulîlkekê ye
tiþtekî nehatin *"biçûkê salê, gula ma-
guherbar tiþtê ku dirûvê lê"
xwe diguhêzîne nifþeke gulan meha pêncemîn a
din salnameya zayînî ye
guherîn [I] 1. guhêzîn *"gulan e, dew li cem
2. qelibîn hemûyan e"
guherîn(guhertin)/digu- gulav ava gulê ya ku ji bo
here/biguhere [II] 1. bêhndana wê tê bika-
teþeyeke nû girtin 2. ranîn
dirûvekî din girtin gulçîsk gurçik
guherînkar sedemkarê guldank derdanka ku
qelibînê gulan tê de datînin
guherto awayekî cihê ê guldeste berhevoka kar û
heman dirûvî, dirûvekî xebatên wêjeyî
ciyawaz ê heman tiþtî gule fîþeng
guhêrgeh dezgeh an jî gulebaran kirin 1. fîþeng
firoþgeha guherîna di- lê reþandin 2. agir ser
ravan; seraf piþtê pê xistin
guhêzbar tiþtê ku neql gulebûk cureyekî kulîl-
û sewqiyata wê zû û kan e

147
gulebûk
gulegenim simbil Xwedê mebire"
gulendam bejnzirav guman [II] þik, þubhe
gulik 1. þirik 2. porik gum qurteke vexwarinê
3. kulîlk gumanbar bûn di bin
gulimîn/digulime/bigu- þikê de bûn
lime 1. elametên jînda- guman kirin tê de ketin
riyê nîþan dayîn 2. hi- þikê
limîn gumgumok cureyekî se-
gulî 1. çiqilê darê 2. porê walên bejî ye û diþibihe
hûnandî *"gulî dirêj e, margîseyê
hiþ qirêj e" gumlat 1. cîsim 2. tiþtê
gulîfk bisk hiþk
gulîvandik telaþê tayî gumrik 1. bihura peretî
gulîzerînî jina ku porê 2. saziya ku hawirde û
wê yî çûr gûlîkî hatiye hinardeyên welêt diþopî-
vegirtin *"gurî dimire, ne û mîhengê didê
dibe gulîzerînî" gumþ 1. parî 2. hop
gulkelem cureyekî sew- gun hêlik *"heke gunên
zeyan e û pijandî tê xwa- meta min hebûna, min
rin dê jê re bigota: apo"
gulp 1. bilq 2. ji niþkê ve gunc lûleya avê a binerdî
3. qurteke vexwarinê guncan 1. munasib 2. pê-
gulpik 1. gupik 2. hemû kan 3. lêhatî
seriyên ku diþibihin gund cih û warê ku ji
serê derzîreqê çend malan pêk tê (ji ta-
gulþen gulzar xê mezintir û bajarokî
gulte 1. stûn 2. bêra ke- biçûktir e) *"melayê nex-
lekvanan 3. darê ku wendî, digere li nav
serê wî wekî tîpa T’yê gundî"
ye, topal didine bin gundî þênî û dêmanên ku
milên xwe û pê bi rê ve di wargehên kêmjimar
diçin de dijîn *"gundî li hev
-gulte kirin (da ku xwe nexin, romî têr naxwin"
ber giraniyê ragire) gundwar derebajar, cihê
stûn danîn bin garîteyî ku ne bajar e
gulzar baxçeyê gulan gundwarî derebajarî
guman [I] 1. ewlehî 2. guneh sûc, tawan
hêvî *"gumana xwe, ji -guneh daweþandin 1.

148
 gurz
tewbe bazar kirin 2. gu- *"bayê gurgurî, weke ji-
nehê xwe kirin na virvirî"
-guneh pê hatin 1. dil pê gurêx 1. dir, gurxenêq 2.
þewitîn 2. dil ber derne- segê ji gurên kedîkirî
ketin, heyf pê hatin gurg navenda tevnê ya ku
gunehkar tawanbar raçandinê digerîne
gunekî kesê ku bi hêlik- gurî [I] keçel, serût *"gu-
reþê ketiye rî dimirin, porsor dibin"
guneng belengaz gurî [II] 1. cureyekî nex-
gungilî 1. gustikgustikî weþiya çêrm a ku enda-
2. badayî 3. gurbiz mê gurî her dixwire û qa-
gupik 1. panî 2. lûtke lik dide 2. kesê ku bi vê
gur [I] cureyekî hey- nexweþiyê ketiye *"kesî
wanên dirinde ye û diþi- qala guriyî nedikir, rabû
bihe kûçikan *"çêlikên di devê kaniyê de gû kir"
guran, ji mirovî re nabin -gurî bûn bi nexweþiya
bira" xwiranê ketin
-gurê manco gurê efsûnî gurîkî 1. weke guriyan
yê çîrokan 2. bi çepelî
gur [II] 1. zindî, jîndar gur kirin 1. alaf pê dan
2. herikbar 2. agir geþ kirin
-gur bûn 1. holepît jê gurkî 1. weke guran 2. bi
rabûn 2. zêde bûn êrîþeke hovane *"bixwe
-gur kirin 1. alafa êgir gurkî, rabe mêrkî"
pirtir kirin 2. zêde kirin gurmij hucûm, êrîþ
gurandin/digure/bigu- gurmijîn/digurmije/bi-
re 1. post kirin, çerm jê gurmije hucûm kirin,
vexistin 2. qutqutî ki- êriþ birin ser
rin, pir lê xistin gurmist kulm, mist
gurc þidiyayî gurz 1. baqeke mezin a
gurc bûn þidîn giyayê dirûtî û xurom-
gurc kirin þidandin kirî 2. çekeke cengî ya
gurçik du endamên ku ku diþibihe þiveke serço-
di piþta mirovan de ne max a mezin lêbelê he-
*"mirov dilî nede, gur- sinî û pîjpîjî ye
çikê naxwe” -gurz kirin 1. (giya) weke
guregur 1. dengê bayê baqeke mezin bi keys ki-
xurt 2. dengê erebeyan rin 2. (bar) par bi par bi-

149
gustik
lind kirin gû gemara însên *"gû jî,
gustik di por de rewþa ji gênim e"
qatqatîbûnê gûdele 1. kesê elewat û
gustîl xemla ku dikine ti- bêkêr 2. kesê qilêr
liyan gûgerîn cureyekî kêzikên
guþpan guzvan ku ji gemarê gogan çêdi-
gut bûn 1. (di av û heriyê ke û digerîne
de) çikilîn 2. (bi kûrî û gû kirin gemar kirin, rîtin
hûrî di ramanê de) hêni- gûlik cureyekî çêreyê
jîn ye û pijandî tê xwarin
guv (di zimanê zarokan gûmez serbanê girover ê
de) 1. erebe 2. makîne ku nîvçemberkî ye; qube
guva guva hêdî hêdî gûmik ji aliyê hundir ve
guvaþtek alava ku mêwe- serê tiliyan
yan diguviþîne û jê ava gûn 1. reng 2. boyax
wan derdixe gûnî çêreyeke bistrî ya û
guvaþtin/diguviþîne/bi- dikine ardefa êgir; gonî
guviþîne 1. pihêt girê- gûse dasî
dan 2. vepincirandin 3. gûsî 1. xurnûk 2. cureye-
þidandin kî giyayê bistrî ye
guveguv dengê erebe û gûstêr kevirê esmanî
makîneyan gûstêrk cureyekî bihukan
guwah dîtiyê buyerê yan e û þevê pê dikevin
jî bihîstiyê gotarê; govan gûþî çiqilekî tijî yê tiri-
guwahî karê ku dîtiyê yan; enqûd
buyerê yan jî bihîstiyê gûz gêz *"bextê mêran
gotarê dike;govanî gûza pûç e û pireya þi-
guzar geþt û seyran kestî ye"
guzargeh bihur gûzan hesinê tûj ê ku
guzik gûþiyê berên dara pê pirça çêrmî tê kurki-
qajê rin
guzim 1. pihêt 2. muh- gûzek cot hestiyên ku
kem û þidiyayî di her kêlekên piyên
guzvan alaveke kinc- mirovan de ne; gêzik
dirûyan e; guþpan

150
 H
h/H tîpa dehemîn a alfa- bilind *"halana dilan, ji
beya kurdî ye; dengda- halana bayî xurtir e"
reke ku cîderka wê ez- -halan dan 1. awaz berz
mandevî û qirikî ye, kirin 2. bi newayeke bi-
awayê belavbûna wê lind qîjîn
nîvdengdêr e halet amûr, alav
ha! [I] çi ye -haletên avasaziyê ala-
ha [II] kîteyeke ku di wa- vên înþaetan
teya /wergire/yê de tê halxweþ 1. dewlemend
bikaranîn (ha ji te re) 2. têrxwarî
ha … ha … [III] ew jî dibe han [I] 1. teþwîq 2. niç,
û a din jî dibe *"ha di navtêdan
hûr de, ha di tûr de" -han dan 1. teþwîq kirin
hacet 1. alav, halet 2. 2. nav tê dan, niçandin
pêdivî *"barê hacetan, han [II] kîteyeke ku wa-
kes nikare rast bike" teya cînavkên þanîdanê
haf 1. huzûr, pêþber 2. xurt dike wek: ew/ev
qad, meydan wê/vê mala han
-di hafa Xwedê de di hu- handêr 1. teþwîqkar 2.
zûre Xwedê de navtedayî, niçandî
hal rewþ, temtêl *"heke hanê ha, han
bêyî mala me, tu dê hangaj kotanê ku sewa-
bibînî halê me" lan davêjinê û pê erdê
-halê kûçikan rewþa dij- cot dikin
war hanzûka pir bi lezgînî
-ji halê xwe razî bûn har [I] zordest
qîma xwe bi rewþa heyî har [II] kesê ku bi nexwe-
anîn þiya hiþalozî û hoviyê
-hal û wext xweþ bûn ketiye, derdeseyî
maldar bûn -har bûn 1. hov bûn,
halan 1. awaz 2. newaya wehþî bûn 2. dîn bûn 3.

151
hasilat
ji rê derketin *"jina bê- havildar pêwendîdar
kes har dibe, mêrê bê- havî 1. sersar û axozî,
kes jar dibe" derbider û aware 2.
-har kirin 1. hov kirin 2. dînik 3. peza ku ji keri-
axozî kirin 3. newan ki- yê xwe vediqete û di-
rin 4. dîn kirin û ji rê gihêje keriyekî din
derxistin havî bûn derbider bûn
hasilat 1. derhat 2. hil- havî kirin derbider kirin
berîna ku tê berhevkirin havîn werza germê, tavis-
haþ 1. sakin, aþt 2. tebitî tan *"her çi jar e, li havî-
-haþ bûn 1. aþt bûn, sa- nê jî sar e"
kin bûn 2. tebitîn havîngeh malên ku havî-
-haþ kirin 1. aþt kirin 2. nan tên bikaranîn; ser-
tebitandin 3. asayî kirin miyan
haþa derî hafê havlêk gêzî, siqayîl
-haþa ji huzûrê derî hafa havrî bermaya xwarin û
camêran vexwerinê
haþiye/haþî nivîsên li hawar 1. îmdad 2. ban-
kêleka rûpelê gawaziya ku pê dest-
hatin/tê/bê [I] 1. bûn 2. yarî ji cihekî tê xwestin
rûdan 3. qewimîn *"hat hawar hatin ji bo kesê
ji newalê, bû xwediyê di tengavîyê de dest-
malê" yarî hatin
-hatin holê 1. qewimîn hawar gihandin rewþa
2. rûdan 3. çêbûn aliyê di tengaviyê de
hatin [II] dexl û debar ragihandin aliyê dest-
hator mîrkutê ku kils pê yar
tê kutan hawar kirin 1. (bi dengî,
havên meya, firþik, he- nivîskî an ji bi riya ra-
vîrtirþ *"bê havên, þîr gihandinê) destyariya
to nagire" lezgîn daxwaz kirin 2.
-havên bûn meyîn qîjîn û gazî kirin
-havên kirin meyandin hawir doralî
havil [I] 1. sûd, kelk 2. hawirde bûjenên ku ji
meslehet, berjewendî derve hatine standin;
havil [II] bandor, tesîr îdxalat
havil [III] 1. biryar 2. hawirdor dorhêl
pêwendî hawirparêz dorhêlparêz

152
 heciz kirin
hawîd palanê ku davêjin -hebana xwe vajî kirin/
ser piþta hêþtiran daweþandin 1. bi qasî
hawran puþiya bêmil a zanîna xwe axaftin 2. bi
ku di ser kincan de tê qasî hêza xwe tev gerîn
werkirin hebirman hinarê hiþkirî
haxam keþeyê cihûyan hebiþandin/dihebiþîne/
hay 1. xeber 2. salix 3. bihebiþîne 1. vegemi-
melûmat 4. agehî *"zi- randin 2. bi çavçilî da-
kê têr, hay ji yê birçî qurtandin
tuneye" hebosan cureyekî çêreya
-hay jê hebûn 1. haj pê ku jê eraqê jî çêdikin
hebûn 2. pê hesîn 3. pê hebreþ mendika toraqê
nasîn 4. tê gihiþtin hebûn/heye/hebe 1.
*"ber bi mino, hay jê tu- xwedî bûn 2. berdest
no" bûn 3. giyanewer bûn
haydar 1. pêhesiyayî 2. *"çiya, bi ser hev re he-
xeberdar 3. têgihiþtî ne"
haydan bergirî hebûn-nasî retkoka ku
haydar bûn 1. pê hesîn sedema hebûnê wekî ar-
2. jê xeberdar bûn 3. tê manc dibîne
gihiþtin hec di rojên wê yên diyar
haydar kirin 1. pê he- de serdana Mala Xwedê
sandin 2. jê xebardar *"hec, bi silavan qebûl
kirin 3. sergihayî kirin nabe"
haylime teqereq hecel derhata aborî
hazir 1. amade 2. eywez hechecik/hecîreþk cu-
*"behsa gur dikin, gur jî yekî çivîkên ku diþibihe
hazir e" leqleqan; dûmeqesk
heb 1. lib 2. kit heciqandin/diheciqîne/
-heb ji hebê neqetandin biheciqîne pelixandin
bênavber yeko yeko li heciqîn/diheciqe/bihe-
pey hev rêz kirin ciqe pelixîn
heba 1. beytu 2. dêrzbûyî hecivandin/dihecivîne/
heba bûn dêrz bûn bihecivîne tevizandin
heba kirin dêrz kirin hecivîn/dihecive/bihe-
heban derdanka ku xwa- cive tevizîn
rina þivên tê de tê danîn; heciz gerew, barimte
eyarê þivaniyê heciz kirin gerew girtin,

153
hecî
barimte kirin çespandinên ku bê de-
hecî kesê ku di rojên ta- rew ji Cn. Pêxember e-
wafê de çûye serdana leyhiselam hatine ragi-
Mala Xwedê handin
-hecî poþman 1. kesê ku -hedîs riwayet kirin (ji
hanzûka ji sozê xwe ve- Cn. Pêxember eleyhise-
digere 2. kesê ku hanzû- lam) salixên rasteqîn ra-
ka ji tewbeya xwe vedi- gihandin
gere hedîse bûyer, rûdan
heç 1. þop 2. tûþ hedûr bilîn, haþî
-dan ser heça xêrê di ri- -hedûra xwe anîn pê
ya qenciyê de meþîn bilîn û haþ bûn
-di heça nebaþan de têk hedûrî aramî û aþtî
çûn tûþî nepakan hatin -hedûrî pê anîn bêhna
û ziyaneke xedar dîtin xwe pê fireh kirin
heçî darekî devçeqel ê ku hefidandin/dihefidîne
wekî Y'yekê ye û bi serê /bihefidîne nixamtin
werisan ve dikin *"heçi- û veþartin
yê feqîran, qeliþî ye" hefidîn/dihefide/bihe-
-heçî lê qeliþîn tûþî bê- fide nixumîn û heyibîn
yomiyekê hatin û feþk li hefik qurtik, gewrî
karê sewirandî ketin hefsar 1. bendê serê hey-
heçî ku (her çi ku) 1. her wanan ê bê devgem 2.
kî hebe 2. her çi hebe rêvebiriya kar û baran
*"heçî ku li hespê heva- *"bûk li ser hespê ye,
lan siwar e, herî peya hefsar li destê wê ye, hê
ye" jî kes nizane qismetê kê
heçik heçî ye"
heçko ma qey hefsûdan cureyekî çêre-
hed tixûb, sînor ya ku dikine nava to-
-hedê xwe zanîn hay ji sî- raqê; mendik
norê tevgera xwe hebûn heft 1. hejmara piþtî þe-
hedar 1. biryar 2. tebat þan û beriya heþtan 2. ji-
3. aþtî mareya 7'an *"heft çî-
hedirîn/dihedire/bihe- rokên hirçê hene, her
dire 1. biryar wergirtin heft jî ser hermiyê ne"
2. tebitîn 3. aþt bûn -heft bavan jê dûr bûn
hedîs hemû gotin, kirin û qet têkiliyeke eqrebatiyê

154
 helal
pê re nebûn hejandin/dihejîne/bi-
heftane destheqa keda hejîne 1. bi ba kirin 2.
heft rojan lerizandin 3. leqandin
Heftbira komstêra ku bi 4. ji cih livandin
heft stêrên xwe ve wek hejar 1. feqîr, xizan 2.
çoçikê ye; Termê Merxê bêkes, belengaz
hefte/heftî her heft rojên hejarî 1. feqîrtî 2. bêkesî
demê hejde 1. hejmara beriya
heftek ji heft paran parek nozdehan û piþtî hefde-
heftem(-în) di rêza hef- han 2. jimareya 18’î
tan de *"hejdehê adarê, milya-
hefteyî her heft rojan ca- ket hatin xwarê, gazî ki-
rekê rin biharê"
heftê 1. deh heb heft 2. hejesor sincîd
jimareya 70'î hejhejok 1. sist, xav 2.
heftok lîstikeka ku bi be- livlivok, leqleqok
ran tê lîstin hejik çiqilên ziravik ên
heftreng keskesor badayî
heftûzk kînor hejijîn/dihejije/biheji-
heftyar keftar *"heft- je 1. weþweþîn, milmi-
yar, bi axiftina xweþ ji lîn 2. qirqilîn
kunê derdikeve" hejîn/diheje/biheje 1.
heger heke, ger bi ba bûn 2. leqîn 3. le-
hej [I] 1. çiqilekî darê 2. rizîn 4. livîn *"çiya, bi
giyayekî stûr û peraþ î hejînê hilnaweþe"
wekî çiqilekî darê hejîr cureyekî fêkiyan e
-hejek di stûyî de dan hejmar reqem, jimare
çiqilekî serperaþ di stûyî hejmartin/dihejmêre/
de werkirin bihejmêre 1. jimartin
-bi hejan agir vemiran- 2. bireqem kirin
din bi çiqilekî serperaþ hekandin/dihekîne/bi-
agir damirandin hekîne 1. kolan 2. lê
hej [II] 1. leq 2. liv 3. gerîn
lerz û ricaf *"rovî ne- heke eger, ger, ku *"he-
diçû qulê, hej dida teri- ke deþt e, heke zozan e,
ya xwe" rêberê pêz þivan e"
hejale 1. eware 2. lawaz helal tiþtê ku Xwedê kiri-
3. pejmûrde 4. yax na wî azad kiriye *"kes-

155
helal bûn
ba helal, ji karkeran re helekok e"
ava zelal e" heleþe kesê xemsar ê ku
helal bûn ji aliyê Xwedê her çi bikeve destan xi-
de azad bûn *"heram, ji rab dike
çu kesî re helal nabe" helisandin/dihelisîne/
helaltî rewþa helalbûnê bihelisîne 1. virçiqan-
*"bingeha hevaltiyê, ba- din û tepisandin hev 2.
werî û helaltî ye” (dirûvê resen) guheran-
helal kirin ji aliyê Xwedê din û wergerandin tiþte-
de azad kirin kî din
helale guleke sor e helisîn/dihelise/biheli-
helan cureyekî kevirên se 1. virçiqîn û tepisîn
ku zû tê darotin hev 2. (dirûvê resen) xe-
helandin/dihelîne/bi- ra bûn
helîne 1. bi tîna germê helî 1. nîvî 2. nivîþkan
herikbar kirin 2. rehn 3. ne gewherî
kirin 3. binevat kirin helîn/dihele/bihele 1.
helar pîta êgir bi tîna germê herikbar
helaw 1. xwarineke ku ji bûn 2. rehn bûn 3. (re-
ard, rûn û þêkir tê çêki- senî) winda bûn *"berf
rin 2. þirînayî *"helaw, dihele, erd dimîne"
ji þîrêzê çênabe" helîse tiþtê ku hatiye gu-
helbest xebata wêjeyî ya herandin û wergeriyaye
ku ristên wê kin in û li hêvîrê wî tiþtî
bin hev tên rêzkirin; -helîseya kartolan kar-
þiêr tolên ku piþtî kelandinê
helbestvan nivîskarê hel- kirine pestîl
bestan; þair helkehelk/hilkehilk 1.
helboqe xelboqe bi zorî hildan û dayîna
hele [I] 1. xeletî 2. çewtî henaseyê 2. bi rev û bez
hele [II] nêçîra bi komekî helmet 1. hucûm, êrîþ 2.
helebez 1. bi lezgînî, bi çalakî
leza bê 2. karê ku li ser helperest 1. ezperest 2.
piyan û bê tidarek hatiye berjewendîperest
amadekirin helwest 1. temtêl 2.
helecan tepîna dilî rewþ 3. rayîþ 4. bertek
helekok cureyekî çêreya -helwesta hevpar di tev-
çolê ye *"diyariya þivên, gerê de yekitî

156

-helwest girtin bertek nî-
þan dan
hem [I] pêþgireke ku wa-
teya tevahiyê dide pey-
vê, mînak: hemvelatî
hem [II] dualiyê dide he-
vokê, mînak: hem þaþ e
hem jî faþ e
hema 1. di wê heyamê de,
tafilê 2. ewqas jî têrê di-
ke 3. xem nake *"bipê-
je, hema hê jî birêje"
hemam serþoka gelemper
*"hemam, bi tir û fisan
germ nabe"
heman 1. eynî 2. wekî ya
din
-di heman katê de di ey-
nî saetê de
hemandin/dihemîne/bi-
hemîne 1. çît kirin 2. ji
bo ku qedexetiya tiþtekî
diyar bibe li dorê qûç û
diyarde danîn
hemayîl niviþta ku davê-
jin stûyî
hember [I] 1. dij 2. aliyê
din, muqabil
-li hemberî min muqa-
bilî min, pêþpalî min
hember [II] hevraz
hember [III] bergind,
bergîdan
hembêz paþil, paxil
hembêz kirin paþil kirin
hemd pa û pesna ji bo
Xwedê
hemdem 1. hevdem, hev-
hence
çax 2. heval
hemdemîtî 1. hevdemtî,
hevçaxîtî 2. hevtementî
hemete 1. muhafeze 2.
berevanî
-ji bo hemeteyê ji bo her
îhtimal û bilaniyê
hemete kirin 1. muhafe-
ze kirin 2. berevanî ki-
rin *" xwe ji moriya ku-
lek hemete bike"
hemî hemû *"hemî çêlek
tên dotin, hemî gotin
nayên gotin"
hemû 1. giþt 2. bêkêma-
sî *"hemû mêr, nabin
þêr"
hemwate di heman meh-
neyê de; hevmehne
hemwelatî di heman we-
latî de kesayetên civakê;
hevwelatî, memleketî
hemzik 1. ji heman zikî
(xwiþk û bira) 2. cureye-
kî xwarina kurdî ye
hemzir kerê biçûk ê xurt
henarîn/dihenêre/bihe-
nêre hinartin
henase 1. nefes, neks,
2. bêhn
henc (r) nîþaneya bendikê
ya ku di navbera du pey-
van an hevokan de tê
danîn, (-)
hence 1. cihê qetînê yî
zirav 2. cihê tenik ê ku
þikestina wî nêzîk e
-li ser henceyekê ye 1.
157
hendef
ber mirinê ye 2. ber hil- -heqaret lê kirin neheqî
weþîn û rûxînê ye 3. he- lê kirin û biçûk xistin
ma dike ku bikeve 4. di heqdest 1. mehane 2.
xetereyê de ye destmiz
hendef 1. cihê ku pêþve- heqîbe 1. xurcik 2. kîs
çûn tê de xetere ye û pir 3. heban
kûr e; hence 2. kendalê her 1. giþt 2. bi berde-
kûr ê bi xetere wamî
henderan 1. qurbetî 2. -her car tim, hemasa
bêganetî 3. penaberî -her çawa bi çi awayî he-
hendese zanista endaz- be
yariyê; mîmarî -her çend her çiqas
hene ecîneke ku tiliyên -he çiqas çi miqdar hebe
bûkê pê tên rengkirin -her dem 1. her çax 2.
henek 1. tirane 2. tinaze her wisa
3. laqirdî *"henekê wî -her gav û du gav tim û
henekê hirçan e" hemasa, bi minasebet û
henekbaz 1. laqirdok, bê minasebet
2. tiranekar -her ji çi be sedem çi be
henek kirin 1. galte pê -her kes mirov giþ *"her
kirin 2. laqirdî pê kirin kes, gurê roja xwe ye"
-henek pê kirin pê tirane -her tim her dem, her
kirin, laqirdî pê kirin çax *"kêm kêm bixwe,
heng [I] mêþa hingiv, her tim bixwe"
mêþhingiv -her tiþt bêkêmasî hey-
heng [II] di artêþê de ber giþt
desteyeke pir giran e -her û her heta hetayê
hengame 1. sûresat 2. -her wekî din/hwd he-
heys û beys mû tiþtên ku diþibihin
hengkuj cureyekî gulan e vê rewþê wekî wê tên
hengur þevereþ hesibandin
hepik alaveke tevn-ra- hera 1. pirtir 2. dîtir 3.
çandinê ye; kergît bêtir
heq 1. maf 2. biha 3. de- -hera bedew (mêza) be-
man *"cêr nû ye, kes dewtirîn
nabêje heqê wî çi ye" heram 1. qedexeyên Xwe-
-Heq Teala Xwedê Teala dê Teala 2. qirej û mir-
heqaret neheqî dar *"jina bi mêr, mêr di

158
 heriþandin
ser re heram e" herêm dever, mintiqe
heram bûn 1. (ji aliyê herêmkî li gor mintiqe-
Xwedê de) qedexe bûn yekê; deverî
2. qirêj û mirdar bûn herf tîp *"heger ders be,
*"Behra Wanê, bi devê herfek bes e"
tajiyekî heram nabe" hergavî bi awayekî dom-
heramî 1. qedexebûyî 2. dar; daîmî
diz, çilfis *"çil heramî, herheyî heta hetayê;
nikarin rûtekî biþêlînin" sermedî
heran çol û berî heridandin/diheridîne
heraret 1. tîn 2. sênc 3. /biheridîne dil þikan-
germahî din
heraþ keça xama herifandin/diherifîne/
herbilandin/diherbilîne biherifîne heriftin
/biherbilîne (bend) li heriftin/diherêfe/bihe-
hev alandin rêfe 1. rûxandin 2. hil-
herbilîn/diherbile/bi- weþandin
herbile (bend) li hev herifîn/diherife/bihe-
alîn rife 1. peritîn 2. piþirîn
herc û merc keft û left 3. xera bûn
hereþe tehdîd, gef û gur herikbar rewan, carî
hereþe lê kirin 1. tehdîd -çîrokeke herikbar çîro-
kirin 2. gef û gur lê xwa- keke lihevhatî a bênav-
rin 3. diran jê re sîqan- bir
din herikîn/diherihe/bihe-
hereþo 1. teqereq 2. qî- rike 1. (av) kiþîn û çûyîn
jevîj 2. bêastengî teþe girtin
herewer movika ku du *"av, ber bi avaniyê ve
hestiyan digihîne hev diherike"
herewez 1. paletiya na- herimandin/diherimî-
noziko 2. karê hevpar ne/biherimine 1. ber-
herewezî hevparî hewa kirin, berba kirin
herewezî kirin bi hevparî 2. feliþandin 3. qede-
tev gerîn xe kirin 4. dêrz kirin
herewezkar kesê ku bi a- 5. berevajî kirin
wayekî hevpar hin karan heriþandin/diheriþîne/
digerîne biheriþîne 1. çêrmê ser
herez aþît, þepe spîldax kirin 2. qalikê

159
heriþîn
ser jê birin 3. (rûmet) þi-
kandin û birîndar kirin
heriþîn/diheriþe/bihe-
riþe 1. çêrmê ser selixîn
2. qalikê ser zede girtin
3. (rûmet) þikîn û bêqedr
bûn
herî [I] xweliya ku bi avê
nerm bûye *"jina ne-
qenc, heriyeke sar e"
-herî di dêst de bûn zêr
her çi kirin jê qezenceke
pir zêde bi dest xistin
herî [II] 1. pirtir 2. dîtir
3. bêtir
-herî mezin (nêrza) me-
zintirîn
herîkêl (piþtî avdanê)
kêlana zeviyên birincî
di nav heriyê de
herîkêl kirin (birinc) di
nav heriyê de çandin
herîrêtik 1. hezge 2.
heriya herikbar
herk 1. kiþîna avê 2. ge-
rîna gêrebayî
hero 1. her roj 2. her
dem *"bûka metê, hero
li dawetê"
hersim tiriha negihiþtî;
besîre, þilûr *"bav her-
simê dixwe, diranê lawî
diseqînin"
herûm sewala ku asê di-
be û diengire
herwe 1. belaþ 2. bêdirav
hes 1. hîs, hest 2. sehek
hesab 1. hejmarnasî 2.
160
di kar û baran de bikara-
nîna reqeman 3. tedbîr
*"heçî neke hesaban, di-
bîne ecêban"
hesab kirin 1. tedbîra
xwe kirin 2. jimartin
*"hespê xwe nal bike,
paþê riya xwe hesab bi-
ke"
hesan kevirê tûjkirina a-
lavên qutkirinê; xar
hesan kirin 1. xar kirin
2. tûj kirin
hesibandin/dihesibîne/
bihesibîne 1. hejmar-
tin 2. nav lê kirin 3.
texmîn kirin *"êvarê, hîv
xwe roj dihesibîne"
hesin madenê ku jimara
wî ya atomî 26, giraniya
atoma wî 55.847, siftiya
wî 7.8, kurteya wî ya
latînî Fe ye û di 1510 de-
receyî de jî dihele *"he-
sinê kêrê ji hev û du be,
ji hev û du naxwe"
hesincaw alavên ji hêsinî
hesinkar kesê ku hesinan
li gorî endazeyekê ro di-
ke
hesinkêþ lajwerdê ku he-
sin û polayê kaþî xwe di-
ke
hesk/hesik kefçiyê me-
zin ê ku xwarin pê tê tev-
dan û valakirin; kefçe
*"dîzikê got: 'ez rind im';
heskê got: 'di te de dige-
 heþt
rim' " ran li piyan digirin *"ji
-heska nav malan kesê ber segan, namîne hes-
gerok û navmalagerî tiyên kewan"
hesp lêsiwariya ku ji kerê -hestiyê hinarike hesti-
mezintir e û nêrê mehî- yên ku di her du aliyên
nê ye *"dostê kevn, hes- rû de ne
pê zînkirî ye" -hestiyên qorikê hatin
-hespê sêwak hespê revo jimartin bûn kelaxê
-hesp pê re bezandin pê rût
re ketin pêþbirkê û hev- hestîhêr 1. hestîkoj 2.
rikiyê bi hêrs û rik
hesret 1. keser 2. xwe- hestîn/diheste/biheste
ziya dûr; bêrî 1. tê derxistin 2. hîs ki-
-hesret kiþandin ji zû rin
de li benda tiþtekî man hestîvk bêrika ku nanê
û lewma axîn kiþandin firinê pê tê derxistin
2. pir bêriyê kirin hesû heþû
hest 1. hêza pêderxisti- hesûd 1. dexes 2. çavne-
na tiþtên nedîtî yên ku bar 3. kumreþ
bi sehekan tên zanîn heþ dermanekî alazkî
wekî serma, çêj; hîs 2. hêþîn ê ku êþên dêv û
hêza pêderxistina tiþ- diranan dibire
tên razber ên wekî e- heþandin/diheþîne/bi-
vîn, kîn û hwd heþîne 1. dagirtin 2.
-hestên yekî birîndar ki- tijî kirin
rin dil þikandin, gêwil heþaþ 1. beþûþ, devbi-
þikandin, êþandin ken 2. rûgeþ
-hest pê kirin 1. hîs kirin heþifandin/diheþifîn/
2. tê derxistin biheþifîne (dema nivî-
hestan stranên koçik û sandinê) midad belav ki-
dîwanan rin
heste alava ku pê agir tê heþr 1. roja mehþerê 2.
pêxistin; fendek sûresata giran
hestem kevirheste -heþr û neþr 1. roja he-
hestiyar 1. hîstenik, bi- sabdana qiyametê 2.
hîstyar 2. dilþewitî pir zêde, miþt tijî
hestî parçeyên sext ên ku heþt 1. hejmara piþtî
di lêþ de ne û giyanewe- heftan û beriya nehan

161
heþtek
2. jimareya 8'an hetikîn/dihetike/bihe-
heþtek ji heþt paran parek tike 1. rezîl bûn 2. biz-
heþtem(-în) di rêza heþ- dîn 3. tengezar bûn
tan de hetîk îftira
heþtê 1. deh heb heþt 2. hetîketî 1. rezîltî 2. pe-
jimareya 80’yî rîþanî
heþtirme sewaleke ling- hetrek 1. derba zexm 2.
dirêj, bibask û girs a ku lêdana bi tundî
di erdnîgariyên germ de hev 1. wateya tevahiyê
dijî, baskên wê bi kêrî dide peyvê 2. wekî
firînê nayên lê pir beza pêþgir, navgir û paþgir
ye tê bikaranîn û wateya
heþtpê ajaleke zeryayî tevahiyê dide peyva nû
ye; extebot mînak: hevraz, serhev-
heþû pembûyê ku di na- de, rastênhev
vîna rû û betên de tê heval 1. razdar 2. hogir,
bicihkirin dost *"mêr ew e ku di
heta bi qasî maweyeke rojên teng de li hevalê
dîyarkirî û carinan jî ne- xwe dipirse"
diyarkirî *"heta ku co hevalbend 1. mutefîq 2.
rast nebe, av tê re naki- tagir 3. alîgir *"li bajêr
þe" peldankê te hebe, li gun-
-heta îro ji mêj ve ta dan mirovê te hebe û li
niha riyan hevalbendê te he-
-heta hetayê 1. her û be xemgîn mebe"
her 2. bêdawî hevalbendî 1. îtifaq 2.
hetar pîþekarê kevirbi- tagirî 3. alîgirî *"he-
riyê valbendî, nameþe bi
hetav zerekiya tavê bêbextî"
heter îsrar û pêkutî hevalcih zarok an jî têjikê
heter kirin îsrar kirin ku bi hevalekî ve hatiye
hetik rezalet dinyayê; cêwî
-hetika yekî birin bêzar hevaltî 1. hevpiþkî 2. ho-
kirin girtî
hetikandin/dihetikîne/ hevanî ewanî
bihitikîne 1. rezîl kirin hevbajar hemþehrî
2. bizdandin 3. tenge- hevbend li kêleka hev
zar kirin hevbend kirin dan rû

162
 hevpîþe
hev hevîrtirþ havênê hevîrî
hevbeþ þirîkê di heman *"berf, hevîrtirþê erdê
qadê de ye”
hevbiha bi heman biha hevkar [I] 1. þirîk 2.
û nirxî hevpîþe
hevcar kotanê cotkirinê hevkar [II] 1. noker 2.
hevcure bi heman rengî sîxur 3. alîkarê neyêr
hevçerx hemzeman û hevkarî 1. karbeþî 2.
hevtemen; hevdem þirîkatî
hevde 1. hejmara piþtî hevkêþe 1. hevseng 2.
þazdehan berî hejdehan terazû
2. jimareya 18’an -hevkêþeyên navnetewe
hevdehem(-în) di rêza yî hevsengên gerdûnî
hevdehan de yên di navbera gelan de
hevdeng bi heman awaz hevling zilamên ku jinên
û newayê wan xwiþkên hev in
hevdil 1. razdar 2. di hevnasîn nasîna du ali-
heman ramanê de yan a bi hev û du
hev dîtin 1. hev nasîn 2. hevnav 1. bi heman navî
pergî hev hatin 2. tiþt an kesekî din
hevedudanî (r) peyva ji -hevnavê min kesê ku
du hêmanan pêkhatî navê wî wekî navê min e
hevenav (r) navdêra ge- hevok (r) komeka peyvên
lemper watedar; cumle
hevêrke çember, daîre hevoksazî (r) bi awayekî
-hevêrkeya cemsera ba- rast rêzkirina peyvên
kurî çembera ku ji bo watedar û peywirdar
veqetandina kîþweran hevor nêriyê karxezalê
wekî tixûb tê pejirandin hevpar 1. þirîk 2. hevkar
hevês 1. kefa dêst 2. hevparî 1. karbeþî 2.
binê pê teqsîm
hevîr 1. ardê bi avê stran- hevpeyman 1. mutefîq
dî; ecîn 2. pestîl 3. he- 2. sozdayî
lîseya her tiþtê vîrçoqî hevpeyvîn 1. sohbet 2.
*"kesî, hevîrê xwe bi guftûgoya ku nûçegiha-
kalî nexwariye" nek bi kesekî têkildar re
hevîrdiran merhema di- dike
ranþûþtinê hevpîþe di heman sinaet

163
hevran
û meslekî de hevalên hew [I] 1. qet nabe 2. ji
hev vir þundetir tu carî na
hevran dan, genim û ce- -ez hew dixwim ez ji vir
hê ji bo xwarinê þundetir tu carî naxwim
-miþkan hevranê yekî hew [II] derd, kul
qul kirin keda yekî tû- -hew dan (birîn) der bûn
þî karesatekê hatin hewa 1. bûjena kîmyayî a
hevraz 1. sereberjêr 2. ku giyanewer pê dijîn 2.
dibûr tevgera kar û barên se-
-hevraz bûn quloz bûn qayî 3. hilm û gilm; ne-
û bilind bûn fes
-hevraz kirin quloz û hewadar 1. cihê ku ba jê
bilind kirin digire û lê bêhn naçike
hevrê 1. hevalê heman rê 2. servekirî, pêþvekirî
û dirbê 2. hevalê heman hewal 1. nûçe 2. bûyer,
raman û bîrdoziyê rûdan *"kesê ne li male-
hevrik reqîb kê, nizane hewalekê"
hevring meqesa ku pê hewandin/dihewîne/bi-
pez û berx tên birîn hewîne 1. êwirandin 2.
hevrist dareke bêber a ku sitirandin 3. xwedî kirin
belgên wê mînanî pîjan e *“dil, dilan dihewîne”
û her dem kesk e; qaj hewar hawar *"ne dixwim
*"hevrist ne dar e, nêr- savarê, ne diçim he-
giz ne bihar e, keç ne warê"
þûnwar e" hewarî 1. hawarî 2. he-
hevsar hefsar, doxriþme valbendên Cn. Îsa eleyhi-
hevser 1. jina mirovî 2. selam
kita zoyekê -çûn hewariya yekî be-
hevsî cîran zîn destyariya yekî
hevþî 1. sûra dora malê hewce 1. pewist 2. lazim
2. sûra ku li dora guhera 3. pêdivî 4. muhtac *"çi-
pêz tê jenîn ya jî hewceyî çiyan in"
hevþîre keça ku di zarok- -ne hewce ye lazim nake
tiya yekî de ji heman çi- hewcedar muhtac
çikî þîr mêtiye hewdel þorbeya êrd
hevta 1. takêþ 2. yekta, hewes [I] 1. laqirdî, he-
hinkuf nek 2. tinaze
hevûrî karê dusalî hewes [II] 1. azwerî 2.

164
 hey
awat *"dolab hebs e, te- dora malan 2. hêwana
þî reqs e, neqþ hewes e" malê *"heta ku dîk mîr
heweskar dilxwaz be û tajî kizîr be, tu
hewêrde çivîkek e mêvanan li derê hewþê
hewisandin/dihewisîne nabînî"
/bihesîne 1. lê temrîn -hewþ di hev de bûn bûn
dan kirin 2. amojandin cîranên nêzîk
hewî (ji yekê heta çaran) hewþan [I] cureyekî çêre-
jinên ku bi heman mêrî yê ye û jê gêzî tên çêki-
re zewicîne rin
hewîn [I] xwezî hewþan [II] havînan de-
-hewîn hatin 1. pê re ma razanê ya li pêþiya
kêfxweþ bûn 2. jê bêzar malên ku li dorê sûreke
nebûn jenandî heye
hewîn/dihewe/bihewe hewþeng 1. qad 2. qada
[II] 1. sitirîn, êwirîn 2. tiratê
aþt bûn 3. sebr kirin, te- hewtik baxçe
bitîn hewtim sedeqe, xêr
hewisîn/dihewise/bihe- hewtî 1. tebat 2. tewan
wise 1. kêfa xwe pê re -hewtiya yekî birin 1. bi
anîn 2. dil bijandin tiþ- ser re dan avêtin 2. hêza
tekî *"mezin reqisî, bi- tewana yekî qedandin
çûk hewisî" hewz çala jenandî ya ku
hewl 1. xebat 2. teþebus avê berdidinê û piranî
hewl dan 1. xebitîn 2. li ber kaniyan çêdikin
mercên heyî bi kar anîn hey [I] daîmî
hewn aqil, hiþ -hey û hey 1. timî û
hewngir 1. hiþyar 2. aqil- daîmî 2. hê jî
mend hey [II] geh, carinan
hewnas serkêlindîkêþ -hey li jorê ye û hey li
hewq [I] pîleya pêlekanê jêrê carinan li fêzê ye
hewq [II] baxçeyê ku tê û carinan jî li xwarê ye
de sewze tên çandin hey [III] di wê navberê
hewran kinca bêmil a ku de
di ser de tê werkirin -hey min dît ku winda
hewreban di avahiyan de bûye paþê pê hesiyam
pêlekana hundirîn ku berze bûye
hewþ 1. sûra li pêþ an jî hey [IV] baneþaneke

165
heya
gazîkirinê ye, î dizîka þandin cihekî ne-
-hey lawo tu biqurçimî diyar
î kuro tu bimirî heyibîn/diheyibe/bihe-
heya [I] heta yibe 1. tuneyî bûn 2.
-heya niha heta vê qasê binevat bûn 3. dizîka
heya [II] hesta þermkirinê; çûn cihekî nediyar
ifet heyirandin/diheyirîne/
heyam 1. dem 2. çax, biheyirîne þaþwaz ki-
wext *"heyam heye li rin, mehtel hiþtin
deverinan, heval çêtir e heyirîn/diheyire/bihe-
ji biran" yire þaþwaz bûn
heyas serê tiliyên piyan heylê (mêza) heywax!
heyase kembera navê a heylo (nêrza) heywax!
xemilandî heyran delal
heyat 1. jiyan 2. sûra li -na heyran na delalê min
dora malê *"sibatê, gu- /na qurban
ran xwe avête heyatê" heytandin/diheytîne/
heyber tiþtê ku hebûna biheytîne 1. (da ku bi-
wî teqez e lê dibe ku bê ke an neke) lê qîrîn 2.
zanîn an jî neyê zanîn lome lê kirin
heyberî berbiçavî heytehol 1. hêwirze 2.
heye ku dibe ku sûresat 3. þulixî
heyet 1. lijne 2. deste heytehol kirin þulixî ki-
heyf 1. mixabinî 2. tol û rin, heylime kirin
întiqam 3. evez *"hey- heyv cismê esmanî yê ku
fa serê ku çû" bi þev ronahiyê dide
-heyfa min bi te tê li te erdê; hîv *"wexta ku
têm rehmê û gunehê feqîr diçine diziyê, heyv
min bi te tê *"heyva ro- ji êvar de derdikeve"
nî! heyfa min bi te tê heyveron 1. ronahiya
ku þeva reþ li pey te ye" heyvê 2. heyva çarde-
-heyf e cihê mixabinê ye þevî *"heyfa ciwaniyê
/daxê ye ye ku pîrî li pey e, heyfa
-heyf hilanîn 1. tol hil- heyveronê ye ku þeve-
dan 2. evez jê standin reþ li pey e"
heyibandin/diheyibîne/ heywan ji bilî mirovan
/biheyibîne 1. tuneyî ruhberên þênber ên ku
kirin 2. binevat kirin 3. di xwezayê de dijîn; se-

166

wal, ajal *"heke ku tu
dixwazî kurê xwe bikî
mêr, bike þivan; lê zû
bîne mal, hê ku nebûye
heywan"
heywax! baneþaneke ke-
serê ye
heyz gîraniya jinan ya ku
elameta wê dîtina xwîna
malzarokê a mehane ye
-heyz bûn (jin) ketin ki-
rasan, ketin kincan
hez 1. evîn 2. hebîn
-hez kirin 1. hebîn 2.
evîndar bûn *"hezkirin
çiqasî kin be, jibîrkirin
ewqas dirêj dibe"
-jê hez kirin 1. hebîn 2.
ji tiþtekî/kesekî re dilinî
bûn *"diz, ji tariyê hez
dikin"
hezandin/dihezîne/bi-
hezîne 1. hejandin 2.
leqandin 3. çelqandin
4. ber bi ba kirin *"he-
zandin xweþ e, lê bi du
seriyan"
hezar 1. deh heb sed 2.
jimara 1000'î *"hezar
dost kêm in, dijminek
pir e"
-hezar sond û selewat
xwarin pir caran bi pey-
vên pîroz gotina xwe pe-
send kirin
-ji hezarî yek kêm caran
û ne her tim/degme ca-
ran
hêk
hezaz ji binî ve herikîna
axê; hezek
hezek cihê bi herî û gil
hezge hezek *"ker ker e,
di hezgeyekê de dikeve
heriyê, heft salan di wir
re naçe"
hezrîng hesinê daxkirinê
hê 1. hîn, hîna 2. heta
niha jî *"berxê çê, hê
li ber kozê kifþ e"
hêç [I] qe, hîç
hêç [II] har û dîn
hêçan 1. ceribandin,
ezmûnkirin 2. meqale-
ya wêjeyî
hêçandin/dihêçîne/bi-
hêçîne 1. ceribandin 2.
ezmûn kirin
hêdî 1. ne zû 2. sivik
sivik *"ava hêdî hêdî,
me ecêb jê dî"
hêdîka 1. ne zûka û bi
pêgiranî 2. dizîka
hêja 1. birûmet, birêz 2.
layîq *"mirî ne hêjayî
þînê ye ku mirov jê re
þînê bike"
hêjatir 1. birêztir 2. la-
yîqtir *"gilî heye, ji he-
zar giliyî hêjatir e"
hêjî hêja
hêjîr hejîr *"adetên bav
û bapîran, kerik xweþtir
in ji hêjîran"
hêk 1. adana firindeyan a
ku di nav qalikekî req de
ji spîtkekî û zerdikekî
167
hêker
pêk tê 2. tovê hin ajalan hî dibirin
e û jê têjik çêdibin *"roj hêlîn 1. malika çivîk, teyr
tê, hêk ji hêka mirovî û tilûran a ji pûþ û pelaþî
xurtir dertên" 2. lan *"hêlîna teyrê kor
-hêkên hesinî kirin ji jî, Xwedê çêdike"
sermayê qerisîn hêma 1. elamet 2. nîþane
-(bûn) hêka kûsiyan bê- hêman 1. binke, bingeh
sexbêr mezin bûn *"hê- 2. unsur
ka genî di pûngalê de -hêmanên bingehîn un-
dimîne û hêka kûsiyan surên esasî
li meydanê" hêmayî 1. elametkî 2.
hêker pîþekarê hûnanê nîþankî
hêkerûn qeyxane hêmin 1. asûde 2. mula-
hêkî hêker yim 3. awirþikestî
hêl 1. alî, ta 2. tax 3. tûþ hêmî [I] kelik û potikên
hêlan/dihêle/bihêle kevnare
hiþtin hêmî [II] bi rutûbet û
hêlanek rûniþteka hila- têhn; þil,
westî ya ku tê kilandin; hêncirandin/dihêncirî-
kilekursî ne/bihêncirîne 1. hin-
hêle 1. neçîra kew û çivî- gaftin û çîrçîrî kirin 2.
kan a bê çek 2. nêçîra bi vecûtin û vehêrandin
komekî hênijîn/dihênije/bihê-
hêlekan kilekursî nije 1. telexewî bûn 2.
hêlik [I] hêlekan, hêleçan ber bi xewê ve çûn 3.
hêlik [II] gun *"dema ku pokinîn 4. ponijîn
hirç pîr dibe, kudikên wî hênik 1. ne sar ne jî germ
bi hêlikên wî dilîzin" 2. þîrogermî 3. mûtedîl
hêlincîn/dihêlince/bi- hênikahî 1. þîrogermîtî
hêlince qilpikê lê gir- 2. îtîdala hewayê
tin, hîqikê pê girtin hênik bûn 1. sarogermî
hêlî neynik, eynik, awêne bûn 2. (hewa) mûtedîl
hêlîlar xêzikên nîgaþî bûn
yên ku çembera cîhanê hênik kirin 1. bi bajen an
bi dirêjahî dibirin jî basarkê tîna hewaya
hêlîpan 1. rastênhev 2. heyî þikandin 2. (bi pîne-
xêzikên nîgaþî yên ku yekî þil) tîna laþê germ
çembera cîhanê bi bera- daxistin 3. bi êgir qer-

168
 hêþtir
ma sermayê þikandin hêsî [I] belekiyên berfê
hêran/dihêre/bihêre 1. yên ku ji ber bayî civi-
kotin 2. piþirandin 3. yane hev
cûtin 4. hûr kirin *"kû- hêsî [II] erdê ku mêrg û
çik kûçik e, dema ku zeviyên wî dêm in
hestiyan dihêre, hesa- hêstir [I] ava ku di dema
bê qûna xwe jî dike" girîn û çavþewitînê de ji
hêratî destmala ku jin di çêv datê xwarê; rondik
ser mêzerê de didine ser *"ji çavên kor, hêstirên
eniyên xwe sor nayên"
hêre jûra ku aîdî jinan e û hêstir [II] sewala ku ji
mêrên biyanî nakevinê têkiliya navbera hesp û
hêrik [I] erdê bi kevir keran de çêdibin û
hêrik [II] sewala ku hirî mêhîniyên wan nazên
yan jî muyê wê rast û zi- *"hêþtir radibin hev,
vir e hêstir û ker di bin
hêris zana û keþeyê lingên wan de têk diçin"
cihûyan; haxam hêþî [I] berfa ku ji ber
hêrs 1. rik 2. en(g)ir 3. bayî di çalan de kom
gir *"hêrs tê çav lê reþ bûye
dibe, hêrs diçe rû lê reþ hêþî [II] sîwana ku di
dibe" kêlekên konan de tê hiþ-
-bi hêrs 1. bi rik 2. bi en- tin
gir 3. bi gir hêþîn rengê ava zeryayê
-bi hêrs bûn 1. rik hatin û hewaya çiksayî
2. en(g)irîn 3. gir hatin hêþînahî 1. çêre 2. sew-
hêrsok 1. rikhatî 2. ze *"rewþa biharê, hêþî-
en(g)irî 3. girik nahî ye"
hêsa 1. vehisî, rawestyayî hêþîn bûn (çêre û dar) aj
2. ne zor, asan dan û bejn avêtin *"çi
hêsa bûn 1. rawestîn 2. ku havînî hêþîn dibe,
asan bûn ew zivistanî jî lazim di-
hêsan 1. asan, ne zor 2. be"
tiþtê ku zûka bi dest di- hêþîn kirin (çêre û dar)
keve çandin
hêsanî asanî, ne bi zorê hêþînkew rengê têvel ê
-bi hêsanî bi awayekî zû ji spî, kesk û þîn
û asan hêþtir cureyekî ajalên

169
hêt
sehrawî ya barkêþ e; kirin
wekî pêz goþtê wê tê hêwl sehm
xwarin, tê dotin û birîn hêwer tiyê bûkê
hêt beþa lingî ya ku ji hêwlnak tiþtê ku mirovî
moka çongê heta kulî- ditirsîne û vediciniqîne
mekê ye hêwirandin/dihêwirîne
hêtûn kilsxane /bihêwirîne êwirandin
hêviþandin/dihêviþîne hêwirîn/dihêwire/bi-
/bihêviþîne 1. parastin hêwire êwirîn
2. hemete kirin 3. cangi- hêwî [I] hewî *"hêwî ma-
ranî kirin *"her kes der- lê dikin, jintî malê dibin"
piyê xwe bihêviþîne, dê -hêwî hate ser mêrê wê
birîna li piþta xwe bibî- jineke din jî li xwe mehr
ne" kir
hêviþandî 1. parastî 2. hêwî [II] hêmî û rutûbet
hemetebûyî *"malê hê- hêz 1. quwet, taqet 2.
viþandî, ne xurê xwedi- qudûm 3. desthilatdarî
yî ye" -bihêz 1. xurt 2. jîr 3.
hêvî umîd, bendeman desthilat
*"tiþtê bi nîvî, jê meke -bi hêz bûn 1. di xwe de
hêvî" qudûm dîtin 2. xurt bûn
-hêvî jê hatin birîn dest 3. desthilat bûn
jê hatin þûþtin *"hêvî, ji -bi hêz kirin 1. xurt kirin
Xwedê nayê birîn" 2. hatin hawarê 3. dest-
-li hêviyê man/sekinîn yarî jê re kirin
1. li bendê man 2. di ra- -hêzên ewlekeriyê beþa
çavi- asayîþê a artêþê
yê de man 3. çav lê çûn -hêzên avî beþa asayîþa
hêvîdar umîdwar, bende- zeryayî
war -hêzên bejayî beþa asa-
hêvîs kirin (gore, lepik, yîþa erdê
xalîçe û hwd ên qulbûyî) -hêzên hewayî beþa asa-
tehmîr kirin yîþa hewayî
hêvojkarî 1. perwerdehî -hêzên seqayî beþa asa-
2. amojkarî yîþa fezayî
hêvotin/dihêvoje/bihê- hêzar 1. qumaþê ku jinên
voje 1. perwerde kirin misilmanan li ser kincan
2. tembîh kirin 3. þîret de li xwe werdikin 2.

170
 hilfirîn
çarþev ecibandin 3. (deng) bi
hibr aviya rengîn a ku kar anîn
pê tê nivîsîn; murekeb, hilbijêr 1. bijartî 2. deng-
midad dayî 3. ecibandî
hiçhar îsota sor a tozkî hilbûn/hildibe/hilbe 1.
hikmet bîs û razên pêk- ji þûnê rabûn 2. qetîn 3.
hatina kar û tevgeran (agir) pê ketin 4. berz
-hikmeta îlahî razên ku bûn
Xwedê di tiþtên pêkhatî hilciniqandin/hildicini-
de bi cih kiriye qîne/hilciniqîne 1. ve-
hil- (r) pêþgireke lêkerçê- ciniqandin 2. zil kirin
ker e û wateya berbijo- 3. silikandin
riyê didê hilciniqîn/hildiciniqe/
hilanîn/hiltîne/hilîne hilciniqe 1. veciniqîn
1. bi dest xistin 2. bi- 2. zil bûn 3. silikîn
lind kirin 3. veþartin hilçinandin/hildiçinîne
*"Silto bû kebanî, golika /hilçinîne (tiþtê ziwa)
werisî hilanî" av kiþandin xwe
hilav ader û eslpak hilçinîn/hildiçine/hilçi-
hilavêtin/hildiavêje/hi- ne 1. mêtin û vexwarin
lavêje 1. lotik avêtin 2. 2. (çaviya filitî) kaþî rêzê
bi ser re baz dan kirin 3. bijartin
hilawestin/hildiawêse hilçûn/hildiçe/hilçe 1.
/hilawêse daliqandin ber bi jorê çûn 2. di
hilberandin/hildiberîne kêrtê de qelibîn xwarê
/hilberîne 1. îmal kirin -hilçûna derûnî aloziya
2. çêkirin nefsî ya ku ji ber berte-
hilberîner 1. îmalker 2. kekê pêk tê
çêker hildan/hildide/hilde 1.
hilberîn îmal bi dest xistin 2. (ji erdê
-navgînên hilberînê a- û jêrê) bilind kirin
mûrên îmalkirinê hilêvirî amana bê der-
hilbestîn/hildibeste/ vank
hilbeste girêdan, bes- hilêvirîn/hildiêvire/
tin hilêvire devê tiþtê dev-
hilbijartin/hildibijêre/ girtî vekirin
hilbijêre 1. bijartin 2. hilfirîn/hildifire/hilfire
(ji nav re yek an hinek) 1. hilperîn 2. silikîn 3.

171
hilgerîn
ji xewê veceniqîn 4. ji kêþe 1. (ber bi jor) bi-
cihê xwe pekîn lind kirin 2. quloz kirin
hilgerîn/hildigere/hil- hilkêþ û dakêþ rabûn û
gere 1. (ber bi jor) bi- daketina lemperên zer-
lind bûn 2. berê xwe yayê; med û cezr
dan jorê 3. çûn zozanê hilkirin/hildike/hilke
hilgirtin/hildigire/hil- 1. qurifandin 2. jê kirin
gire 1. wergirtin, hil- 3. pê xistin *"êgir bi da-
dan 2. bilind kirin 3. rên hûr hilke"
mil kirin, piþt kirin 4. hilkiþandin/ hildikiþîne
(birîn) werimîn û kêm /hilkiþîne hilkêþan
girtin *"mirov barê xwe hilkiþin/hildikiþe/hil-
hilnegire, kes barê mi- kiþe 1. (ber bi jor) bi-
rovî hilnagire" lind bûn 2. quloz bûn
hilhatin/hiltê/hilê(hil- hilkutan/hildikute/hil-
bê) 1. (cismên esmanî) kute 1. vegevizîn 2. bi
hatin xuyanê 2. heytan- zextî mêtin
din *"bihar hat, zivis- hilimîn/dihilime/bihili-
tan hilat" me 1. henase hilkiþan-
hilhilî hizhizî, hophopo din û dakiþandin 2. gu-
hilhilok cureyekî fêkiyên limîn
çolê ye û diþibihe gêla- hilm 1. bixar 2. dûkel 3.
san nefes 4. gilm *"hesinê
hilikî sewala ku pêþwext germ, bi hilmê germ
hatiye dinyayê *"hilikî nebûye"
çand û viringî ket" hilmaþtin/hildimaþe/
-hilikî zayîn (sewal) zû hilmaþe 1. vemaliþtin
gon xwarin û zû zayîn 2. bi keys kirin *"serê
hilisîn/dihilise/bihilise xwe þûþtiye û eniya xwe
1. (bêyî hemdê xwe) di hilmaþtiye, diçe nav
aliyekî de tehisîn 2. (pê) dijmin tu dibêjî qey aþtî
þemitîn ye"
hilketin/hildikeve/hil- hilme 1. hucûm, êrîþ 2.
keve 1. rabûn 2. ra- devjeniya tund
perîn 3. (ber bi jor) bi- -hilmeyî yekî kirin 1.
lind bûn 4. pê re mijûl hilbaskî yekî bûn, êrîþ
bûn birin ser 2. pê re ketin
hilkêþan/hildikêþe/hil- devjeniyeke tund

172

hilmeþîn/hildimeþe/hil-
meþe hilkiþîn
hilmijîn/hildimije/hil-
mije 1. nefes hildan û
dan 2. mêtin 3. hilçinîn
hilo 1. de rabê! 2. de baz-
dê û xwe bigihînê!
hilpekandin/hildipekî-
ne/hilpekîne 1. pengi-
zandin 2. hilfirandin
hilpekîn/hildipeke/hil-
peke 1. hilfirîn 2. pen-
gizîn
hilperiþîn/hildiperiþe/
hilperiþe bêhnijîn
hilpesirîn/hildipesire/
hilpesire 1. li hember
yekî sekinîn 2. (hevîr)
dema pehtina wî hatin
3. (xurek) dema xwarina
wî hatin
hilqehilq îskeîska di de-
ma girîn an jî vereþanê
de
-hilqehilq kirin (di girîn
an jî vereþanê de) îskeîsk
kirin
hilqefþandin/hildiqefþî-
/hilqefþîne 1. (da ku
rind bitepise hev) hejan-
din 2. (da ku giranî bê
fehmkirin) hejandin
hilqûm qirik
-hilqûma mirinê dema
sekeratê
hilsengandin/hildisen-
gîne/hilsengîne 1. nir-
xandin 2. tehlîl kirin, fe-
himbizî
risandin
hilteqilandin/hildite-
qilîne/hilteqilîne 1. le-
qandin, hejandin 2. hil-
qefþandin
hilteqilîn/hilditeqile/
hilteqile 1. leqîn, hejîn
2. hilqefþîn
hiltirandin/hilditirîne
/hiltirîne 1. tûþ bûn,
gayîn, sihirandin 2. te-
cawuz kirin
hiltirîn/hilditire/hilti-
re 1. hatin sihirandin
2. aþofîn
hilû [I] alûçe
-hilûreþk alûçeyên reþ
-hilûzerk alûçeyên zer
hilû [II] 1. meht û bêgir-
noz 2. þimþat
-hilû kirin 1. girnoz jê
darotin 2. þimþat kirin
hilweþandin/hildiweþî-
ne/hilweþîne 1. xera
kirin 2. kavil kirin 3.
bêhavil hiþtin 5. rûxan-
din
hilweþîn/hildiweþe/hil-
weþe 1. rûxîn 2. rijîn 3.
kavil bûn 4. bêkêr bûn
*"dîwarê rast, hilnawe-
þe"
himbiz li ba hev û pir, ji
hev ne firk
-daristana himbiz daris-
tana ku darên wê li
kêlekên hev û pir in
himbizî rexhevî û pirî
173
hin
hin 1. piçek û ne giþt 2. hindav 1. îstiqamet 2.
parçeyek 3. jê beþek *"ji- dûþ
nê bîne ji mala mezin, li hindik 1. nezêde 2. kêm
pey bide hezar û hin" *"ji piran pir diçe, ji hin-
hinar cureyekî fêkiyan e dikan hindik"
hinarde bûjenên bazir- hindikahî 1. kêmayî 2.
ganî yên ku diþînin wela- kêmar
tekî din; îxracat hinek 1. çendek 2. peþ-
hinare 1. peyama nivîs- kek 3. pirtikek *"hinek
kî yan jî devkî 2. þandek dikin, hinek dixwin"
hinarik her du hestiyên -hinekan pifî guhan ki-
ku li kêlekên rûyî ne rin ji bilî niçandin û
hinartin/dihinêre/bihi- navtêdana xelqê serwext
nêre 1. þandin 2. bi rê nebûn
kirin hing dem, heyam *"kengî
hinartî þandî, qasid bibare, wê hingê zi-vis-
hinav 1. endamên di hun- tan e"
dirên giyaneweran de 2. hingaftin/dihingêve/bi-
hundirê cendêk *"ê ku hingêve [I] 1. zeciran-
ne ji hinavan, nayê pêþ din 2. lê dan *"dema
çavan" hingavtina kerê tê, na-
-bijîþkiya hinavê bijîþ- nê cotyarî dixwe"
kiya endamên hundirîn hingaftin/dihingêve/bi-
-hinav kutan bi ser hev hingêve [II] 1. di cihê
henase dan û hildan nîþankirî de lê xistin 2.
hinavkutî tengenefesî gihandin îstiqameta rast
hincet 1. behane, meh- hingijtin/dihingêje/bi-
ne 2. mazeret hingêje bi awayekî çav-
hincirandin/dihincirîne tarî xwe avêtin nava tiþ-
/bihincirîne 1. gincir- tekî
gincirî kirin 2. hetikan- hingil çiçik
din 3. aþofandin hingiv adana þirîn a ku
hincirîn/dihincire/bi- mêþa hingivî ji puxteyên
hincire 1. gincirgincirî kulîlkan hildiberîne û di
bûn 2. hetikîn 3. aþofîn kewareyan de dimeyîne
hind 1. kêlek, rex, teniþt *“peyva nebaþ, bi sê pat
2. cem, li ba hingivî nayê xwarin”
hindam qam, bejn û bal hingî 1. ewçend 2. ji wê

174
 hiþsivik
demê virdetir ziwabûyî 2. tiptenê
hingorî maweya zemanî hiþkahî 1. zexmtî 2. zi-
ya ji tarîbanê hetanî de- wahî 3. sextî, tundî 4.
ma razanê qayîmtî 5. çilmisîbûn
hingûlîsk gustîl hiþkav cihê ji bej û avê
hingûr mexreb pêk tê
hinkuf 1. hevser 2. hev- hiþkavî bejavî
tayê yeksanî tayê din hiþkawiz çinîna pêþwext
hiqûq mafên zagônî hiþk bûn 1. ziwa bûn 2.
-hiqûqa navneteweyî za- zexm bûn 3. sext bûn,
gonên ku têkiliyên di tund bûn 4. qayîm bûn
navbera gelan de têkûz 5. çilmisîn 6. mirin
dikin hiþkebawerî 1. baweriya
-hiqûqa giþtî zagonên ku tewandina wê ne
kar û barên cemawerî hêsan e 2. baweriya ku
hiqûqnas pisporê zanis- guherîna wê ne pêkan e
tên zagonî hiþkegilê girêka ku bi
hirç cureyekî ajalên çolê hêsanî venabe; girê-
yî çarpê ye û dirinde ye hiþk
*"guran xwariye, lê hirç hiþkekuxik kuxika sext a
mane" ku wekî xeneqûtkê dike-
hirî pûrta pêz û hêþtiran ve gewriyê
hirmî cureyekî fêkiyan e hiþkesalî sala ku zivista-
hiþ! [I] baneþaneke hiþyar- na wê pir sar e û bihara
kirinê ye wê jî bêbaran derbas di-
-hiþ bûn 1. deng nekirin be
2. dengê xwe birîn hiþkî 1. hiþkahî 2. reþe-
-hiþ be! dengê xwe meke sermaya bê ba û barij
hiþ [II] 1. aqil, serafet 2. hiþk kirin 1. ziwa kirin
hafize, bîr *"kesê hiþ li 2. zexm û berk kirin 3.
sêrî, namîne li piþt dêrî" karê xwendinê terikan-
-hiþ çûn 1. aqil tev li hev din 4. qayîm kirin û þi-
kirin 2. ketin sergêjiyê dandin 5. çilmisandin
hiþk 1. zexm 2. ziwa 3. 6. kuþtin
sext 4. qayîm 5. çilmisî hiþmendî 1. biaqilî 2.
*"agirê xweþ, agirê darê xwedîferasetî
hiþk e" hiþsivik 1. saf, sefêk 2.
-hiþk û hola 1. çilmisî û dînik

175
hiþtin
hiþtin/dihêle/bihêle 1. hîlor dara ziqûmê
terikandin 2. destûr dan hîm 1. xîm 2. esas 3.
hiþyar 1. jîr 2. jêhatî bingeh 4. tar
3. kesê ku ne xewar e -hîm danîn 1. xîm avêtin
hiþyarî 1. îxtar, îqaz 2. 2. tar jênîn
danezan 3. jîrî û jêhatîtî hîmat tiþtê ava û pêkhatî
4. xewarnebûn *"heye -hatin hîmatê hatin pê,
teqdîra Barî, feyde nake pêk hatin
hiþyarî" hîn hê, hîna *"hîn ga tu-
-hiþyariya dawî agehdar- ne, êfir çêdike"
kirina ji bo cara paþîn hîn bûn 1. elimîn 2. fêr
hiþyar kirin 1. îxtar ki- bûn
rin, îqaz kirin 2. ji xewê hînbûyî 1. elimî 2. fêr-
rakirin 3. pê hesandin bûyî *"hînbûyî, ji har-
4. pê dan zanîn bûyiyan zortir in"
hizr 1. fikr û raman 2. hîndarî perwerdeya bi ri-
qinaet ya ezmûnan; temrîn
-hizr kirin 1. ramîn 2. hîndekar 1. mamosteyê
texmîn kirin ku di zanîngehê de per-
hîcab awayê lixwekirina werdekariyê dike 2. a-
jina misilman a li hun- mojkar 3. rawêjer, hê-
dir û derve vojkar *"hînbûyiyan hîn
hîç qet/qe meke, hîndekeran ji bîr
hîçparêz kesê ku têkoþî- meke"
na hemberî dijwariya ji- hîndekarî 1. pîþeyê per-
yanê bêwate dibîne werdekariya di zanînge-
hîçparêzî retkoka ku mi- han de 2. amojkarî 3.
rovî û kesayeta wî dis- hêvojkarî
pêre lawaziya li hemberî hîn kirin 1. perwerde ki-
têkoþînê rin 2. elimandin 3.
hîle [I] bîz, mehde hêvotin 4. fêr kirin 5.
-hîleyê xwe jê kirin qir- amojandin *"min xelq
qalê wî hilnedan hîn kire govendê, êdî
hîle [II] fend û fût kesî bi destê min negirt"
-hîle û xurde li dorê hîqik îskeîska kesê ku
nebûn dûrî dek û dola- parî di ber de maye
van bûn hîqînî 1. dengê îskeîskê
hîlebaz dekbaz 2. hîrînî

176
 holik
-hîqînî pê ketin 1. hîsk ho bike ku bila ga bise-
hatinê 2. xwe zeft neki- kine"
rin û bi dengî kenîn hoçik kevirê meht ê ku bi
hîrîn/dihîre/bihîre qasî destekî ye, tehtik
(hesp) þîhîn -hoçik lîstin bi keviran li
hîro cureyekî kulîkan e dûdo xistin
hîs [I] pêþzanîna hey- hodar 1. aj, þax, zîl 2. aje-
berên razber; hest roya çêre û daran
-hîs kirin hê di pêþ de tê hogeç beranê çarsalî
derxistin hogir 1. dost 2. heval
hîs [II] tenî 3. razdar
-hîsê lê xistin bêhna dû û hok [I] girêka ku zû û
þewatê li xwarina pijandî hêsan tê vekirin *"mar
xistin; bîsokî bûn çiqasî hokan bide xwe,
hîsk îsk, hîqik divê rast here qulê"
hîþ erdê ku xweliya wî hok [II] 1. gemara sewa-
rengê sorahiyê lê dixe lan 2. zîrça kewan 3. xo-
hît [I] semax zana peynkirî
hît [II] kevirê ku bi deste- hoker (r) peyvên ku rewþ
kî avêtina wî pêkan e û mercên pêkhatina lê-
hît [III] cureyekî bizinan e keran nîþan didin; amil
hîv cisma esmanî a ku hol [I] 1. meydan, qad
bi þevê xuya dibe û ro- 2. hêwan
nahiyê dide cîhanê; -hol hola te ye firsend
heyv *"hîv bibe duþe- firsenda te ye
vî, her kes dê wê bi- hol [II] topa ji kulav an
bîne" jî ji potikan çêkirî, gog
hîvik hîva nû ya ku li es- holedest cureyekî lîsti-
mên wekî tîpa C’yê tê xu- na gogê ye û her tofek
yan; hîlal, lêvedas/hiþ- ji þeþ kesan pêk tê
kedar, nûma holepîtk pêtên agirê gur
hîvî hêvî holetel cureyekî lîstina
hîz 1. eyarê rûn 2. bêar gogê ye û îro wekî goga
û bêexlaq amerîkayê tê naskirin
ho ho! baneþana ku pê ga holik malika textîn *"he-
tên ajotin û sekinandin ke gur ji bagerê bitirsiya,
ho ho kirin ga ajotin an dê ji xwe re holikek
jî dan sekinandin *"ho çêkira"

177
holî
holî þiva holetelê
honî darên ku li gorî pîva-
nekê tên birîn
horehor dengê girînê yî
berz
horehor kirin bi denge-
kî berz girîn
horg dîwan, meclis
horî feriþteyên bihuþtê
hoste pisporê pîþeyekî
*"her tiþt di destê hos-
teyê xwe de baþ e"
hov 1. kovî 2. mirov an
jî desteya dûrî sincê
mirovatiyê; wehþî
hovberî hovîtî
hovîtî 1. kovîtî 2. wehþîtî
hovane 1. koviyane 2.
wehþetnak
hoy sedem
hoyix kincên ku tijî pûþ û
pelaþ dikin û ji bo tirsan-
dina çivîkan di dîwarê
bîstên de diçikînin
hoykar sedemkar
hoykarî sedemkarî
hoz 1. qebîle, eþîr 2. lij-
ne, deste
hozan [I] 1. helbest, riste
2. stranbêj
hozan [II] 1. xwezan, arif
2. nesebzan, nifþzan
hozanvan helbestvan
hucûm 1. êrîþ 2. serde-
girtin, helmet
hucûm kirin 1. êrîþ birin
ser 2. hilmeyî kirin
huçik devmilên kincan
178
hudhudk cureyekî çivî-
kan e
hukim biryar, qerar
hukimdar 1. serwer 2.
desthilat
hukumet 1. dewlet, dû-
gel 2. rêvebiriya kar û
barên cemawerî
hundir 1. ne li derve, de-
rûn 2. hinav *"jin dîwa-
rê hundir e, mêr dîwarê
derve ye"
-hundir çûn virikî bûn
hundirandin/dihundirî-
ne/bihundirîne 1. he-
wandin 2. di xwe de
girtin û avêtin hinavan
hundirîn 1. tiþtê ku ne
aîdî derve ye, derûnî 2.
daxilî
huner 1. miharet 2. qa-
biliyet 3. pîþe *"huner,
xwediyan ezîz dike"
-hunerên þêwekarî mi-
haretên bedewiyê
hunerdost dilxwazê kar
û xebatên hunerî
hunerî 1. miharetî 2. pî-
þeyî
hur 1. azad 2. kesê ku
çavên wî þaþ in
hur bûn 1. azad bûn 2.
çav lê þaþ bûn
hur kirin azad kirin
hureme 1. kirêt û bêbine
2. bêqedr û nezan 3.
kesê ku li gor rayîþa ci-
vakê tev nagere 4. þaþo

hurim tirxes
hurmet 1. giramî, rêzgir-
tin 2. jina binamûs
hûfik kuna ku di nava xil-
xileyên keviran de ye û li
zozanan weke cemedan-
kan tê bikaranîn
-hûf kirin 1. pif kirin 2.
bi carekî de daqurtandin
hûn (r) cînavka kesane a
ji bo kesên duyemîn ên
pirjimar
hûnandin/dihûnîne/bi-
hûnîne 1. dan raçandin
2. dan dirûvandin 3.
dan rokirin
hûnîn/dihûne/bihûne
1. bend li hev anîn û ra-
çandin 2. nivîs û bûyer
dirûvandin 3. ro kirin
hûr [I] mîde, asik *"hûr,
ne têra kayê ye"
-mal di tûr de û serî di
hûr de bêwarê ku xem
û tatêla wî têrbûna zikê
wî ye
-hûr berdan zik mezin
kirin
hûr [II] 1. biçûk 2. lixwe-
nehatî 3. kêmnirx *"hûr
bifikire, dûr bifikire, kûr
bifikire, þûr bifikire"
-hûr û mûr kel û mel
-diravê hûr 1. diravên
ku nirxê wan kêmtir e
2. diravên madenî
-lê hûr bûn 1. bal dan 2.
lê kolîn 3. mutale kirin
hwd
-hûr nêrîn bi awayekî baþ
lê kolan
hûrbijêr 1. ziravbihîst-
yar 2. bisemt
hûrde tiþtên hûrik
hûrdek tîpa ku hûr tê
nivîsandin wek: a, b,
c...
hûrfilitî ziktêrdek, zik-
berçûyî
hûrgilî 1. dorfireh 2. a-
gehiya berfireh
hûrik 1. biçûçik 2. xir-
dik, qamkinik 3. yax,
eware *"hûrik hûrik,
dagire tûrik"
hûring pênûsa ji pûrta
firindeyan
hûr kirin [I] 1. qutqutî
kirin 2. parçe kirin 3.
piþirandin *"heke dilê
þivên kete biþkulê, wê
hûr dike û bi þîr dix-
we"
hûr kirin [II] 1. diravên
gir bi yên hûr re guhe-
randin 2. diravek bi di-
ravê dûgeleke din re gu-
herandin
hûrtirþ silek û xurek-
xurê ku çi li ber keve
dixwe
hût 1. cinawirê efsûnî
2. masiyekî pir mezin
e *"ji xelqê re hût e, ji
xwe re kût e, hevalê ti-
carê rût e"
hwd her wekî din
179
 I
i/I tîpa yazdehemîn a al-
fabeya kurdî ye;
dengdêreke kurt e,
cîderka wê navderkî
ye, di belavbûna wê de
dev nîvgirtî ye û asta
belavbûna wê bilind e
iban (di zimanê zarokan
de) qurban
Iblîs þeytan *"ker Iblîs
be, dermanê wî weris e"
iblîsî þeytanî
îcar vê carê, vê teqlê
ilet 1. sedem 2. nexweþî
3. înk
-ji iletî yekî re tiþtek ki-
rin ji bo silkirina yekî
tev gerîn
-ketin iletê 1. ketin hev-
rikiyê 2. engirîn
ilm 1. zanist 2. agahî
*"nezanî, dijî ilmê ye"
ilmî 1. zanistî 2. xeba-
ta lêkolînî
ilqênîn/diilqêne/biil-
qîne hîqik pê girtin
Incîl pirtûka pîroz a ku ji
Cn. Îsa eleyhiselam re
hatiye hinartin
ingir înk
ingirandin/diingirîne/
180
biingirîne 1. bihêrs
kirin 2. xeyidandin
ingirîn/diingire/biin-
gire 1. asê bûn û înat
kirin 2. bihêrs bûn 3.
su hatin
int nalîn
intdar nalenalkirî
inteint nalenal
inteint kirin 1. nalenal ki-
rin 2. kerixîn 3. zor pê
ketin
intîn/diinte/biinte 1. ji
yekî pekandin 2. nalenal
kirin 3. zor pê ketin
ireir inteint
ireir kirin inteint kirin
irq reh û bingeha netewe-
yekî; regez, nifþ
irs reha ku ji nifþên pê-
þiyê hatiye hildan
irsî tiþtên ku ji nifþên
berê hatine wergirtin
isad rêbir, eþqiya
isadî rêbirî, eþqiyatî
isandin/diisîne/biisîne
1. sêwirandin 2. ji ber
girtin
isîn/diise/biise 1. sêwi-
rîn 2. þibihîn
isqinc behîvok, argûþk
 iwaraþ
isqincî kesê ku argûþk di peyvê
gweriya wî de hatiye istêre cihê ku nivînên ra-
-istan paþgirek e ku wate- zanê lê tên jenîn
ya cih û bergehê dide iwaraþ babîsok

181
 Î
î/Î tîpa duwazdehemîn
a alfabeya kurdî ye;
dengdêreke dirêj e,
cîderka wê pêþderkî
ye, di belavbûna wê de
dev nîvgirtî ye û asta
belavbûna wê bilind e
î- [I] pêþgireke pêkanîna
peyvên ku têkildarî de-
man e; mînak: îro, îsal...
-î [II] paþgireke pêkanîna
navdêran e; mînak: serî,
kerî...
î! [III] baneþeneke gazîki-
rinê ye; hey, ê
-î hevalo Xwedê te ji
bîr neke! hey hevalo
ev qenciya te ji aliyê
Xwedê ve bê xelatkirin!
îbadet perestiþ
-îbadet kirin perestin
îbret pend
îbûdî riþwet, bertîl, qirt
îca/îcar vê carê, vê teqlê
îcad 1. hilberîna tiþtekî
nedîtî 2. pêkanîna kare-
kî nû
-îcad kirin (tiþtekî nedîtî)
hilberandin û pêk anîn
îcaze 1. destûr 2. bawer-
name 3. buruntî
182
îcazetname di medrese-
yan de bawernameya ku
alimek dide feqîhê xwe
îç înkarkirina tiþtê kirî
-îç kirin (tiþtê kirî) înkar
kirin
îd eyd, cejn *"-ji tunedîti-
yan re- danhêrk, îd e"
îdam sezakirina tawanba-
rekî bi darvekirin û xeni-
qandinê
-îdam kirin bi darveki-
rinê seza kirin
îdare dolivgeriya kar û
barên jiyanê
îdare kirin 1. li gorî pê-
diviyên jiyanê hereket
kirin 2. zêde mesref ne-
kirin 3. deng ji îhmal û
kêmasiyan re dernexis-
tin
îdî êdî
îdxalat hawirde
îfade 1. derbirin 2. ber-
sivdana rapirsînekê
-îfade kirin 1. daxwazek
anîn zimên 2. (ji saziya
têkildar re) bersiva ra-
pirsîneke fermî dan
-îfadeya yekî girtin 1.
(wekî saziya fermî) ji
 îmsak
kesê têkildar bersiva ra- île girava biçûçik
pirsînê wergirtin 2. li îltihab di lêþ de cihê ku
yekî xistin kêm û aviyeke zer tê de
îfet 1. namûs 2. heysiyet kom bûye
3. anor -îltihab girtin kêm û avi-
îflas têkçûna di karekî de yeke zerotankî di lêþ de
-îflas kirin di karê xwe de peyde bûn
bi ser neketin îm 1. ev 2. pêþgireke ku
îftar fitar tê pêþiya peyvên têkil-
îhmal (bi qasî pêdiviyê) darî demê û /m/ya wê
mijûlnebûna bi tiþtekî dikeve mînak: îcar, îro,
re, beradan îsal, îtir...
-îhmal kirin 1. bera tiþte- îmal di karistanan de rê-
kî dan 2. beytu berdan zehilberîna bujenan
3. bêhemal hiþtin -îmal kirin 1. hilberandin
îhtiram rêz û giramiya ku 2. çêkirin
ji kes an jî tiþtekî birû- îmam 1. serwerê ji Ehli-
met re tê girtin beytê 2. zanayê zanis-
îhtiyac hewcetî tên þerîetê
îkram 1. comerdiya ku ji îmamet 1. di nav enda-
yekî re tê kirin 2. bexþîþ mên Ehlibeytê de serwe-
û diyarî riya kar û barên rêvebi-
-(tiþtek) îkramî yekî ki- riyê 2. zanatiya zanistên
rin (tiþtek) lê dan xwarin þerîetê dinimîne
îlac bûjena ku ji bo ber- îman baweriya bi dînekî
giriya nexweþiyekê hati- ku ji aliyê Xwedê de ha-
ye amadekirin; derman tiye hinartin *"sikûta zi-
îlan 1. dengî 2. daxuyanî mên, silametiya îmanê
îlan kirin 1. bi dengî ra- ye"
gihandin 2. ji raya giþtî -îmana xwe avêtin li dad-
re dan xuyandin gehê bi derewî sond
îlawe zêdehiya pêwist an xwarin
jî nepêwist; pêvek -îman kirin bawer kirin
îlave kirin 1. pê ve kirin îmdad ji daxwazkirî re
2. lê zêde kirin 3. bo- þandina hewariyê
çik pê ve girêdan îmha tunekirina giþtî
îlon meha nehem a za- îmkan 1. derfet 2. mefer
yînî îmsak 1. ji kesê rojîgir re

183
îmtihan
dema destpêka rojiyê 2.
berbang
îmtihan di qadeke zanînê
de ceribandina têgihiþti-
na kesekî
îmze þanenava ku ji ber
navekî ve tê çîlovîlokirin
-îmze kirin þanenav ki-
rin
în roja cumeyê
înad înk
-ketin înadê înk girtin,
engirîn
înan/tîne/bîne anîn
încane/încare kûzika ku
gul û kulîlk tê de tên çi-
kandin
încas hilûreþ
înç þik
-înç kirin 1. þik birin 2. tê
derxistin, sergihayî bûn
3. pê hesîn
înçkirî 1. þikbirî 2. ser-
wext 3. beled
înk 1. kîn 2. en(g)r
-ketin înkê 1. kîndar bûn
2. engirîn
-înk û bilah kirin bi tu a-
wayî ji gotina xwe averê
nebûn û ji bo vê yekê
sond xwarin
înkar nepejirandin
-înkar û tune kirin nepe-
jirandin û binevat kirin
*"kenê kûçikan jî bi în-
kar û tunekirinê tê"
înqilab sewre, þoreþ
însan mirov, merî *"în-
184
san dinyayê danaqurtî-
ne, lê dinya însên dadi-
qurtîne"
înþaet avahiya ku nû tê
çêkirin
-xîmê înþaetê avêtin
dest bi avasaziyê kirin
întiqam tol, heyf, evez
înziwa destvekiþandina
ji kar û barên jiyanê
îqaz hiþyarkirina ji xete-
reyekê
îqbal bext, siûd *"heke
îqbal hate sêrî, her kes
dibêje: 'aferî!' "
îqlîm 1. av û hewa, kîþ-
wer 2. herêma erdnîgarî
îqtibas agehiya ku ji de-
reke din hatiye wergirtin
îqtisad kar û barên têkil-
darî rêvebirina jiyanê
îro 1. roja ku em tê de ne
2. a niha *"îro li ber
derê me ye, sibehê li ber
derê we ye"
-îro ro di vê demê de
-ji îro pê ve ji niha þunde
îsal sala niha, vê salê
-îsal misal salawext
îsbat 1. birhan 2. peyt,
delîl
îsbat kirin 1. peyitandin
2. birhan nîþan dan
îsewî fileh
îsil 1. çaviya di bin stêre-
yê nivînan de 2. di dîwa-
ran de çaviya ku kel û
melên hûrde dikinê
 îzin
îshal virikîbûn dêrî
îsk hîqik îþaret nîþaneya tiþtê ni-
îskan lîwana vexwarinê mandî; hêma, diyarde
îskeîsk 1. dengê girîna bi îþev ev þev/vê þevê
hilkehilk 2. dengdana îþk þid
mirovê ku noqî ava sar îþkar 1. xebatkar 2. jêhatî
bûye îþkav sindoq
îskeîsk kirin 1. (ji ber îþk dan bar þidandin
girînê) hilkehilk kirin 2. îþkence rêbaza azarkiri-
(mirovê ku noqî ava sar na bi lêdanê
bûye) pifepif kirin -îþkence kirin bi lêdanê
îslam dînê dawîn ê ku ji azirandin
Cn. Muhemed eleyhise- îþpêbûyî jîr û xebatkar
lamî re hatiye hinartin îþxal vegirtina welatekî bi
îsot cureyekî sewzeyên awayekî ku derî zagonên
tûj e navneteweyî ye
îsraf dêrz îtifaq (li ser kirin an jî ne-
îstgeh 1. rawestgeh 2. kirina karekî) di navbera
sazî û destgeha weþanên çend aliyan de biryarên
dengî ku tên wergirtin
îstikan îskan -îtifaqa sêalî peymana
îstiqamet 1. tûþ/dûþ 2. ku di navbera du aliyên
di erdnîgariyê de aliyên têkildar û aliyekî çavdêr
resen (bakur, baþûr...) û de tê þanenavkirin
pêkhatî (bakurê rojhilat, -îtifaq kirin li hev kirin
rojhilata navîn...) îtir 1. êdî 2. ji bilî
îstiqrar 1. aramî û huzûr îxracat hinarde
2. ewlehî û asayî îw! baneþeneke ecêbman
îstixbarat 1. salixgeriya û þermkirinê ye; wî!/pî!
sîxurî 2. agehiya nepen îzgeh îstgeh
îþ kar û xebat *"îþê me- îzin destûra ku ji bo kirin
ran xuyan nabe, car heye an jî nekirina karekî tê
tûyan dixwin, car heye dayîn
gûyan dixwin" -îzin dan destûr dan
-îþê nemayî anîn sêrî 1. -îzin xwestin destûr û
pir eziyet lê dan kiþan- musaede xwestin
din 2. êtixiyek anîn ber

185
 J
j/J tîpa sêzdehemîn a al-
fabeya kurdî ye; dengda-
reke pêþezmandevî ye,
di belavbûna wê de zi-
man li ser diranan diþi-
de, fîzek û nerm e
jahr jehr
jaj cureyekî çêreya ku di
çêjdana penîrî de tê bi-
karanîn
jajerûn cureyekî xwari-
na ku ji jajî û rûn tê çêki-
rin
jajî toraq û penîrê ku jajî
kirine tev
jakaw 1. wehþî 2. hov 3.
kovî
jale 1. kulîlka ziqûmê 2.
xunav
jan 1. êþ 2. tajan *"jana
hemû tiliyan yek e"
-jana zirav cureyekî ne-
xweþiyê ye û hêdî hêdî
bi kuxika xwînî dikuje
-jan dan 1. êþîn 2. tajan
dan
-jan girtin 1. êþê lê girtin
2. tajan pê ketin
janbir dermanê êþbir
jandar 1. biêþ 2. tajan-
dayî
186
janîn/dijane/bijane a-
jinîn
jano 1. nexweþ 2. seqet
jar 1. sefîl 2. bêkes 3.
lawaz
jarav bijûn
jarav bûn 1. bijûn bûn
2. paqij bûn
jarav kirin 1. bijûn ki-
rin 2. aman ji aravê
derxistin û aveke paqij
bi ser de kirin
jar bûn 1. sefîl bûn 2.
bêkes bûn 3. lawaz
bûn
jarîn/dijare/bijare 1.
nalîn 2. zûrîn 3. girîn
jar kirin hejar kirin
jarxane jûra pêþalîkari-
ya tenduristî
jehr 1. bûjena ku sedem-
karê nexweþiyê ye 2.
bûjena ku sedemkarê
mirinê ye *"jehra ma-
ran, ji maran naçe"
jehrav av û jehra ku
têkilî hev bûye
jehrdar jehrîn
jehremar jehra maran
jehrîn 1. bûjena ku jehr
tê geriyaye 2. bûjena ku

tê de jehr heye
jehr kirin 1. jehr lê dan
xwarin 2. jehr tevî xwa-
rina û vexwarina yekî ki-
rin 3. lê herimandin 4.
di ber de kirin ziqûm
jek xilindor
jem 1. danê xwarinê 2.
dem, zeman
jenan pîþekarê ku bi lehî-
mê hesinên þikestî dice-
birîne
jenandin/dijenîne/bi-
jenîne 1. (dîwar) dan lê
kirin 2. dan þeh kirin 3.
(hilm) dan hildan û ber-
dan 4. çirûsandin 5.
dan zingezing kirin 6.
dan lehîmkirin 7. (ala-
vên mûsîqayî) dan lêxis-
tin
jeng bûjeneke qehweyî
ya ku ji ber þilbûnê li
ser rûyê hesinan peyda
dibe; zeng
jengar zengar, zengirtî
jeng girtin li ser hêsin te-
beqeyeke zengê çêbûn
jenîn/dijene/bijene 1.
(dîwar) lê kirin 2. þeh ki-
rin 3. (hilm) hildan û ber-
dan 4. çirûsîn 5. zinge-
zing kirin 6. lehîm kirin
7. (alavên mûsîqayî) lê
xistin 8. (hestî) ajinîn
jê ji wî/ji wê
-jê pê ve ji niha þundetir
jêbir alava ku nivîsê win-
jêr
da dike
jê birin 1. xêzên nivîsan-
dî winda kirin 2. di qi-
marê de qurût kirin
jê birîn 1. ji heqdesta wî
birîn 2. tûþî karesatekê
hatin
-Xwedê jê biriye Xwedê
bobelatek aniye serê wî
jêder 1. cihê ku mijar jê
hatiye hilçinandin; mak-
der, çavkanî 2. avzêm
jêderk 1. çavkaniya avê
2. makdera agahiyan
jê gerîn 1. dest jê veki-
þandin 2. serbest berdan
jêgir îqtibas
jê girtin 1. ji destê wî
hildan 2. îqtibas kirin
jê hatin 1. pêk anîn 2. bi
dest xistin *"bila jê bi-
hata, bila pêþî serê min
biþkanda"
jêhatinî qabiliyet
jêhatî 1. jîr 2. egîd *"ke-
baniya jêhatî, bila nîvê
qeliyê jî bixwe"
jê kirin 1. qut kirin 2. bi-
rîn 3. hilkirin *"li kerê
mirî digere ku nalan jê
bike"
jêla ji aliyê jêrîn ve
jêma 1. berma 2. mîrate
jêmayî 1. bermayî 2. se-
rata
jêr 1. bin, bintar 2. qûntar
3. (di erdnîgariyê de)
aliyê baþûr
187
jêrîn
-li jêr 1. li bin, li bintarê
2. li qûntarê 3. li baþûrî
jêrîn cihê li bin, aliyê li
bintarê
jêrla jêla
jêrnivîs nivîsa ku li bin tê
xuyakirin; têbinî
jêrxanî 1. binanî 2. bine-
sazî
jêza 1. maka nifþê 2. mak-
der
ji daçeke e û wateya ma-
weyeke diyar dide peyvê
-ji ber di ber xwe de
-ji ber ku bi sedema ku
-ji berê de hê zû de
-ji ber xwe xwe bi xwe
-ji ber xwe de gotin de-
rewa bêpere kirin
-ji ber yekî ve li þûna
yekî *"ciranê çê ji ber
Xwedê ve digihêje hawa-
riyê"
-ji bilî ji xeyrî *"barê ke-
tiyan kes ranake, ji bilî
Xwedê"
-ji dest hev revandin ji a-
liyê her kesî ve hatin
xwestin
-ji dêl ve 1. dewsa ku 2.
beramberî
-ji mêj ve 1. di berê de
2. hê di zû de
-ji niþkê ve bêyî sedeme-
ke diyar û di wê gavê de
-ji nû ve bi careke din
-ji rikanî yekî ji bo
hêrsa yekî bîne
188
-ji rêzê asayî
-ji sedî 1. ji hejmara sedî
pareke diyar 2. rêjeya
sedekê; (%)
-ji xeynî/xeyrî tiþtê nav-
borî ne tê de
ji ber çûn 1. (bi zarokeke
mirî) berwext welidîn 2.
(bi têjikeke mirî) berwext
zayîn
ji ber kirin di ber xwe de
xwendin û gotin
ji bestan gotin di ber
xwe de gotegot kirin
ji bîr kirin 1. ji balê
avêtin 2. dest jê veki-
þandin *"her çiqas bibî
mîr, xwe meke ji bîr"
jih [I] têla saza musîqayî
jih [II] 1. rûdiyê zirav 2.
bendê ku ji rûdiya zirav
tê bidestxistin
jiha ziya, ejdeha
ji hev zayîn li hev zêde
bûn
jij (di zimanê zarokan
de) goþt
jikarketî karniþîn
jimar 1. hejmarên ji yekî
heta nehan 2. reqem
jimare 1. reqem 2. hej-
mar
-jimareya cot reqemên
wek: 2, 4, 6, 8, 10...
-jimareya sereke reqe-
mên ji 1’ê hetanî 9’an
-jimareya þkestî reqema
ku tê de piþtî reqema

tam yeke þkestî jî heye
wek: 1.3, 3.05, 54. 33...
-jimareya tam hemû re-
qemên ku li pey reqema
sereke reqemeke þikestî
nayê
-jimareya tek reqemên
wek 1, 3, 5, 7, 9...
jimarnasî zanistên pis-
poriya wan têkildarî he-
saban û jimartinê ye
jin 1. mirova mê 2. hev-
sera mirovî *"axa jin û
mêrî ne ji hev be, tev na-
gere"
jinane 1. wekî mirova mê
2. her tiþtê têkildarî jinê
jinap jina mamê mirovî;
amojin
jinbav hewiya diya yekî
jinbira jina birayê mirovî
jinebî 1. jina ku mêrê wê
miriye 2. jina berdayî
*"jinebî dibêjin: ‘ez di-
zanim’ ; qîz dibêjin: ‘tu
dizanî’ "
jinik jin
jinkok jina bêkêr a ku te-
nê navê wê jin e *"hin
jin in û hin jinkok in"
jintî [I] pîrektî
jintî [I] jina birayê mêrê
bûkê *"jintî bi hev re
baþ bin, bira dê neþaþ
bin"
jinxal jina xalê mirovî; xa-
lojin
jixwe hema wisa
jîngehnasî
jixweber [I] sirûþtî, xwe-
zayî
jixweber [II] (ji bo karekî
bihurî) nepêwist
-tu jixweberê hatî pêdivî
bi hatina te tunebû
jiyan rewþa ruhberiyê a
ku bi mirinê diqede; he-
yat
-jiyana rojane jîna/heya-
ta her rojê
jiyar 1. heyata rojane 2.
awayê domandina he-
yatê 3. þaristanî
jiyarî þareza
jiyîn/dijî/bijî 1. nemirin
û heyata xwe berdewam
kirin 2. ber xwe dan
jî [I] daçekek e û wateyê
xurt dike mînak: ez jî
hatim
jî [II] umir, temen
jî [III] qews, kevan
jîjo jûjî
jîkele 1. nipnû 2. ter û
taze
jîn jiyan, heyat *"jin ka-
niya jînê ye"
jîndar 1. candar, giyane-
wer 2. nemirî
jînenîgarî serpêhatiya
kesekî ya di jiyanê de
jîngeh cihê ku jiyana gi-
yaneweran lê didome
*“viran, ji tu kesî re
jîngeh ava nekiriye”
jîngehnasî zanistên ku
pisporiya wan tendu-
189
jînþê
ristiya der û dorê ye
jînþê 1. kesê ku dikare
bijî 2. kesê ku dikare
xwe ragire û nemire 3.
berxwedêr
jîr 1. biaqil 2. hiþmend
3. jêhatî 4. zîrek
jîrane wekî/sezayî jîran
jîrî 1. biaqilî 2. hiþmendî
3. jêhatîtî 4. zîrektî
jîrek jîr
jîrektî jîrî
jîvan heyz
jîy di lêþ de rehên stûr
jor 1. fêz 2. bilind *"çû-
çik çûçik e, gava avê ve-
190
dixwe, jorî xwe li Xwedê
dinêre"
-li jorê li fêzê
jorîn li fêzê
jovan poþman
jovan bûn poþman bûn
jovanî poþmanî
jûjî cureyekî sewalên pîj-
pîjî ye *"jûjî lepê xwe li
çêlikên xwe dide û dibê-
je: 'periyên wan çi ner-
mik in' "
jûn tenduristî
jûnî 1. çong 2. hestiyê
serçongê
jûr ode
 K
k/K tîpa çardehemîn a
alfabeya kurdî ye;
dengdareke ku cîderka
wê ezmandevî û qirikî
ye, awayê belavbûna
wê girtî û hiþk e
ka [I] 1. cînavka pirsiya-
riyê ya ku tê wateya: li
ku ye? 2. de nîþanî min
bide *"dibêjin: 'hêþtirê
çima stûyê te xwar e?
dibêje: 'ka çiyê min li
kar e!' "
ka [II] alifa sewalan a ku
ji giya û qeselên bi cerce-
reyê piþirandî çêdibe
*"ava di bin kayê, deng
jê nayê"
-ka teslîmî bê kirin ema-
net radestî xayînekî ki-
rin
kab kap, gûzek
kabok hestiyê serçongê
kabox erdê biadan ê ku
avê baþ hildiçine xwe
kabra mêr
kaç her hebeke þêkir
kaçanî amanên ku xwari-
nan vala dikinê
kaçik kefçik/kevçî
kaçlok qûþxaneya biçûk
a bi çembil û devik
kaço teralê bêkêr
kad [I] merc, reqabet
kad [II] 1. gilûmût, giro-
ver 2. çembera ku ser û
binê wê hinekî tepisiye
hundir; kûre
-kada esmên valahiya ez-
mên û hemû tiþtên tê de
kade cureyekî nanê ku bi
rûn û þêkir tê pehtin
kadiz [I] kesê ku diziya
kayê dike
Kadiz [II] stêra ku di þe-
vên sayî û þevereþ de li
esmên weke riyeke spî
xuya dike; Kakêþan
kadîn cihê ku ka lê tê ber-
hevkirin
kafir 1. kesê ku ne misil-
man e 2. li gorî her olê
kesê ku ne ji ola yekî be
kafiristan welatê kafiran
-ma kafiristanî ye? ma
ewqas bêwijdanî jî dibe?
kafirtî olederî
kahîn remilavêj ê ku qes-
tîka pêþagehiyan dide
kaho cureyekî çêreya ku
nepijî tê xwarin û belçên
wê peraþ in; xes
191
kahûr
kahûr kêra kalanî
kaj [I] gilok
kaj [II] kirasê maran; tê-
vil
kaj [III] sergo, mezbele
kajger 1. likij 2. hestîkoj
kajûle cureyekî çêreyê ye
kak kek, birayê mezin
Kakêþan Kadiz
kakil 1. dendik 2. gewher
(gûz, bindeq û hwd)
*"temûzê, kakil ket gû-
zê"
kakût skêlet, kelax
kakvîrik kuvark, karî
kal [I] (sewze) xav
kal [II] kesê temendirêj
*"kalo memire bihar tê,
pîrê memire pincar tê"
kal [III] sorê tarî, al
kalan cihê ku alavên qut-
kirinê tê de tên parastin
kal bûn pîr bûn
kalek kundir/gindor
kalekal dengê domdar ê
ku pez derdixe
kalekal kirin (pez) bang
dan, zimezim kirin
kalemêr mêrê ku temenê
wî ji pênciyî derbastir
bûye
kalepîr kalemêr
kaler bûjena bazirganiyê
kalik 1. bavê bavî an jî
bavê dayikê 2. ecdad
*“ewê ku kalikê xwe nas
neke, Xwedayê xwe jî
nas nake”
192
kalîn/dikale/bikale 1.
(pez) bang dan 2. nalîn
kalîtî temenborîtî, pîrtî
kam [I] 1. daxwaz 2.
fehlxwestina sewalan
-kama… birîn 1. destekê
çûnê 2. pelek avêtin ...
kam [II] gêre
-kam gerandin gêre kirin
kam [III] rutûbet û kufika
afnikiyê
-kam girtin afnikî bûn
kam [IV] esmanê dêv
-kama dêv arîkê dêv
kam [V] aramî û bexte-
warî
kambax 1. xopan 2. ka-
vilbûyî
kambaxî 1. xopanî 2. wê-
ranî
kambaxtir 1. xopantir 2.
xeratir
kamil 1. gêran 2. gihayî
kamil bûn 1. gêran bûn
2. gihan
kamilî 1. gêranî 2. giha-
yîtî
kamir leven
kamirî mêrga levenî
kamox kesê ku bi xwe ti-
rihê diguviþe û jê meyê
çêdike
kamran 1. bextewar û di-
laram 2. dilþa
kamranî 1. bextewarî û
dilaramî 2. dilþatî
kamsojkî dilbijandî
kamsojkî bûn dil bijan-
 karekar
din, dil kirkirîn kapan tengerê, þiverê
kamsojkî kirin dil kirki- kapik bendê kurt
randin, çilekî kirin kapok tasa sêrî
kamûk kamox kapol [I] tasa sêrî; kapok
kamûþkî bûn kamsojkî kapol [II] kaya pir hûrik
bûn kapox paleyê ku gurzên
kamûþkî kirin kamsoj- gihê çaw dike
kî kirin kar [I] 1. xebat, îþ, þixul 2.
kan 1. gencîne 2. cihê ku qezenc 3. mijûlî *"berxê
maden û xwê jê tê der- nêr ji bo kêr (karî)"
xistin -kar û bar 1. xebat û þi-
kanc bêar xul 2. xizmet û mijûlî
kancî bêarî *"siwarbûna kerê, ne tu
kandew çêleka zayî ya ku kar û bar e"
cardin avis nebûye û hê -karê li ser lingan xeba-
tê dotin ta sivik
kanê ka li kuderê ye? kar [II] têjika bizinê, ka-
kanik postê ku li ser çêv rik *"kar, sermedî di bin
e û pê dadimile selikê de namîne"
kanî jêderka avê *"merî, kara 1. fail, kirar, kirde
li ber kaniyê tî namîne" 2. endamê dilsoz ê ar-
kanîn/dikane/bikane têþa bêpergal
karîn -karayên azadiyê enda-
kanûn 1. meha berfan- mên dilsoz ên artêþa
barê 2. kûreya êgir bêpergal a rizgariyê
kanza maden karatî artêþa bêpergal a
kanzanasî zanistên ku ku ji endamên dilsoz
pisporiya wan maden in pêk tê
kap 1. hestiyê çîpê 2. karak madenê hêsin
bendê stûyê sewalan karbeþî parvekirina xe-
*"dewar bi kapan, mirov batekî
bi sozan tên girêdan" karbidest 1. peywirdar
-kap avêtin 1. bi hev re 2. karsaz
bi hestiyê çîpê lîstin 2. karbûran ardû
ketin hevrikiyê karciv þirket
-kap kirin (sewal) bi ben- karçîn hirmê
dekî an jî bi zincîrekî kardank malzarok
girêdan karekar dengê segê ku

193
karekew
hatiye lêdan; kûstekûst
karekew nêçîra kewan a
bi komekî
karesat bobelat, felaket
karêc þeneyeke ku tiliyên
wê pir in; melêb
karêj movika ku erzênê
digihîne kapolê/kapokê
karêl qebrax
karêltî qebraxî
karêz [I] 1. kanî 2. ci-
hoka binerdî
karêz [II] cihê hênik; zo-
zan
kargeh cihê xebatê
karger rêvebir
kargerî 1. rêvebirî 2. îda-
re
kar gerandin 1. bi rê
ve birin 2. îdare kirin
karguzar kargerê pispor
û jêhatî
karguzarî þarezatiya ge-
randina karan
karik têjika bizinê; kidik
karistan kargeha rêze-
hilberindana bûjenan
karîger 1. bibandor, bite-
sîr 2. rêvebir
karîgerî 1. bandor, tesîr
2. rêvebirî
karîn/dikare/bikare 1.
þiyan 2. pêk anîn 3. bi
dest ve anîn *"nikare,
bê par e"
-(pê) karîn 1. sernixûn
kirin 2. hêz jê birin
karîte garîte *"karîte, li
194
ser dîwaran radiwestin"
karker 1. xebatkar 2. pa-
le
karkenar karniþîn
karkerî 1. îþkarî 2. pa-
letî
karkêþ 1. jîr 2. jêhatî 3.
zîrek
kar kirin 1. xebitîn 2. qe-
zenc kirin
karmax bêjinga ku gir lê
dike; serad
karmend 1. memûr 2.
wezîfedar
karniþîn kesê ku piþtî
çendîn salên xizmetê ji
karî tê veqetandin û
mehmizek lê tê girêdan
karniþîn bûn salên xiz-
metê qedandin û meh-
miza karniþîniyê wergir-
tin
karniyar di dezgeh û kar-
civan de pisporê wizeya
mirovîn ê ku karkeran
hildigire karî
karniyarî pisporiya wize-
ya mirovîn
karpêk berhem
karsaz 1. kesê ku karke-
ran dide xebatê 2. kesê
ku jêhatî ye û karan pêk
tîne
kart 25 quriþ
-kartek nedan yekî qet
tu dirav nedan kesî
kartî xwarina kevn
kartî bûn (xwarin) kevn

bûn
kartî kirin (xwarin) kevn
kirin
kartîk xarê ku xerat bi
kar tînin
kartol cureyekî sewzeyên
bînerdî ye û pijandî tê
xwarin
kartû kartî
karwan 1. koma bazir-
ganên gerok 2. komeke
rêwiyan *"bi ewtîniya
çend kûçikan, ji rê namî-
ne karwan"
Karwankuj stêra ku di
destpêka meha gelawêjê
de tê dîtin û 5-6 mehan
xuya dibe
karxane karistan
karzan kesê ku dizane
dê çi îþî bike; þareza
kas 1. piyan 2. kasik
kase 1. sandiqa darînî ya
ku sewzeya dikinê 2. ça-
vî 3. selika erebeyan
kasik 1. kaseya biçûk 2.
feraqa ji gil û heriyê; ka-
xetîtik
-kasika çêv þûna çêv
kasox dasa biçûk
kastekast 1. dengê nale-
nala kûçik û guran 2. çe-
leçel
kastekast kirin 1. (seg û
gur) nalenal kirin, zûrîn
2. çeleçel kirin
kaþ [I] giyayê ku bi xwe
hiþk bûye
kat
kaþ [II] 1. alava ku diþi-
mite, kaþe 2. piyên vê
alavê
kaþ [III] hevrazê ku mêþ
tê de dijwar e, berpal
kaþ [IV] kiþandin
-kaþî ber piyê xwe kirin
gazî hinda xwe kirin
-kaþ û berkaþ kirin hev
birin û anîn
kaþane avahiyên dewle-
mendan ên fireh û xwe-
þik; koçik
kaþe navgîna ku bi þimi-
tandina li ser berf û qe-
þayê tê ajotin
kaþik qada ku mirov li
ser berf û qeþaya wê
werzîþa þimitandinê di-
ke; tîl
kaþing þala navê
kaþî cureyekî kevirê acûrî
ye û di avasaziyê de tê
bikaranîn
kaþxane koçk
kaþ kirin 1. bi erdê re ki-
þandin 2. leqandin 3. ji
cihekî ber bi cihekî din
ve livandin *"Xwedê mi-
rovî þaþ meke, lê þaþ kir
bila fehþ meke û heke
fehþ kir jî bila bi erdê re
kaþ meke"
kaþo darê gogê
kat [I] erdê ku xêr û bera
wî hindik e
kat [II] zeman, dem, çax
kat [III] zîlên simbilan ên
195
katar
pêþîn kax [II] amanên ku ji heri-
-kat dan zîl dan ya pijandî tên çêkirin,
katar bazinê stûyî, tara acûr
stûyî kaxetît tîtik û amanên ji
kate cureyekî nanê ku bi acûrê
rûn û þêkir tê pehtin; ka- kaxez bûjena ku ji dar û
de pemboyî tê çêkirin û li
katjimêr alava demjimêr; serê tê nivîsandin
saet kaxik guldanka ji kaxetîtê
kav dema berhevkirina kaxiz kaxez
bindeqan kaxîl cureyekî çêreyê ye
kavarî 1. xiþirge 2. cihê kayîn/dikaye/bikaye
bikevir 3. serkevir *"ga- (sewala çarpê a ku goþtê
va dê bibe dêmarî, bav wê tê xwarin) parî cûtin,
dibe filehê kavarî" vekayîn
kavil 1. xerabe, kelefe 2. kebanî 1. jina malê 2. ji-
xopan, wêran na aþpêj *"heke Xwedê
kavir peza dusalî li hev anî, Eyþê dikim
kaw 1. kubar 2. qure kebanî"
kaw bûn 1. kubar bûn 2. kebar 1. berbang 2. tek-
qure bûn bîr
kawdan 1. þert û merc keç [I] zaroka qîzînî
2. qalik *"keç, bi hefsar nabin"
kawêj kayîna hin sewalên keç [II] xwar, nerast
ku goþtê wan tê xwarin keçanî 1. rewþa mêtiya
-sewalên kawêjker aja- zarokê 2. mînanî zaro-
lên ku pariyên xwe piþtî ka qîzînî
çêrînê û di demên ra- keçap qîzap
westanê de dicûn keçel serût, bêpor, qaf-
kawik kesê ku lap ne dî- rût, zelût *"her keçel,
nik e û demên wî ên bia- bi pereyê xwe helawê
qiliyê jî hene dixwe"
kawî 1. kubarî 2. quretî -keçelê qaqê kesê ku serê
kax [I] vejibartina giyayên wî wekî hêkê bê por e
nenas ên ku di nav bîsta- keçelî bêporî, serûtî, qaf-
nan de þîn dibin; aþêf rûtî *"keçelî xweþ e, lê
-kax kirin aþêf kirin, ade gava ku di bin kum de
kirin be"

196
 kef kirin
keçelok qafgurî, zelût kedxur kesê ku mafê xe-
keçêç cihê ku mirîþk lê bata yekî bi neheqî dix-
dimelisin we
keçhêlî 1. keça jina miro- kedûn kûzê avê yî biçûk;
vî ya ji mêrekî din 2. ke- quto
ça mêrê jinê ya ji jineke kef [I] hundirê dêst
din kef [II] zîpik û peqpe-
keçik 1. keç 2. zaroka de- qokên ku li ser tiþtên avî
lalik *"keçik, teþiya dê dikevin *"kela hêrsê, ke-
radike, lawik jî tîra fa sabûnê ye"
bavê" -kef dan zîpikên nepoxkî
keçinî bekaret, duþîzetî û peqpeqok li serê xuya
keçî xwarî, nerastî bûn
keç kirin (çeka agirber) kefandin/dikefîne/bi-
armanc negirtin, xwar kefîne 1. kêl kirin 2.
çûn dirûtin
keçxapînok kesê ku li kefaret berdêla ku ber ne-
pey jinan digere û wan kirina karekî ve tê dayîn
dixapîne, mêbaz -kefareta gunehan be
ked 1. berhemê renca mi- bila bibe sedeqeya ber
rovî 2. maf *"li kuderê gunehan ve
komek, wê derê kedek" kefen qumaþê bêdirûn
kedanî sewalên bibask ên ê ku li miriyan tê pêçan
malê û paþê tên çalkirin
keder kul û xem -kefen kirin devê xwe bê
kedew ketew minet û bi wêrekî ajotin
kedewî ajalê ku bi çilma- ser mirinê
sa ajalan ketiye kefgir amana ku kefa ser
kedik eyarê berx û karan tiþtê avî hildide
kedî sewala malê kefî 1. pûþiyeke ku di zi-
kedî bûn hînî malê bûn vistanan de li stûyî tê a-
*”gur kedî nabe, kedî landin 2. egal
bibe jî xwedî nabe, kefîl derhûd
bêar bifedî nabe” -bûn kefîlê yekî berpirsi-
kedî kirin hînî malê kirin yariya karê kesekî
kedkar 1. xwediyê mafê hildan ser xwe
xwe 2. xwediyê karê kefîltî derhûdî
xwe kef kirin zîpik û peqpe-

197
keftar
qok li serê xistin
keftar 1. cureyekî sewa-
lên çolê ye û diþibihe gu-
ran 2. kal
keft û left 1. bizaveke
mezin a ji bo peydekiri-
na pariyê jiyanê; têkoþîn
2. devjenî
kefxoy keyayê gund û ta-
xên filehan
kehreb 1. gêreba, cêre-
yan 2. miqnatis
kehrebar 1. gêrebayî, cê-
reyanî 2. miqnatisî
kej çûr, zerînî
kejal keça çûr a zerînî
kejave çardara ku pê bi-
rîndar û nexweþan neqlî
nexweþxaneyan dikin
kejê keça çûr a delalik
kejok nexweþiya hêtêþê
kek birayê mezin
kel [I] dewara dusalî
kel [II] 1. germ, tîn 2. rik,
hêrs *"kela hêrsê, kefa
sabûnê ye"
kel [III] sewala biqiloç
kelabçe destvank, kelem-
çe
kelabe darik an jî diran-
kên hilawestina kincan;
hilço
Kelamê Qedîm 1. Quran
2. wehy
kelandin/dikelîne/di-
kelîne [I] 1. germ kirin
2. pijandin, pehtin
kelandin/dikelîne/di-
198
kelîne [II] 1. xwirandin
2. gurî bûn
kelaþ [I] cureyekî solên
berê ye; çarix
kelaþ [II] term, laþ
kelat cihê asê
-kelat û felat ji hev nas
nekirin cihê zorî ser-
firaziyê ji hev veneqe-
tandin
kelbetan alava ku agir
pê tê hildan
keleba keleþêr
keledoþ cureyekî xwa-
rinê ye û li her herêmê bi
awayekî tê çêkirin
kelef telaþê rîs
kelefe bermaya tiþtê ka-
vilbûyî; enqaz
kelegirî ber girînê, hema
hema dike ku bigirî
kelegirî bûn ber asta
girînê bûn
kelegirî kirin anîn ber
asta girînê
keleh parêzgehên leþkerî
yên berê; duz *"jin ke-
leh e, mêr jî tê de girtî
ye"
kelejin jina ku mêranî
tev digere
kelek navgîna ku di çem
û rûbaran de lê siwar di-
bin *"divê mirov kele-
ka xwe di avê re derbas
bike"
kelekel germa havînê ya
tîr

kelekor 1. kêmlebat 2.
nefehma û xêvik
kelem [I] cureyekî sewze-
yan e, pijandî û nepijî tê
xwarin
kelem [II] 1. pîj 2. ber-
bend *“cîranê nebaþ,
kelemê ber çavan e”
-kelemê ber çavê neya-
ran lehengê ku dijmin jê
dibehicin
kelemêr egîd
kelenimêj kesê ku cari-
nan nimêj dike û pirî ca-
ran jî nake
kelepîçe kirin (sewalê
serjêkirî) gurandin û par-
çeparçeyî kirin
kelepor 1. mîrate 2. he-
yiya gelekî
-kelepora neteweyî mî-
rateya gelekî ya ku ji nif-
þên berê derbasî nifþên
nû dibe
kelerim cureyekî sewze-
yên ku pijandî tê xwarin
kelestûn keskesor
keleþ 1. delal, cazibedar
2. mêrxas
-keleþê deryayî kesê ku
derî zagonên heyî di der-
yayan de talana keþtiyan
dike
keleþêr keleba, dîk
kelexwarî xelexwarî
kelexwarî bûn xelexwarî
bûn
kelezûrî 1. xurekê ku baþ
kelmêþ
nepijiyaye 2. karê ku ne
bi rêk û pêk e *"girara
piran, kelezûrî ye"
kelê xwarina bêxwê an
jî kêmxwê
kelh 1. rind 2. bi îhtiþa-
meke nedîtî û nebînayî
kel hatin germ bûn
kelhoþk bihura çiyayî
kelijandin/dikelijîne/
bikelijîne bi hev ve le-
hîm kirin
kelijîn/dikelije/bikelije
bi hev ve zeliqîn
kelistin/dikelize/bikeli-
ze 1. dizîka payîn 2. te-
letel temaþe kirin 3. li
hember tiþtekî ecibandî
mit man
kelixîn/dikelixe/bikeli-
xe pîr û diranketî bûn
kelî kelê
kelîn/dikele/bikele 1.
germ bûn 2. pijîn *"se-
rên du beranan, di be-
roþekê de nakelin"
kelîþo 1. cilþo 2. karê cil-
þûþtinê
kelk 1. fayde 2. mesle-
het
-kelk jê wergirtin sûd jê
wergirtin
kelkot 1. kelik û palaz 2.
xelexwarî
kelkût bûn kutan xwarin
kelkût kirin ser û guh di
rû de anîn, gelekî lê dan
kelmêþ pêþû
199
kelogirî
kelogirî kelegirî
kelojtin/dikeloje/bike-
loje dendik þikandin û
kakil jê derxistin
kelojk 1. kakila ku ji den-
dika þikandî hatiye der-
xistin 2. riþwet
-li kelojkan gerîn li qe-
zencên herwe û bêzeh-
met gerîn
kelpezî 1. cureyekî mar-
gîseyên ku li gorî her de-
verê rengê xwe digu-
herîne; kerpeze 2. durû
keltox kalemêrê hizhizî û
hopohopo
kelû [I] çivange
kelû [II] her meheke fal-
nameyê; birc
kelwaz sermaya xurt
kelxaçî kelezûrî
kelx keltox
kelxot diranketî
kem guhên biçûk an jî tu-
neyî; kur
kember qûþa navê
kemç careke lêxistina
þêr û hirçan
kemç bûn tûþî tundi-
yekê hatin û nîvî jê qut
bûn
kemçe amraza ku erdê
dikole
kemç kirin bi tundî lê
xistin û jê beþek qut ki-
rin
kemend bendê ku hil-
boqek bi serê wî ve ye
200
kemiþîn/dikemiþe/bi-
kemiþe 1. vepelîn ber
2. xwe quraftin ser û da-
qurtand
kemitandin/dikemitîne
/bikemitîne 1. (da ku
pirç zû jê daweþe) di ava
keliyayî de rawestandin
2. qefilandin
kemitîn/dikemite/bike-
mite 1. (da ku pirç zû jê
daweþe) di ava keliyayî
de rawestîn 2. qefilîn
kemîn tele, dafik
-kemîn danîn tele danîn,
dafik danîn
kemlan û giran weqûr û
awirþikestî
kemole satila devgirtî ya
pir mezin
kemxe qumaþê hevrîþimî
ken 1. besimîn, biþirîn
2. geþî *"kenê bêaran,
tê ji qulên dîwaran"
kenandin/dikenîne/bi-
kenîne 1. besimandin
2. rûgeþ kirin 3. dilxweþ
kirin
kenar kêlek
kenarî cureyekî çivîkan e
kend çal, xendeq, kortal
-kend û kosp çal û as-
tengî
kendal newala kûr; hen-
def
kendav xelîc, avteng
kendik 1. golika hilikî 2.
golika ku nebûye moz

kenefe avahiyê kewiþî
kengî/kengê çi wextî,
çi çaxî *"kengî bibare,
hingî zivistan e"
kenhar kesê kenandî
keniþt dêra filehan
keniz berdestiya jin
kenîn/dikene/bikene
1. besimîn, biþirîn 2. rû-
geþ bûn 3. hîrehîr kirin
*"bi hevalê xwe meke-
ne, dê bê serê te jî"
kenîþte perestgeha cihû-
yan
kenkene zengîn û hêzdar
kenloþkî kirin bi dizîka
qûnektî kirin
kenok rûgeþ
kenokî 1. rûgeþî 2. ke-
nok *"ne jina kenokî,
ne mêrê fêtokî"
kenze fayke
kepaze rezîl û riswa
kepaze bûn rezîl û riswa
bûn
kepaze kirin rezîl û ris-
wa kirin
kepen kulavê þivanan
kepenek [I] cureyekî çê-
reyê ye
kepenek [II] cureyekî ne-
xweþiya piþikreþê ye
kepenekî kesê ku bi ne-
xweþiya piþikreþê ketiye
kepez 1. dibûr, berpal 2.
kêrtê bilind
kepir çartaq, holik
kepîr [I] tiþtê windabûyî
kerb
kepîr [II] çêreyek e
kepîr [III] ji ber camaxê
zerbûna diranan
-kepîr girtin (diran) ca-
maxî bûn
kepû bevil, poz
kepûr xweliya giran
ker [I] 1. cureyekî ajalên
barkêþ ê ku ji hespê bi-
çûktir e 2. ehmeq *"bar
naçe ber kerê, ker diçe
ber bêr"
ker [II] kesê ku nabihîze
-ker û lal bûn bêdeng
guhdarî kirin, dengê xwe
nekirin
ker [III] parçe, hinek
kerafî/keratî 1. tirtûl,
ziqûm 2. merez
keramet îkrama ku Xwe-
dê li hin bendeyên xwe
kiriye
kerane [I] wekî keran
kerane [I] mîrkutê hesinî
kerate alava ku sol pê
asantir dikevine piyan
keravî cureyekî sewalên
ku li cemseran dijîn
kerax paleyê sewzeyan
keraxe garana keran
keraxî paletiya sewzeyan
kerb 1. kul û xem 2. bêrî
*“ez namirim bi vê
derbê, ez dê bimirim bi
vê kerbê”
-kerba xwe ji yekî der-
xistin hêrsa xwe bi tiþ-
tekî din ve aþt kirin
201
ker bûn
ker bûn [I] nebihîstin
ker bûn [II] parçe bûn
kerbeþ cureyekî striyan
e, pîjên keran *"qedrê
gulê çi dizane, kerbeþ
dibêje: 'kerê reþ' "
kerçove 1. aqilsivik, kêm-
aqil 2. peledîn, tiredîn
3. kerose
kerdenek hestîvk
kerdî 1. çala ku li der û
dora daran vedidin da
ku av tê de bisekine 2. li
gorî cureyan beþên
bîstanan
-kerdiyeke bîstanî avê-
tin di çalekê de cureye-
kî sewzeyan çandin
kerehû cureyekî bê ye
kereker [I] mînanî keran
bêteþe
kereker [II] bi dizîka û
bêdeng
kerem 1. destbelaþî 2.
comerdî
-ji kerema xwe heke zeh-
met nebe
kerem kirin 1. bexþek li
yekî kirin 2. îkrama yekî
qebûl kirin
-kerem ke fermo
kereng cureyekî çêreyê
ye û nepijî tê xwarin
*"gotin: 'kerengo warê
te li ku ye? got: 'ba diza-
ne' "
kereste [I] onî, dep
kereste [II] 1. malze-
202
me, naverok 2. bûjen
-keresteyê xav bûjenên
ku nehatine bikaranîn û
jê hilberînên curecureyî
tên çêkirin
kerexne kelbetanê ku pê
kûziyên êgir tên hildan
kerg destgeh
kergez cureyekî teyrên
berateyan e
kergît alaveke tevn-ra-
çandinê ye; hepik
kerguh kîvroþk, kêvrîþk
keribîn/dikeribe/bike-
ribe 1. behicîn 2. ke-
sirîn
keriftin/dikerife/bike-
rife ziqûm xwarin, ku-
reder xwarin, kul xwarin
kerik [I] mêweyên negi-
hiþtî, behîvk
kerik [II] di guh de kuna
ku di navbera guh û per-
deya wî de ye
-di kerika guh de qîrîn
(di dema bangkirinê de)
devê xwe dirêjî qulika
guhî kirin û wisa peyivîn
kerik [III] kerê biçûk
kerixandin/dikerixîne/
bikerixîne 1. jê vege-
randin 2. jê dan nefret-
kirin 3. jê bêzar kirin
kerixîn/dikerixe/bike-
rixe 1. jê vegerîn 2. jê
nefret kirin 3. tengezar
bûn
kerî [I] simbilên bipûrt ên

bi serê cîl û cegên ve
kerî [II] xilek pez ê ji 100
hebî heta 200’î *"heft
kerî pez, li bin siya da-
rekê mexel tên"
kerî [III] 1. parçe 2. bir
3. tîke *"nanê ku bibe
kerî, hev nagire"
-kerî kirin 1. parçe kirin
2. tîketîkeyî kirin 3. bir-
birî kirin
kerî [IV] rewþa nebihîsti-
na guhan
-xwe li keriyê danîn xwe
nebelediyê û nebihîstinê
danîn
ker kirin [I] tîke kirin
ker kirin [II] dengê xwe
nekirin
kerkedan sewaleke kovî
ya girs e û bi serê difnê
wî ve qiloçek heye
kerkere 1. nezan 2. tê-
negihiþtî 3. kerose
kerkovî cureyekî sewalên
kovî yên ku diþibihine
keran û rengê wan ji xê-
zên reþ û spî pêk tê
kerme rêxa hiþkirî ya ji bo
þewatê
kermêþ cureyekî mêþên
girs e û pêvedana wê bi
þewat e; moza keran
kerose ehmeq, kerkere
kerpeze kelpezî
kerpîç/kerpûç heriya
ku di qalibên çargoþe de
tê rokirin û di lêkirina
keser
dîwaran de li þûna kevi-
ran tê bikaranîn
kerseng 1. komikên
xweliyê ên wekî kevi-
ran dixuyin lê zû belav
dibin 2. xwîn û tiþtên
avî yên din ên ku bûne
pixtî
kersil silepor
kertek pir, zehf
kertik kewre
kerx 1. westiyayî 2. bê-
hêz 3. jihêzketî
kerxane 1. goma keran
2. xaneya zinayê; qeh-
bikxane
kerxerê þiverê
kerxur 1. cureyekî teyrên
berateyan e 2. mirovê
pir xurekxur
kes 1. mirovê nediyar,
þexs 2. ferd *"filan kes,
kerê barkêþiyê ye"
kesadî 1. kêmasî 2. xela
kesandin/dikesîne/bi-
kesîne (r) kesayetî li
cînavkê bar kirin
kesane ferdî
kesaxtin/dikesixîne/bi-
kesixîne 1. rûçikandin
2. çiqil kirin 3. verûtin
kesayetî þexsiyet
kesb 1. ked 2. qezenca ji
xebatekê
kesber keskê sût
kesberî sûtî
kesbik moriya nezerê
keser 1. keder, xem 2. êþ,
203
kesirandin
derd 3. bêrî keþîþxane dibistana ku
-keser kiþandin 1. êþîn keþîþan perwerde dike
2. hezinîn, derdomerdo keþk cureyekî þorbeyê ye
bûn 3. bêrî kirin keþklok 1. kade 2. nanê
kesirandin/dikesirîne/ hiþk-kirî
bikesirîne 1. êþandin keþkul þeleke kermeyî
2. derd lê rakirin 3. keþtî navgîneke zeryayî
westandin û pir tî kirin ya rêwîtî û barkêþiyê ye
kesirîn/dikesire/bike- -keþtiya asimanî cure-
sire 1. xemgîn bûn 2. yekî navgînên firoke yên
derdoyî bûn 3. tî bûn ku ji cîhanê rêwiyan di-
kesixîn/dikesixe/bike- bin ser hîvê an jî ge-
sixe 1. qeþirîn, heriþîn restêrkên din
2. rûçikîn -keþtiya perdedar cure-
kesîb xizan yekî navgînên raguhas-
kesk rengê çêreya ter a tinê yên ku bi alîkariya
neçilmisî perdeyên berbiba di avê
keskahî 1. sewzî, hêþi- de diçin
nahî 2. nesl keþtîvan ajovan û xebat-
-Keskahiya Pêxember karên keþtiyê; deryavan
Ehlubeyta Cn. Pêxember ketew çilmasa ajalan
eleyhiselam ketin/dikeve/bikeve [I]
keskesor (piþtî taviyên 1. wergerîn 2. hilweþîn
baranê) nîvçembera ren- 3. bihurîn 4. daketin
gîn a ku li esmên xuya *"ker ker e, nakeve nav
dibe; heftreng, kevana ava kûr"
Dawid ketin/dikeve/bikeve [II]
-bi ser keskesorê re (sewalên wekî seg û gu-
qefz kirin derî aqilan ran) velezîn, veketin
tev gerîn -lê ketin 1. îsabet kirin
keslan teral, lexer 2. tê gerîn
kestek kerpîç -ketin keleha qatil-batilê
keþ fîþenga ku di valahiyê 1. xwîna xwe kirin stûyê
de tê teqandin û na- xelqê 2. ji gotina xwe
gihêje nîþanê danegerîn
keþîþ popê filehan *"ke- -ketin kirasan (jin) heyz
þîþ, hero kadeyan nax- bûn, ketin kincan
we" -ketin zikê diya xwe

204
 kevî
pêrgî aramiyeke bêpa- kevel 1. postê pêz û
yan hatin hwd; eyar 2. lewhe
ketî 1. keftî, bêkes 2. bê- kevel kirin post kirin, gu-
xwedî *"ketî, bi xebatê randin
radibin" kever [I] çiyayê ji kevir û
ketxweda kesê ku di qes- zinaran pêkhatî
rên maldaran de hesabê kever [II] bizina belek-
xerc û mesrefê digire belekî/deqdeqî
keval weneyê bi dest kevil postê mihan
çêkirî û çarçivekirî kevir 1. ber 2. zinar 3. lat
kevalber kevirên ku berê *"kevir, bi kêvir dibe
li þûna kaxezê li serê di- dîwar"
hate nivîsandin -kevirê kehrebar cureye-
kevan 1. alava tîravêti- kî kevirên miqnatisî ye û
nê, qews 2. xwar 3. te- jê mûriyên gerdenî û tiz-
wiyayî biyan tên çêkirin
kevan bûn 1. xwar bûn -kevir bi ser yekî de gêr
2. tewîn kirin lome û gazinc lê
kevane çivange kirin
kevanek (r) di xalbendiyê -kevir kirin 1. rê bi kevi-
de nîþaneya ku diþibihe ran çêkirin 2. bi keviran
heyvikê, () bera yekî dan, ricim ki-
kevanjene 1. tîravêj 2. rin
kesê ku dibe bela û dike- -kevir li ser kêvir ne-
ve pêsîra xelqê man tu tiþt di dêst de
kevan kirin 1. xwar kirin neman
2. tewandin -kevir li ser kêvir nehiþ-
kevçik 1. amana ku xu- tin 1. her tiþt rûxandin û
rek pê tê xwarin 2. hes- tepeser kirin 2. qir û pir
tiyê sersîngê yî navendî kirin
*"dawet tune, li kevçi- kevirheste cureyekî ke-
kan digere" virên ku di ber beraþê
-di kevçika dil de lêxis- hesteyan de tê bicihkirin
tin 1. (da ku neks lê bi- û bi zivirandinê çîk vedi-
çike) di sersîngê de lê de
xistin 2. bi derbeke xe- kevî 1. kêlekên çem û zer-
dar lêxistin yayê 2. tixûb, sînor, sî-
kevçî kevçik tar

205
kevîþen
kevîþen qeraxa zeryayê kevneperest 1. paþverû
ya tenîsk a ku melevanî 2. muhafezekar
tê de ne dijwar e kevneþop dab û nerît,
kevkanî berdeqanî adet û urf
kevjal cureyekî heþera- kevneþopî gelêrî
tên jehrîn e kevok cureyekî çivîkan e
-kevjalê zeryayî cureye- û berê ji bo þandina na-
kî sewalên behrê ye û tê meyan dihatine bikara-
xwarin nîn
kevlan tûrik û derdana ku kevot [I] cureyekî çivîkan
tîran dikinê; tîrdank e û diþibihe kevokan
kevloþk qerçûmek kevot [II] dareke bêber e
kevkîkî tê werkirin tiþ- û jê amanên curecureyî
tek ber bi tiþtekî din ve tên çêkirin
avêtin; virvirkî avêtin kevz çêreyeke ku li qera-
kevn 1. neteze 2. qedîm xên çem û zeryayan hê-
3. jibîrbûyî 4. peritî 5. þîn dibe
rizyayî *"axa, tep davê- kevzî sewz, kesk
jin serê û defterên kevn kew kevok
vedikin" -kewa pehtî nêçira ku
kevnare 1. heyber û bû- bêzehmet bi dest dikeve
jenên dîrokî 2. têkildarî kewal sewal, terþ (pez û
berê bizin)
kevnebizot agirê ku ji zû kewandin/dikewîne/bi-
de hatiye pêxistin *"agir kewîne 1. dax kirin 2.
di kevnebizotan de di- biraþtin 3. (di kirîn û fi-
mîne" rotanê de) xapandin 4.
kevnedost hogirê ji mêj (derman) birîn pak kirin
ve û razdarê berê kewanî jina malê, kebanî
kevnekotik 1. têkberên *"kewanî bûn sisê, ko-
kevn û peritî 2. cil û pa- dik çûn ber sê"
lazên riziyayî kewar [I] 1. embar 2.
kevnemayî 1. heyberên çala zêd a di hundir de
dîrokî yên ku hîna li pi- *"çi bixî kewarê, ew tê
yan e an jî tên naskirin xwarê"
2. agehiyên dîrokî yên kewar [II] cihê ku mêþa
ku hîna jî di nava çanda hingiv lê hingiv datîne
jîndar de ne kewaþe [I] rûxiyayî

206
 kezwan
kewaþe [II] pûþ û pelaþ keyanî muxtartî
-kewaþe kirin (serê bane- keyitî mîrîtî, þahitî
kî) bi pûþ û pelaþî serê keybanû mîrxê, mîrxanim
banî ava kirin keyperest pêgirtî û he-
kewçêr meha dehemîn a valbendê pergala keyi-
salnameya zayînî tiyê; þahperest
kewden 1. ehmeq 2. gêj keys 1. firsend 2. derfet
kewderî dîkê çolê 3. pergal
kewgir nêçîrvanê kewan -keys xweþ qefaltin riya
kewiþîn/dikewiþe/bike- revê jê standin
wiþe (avahî) rûxîn û hil- keys kirin 1. tertîb kirin
weþîn 2. têkûz kirin
kewîn/dikewe/bikewe keyskirî 1. bitertîb 2. tê-
1. dax bûn 2. birijîn 3. kûz û bipergal
(birîn) pak bûn keyso/keysperest 1.
kewre hesinê girtikgirtikî firsendger 2. berje-
yê ku alavên qutkirinê wendîperest
pê tên tûjkirin; kertik Keywan gerestêrkek e
kewre kirin tûj kirin kezaxtin/dikezêxe/bi-
kewþen [I] hevrazê ku kezêxe kesaxtin
tav lê naxe kezeb 1. ciger 2. zarokên
kewþen [II] çêreyek e mirovî *"arê kezebê, ji
kewtekewt dengê dom- arê tenûrê germtir e"
dar ê reyîna segan kezixandin/dikezixîne/
kewtîn/dikewte/bikew- bikezixîne kesaxtin
te 1. (seg) reyîn, ewtîn kezî [I] guliyên por
2. (mirov) pizepiz kirin, kezî [II] edaleyên cendêk
beletewþ axaftin kezî [III] 1. xama 2. keça
kewtkewto çelçelok bermêr *"filan keso tu
key mîr, þah *"axa, bi deh dibêjî qey qîza kezî ye"
gundên xwe ve wisa ba- kezîn çavî
wer dike ku Xosrewê kezîkur jina ku porê
Key e" xwe qaçî kiriye û porê
keya rêvebire gundekî/ wê êdî nayê hûnan
taxekî; muxtar *"li dû zi- kezîzer jina gulîzer
vistanekê du bihar, di kezwan cureyekî daran e
gundekî de du keya na- û jê benîþt tê bidestxis-
bin" tin *"çêlik û dotin, kez-

207
kê
wan û kelandin li hev kêlan/dikêle/bikêle [II]
nayên" zevî cot kirin
kê 1. çi kes, kî 2. pirsa ku kêlangeh erdê ku ji cot-
bersîva wê kirde ye *"ga- kirinê re hatiye veqetan-
va Xwedê ji yekî re li hev din
tîne, nabêje: 'tu kurê kê kêlek 1. hind, tehêl, 2.
yî?' " hêl, alî *"kêleka xwe ya
kêç cureyekî bihokên bi- birêx, li rêhevalan me-
çûk e, di qirejiyê de û bi de"
xwînê dijî -kêleka xwe dan kêleka
kêf zewq û sefa bokeberanan tevî mêr-
-kêf jê re hatin 1. zewq xasan rabûn û rûniþtin
jê wergirtin 2. tahmijîn kêlik [I] demeke pir hin-
3. hez kirin dik; xulek
kêfþing kevjal kêlik [II] kevirê serê me-
kêfxweþ 1. kesê ku tem- zelê miriyan; kêl
têla wî baþ e 2. kesê ku kêlindî alava çandiniyê
ji tiþtekî razî ye 3. þa û ya ku pê giya û zad tê
þanaz çinîn
kêfxweþ bûn 1. jê razî kêlî 1. bîsk, xulek 2. karê
bûn 2. þa bûn 3. hal- ku ewqas ne pêwist e û
xweþ bûn di asta duyemîn de tê
kêfxweþ kirin 1. jê razî 3. bone 4. dirûna girs,
kirin 2. þa kirin 3. halx- þêl
weþ kirin kêlûk jina nemisilman
kêfxweþî 1. razîtî 2. an jî ji neteweyeke din
þadî 3. halxweþî kêlûn kilîla mezin a
kêl [I] dirûnên girs, þêl darînî an jî hesinî ya
-kêl kirin bi dirûnên girs ku ku pê dergehên me-
dirûtin, þêl kirin zin tên dadan
-kêlkêlî kirin þêlþêlî ki- kêm [I] ava birîn û piz-
rin, bi dirûneke demde- rikê; cerahat
mî dirûtin -kêm û amas cerahat û
kêl [II] kevirên ku meze- îltihab
lên miriyan pê tên nasîn kêm [II] 1. hindik 2. bi-
kêl [III] gav, kat çêx 3. nekemilî *"aqilê
kêlan/dikêle/bikêle [I] kêm, riya xwar ber bi
erd kolan hevalê xwe dixe"

208

-kêm û zêde 1. hindik û
pir 2. virde û wêde 3.
di vê navberê de
kêmanî 1. kêmasî 2. xe-
letî 3. qusûr *"kêmani-
ya kesekî, ji kesekî din
re nabe bar"
kêmar 1. hejmara hindik
2. neteweya ku di nav
neteweye ke din de hej-
mara wan ne zêde ye
kêmasî 1. karê ku li gorî
pêdiviyê nehatiye qe-
dandin 2. qusûr û nivîþ-
kanî *"her xweþikek, kê-
masiyeke wê heye"
kêmber endazeya ku ne
fireh e; berteng
kêm bûn 1. nekemilîn 2.
hindik bûn 3. daketin
*"gotin: 'kero, dehþikek
ji te re çêbû'; got : 'alifê
min kêm bû û barê min
jî zêde bû' "
kêmek di hesabdariyê de
nîþaneya ji hejmarekê
daxistina yeke dîtir, (-)
kêmendam kesê ku enda-
mekî wî nivîþkan e
kêmendazî tevgerîna ne
li gorî pêwistiyê
kêmendazî kirin (peywir
li gorî pêwistiyê) bi cih
neanîn
kêmî 1. hindikayî 2. biçê-
xî 3. kêmasî
kêm kirin 1. hindik kirin
2. daxistin 3. jê birîn
kêþ
kêmlebat kesê nivîþkan
kêmlebatî rewþa nivîþka-
niyê; seqetî
kêmnetewe gelê kêmar
kêmxwînî cureyekî ne-
xweþiyên ku têkildarî
xwînê ye
kêr [I] fêde, sûd
kêr [II] alava qutkirinê
*"kêr, kalanê xwe nabi-
re"
kêrakî roja yekþemê
kêran darê stûr ê ku
davêjin ser banekî fireh
û ên biçûk jî li ser wî
datînin; garîte
kêrik 1. kêra berikê 2.
kêra kalanî *"hesinê bê
esas, ne dibe kêrik ne jî
das"
kêr kirin 1. bi alava qut-
kirinê birîn 2. hesta ye-
kî heriþandin 3. bi kêrê
lê xistin
kêrnehatî 1. bêkêr 2. bê-
fayde 3. jinkok/mêrkok
*"jina kêrnehatî, avê
dirijîne û dibêje: 'xêr e' "
kêrtik [I] kewre
-kêrtik kirin bi kewreyê
tûj kirin
kêrtik [II] girtik, girnoz
-kêrtik-kêrtikî kirin 1.
girtikgirtikî kirin 2. qe-
lîþtekên biçûk tê de çê-
kirin
kêþ [I] kêþan *"diran
biêþe, derman kêþ e"
209
kêþ û mêþ
-kêþ û vekêþ 1. birin û ya darê"
anîn, kaþ û berkaþ 2. bi- kêz cureyekî bihukan e
lindbûn û daketina ava kêzgilolk kêzika gûgerîn
deryayan; med û cezr kêzik kêza biçûk
kêþ [II] û mêþ 1. heþerat kêzim kêzim
2. bihok 3. kêzik kêzîn [I] kîzên
kêþ [III] 1. pîvan 2. di pî- kêzîn [II] 1. borî, lûle 2.
vanê de wekhevî cihoka binaxeya gemarê
kêþ [IV] 1. keyskirî 2. 3. gizirîna tiþtê avî
tiþtê baþ jenandî kêzîn kirin 1. (tiþtê avî) ji
kêþ [V] erdê ku bi ava lî- ber çûn 2. gizirandin
çan tê avdan kêzm 1. darê ku wekî piþ-
kêþ [VI] kesê ku bûjenên tekê tê bicihkirin 2. sing,
sermestiyê dikêþe þêt
kêþ [VII] doz kiç (di zimanê zarokan
kêþan/dikêþe/bikêþe 1. de) þikestî
neqil kirin 2. pîvandin kiç bûn (di zimanê zaro-
3. dûyê baçikê hilkiþan- kan de) þikestin
din gewriya xwe kiç kirin (di zimanê za-
kêþbar mal û milkê ku ra- rokan de) þikandin
guhastina wan pêkan e kifþ 1. diyar 2. vekirî 3.
kêþe 1. arîþe, gelemþe, berbiçav 4. xuya *"des-
mesele 2. hevseng tên helawxuran, timî
-kêþeya neteweyî mese- kifþ in"
leya miletekî kifþ bûn 1. diyar bûn 2.
-kêþeyên navneteweyî xuya bûn
hevsengên di navbera kifþ kirin 1. diyar kirin
koma gelan de 2. xuya kirin
kêþim bejn û bal kihêl hespê çê *"kihêl, di
kêþwer cazibedar, baldiz bin mêrxasan de dibe-
kêvjal kevjal zin"
kêvrîþk/kêvroþk sewale- kil [I] dermanekî reþ î ku li
ke giyaxur a ku lingên çavan didin da ku bede-
wê yên pêþîn kin in û bi wiyê bide û êþan bibire
beza xwe ve navdar e, -kil kirin çav bi kilî reþ ki-
kerguh *"adarê kêvrîþk rin *"kesê ku ket dawe-
sibehan xwîn dimîze, tê, dê xwe kil bike"
nîvro xwe davêje ber si- -kil ji çavan dizîn di ki-

210
 kinare
rêtiyê de pispor bûn tiþtê ku xuyana wî li mi-
kil [II] her careke çelqan- rovî xweþ nayê
dina meþkê kilîl 1. mifteh 2. zirze
-li kilê xistin 1. meþka *"kilîla malê, bi deriyê
dêw kiyan 2. di hêlekanê gomê nayê"
de hejandin kilîl kirin 1. dadan 2. zir-
kilam stran, goranî *"heft ze kirin *"derê xwe rind
kilamên hirçê hene, he- kilîl ke, cîranê xwe diz
mî jî li ser hirmiyan e" dermexe"
-kilamên serhewa stra- kilîkilî darkutik
nên rûniþtî yên dirêj kilîn/dikile/bikile 1.
-kilam avêtin ser yekî di (mast) hatin kiyan 2.
stranê de qala yekî kirin wekî kiyanê hejîn
kilambêj stranbêj *"he- kilor kade
ke kilambêj destê xwe kilox qafê sêrî, tepa sêrî
danî ber guhê xwe, diza- kils xweliyeke ji kevirê spî
ne dê çi bibêje" yê nerm tê çêkirin û xanî
kilandin/dikilîne/bi- pê tên boyaxkirin/ se-
kilîne 1. (bi meþk an jî yandin *"derba evdan,
sirsûmê) dew kiyan 2. esasê kilsê ye û xera na-
wekî kiyanê hejandin be"
kilaw pûþiya serê jinan; kij seqa
mêzer kijûr arîk
kilb mixê dirêj û stûr; kimê parçeyê ku pê devê
mûrç derdankên þûþeyî tê gir-
kilçan çiraya destan tin
kilçêv pênûsa kilkirinê kimil 1. kaw û kibar 2. qu-
kildan derdana ku kil tê re
de tê parastin -kimil kimil meþîn qu-
kilekil dengê domdar ê re qure bi rê ve çûn
ku ji kiyana meþk an jî kin 1. kurt, nedirêj 2. qol
sursûmê tê *"kirasê hesûdan, hema-
kilêb alava kaxkirinê sa kin e"
kilisandin/dikilisîne/bi- kinahî 1. kurtî, nedirêjahî
kilisîne bi hev ve zeli- 2. qolî
qandin -bi kinahî bi kurtasî
kilimkotî 1. kesê ku ser û kinare alaveke mûsîqayî
sîçeyê wî baþ naxuye 2. ye, ûd

211
kin bûn
kin bûn 1. kurt bûn 2. jî kiranî bike"
vekiþîn 3. qol bûn kir [III] îþkar *"kiran kir
kinc çek, libas, cil *"kin- û nekiran ji xwe re bir"
ca ku ket ber pîneyan û kiranî kirarî
serê ku ket ber þîretan, -kiranî kirin hesab kirin
bi kêrî tiþtekî nayên" kirar (r) di hevokê de xwe-
-kinc li xwe kirin çek/cil diyê çalakiyê; fail, kirox,
li xwe kirin kirde
kind 1. zilet, ketîtî 2. kirarî 1. hesab 2. xwedî-
bêrûmetî tî 3. kirdetî
-kinda tirs û birsê bêrû- kiras kinca tenik a ku di
metiya newêrektî û zik- bin de tê lixwekirin *"bej
birçîtiyê na heyranê, her kiras lê
kindik rindik û çîçik tê"
kindir bendê stûr ê pem- -tim di kirasekî de man
boyî yê ku piranî pê 1. her xizan û bi awayekî
devê telîsan tê dirûtin bêhêz man 2. nan dîtin
kinêr birîna ku tê de kêm û bêav man
civiyaye hev; kînor -kirasê bêpêsîr li yekî
kinêzet 1. þirdan 2. sil- kirin tiþtê nemayî anîn
sile, xeleq sêrî û kepaze kirin
king hêt kirdan [I] darikê ku gilfi-
kinik 1. bejnkurt, xirdik ka hêvîr pê tê mehtkirin
2. qolik û vekirin; kerdenek,
kin kirin 1. kurt kirin 2. hestîvk
vekiþandin 3. qol kirin kirdan [II] egîd û jêhatî
kinoþ bexîl, çikûs kirdar karguzarê ferma-
kinoþe gêzî, siqayîl nên xwediyan
kinûþ rengê benefþî yê kirdarî karguzariya fer-
lap vekirî manan
kir [I] guhê kin, kur kirde kirar
kir [II] îþ û çalakî kirdetî sexbêriya karekê
-kira xwe kiranî kirin 1. pêkhatî
tenê bi gotina xwe kirin kirekir dengê domdar ê ji
2. dora xwe nedan tu hêrana tiþtê hiþk tê
kesî 3. mafê xwe bi ser kirekir kirin ji ber hêra-
kesî ve bernedan *"bi na tiþtekî mînanî þêkir û
dinê biþêwire, kira xwe hwd deng derxistin

212
 kiþîn
kirê heqê ku berdêla tiþ- kirp [II] (r) giraniya den-
tekî kirêkirî ye; deman gê ku ji devan belav dibe
-kirê kirin tiþtek heta ma- kirpandin/dikirpîne/bi-
weye kifþkirî bi berdê- kirpîne (r) 1. li serê ra-
lekê dan kesekî din; de- westîn 2. giranî dan ser
man kirin 3. kirekir kirin
kirêt 1. qirêj 2. gemar 3. kirtemûk cureyekî çêre-
sik, lewitî yê ye û nepijî tê xwarin
kirin/dike/bike 1. pê kirt 1. dengê kotinê 2.
kanîn 2. bi cih anîn 3. bertîl, qirt 3. parçe
danîn *"tiþtê ku destan -kirt û pehn serobero, ke-
kir, kesan nekir" teber
kiriyar bikirê daîmî kirtekirt dengê domdar ê
kiriyarî kirîna daîmî kotina tiþtekî hiþk an jî
kirîger bikir, muþterî nîvhiþk
kirîn/dikire/bikîre 1. kirtekirt kirin ji ber koti-
standin 2. bi berdêlekê na tiþtekî hiþk an jî nîv-
tiþtek wergirtin hiþk deng derxistin
-kirîn û firotan standin û kirtik parçe
dayîn kirtik-kirtikî parçeparçe-
kirîv kesê ku zarok di pê- yî, parparî, zîvalzîvalî
þa wî de tê sinetkirin kirtopk kartol
kirîvî kesên ku bi sinetki- kirû rûdan, bûyer
rina zarokan a di pêþên kirûr hejmara nîvmîlyonê
hev de bûne dostên hev kiryar [I] xwediyê çala-
*"mirîþk û rovî, danay- kiyê; fail, kirox
nin kirîvî" kiryar [II] pêkanîn
kirkirk xaþxaþk kisp kusp
kirkirik xurtxurtûk kispik kuspik
kirkirîn/dikirkire/bi- kiþ 1. beradana sewalên
kirkire (dil) bijîn û da- bibask 2. banga navtê-
xwaz kirin dana kûçikan
kirkirok boriya ku xwarin kiþandin/dikþîne/bik-
tê re derbasî aþikê dibe þîne 1. kaþ kirin 2. pî-
kirman duz, keleh vandin
kirnoþ secde kiþik lîstika mîran/lîsti-
kirp [I] levenê ter ê ku jê ka sedrencê
ka tê bidestxistin kiþîn/dikiþe/bikiþe 1.

213
kiþ kirin
herikîn 2. vekiþîn 3. (se-
walên marîjok) meþîn
*"av dikiþe, lê aþ li cihê
xwe dimîne"
kiþ kirin 1. nav tê dan
2. teþwîq kirin
kiþkiþandin/dikiþkîne/
bikiþkiþîne xwe wekî
maran bi erdê erd re ki-
þandin
kiþkiþî hev kirin 1. ke-
sek/segek berdan kese-
kî/segekî din 2. nav tê
dan
kiþt û kal çandinî, ziraet
kit 1. lib, heb 2. fer
-deh kitî salan 1. deh sa-
lan li ser hev 2. tam deh
salan
kitan 1. cureyekî qumêþ e
2. kincên ji vî qumaþî
kitêb pirtûk
kitik pisîk
kit kirin gez kirin
kitkitî tartarî
kitkitî bûn yek li vir û
yek li dera han bûn; tar-
tarî bûn
kitkitî kirin yek danîn li
vir û yek li dera han; tar-
tarî kirin
kiwê ko
kix (di zimanê zarokan de)
qirêj û gemarî
kix bûn (di zimanê zaro-
kan de) qirêj û gemarî
bûn
kix kirin (di zimanê zaro-
214
kan de) qirêj û gemarî ki-
rin
kiyan/dikê/bikê 1. mast
di meþkê de kilandin 2.
çelqandin *"ê ku dêw
dikê, qunê jî ba dike"
kiz [I] bêhna kizirînê *"bî-
na kiz, tê ji mala diz"
kiz [II] mirovê ku baþ li
ser û sîçeyê xwe dinêre
kiz [III] zû û hêsa
-kiz girîn 1. bi hêsanî gi-
rîn 2. zûzûka girîn
kizgiriyok 1. kesê ku bi
hêsanî digirî 2. kesê ku
zûzûka digirî
kizik kezî, kirtkirtîk
kizin [I] xortê ku hîna
simbêlên wî dernehatine
kizin [II] erdê ku ne ber-
dar e *"mêrê serjinik,
berxê mîjo, þûva bi ki-
zin tu tiþt jê dernayê"
kizirandin/dikizirîne/
bikizirîne pûrta ser
çêrmî bi êgir þewitandin
*"agir girtibû mala yekî,
yekî jî ser û pê ber diki-
zirandin"
kizirîn/dikizire/bikizi-
ne 1. pûrta ser çêrmî bi
êgir þewitîn 2. ji dil û hi-
navan þewitîn
kizîr 1. wezîr 2. þêwir-
mendê mîr 3. navberkar
*"ez mîr tu mîr, kî dê bi-
be kizîr"
kizwet 1. qiyafet 2. ser û

sîçe
kî çi kes *"mêr tev mêr
be, jin tev jin be, kî dê
muhtacê kê be?"
kîjan ji wan çi kes/tiþt
*"divê mirov zanibe ku
serê mirovî li ser kîjan
kevirî ye"
kîn hest û daxwaza tolhil-
danê
-kîn girtin hest û daxwa-
za tolhildanê hewandin
kîndar xwestiyê tolhil-
danê
kîp 1. qayîm 2. þidiyayî
-kîp kirin 1. þidiyayî girê-
dan 2. guvaþtin 3. tê-
kûz kirin
kîper dorana zirav
kîr endamê mêraniyê û
nêrtiyê; mûzî, qemo, xir
*"betal ma û kîrê bavê
xwe da ber dasan"
kîs 1. derdanê biçûk; tû-
rik 2. derdana diravan;
peldank *"ew mirov ne-
zan e, ê ku aqilê wî ji kî-
sê xelqê be"
kîsik tûrikê biçûk
kîso kûsî *"kîso jî hêkên
xwe dixe bin axê û dibê-
je: 'heke Xwedê viyabe
dê derxe' "
kîþwer 1. werza hewayî
ya deverekê; îqlîm 2.
welat, herêm
kîte (r) dengê ku bi carekî
de ji devan belav dibe
koçer
-kîte bi kîte bi hûrgilî, bi
berfirehî
kîtandin/dikîtîne/bikî-
tîne (r) parçe bi parçe
peyv bi lêv kirin
Kîwan gerestêrkek e
kîzên 1. destþok 2. hema-
ma serþûþtinê
Ko [I] gerestêrkek e
ko [II] alavên qutkirinê
yên ku devê wan nabire
û divê bên tûj kirin
-ko bûn (alava qutkirinê)
tujiya xwe winda kirin
-ko kirin (alava qutkirinê)
tujî jê birin
ko [III] di germê de þîþtir-
girtin û sefgirêdana pe-
zê spî, kiwê
-ketin koyê (pez) ji ber
germê serê xwe kirin bin
zikên hev û rawestîn
koc kilîla ku bi ser ve da-
vêjin ser deriyan
koç 1. hicret, barkirin 2.
penaberî *"zozanvanî
rabûn koçê, aranvani-
yan da bin boçê"
koçber 1. muhacir, barki-
rî 2. penaber
koçberî 1. hicret, barki-
rin 2. rewþa penaberiyê
koçek 1. semajen, reqase
2. zanayê êzidiyan
koçer 1. muhacir 2. kesê
ku ne þêniyê tu cihî ye
*"ava çeman xwiþexwiþ
e, koçer nabêjin: 'dewê
215
koçerî
min tirþ e'" teng dibe"
koçerî 1. rewþa neakin- -kok kirin qelew kirin,
cîbûnê; muhacirtî 2. lîs- dermal kirin
tikeke govendê ye *“ko- kokim kal û pîra hizhizî
çerî, jê dûr e rencberî” kokiresî bah, þehwet
koçêre koderî kokos cureyekî alava ti-
koçik hêwana pêþwazîki- tûnkêþiyê ya ku qelûna
rina mêvanan wê xortimkî ye; nargîle
koçk qesr û sera kol [I] 1. kêrt 2. girê bi-
koç kirin (ji cihekî ber bi çûk ê ku ji erdê zêde ne
cihekî din ve) bar kirin bilind e
kod 1. derdana ku pê zad kol [II] bêqiloç *"bizina
tê pîvan 2. elb *"koda ti- kol hînî danûyan bibe,
jî, bi a vala mede" îflah jê nabe"
koderî 1. demana çêreya kol [III] deyûs
erdekî 2. cureyekî pir- kolan 1. cade, paxan 2.
tiyê ku jin jê kirasan di- kuçe, ziqaq *"kolan, tu
dirûn; çît carî nakevin bi ser ba-
kodik elbik *"kebanî bûn nan"
sisê, kodik çûn ber sê" kole 1. bende, evd 2. xu-
kodqelên sedemê bêyomî lamokê berjewendiyên
û teþqeleyan; serxur xelqê
kofî cureyekî pûþiya serê koledar 1. erka ku bende-
jinan a gelêrî ye *"jinê tiyê li ser gelan ferz dike
got: mêrik min ji te re 2. xwediyê bendeyan
zarokek anî, kofî û kitan koletî 1. bendetî 2. olam-
danî" karî
koga firoþgeha mezin kolê deyûs
koh 1. çiya, gir 2. kir kolik 1. malika biçûk 2.
kok [I] 1. reh û rîçal 2. xaniyê kavilbûyî
tar û hîm *"her giya li -kolik lîstin malikanî -ya
ser koka xwe þîn tê" ku lîstikeke zarokan e-
-koka zer zehferana Hin- lîstin
distanê kolîn/dikole/bikole 1.
kok [II] qelew erd qelaþtin 2. kûr kirin
-kok bûn qelew bûn, bi *"mezbût bikole esas, ji
goþt bûn *"bet çiqasî bo ku dil neke wasewas"
kok dibe, ewqas cih lê -lê kolîn 1. lê gerîn 2. bi

216
 kordûnde
kûrbînî lê nêrîn yî yên artêþê de komasi-
kolîtik qelaxa kermeyan ya keþtiyên leþkerî
koloz kumê ji hiriyê kom kirin 1. civandin 2.
kom civat *"agir berda berhev kirin
komê, xwe da fêza komkujî qetliyam, qir
zomê" kompere diravên ku ji bo
komar pergala ku ramana mebestekê hatine civan-
gelemper tê de serdest din
e, cumhûriyet komstêr stêrên ku nêzîkî
kombers alava ku agehi- hev in û bi þiklekî xwe-
yan bi awayekî dîtbar, ser komekê çêdikin
bihîstwer û nivîskî kom kon malika ku ji mû û qu-
dike û radigihîne; xêv- maþê sext tê çêkirin, bi
jimêr stûn, sing û werisan li pi-
kom bûn 1. civîn 2. col yan tê girtin; reþmal,
bûn xêvet *"gundê bê rez,
kome 1. girse 2. zumre konê bê pez, mirovê
komel 1. civat 2. cimaet bibêje ez û ez hemî ne
komelayetî civakî tu tiþt in"
komele tevgera komeke -kon vegirtin reþmal ava
mirovan a ji bo arman- kirin
ceke zagonî an jî derza- kone 1. hiþyar 2. dekbaz
gonî konik tevnika pîrhevokê
komik civata piçûk kop goc, qop
komir 1. segê ku baþ ha- kopal gurzê giyayî
tiye xwedîkirin 2. zordar kopare palanê hêþtiran
û sitemkarê têrxwarî kopel lûtke
komir bûn 1. seg (ji ber kopî gocî, qopî
xwedîkirineke baþ) qelew kop bûn goc bûn
xuya bûn 2. bi hil û he- kop kirin goc kirin
ramiyê têr bûn kor kesê ku çavên wî
komir kirin 1. seg baþ nabînin; nebîna *"ji çavê
xwedî kirin û qelew kirin kor, ronahî nayê xwes-
2. bi hil û heramiyê têr tin"
kirin kor bûn nebîna bûn
komkarî karê ku ji aliyê korderzî derzîreq
piraniyekê ve tê pêkanîn kordûnde 1. wareþ, bêza-
komkeþtî di hêzên derya- rok 2. kesê ku zarokên

217
korebîn
wî yên kurînî tunene
korebîn kesê ku dîtina wî
ne erênî ye; bedbîn
koreçemk 1. kesê ku fe-
raseta wî aloz û genî ye;
ferasetkor 2. genefis
koremar marê kor *"filan
kes koremar e"
koremiþk miþkê kor
korerê kuçeya ku pêþiya
wê girtî ye
korik [I] ronahiya boþ
korik [II] di simbilê de li-
ba xerabî ya ku bûye rijî
koritî rewþa nedîtina ça-
van
korîgan cureyekî ketan e
û kulîlksor e
kor kirin 1. nebîna kirin
2. çav derxistin 3. ko ki-
rin
kort çal
-kort bûn kûr bûn
-kort kirin kûr kirin
kortal 1. kendal 2. çala
kûr 3. hendef *"kor bi
destê kor bigire, dê tev
têkevin kortalê"
kortik çalika biçûk
-kortika qûnê qelîþteka
qûnê
kosp asteng
koþîn/dikoþe/bikoþe
ketin hevrikiyê
kotek lêdan
kotekî bi darê zorê
kotel avahiyê ku ji bo bî-
ranîna bûyerekî li cihê
218
bûyerê tê avakirin
koter xemla stûyan
kotewarî tenezul, daqûlî
kotin/dikoje/bikoje bi
diranan gest kirin û xwa-
rin *"dar bi kotinê,
însan bi gotinê"
kotir kevok
kotkoto kesê ku gotegota
wî êdî her kesî aciz dike
kov 1. xwarbûna ber bi
hundir ve 2. hotik
koval helezonî, levaliyayî
kovan 1. xem û keder 2.
derd û keser 3. bêrî
kovar weþana li gorî de-
meke diyarkirî
kovik alava rêtinê ya ku
pê tiþtê avî li derdaneke
devbiçûk tê neqilkirin
*"aqil, bi kovikê nekiri-
ne seriyan"
-kovika qûne qelîþteka
ku li nava her du hêtan e
kovî 1. hov 2. wehþî
kox 1. xaniyê xerabûyî 2.
kenefe 3. punga mirîþ-
kan; koxik
koxik cihê ku mirîþk, wer-
dek û hwd lê tên êwiran-
din
koy çiya
koyistan erdê çiyayî
koz êwirgeha berx û ka-
ran *"berxê xelqê, di ko-
za mirovî de mezin na-
be"
kozere kaya girs; qesel

kozik çeper, sîber, qelaçe
-kozik danîn kemîn û tele
danîn
ku [I] gihanekek e
ku [II] 1. heke 2. eger
ku [III] kîder *"ker bi ku
de here jî cardin ker e"
kubar kaw û nazik
kubarî kawî û naziktî
kuç 1. kuncik 2. kevir
kuçe riyên di nav bera
avahiyan de; ziqaq *"da-
wiya derewan, kuçe ye"
kuçik sê kevirên ku datî-
nin bin sîtilên ser êgir,
xaçirgan *"agirê kuçi-
kan, timî germ e"
kuçke riya ku dawiya wê
girtî ye *“dawiya dere-
wan, kuçke ye”
kudandin/dikudîne/bi-
kudîne 1. vekiþîn 2. do-
mandin *”dijminatî bi
kuþtinê, rê bi kudandi-
nê”
kudik 1. têjika hirçê 2.
têjika hêþtirê *"dema ku
hirç pîr bû, kudik bi gu-
nikên wî dilîzin"
kufik afnik
kufikî afnikî
kuj goþe, guç, çim
kujer kuþtox, qatil
kujme miqdar
kukurd kurkût/kerkût
kul 1. birîn 2. keser 3.
derd *"çavê bikul, ji yê
kor çêtir e"
kulfik
-kulê bixwe! ziqûm û
jehrê bixwe!
kulab 1. çakil 2. pençe
kulang sermil
kulav 1. raxistina ku ji li-
vayê hatiye çêkirin 2.
baraniya þivanan a ku ji
hiriyê ye
kulb têrnexur
kulbe kilêb
kule perdeyeke tenik a ji
bo xweparastina ji pêþ û
mêþan; tulbend
kulek [I] pêseqet, lingor,
pêgoc *"baz bi bazan,
qaz bi qazan, mirîþka
kor bi dîkê kulek re"
kulek [II] 1. paceyên bi
ser banê avahiyê ve 2.
kunên bi ser banan ve
*”diz û malxwe bibin
yek, ga ji kulekê re jî
dertê”
kuleke kulek, lingor
kuleng derdanka darînî
ya ku tiþtên avî dikinê
kulêmek her du hestiyên
ku lingan bi gewdeyî ve
girêdidin
kulfet zar û zêçên mirovî
*"kulfet, þûrê dudev in
li piþta bavan"
kulfik 1. di tenûran de
kuna dûkêþk 2. kunên
bêfilan 3. kunên di go-
man de wekî kulekan
dihêlin *"beza pisîkê he-
ta ber kulfikê ye"
219
kulibîn
kulibîn/dikulibe/bikuli- kulovank gopika sêrî
be 1. ji ser hiþ çûn 2. kum pûþiya serê mêran
har bûn 3. zû birçî bûn *"derziya xwe, di ber
*"mitrib kulibî, def qeti- kumê serê xwe re kir"
ya" -kum avêtin pev çûn
kulik nexweþiya ajalan a -kum dirandin rik hatin,
ku dibijine mirovan û a- bihêrs bûn
jalên din jî -kum ketin çavan 1. di
kulindir kundirê ku hun- rewþeke nebaþ de bûn 2.
dirê wî tijî goþtê hêrandî fors lê þikestin
dikin û wisa dipijînin -kumê yekî li serê yekî
kulî [I] hespê pîrê din bûn di kar û tevgerê
kulî [II] libên berfê *"ha de þibihîn hev
kulî xwar, ha qulî xwar" kumik serê kuvarkan
kulîçe 1. kadeyên hûrik kumiþandin/dikumiþî-
2. bîþî ne/bikumiþîne 1. hil-
kulîlk biþkuya serê çêre û weþandin 2. daqurtan-
çiqilê darê ya ku reng- din
rengî vedide *"demek a kumiþîn/dikumiþe/bi-
kulîkan e, yek a sosinan kumiþe 1. hilweþîn 2.
e" helîn
kulîn/dikule/bikule [I] kumzirx puþiya seran a
1. gocegoc meþîn 2. ku ji tundiya derbeyên
lingîrî bi rê ve çûn derveyî diparêze
kulîn [II] 1. jûra erzaq û kun 1. qulik 2. qûn
nivînên malê 2. di reþ- kuncik quncik *"jina xel-
malê de beþa ku ji bo er- qê ramûsanek e li kun-
zaqê malê hatiye veqe- cikekî, hespê xelqê mey-
tandin *"barana havînê, danek e li pêþbirkekî"
þil nekir binê kulînê” kuncî cureyekî zadê ku jê
kulkulîn/dikulkule/bi- rûn tê bidestxistin û bi
kulkule bi zor û zeh- ser kadeyan de tê reþan-
metî xwe bi erdê re ki- din
þandin û wisa meþîn kund cureyekî teyrên þe-
kulm 1. kefedest, felqe- vê ye; bûm *"gotine:
dest 2. çeng, gulmist ‘kundo mirî pir in an
*"bi kulman meçin zindî?' gotiye: 'zindiyek
dirêþê" tenê zêde ye, ew jî di bin

220

emrê jinê de ye' "
kundêle têjika berazî
kundir [I] cureyekî sew-
zeyan e û pijandî tê xwa-
rin *"kundirê mîranî,
çêtir e ji þekirê þîranî"
kundir [II] mirovê bêkêr
kunêr kînor
kunker alava ku pê tiþ-
tan qul dikin
kur [I] law, zarokê nêrîn
*"mêl ne ji kurê qenc re
dayne, ne jî ji yê xerab
re"
kur [II] sewala ku guhên
wê biçûk in
kur [III] li zozanan erdê
nermehur (bê kevir)
kurap lawê apî; kurmam
kurbeþk cureyekî sewa-
lên çolê ye
kurd gelê ku ji Tofanê vir-
detir li Navçêmkê û do-
raliyên wê dijî
kurdayetî kurdbûn
kurdewerî têkildarî nete-
weya kurd
kurdî zimanê gelê kurd
kurdînas pisporê ziman
û wêjeya kurdî
kurdnas pisporê çand û
dîroka gelê kurd
kureke kesê ku ji bilî xwa-
rin û rîtinê bi kêrî tiþtekî
nayê
kurik lawik
kurisandin/dikurisîne/
bikurisîne 1. kotin û
kurmanc
hêrandin 2. peritandin û
pizirandin 3. komir kirin
kurisî hêrandî û pizirî
kurisîn/dikurise/biku-
rise 1. dan kotin û hê-
randin 2. peritîn û pizi-
rîn 3. komir bûn
kurî 1. cehþik 2. caniya
viringî *"aqilê kurî, ca-
niya dêlî"
kurk keçêça hêkþêlandin
û cûcikderxistina ajalên
bibask ên malê û firin-
deyên çolê
-ketin kurkê 1. (ajalên
bibask û firindeyên ço-
lê) li ser hêkan melisîn
û cûcik derxistin 2. (mi-
rov) di cihekî de rûniþtin
û derneketin derve 3.
pir egle bûn
kur kirin 1. kurtisandin,
qusandin 2. tiraþ kirin
*"kê karê pir kiriye, kezi-
ya xwe kur kiriye"
kurm cureyekî bihukên
biçûk e; dikeve birînan,
fêkî û sewzeyan û wan
xera dike
-(dil) kurmê tiþtekî ki-
þandin xwestin û dil kir-
kirîn
-kurm tê de gerîn 1. ne-
tebitîn 2. bi tatêla tiþtekî
de hilketin û daketin
kurmam kurap, pismam
kurmanc 1. milekî gelê
kurd e 2. kesê ji vî milî
221
kurmancî
kurmancî 1. zaravayê kurtepist paþbêjî
herî berbelav ê zimanê kurtêl bermayiya xwarinê
kurdî 2. têkildarî dab û kurxal lawê xalê mirovî
nêrîtên kurmancan kurxaltî lawê xaltiya mi-
-kurmanciya reþbelek rovî
axaftina ku her kes tê di- kuskî derdanka darînî û
gihêje mezin a ku þerab tê de tê
kurmet lawê meta mirovî meyandin
kurmî tiþtê ku kurm ke- kuskusandin/dikusku-
tinê sîne/bikuskusîne ça-
kurmî bûn ji ber ketina vên xwe korevîçkî veki-
kurman xerab bûn rin û girtin
kurn 1. hewzê avê 2. a- kusp kesê kin û qelew
firê ku ji textikan çêdi- kuspe 1. qalikên silqan
kin û bireke pêz dikare 2. her cure xwarina xurt
tê de ka û cehî bixwe a ku pê sewalan dermal
kursî rûniþtekeka ku li ser dikin
çar pepikan disekine kuspik xirdikê kok
kurt kin û nedirêj *"emrê kuspo kusp
xayinan kurt e, dilê wan kuþim qerf û tinazeyên
pirtepirt e" soxkirinê
-kurt û kurmancî bêyî -li kesekî kuþim kirin ji
ku axaftin dirêj bibe bo soxkirinê bi yekî tina-
kurtayî/kurtasî kutahî ze kirin
-bi kurtasî/kurtayî bi kuþte kilsa zeliqok a ku
kinahî pê dîwar tên seyandin
kurtan palanê ker û hêþti- kuþtin/dikuje/bikuje
rê *"ker, bê kurtan naçe 1. mirar kirin 2. qetl ki-
êþ" rin 3. ji holê rakirin *"ji
kurtane heriya ku pê kuþtiyê di ber xelqê re
dîwar tên seyandin bibêjin ku wî ez kuþti-
kurtane kirin dîwar bi me"
heriyê seyandin kuþtî 1. kesê ku hatiye
kurt bûn kin bûn kuþtin; meqtûl, mirar-
kurte 1. muxteser 2. ki- bûyî 2. kesê ku kuþtiye;
neber qatil, kujer
kurtebirî gotina kin û kuþtox qatil, kujer
kurt; bi kinayî kuta 1. dawî 2. encam

222

kutahî 1. dawiya dawiyê
2. aqibet
kuta bûn 1. qedîn 2. xe-
las bûn
kuta kirin 1. qedandin
2. xelas kirin
kutan/dikute/bikute [I]
1. lê xistin 2. çikilandin,
çikandin 3. sihirandin,
gayîn *“dilê tirsok, timî
dikute”
kutan [II] lêdan
kutek 1. mîrkut 2. spar-
tek, stûn
kutilk xwarineke û ji goþ-
tê hêrandî tê çêkirin
kuvarik cureyekî çêreya
ku wekî sîwanan hêþîn
dibe û pijandî tê xwarin;
kumik, karî
kuwar 1. cihê ku mêþa
hingivî tê de hingivî
dihêle 2. enbara zêd, ça-
la gênim *"qûtê kuwa-
rê, heta biharê"
kuxik 1. zekema gewriyê
2. kuxtekuxta ji kezeb û
piþikê
kuxîn/dikuxe/bikuxe 1.
bi zekema gewriyê ketin
2. kuxtekuxt kirin
kuxtekuxt kuxîna bi ser
hev
kûç sewala kol (a bê qiloç)
kûçik seg *"kûçik, bi kur-
man namire"
kûp cêr
-kûpê aqilan þêwirmendê
kûsî
zana
-kûpê þerabê kesê ku her-
dem sermest e
kûpik þerbikê biçembil;
cêrik
kûr [I] di lêþ de valahiya
bêhestî ya ku doran tê
de ne; navzik
-erik kûra zikê wî çen-
del e! peh peh zikê wî
wekî terikekî ye!
kûr [II] binê wê dûr û ne
tenîsk *"çiyayên bilind
bê rê nabin, newalên
kûr bê av nabin"
kûrahî bindûrî, netenîskî
kûr bûn (binî) dûr bûn,
netenîsk bûn
kûre semaxa hesinkaran;
hêtûn
kûrevan kesê ku ber
kûreyê dixebite
kûrebîn dûrebîn
kûrekûr kirin (bi deng)
kiz girîn
kûrik [I] pûrta ku li ser
rîs û kincên hûnandî di-
keve
kûrik [II] kûreya êgir a
biçûk
kûrîn/dikûre/bikûre 1.
zûrîn 2. kiz girîn
kûr kirin 1. baþ kolandin
2. kort kirin û li binî asê
kirin
kûsik þûþe
kûsî heywaneke ku hem
di bejiyê de hem jî di avê
223
kût
de dijî û bi qalik e zamê ketin *"hebûn
*"dibêjin: 'kûsî tu çima strûyê mêran e, tunebûn
pîs î? dibêje: 'Xwedê li kûtîbûn e"
eniya min nivîsî" kûto [I] zarokê kurînî yê
-kûsiyê dêm kûsiyê ku viringî
dûrî avan dijî kûto [II] tûle
-kûsiyê avî kûsiyê ku di kûz 1. cêrê avê 2. cêrê ku
avan de dijî berê gencîne tê de vedi-
kût nanê ku baþ nepijiya- þartin *"ha kevir li kûzî
ye û didine kûçikan ket, ha kûz li kêvir ket"
-kût xwarin bertîl xwarin kûze cureyekî heywanên
kûtî [I] kûçik, tûle bêhnkirêt e
kûtî [II] kesê ku bi nexwe- kwîrinc livajen
þiya cuzamê ketiye kwîrincî livajenî
kûtî bûn bi nexweþiya cu- kwîstan zozan

224
 L
l/L tîpa pazdehemîn a lajwerd bûjena ku bi
alfabeya kurdî ye; þêweyên curecureyî ji
dengdareke ku cîderka madenan hatiye bidest-
wê diranî ye û awayê xistin
belavbûna wê herikî û lak 1. kûtê kûçikan 2.
rexkî ye hoçik 3. bekereya ku
la 1. alî, hêl 2. kêlek davêjin ser kombersê
labikandin/dilabikîne lakîn derdana ku ji bo
/bilabikîne 1. tev li xwarin û vexwarina kû-
hev kirin 2. lewitandin çikan tê veqetandin;
labikîn/dilabike/bila- savêr
bike 1. lewitîn 2. tev lal 1. bêzar û bêziman
li hev bûn 2. tat *“azadî hat dinê,
lac law, kur zimanê lal hat veki-
lacik lawik, kurik rinê”
laçik pûþiya serê jinan lal bûn 1. tat bûn 2. a-
*“li bejnê nêrî, bi zêran niqîn
kirî, laçik rakir kerika lalengî cureyekî porte-
gurî ye” qalan e û qalikê wan
-laçika jinan dan serê zûtir jê dibe
xwe ji mêraniyê ketin lalijîn/dilalije/bilalije
û bênamûsî qebûl kirin lalote bûn, ziman ne-
laçin cureyekî solan e gerîn
ladan/ladide/lade ji rê lalik 1. tatik 2. sinî *“la-
derketin lika þikestî, çêtir e ji a
laf gotin xwestî”
lafazan kesê ku dizane laloþî aloþî, melaqî
gotina wî digihê kîderê laloþî kirin aloþî kirin,
laflafok çêreya badayî melaqî kirin
lahorî cureyekî þûrên lalote 1. aniqî 2. ziman-
Hindistanê ye giran

225
lam
lam erzên
lame valahiya di navbey-
na hestiyê hinarikê û
erzenê de; gep
lan hêlîna kovî û dirinde-
yan *“hirç lana xwe ji bîr
nake, çivîk jî hêlîna xwe”
landik hêlekan, hêleçan
lanet qewirandina bi ni-
firan
lanetî kesê ku bi nifiran
hatiye qewirandin
lanet kirin 1. jê re bed-
dua kirin 2. ji hafê a-
vêtin
lap 1. tam 2. pir
-lap kûr gelekî kûr
laper rûyekî kaxezê
lapûþk 1. pençe 2. kulab
laq goþtê jar
lar [I] 1. bê dê 2. êwirge-
he ga û gamêþan; tewle
lar [I] xwar
lar bûn xwar bûn
lareþ cureyekî nexweþi-
yan e
lar kirin xwar kirin
lasar 1. baldar 2. înadkar
lasayî qulebî, sexte
lasayî kirin teqlîd kirin,
sextekarî kirin
laser sêlav, lehî, lêkend
lask saq, bist
laþ beden, term *“laþ
laþê mêþê, deng dengê
gamêþê”
laþe 1. kelax 2. goþtê
mirdar *"laþe li ku
226
derê, qijik li wê derê”
laþgiran 1. canazar,
xwerenedîtî 2. pêgiran
lat 1. zinarên meht; teht
2. parçe 3. coya mezin
-lat ajotin 1. sohbet kirin,
galegal kirin 2. bi axaf-
tinê dem bihurandin
latik 1. kevirê biçûk 2.
kerdî
lava 1. dua 2. tika, rica
lavakar 1. duakar 2. ke-
sê ku tika û ricayê dike
-lavakarê nefsa te me
ji nefsa te re dua dikim
lava kirin tika kirin, rica
kirin
lavayî lava
lavij 1. newayên dînî;
beyt 2. stran
law kur *"bav çi seg be,
dê law jî ew seg be”
lawan jiyana di nav têk-
berên bedew de
lawaz 1. hejar 2. zeîf
lawazî 1. hejarî 2. zeîftî
lawik kurik
lawir rawir
lawlaw laflaf
lay/layen 1. tûþ/dûþ 2.
alî 3. teref, ta
layengîr 1. terefgir 2.
tagir 3. alîgir
layîq 1. munasib 2. bi-
kêrhatî
layîq bûn 1. munasib
bûn 2. bi kêr hatin
laylac 1. çavçil û silek
 lem
2. tezepêkhatî deyên kovî û lingdirêj a
laylacî 1. silektî 2. teze- ku bi biharê tên erdên
dîtîtî germ, xwarina wan beq,
lazim 1. pêwist 2. bikêr- miþk û mar e
hatî leheng 1. egîd 2. qehre-
lazim bûn 1. pêwist bûn man
2. bi kêr hatin lehik pêvek, îlawe
lazimî hewcetî, pêdivî lehikandin/dilehikîne/
lazût cureyekî zadê ku bilehikîne pê ve kirin,
jê rûn tê bidestxistin û lê îlawe kirin
wekî gênim jî tê bika- lehikîn/dilehike/bilehi-
ranîn; garis ke pê ve zeliqîn
lebat 1. tevger 2. bizav, lehî sêlav, laser, lêkend
hereket *"sibat lebat, *"ava lehiyan, da ser ge-
kewanî li nava malê ma liyan”
mat" lehîm bûjena ku hêsin bi
lebatî (r) hevoka ku kirarê hev ve dizeliqîne
wê karî bi xwe dike lehîm kirin hesin bi hev
lebikandin/dilebikîne ve kirin
/bilebikîne 1. kirin zo- lehn lan, hêlîna hirçê
rê, li qaqa reþ asê kirin lek bûjenên ku ji eslê nef-
2. feþilandin tê çêbûyî
lebikîn/dilebike/bilebi- lekan sola berfê
ke 1. ketin zorê, li qaqa lekaþ sola bênalçe û paþî-
reþ asê bûn 2. feþilîn vekirî
lebitandin/dilebitîne/ lekitandin/dilekitîne/
bilebitîne 1. bezandin bilekitîne likijandin
2. leqandin, livandin lekitîn/dilekite/bilekite
lebitîn/dilebite/bilebite likijîn
1. livîn 2. leqîn 3. bezîn lele qeyda ku davêjin stû-
*“barê kerê çiqas giran yên tawanbarên bixeter
be, guhên wê dilebitin” û hêsîran
lebûdî livajen lele kirin qeyd avêtin
lec 1. devjenî 2. nîqaþ stûyî
leflefok çêreya badayî lem [I] bistikên petêxan
legan tasa tehtevêlkî ya ên li ser rûyê erdê *“din-
mezin ya dem e, gavinan petêx
legleg cureyekî balin- e gavinan lem e”

227
lem
lem [II] lehiyên rûbêr
lem [III] lep
lemç milç
lemçelemç milçemilç
lemçelemç kirin milçe-
milç kirin
lemelem lemper bi lem-
per
lemelem kirin gotin di
devê xwe birin û anîn;
mizemiz kirin
lemisîn/dilemise/bile-
mise 1. bizdîn 2.
(çerm) vekiþîn 3. qutifîn
lem kirin serê tiþtekî zot
kirin/tûj birîn
lemlate 1. lûs 2. girse
lemper [I] sinî, berkeþok
lemper [II] 1. lehiyên
zeryayê 2. çelq û herka
ava boþ
lenc xwar û badayî
lencîn/dilence/bilence
bi lexerî û giranî meþîn
leng pêgoc, kulek, lingor
lenger [I] hesinê keþtiyan
ê ku pê erdê lengergehê
ve tê girêdan
-lenger berdan (keþtî-
van) gihiþtin qeraxê û
rawestan
lenger [II] siniya fireh
lenger [III] firokeya fe-
zayî
lengergeh li qeraxa der-
yayekê rawestgeha ku
keþtî lê diêwirin
lep 1. penc 2. dest *“her
228
þêrek, bi lepê xwe ye”
leplep dengê domdar ê
ku ji ketina bêemad tê
-lelepa dêv derketina
peyvan bi awayekî be-
letewþ
-lepelepa mêweyan ke-
tina bêemad a mêwe-
yên terixî
lepelep kirin bê emad
ketin erdê û raweþîn
lepik lixwekirina destan
lep kirin penc kirin
leq 1. hej 2. ziq
leqandin/dileqîne/bi-
leqîne 1. livandin 2.
lebitandin 3. hejandin
4. ziqinandin *“mirov
nakeve govendê, heke
ketê jî divê xwe bi-
leqîne”
leqayî bûn rastî hatin,
pergî hatin
leqîn/dileqe/bileqe 1.
livîn 2. lebitîn
leqleqok tiþtê ku di cihê
xwe de dileqe û natebi-
te
lerizandin/dilerizîne/
bilerizîne 1. hejandin,
leqandin 2. ricifandin
lerizîn/dilerize/bilerize
1. hejîn 2. ricifîn *“an
bike û melerize, an jî
meke û melerize”
lerz 1. hej, leq 2. ricaf
lerzek 1. hezek, cihe bi
herî û gil 2. ricaf

lerzeta cureyekî nexwe-
þiyan e
lerzok 1. hejok 2. leqle-
qok
leþ cendek
-leþ kelaþtin rewþa cen-
dekekî teselî kirin
leþkelêþî di bijîþkiyê de
pisporiya temtêla cen-
dekan
leþker 1. esker 2. þervan
3. pêþmerge *“leþkerê
Romê ye, nan li ser
çongê ye”
leþkergeh artêþgeh
leþkerî 1. eskerî 2. þer-
vanî 3. pêþmergetî
let parçe
letandin/diletîne/bi-
letîne 1. heytandin 2. jê
re ‘hiþ be’ gotin 3. deng
lê birîn û nizm kirin
let bûn parçe bûn
leteme 1. eyba mezin
2. teþqeleya herwe 3.
belaya bêpere
-letemeya rûyê dê û ba-
van þerm û soxiya ku ji
kirinên zarokan rastî dê
û bavan tê
let kirin parçe kirin
letok aþtbûyî û biaqil
leva qisim, par, beþ
leva kirin par ve kirin
leven qamûþ, qamir
lev piçikîn li hev alîn,
wekî gocan bûn
lewaþ 1. nazik 2. diltenik
lezgîn
lewçe 1. devçepel 2. bê-
rûmet
lewhe çarçive
lewitandin/dilewitîne/
bilewitîne 1. labikandin
2. qirêj kirin
lewitî 1. berbad 2. qirêj
*“lewitî dora xwe jî dile-
witîne, þehitî bîsa xwe jî
diþehitîne”
lewitîn/dilewite/bilewi-
te 1. labikîn 2. qirêj bûn
lewleb toterîka ku pê
bendê satilê dadiliqînin
nava bîrê
lewma 1. lewre, loma 2.
ji ber vê egerê
lexer teral, xêr(-r)
lexer teralî, xêr(-r-)îtî
leylan serab, revrevk
leymûn cureyekî mêwe-
yên tirþ e
lez [I] hereket
lez [II] biecele *“digerî li
dewleta lez, xwedî ke
rez û pez”
-bi lez û bez bi ecele û
rev *“bûk anî bi lez û
bezo, li ser de rez û pe-
zo, þivika malê hê jî
ezo”
lezandin/dilezîne/bi-
lezîne 1. ecele kirin 2.
bezandin, revandin
lezet çêj, tahm
lez girtin 1. zû kirin 2.
bi ecele tev gerîn
lezgîn kesê ku karê xwe
229
lezgînî
bi zûyî dike
lezgînî bizûyî, biecele
lê [I] berevajî hevoka nav-
borî; lêbelê, belam
lê [II] baneþana ji bo mê-
zayan/jinan
lê anîn 1. peyde kirin,
pêk anîn 2. wergerandin
lê banîn 1. pê de ketin
2. kumiþîn ser 3. pê be-
led bûn
lê belê feqet, lê, belam
lêbezîn lêdan
lêbok melaq, aloþ
lêbokî melaqî, aloþî
lê borîn 1. jê bihurîn 2.
efû kirin, bexiþandin
lêç 1. dererêtî 2. xulpî
lêçan kesê ku ji rastiyê
veqetiyaye
lêçûn xerc û mesref
-lêçûnên malbatê xerc
û mesrefên malê
-lêçûnên leþkerî xerc û
mesrefên leþkeriyê
lê dan 1. lê bezîn 2. lê
xistin 3. rencandin, ze-
cirandin
lêder kesê ku li amûre-
ke mûsîqayî dide
lê gemar dan 1. dorpêç
kirin 2. gemaro kirin
lê gerîn 1. lê kolîn 2. pey
ketin 3. mutale kirin
lê guncîn 1. bi kêr ha-
tin 2. munasib bûn
lê hatin 1. bi kêr hatin
2. layîq bûn 3. jê sûd-
230
wer bûn *“lê hat bazir-
gan e, lê nehat xwediyê
warê wêran e”
lê hûr bûn 1. ponijîn 2.
li ser pokinîn
lêk anîn 1. li hev anîn 2.
du xeydok li hev anîn
lêkdan [I] pevçûn
lêkdan [II] bihevdana du
hejmaran
-xiþteya lêkdanê alava ku
rênîþandêra pevdana ji-
mareyan e
lêkend sêlav, lehî
lêker (r) karê ku di he-
vokê de tê kirin
lê ketin 1. lê asê bûn 2.
tê gerîn 3. îsabet kirin
lê kirin 1. kinc lê kirin 2.
dîwar jênîn 3. nav lê
danîn 4. hêrandin *“a-
þekî bihêle ku tu arvanê
xwe lê bikî”
lê kolîn 1. lê gerîn 2. mu-
tale kirin 3. lê hûr bûn
lêk ve kirin senifandin
lêlav berfa bibaran; þilope
lêm xweliya narîn a ku
piþtî lêkendê li qeraxên
çeman dimîne
lêmiþt 1. lehî 2. qirþ û
qeselê ku bi lehiyê re tê
lê nihêrîn 1. mêze kirin
2. dîtin
lê niþtin siwar bûn
lênûsk defter
lêp hîle, dek, fend û fût
lê pêçan 1. lê alîn 2. lê
 li bendê man
alandin lê vegerandin 1. radest
lê pirsîn [I] 1. pirsiyar kirin 2. bersivandin 3.
kirin 2. jê pirsîn lê asê bûn
lê pirsîn [II] 1. hal û wext lê xebitîn 1. pê re mijûl
pirsîn, kêfxweþî dan 2. bûn 2. (da ku bê qedan-
raya wî wergirtin, pê þê- din) hewl dan
wirîn lê xêr ve anîn þikir kirin
lêpok rezîl û riswa lê xistin 1. lê dan 2. ku-
lêqewimî kesê ku tûþî tan *“ker ji lêxistinê re,
bûyerekê hatiye; mex- hesp ji bezê re”
dûr, mezlûm lêzim eqreba, xizim
lê rabûn bi êþ an jî nex- li (r) daçekek e cih û wa-
weþiyekê ketin rekî dinimîne
lê re hatin 1. hîn bûn û -li cem li ba, li hinda *“li
bernedan 2. elimîn û ji cem bêaran, her bihar
xwe re kirin serinc e”
lê siwar bûn 1. lê niþtin -li dar e a niha tê pêkanîn
2. derketin ser, bazdan -li gel di gel, ji bilî vê
ser 3. gayîn -li gel vê yekê beramberî
lê sor bûn 1. lê hûr bûn vê yekê
2. îsrar kirin -li gor 1. li hember 2. li
lê sor kirin 1. teþwîq ki- cem *“li gorî makê, go-
rin 2. nav tê dan 3. ni- lik pak e”
çandin 4. fîtandin -li paþ li piþt *“bigire û he-
lêv 1. goþtê li dora dêv 2. re, li paþ xwe menêre”
kêlek *“gotina ku bikeve -li pey bi dûv *“ba pê ket,
nava du lêvan, dikeve kûçik li pey ket”
nava du gundan” -li pêþ 1. li ber, ne li paþ
-lêva xwe gez kirin pir 2. li hember, li dij
ecêb man, heyirîn *“dost li pêþ mirovî di-
-lêv daxistin mirûzê xwe peyive, dijmin li paþ mi-
tirþ kirin rovî”
lêvelêv hetanî dêv tijî lib heb
lêvlêvî cureyekî nokan e -lib û lib yek bi yek, heb
û qelandî tê xwarin û heb
lêvdûdik kesê lêvstûr li bendê man/sekinîn li
lêvþotirk kesê ku lêva wî hêviyê û di raçaviyê de
a jêrîn zêde dirêj e man/sekinîn *“her kes li

231
li ba bûn
benda dora xwe dise- elimandin 3. karên kirêt
kine” lê dan kirin
li ba bûn 1. berbiba bûn likijîn/dilikije/bilikije
2. hejîn 3. daweþîn *“ka- 1. çêrîn 2. (li ser sergo-
ya kevn, li ba nabe” yan) gerîn
li ba kirin 1. dan ber bayî likij hestîkoj
2. hejandin 3. daweþan- limbîs xortima fîlê ya ku
din bi kêrî berhevkirina çê-
li ber gerîn lavayî lê ki- reyê û vexwarina avê tê
rin, tika jê kirin ling endamê ku ji binê pê
li ber xwe ketin 1. meh- dest pê dike hetanî serê
cûb bûn 2. þerm kirin kulêmekan tê *“barê
li dar xistin 1. saz kirin serê bêaqil, ling di-
2. çêkirin kiþînin”
libê! kerem ke!/fermo! lingçepel lingberevajî *“
li hev civîn 1. kom bûn aqilê sivik lingçepel e”
2. hatin ser hev liq 1. þax 2. malbend 3.
li hev hatin 1. peyman di artêþê de koma ku ji
danîn 2. sulh kirin çar heng û hin yekîne-
li hev kirin îtifaq kirin yên pêwist pêk tê
li hev rast hatin pergî lisf 1. ser û sîçe 2. xu-
hev hatin/leqayî hev ha- yabûna bi temtêla kesekî
tin din de; dilq
li hev rûniþtin 1. dani- liva hiriya berxan
þîn 2. mutale kirin livajen kesê ku ji hiriya
lihevxistin 1. tevdan 2. berxan kulavan çêdike
bezînhev livandin/dilivîne/bi-
li hêviyê mayîn/sekinîn livîne 1. leqandin 2.
1. li bendê man/sekinîn bezandin 3. hejandin
2. raçav kirin, çav li rê livîn/dilive/bilive 1.
bûn leqîn 2. hejîn 3. here-
lihêf nivîna ji hirî û pem- ket kirin *"ba neyê, pel
boyî ya ku dema razanê nalivin”
davêjin ser xwe livlivok hejhejok
lijne 1. koma lêkolîneran lixab gem
2. desteye rêvebiran lixab kirin gem kirin
likijandin/dilikijîne/bi- lixêz zernîq, zemq
likijîne 1. çêrandin 2. liyan werziþa tîlê

232
 lop
lîhaz hesinekî dirêj û lîstin/dilîze/bilîze 1. ba-
sertûj ê ku ji bo rakirina zî kirin 2. reqisîn *“bi
keviran tê bikaranîn (ali- zikê birçî nayê lîstin”
yekî dixin bin kevirê asê lîstî 1. bazîker 2. reqas
û hêza xwe didine ser *“bi xwe lîstî, bi xwe de
aliyê din hetanî ku ew bê mîstî”
wergerandin); lom, qera- lîstok 1. pêlîstok 2. tîtik
se û vîtikên zarokan
lîl 1. heriya ku ji xweliya lîtav 1. herîrêtik 2. hez-
nazik çêdibe 2. pijik ge
lîlandin/dilîlîne/bilîlîne lîtik xilîtk
bi tilîliyan bang kirin lîwa alaya leþkerî
lîlik [I] reþika çêv lîwan 1. gem 2. îskan
lîlik [II] cureyekî darên lo! baneþana ji bo nêrza-
çolê ye yan/mêran
lîloz beybûn lod 1. kom, tomar 2. gut-
lîme tîke le, lûs
lîme kirin tîke kirin lod kirin 1. kom kirin 2.
lîmelîmeyî kirin parçe- bi ser hev de anîn 3.
parçeyî kirin keys kirin, dan ser hev
lîmon leymûn lok hêþtira barkêþanê ya
lînc pêkutî hêrik/mûkurt *"barê bû-
lînc kirin avêtin bin lin- kan, barê lokan”
gan û perçiqandin loke pembo
lîrandin/dilîrîne/bilî- lom 1. mizreq, rim 2. he-
rîne bi tilîliyan qîjîn sinekî rimkî yê ku pê ke-
lîre gilêyên sor ên ku ji virên giran ji erdê derdi-
ber pêvedana bihukan di xin
çermê mirovî de çêdibin lome 1. sitamî 2. gazinc
lîs 1. mels 2. hêlin 3. lan * “lome, an li dû ne an li
*“lîs karê mirîþkan, bîs rû ne”
karê mêran e” -lomeya pîvazê li sîrê
lîsîn/dilîse/bilîse 1. me- genî kirin gotin ji ehlê
lisîn 2. niþîn wê re venekirin
lîstik 1. bazî 2. cergebez lome kirin 1. gazind ki-
3. govend *“kesê ku rin 2. þermezar kirin
têkeve lîstikê, dê milan lop 1. kincên stûr 2. parî,
jî hilde” qot

233
lopik
lopik kutilkên ku hin xwa- lotim îkramiye
rinên din jî dikine navê lowî cureyekî sewzeyan e
loq 1. þel, tîke 2. merda- û pijandî tê xwarin
ne, gurdan -lowiyên ter lowiyên ku
loqandin/diloqîne/bi- nehatine hiþk-kirin
loqîne 1. bezandin 2. lûç 1. herþ 2. spîkirî
(hesp) loqloqo kirin lûç bûn 1. heriþîn 2. spî
loqîn/diloqe/biloqe 1. bûn
bezîn 2. loqloqo bûn lûç kirin 1. heriþandin 2.
loqloqo bezeke hespan qeþartin
a ku siwaran aciz dike lûdo newaya þivanan a ku
lorandin/dilorîne/bi- pê keriyên xwe diajon
lorîne 1. zêmar ristin lûl fetrûm
2. bi þewat stran -lûl kirin fetrûm kirin
lorik hêlekana zarokên lûlaq geh, teþk
viringî *"bûk di sorikê lûle 1. quletîn 2. xortim,
de, dergûþ di lorikê de” borî 3. di çekan de bo-
lorî newaya nivandina riya fîþengê
zarokan lûleper kulîlkek e
lostik cihê bi av û herî lûleyî di endazeya bori-
loþ nanê lewaþ yan de
lotê jina qunek lûlekî wekî boriyan
lotik 1. hindirik, çirtika- lûlik boriya amanan a ku
vêtin 2. vîz tê re tiþtê avî dirijînin
-lotik avêtin 1. hindirik lûr lîl, pijik
dan 2. xwe hilavêtin 3. lûs [I] lîs
hîz dan 4. vîz dan *“di- lûs [II] parta biçûk
ya zavê lotik davê, diya lûs [III] þimþat
bûkê kûkekûk e” lûslûsî partpartî
lotikxane cihê xwehila- lûslûsî kirin partên bi-
vêtin û cergebezê; reqs- çûk jenîn
xane lûsik 1. keçêç 2. parta
lotke navgîneke raguhas- biçûk, qûçek giya
tinê a biçûk e û li ser lûtke nikilê herî jorîn ê
avan diçe bilindahiyekê; zîrwe
lotkevan 1. ajokarê lot- lûtî mêrê qûnek
keyê 2. masîvanê bi lot- lûtîtî qûnektiya mêran
keyê

234
 M
m/M tîpa þazdehemîn a -maça mirinê qîlçikandi-
alfabeya kurdî ye; deng- na xwînmijan di canê
dareke ku cîderka wê yekî de
lêvkî ye û awayê belav- maçî kirin ramûsan, paç
bûna wê girtî û difinî ye kirin *“destê þêx maçî
ma 1. qey 2. tu dibêjî he- mekin, ew þêx ne Qutbê
ma wisan e *“ma ji mi- Razî ye, tac û teylesana
rinê wêdetir tiþtek he- serê wî, giþk xebata des-
ye?” tê sar û tazî ye”
-ma bavê te ji bavê xelqê mad mehde
mezintir e? tu çima made tiþtê ku di gerdûnê
qîma xwe bi vî tiþtê heyî de cihekî digire û baris-
nayînî û zêdebariyê dax- teya wî heye; darin, bû-
waz dikî? jen
-ma tu di guhê gê de madek gamêþa mê
bûyî? çima heta niha tu maden bûjenên kîmyayî
li ku bûyî? madenî heyberên ji bûje-
macera serpêhatî nên kîmyayî
macûn 1. helîse 2. mer- mader dayik
hem 3. dermanê mer- maderþahî dayiksalarî
hemkî maf fermana mîrî ya der-
maç [I] di cot de destika heqa kirin û nekirina ka-
ku digirin û pê xeta cot ran de; heq
eyer dikin mafdar xwedî-heq
maç [II] gihandina lêvan -mafên mirovan heqên
bi lêv an dêmên yeka însanan
din; ramûsan -mafê çarenûse heqê hil-
-maça jînê (ji bo bi ser bijartina rêbazekê
xwe de bê) pifkirina devê -mafê rewa heqê meþrû
kesê bêhnçikiyayî an jî -mafên takekesî heqên
fetisî þexsî/ferdî

235
mafnas
mafnas kesê ku heq û hu- Xwedê ava be, qirik bi
qûqê dizane kevokê qayîl nabe”
mafxur neheqê ku destdi- -malî ava! mala te xana
rêjiya heqê xelqê dike Xwedê! *“kê gotiyê: ‘di-
mafxurî rewþa destdirêji- zo: malî ava’ ”
ya heqê xelqê mal [II] 1. serwet 2. mil-
mahir 1. jêhatî 2. pispor kiyet 3. sermiyanî 4.
mahî hestiyê spî rastmal *“dibêje: ‘koro
mahlû malû bide malê min!’ ew jî
maht di lîstikê de dor dibêje: ‘neyê mala min!’ ”
-maht kirin lîstik jê birin mal [III] 1. di malperekî
mahû 1. beraza mê 2. ji- de rûpela sereke 2. rûpe-
na bêxîret la aîdî bikarhênerekî
mak dayik, dê *“li gor ma- malbat ezbat, aîle
kê golik pak e” malbavan malbat *“mal-
-maka derewan kaniya vi- bavanê bûkê gavan e,
ran qelenê bûkê giran e”
-makedibistan dibistana maldar zengîn, sermiyan-
heta 6 saliyan dar *“maldar, ji malê
-makezagon qanûna esasî xwe ditirsin”
ya welatekî -maldar bûn dewlemend
makêþ alava parzûnandi- bûn *“mirov deyndar ne-
nê ya mezin be, maldar nabe”
makîne alavên ku miro- male alava seyandina
van ji bo hêsankirina ji- dîwaran a bi gêç, herî û
yanê çêkirine û bi hêza hwd
gêreba, gaz, agir, nift, malekêþ seyakar
tav û destan dixebitin malêle lomê ku pê giranî
makûk mekok tên leqandin
mal [I] 1. holik 2. xanî 3. malêz [I] lîstika çavgirto-
xanûman *“dil meke ji- nekê
na bi mêr, diçe malê û malêz [II] qirêja gilêzkî
dike ji bîr” -malêz girtin qirêja
-mal li mîratan geriyaye gilêzkî pê ketin
xwedî miriye û xelqê jî malhazirî xwarina ku wê
mîrateya wî xwariye gavê li malê hazir e
-Mala Xwedê 1. Kebeya malik 1. holik 2. beyta
Þerîf 2. mizgeft *“Mala helbestê

236
 mamiz
malikiyet xwedîtî malxezûran xezûrgelan
malinc male malxwe 1. xwediyê malê
maliq tiþtê ku wekî gere- 2. rêvebirê kar û barên
stêrkekê di hewa de bê malê *“mala bê malx-
destek sekinî ye we kes nizane ku mezin
malistin/dimalêze/bi- kî ye”
malêze dalêstin malxwetî sexbêrî û rêve-
maliþtin/dimale(dima- biriya malê *“malxwetî
lêje)/bimale (bimalê- kete destê kurî, rizqê sa-
je) 1. paqij kirin 2. gêzî lekê di carekê de birî”
kirin *“bi kevîrê sivik, malxur 1. malxwe 2. mî-
her kes xwe dimalêje” ratxur *“heke hat mal-
malkambax malik bi devê xurê malê ye, heke ne-
kulê de çûyî hat qeda li salê ye”
malker/malkir kesê ku ji malzarok di zikê nifþê
bo baþkirina rewþa xwe mê de cihê ku zarok tê
ya aborî dikoþe de çêdibe; pizdan
malketî muflis, babidest mam 1. birayê bavê mi-
malko malkambax rovî; ap 2. ji bo miro-
malmezin xanedan vên mezin peyveke gi-
malmîrat 1. malko, mal- ramîdanê ye *“mamo
kambax 2. malketî ne li mal e, mala mamo
malname kaxeza ku cure bi galegal e”
û hejmara bûjenên ba- maman pispora ku jina
zirganiyê lê tên nivîsan- ducanî diwelidîne
din mambiz karxezal
malniþîn karniþîn mamik [I] elameta ku di
malofî sewala ku hînî mi- nav rez, zevî û bîstanan
rovan dibe û êdî bêtirs diçikilînin da ku giyan-
di nava malê de digere dar jê bitirsin û ziyanan
malper cihê ku (ji bo ragi- nekin
handina zanyarî, nûçe û mamik [II] tiþtonek, tê-
danûstandinan) di tora derxistinok (wekî: kofiya
ragihandinê ya navnete- xezalê, totî newalê-=zî-
weyî (înternetê) de qeyd pik)
bûye mamir mirîþka yek salî ya
malû darê meht ê ku li ser ku hêj hêk ne kirine
erdê cotkirî digerînin mamiz xezal

237
mamoste
mamoste 1. seyda, fêrk- mar cureyekî sewalên xi-
er, muelim 2. di karekî þok, bêpê û jehrdar e
de pispor; ustad *“diya *“ecelê marî tê, di nava
baþ, ji hezar mamosteyî riyê de diçe”
çêtir e” -marê pêzik 1. marê pir
mamostetî karê hînkirin jehrdar 2. xedar û xayîn
û wanedanê -mar û mûr lawir û bi-
man/dimîne/bimîne 1. huk/heþerat
sekinîn 2. rawestîn maravî marê avê
mand pêþeroj, dahatû marez raxistek
mandel derew, þaþ, nerêk margestî kesê ku marî pê
mandel kirin 1. gotin an vedaye *“margestî, ji
jî kiryareke nerêk pûç ki- werisî jî ditirse”
rin 2. înkar kirin margîse cureyekî sewalên
mandî westiyayî *“destê ku li gor erdê ku lê ye
mandî li ser zikê têr e“ reng diguhere û diþibihe
mandî bûn westîn gumgumokê
-mandî nebin (ji bo kesên margîsk sewaleke ji mal-
ku li ser karekî ne) ji we bata gumgumo-kan e,
re quwet be! çêrmê wê meht û birqo-
mandî kirin westandin nek e
manek hespê ader maristan cihê ku mar lê
manend 1. mîna, notla pir in; lana maran
2. hinkuf marîjok sewalên bêling
mang 1. heyv 2. meh ên ku xwe bi erdê re di-
-mang girtin rojiya meha kiþînin
remezanê girtin marîs oleder
manga çêlek *“mangaya marlûlk kurmikên heriyê
me mir, dewê me biriya” marmark cureyekî kur-
mangêr alava ku bi ser mên doranan e
zeviyên cotkirî dixin û marmasî cureyekî masi-
pê kersengan rast dikin yên ku diþibihine maran
mangêr kirin mangêr bi marmêlk margîse
ser zeviyê gerandin marmij 1. kesê ku jehra
maqûl 1. tiþtê ku dikeve marî dimije 2. bêwijdan
aqilan 2. torinê êlekê 3. kedxur
*“maqûlê kûçikan, tajî mas alava ku pê hespan
ye” tîmar dikin

238

mase textikekî biling e û
tiþtên malê datînin serê
masî sewaleke avê ye û
cureyên wê pir in *“ma-
sî, di behrê de dibe hût”
masîgir masîvan
masîvan kesê ku bi torê
masiyan digire
mast þîrê kelandî yê ha-
vênkirî *“dewê ceriban-
dî, ji mastê neceribandî
çêtir e”
mastêrik kovik
masûr darikê ku tayekî lê
dizîn û ji firêta tevnê re
derbas dikin
masûl pilte
masûlke edaleyên lêþ;
bazû; kezî
maþel dafika masiyan
maþelan cureyekî bayên
hênik e
maþik nîskên kesk
maþîn/dimaþe/bimaþe
kevn bûn û peritîn
maþot kurmê belçikan
mat þaþwaz, mehtel
mat bûn þaþwaz bûn
matem þîn
mat kirin þaþwaz kirin
mawe dem, muhlet
max [I] merþên malê
max [II] navbera du darên
ku avêtine ser banê xênî
max [III] gutle
maxane malxerab
maxda kirêt
maxda bûn kirêt bûn
mazûvan
maxolan kesê ku bi ne-
xweþiya maxolaniyê ke-
tiye
maxolanî 1. cureyekî nex-
weþiya derûnî ye 2.
xemgîniya kûr û dirêj
mawe 1. heyam 2. mesafe
mayende tiþtê ku mayina
wê zêde ye; daîmî
mayepûç kesê îflaskirî
mayepûçî rewþa îflasê;
malwêranî
mayî 1. baqiye, serata 2.
ji besiyê zêdetir *“pelên
mayî, ji yên bihurtî çêtir
in”
mayîn/dimîne/bimîne
1. sekinîn, rawestîn 2. li
holê sekinîn *“ga dimire
çêrm dimîne, mêr dimi-
re nav dimîne”
mayînde mayende, daîmî
may tê kirin 1. mudaxe-
le kirin 2. dest tê kirin
-maytêkirina navxweyî
destdirêjiya dijî karê
xelqê yî hundirîn
maytêker 1. tevlêbûyî 2.
destêkirî
maz beranê pêncsalî
mazî/mazû cureyekî da-
ran e
mazîçin kesê ku darên
mazî diçine
mazûvan 1. malxwe 2.
mêvandar 3. mazîçin
*“mazûvanî, ne karê
axa ne”
239
me
me [I] cînavka /em/ê ya
tewandî
-me pûþ kuta ked û eme-
lê me vala çû
me- [II] pêþgira neyîniyê
ya ku tê ber lêkerê
meaþ mehmiz, mehanî
mebest 1. niyêt, qesd 2.
armanc
mecal 1. qudûm 2. hêza
þiyanê 3. derfet *“heke
ecel hat, mecalê nade”
mecaz wateya ku raste-
rast nehatiye nimandin
mecazî watedariya neras-
terast
mecbûr bêgav
mecbûrtî bêgavî
mechûl nediyar
meclis dîwana rêvebiriyê
medeniyet þaristanî
medenî þareza
medenîtî þarezayî
medrese 1. dibistan 2.
xwendegeha feqîhan
mefa [I] 1. belaþ 2. bê di-
rav û bê heq *“li ku me-
fa ye, li wir bav û bira
ye”
mefa [II] fayde, behre
-mefa jê girtin jê behre-
yek wergirtin
mefadar behregirtî
mefer hêvî, omit
meferdar hêvîdar, omit-
war
mefsik 1. kevgir 2. hesik
meh 1. mang 2. her 30
240
rojên salê *“ji mehan û
salan, mirov carekî tenê
dibe mêvanê xalan”
-meha raborî her 30 rojên
rabihurtî
mehandin/dimehîne/bi-
mehîne 1. tune kirin, ji
holê rakirin 2. binevat
kirin
mehane 1. mehanî 2. we-
þana 30 rojî carekê
mehanî destheqa 30 ro-
jên xebatê
meharet pisporî û pîþe-
karî
mehder 1. meydan 2. þe-
faet 3. hêwan
mehes alava ku pê hes-
pan tîmar dikin, mas
mehfûr cureyekî kaxetîta
bedew e
mehfûrî amanên ji kaxe-
tîta bedew
mehîn hespa mê
mehîr girara dêw
mehkeme saziya dari-
zandin û sezadanê; dad-
geh *“mehkemeyê, ji
kesî re mal nekiriye”
mehmiz destheqa me-
hekî; mehane
mehne 1. wate 2. behane
*“mehneya nedayînê:
‘weris, li gêris e’ ”
mehnewî 1. razber 2. gi-
yanî, derûnî
mehol mêkut
mehr nikah

-mehr kirin 1. nikah ki-
rin 2. li xwe helal kirin
mehrîfet 1. pîþe û pis-
porî 2. zanîn û feraset
*“mehrîfeta keran, zirî-
na wan e”
meht 1. rast 2. tehtevêlkî
3. pehn
-meht kirin 1. rast kirin
2. pehn kirin *“her kes
dewsa lingê xwe meht
dike”
mejî mêjî
mekat xûgiya çêregehê
mekok di raçandinê de
derbaskirina tayî ji firêta
tevnê
mekteb dibistan, xwen-
degeh *“mal, mekteb e”
mektûb name
mela 1. mele, îmam 2.
alimê diyanetê; seyda
*“bi ilmê melayî bike, lê
bi emelê meleyî meke”
-mela þito melayê sexte
yê ku dixwaze bi kum û
tizbiya xwe xelqê bi-
xapîne; zirmela, sofiyê
sextekar
melatî 1. îmamtî 2. alim-
tiya diyanetê; seydatî
melaje goþtikê ku di gew-
riyê de hêþîn dibe
melaq 1. riyakar 2. kesê
ku ji hinekan re laloþiyê
dike
melavî 1. biryardarî 2.
xîret 3. hewl
melisîn
melavî kirin 1. biryardar
bûn 2. xîret kirin 3.
hewl dan
melbend [I] menteþe,
qulabe
melbend [II] herêm
melbend [III] 1. bingeh 2.
komele
mele [I] kêzikek e
mele [II] mela
melegan pir girs, þelegan
meleganî mezinahiya bê-
teþe, þeleganî
meleke þiyan, qabiliyet
meleme bêndera kutayî
melevan sober, avjen
melevanî soberî, avjenî
melevanî kirin soberî ki-
rin, avjenî kirin
melik mîr *“xwediyê seb-
rê, melikê Misrê”
meliktî mîrîtî
meliqandin/dimeliqîne
/bimeliqîne 1. (bi awa-
yekî destkarî) mêwe ste-
wandin 2. daliqandî hiþ-
tin
meliqîn/dimeliqe/bime-
liqe 1. (mêwe) di çiqilan
ve daliqî man û terixîn
2. daliqî man
melisandin/dimelisîne
/bimelisîne 1. lîs kirin
2. keçêç dan girtin
melisîn/dimelise/bime-
lise 1. lîs kirin 2. keçêç
girtin *“kêvroþk çiqasî
bimelise, dê gavek zê-
241
melkeb
de lê bikeve”
melkeb selika mezin a gi-
rover
melkemot Ezraîl eleyhi-
selam, melekê mirinê
melkes gêzî, siqayîl
melok gurz
melû gurzên çandiniyê
melûl 1. xemgîn 2. der-
doyî
memik ber, guhan, hingil
memikdank kinca ku çi-
çikan dikinê; berdank
memleket 1. bajar 2. we-
lat
men pîv
menberahî pîvaneya be-
rahiyê
mend 1. kaþbûn, 2. bêqu-
dûmî û bêhêzî
-mend paþgireke ku di da-
wiya navdêrê ve dizeliqe
û wateya xwedîtiyê didê
mendebûr 1. teral, lexer
2. qirêj
mendirêjahî pîvaneya di-
rêjahiyê
mengiranî pîvaneya gira-
niyê
mengî mane, armanca ji-
yanî
menî 1. avika mêran a ku
jinê ducanî dike 2. avi-
ka ajalên nêr a ku ajalên
mê avis dike
menkûrahî pîvaneya kû-
rahiyê
menzel jûr
242
menzîl 1. mawe 2. mesa-
feya kêþa çekê
meqam 1. nivîsgeha se-
rekan 2. ziyaretgeha ali-
man 3. rê û rêbazên ve-
gotina stranan
meqes 1. cawbir 2. heb-
ring
meqsed 1. mebest 2. ni-
yêt, meram
mer 1. bêra rast 2. pêmer
meram mebest, armanc
meran kulîlka asmînê
meraq hesta hînbûnê
meraqdar heweskarê
hînbûnê
merasim dêlindêz
merbend hesinê ku li
lingekî hespê dixin û bi
singekî ve girêdidin
merc 1. þert 2. werz 3.
rayîþ
-merc girtin reqabet ki-
rin, ketin pêþbaziyê
-merc sepandin þertê
xwe dan qebûlkirin
-merc û peyman þert û
ehd
mercname 1. þertname
2. rayîþname
merd 1. comerd, destbe-
laþ 2. mêrxas
merdan mêkut
merdane [I] 1. bi dest-
belaþî 2. bi mêrxasî
merdane [II] loq, ban-
gurdan
mered pace
 merzel
merek kadîn merixandin/dimerixîne
merez kul û nexweþî /bimerixîne mexel ki-
merfet derfet rin
merg giyan merixîn/dimerixe/bi-
mergonek bangurdan merixe mexel hatin
merheba! bi xêr hatî! merî mirov *“merî, bi
merhebatî xêrhatinî zenga ber diranan têr
-merhebatî ji hev birîn nabe”
têkilî ji hev qut kirin merîk biþkoj, qumçe
merhele 1. ast 2. rade merkane derdanka þûþe-
merhem dermanê helî- yî ya bi devik
sekî/macûnkî merkez navend
merhemet hesta dilte- mer kirin 1. pêmer kirin
nikiyê *“merhemeta 2. bi bêran rêç kirin
ne li cih, merezê tîne” mermer cureyekî kevirên
-merhemet kirin lê þewi- avasaziyê ye
tîn, guneh pê hatin mermî fîþeng, gule
-merhemet ket ber dilan mersef sinî
hate însafê merþ/merþik 1. raxistina
merisandin/dimerisî- nava malê 2. bêrkun, fer-
ne/bimerisîne 1. da- þik *“gava zarok ket me-
qurtandin 2. lê xistin ha þeþan, quna wî dayne
3. bêhêz hiþtin ser merþan”
meritandin/dimeritîne mertal 1. alava ku ji der-
/bimeritîne 1. heri- ba þûran pê berevanî tê
þandin 2. birîndar ki- kirin 2. alava ku pê be-
rin, spîldaxkî jê derbas revanî tê kirin
kirin merx [I] cureyekî darên
meritîn/dimerite/bime- ku zivistanan belçikên
rite 1. heriþîn 2. birîn- wan danaweþin
dar bûn *“destê bin kê- merx [II] newalên rûbaran
vir, bikêþî dê bimerite merz cihokên ku li dora
nekêþî dê biheriþe” zeviyan tên kolandin (da
meriv mirov *“meriv, ku lêkend nekevê)
bi çiravan diçe delavan” merzel gor *“hemû mer-
merivatî mirovatî *“me- zelên kêlsipî ne ziyaret
rivatî bi baran, hesab bi in, hemû kesên þaþiksipî
misqalan” ne serdar in”

243
mesele
mesele 1. arîþe, gelþ 2. meþq pêþamadehî
mijar, babet -meþqa cengê ji þerekî re
meselok kurteçîrokên wa- amadehiyên pêþîn
tedar û qerfî -meþq dan hînî karekî ki-
mesîlk 1. newala bêav 2. rin
rûbarok, newalok meþrû di çarçiveya hela-
mesqel bûjena biriqan- liyê û qanûnan de; rewa
dinê met 1. xwiþka bavê mirovî
-mesqel kirin 1. biriqan- 2. ji bo pîrejinan peyve-
din 2. çirûsandin ke rêzdariyê ye *“em
mesaxtin/dimesêxe/bi- çûn mala metê, metê jî
mesêxe mezaxtin çû civatê”
mesh gerandina destê þil metbex jûra aþpêjiyê
li ser endamê pêçayî methelok gotinên navdar
mesh kirin destê þil li ser ên kurt û watedar
endamê pêçayî gerandin metirsî fikar, tirs
mesîl 1. çemê biçûk 2. meterîs kozika cengê
newalên sêlavan 3. di- metran popê filehan
bûr *“avê vexwe ji kanî- mewîj tiriyên hiþk-kirî
esîlan, ne ji mesîlan” *“mewîja hebanan, ne
mest 1. serxweþ 2. heyirî dixwe ne dide cîranan”
3. cureyekî solên bênal- mewqî meqam
çe ye mewranî daxwaza xwa-
mest bûn 1. serxweþ bûn rinê ya li ba jinên ducanî
2. heyirîn -mewranî ketin ber (jina
mest kirin 1. serxweþ ki- ducanî) dil bijinandin
rin 2. heyirandin xwarinekê
meþ 1. bez 2. rêveçûn mewzî senger
*“guhên erdê, meþa mû- mexel cihê ku sewal lê
riyê jî dibihîzin” westa xwe datînin
meþale çira -mexel hatin (sewalên
meþfen kevirê mirîþotiyê çarpê yên ku goþtê wan
meþhûr navdar tê xwarin) veketin, ve-
meþk eyarê ku tê de mastî lezîn *“bizin bizin e, be-
dikilînin û dikên rê cihê xwe pêkol dike û
meþkale xurcika çermîn paþê mexel tê”
meþkar kesê ku çalakiya -mexel kirin sewal vele-
meþê pêk tîne zandin

244
 mezr
mexlûq hemû heyberên meyizandin/dimeyizîne
ku ji aliyê Xwedê ve ha- /bimeyzîne 1. nihêrîn
tine afirandin 2. temaþe kirin 3. dîtin
mexreb serê êvarê mezad sûqa kirîn û firo-
-nimêja mexrebê nimê- tanê; bazar
ja tarîbanê mezaxtin/dimezixîne/
mey þerab, eraq bimezixîne 1. bertelef
meya [I] hêstira mê kirin, îmha kirin 2. dêrz
meya [II] havên, firþik kirin, xerc kirin
meyan puxte, gewher mezaxtî mal û milkê serf-
meyandin/dimeyîne/bi- bûyî; înfaq
meyîne 1. havên kirin mezel merzel *“mezelê
2. dawerivandin keran, zikê gur e”
meyav ava sekinî ya ku -mezelê merivan jê dûr
naherike be! Xwedê merivan jê
meydan 1. hol 2. hêwan biparêze
3. mezada sewalan *“ji mezin [I] 1. girs 2. bilind
tivingê re nîþan, ji hespê *“astenga mezin, li derê
re meydan” mala mirovî ye”
-meydan nedîtin firsen- mezin [II] 1. rûspî 2.
da xwestî bi dest nexis- serok 3. pêþengên ge-
tin lekî *“bi ya mezinan
meyger kesê ku di mey- bike, wan cejnek berî
xaneyê de meyê digerî- te xwarine”
ne; saqî mezinahî 1. girsî 2. bi-
meyîn/dimeye/bime- lindahî *“aqil ne ji me-
ye 1. havên girtin 2. zinahiyê ye, ne jî ji bi-
dawerivîn çûkahiyê ye”
meymûn qird *“mey- mezin bûn 1. girs bûn
mûn, di çavê diya xwe 2. bilind bûn 3. gihiþ-
de xezal e” tin, stewîn
meyrok marlûlk mezintî mezinahî *“bi-
meyter kesê ku hespan çûk biçûktî, mezin me-
hîn dike zintî”
meyxane 1. firoþgeha era- mezlûm kesê ku zilmek
qê 2. cihê vexwerina li sêrî hatiye kirin
eraqê mezr 1. dûgel, dewlet 2.
meyxur eyaþ, sermest welat 3. sazî

245
mezran
-Mezra Botan Dûgela Bo- mêjûnas kesê ku roj û
tiyan 2. welatê botiyan, demên rûdanan nas dike
Navçêmk mêkew kewa mê
mezran afiran, sazkirin mêkut mîrkut
mezrandin/dimezrîne/ mêl 1. hesta ber bi tiþtekî
bimezrîne 1. afirandin ve 2. xwarbûna ber bi
2. çêkirin aliyekî ve
mezrandî 1. afirandî 2. mêldar 1. berwar 2. he-
çêkirî weskar
mezrîb 1. newala ava lê- mêlede 1. meþale, þemal
kendê 2. þirotan 2. çira
mê 1. sewala ku avis dibe, mêlak kezeb
dizê an jî hêkan dike 2. mêr 1. mirovê nêr 2. wê-
navdêra ku wekî mêza rek *“axa jin û mêran, ji
hatiye pejirandin *“bila hev e”
mê be, þîr qismet e” -mêr ser re heram e le-
mêbaz kesê ku bi namûsa hengê herî qenc e
jinan re dilîze -mêrê kulê ruhistînê stû-
-mê bûn ji nêrtiyê ketin bir; celad
mêhîn 1. mêza 2. tiþtê -bi mêr kirin (jin) bi
ku mêzatiya wê li pêþ e mêrekî re zewicîn, þû ki-
-mê kirin 1. ji mêraniyê rin
xistin 2. xesandin mêrandin/dimêrîne/bi-
mêj 1. kevin 2. rabihurtî mêrîne 1. nîþan dan 2.
mêjî 1. endamê ku di seri- pêþandin
yan de ye û giyanewer bi mêranî 1. egîdî 2. nêrtî
wî karên xwe bi rê ve di- *“mêranî, ne karê her
bin 2. hiþ, aqil *“mêjiyê kesî ye”
sivik, barê giran e” mêrg erdê ku çêreya wê
-mêjî þêlî kirin 1. (ji ber tê çinîn; çêregeh
temenê dirêj) hiþ negerîn -mêrg û çîman 1. gulzar
û bûyer bi bîr neaîn 2. 2. seyrangeh
gêj bûn mêrgdirûn giyaçinîn
mêjîkok 1. mêjiyê biçûk mêrik mirov
2. parçeyê navendî yê mêrkok 1. qelsemêr 2.
ku kombersê dixebitîne þindokê mêran
mêjû roj û dema ku mêrkuj 1. qatil 2. kujer
bûyer qewimiye 3. kuþtox *“destê te, ne

246
 mêze
destê mêrkujan e” din 2. dalêstin *“berxê
mêrxas xasmêr, egîd, wê- jîr, du makan dimije”
rek *“mêrxas, mêrxasan mêtingeh cihê ku terþ û
nas dikin” talanê wê tê kirin; zorxa-
mêrxasî egîdî, wêrekî ne
*“mêrxasî deh e, yek jê mêtinker kêse ku xêr û
zor e û yên din fen in” bera welatekî bi nehe-
mêrxwaz jina ku dilê wê qiyê dixwe; zordar
bi guhneliyê heye mêtûlke riþk
mêþ [I] 1. cureyekî heþe- mêvan kesê ku li male-
ratên firinde ye 2. mo- ke biyanî bixwe, vexwe
za hingiv *“hespê piþt- û binive; misafir *“ga-
kul, bîna mêþan ji dûr va mêvan tên, rizqê
ve hildike” xwe jî bi xwe re tînin”
-mêþ lê diteriþe ewqas mêvanî mêvandarî, mi-
þimþat e ku mirov nikare safirî *“here mêvaniya
xwe li serê bigire dijmin jî, lê çekên xwe
-mêþan çav derxistiye ji bîr meke”
ewqas belengaz e ku ni- mêvandarî kar, rêz,
kare berde mêþan jî berhevî û xizmeta ku ji
mêþ [II] arasteka çekan bo mêvanan tê nîþan-
-mêþa tivingê 1. nikilê dan; misafirperwerî
ku bi serê lûleya wê ve mêvanperwer kesê ku
ye 2. çapa lêxistina ti- mêvanan baþ mazû-
vingê vanî dike; misafirper-
mêþereþk mêþa reþ a wer
nav malan mêvanxane cihê hewan-
mêþin mih *“deriyê dina mêvanan; misafir-
kozê vebe, berx ber bi xane
mêþinê û kar jî ber bi mêw dara tiriyê
bizinê direve” mêwe berên daran; fêkî
mêþkuj alav an jî der- mêwij 1. tiriyên hiþk-
manê ku qira mêþan kirî 2. qax
tîne mêxik qurnefîl
mêþlok 1. bihuk 2. mal- mêze 1. awir, nêrîn 2.
bata bihukan çêj 3. depekî rast ê ku
mêtin/dimêje/bimêje li ser pêpikan qayîm-
1. hilçinandin, veçinan- kirî ye, li serê xwarin,

247
mêze kirin
nivîsandin û hwd tê ki-
rin; mase
mêze kirin meyzandin
mêzer pûþiya serê jinan
mêzîn alava giranîkêþ
micêrk 1. murîdê þêxekî
2. miçewr
micik di pêkanîna ka-
rekî de cidiyeta mirovî
micwer rengê hêþîn ê tarî
miçandin/dimiçîne/bi-
miçîne 1. (çav) dami-
landin 2. (çav) qurçan-
din
miçekçek çîçik, xeml, a-
rastek
miçekçekî çîçkirî, xemi-
landî, arastî
miçewr xizmetkarê sazi-
yên dînî
miçêj mizêc, îþtah
miçilge 1. mijar, babet
2. angaþt 3. merc
-ketin miçilgeyê ketin
mercê
miçiqandin/dimiçiqîne
/bimiçiqîne 1. (herka
tiþtê avî) asteng kirin 2.
(tiþtê avî) ji binî ve ziwa
kirin
miçiqîn/dimiçiqe/bimi-
çiqe 1. (herka tiþtê avî)
biriyan, asteng bûn 2.
(tiþtê avî) ji binî ve ziwa
bûn *“kanî jî bêxwedî
bimînê, dê bimiçiqe”
miçirandin/dimiçirîne/
bimiçirîne 1. ji merhe-
248
betiyê re dest dirêjî yekî
kirin 2. damilandin
miç kirin (çav) girtin,
damilandin
miço zarokê biçûk
midas sol, pêlav
mifa sûd
mifadar kêrhatî
mifte [I] kilîl
mifte [II] herwe, bêdirav
miftexur herwexur
mih peza mê, hevsera
berên *“ne ji fesadan be,
gur û mih dê bi hev re
biçêrin”
mij 1. moran, çem 2. dûyê
ku dadikeve der û dorê
*"sal mij e, kodik tij e"
mijandin/dimijîne/bi-
mijîne dan hilçinandin
û vexwarin
mijane di makîneyan de
baskê ku giraniyê dikê-
þe; baskêþ
mijang bijang
mijawî rewþa hewayê ya
ku mijê her der rapêçaye
mijîn/dimije/bimije hil-
çinandin û vexwarin
mijar babet
mije tam û bêkêmasî
mijok cureyekî çêreya ze-
liqok e
mijûl kesê ku bi karekî re
dibile
mijûl bûn 1. pê bilîn 2.
pê re eleqedar bûn
mijûlî eleqedarî
 miraz
mikemik dengdana bizi- min awayê tewandî ê cî-
nan navka /ez/ê
mikemik kirin (bizin) -min sîr nexwariye ku
deng dan bêhn ji min bê min
mikur 1. nas 2. aþkera kirêtiyek nekiriye ku bê
mikur hatin kirina xwe pêþiya min
eþkere kirin mindal zarok
mil 1. endamê ji destan minet 1. sehm 2. tirs û
hetanî pîlan 2. alî xof *“hestiyê bê minet,
-mil dan ber 1. qebûl ki- çêtir e ji goþtê bi minet”
rin 2. bi cih anîn -mineta te li kaþê han!
-mil kirin rakirin û dan fermo çi di dilê te de der-
ser navmila xwe bas dibe bîne zimên!
milç dengê devþepilandin minho 1. riwayet 2. salix
û maçkirinê minminîk perperok, ker-
-milç çûn destan rahiþ- kene
tin destan û ramûsandin minminok kesê ku di kir-
milçemilç 1. ji ber xwa- yar û bizavên xwe de
rinê û vexwarinê þelpe- hêdî ye
þelpa dêv 2. ji ber ra- miqate 1. serwext 2. bal-
mûsanê þelpeþelpa lê- dar
van û cihê ramûsandî miqate bûn 1. lê xwedî
milçemilç kirin (dev) þe- derketin 2. parastin
pilandin miqawe cureyekî kaxeza
milet gel, xelq *“here nav stûr e
miletan, bigire jê ade- miqilk 1. tawe 2. boçe-
tan” sêlîn
milk 1. rastmala ji erd û mir qureyê mirûztirþ
avahiyan pêkhatî 2. hu- -xwe mir kirin bi mirûz-
kimdarî *“ji milkan aþ, tirþî xwe qure kirin
ji hacetan simtiraþ, ji mirar 1. sewala ku negi-
mêran mêrê ku dike he- hiþtiye ber kêrê 2. mi-
sabê pêþ û paþ” riyên ji sewalên ku goþ-
milkiyet 1. hemû heyiyên tên wan nayê xwarin
kesekî 2. malê ku bi bi- miraz xwezî *“dilê bi xe-
necihî aîdî kesekî ye zeb, nagihêje tu mira-
milpêç kinca gerdenpa- zan”
rêz; kefî -miraz di çavan de man

249
mirc
xweziya dilî bi ser tu ar- mirî 1. candayî 2. bêgiyan
mancê ve nebûn *“miriyê di gorê de, jê
mirc kerane nayê þermkirin”
mirç milç -mirî kenandin pir qerf
mirçemirç milçemilç û qeþmerî kirin
mirçemirç kirin milçe- mirîçok kesê sist, xav û
milç kirin lawaz
mirdar 1. heram 2. qirêj mirîd/murîd tobedarê li
û kirêt ber destê þêx, xwedênas
mirdal 1. mirdar 2. kesê û çakan ê ku li ser riya
bêqedr û çepel *“gotin ji wan herdem di xilwe û
mirdalan, sipî ji qerpa- nizayan de ne
lan” mirîþk heywaneke bibask
miremir dengê ku gotin a kedîkirî ye *“beza mi-
jê nayê fehmkirin rîþkê, heta ber kadînê
miremir kirin 1. (bi awa- ye”
yekî ku tê nayê gihiþtin) -mirîþka kesî ji xewê ra-
axaftin 2. ginegin kirin nekirin tu kes ji xwe
3. (seg) girê xwe anîn nexeyidandin
mirêk awêne -keçêça mirîþkê kurika
mirês îhtiþam mirîþkê
mirin [I] 1. candan 2. mirok her tiþtê ku dawiya
fewt 3. riya çûnehatê wî mirin e
*“rê riya mirinê be jî, tu mirov însan *“çiyayê bê-
her li pêþ be” gul, wek mirovê bêdil e”
mirin/dimire/bimire mirovahî însanetî
[II] 1. çûn ser dilovaniya mirovatî mirovahî *“mi-
xwe 2. ji giyaneweriyê rovatî germegerm, dij-
veqetîn minatî nermenerm”
mirisandin/dimirisîne mirovdost bihîstyarê er-
/bimirisîne 1. perç lê kên însanî
daxistin 2. fors lê þikan- mirovperwer însanper-
din 3. çivî lê sist kirin wer
-guh lê mirisandin pir mirovxur kes û sewalê ku
kutan xwarina goþtê mirovan
mirisîn/dimirise/bimi- rewa dibîne
rise 1. bêmirês bûn 2. mirûç moçik
qirik lê miçiqîn û zibilîn mirûz 1. sikûm, sîma 2.

250
 miþt
gêwil miçandî 2. kefedest, fel-
mirûztirþ 1. rûpirçî 2. qedest
bêgêwil *“hevalê xwari- -mist dan miz dan
nê, her tim mirûztirþ e” mistek gezo
mis mîs miþag [I] xortê çeleng î
misab alava ku solpêkiri- bikêrhatî
nê hêsan dike miþag [I] kesê ku bi dest-
misas rim heqekê dixebite
miselet qiraskê sêrî miþar alava birînê; birek
-miseletî serê yekî bûn miþe [I] heqdest
bûn qîra reþ û pê ve ze- -miþeya kêmtirîn heq-
liqîn desta hera hindik
misêwa 1. daîmî 2. bi ber- miþe [II] zêde, gelek
dewamî; hemasa -miþe bûn zêde bûn
mishef navekî din î Qura- miþefil hendef
na Pîroz e miþepere riba
misîn derdana avê ya bi- miþexur kedxur
lûlik miþext 1. firar 2. penaber
misk bêhneke xweþ e û ji 3. revok
qirguliya askê tê derxis- miþexte tarawgeh
tin *“kûsî, miskê nax- miþextî penaberî
we” miþext kirin 1. koçber
-misk û enber du bêhnên kirin 2. þandin taraw-
xweþik in gehê
miskan kaniya ava ma- miþeyî hebûn û lawanî
denî ya tahmsarkî miþk cureyekî ajalên zi-
misoger 1. bîmekirî 2. yandar e *“miþk çiqasî
pêwist 3. îcbarî 4. kar axê bikole, bi serê xwe
an jî kiryara ku guman tê de dike”
de tunebe; teqez -derê ku miþkan jî mala
misogerî pêwistî wî terikandine êdî tût
misoger bûn (gotin an jî û rût maye û kes pê na-
kiryar) guman tê de ne- sitire
man û sed der sed hatin miþkane barimte, gerew
cihê baweriyê miþmiþ arûng, zerdelî
misoger kirin piþtrast ki- miþmiþî rengê arûngê
rin, dabîn kirin miþt tijî *“ji yê kor re go-
mist 1. kulma mirovî ya tine: tu çi dixwazî?; goti-

251
miþtax
ye dinyayeke miþt ronî”
-miþt û dagirtî tijî û qûç
-miþt kirin heta dêv da-
girtin, heta dêv tijî û qûç
kirin
miþtax tiþtê di heman rê-
zê de
miþtaxe bêndera hiþkiri-
na tiriyan
-bûn miþtaxe li her derê
pir zêde bûn
miþtaxan werza hiþk-kiri-
na tirihan
miþtin/dimiþe/bimiþe
maliþtin
miþûr 1. zehmet 2. zûrî
-miþûr xwarin 1. zehmet
kêþan 2. zûrî dîtin
mit [I] çiqilên biçûk
mit [II] 1. bêpêjn 2.
bêdeng 3. kesê ku na-
bihîze
-mit man mehtel man, bê-
pêjn man
mitale kirin (li ser babe-
tekê) ponijîn
mit bûn bêtevger di cih
de sekinîn
-mitbûna zivistanê tev-
za ku dikeve cendekê
hin ajalan û zivistanê di
xewê de dimînin
mitêl lihêf
mitî bêdengî
mit kirin xwe ker kirin
(dengê xwe nekirin)
mitmayî mehtel, bêpêjn
mitrib 1. stranbêjê dawe-
252
tan 2. qereçî *“mitriban
gotiye: ‘ji ufara bênde-
ran nebûya, me dê jî cot-
karî bikira’”
mitribî 1. stranbêjiya da-
wetan 2. qereçîtî *“he-
be erebî ye, tunebe mit-
ribî ye”
mix bizmar
-mix kirin bizmar kirin
mixabin cihê daxê ye ku
mixmaz qemçik
mixrik hevrik, reqîb
miyaw dengê pisîkan
miz [I] miþe
miz [II] tahmxweþ (tahma
tirþ û þirîn têkilhev)
miz dan dest ser geran-
din û tev li hev dan
mize xwarinên sivik ên
meyxuran ên ku digel
meyê dixwin
mizemiz devgerî
mizemiz kirin 1. gotin di
devê xwe de birin û anîn
2. rastî veþartin
mizgetf 1. camî 2.
mescîd *“heke xêr li
malê here, ne hewceyî
mizgeftê ye”
mizgîn xeber û bûyera
kêfxweþî û dilgeþiyê
mizgîndan agahdarkirina
bi xeber û rûdaneke kêf-
xweþiyê
mizûr karmendê gumrikê
mî mih *“miya xerîb, li
rexê keriyî mexel tê”
 mîsger
mîheng eyer mîrala 1. serheng 2. fer-
-mîheng dan eyer kirin mandarê herêmekê
mîhrîcan 1. cejna havînê Mîran Bircê Mêzînê
2. bernameya pêþangeh mîrate kelepor, mîras
û civînên komelî 3. (di mîrav berdestî û pêgirti-
kurdiya kevn de) roja ku yên mîrekî
mirî ji nû ve candar di- mîrek serek
bin, roja qiyametê mîrekî pergala rêvebiriyê
mîhrîgan payîz ya ku di destê mîrekî de
mîhrîvan bexþende ye
mîl mendirêjahiya cîhanî mîrgeh dever an jî welatê
ya ku pê maweya di nav- ku rêvebiriya wê mîrni-
bera du xalên erdnîgarî þînî ye
de tê pîvan mîrî dezgeh, kar, mal, erd
mîjo têjika ku çi guhan û hwd yên ku girêdayî
têkeve ber dimije mîrgehê ne
mîmar endazyar mîrkut mêkut, çakutê me-
mîmarî endazyarî zin î darînî *“li deriyê
mîna [I] wekî, notla, fena kesî mexe bi tiliyan, bila
*“bixwe mîna mêran, ra- kes li deriyê te nexe bi
be mîna þêran” mîrkutan”
mîna [II] xuya mîrlîwa mîrala
-mîna bûn xuya bûn mîrniþîn mîrek
mînak 1. nimûne 2. we- mîrniþînî 1. emîrtî 2. se-
kok rokatiya êlekê 3. keyanî
-wekî mînak ji bo nimû- mîro mûrî, gêrik *“ecelê
netiyê mîroyî tê, çeng pê ve
mînandin/dimînîne/bi- hêþîn dibin”
mînîne çend tiþt anîn mîrza 1. kurê mîr 2. esîl-
astekê û hemû wekî hev za, torin
kirin mîs madenê ku jimareya
mîntan 1. kiras 2. qutik wî ya atomî 29, giraniya
mîr 1. kesê rêveberiya de- atoma wî 8.95, kurteya
verekê dike û li paye- wî ya latînî Cu ye û di
textî rûdine; emîr 2. se- 1084 dereceyan de jî di-
rokê êlekê 3. key *“mîr hele
jî dimire, evdal jî dimi- mîsger pîþekarê alavên
re” mîsîn

253
mîsgerî
mîsgerî pîþekariya ala- moçe hêstira mê; meya
vên mîsîn modine çapa lûleya ti-
mîsîn alav û amanên ku ji fingê
mîsê hatine çêkirin mohr alavake biçûk a ku
mîstanik cureyekî nex- nav û navnîþana mirovî
weþiya çêrmî e an jî cihê karê mirovî tê
mîstanikî endamê þeliqî de kolayî ye û li þûna þa-
mîstin/dimîze/bimîze nenavan li kaxezan tê
mîz kirin *"adarê kêrguh xistin û wekî nîþaneya
sibehan xwîn dimîze, fermîtiyê tê pejirandin
nîvro xwe davêje ber si- *“zor dizane û zêr diza-
ya darê” ne, devê tivinga bi mohr
Mîweganan Kelûya Þêrî dizane”
(21’ê Tîrmehê-20’ê Ge- mohr kirin 1. nîþaneya
lawêjê) fermîtiyê lê dan 2. çes-
mîz aviya ku ji mîzildankê pandin 3. karê qedexe
derdikeve *“mîza miþkî, betilandin
ji êþ re kar e” mole bûjena ku pê tê se-
-mîza wan ne zelal e hin yandin
xiniziyên wan ên veþartî mon mirûztirþ, pirçî
hene û lewre teletel/tir- mor mohr
setirs digerin moran ewrê tîr ê ku dadi-
mîzdank mîzildank keve rûyê erdê û bînayî
mîzildank di lêþ de tê de kêm dibe; mij
endamê ku aviyên bêkêr morî xemla hebhebî ya
dicivîne hev û bi riya en- ku ji þûþeyê hatiye çêki-
damê zayendî valayî rin, jin di stû, zend û la-
derve dike çikên xwe ve dikin
mîzkêþ lûleya ku mîzê *“moriya biqul, di xur-
veder dike cikê etaran de namîne”
mîz kirin aviya mîzil- -morî winda kirin li tiþ-
dankê berdan derve tekî pir biçûk gerîn
mîzok kesê ku nikare mostik derdanka ku tê de
mîza xwe bigire û di bin av, þîr û hwd didine za-
xwe de berdide; ke- rokên viringî
lemîzokî moþek cureyekî teqeme-
mîztin/dimîze/bimîze niyên giran e
mîz kirin movik herewera ku hesti-

254
 mûmdank
yan bi hev ve dizeliqîne; murîd pêgirtiyê þêxekî
mefsel, mok *“murîdê ku bi sirekê
mox mêjî were û tirekê here, ew tu
moxil cureyekî bêjingên ne murîd e”
ku hûr lê dike musteqbel ayende, pêþe-
moz [I] cureyekî mêþan e roj, dahatû
moz [II] golika dusalî mustesna tiþtê derî mija-
mozbeþ kermêþ, zerqîtik rekê; awarte
mozik 1. moza biçûk 2. mux zanayê zerduþtiyan
golika dusalî *“heke ga muxalif dijber
bike û bi tenê bixwe, lê muxbêd mux
mozikê tolik dê çi bix- muxtar keya
we?” mû pirç *“keda helal dibe
moz kirin/dan mozan mû lê naqete, keda he-
1. ji ber mêþan lotik dan ram bibe weris jî diqete”
2. engirîn û silikîn -mû jê þaþ nekiriye her
mozqirtik mozbeþ du jî di lisfê hev de ne
mozrîk çîkên ku ji êgir di- -mûyê xwe bi ciwanan re
firin qusandin li salên teme-
mucahid kesê ku di riya nê xwe nenihêrîn û bi
Xwedê de derketiye cen- ber bayê xortan ketin
gê mûç guhvîtkirina sewalan
muflan pezkovî -mûç kirin (sewal) guhê
muflis malketî, îflaskirî xwe vît kirin
muhacir koçber mûçe meaþ, mehanî
muhacirî koçberî *”pêncî mûçilk alava ku pirça bê-
salî mihacirî, ne bi sa- kêr pê tê rûçikandin
lekê neyarî” mûçing mûçilk
mujikî 1. teral 2. qirêj mûd kîn
mukur hatin 1. rik hatin mûdî 1. ezaker 2. kîndar
2. nepejirandin *“dizên mûle herî
bîstanan, mukur tên zi- mûm keresteyeke ronîki-
vistanan” rinê ya ku ji þima û bezî
munasib 1. guncan 2. la- tê çêkirin û pilteyek di
yîq 3. hevaheng 4. li- navê de ye; find
hevhatî *“Xwedê sêrî di- mûmdank derdana ku
bîne, kumê munasib lê mûmê tê de datînin; fin-
datîne” dank

255
mûmar
mûmar kurmê doranan mûtaw bend û werisê
mûnandin/dimûnîne/ mûyîn
bimûnîne hûnandin mûyîn [I] 1. bipirç, bipûrt
mûnîn/dimûne/bimûne 2. ji pirç û pûrtê *“bila
hûnîn dil bi dil be, bila kirasê
mûr bêdengê rûtirþ mûyîn li mil be”
mûrî mûstang, gêrik mûyîn/dimûne/bimûne
mûrîstan hêlîna gêrikan [II] mûnîn
mûsîqa newanasî mûz fêkiyeke qalikzer û
mûsîqanas newanas dûvedirêjkî ya ku li
mûsîqajen pisporê newa- erdên germ þîn dibe
yan mûzî endamê zayendî yê
mûþek mêvanê ku bêyî nêrzayan; kîr
vexwendina xwediyan tê

256
 N
n/N tîpa hevdehemîn a -nal kirin 1. nal bi simên
alfabeya kurdî ye; sewalan ve mix kirin 2.
dengdareke ku cîderka nal ji binê simê vexistin
wê diranî ye û awayê *“hêþtir nal dikirin, ro-
belavbûna wê girtî û vî çû û got: ‘pe pe”
difinî ye nalan zarîn
na 1. bersiva neyiniyê, nalandin/dinalîne/bi-
dijbera erêniyê 2. cari- nalîne 1. zarezar pê
nan wekî pêþgirekê tê xistin 2. êþandin û wêle-
û wateya neyîniyê dide wêl pê xistin
*“giliyê mêran yek e, nalbend pîþekarê nalkiri-
ya erê ya ‘na’ ” nê; simtiraþ *“nalben-
nabe ku (di zagonsaziya dê baþ, mîroyan jî nal di-
leþkerî de) qedexe (wek: ke”
nabe ku çekên agirber nalbir firoþkarê alavên a-
bêsedem bên teqandin!) vasaziyê
nabînk cureyekî kerde- nalbirxane firoþgeha ala-
nekan e vên avasaziyê
naçar neçar nalebar 1. dij 2. berhem-
naçarî neçarî ber
nadan nemerd nalenal 1. zarezar, zûre-
nadir tiþtê ku kêm caran zûr 2. wêlewêl, kûze-
tê dîtin; degme kûz, nûzenûz
nag hêþtira mê nalenal kirin 1. zarezar
Nahid gerestêrkek e kirin 2. nûzenûz kirin
nakok 1. zid 2. muxalif, nalik þimikên ku binê
dij wan darîn e
nakokî 1. tezad 2. muxa- nalîk nîvîna stûr a ku li se-
lefet, dijayetî rê tê razan; bincî, binrex
nal hesinê ku li binê simê nalîn/dinale/binale 1.
ker û hespan dixin zarîn, zûrîn 2. axîn, kû-

257
name
zîn, kûrîn, nûzîn
name [I] peyama nivîskî
ya ku ji yekî re tê þandin;
reþbelek
-name [II] paþgireke ku di
navdêre ve dizeliqe û
wateya kaxeza niviskî
didê
namedor biryara ku piþtî
civînekê hatiye wergir-
tin; giþtîname
namerd nemerd
namilke 1. daxuyanî 2.
danezan
namûs 1. ifet 2. tiþtê herî
pîroz ê li cem mirovî
wek welat, ax, jin, zarok
û hwd; rûmet *“namûs
avêtine ber kû çikî, wî jî
nexwariye”
-namûs peymal kirin bi
zorê ifet û rûmeta yekî
þikandin
namzed navzed
nan 1. xwarineke sereke
ya ku ji hevîrê arê ge-
nimî û li ser sêla sincirî
an jî di tenûrê de tê bi-
rajtin, gelek cureyê wî
hene 2. îkram *“av,
þûna nên nagire”
-nanê tisî bi dêst neke-
tin pir xizan bûn
nan dan 1. xwarin dan 2.
aþ dan
nandar 1. mazûvan 2.
mêvanperwer *“meriv bi
nanekî nandar, bi ço-
258
yekî mêrxas nabe”
nandank teþt an jî der-
danka ku nên dikine
navê *“nankor nên dix-
we, nandankê jî di-
dirîne”
nandayî 1. comerd 2.
mêvanperwer *“nan-
dayî, birçî namînin”
nanfiroþ xwediyê firinê
an jî firoþkarê nên
nangir erdê bi xêr û ber
nangiranî xela
nanik cureyekî bîþiyan e
nankor 1. xayîn 2. kesê
ku qencî û çakiyê zû ji
bîr dike; neþêkirandî
nankorî 1. xayîntî 2. bê-
spasî
nankorî kirin 1. xayîntî
kirin 2. neþêkirandin
nano kesê ku tatêla wî
her xwarin û vexwarin e
nanoziko 1. ne têr ne
birçî 2. xebata ku tenê
bi kêrî ziktêriyê tê
nanpêj 1. kesê ku nên
dipêje 2. aþpêj
naqos 1. zengil 2. zengilê
dêrê yî ku wextê ayîna fi-
lehan diyar dike
-barûya naqosê birca ku
zengilê dêrê tê de tê da-
liqandin
nargîle kokos
narinc malbata mêweyên
wekî leymûn, porteqal û
hwd
 nav û nûçik
narincî rengê porteqalê çal kirin 2. veþartin 3.
narincok cureyekî teqe- mirî kirin gorê
meniyên ku bi dest tê nator nobedarê bêx; zêre-
avêtin van
narîn 1. nazik û tenik 2. natorî çavdêrî, zêrevanî
nerm nav [I] 1. mawe 2. ferqi-
narvîn qeder, çarenûs yet
nas heval û hogirên ku ji -di vê navê de di vê ma-
dûr û nêzîk ve bi hev re weyê de
têkiliyên wan hene *“mi- nav [II] hundir *“di nava
rov, bi nasan digihê xa- salekê de du havîn na-
san” bin”
nasandin/dinasîne/bi- -di nav xêrê de bî xêra
nasîne agehî dan, xeber- Xwedê li ser te be
dar kirin -di nav xwîna sor de ge-
nasirge ereboka destan a wixîn birîneke xedar gir-
ku pê barên biçûk dikê- tin û pir xwîn jê çûn
þin cihekî nav [III] agehiya ku tiþtek
nasîn/dinase/binase 1. pê tê nasîn û zanîn
zanîn 2. hay jê hebûn *“navê wê Edlan e, ji mê-
3. pê hesîn rê xwe re nezan e, ji xel-
nas kirin 1. zanîn 2. qê re kebaniya bîst û
pê beled bûn 3. aþina heft malan e”
bûn *“hesp, siwarê xwe -nav hildan 1. bi bîr anîn
nas dike” 2. bi dengekî bilind gazî
nasname kaxeza ku da- yekî kirin 3. navê kesê
neyên di heqê yekî/ye- mirî li yekî kirin
kê de dide -nav lê kirin pênasek lê
nasyar 1. dost, hogir 2. danîn da ku pê bê nasîn
hevalbend -nan nivîsandin ji bo ege-
nasyarî 1. dostanî, hogirî reke rêvebiriyê navê xwe
2. hevalbendî qeyd kirin
naþor parçeyek ji rîsê zi- -nav tê dan 1. teþwîq ki-
rav; nex rin 2. niçandin
naþte 1. birçîtî 2. xela nav [IV] û nûçik 1. pê-
-naþteya li ser naþteyê nasên ku nirxê yekî/tiþ-
birsa pey birsê tekî dadixîne 2. leqebên
naþtin/dinêje/binêje 1. soxkirinê

259
nav û nîþan
-nav û nûçik lê kirin jê hatiye kirin
re navên soxkirinê pey- navçav 1. navbera her du
de kirin çavan 2. enî
nav [V] û nîþan salix û navçe bajarokê bi ser ba-
wesfên kes an jî tiþtekî; jarekî mezin ve
dilq navçeng binçeng
-nav û nîþan dan 1. za- Navçêmk Mezra Botan
nîn û agahiyên der heqê navdank 1. navê ku pê
yekî de eþkere kirin 2. hatiye nasîn; kunye 2.
îxbar kirin paþnavê ku pê hatiye
navbend navber nasîn; leqeb
navbendî dûrî an jî dirê- navdar bi nav û deng;
jiya di navbera cihan de meþhûr
navber 1. mawe, mesafe navdest kesê ji rêzê
2. ferqiyet *“di navbera navdêr (r) navê heyberan
þûrkiþandin û lêxistinê navend cihê ku kar û ça-
de pir zeman heye” lakiyên ramyarî, civakî,
navberkar 1. navbeyn- çandî û hunerî lê tên
kar, kesê ku du kes an jî birêxistin; merkez
du koman bi hev tîne 2. -navenda nûçeyan mer-
kesê ku nahêle du kes an keza xeberan
jî du kom tûþî hev bên navendî merkezî
navberkarî 1. navbeyn- naverast ne li çepê ne jî
karî, lihevanîna du kes li rastê tam di çatê de
an jî du koman 2. as- naverok muhtewa, têxistî
tengkirina aloziya di navêþ zikêþ, hinavêþ
navbera du kes an jî du navgir qertafa ku dikeve
koman de navbera du peyvan wek:
navbernav sernava ku di reþeba, seranser, danûs-
navbeyna du mijarên tandin...
cihê de tê danîn navgîn 1. amûr, alav 2.
navbir 1. tixûbê di navbe- alavên raguhastinê ên
rê de 2. bêhinvedana bejî, avî û hewayî; wasite
kurt a di nava dema karî -navgina siyasî melze-
de meyê siyasetê
navborî 1. navê ku bihu- -navgînên ragihandinê
riye; navhatî 2. agahiya alavên agehdariya gir-
ku xulekek berê çêlî wê seyî

260
 nayîn
navik doraneke ku di der- derketina navê kesekî
veyê zikê zarok û hinek *“navê gur, navno der-
têjikan ve ye, di piz- ketiye, roviyî dinya qe-
dankê de bi riya wê xwa- landiye”
rinê werdigirin û piþtî navpiþt ji serpîlan hetanî
bûyînê tê qutkirin, lê kovika qûnê
dewsa wê wekî kortikekê navok navik *“nav hebe,
dimîne navok tuneye”
navîn tiþtê ku di navberê navran 1. þeqa kincan 2.
de ye navbera her du ra-
-rojhilata navîn erdnîga- nan/lingan
riya ku Quds û doraliyên navrêz di nivîsanê de ma-
wê nîþan dide weya di navbera rêzan
navkêlk newq de
navko navenda malê navroj 1. nîvro 2. xwari-
navlêk 1. þayeseya kirû- na danê nîvro, firavîn
yekî 2. navdank navsale kesê ku di te-
navmal nava malê; navko menê navîn de ye/40-50
navmalî 1. jina ku di kar salî ye
û barên malê de alîkari- navser ger û rastahiya li
yê dide xwediyan 2. ke- serê bilindahiyekê; ser-
lûpel û pêdivîyên nav ger
malê (yên wekî: nivîn, navsere navsale
aman, text û hwd) navteng 1. newq 2. qûþa
navmil cihê ku (ji aliyê zînê hespan
piþta mirovî ve) dikeve navþalik navran
navbera her du milan; navxweyî hundirîn
serpîl navzed berbijar, beren-
navneteweyî tiþtê ku di dam
nava hemû gelan de tê navzik (ji aliyê hundir ve)
naskirin; navmiletî, bey- cihê ku endamên hun-
nemilel dirîn ên wekî hûr, doran
navnêrî di çêreyê de be- û hwd tê de ne
þa ku bejn davêje û tov nawis 1. binanî 2. mex-
digire zena kel û melan
navnîþan agahiya ku cih naxêr 1. na 2. wisa nabe
û warê tiþtekî nîþan dide naxir keriyê dewêr
navno bi çêyî an jî neçêyî nayîn/dine/bine 1. ga-

261
naz
yîn 2. tecawuz kirin, hil-
tirandin *“ne bine dî-
nan, ne jî qûna xwe bide
wan”
naz cilwe, delalî *“naz, ta-
ca jinan e”
nazdar cilwedar, delalik
nazik 1. kibar, kaw 2. te-
nik
nazik bûn 1. kibar bûn 2.
diltenik bûn
naziktî 1. zerafet, kawî,
kibarî 2. diltenikî
naznazok cureyekî gulên
ku li ber tavê diçilmisin
û di hênikahiyê jî de geþ
dibin
ne qertafa neyîniyê
ne ... ne qertafa neyîniyê
ya dualî *“ne bi bezê ne
bi lezê kes nagihêje mi-
razê”
neasayî 1. awarte 2. dere-
rê 3. derehiþ
nebaþ 1. neçê, nerind 2.
qûnek
nebaþî 1. nerindî 2. qûn-
detî *“ne dijminê neba-
þan be, dijminê neba-
þiyê be”
neban 1. sewala ku nahê-
le berxa wê bimije 2. tor,
hîn-nebûyî 3. axozî 4.
havî
nebanî 1. torî û ecemîtî
2. axozîtî 3. havîtî
nebat hêþinahiya ku li ser
rûyê erdê ye; xerat
262
nebez azad
nebîna kor, nedîtî *“mêr
mêr e çi kulek, çi nebî-
na, çi ker e”
nebîrbir koreçemk
nebû îftira
necar kesê ku daran dadi-
roje û jê alavên malê çê-
dike; xerat
necirandin/dinecirîne/
binecirîne darotin
neçar 1. bêgav 2. bêder-
man
neçarî 1. bêdermanî, bê-
gumanî 2. belengazî, bê-
gavî
neçê nebaþ, neqenc
nediyar 1. mechûl, nekifþ
2. neaþkera
nedîtek/nedîtî 1. laylac
2. çavbirçî *“nedîtiyan
dîtin, di xwe de rîtin”
nedîtbar razber
nefel sêbelg, keta mêrgan
nefer kes
-jûra yekneferî odeya ji
bo kesekî tenê
neferma medenî
-saziyên civaka neferma
mueseseyên civaka me-
denî (ên serbixwe)
nefilandin/dinefilîne/
binefilîne 1. avêtin 2.
ji ser hiþê xwe avêtin
nefî koçberî, qewar, ta-
rawgeh
nefî bûn 1. koçber bûn 2.
hatin qewirandin 3. çûn
 nehþem
tarawgehê de
nefî kirin 1. koçber kirin neheng [I] 1. egîd 2. dêw,
2. qewirandin 3. þandin ûc
tarawgehê neheng [II] cureyekî ma-
nefret heznekirina tiþtekî siyên girs û biguhan e
-jê nefret kirin ji tiþtekî neheq 1. bêheq 2. ji ras-
hez nekirin tiyê der 3. bêdad *“ne-
nefs 1. kesayet 2. silektî, heq, lê dikeve tîra Heq”
çilektî *“ji bo nefsê, ke- neheqî 1. zilm 2. derî
te hebsê” rastiyê 2. bêdadî *“ne-
nefsbiçûk 1. dilnizm, heqiya vî destî, ji ya vî
mutewazî 2. awirþikestî destî re namîne”
nefsek silek, çilek neheqî lê kirin 1. mafê
neft aviya ku ji binê erdê wî desteser kirin 2.
tê derxistin, jê ardûyên heqê wî pêpest kirin
navgînan û alavên cure- nehên 1. nepen 2. derza-
cureyî tên çekirin; zêrê gon
reþ nehênî 1. nepenî, nedi-
-nefta xam nefta ku hê jî yarî 2. derzagonî, derî
nehatiye veqetandin qanûnan
neftî þînê tarî nehiþî 1. jixweveçûyî 2.
nege îftira benckirî 3. dîn
negotî 1. dernebirî 2. nea- nehiþî bûn 1. ji xwe ve
xiftî çûn 2. tevizîn 3. dîn bûn
neguhêzbar tiþtê ku ji ci- nehmandin/dinehmîne
hê wî nayê neqilkirin; /binehmîne li pêþberî
dorpêçkirî yekî tiþtek xwarin û jê
neh 1. hejmara beriya de- nedan wî
han û piþtî heþtan 2. ji- nehs 1. kone 2. þûm 3.
mareya 9’an *“neh qen- qeþmer
cî, tuxtek tirs” nehs bûn 1. kone bûn 2.
nehberk lîstikeke ku bi þûm bûn 3. qeþmer bûn
neh keviran tê lîstin nehsî 1. konetî 2. þûmtî
nehek 1. ji neh paran pa- 3. qeþmerî
rek 2. neh rojên beriya nehs kirin 1. rû dan 2.
eyda qurbanê 3. rojiya þûm hîn kirin
di van rojan de nehþem roja ku dê tu carî
nehem(-în) di rêza nehan neyê

263
nehwirandin
-îro here û nehþemê we-
re niha here û hêviya
xwe ji vî karî yekcar bibi-
re
nehwirandin/dinehwirî-
ne/binehwirîne 1. mi-
remir kirin 2. bildebild
kirin
nekelî nepijî
neker/nekir 1. kesê ku ji
xwe re tu karî nake; no-
ker 2. teral *"nekero/ne-
kiro dilkesero, kerewo/
kiriyo xwerewo/xweri-
yo”
nekes bêkesayet
neks 1. hilm û nefes 2.
parxan
-neks çikîn bêhn çikîn
nelê 1. netêw, netê, hew
2. lênehatî
nema 1. qet, qe 2. ji wir
bi þun de, êdî
-nema dikare ji vir þun
de nikare, hew dikare
nemam 1. çiqilên daran
ên ku ji bo çandinê hati-
ne amadekirin 2. þi-
vikên darîn ku dê bibine
dar; þitil
neman 1. helak bûn 2. têk
çûn 3. çûn hatenehatê
nemaze bi taybetî, xasma
nemerd 1. bêbext 2. ne-
camêr
nemêr 1. þindokê mêran
2. mêrê ku endamê wî
yê zayendî bi karê xwe
264
ranabe; tirxes *“ê ku got
û kir mêr e, ê ku got û
nekir nemêr e, ê ku ne-
got û kir þêr e”
nemir 1. mirovê ku xiz-
meteke mezin dike, nav-
dar dibe û her çiqas di-
mire jî navê wî her sax li
ser zimanê xelqê dimîne
2. hetahetayê, ebedî 3.
bêpayan
nemrût kirêt
nemrûtî kirêtî
nenas 1. nezan, nebeled
2. kes yan tiþtê ku mi-
rovî berî niha nedîtiye;
mechûl, biyan *“her cihê
nenas, payê xwe bide
xas xas”
nenîk hestiyê nermik ê ku
bi serê pêçiyan ve hêþîn
dibe û piþtî ku dirêj dibe
tê birîn
nenîkbir alava ku pê ne-
nîk tên qutkirin
nenok jina ku zarokan
nayine
nepak 1. neçê 2. qirêjok
nepax tifika hesinkeran
nepayîdarî neberdewamî
nepen 1. veþartî 2. nehên
3. nexuya
nepenî 1. xwedî-raz 2.
nehênî *"berf di nepeni-
yan de, pere ba pintiyan
dimîne”
nepêt 1. bêsinc û bêtaqet
2. bêçîn û gawestî
 nermînka
nepijî xav, kal nerît tetbîq
nepixandin/dinepixîne/ nerîtandin/dineritîne/
binepixîne 1. perçifan- bineritîne tetbîq kirin
din 2. pif lê kirin 3. ba nerîtî tetbîqî
dan ber nerm 1. nehiþk, ter 2. ne-
nepixîn/dinepixe/bine- zivir *“bitirse ji germa
pixe 1. ba hatin ber 2. germ û mirovê nerm”
perçifîn nermahî 1. nehiþkî, terîtî
nepox 1. tiþtê ku pif dane 2. nezivirî, xavî
ber û perçifiye 2. pê- nerme tiþtê ku bûjenên
lîstoka zarokan a ku ba sext û zivir tê de tune ne
dane ber nermegoþt goþtê bêhestî
neqandin/dineqîne/bi- nermehur hevrazê ku lê
neqîne 1. hilbijartin 2. kevir û kuçik tunene
ji nav re girtin nermekuxik kuxika asayî
neqeb 1. navbera du tiþ- ya ku mirov jê aziyê na-
tan 2. qul, kun ke
neql 1. raguhastin 2. car, nermenerm 1. wexta ku
teql hîn nerm e 2. bi awayekî
neqliyat karê raguhasti- ku kes nebîne û nebihîze
na baran (bejî, deryayî, *“hêsin dikutin germe-
hewayî) germ, mêran dikutin
neql kirin derbasî cihekî nermenerm”
din kirin; raguhastin nermijandin/dinermijî-
neqþ 1. raçandin 2. mo- ne/binermijîne bi miz-
çik *“gotinên pêþiyan, danê nerm kirin
wek neqþên li ser kevi- nermijîn/dinermije/bi-
ran e” nermije (tiþtek) bi miz-
-neqþ û nîgar moçik û danê nerm bûn
resm nermik 1. nezivir û bêgir-
neran dara tizbiyan noz 2. rehet û aramdar
nerasterê neyeksere -nermika guh goþtê ner-
nerd cureyekî lîstikên qi- me yê li guçê jêrîn î guhî
marê ye nermî 1. nermahî 2. mu-
nerde astengên hesinî samehe 3. vehelîn *“bi
yên li dora pêlekan û þa- nermî, mar ji qulê tê
niþînan der”
nerdigan pêlekan nermînka hêdîka

265
nerm kirin
nerm kirin 1. rehn kirin
2. hiþkî jê birin 3. aliyê
zivir jê birin *“peyva
xweþ, keviran nerm di-
ke”
nermofis nermok
nermok 1. bêkêr 2. bêxêr
*“ji pêl û pêlekan metir-
se, ji nerm û nermokan
bitirse”
nesax nexweþ
neseb silale û esl
nesîb qismet *“nesîb çi
be, ew e”
nesrîn gula biyanî
nestêle 1. zarok 2. xort
3. kesê girîng
neþmî kesê ku pûte bi her
karî dide; bihîstyar
neþmîtî bihîstyariya hem-
berî her tiþtî
neþter kêrika bijîjkiyê ya
tenik û pir tûj
neþterger bijîjkê ku pis-
poriya wî derz, þkestek
û endamê leqiyayî ye
neþtergerî karê ku neþ-
terger pê radibe
neþterxane di nexweþxa-
neyan de jûra ku neþter-
ger tê de emeliyatan di-
ke dikin
neþûþtî gorgorê gorgor;
melûn
net 1. çune, sifir, (0) 2. be-
talbûyî, derehesab
-net kirin 1. sifir kirin, fît
kirin 2. betal hesiban-
266
din, ji hesaban derxistin
netê 1. hêç 2. netêw
netêw 1. nelê, tuneyî 2.
betalbûyî
netewe 1. gel, milet 2.
xelq
neteweyî têkildarî nete-
weyekî; miletî
neteweperest kesê ku
harê neteweya xwe û ho-
vîtiya dijî neteweyên din
rewa dibîne
neteweperwer gelperwer
netîce 1. akam, encam 2.
dawî, aqibet
-netîce dan 1. encam dan
2. bi dawî bûn
netrik xemla zîvîn a eni-
ya jinan
netû 1. yax 2. eware
neve keça zarokê mirovî
neveçirk neveya neve û
neviyî
nevisî zarokê ji ke-
sekî/keseka din (ji bo
jinê zarokên hêwiya wê,
ji bo mêrî zarokê mêrê ji-
na wî yî berê)
nevî kurê zarokê miro-
vekî
nevîçirk neviyê neve û
neviyî
newa 1. dengên ahengdar
2. dengên mûsîqayî
newal cihokên kûr *“av ji
çiyan diherike, li newa-
lan belav dibe”
newêd 1. hejmara piþtî
 nezêk
heþtê û nehan 2. jimare- baþî 3. kirêtî
ya 90’î -nexweþiya dirmdar êþa
newêrek tirsonek, zirav- ku ji kesekî bêtendurist
qetî belavî dorê dibe
newêrîn tirsîn nexweþxane saziya tîmar-
newq di lêþ de her du kê- kirina nexweþan
lekên bêhestî û vala ney amûreke mûsîqayî ya
-newq kiyan/kutan hil- pifkirinê ye; bilûr
kehilk kirin neyeksan newekhev
nex þaxên tayekî neyjen bilûrjen
nexasim nemaze neyar 1. dijmin 2. reqîb
nexifîn/dinexife/binexi- *“ji neyaran re, zarê þi-
fe 1. bersojkî bûn 2. hi- rîn û piþta hiþk”
nav xera bûn neyarî 1. dijminî 2. hev-
nexþ hunera kêþan û çêki- rikî
rina nîgar û resman li ser neyînî 1. tiþtê ku bersiva
kevir, kaxez, pîne û hwd wê na ye û ne erê ye;
nexþe agehiyên erdnîgarî menfî 2. ramana ku aliyê
ên xêzkirî; xerîte nebûna tiþtekî diangêje
nexþesazî pisporiya xêz- neynik þûþeya ku mînaka
kirina xerîteyan mirovî berevajî dike û
nexþenîgarî pîþekariya mirov xwe tê de dibîne;
xêzkirina xerîteyan; nex- awêne *“xelq, neynika
þesazî meriyan e”
next 1. neqd 2. qelend neynûk nenîk *“filan kes
nexuya nediyar, nedîtbar neynûk tune xwe pê
nexwe wisa ye bixwirîne”
nexwende nezanê xwen- nezan 1. cahil 2. nebeled
dinê *“kesê nexwende, *“ar, ji kesê nezan re
weke dara bê ber e” bar e”
nexweþ 1. kesê ku rewþa nezanî 1. cahiltî 2. nebe-
wî ya tenduristî xera ledî
bûye, nesax 2. neçê 3. nezer 1. çavînî 2. çavlê-
kirêt *“bextê reþ, miro- gerandin *“nezer, kevi-
van dike nexweþ” ran jî diteqîne”
nexweþ bûn nesax bûn, nezer kirin 1. lê nêrîn 2.
azî kirin, bi êþekê ketin bi niyêta xera lê nihêrîn
nexweþî 1. nesaxî 2. ne- nezêk stewr

267
nezêk
nezir boraq nêrit rewiþt û tîtal
-nezir kirin boraq bexi- -nêrîta civakî rewiþt û tî-
þandin talên ku civak ji xwe re
nezok nezêk datîne û dijberê wan tê
nêçîr 1. karê lêgerîn û þermezarkirin; rayîþa ci-
kuþtina giyandarên kovî; vakê
seyd, rav 2. ajala ku -nêrîta giþtî rayîþa ku di
seydvan li pey dikeve nav hemû civakê de tê
*“bi tajiyê xelqê, nêçîr pejirandin û dijberê wê
nabe” tê sezakirin
nêçîrgeh qada nêçîrê; -nêrîta ramyarî rewiþt û
ravgeh tîtalên ku rêvebiran peji-
nêçîrvan kesê ku li pey randine û dijberê wan ji
kuþtin û girtina ajalên çavê gelê xwe dikeve
beriyê û firindeyan diçe; nêrî hevserê bizinê *“ka-
seydvan/ravker *“nêçîr- rê sêwî, nabe nêrî”
van, nêçîra xwe nas di- nêrîn [I] mêrtî
ke” nêrîn/dinêre/binêre [II]
nêçîrvanî seydvanî 1. nihêrtin 2. mêze kirin
nêk nîk 3. dîtin
nêm kêm û îltihab nêrîz cureyekî xenceran e
-nêm girtin kêm û îltihab nêving 1. li gor her kes û
girtin tiþtî cih û warê ku lê ye
nêr 1. mêr 2. sewalê bi 2. rayîþa civakê
mûzî 3. hêþînahiya qa- nêxin mêwij
mir a ku nayê xwarin nêz [I] birçî
*“berxê nêr, li ber du -ji nêz de mirin ji birçî-
makan e” nan mirin
nêrek navnêrî nêzdemirî kesê ku ji bir-
nêremê xunsa, jinemêr çînan miriye
nêreng cadûbaz, sîhirbaz nêz/nêzîk [II] 1. ne li dû-
nêrevan pandî, panêr rê 2. berdest
nêrg 1. hêzdar 2. tund nêzîk bûn 1. hatin hindê
nêrgiz cureyekî kulîlkan e 2. li kêlekê rawestin
*”bi nêrgizekê bihar na- nicimîn/dinicime/bini-
yê” cime lingîrî bi rê ve çûn;
nêrik qed an jî bistiya ter kulîn
a giyayên ku tên xwarin niçandin/diniçîne/bi-

268
 nijtin
niçîne 1. nav tê dan 2. nigranî dudilî
temas kirin 3. bi dest niha 1. ne berê ne jî paþê,
hiþyar kirin ev dema ku em tê de ne
niç dengê nepejirandinê 2. (r) dema têdeyî
niçeniç dengê domdar ê nihan 1. nehên, nepen 2.
nepejirandinê veþartî
niçeniç kirin bi peyveke nihanî 1. (di dema baran
nediyar nerazîtî xuya ki- û berfê de) cihê ku mirov
rin bikaribe xwe bi de ber;
niçik 1. di raçandinê de berqef 2. avayî *”ewrê
çaviyên ku davêjên firê- sor ê spêdeyan, gazî di-
ta tevnê 2. nik, nikil ke karwaniyan, xwe bidi-
niçîn/diniçe/biniçe 1. ne nihaniyan”
temas lê bûn 2. kirkirîn nihêl erdê ku tê de çal,
nifaq munafiqtî, durutî kort û kêrt hene
*“nifaq û îtifaq, li ba nijad 1. irq, regez 2. za-
hev nabin” yend 3. netewe
nifir tikaya ji bo ku kesek nijadkujî qirkirina nete-
/tiþtek tûþî karesatekê weyekê
bê *“ez bi duayên te çê- nijadperest 1. regezpe-
nebûme ku bi nifirên te rest 2. neteweperest
jî bimirim” nijde 1. êriþ 2. talan 3.
nifir kirin bedua li yekî cerde
kirin nijdevan 1. rêgir û xelq-
nifrîn nizaya xirabiyê; ni- þêlandî 2. talanker 3.
fir cerdevan
nifsî qutikê giranbiha yê nijdevanî 1. rêgirî 2. cer-
ku di bin de tê lixwekirin devanî 3. talankerî
nifþ nesil, zuriyet, dûm nijinandin/dinijinîne/
nifþparêz kesê ku cuda- binijinîne bi awayek
hiyê dixe navbera irq, endazeyî ava kirin; je-
dîn û deveran, xwe ji nandin
xelqê berztir û pîroztir nijinîn/dinijine/biniji-
dizane ne 1. ava bûn 2. hênijîn,
nifþnas pisporê nesla re- pokinîn
hek û giyaneweran nijtin/dinije/binije 1.
niftik kibrît, pîçke qewirandin 2. bera yekî
nigran dudil dan

269
nik
nik hind, rex, kêlek kirin
nikil 1. bêfila firindeyan nimînende 1. nûner, tem-
2. lûtke sîlkar 2. qasidê saziyekê
nikilreþ nexweþiyeke fi- nimûne 1. mînak 2. ibret
rindeyan e niqik derince, pîle
nikilreþî firindeya ku bi niqir kêrtik, girtik
nikilreþê ketiye niqirandin/diniqirîne/
nimandin/dinimîne/bi- biniqirîne 1.kêrtik-kêr-
nimîne 1. nîþan dan 2. tikî kirin, girtikgirtikî ki-
sêwirandin 3. hewandin rin 2. tê de cerx vekirin
nimêj 1. perestiþa misila- niqêm cureyekî kevirên
manan a rojê penc da- giranbiha ye
nan û di hin warên din niqîn/diniqe/biniqe a-
de 2. dirozge xînî kirin, ofînî kirin
-nimêja nafileyê 1. ne ni- niqniqandin/diniqniqî-
mêja ferzbûyî, nimêja ne/biniqniqîne 1. dev-
xêrê 2. di îslamê de jenî kirin 2. belapêþkarî
nimêja hin danên bixêr hev bûn
-nimêja qezayê nimêja niqre sîtila tehtevêlkî
ku di wextê wê yê diyar niqrosk dema ku xew di-
de nehatiye kirin keve çavan û serê mirovî
-nimêj kirin îbadeta mi- xwar dibe
silmanan bi cih anîn -niqrosk hatin hênijîn û
-nimêj derbas kirin di stû di aliyekî de xwar
wextê wê yê diyar de ni- bûn
mêj nekirin niquçandin/diniquçîne
-nimêj qeza kirin 1. ni- /biniquçîne 1. niçan-
mêja xwe ya derbasbûyî din 2. quncirandin
bi cih anîn 2. ber kesekî niqut dilop, çilk
ku nimêj derbas kirine niqutandin/diniqutîne/
ve nimêj kirin biniqutîne dilopandin,
nimêjkar kesê ku bi ber- çilkandin
dewamî ji Xwedê re îba- niqutîn/diniqute/bini-
detê dike *“heke nimêj- qute dilopîn, çilkîn
karek tunebe, pêxasekî nirên dengê miremirê yî
bigire û bîne” dirindeyan
nimînandin/dinimînî- nirîn/dinire/binire (di-
ne/binimînîne temsil rindeyên mînanî þêr, pi-

270
 nivîsgeh
ling û hwd) miremir ki- niþtingeh cihê ku mirov
rin lê îqamet dike
nirx 1. biha 2. qedr nitirandin/dinitirîne/
-nirxên mirovahiyê yên binitirîne [I] 1. kesek lê
gerdûnî her tiþtê ku her dan telandin 2. payan-
kes giramiyê jê re digire din, dan raçav kirin
nirxandin/dinirxîne/bi- nitirandin/dinitirîne/
nirxîne 1. bihanameya binitirîne [II] bi tiþtekî
kel û pelan danîn ser 2. tûj) dar neqiþandin û li
erênî û neyîniya mija- serê tiþtin nivîsandin
rekê destnîþan kirin; nitirandin/dinitirîne/
dahûrandin 3. ferisan- binitirîne [III] 1. xemi-
din landin 2. arastin
niþdar bijîþkê þkestekan; nivan 1. mêvan, misafir
cerah 2. rêwî
niþdarî bijîþkiya þkeste- nivandin/dinivîne/bini-
kan; cerahî vîne 1. bi xew re kirin
niþêt nîþane, elamet 2. awilandin
niþirîn/diniþire/biniþi- nivistin/dinive/binive
re 1. biþkuvîn 2. pizirîn 1. nivîn, pal dan, razan
niþîn/diniþe/biniþe niþ- 2. telexewî bûn
tin niviþt kaxeza ku dua lê
niþîngeh niþtingeh tên nivîsandin û di cihe-
niþîv 1. xwar 2. nizm 3. kî de tê daliqandin; he-
jêr mayîl, bazbend
niþmî neþmî niviz nizm *“cihê bilind,
niþtecih akincî, þênî, dê- ji mirovê niviz çêtir e”
man nivîn [I] cihê ku li ser tê
niþtiman 1. memleket 2. razan
welat *“niþtiman bi çe- nivîn/dinive/binive [II]
kan tê vegirtin û bi çe- nivistin
kan tê standin” nivîs 1. xet, mextût 2. di
niþtimanperwer hezkiri- mijarekê de derbirina
yê welatê xwe nivîskî
niþtin/diniþe/biniþe 1. nivîsandin/dinivîsine/
rûniþtin 2. bi cih bûn 3. binivisîne 1. xet kirin
lê danîn *“ji hespê da- 2. bi tîpan xêz kirin
ket, li kerê niþt” nivîsgeh 1. cihê ku kar û

271
nivîsîn
bar lê tên gerandin 2.
kargeha ku kar û barên
nivîsan lê tên gerandin
nivîsîn/dinivîse/binivî-
se nivîsandin
nivîskar 1. kesê ku berhe-
meke nivîskî çêkiriye 2.
kesê ku bi tîpan tiþtin
xez kirine
nivîskî kitêbî, ne devkî
nivîþk rûnê nû yê mastê
kiyandî
nivîþkan kesê ku hin en-
damên wî bi nîvî nîvî di-
xebitin; nîvco, kêmlebat
nixamtin/dinixême/bi-
nixême nixumandin
nixav kûrik, pifik
nixav kirin kûrik tev dan
û geþ kirin
nixumandin/dinixumî-
ne/binixumîne 1. ve-
þartin 2. çal kirin, bincil
kirin 3. serpeçûm kirin
nixurî zaroyê yekem ê dê
û bavan
nixwê tiþtê ne þor; bêxwê
niwênt fîlm
niwêntgeh cihê ku fîlm lê
tên pêþandan
niyan/dinê/binê 1. ga-
yîn 2. hiltirandin, tûþ
bûn 3. tewiþîn
niyar 1. dik 2. lîstikvan
3. karê ku lîstikvan li ser
dikê pêk tîne
niyarî/niyarvan lîstikvan
niyaz daxwaz
272
niyêt 1. mebest 2. dax-
waz *“niyêta dilan, qeda
sêrî”
-niyêt kirin 1. dil hebûn
2. daxwazek di zêhna
xwe de gerandin 3. (ji bo
îbadetekê) meqsed diyar
kirin
niza daxwaza ji Xwedê;
dua
niza kirin ji Xwedê dax-
wazek kirin; dua kirin
nizar 1. cihê ku tav lê na-
gire; qûze 2. jar
nizeniz dengê domdar ê
daxwaza tevî girî û na-
ziyan
nizeniz kirin (bi nazî û
girî) daxwaz kirin
nizilandin/dinizilîne/
binizilîne 1. dawerivan-
din 2. raparzandin
nizilîn/dinizile/binizile
1. dawerivîn 2. raparzîn
nizilok parzûn
nizm nebilind û daketî
*"av, cihê nizm de diki-
þe”
nizmahî nebilindî û dake-
tîtî
nizm bûn daketin û bilind
nebûn
niznizok zarokê ku bi girî
û naziyan tiþtan dixwaze
nîçik gilik
nîç kirin 1. (heta ku dilo-
pek jê nemîne) vexwarin,
noþîn 2. bi ser xwe ve
 nîv
kirin û bi temamî daqur- -nîskeya bijîjkiyê cure-
tandin yekî nîskeyên ku di za-
nîgar resim nistên bijîjkiyê de tê bi-
nîgare 1. wêneyê ku bi karanîn
dest hatiye xêzkirin 2. -nîskeya çêv di çavan de
moçik beþa ku bînahiyê zelal
nîgar kirin 1. xêz kirin 2. dike
þayese kirin 3. sêwiran- nîsko zûxeydok
din nîskok di fîzyayê de na-
nîgarkêþ kesê ku nîgare- venda tevgerê
yan dikêþe nîþan 1. elamet 2. þop 3.
nîgaþ xeyal xelata serkeftinê *“nîþa-
nîgaþî xeyalî, aþopî na mirinê, xwederîtin e”
nîk 1. tîxe 2. hesinê ke- -nîþan dan 1. nimandin
vankirî yê serê doxteþiyê 2. pêþandin, rapêþandin
3. derziya kevan a masî- *“ji tunebûna þêran, rovî
giriyê xwe nîþan didin wek
nîma 1. nîvê heyvê 2. hî- guran”
va çardeþevî nîþane nîþan
nîn 1. net 2. tune nîþangeh nikilê ku bi se-
nîr [I] dar an jî hesinê ku rê çekan ve ye û bi kêrî
didine ser stûyê ga û rastlêxistinê tê; mêþa ti-
gamêþan da ku erebeyê fingê
an jî cotî bikêþin *“gayê nîþanî xelatên bûkê yên
qelb, nîr diþkîne” ku elameta zewaca þûki-
nîr [II] dem rina wê ye
nîsan meha avrêlê *“nî- nîþanî kirin (da ku þûkiri-
san e, dew li kîsan e” na wê eþkere bibe) xela-
nîsk cureyekî zêd e û pi- tek dan bûkê
ranî jê þorbe tê çêkirin nîþank elametên leþkerî
*“nîskê mevêjin dewsa nîþe têbinî, kurterave
kizinê, berxê mevêjin nîþgeh 1. li balafirgehê
berê bizinê, malê nebin qada daketina balafiran
cem malbavana jinê” 2. qada daketina firoke-
nîske alavake ku ji þûþeyê yan
tê bidestxistin û bi kêrî nîtik nîçika quzan
mezinkirina tiþtên pir nîv 1. ji du parçeyan par-
biçûk tê çeyek 2. ji du paran pa-

273
nîvek
rek *“rev, nîvê mêraniyê ran tuneye, diran heye
ye” nok tuneye?”
-bi nîvî bûn bi qasî ji du noker 1. hevpiþkê karên
paran parekê rê hildan neçê 2. xulamokê berje-
-di nîva xwe de qurifîn wendiyên xelqê
1. di navendê de qut nokik rêjeya hejmarî ya
bûn 2. di ciwaniya xwe ku di azmûnê de tê hil-
de mirin dan
nîvek ji du paran parek nola/nolî 1. mîna/mînî,
nîvekarî hevpariya bi nî- mînanî 2. weke/wekî
venîvî noq binavbûn, gutbûn
nîvenîv bi qasî ji du paran noqandin/dinoqîne/bi-
parek noqîne binav kirin, di
nîvî nîvek avê de gut kirin
nîvkad nîvçember noqar navgîna zeryayî ya
-nîvkada parzemînî/er- ku di binê avê de diçe
dîn beþa dinyayê ya ku noqav bûn binav bûn, di
bejahî ye û piraniya wê li avê de gut bûn
nîvkada bakur e noþ 1. afiyet 2. tenduristî
-nîvkada deryayî beþa -noþî can be afiyet be,
cîhanê ya ku ji sedî hef- loþî can be!
têyê wê derya ye noþav hemû cureyên vex-
nîvro danê ku tav di nava warinê, meþrûbat
esmên de xuya dibe û si- noþîgiyan pîrozkirina
ha heyberan bi qasî cîs- yekî ji ber kinca wî ya nû
man dibe an jî xebata wî ya baþ
no 1. tûj 2. xeþîm û bi noþîgiyan kirin (kesek ji
tund 3. dirinde *“hirçê ber tiþtekî baþ ve) pîroz
no, nayê rê” kirin
nobe dor noþîn/dinoþe/binoþe bi
nobedar nêrevan xweþî û dilaramî vexwa-
nod newêd rin *“dew tune binoþe,
nodem(-în) di rêza newê- li çarsî û bazaran rûn di-
dî /nodî de firoþe”
nogin çêleka sêsalî notirvan nobedar
nok cureyekî zêd e û xwa- nozde 1. hejmara beriya
rinên curecureyî jê tên bîstî û piþtî hejdehan 2.
çêkirin *“nok heye di- jimareya 19’î

274

nuhtin/dinuje/binuje
1. îsabet kirin 2. hingaf-
tin 3. sotin
numayîþ xwepêþandan
numayîþgeh qada xwepê-
þandanê
nuqte xal
nuqteþanî xalbendî
nuqurçandin/dinuqur-
çîne/binuqurçîne ni-
quçandin
nuwaze pir bedew, pir de-
lal
nû teze, ne kevn *“nû ha-
tin, kevn hilatin”
nûbar [I] berê nû û teze
nûbar [II] cureyekî ke-
vanên ku pê çend tîr bi
hev re tên avêtin
nûbar [III] doran
nû bûn teze bûn
nûciwan xortê nûgihiþtî
nûçe 1. xeber 2. agehiya
di heqê bûyerekê de
nûzenûz kirin
nûçegihan kesê rûdanan
digihîne çapemeniyê; sa-
lixdayî
nûjen hevdem
nûjenî hevdemîtî
nûma heyvik, hilal
nûn pênasa hera asan a
heyberên fîzyayî û kîm-
yayî
nûner 1. temsîlkar, nimî-
nende 2. qasidê saziyê
nûrandin/dinûrîne/bi-
nûrîne 1. qat kirin 2.
jenîn, dan ser hev 3. bi
keys kirin
nûser nivîskar
nûz tahmxweþ
nûza têjika ku nû ji maka
xwe bûye
nûzenûz kûzekûz, kûre-
kûr
nûzenûz kirin kûzekûz
kirin, kûrekûr kirin
275
 O
o/O tîpa hejdehemîn a al-
fabeya kurdî ye; deng-
dêreke dirêj e, cîderka
wê paþderkî ye, di be-
lavbûna wê de dev gilo-
ver e û asta belavbûna
wê nizm e
-o! [I] baneþana gazîkirinê
ya nêrzayan e mînak:
Heseno tu li ku yî!/welato
tu xweþ welatî!
-o {II] 1. paþgireke reng-
dêrsaz e mînak: kuþo,
fîto, gildo, gêjo 2. paþgi-
reke kurtkiriniyê a sere-
navan e mînak: Cindo,
Misto
ober çarþeva mezin
oberik çarþeva biçûk
ode jûr
of! baneþana bêhntengiyê
ofeof kirin 1. ji ber xem
an jî êþekê gotin: ‘of!’ 2.
ber tiþtekî ketin
ohr tewl bi tewl çêrandi-
na sewalan
ohr bûn (da ku sewal
biçêre) di kêp de tewilîn
ohr kirin (da ku sewal bi-
çêre) kap kirin û tewi-
landin
276
ol 1. mezheb, terîqet 2.
dîn
olam 1. xizmet 2. paleti-
ya xelqê *“axa bi xulam,
bi olam û bi tentene ye”
-olama dewletê xizmeta
mecbûrî
olamkar 1. xizmetkar 2.
paleyê xelqê
olamkarî 1. xizmetkarî
2. paletiya xelqê
olan halan
olan dan 1. deng vedan,
bang vedan 2. halan dan
olaq hespê ku ne esîlza ye
olçim devbelaþ, devçepel
oleder tevgera dijî dîn û
terîqetê
olederî dijberiya dîn û
terîqetê
oldar dîndar
olintî bêkar û xemsar
olî dînî
olk ohr
olperest dîndarê nezan
omet umet
omit mefer, hêvî
omitî dilovan
-omitî li yekî kirin li ci-
hekî xerîb li yekî xwedî
derketin
 oxweþ!
-omit kirin hêvîdar bûn -orînî pê ketin ji niþkê ve
omitwar hêvîdar oreor kirin
onc kemax oro! lo!
onî darên ku li gor hin ote ode
pîvanan qutkirî, kereste ox! baneþana kêfxweþiyê
oqe cureyekî mengiraniya oxilme 1. lêgerin û tese-
îslamî ye lîkirin 2. ceng û çop
or zik -roja oxilmeyê heyama
ormeþk ziktêrdek ceng û çopê
orqelêþ dirindeyê ku zikê oxilme kirin 1. teselî ki-
nêçîra xwe diqelêþe rin 2. lê gerîn
oran bistikê tiþtê çandî; oxir yom, qudûþ
qesel -oxir be riya te vekirî û bê
oreor dengê dewêr; bore- teþqele be
bor oxweþ! baneþana þabûnê
-oreor kirin (dewar) qare- -oxweþ bûn 1. (di zimanê
qar kirin zarokan de) pir xweþik
orisp fuhûþ, qûndetî bûn 2. bi rewþa heyî
orispî fahiþe, qûnek þabûn
orîn/diore/biore qarîn -oxweþ kirin bi rewþa
(dewar) pêkhatî kêfa xwe anîn
orînî oreor

277
 P
p/P tîpa nozdehemîn a al- qûmêþ *“kum hebin,
fabeya kurdî ye; dengda- paçik zehf in”
reke ku cîderka wê lêvkî paçik kirin 1. tiþtek lê
ye û awayê belavbûna alandin 2. bûjeneke ku
wê girtî û hiþk e hatiye hilberandin tiþtek
pa pê lê alandin (kirin qutî, sin-
pace di avahiyan de her doq û derdankên din)
kuna ku li derve dinêre paçinî 1. sergincir 2. qi-
pacerê di dîwarên avahi- rêjok
yan de valahiyên ku ji bo paçî (di zimanê zarokan
ronahiyê tên hiþtin û de) maç, ramûsan
çarçiveyeke camkirî tê paçî kirin (di zimanê za-
de tê bicihkirin rokan de) maç kirin, ra-
pac nîþaneya serketinan a mûsandin
ku didine kesê serketî padaþ 1. diyarî 2. qencî
paç [I] careke ramûsanê 3. þabaþ 4. xelat
*“kîr bi paçan mezin na- padaþ kirin xelat kirin
be” padîþah paþe
-paç kirin ramûsandin pag 1. xirbe, kelefe 2.
paç [II] pirtiyê qumêþ erdê ku lê avahî tên çêki-
-paç li sêrî girêdan keça rin; erse
xama zewicandin pageh qatê binî; jêrzemîn
paçal zengo pager gera hêzên ewleka-
paçe 1. devling, pance 2. riyê ya di nav taxan bi
ser û piyên sewalên ku awayekî dorvegerî
goþtê wan tê xwarin 3. pahn pehn
þorbeya ser û piyan pahnik pehnik
paçik 1. piyên biçûk 2. pahnî panî
tiþtê ku hatiye pêçan 3. pahtin pehtin
bûjenên pêçayî yên ji ka- paj piþk, par
ristanê 3. parçeyeke pajne paniya solê

278

pak 1. paqij 2. çê 3. qenc
pak bûn 1. çêbûn 2. pa-
qij bûn *“bav ku pak bû-
ya, ev zuriyet bi dû nedi-
ket”
pakdil dilpaqij
pakî 1. çêyî 2. paqijî *“ci-
hê ku pakî dest dide, xe-
rabî çi ye?”
pakîze 1. paqij 2. duþîze
pak kirin 1. qencî kirin 2.
paqij kirin 3. bijûn kirin
paknivîs nivîsa ku baþ tê
xwendin
pakrewan þehîd
pakrewanî þehadet
pal 1. qûntara çiyê 2. piþt
3. zevî
palan kurtanê ku davêjin
ser piþta keran *“þohre-
ta kerî, palanê wî ye”
-palan qelibandin dest bi
zexeliyê kirin û fizirîn
palas berika ji mûyê bizi-
nan *“heft hevling, li ser
palasekê di avê de di-
çin”
palav kîsê xavik û tenik ê
ku ser zarok û têjikên
nûbûyî di dundirê wî de
tên dinyayê
-palav dalêstin (maka tê-
jikê) bi dalistinê têjik ji
kîsê xavik û tenik rizgar
kirin
palavtin/dipalêve/bipa-
lêve paravtin
palavgeh cih û îzgeha da-
panaz
werivandina bûjenan
palavte 1. parzûn 2. tiþ-
tê raparzandî
palax 1. cureyekî çêreyê
ye 2. çêreya dirêj û him-
biz
pal dan 1. spartin 2. ve-
lezîn 3. razan
paldank 1. kursî, sendelî
2. piþtek, balîf 3. sparte
pale karker, îþkar, kirêkar
*“dasa paleyî, nayê di-
zîn”
palem pêþa dirêj a ku di-
gihêje erdê
paletî xebata li kargeh, ze-
vî, bax û rezan a bi dest-
heqekê
palewan 1. gemþo, zoran-
ker 2. mêrxas
palewanî 1. gemþoyî, zo-
rankerî 2. mêrxasî
palgeh 1. balîf 2. kursî
palik 1. barê biçûk 2. cili-
ka ku di bin kurtên de
davêjin ser piþta keran
palir erdê ku dora wê ha-
tiye sûrkirin
palpiþt piþtek
palpiþtî 1. destek 2. hev-
piþkî
palûke karistan
palûte xebata bi karbeþî
paldûm qûþ
pan [I] payîn
pan [II] pehn
panaz mucewherên qule-
bî/sexte
279
pance
pance/pancik devdeling
-pance hilçinîn devde-
ling hildan jorê
pançilokî 1. qermîçokî 2.
daliqî
pançilokî bûn 1. qermî-
çokî bûn 2. daliqîn
pandirûs nîvco, nivîþkan
pandî çavdêr
pandîgeh çavdêrxane
panêr pandî
pangeh gom
panik pehnik
panî 1. paþiya pê 2. dawi-
ya solê *“ê ku jinê berde,
li paniyê nanêre”
panjehr dermanê jehrkuj
panos 1. çira 2. þemal
-panosa deryayî çiraya
zeryayî
papûç pêlavên zarokan
papûr [I] riya erebeyan, ri-
ya þoþê
papûr [II] alava ku li serê
xurek tê pehtin û bi
neftê dixebite
papûr [III] keþtiya rêwi-
yan
paqij 1. pak, neqirêj 2.
xwîþirîn 3. þûþtî
paqijî 1. pakî, neqirêjî 2.
xwîþirînî 3. þûþtîtî
-paqijiya regezî þer û
qirêna dijî irqekê ku he-
bûna wî li herêmekê na-
yê xwestin
paqij kirin 1. pak kirin 2.
þûþtin
280
par [I] sala borî *“feqîr û
jar, wek par û pêrar”
par [II] 1. behre 2. beþ 3.
hise 4. bir *“du parên
xizaniyê, nezanî ne”
par [III] 1. paþ, dû, piþt
2. piþt ve
-ji paran ve ji aliyê piþtê
ve; paþ ve
parak cureyekî xwarinê
ye û ji êrd tê çêkirin
parastin/diparêze/bipa-
rêze 1. berevanî kirin
2. hemete kirin *“gund,
bê se nayê parastin”
parav [I] 1. kesê ku her
dem galte, henek û
pêkenînan dike û ji tixû-
ban dertê 2. bizava be-
redayî û bêbingeh
-paravek dan xwe (her çi-
qas ziravqetî be jî) xwe
gijgijandin û rahiþtin ka-
rekî
parav [II] galte, henek
parav [III] 1. teze, nû 2.
ter, þil
paravî [II] baravî, dawe-
rivî
paravî bûn baravî bûn,
dawerivîn
paravî kirin baravî kirin,
dawerivandin
paravtin/diparêve/bi-
parêve 1. dakirin 2.
parzûnandin 3. daweri-
vandin
parçe 1. jê hinek 2. par
 parleþker
3. tîke 4. beþ parêzgeh 1. bingehê pa-
parçe bûn 1. jê hinek ve- rastinê 2. cihê karê se-
qetîn 2. parve bûn 3. rokê bajêr; baregeha ba-
tîke bûn 4. beþ bûn jarvaniyê 3. bajarê me-
parçe kirin 1. jê hinek zin ê ku bi destê parêz-
veqetandin 2. parve ki- garekî tê rêvebirin
rin 3. tîke kirin 4. beþ parêzkar 1. muhafezekar
kirin 2. mertalê ji bo xwepa-
parçeparçeyî 1. parparî rastinê
2. tîketîkeyî 3. qisimqe- parêzkarî muhafezekarî
re 4. hûrhûrî parêzname nameya bera-
parçeparçeyî bûn 1. par- vanîkirinê ya li dadgehê
parî bûn 2. tîketîkeyî pargon/pargûn cihoka
bûn 3. qisimqere bûn 4. biçûk a li dora konan
hûrhûrî bûn parî xwarina bi qasî da-
parçeparçeyî kirin 1. qurtandinekê; cûmeke
parparî kirin 2. tîketî- xwarinê *“giliyekî wisa
keyî kirin 3. qisimqere bibêje ku pariyekî nên
kirin 4. hûrhûrî kirin bipêje”
pardar 1. þirîk 2. hevpar parjimare jimareyên da-
pardarî 1. þirîkatî 2. hev- beþkirinê; jimareyên þi-
parî kestî yên wekî 1.5, 3.6 û
pardem xebata yekdanî/ hwd
nîvrojî parjinandin/diparjinîne
parêz 1. li gorî pîvaneke /biparjinîne (r) hevo-
tenduristî mîhengkirina kek ji aliyê rêzimanî ve
xwarin, vexwarin û têki- dahûrandin û ferisandin
liya zayendî 2. bîstan parî [I] xwarina bi qasî
-parêza devê xwe neki- cûmekî
rin persenga devê xwe û -parî di dêv de werimîn
endazeya gava xwe ne- qotê devê xwe cûtin û
zanîn qurt nekirin
parêzer 1. kesê ku ber parî [II] cureyekî çêreya
yekî din ve berevaniyê ku diþibihe xilorkê
dike 2. wekîlê qanûnî par kirin beþ kirin, teq-
parêzgar 1. walî 2. serdar sîm kirin
parêzgarî 1. wilayet 2. parleþker di herêmekê de
eyalet milekî artêþê

281
parmend
parmend 1. hevpar 2. parxêl ereboka hespan
xwedîpar, þirîk parzemîn ji þeþ parçeyan
parmendî 1. di karekî de her parçeyekî nîgaþî yê
hevparî 2. di qezencekê cîhanê yî wek: asya, ew-
dexwediyê pareke kifþki- ropa, amerîka, awistral-
rî; þirîkatî ya, afrîqa, antarktikayê
paronek golikê yeksale parzûn alava dawerivan-
pars destê xwe dirêjî xel- dinê
qê kirin da ku sedeqeye- parzûnandin/diparzû-
kê bidinê; rewcî, gedan- nîne/biparzûnîne 1.
din *“bila dil bi dil be, raparzîn 2. dawerivan-
tûrikê parsê li mil be” din
parsek rewcîger, geda pas 1. tiþtê servekirî 2. rût
*“du parsek, li deriyekî û tazî
nabin” pasar 1. parçeyê ku di
parseng perseng serbanê de dirêj dibe 2.
parsiw parsû rêþiyên ku bi serê xalîçe-
parsî parsû *“parsiyê ji- yan ve dirêj tên hiþtin
nê xwar e” pasawe hincet, behane
pars kirin rewcî xwastin, pasevan 1. nobedar 2. pa-
gedandin rastvan
parsû hestiyên parxanê pasik 1. rastahiya vala 2.
part 1. 30 gurzên giyayî qad, meydan
2. lûsên zadê çinandî paspaye bêkesayet
partî rêxistina bipergal pastîn paþstû, berstûk
partîzan 1. alîgir 2. he- paþ 1. piþt 2. dawî
wandiyê rêxistineke bi- -paþê piþtî vê û ne niha
pergal -bi paþ ve avêtin 1. egle
part kirin 1. 30 gurz giya kirin, taloq kirin 2. bi de-
dan ser hev 2. zadê rengiyê xistin
dirûtî lûslûsî dan ser -bi paþ ve dayîn cardin lê
hev vegerandin
partpartî 1. komkomî 2. -paþ baranê ga cil kirin
lûslûsî piþtî bûyerê lez dan
partpartî kirin 1. komko- xwe
mî kirin 2. lûslûsî kirin paþbend 1. ji dawiyê
parxan hestiyên ku di her ber bi destpêkê; çep 2.
du kêlekên lêþ de ne paþgir *“kitêba meri-

282
 paþverû
yan, paþbendî tê wî de man
xwendin” paþî dawî
paþberek di þeran de eni- paþîn 1. a/ê hera/herî da-
ya ku li paþiyê disekine wiyê 2. axirî
paþbêj kesê ku kurtepis- -cara paþîn sefera dawi-
tan digerîne ye, qola axiriyê
paþbêjî kurtepist paþîv 1. di sahûra rojiyê
paþdeman pêþdeneçûn de danê xwarinê 2. xwa-
paþdir segê har rina danê nîvê þevê
paþe 1. torin 2. desthilat paþling 1. feþk, pêxem 2.
*“kereng tên ji kaþan, pêavêtinber
xwarina ker û cehþan çi paþmîr kizîr
dike li mala paþeyan” paþpenî dema ku kesek
paþepêl dijî aliyê rast ne li cihê xwe be
-paþepêl siwar bûn berê -biryara di paþpeniyê de
xwe dan boçika sewalê û di dadgehê de darizandi-
piþta xwe dan sêrê wê na kesekî bêyî ku ew li
-(kincek) paþepêl li xwe wir be
kirin aliyê piþtê dan paþpê dijî îstiqameta a-
pêþiyê, ê pêþiyê jî dan sayî
piþtê û wisa li xwe kirin paþpêkî dijayetiya aliyê a-
paþgir (r) qertafa ku tê da- sayî
wiya peyvan wek: mê- -paþpêkî meþîn piþta xwe
ranî, razdar, cenga- dan îstiqameta aliyê çû-
wer...; paþpirtik, paþ- nê û wisa meþîn
bend -paþpêkî siwar bûn berê
paþgo pêvek, îlawe xwe nedan aliyê çûyînê
paþgotin 1. gotina dawiyê û wisa siwar bûn
2. kurtepist paþnav 1. navê malbatê ê
paþil 1. paxil 2. hembêz ku pê tê nasîn 2. leqeb
3. cêba paþilê *“destê di- paþstû katara stûyî
zan naçe paþilê” paþteng qûþa ku davêjin
-di paþila xwe de xwedî dawiya palanê keran da
kirin jê hez kirin û bi ku di serejêran de bi ser
her awayî parastin re neþimite
paþil bûn 1. hamile bûn, paþveçûn 1. þundeman
ducanî bûn 2. xwe spar- 2. vegerîn
tin yekî û di bin mineta paþverû xêrnexwaz

283
paþvexistin
paþvexistin eglekirin
paþwer 1. kesê ku li pey
tê 2. serokê ku cihê se-
rokê berê digire
paþwerî serokatiya çend
kesan a li pey hev
pata 1. wekhev 2. fît
pata bûn 1. wekhev bûn
2. fît bûn
patal xirdik, qamkinik
patalî xirdiktî, qamkiniktî
pate [I] silav
-pate lê xistin silav dan
pate [II] pîne
-pate kirin pîne kirin
patexur 1. xwefiroþ 2. da-
rê destê neyaran
patêk paçik, deste
-patêkek pere tomarek
dirav
-patêk bi patêk keys ki-
rin deste bi deste dan
ser hev
patik paþstû, þatik
patile cureyekî nên e
patîle çavdêrî
patox mêweya xerabûyî
patpatik tiving û deman-
çeyên zarokan a ku pê
dilîzin, teqteqok
patrome lûl, fetrûm
patrome kirin lûl kirin,
fetrûm kirin
paverîng mêweyên ku bi
emadê xwe ji darê rijiya-
ne erdê
pawan [I] 1. panêr 2. ben-
dewar
284
pawan [II] çêregeha tay-
bet
pawan [III] gerandina kar
û baran bi awayekî na-
vendî; rejî
pawankar kesê ku geran-
dina kar û baran ji bilî
xwe nade kesî; rejîkar
pawankarî rejîkarî, karê
ku ji aliyê komekê tenê
ve tê gerandin
-pawankariya bazirganî
kar û barên ticarî yên ji
aliyê komikeke berje-
wendîparêz ve
pax hesta tirsê a domdar
paxav [I] metirsî, fikar
paxav [II] qîm û qedrdanî
-paxav (pê) kirin qîm pê
anîn, pê qayîl bûn
paxil 1. paþil 2. hembêz
*“destê wî, rast naçe pa-
xila wî”
paye 1. rutbe, raye 2.
rûmet 3. pile
payeberz/payebilind
rayedarê bilind
payeberz/payebilind
bûn rutbeyeke ji a berê
zêdetir wergirtin
payedar 1. rayedar 2.
mandî, nemir
payetext bajarê sereke yê
rêvebiriya welêt; serba-
jar
payîn/dipê/bipê 1. çav li
rê bûn 2. li bendê man
3. raçav kirin

payîz demsala beriya zi-
vistanê *“bihar hate raki-
rin, payiz hate dakirin”
payîze cureyekî genimê
ku tovê wî payîzê tê re-
þandin
paymal talan
paymal kirin talan kirin
paytext payetext
pazdeh 1. hejmara beriya
þazdehan û piþtî çarde-
han 2. jimareya 15’an
*“ji gotinê heta kirinê,
pazdeh sal hene”
pazdehem(-în) di rêza
pazdehan de
pazen pîneyê pemboyîn
pazne heyveron
peder bav
pederþahî baviksalarî
pegr dûrd
pegrandin/dipegrîne/
bipegrîne di tiþtên avî
de unsurên giran daxis-
tin jêrê
pehîn lêdana bi piyan
-pehîn avêtin bi piyan lê
xistin
pehn 1. rast 2. meht 3.
tehtevêlkî
pehnî/pehnayî 1. rastayî
2. mehtî
pehn bûn 1. meht bûn 2.
pelçiqîn
pehn kirin 1. meht kirin
2. pelçiqandin
pehtin/dipêje/bipêje 1.
ji xwarinê re amade kirin
pelandin
2. pijandin 3. stewandin
*“temûz dipêje, tebax
dirêje”
pejirandin/dibejirîne/
bipejirîne 1. qebûl ki-
rin 2. çespandin
pejirîn/dipejire/bipeji-
re 1. qebûl bûn 2. çespîn
pejk çilka bijiyayî
pejilandin/dipejilîne/
bipejilîne 1. hilweþan-
din 2. wêran kirin
pejilîn/dipejile/bipejile
1. hilweþîn 2. wêran bûn
pejinandin/dipejinîne/
bipejinîne kesaxtin
pejmûrde 1. jihevdeketî
2. perîþan, þerpeze
pejn pêjn
pekandin/dipekîne/bi-
pekîne 1. pengizandin
2. firandin 3. derew ki-
rin
-jê pekandin 1. dexesî lê
kirin 2. jê behicîn
pekîn/dipeke/bipeke
1. pengizîn 2. baz dan
3. firîn
pekîner 1. zirzop 2. jibe-
ravêj
pel [I] 1. per 2. rûpel 3.
belçik *“pelên darê, da-
rê dixemilînin”
pel [II] car, teql, qol
-pel xwarin gon xwarin
pelandin/dipelîne/bi-
pelîne 1. teselî kirin 2.
temasî lê kirin 3. miz
285
pelaþ
dan rûxandin
pelaþ 1. giyayê bêkêr; pûþ peliþîn/dipeliþe/bipeli-
2. kewaþe þe 1. tev dan, tev li hev
-pelaþ kirin kewaþe kirin kirin 2. hilweþîn, rûxîn
pelate 1. belav 2. belawe- -peliþîn hev hilperikîn
la hev û li hev xistin
pelax çêreya hiþkbûyî peliþqe 1. pûç 2. kevin û
pelaxtin/dipelixîne/bi- peritî
pelixîne 1. bi ser hev de peliþqe bûn 1. pûç bûn
tewandin û pelçiqandin 2. kevin bûn û peritîn
2. dewixandin û hûrî ser pelixandin/dipelixîne/
hev kirin bipelixîne pelaxtin
pelçim belçik pelixîn/dipelixe/bipeli-
peldank 1. rûpeldank 2. xe 1. bi ser hev de tewîn
diravdank û pelçiqîn 2. dewixîn û
pele lez hûrî ser hev bûn
pele kirin lez kirin pelîd 1. nebaþ 2. îblîs,
pelemar 1. firsenda dem- þeytan
demî ya ku her carê bi pelîdî þeytanî
dest nakeve 2. êrîþ pelîka behane, hincet
pelemar dan êriþ kirin pelîn tiþtê ji pelan çêbûye
pelendar 1. çoyê darînî pelîse pelije, qismet
an jî ji lekê yê ku hêzên pelp pelîka
ewlehiyê bi kar tînin û bi pelpût kirin 1. eyb bi de-
kêrî lêdanê tê 2. fîþenga rewan veþartin 2. derew
ronîker a ku ji bo kifþki- pîne kirin
rina hedefê tê teqandin pelû kanikên çavan
pelg cureyekî daran e pelûl pelûrê ku bi doþavê
*”sîbera pelgê, ne ji bo hatiye çêkirin
xwe ne ji bo xelqê” pelûr xwarinên ku zêde
pelije qismet, nesîb pijiyane û êdî þibihîne
pelijîn/dipelije/bipelije hêvîr
1. bizivîn 2. xebitîn pembo çêreyeke cihên a-
pelisandin/dipelisîne/ vî ye û jê qumaþ û pîne
bipelisîne 1. hûr kirin tên bidestxistin
2. çînîn pemboyîn pînê û pirtiyê
peliþandin/dipeliþîne/ ku ji pemboyî çebûye
bipeliþîne hilweþandin, pena 1. hawar 2. daxwaz

286
 peqandin
3. hêvî pengire 1. (av) gol bûn
penaber kesê ku hawara û fûrîn 2. (endamê êþi-
xwe digihîne welat, alî yayî, þkiyayî û hwd) xwîn
an jî kesekî da ku jiyana tê de reþ bûn û werimîn
wî ji belayê bê parastin; pengivandin/dipengivî-
koçberê bêwar, multecî ne/bipengivîne (av)
penaberî îltica, koçberî dan sekinandin û kiþana
penah îltica, koçberî wê dan astengkirin
penahgeh 1. cih an jî we- pengivî ava sekinî û ne-
latê ku penaberan dihe- kiþiyayî
wînin 2. wargeha pena- pengivîn/dipengive/bi-
beran pengive (av) sekinîn û
penaxwaz kesê ku hewan- nekiþîn
dinê ji aliyekî dixwaze pengizandin/dipengizî-
penc lepê dirindeyan ne/bipengizîne 1. hil-
-penc kirin bi pencikan lê firandin 2. hilpekandin
xistin pengizîn/dipengize/bi-
penceþêr þêrpence pengize 1. hilfirîn 2.
pencik neynûkên ajalên hilpekîn
wekî se, gur, pisîk û hwd pengîn/dipenge/bipen-
pencirûk erîþa bi neynû- ge (tiþtê avî) kom bûn
kan penî 1. piþt 2. xuya 3. bê-
-bi pencirûkan li qûna deng
xwe ba ketin ji kirina penîr adaneke þîrê neke-
xwe poþman bûn û beri- landî yê havênkirî ye
ya xelqê nefsa xwe ceza pep/pepik 1. (di zimanê
kirin zarokan de) pê 2. (di zi-
pend 1. nesîhet, þîret 2. manê zarokan de) sol an
gilok *“pend pendên jî gore
cenabê Mûsa ne, fêl fê- pepûk 1. cureyekî çivîkan
lên gorgorê firewin in” e û dike qebeqeb 2. bê-
-pend dan þîret kirin kes û belengaz
pendî xuya, diyar -pepûkê! belengazê, bêke-
peng sekinî û neherikbar sê!
pengav 1. lîtav, avherî, -pepûko! belengazo, bêke-
herîrêtik 2. cihê ku av lê so!
hildipengire peqandin/dipeqîne/bi-
pengirîn/dipengire/bi- peqîne tiþtên nepixî te-

287
peqijîn
qandin Percîs gerestêrkek e
peqijîn/dipeqije/bipe- perç/perçaf werm
qije xwe bi xwe peqîn perçem 1. nîþaneye ser-x-
peqijok peqpeqokên si- webûna gelekî; ala 2.
rûþtî navçavik 3. tûncik
peqîn/dipeqe/bipeqe perçifandin/diperçifîne
1. biþkuvîn 2. biþku ve- /biperçifîne 1. weri-
bûn *“gul li gulê dinêre mandin 2. xwe qure ki-
û dipeqe” rin û rikê xwe anîn
peqpeq cihê werimî yê bi perçifîn/diperçife/bi-
kêm û amas perçife 1. werimîn 2.
peqpeqok 1. gogikên ku qure û hêrshatî bûn
bi ser ava pir kelyayî û perçiqandin/diperçiqî-
kefa sabûnê dikevin 2. ne/biperçiqîne peli-
peqpeq xandin û vîrçoqî kirin
per 1. rûpel 2. bask 3. perçiqîn/diperçiqe/bi-
pel û pot 4. belg *“ece- perçiqe pelixîn û vîrço-
lê gêrikê tê, per û bas- qî bûn
kên wê hêþîn dibin” perçîn 1. alava ku kaxe-
-per û bask pê ve hatin zan bi derziyên xwe yên
pir þa û kêfxweþ bûn taybet ve hev ve dike 2.
perandin/diperîne/bi- parçeyê xurtkirina tiþtê
perîne 1. derbas kirin lawaz
2. bi dest xistin -perçîn kirin 1. bi der-
perasî parsî ziyên perçînê kaxez û
peraþ 1. giya û dara ku hwd bi hev ve kirin 2. bi
þax û belçikên wan pir in parçeyekî tiþtek xurt û
2. elokê ku xwe digijgi- qayîm kirin
jîne *“dara peraþ, siya perdax [I] îskana avê û
wê jî fireh e” çayê
-peraþ dan 1. þax û guçil perdax [II] çirûsandin
dan 2. gijgijandin -perdax kirin çirûsandin
-peraþ kirin 1. þax vedan perde 1. pîneyê tenik ê ku
2. gijgijandin 3. veperi- di malan de li ber pace-
mandin yan ve dadiliqînin 2. di
perat sermaya hiþk; hiþkî þanoyê de birên lîstikê
perav 1. bejahiya li kêle- -perdeya parastinê di a-
ka aviyekê 2. pêlên avê lavên dîtbarî de pergala

288
 perî
berevaniyê perginde bûn 1. belav
pere dirav *“ji pereyan bûn 2. peritîn 3. derbi-
þirîntir, dîsa pere ye” der bûn
perehiz keyso perginde kirin 1. belav
pereng kuzotî û bizot kirin 2. peritandin 3.
-perest paþgirek e û wate- derbider kirin
ya jêhezkirin, îbadetki- pergî xavik û postikekê
rin û parastinê dide þefaf ê ku li ser nebat û
peyvê endamên hesas û tenik
perestgeh cihê îbadetê; tê dîtin
mabed perik 1. rûpelên biçûk 2.
perestin/diperêse/bi- baskên firindeyên biçûk
perêse 1. îbadet kirin 3. kaxezên pêçana baçi-
2. jê hez kirin 3. nokerî kan
kirin perisandin/diperisîne/
perg 1. dûrd 2. bendesol biperisîne 1. pêþ ve bi-
pergal 1. nîzam 2. alav, rin 2. kemilandin
amûr perisîn/diperise/biperi-
-pergala cîhanê ya nû se 1. pêþ ve çûn 2. ke-
nîzama teze a dinyayê milîn
-pergal rakirin mal talan periþt ezperest
kirin û þop li dewsa xwe periþtin/diperiþîne/bi-
nehiþtin periþîne teselî kirin û
pergar 1. nexþeya avaki- temtêl dahûrandin
rinê 2. alavên pêwist ên peritandin/diperitîne/
çêkirin, tûjkirin, girêdan biperitîne 1. kevn kirin
û hwd 2. rûçikandin 3. kelekût
pergeh iroþgeha pergalên kirin, pir lê dan
nivîsînê wek kaxez, pê- peritîn/diperite/biperi-
nûs, lênûsk, jêbir û hwd te 1. kevn bûn 2. ji ber
perger alaveke pîvandina kevniyê qetîn 3. qefilîn
nîvçemberê ye 4. rûçikîn
pergihandin/dipergihî- perixandin/diperixîne/
ne/bipergihîne 1. pê- biperixîne miz dan
çan 2. destedesteyî dan perî [I] cihê taybet ê ku ji
ser hev 3. bi keys kirin bo bûka teze hatiye per-
perginde 1. belavbûyî 2. dekirin û xemilandin
peritî 3. derbider perî [II] perwane

289
perî
perî [III] tîroj jenîn
perî [IV] jina þox û ciwan; permalî sewalên bibask
zerî *“ji weliyan perî, ji ên malê
periyan xwelî” permêw belgê dara mê-
perî [V] cina hera bedew weyê
perî [VI] belavbûn pero 1. pîne 2. pirtî
-perî dan silikîn perok 1. pero 2. nexwe-
perandin/diperîne/bi- þiya dirmdar
perîne 1. (mirov) se- perokî kes, tiþtê an jî ci-
walê nêr berdan ser se- hê ku nexweþiya dirm-
wala mê 2. (qebrax) mêr dar bijiniyê
berdan ser qûnekan perokî bûn tûþî nexweþi-
perîn/dipere/bipere 1. yeke dirmdar hatin
(sewalê nêr) baz dan ser perokî kirin nexweþiye-
(sewala mê) 2. wekî se- ke dirmdar bijinandin
walan tûþî jinan bûn ke, tiþt an jî cihekî
perîþan 1. kesê ku di ha- peroþî heyecan, coþî
lekî ne tu hal de ye; peroþmend kesê bi heye-
pejmûrde 2. belengaz can û kelegerm
3. kepaze perperok cureyekî bihu-
perîþan bûn 1. pejmûrde kên firinde ye; kerkene,
bûn 2. belengaz bûn 3. belbelîtank
kepaze bûn perpût 1. bizdiyayî 2. pe-
perîþanî 1. pejmûrdetî 2. ritî
belengazî 3. kepazetî perpût kirin 1. bizdan-
perîþan kirin 1. pejmûr- din û aciz kirin 2. lê dan
de kirin 2. belengaz ki- û peritandin
rin 3. kepaze kirin perpitîn/diperpite/bi-
perîzade 1.jina nazdar a perpite 1. qirqilîn 2. ve-
ji nifþê periyan 2. cure- gevizîn
yekî nexweþiya ku ger- perseng 1. pîvan 2. pîva-
denê diwerimîne na bi qasî 15 kîlometroyî
perjan perjîn -persenga devê xwe za-
perjîn dîwarê darînî yê ku nîn endazeya tixûbê
didine nava avahiyekî xwe zanîn û li gorî wê
perjîn kirin (ji bo paras- tev gerîn
tina ji ziyanan) li dora persîv nezle, çilmas
bîstan, bax û hwd sûr pert 1. tiþtê nas û li pir de-

290
 pesibîn
ran heyî; bêserûber 2. hev zivirîn
tewþ perwaz 1. firîn 2. çarçive
pertaf salixên bifort û ne- perwazname 1. destûrna-
pixandî me 2. destûra firînê ya
pertaf kirin salixên bi balafirekê 3. di malperê
fort û nepixandî vegotin de rêbaza bikaranînê
pertal têkberên kevne- perwer hezkirî û parastî
kotik perwerî dilsojî
pertav [I] tîj, tîroj perwerde 1. fêr 2. hîn-
pertav [II] taqet, qeram bûn
-pertav tê de neman perwerdehî 1. amojkarî
qudûm tê de neman 2. fêrkarî
pertav [III] pa û pesn, perwerdekar 1. amojkar
fort 2. fêrkar
-pertavek dan xwe for- perwerde kirin 1. amo-
tê xwe kirin jandin 2. hîn kirin
perû 1. xelat 2. xiþir û perwerdenas fêrnas
rêþiyên þûþeyî yên ku Perwîn gerestêrkek e
di dora çirayê de dadi- perzîn 1. çemedankê ka-
liqînin xez û nameyan 2. poste
-perû kirin xelat kirin 3. name
perûk 1. kevnare 2. rû- pes pez
pûþ 3. pîne, pero pesar 1. dibûr, beroj 2.
perûkxane 1. saziya ku kaþ û kerîþ
alavên dîrokî di pêþan- pesartin/dipesêre/bi-
geha xwe de radixe 2. pesêre 1. spartin 2. bi
karistana rûpûþan, firoþ- tiþtekî xurt tiþtekî lawaz
geha rûpûþan destek kirin
perwa tirs û sehm pesdeng dengê nizm
perwane 1. perikên ku bi pesdengî rewþa nizmiya
hêza ba, agir û gêrebayê dêng
dizivirin û hewayeke sar pesend 1. çesp 2. pejr
didine hundir an jî he- pesend kirin 1. çespan-
waya hundir a germ din 2. dan qebûlkirin
davêjin derve; bajen, ba- pesibîn/dipesibe/bipe-
weþînk 2. perperok sibe 1. ber bi rûxîne ve
-bûn perwane 1. li hev çûn 2. li ser henceyekê
çûn û hatin 2. li dora bûn

291
pesinandin
pesinandin/dipesinîne/ peþk [II] çirûsk, holepît
bipesinîne xwe qure ki- peþk [III] eynî, piþk
rin *“aþ digere, qeraþ peþkek 1. hinek 2. piçek
xwe dipesinîne” peþkilîn/dipeþkile/bi-
pesn 1. nîþandana kar, xe- peþkile (civîn, þahî û
bat û kesayetiya mirovî; hwd) belav bûn
pa 2. fort, fors *“derew peþm hirî
li biyaniyê, pesn li pî- peþmîn her tiþtê ku ji hi-
riyê” riyê çêbûye
-pesna xwe dan fortê xwe peþûþ 1. xilûxe 2. genijî
avêtin û kirêt
-pesn dan 1. pa dan, petixîn/dipetixe/bipeti-
medh kirin 2. fors kirin xe îflas kirin, malwêran
*“mala bavê min dûr bûn
bûya, min dê têr pesna petî zelal û vawêrtî
wan bida” petî kirin 1. zelal kirin û
pest 1. pêkutî, zextî 2. vawêrtin 2. (ziman) pey-
tundî 2. giranî 3. givaþ- vên biyanî jê avêtin
tin petîx cureyekî berên
pestandin/dipestîne/bi- bîstanan e, havînan der-
pestîne giraniyek danîn tê û nepijî tê xwarin
ser û pê givaþtin petrome çikandina çiqi-
peste stranên sivik û bilez lekî ter di dareke din a
pestek qutik, kiras qelaþtî an jî cerx kirî de
pestîl 1. bastêq 2. her petrome kirin çiqilê da-
tiþtê ku wekî hêvîr hati- reka ter di dareka din de
ye strandin; helîse bi cih kirin
-kirin pestîl pelçiqandin pev bi hev
pest kirin giranî dan ser pevçûn þer û lihevxistin
peþar ramyarî, siyaset pevhatin lihevhatin, aþtî
peþarî ramyar, siyasî pevketin belapêþkarî
peþarvan siyasetmedar, pevzeliqandin zeliqandi-
ramyar na bi hev ve
peþk [I] par, beþ pexþ weþan
-peþk avêtin dabeþ kirin, pexþan nivîsa asayî ya bi
qurhe kiþandin awayekî lihevhatî hatiye
-peþk li gû ketin siûda nivîsandin
bêxêr parê ketin pexþ kirin weþandin

292
 peyn
pey piþt peyatî meþa bi piyan
-dan pey 1. li piþt çûn 2. peyde li ber çavan, xuya
lê gerîn 3. (da ku xwe bi- peyde bûn 1. çar bûn,
gihînê) hewl dan pêk hatin, çêbûn 2. ber-
-ketin pey 1. þop geran- dest bûn
din 2. (da ku xwe bi- peyde kirin 1. çar kirin,
gihînê) hewl dan pêk anîn, çêkirin 2. bi
peya [I] mêr, zilam dest xistin
-peyayê çargurçik mêrê peyderpey li dû hev
mêrxas peyivdar 1. gotarbêj 2.
peya [II] peyar berdevk
peya bûn 1. daketin jêrê peyitandin/dipeyitîne/
2. nîþtin bipeyitîne 1. îsbat kirin
peyak 1. peyar 2. di kiþi- 2. pesend kirin
kê de leþkerên pêþmerge peyivîn/dipeyive/bipe-
peya kirin 1. daxistin jêrê yive 1. xeber dan 2.
2. anîn xwarê axaftin 3. qise kirin *“bi
peyam 1. agehî, xeber, sa- qasî bejna xwe bipeyi-
lix 2. pêxem ve”
peyamber 1. pêxember peyk 1. qasid 2. alava ku
2. qasid, sefîr ji heyvê weþanê dike
peyamnêr kesê ku peya- peyker mînakê mirov,
mên buyerekê ji naven- ajal û hwd ên ji kevir,
deke çapemeniyê re di- gêç, hesin, dar û hwd ha-
þîne; nûçegihan tiye çêkirin; heykel
peyamnêrî nûçegihanî peykersaz kesê ku ji
peyandin/dipeyîne/bi- bûjenan heykelan dadi-
peyîne 1. yek bi yekî/ roje; heykeltiraþ
dîmenguhêzekî dan pa- peyman îtifaq, muahede
yîn; lê telandin 2. ji bo -peymana civakî makeza-
karekî hewl dan gon
peyar 1. peya 2. bê hesp -peymana tomerî îtifaqa
*“her kî li hespê hevalan bikomasî
siwar e, herî peyar e” -peyman girêdan îtifaq
peyarê 1. riya taybet a pe- kirin, li hev kirin
yaran 2. di kêlekên kola- peyn 1. talaza gemara aja-
nan de riya ku tenê pe- lan 2. (da ku berên wan
yar tê re diçin û tên baþtir bin) gemara ajalan

293
pey re
an jî bûjena kîmyayî ya pezkovî bizina kovî
ku li zeviyan direþînin pezîzank qurtik
*“heçî deyn e, ew peyn pezûdan spêdeya zû, e-
e” lind, berbang
pey re 1. piþt re 2. paþê pezvan kesê ku pêz xwedî
peyrew 1. xelef, paþwer dike
2. murîd pezvanî karê sexbêrkirina
peyrewî 1. xeleftî, paþwe- pêz
rî 2. murîdî pê [I] endamê ku li serê tê
peyt îsbat û delîl meþîn; pî
peyv hemû gotinên wate- -pê dan erdê heter kirin
dar ên zimanekî; bêje, -pê li boça seyî kirin ket
kelîme *“peyva xweþ, bi- ber bextê bênamûsan
hara dilan e” pê [II] cînavka lihevxistî
-peyv darêjtin bêje saz ya ku ji /bi wê-wî/ hatiye
kirin -pê de pê de 1. hêdî hêdî
-peyv li peyvê sekinîn 2. vir de û wê de
gotin hatin ser gotinê -pê de ketin 1. pê re mijûl
peyvdar berdevkê fermî bûn 2. tê alîn
yê dexgeheke mîrî an jî -pê re 1. bi wî/wê re 2. di
saziyekê gel wî/wê
peyvnasî (r) zanista ku pêbaz pireya peyaran
cureyên bêjeyan diferisî- pê bilîn 1. pê alîn 2. pê
ne û jê re rêbazan datîne re egle bûn
peywendî têkilî, eleqe pêç pîneyê ku li endamê
peywir vatinî, wezîfe þkestî û birîndar tê alan-
peywirdar 1. wezîfedar din
2. karmend pêçan/dipêçe/bipêçe
peywirdar kirin wezîfe- 1. paçik kirin 2. lê alan-
dar kirin din
peywendî têkilî pêçandin/dipêçîne/bi-
peyxam îlham pêçîne 1. paçik kirin 2.
pez mih û beran *“pezê lê alandin
nêr, ji kêrê re ye” pêçayî 1. paçik-kirî 2. a-
-pez hate baniyan û xwir landî, dorpêçkirî
kete kebaniyan kar nê- pêçe çarçefa ku jinên mi-
zîk bû û karker liviyan silman li xwe dipêçin
pezare derd, jan pêçek qumaþê ku li zaro-

294

kê nûbûyî tê alandin
pêçik kaxeza paçik-kirinê
pêçî tilî *“pêçiya ku ne-
çe qulê, tiþt pê venadin”
pêçîn/dipêçe/bipêçe lê
alîn
pêçk tiþtê ku li ser lûleye-
ke kinik hatiye alandin
pêçke 1. taye, çerxe 2. to-
terîk
pêçûlk erebokeke biçûk a
ku zarokên viringî di-
kinê û bi dest dajon
pêdanî alîkariya diravî
pêderî çarçiveya dêrî
pêdivî 1. pêwistî 2. la-
zimî
pêdizkî meþa nermînga û
teletel
-pêdizkî çûn nermînga û
teletel bi rê ve çûn
pê ewle bûn pê ve emîn
bûn
pêgeh [I] meqam
pêgeh [II] 1. qad 2. war
3. herêm
pêgeh [III] daþir, destþok
pêger 1. qad 2. piyase
-pêgera nêçîrvanan he-
rêma nêçirê
pêgermok çûn û hatina
di qadekî de; gergemok
-pêgermok gerandin ji
serê qadekî heta serê din
çûn û hatin
pêgiran teral, selexane
-pê girtin 1. bi alikariya
tiþtekî tiþtekî din girtin
pêkol kirin
2. lê peyde bûn
pêgirtî 1. beng 2. peyrew
pê hesandin 1. hiþyar ki-
rin 2. agahdar kirin 3.
hîn kirin
pê hesîn 1. hîs kirin 2. za-
nîn 3. hîn bûn *“agir pê
keve jî pê nahese”
pêhêl bihêl
pêhin pehîn
pêjandin/dipêjîne/bi-
pêjîne pijandin
pêjimêr alava ku pê he-
sab tên kirin; çortik
pêjinkar bihîstiyar
pêjn seda, deng, awaz
-pêjna te nayê deng û a-
waz ji te dernayê
-pêjna tiþtekî kirin beri-
ya bûyînê bi tiþtekî hesîn
pêkan mumkin
pêk anîn 1. bal pê anîn 2.
þiyan, karîn
pêkenî 1. elewat 2. rêþke-
niyê alemê *“gur pîr di-
be, dibe pêkeniyê kûçi-
kan”
pê kenîn 1. bi yekî tira-
neyê xwe kirin 2. ber bi
yekî ve besimîn
pêkenok laqirdî, tirane
pêk hatin 1. bal pê hatin
2. çêbûn, saz bûn
pêkol 1. erdkolana sewa-
lan a bi piyan 2. xwestin
pêkol kirin 1. (sewal) bi
piyan erd vekolan 2. (mi-
rov) xwestin û heter ki-
295
pêkutî
rin peykê têkûz dike 3. îz-
pêkutî 1. zext û tundî 2. geh
îsrar, heter pênas(-e) tarîf, unwan
pêk ve bi hev re -pênasa neteweyî çarçi-
pêkvejiyan heyata bi te- veya ku gelekî dinimîne
vayî pênc 1. hejmara piþtî ça-
pêl [I] dem, qas ran û beriya þeþan 2. ji-
pêl [II] lemperên zeryayê mareya 5’an
-pêl dan (zerya) lemper pêncek 1. ji pênc paran
dan parek 2. ji pênc paran
pêl [III] hilma bayî pareke xenîmetê ya ku
pêl [IV] rêjeya gihiþtinê ya aîdî Ehlibeytê ye
alavên ragihandinê pêncem(-în) di rêza pên-
pêlav sol *“kurmanc têr can de
dixwe û li pêlava xwe di- pêncî 1. deh heb pênc 2.
gere” jimareya 50’î
pêlawaz 1. di helbesta pêncgoþe þeklê ku pênc
kevn de ristên arûzê 2. guçê wî hene
teql û kirpa gotinê pêncsed 1. pênc heb sed
pêlawazdar helbesta ku li li ser hev 2. jimareya
gorî arûze hatiye ristin 500’î
pêlawer kesê ku keþtiyê pêncþem roja þeþan a hef-
dajo teyê
pêlekan silim, pêpelûk pêndav cureyekî þimaya
*“dinya pêlekan e, ra- ku mêþhingiv pê derê
bûn jî heye, peyabûn jî kunên xwe digirin û teng
heye” dikin da ku hingivên
pêlepaþ paþepêl, paþpê xwe ji germê, sermayê û
pê lê kirin pêpest kirin bihukên dujmin bipa-
pêlîstik/pêlîstok tiþt û rêzin
miþtên ku zarok pê ba- pêngav [I] navbera tu lin-
ziyê dikin; tîtik gên vekirî; gav
pêlþikên dîwarê ku li ber pêngav [II] pêþveçûna
lemperan dijenin da ku erênî
tundiya wan daxîne pênivîs pênûs
pêlweþ 1. alava ku her- pênûs alava ku pê tê nivî-
ka gêrebayê têkûz dike sandin û xêzkirin; qelem
2. alava ku weþana ji pênûsdank dewsa qele-

296

man; qelemdank
pêpal yom, qudûþ
pêpalxêr biyom, biqudûþ
pêpehn kesê ku binê en-
damê wî yê meþînê rip-
rast e
pêpelûçka meþa li ser
dest û çongan; çarlepîka
pêpetî pêxas
pêr roja beriya îro
-bêhtir pêr bi qasî sê ro-
jan beriya niha
pêrar du sal berî niha
-bêhtir pêrar sê sal berî
niha
pê rayî bûn ecibandin
pêrbest gihanek
pergîn 1. rasthatin 2. pê-
þeroj
pêrginandin/diperginî-
ne/biperginîne mazû-
vanî kirin
pêrgî hev hatin rastî hev
hatin, liqayî hev hatin
pêrgîngeh hêwana rawes-
tinê
pêrgînî 1. pêþwazî 2. bi-
xêrhatinî
pêrgînî kirin 1. pêþwazî
kirin 2. bixêrhatina yekî
kirin
pêrist agahiya ku navero-
ka berhemê bi riya ser-
navan nîþan dide û di
destpêk an jî dawiya
pirtûkan de tê bicihkirin
pêsî kûtî
pêsîr sîng *"dinya pêsîra
pêþcênîk
diyan e, her xwe dixwe"
pêsîrbend berdank
pêsotk cureyekî nexweþi-
ya harbûnê ye
pêsotkî kesê ku bi nexwe-
þiya harbûnê ketiye û
xwe vediçirikîne
pêstirk qutaf
pêstirk girtin qutifîn
pêþ [I] 1. ber û ne li paþ
2. hember, dij *“bi darê
zorê, tu tiþt nayê pêþ”
pêþ [II] 1. daw 2. qûntar
pêþan nîþandan
-pêþan dan nîþan dan
pêþangeh cihê ku ji bo
bîneran nimûne lê tên
raxistin
pêþanî yekemî, ewilî
pêþbazî pêþbirk, reqabet
pêþber 1. hember 2. pêþ-
pal
-anîn pêþberî hev hevrû
kirin
pêþberek di þeran de eni-
ya ku li pêþ þer dike
pêþbirk ji bo qezenckiri-
na tiþtekî reqabeta bi
hinekan re; pêþbazî
pêþbîn zanayê ku pêþe-
rojê li gorî daneyên heyî
texmîn dike; dûrebîn
pêþbînî dûrebînî
pêþbînî kirin bi riya da-
neyên berdest pêþeroj
texmîn kirin û xwe li
gorî vê yekê amade kirin
pêþcênîk enî, pêþnehtik
297
pêþçav
pêþçav berçav
pêþçav kirin berçav kirin
pêþdank pêþgir
pêþdaraz -bêyî ku rastiya
karekî binase- kesê ku
hê di sêrî de qerara xwe
dide
pêþdarazî di pêþ de bir-
yardan
pêþdem karê ku berî de-
ma texmînkirî an jî di-
yarkirî pêk tê; berwext
pêþdîtin derpêþkirin
pêþdîtinî feraset
pêþek pêþeng
pêþeng 1. pêþewa 2. ser-
wer 3. serpêþsen
pêþgir [I] (r) qertafên ku
tên pêþiya bêjeyan
pêþgir [II] mendîla ziwa-
kirina ser û çavan
pêþgotin sergotar
pêþiya nanê tenûrê
pêþî [I] mêþ, spêle *“hêlî-
na pêþiyan, çênabe”
pêþî [II] bav û kal, ecdad
pêþî [III] aliyê xuyayî
-pêþî miþt û paþî di gû
de hiþt aliyê xuyayî ma-
liþtin û aliyê veþartî di
nav gemarê de hiþtin
pêþîn 1. yekemîn, ewil
2. dest bi dest *“bextê
pêþîn, warê hêþîn”
pêþînî diravê ku beriya
wergirtina asûkekê tê
dayîn an jî standin
pêþkarî hev bûn ketin
298
pêsîra hev û þer kirin
pêþkeftin 1. geþedan 2.
serkeftin
pêþkêþ kirin 1. teqdîm
kirin, pêþandan 2. aras-
te kirin, rapeþan
pêþkêþkar 1. arastekar
2. pêþandêr
pêþmal werisên ku konî
bi singên pêþiyê ve girê-
didin
pêþmalk 1. bervank 2.
pêþmal
pêþmerge 1. cangorî, fe-
dayî 2. þervan
pêþniyar pêþkêþkirina ra-
manekê beriya destpêki-
rina karî; teklîf
-pêþniyara aþtiyane tek-
lîfa ku ji bo mebestên aþ-
tiyê tê pêþkêþkirin
pêþniyar kirin teklîf ki-
rin
pêþniyarname teklîfa ni-
vîskî
pêþniyaz pêþniyar, teklîf
pêþnûma bernameya sê-
wirandî
-pêþnûma kirin bername
saz kirin; sêwirandin
pêþpirtik pêþgir
pêþrew 1. kesê ku ne pey-
rew e 2. bihûrî û çûyî
pêþûle cureyekî çivîkên
mêþxur e
pêþûþ genî û kêrnehatî
pêþverû kesê ku rû û ber
ê wî ber bi pêþerojeke

geþ e û ne paþverû ye
pêþwazî mazûvanî, pêr-
gîn
pêþwazî kirin 1. mazûva-
nî kirin, pêrginandin 2.
mêvan kirin
pêþwext pêþdem
pêt 1. rengzer 2. alafa ê-
gir; rivîn 3. pihêt, qayîm
pêtazî pêxwas
pêto quzfiroþ, deyûs
pê vedan (mêþ, mar û
hwd) lê dan *“hin hingiv
dixwin û mêþ bi hine-
kên din vedidin”
pêvek îlawe
pêvajo dema bûyerê a ku
tê de diqewime; domana
demê
pêwan pasevanê bendîxa-
neyê; zêravan
pêwendî têkilî, eleqe
-pêwendiyên civakî têki-
liyên di navbera civakê
de
-pêwendiyên navnetewe-
yî têkiliyên di navbera
neteweyên cîhanê de
pêwendîdar têkildar, ele-
qedar
pêwendî saz kirin têkilî
danîn, eleqedar bûn
Pêwir [I] gerestêrkek e
pêwir [II] nexweþiya
kêmdengiyê
pêwist lazim, hewce
pêwistî pêdivî, hewcetî
pêxas 1. bêsol û bêgore
piçikandin
2. xizan 3. (sewal) bênal
pêxas bûn 1. bêsol û bê-
gore bûn 2. xizan bûn 3.
(sewal) bênal bûn *“hes-
pê çê, bila pêxas be”
pêxas kirin 1. bêsol û
bêgore kirin 2. xizan ki-
rin 3. (sewal) bênal kirin
pêxem feþk û astengî
-pêxem lê xistin feþk lê
xistin û astengîdan ber
pêxember hilgirê nameya
pîroz û hinartiyê Xwedê
ji bo çaksaziya mirova-
hiyê
pêxembertî karê ku pê-
xemberên Xwedê pê ra-
dibin
pê xistin agir dadan/hilki-
rin
pêxistî dadayî *“çiraya
her kesî, pêxistî namîne
heta sibehê”
pêxwarin ji bilî nanê tisî
her tiþtê ku bi nên tê
xwarin
pêzan zana û pisporê wî
îþî
piç 1. pir hindik 2. parçe-
yeke biçûk *“piç bi piç
xwe gihand guç”
-piçek hindikek
piçêx para biçûçik
piçikandin/dipiçikîne/
bipiçikîne 1. li hev a-
landin 2. nexweþiyê (en-
damên cendêk) þileke ki-
rin
299
piçikîn
piçikîn/dipiçike/bipiçi- -pil kirin sist kirin
ke 1. li hev alîn 2. (en- pilav birincê di avê de ke-
damên cendêk) þileke landî
bûn pile 1. ast, rade 2. derece
piçpiçî parçeyên pir hûrik piling cureyekî sewalên
piçpiçî kirin pir hûrik dirinde ye û ji bilî sêrî di-
parçe kirin þibihe þêran
piçudank di zikê jinan/ pilor pelûr, malêz, çolik,
mêzayan de dewsa za- hewdel
rokê/têjikê; malzarok pilox 1. bizota êgir 2.
pidû goþte ku diran tê de tiþtê ku xwarina wî ji bo
çikandî ne; pirî didan û pidûyan nerm e
pif ba û dengê berdana he- pilte di find û fanosan de
naseyê bendê ku agir pê digire
-pifî guhan kirin 1. dizî- -pilteya dil qetîn di heqê
ka jê re gotin 2. nav tê tiþtekî an jî kesekî de bi
dan fikar bûn
pif kirin 1. nepixandin, pilûr cureyekî sewalên
perçifandin, werimandin çarpê ye
2. damirandin 3. sar ki- pilûsk 1. qulik 2. zenbele
rin pimpar çêreya ku nayê
pifdank nepox xwarin
-pifdanka mîzê mîzildank pin raza taybet a ku her
pifo (di zimanê zarokan kes ji xwe re vediþêre
de) xurek pinc tasik, legan
pihêt muhkem û þidiyayî pincar çêreyên ku tên
pijandin/dipijîne/bi- xwarin *“kalo memire bi-
pijîne 1. pehtin 2. ste- har tê, pîrê memire pin-
wandin car tê”
pijiqandin/dipijiqîne/ pind qûn, zûtik
bipijiqîne fiþkandin pindam qirþ û qeselên ku
pijiqîn/dipijiqe/bipiji- herka avê asteng dikin
qe fiþkîn pindandin/dipindîne/
pijîn/dipije/bipije 1. bipindîne axozî kirin
stewîn 2. gihiþtin pinde axozî
pijme bêhnijk pindepîr pîrhevok
pil sist pindiloþk 1. kurt û qele-
-pil bûn sist bûn wok 2. tombiz

300

pindik 1. movik 2. kulîlk,
xonçe
pingil bizot
pingav ava ku li cihekî col
bûye
pingirîn/dipingire/bi-
pingire 1. col bûn, bi
ser hev de kom bûn 2.
fûrîn
pinî xasûk û çikûs
pinîtî xasûktî û çikûsî
pir 1. zêde 2. zehf 3. den-
gê ku paqijkirina difinî
tê *“ez dengekî pir tehl
dibihîzim, gelo tu dizanî
ew çi deng e?”
-pir û hindik kêm û zêde
-pir kirin 1. zêde kirin 2.
bêfil paqij kirin
piranî 1. zêdehî 2. bi ge-
lemperî
piralî pirþaxî, pircelebî
pirbêj kesê ku zêde diaxi-
ve; çelçelok *“derdowî
pirbêj dibin, evîndar
dengbêj dibin”
pirç mû, pûrt
-pirça xwe gij kirin mirû-
zê xwe tirþ kirin
pirçand xwediyê her cu-
reyê çandê
pirçandî rewþa sexbêriya
her cureyê çandê
pirçî bêmehde û rûtirþ
-xwe pirçî kirin xwe bê-
mehde û rûtirþ kirin
pird/pire navgîna du ali-
yên çem, newal û rûba-
pirsgeh
ran *“hukimdar bibe pi-
re jî, di ser re derbas
mebe”
pireh nûzayê ji dê bavên
ku irqa wan ne wekhev e
pirendazî di tevgerê de
bihîstyariya derî tixû-
ban; zêdegavî
pirêze 1. qeselên zeviyê
2. xozan *“me hêþtir
nedîtine li rêzê, qey me
piþkul jî nedîtine li pirê-
zeyê”
pirî [I] zêdehî
pirî [II] goþtê ku diran tê
de çikandî ne; pidû
pirîsk 1. misqal 2. zere,
parçeyê biçûktirîn ê bû-
jenê
pirkam nexweþê xweste-
kên nefsa xwe
pirkamî nexweþiya dax-
wazên bêdawî
pirole [I] teral
pirole [II] 1. salixên lê-
zêdebûyî 2. pertaf
pirole kirin pertaf kirin
pirpar pimpar
pirpirok firfirok
pirs 1. sual 2. arîþe 3.
peyv *“mirov bi pirsê,
diçe Xursê”
-pirsên axretê li dinyayê
pirsîn bersiva tiþtên
nedîtî û nebînayî xwes-
tin
pirsgeh di dezgeh û sazi-
yan de nivîsgeha da-
301
pirsgirêk
nasîn û ragihandinê dirûtinê
pirsgirêk 1. arîþe 2. gelþ pirtûk kitêb
-pirsgrêkên aborî arîþe- pirtûkfiroþ kitêbfiroþ
yên têkildarî debara ji- pirtûkxane kitêbxane
yanê pirûsk hestiyê piþtê
-pirsgirêkên tenduristî pirxepirx/pirxînî kenê ji
arîþeyên têkildarî sihet û niþkê ve û bi dengî
afiyetê pirxepirx/pirxînî kirin
pirsiyar 1. suwal 2. teh- ji niþkê ve û bi dengî ke-
qîq nîn
pirsiyar kirin 1. sual ki- pis kur *“neke bi kesan,
rin 2. tehqîq kirin dê bê serê te, ku neyê
pirsîn/dipirse/bipirse serê te, dê bê serê pisê
1. suwal kirin 2. jê ber- pisan”
siv xwestin *“bipirse ji pisepis dengê domdar ê
kalê zemanan û xortê ge- baberçûnê
riyayî” pisepis kirin ba ji ber tiþ-
pirs kirin pirsîn tekî nepixî çûn
pirsnîþan (r) di xalbendi- pisîk cureyekî ajalên malê
yê de nîþaneya pirsê; (?) ye û piranî ji bo ku miþ-
pirþeng çîk, pêt kan bigire tê xwedîkirin
pirt parçe pisîng pisîk *“devê pisîn-
pirtepirt 1. dengê pêketin gê negihiþt goþtî, got:
û damirîna êgir 2. dengê ‘min xêra dê û bavê xwe
rajena dilî hiþt”
pirtepirt 1. (agir) geh pê pismam kurap, kurmam
ketin geh damirîn 2. (dil) pismet kurmet
geh bi tundî geh bi niz- pispisandin/dipispisîne
mî avêtin /bipispisîne xwe egle
pirtik 1. parçeyê hûrik 2. kirin û fizirîn
pir kêm û hindik pispor 1. zanayê pîþe-
pirtikpirtikî parçepar- yekî 2. xwendeyê di ba-
çeyî, hûrhûrî beteke zanistî de *“ji
pirtikpirtikî kirin par- xelqê re pispor e, ji xwe
çeparçeyî kirin re kor e”
pirtî pîne û qumaþ pisporî zanyariya pîþeyî/
-pirtî û palaz cil û nivîn zanistî
pirtû karê pîneçêkirin û pist çêrmê mirovan

302

pistepist pirkepirk, kurte-
pist
pisxal kurxal
pisxalet kurxaltî
pisxaltî pisxalet
piþaftin/dipiþêve/bi-
piþêve 1. tehrîf kirin û
dirûv guherandin 2. di
nav xwe de helandin û
deng jê birandin
piþartin/dipiþêre/bipi-
þêre piþirandin
piþemasî cureyekî sewa-
lên zeryayî ye
piþêw tiþtê servekirî û ar-
go; mustehcen
piþik kezeba spî; cerg
piþikreþ cureyekî nexwe-
þiyan e
piþikxerakirî kesê ku bi
nexweþiya piþikreþê ke-
tiye
piþirandin/dipiþirîne/
bipiþirîne 1. (tiþtê hiþk)
hûrik hûrik qut kirin 2.
tiþtek hûrî tev tiþtekî din
kirin
piþirîn/dipiþire/bipiþi-
re 1. (tiþtê hiþk) hûr-
hûrî bûn 2. (giyayê hiþk)
çilmisîn û hûrî erdê bûn
3. hiþk bûn daweþîn
piþk [I] eynî, heman tiþt,
wekî wî *“destê dê, piþk
ê qîzê ye”
piþk [II] 1. beþ 2. par
-piþk kirin pareve kirin
piþk [III] þilimziwa, qur-
piþt
he, çîtik
-piþk avêtin þilimziwa
avêtin, qurhe kiþandin
piþkandin/dipiþkîne/bi-
piþkîne bêhnijandin
piþkdar 1. beþdar 2. he-
valê parê, þirîk 3. hise-
dar
piþkepiþk dengê ku ji dev
û bêvila kesê bahorî der
tê
piþkepiþk kirin bêhnijîn
piþkîn/dipiþke/bipiþke
bêhnijîn
piþko 1. cemre, arzeba 2.
biþku
piþkul gemara pêz; biþkul
piþo awayê bangkirina pi-
sîkê
piþopiþo kirin 1. bangî
pisîkê kirin 2. (karek) bi
tika û lavayî dan kirin
piþpiþîn/dipiþpiþe/bi-
piþpiþe 1. (mirov) mirû-
zê xwe tirþ kirin 2. (he-
vîr) hilpesirîn û tirþ bûn
pirûk cureyekî xwarina ku
ji ardê savarî tê çêkirin
piþt [I] 1. dawî 2. dûv 3. a-
liyê navmilê; qorik *“ba-
vê mirovî, piþta mirovî
ye”
piþt [II] 1. aliyê ku di nêrî-
na pêþîn de xuya nabe;
aliyê dûr 2. þala navê
-piþt jê standin dorpêç
kirin û eman nedan
-li piþt dîwêr li aliyê
303
piþtbend
dîwêr î din
piþtbend 1. bendê navê
2. þala navê
piþtek spartek
piþtepiþtî yekitî û kome-
layetî
piþtevan 1. destekar 2. ta-
gir, alîgir
piþtevanî kirin 1. destek
kirin 2. tagirî jê re kirin
piþtên þala navê
piþtgerm arxweyîn, bêmi-
net
piþtgerm bûn arxweyîn û
bêminet bûn
piþtgermî bêminetî
piþtgir 1. destekar 2. ta-
gir 3. hevpiþt
piþtgirî 1. destekarî 2. he-
valpiþtî
piþtgirî kirin 1. destek ki-
rin 2. alîkarî kirin
piþt girtin 1. destek kirin,
yarmetî kirin 2. alî kirin,
tagirî jê re kirin
piþthotik kesê ku piþta wî
weke hotikekî xwar bûye
piþtik bêrewiþt û bêsinc
piþtî [I] barê li ser milan;
barpiþt, kolepiþtî, þele,
þixre
piþtî [II] jê þundetir
-piþtî nîvro ji nîvro þun-
detir
piþtkov piþthotik
piþtmêr mêrê alîkar ê di
roja teng de
piþtperde rûyê nixuman-
304
dî yê her tiþtî
-piþtperdeya çalakiyê rû-
yê nixumandî yê karê bi-
rêxistinkirî
piþtrast kesê ku bawerî
pê tê anîn; ewle
piþtrast bûn 1. ewle
bûn, pê ve emîn bûn 2.
dilniya bûn
piþtrast kirin 1. peyitan-
din 2. dilniya kirin
piþt re 1. pey re 2. paþê
3. paran ve
pit pitik
pitepit axaftina nediyar
pitepit kirin di guhên
hev de tiþtên nepen go-
tin
pitê! baneþana ji bo keçan
pitik zaroka qîzînî ya vi-
ringî *“hevalê kevn bibe
neyarê nû, mirin di tû-
rikê pitê de ye”
pitî biçûk û xweþik
pitpitok mizmizok
piv 1. dengê bayê ku ji ci-
hekî teng derdikeve 2.
(di zimanê zarokan de)
tir
piv kirin (di zimanê zaro-
kan de) tir kirin
pix dengê paqijkirina bê-
filê
pix kirin 1. (di zimanê za-
rokan de) bevil paqij ki-
rin 2. tirsandin
pixtik xirdik
pixtî xwîna ku bûye ker-

seng û wekî belxemê hev
girtiye
-bûn pixtî (xwîn) cemidîn
pixtok cureyekî kevirê
nerm û sivik e
piyade peyar
piyale lîwan, îskan, qedeh
piyan 1. sinî, berkeþok 2.
þerbikê avê
piyar kesê bi merhemet
piyarî merhemet
piyase gera ser piyan a
hêdî hêdî
piyase kirin hêdî hêdî li
ser piyan gerîn
piz avika giyaneweran a
ku di pizdankê de ruh
hatiye ber; cenîn
pizdank 1. di zik de cihê
ku zarok an jî têjik tê de
çêdibe 2. hevaloka ku
piþtî zayînê ji makê dike-
ve
pizik pijikên ku di dema
gêraniyê de derdikevin
pizî di kincan de cihê ku
doxînê tê re dikin
pizînk zirmemikê ku di-
dine devê zarokan da ku
bitebitin
pizîþk bijîþk
pizrik pizik
pizûr doran
pî 1. endamê ji gûzekê ber-
jertir 2. (di hin devokan
de) mil, pîl
-li ser piyan ne rûniþtî û
þipê; çik
pînc
pîceme kiras û derpiyê
ku þevînî tên lixwekirin
pîç 1. pûç 2. bîj
pîçalk cureyekî çêreyê ye
û pijandî tê xwarin
pîj [I] 1. strî 2. dasî
pîj [I] bîj
pîjpîjî pir bi strî
pîkol kirin (pez, dewar,
ker û hesp) erd bi piyan
kolan
pîl [I] fîl
pîl [II] ji enîþkê hetanî ser-
milê; sermil
pîl [III] pola
pîl [IV] parçeyeke kaxezî
ya çargoþe û biçûk e, li
ser aliyekî wê wêne û
nivîs neqiþandî ne, wekî
giroveyeke fermî li bel-
genameyan û zerfên na-
meyan didin; pûl
pîle pile
pîlik 1. kesê ku di navbe-
ra malên bûk û zavayî
de diçe û tê da ku karê
þahiyê têkûz bike 2. pos-
teger 3. þûþeya ku ji bo
zarokan þîr dikinê
pîltan pir mezin; geltegan
pîn/pînik [I] êwirgeha
dîk, mirîþk û sewalên bi-
bask ên din ên malê
pîn [II] pehîn
-pîn li tasa ber xwe xis-
tin qîma xwe bi kar û
rizqê hazir neanîn
pînc 1. darikê sertûjkirî 2.
305
pîne
sirkeya tewilandina se-
walan 3. darikê kêp î
sertûjkirî
-pîncê heram avika he-
ram; zarokê zinayê
-pînc lê xistin pêxem lê
xistin, xilçik lê xistin, fe-
þilandin
pîne 1. qumaþ, pirtî 2.
parçeye qumêþ ê ku pê
cihê diriyayî û peritî tê
tehmîrkirin *“kinca ku
kete ber pîneyan, serê
ku kete ber þîretan bi
kêrî tiþtekî nayên”
-pîne kirin 1. pîneyek bi
cihê diriyayî ve dirûtin
2. eyb û derew veþartin
pîp derdaneke mezin a
devgirtî ye û ji bo bûje-
nên avî ji lajwerdê tê çê-
kirin û
pîpik cureyekî zirneyan e
û ji levenê tê çêkirin
pîqask cureyekî çêreyê ye
û nepijî tê xwarin
pîr [I] 1. temendirêj 2. ex-
tiyar 3. kal *“kevn e û
pîr e, ji gotinan re bîr e”
pîr [II] 1. pispor 2. ser-
wext 3. sergihayî
pîr bûn 1. temendirej bûn
2. pîr bûn 3. (giya) gihiþ-
tin û qamir bûn *“dilê fi-
reh, pîr nabe”
pîraye arastek, çîçik
pîrejin jina temendirêj
pîrek 1. jin 2. jina mêrkirî
306
*“zilam bi mû ye, pîrek
bi rû ye”
pîrelk cin
pîrepizk 1. pîrejina te-
menbihurî ya ku êdî hal
tê de nemaye 2. pîrejina
xurifî 3. pîrejina cadû-
baz
pîrhevok cureyekî bihu-
kên ku bi hûnandina tev-
nan ve navdar e; tevne-
pîrk
pîrhevî 1. di çîrokan de
pîrejinên cadûbaz, kirêt,
qîldirêj ên ku li gêziyan
siwar dibin, dengê kenî-
neke kirêt ji xwe tînin,
zarokan didizin û ji xwe
re dikin xizmetkar 2.
pîrhevok
pîrik 1. diyên dê û bavên
mirovî 2. jina ku jinên
ducanî diwelidîne 3. pîr-
hevok
pîrî/pîrtî temendirêjî
pîrmend þêwirmendê te-
mendirêj û pispor
pîrot kesê ku amanên ji
kaxetîtan çêdike
pîrotankî 1. (çêrm) biqer-
çûmek û virçiqî 2. (pidû)
heriþî û amasgirtî
pîrotankî bûn 1. (çêrm)
biqerçûmek û virçiqî
bûn 2. (pidû) heriþîn û
amas girtin
pîroz 1. muqedes 2. bim-
barek

pîrozbahî 1. muqedestî
2. bimbarektî
pîroze cureyekî gewherên
giranbiha ye
pîroz kirin bimbarek ki-
rin
pîrozname tebrîka nivîs-
kî; tebrîkname
pîrozwer 1. muqedes 2.
bimbarek
pîs kirêt
pîsî gemara kûçik, beraz,
gur û hwd
pîso 1. þewat 2. bêhna þe-
watê 3. ariya pîneyê þe-
witî; bîso *“agir pê keve,
bêhna pîso jê nayê”
pîst [I] pêsîr, berstûk
-pîst jê daweþandin 1.
pêsîr jê daweþandin 2.
xwe jê parastin
pîst [II] çerm, eyar
pîþat berwext
-bi pîþatî bi pêþdemî
pîþe 1. meslek 2. huner,
sinaet
pîþesaz 1. sinaetkar 2.
meslekdar
pîþesazî sinaetkarî
pîþo 1. hevirheste 2. ba-
rût *“agir û pîþo li cem
hev nabin”
pît [I] tîp, herf
pît [II] çîk
pît [III] jîr û serbixwe
pît [IV] zibilî û çilmisî
pît [V] adan, bereket
pît [VI] pihêt
pol
pît [V] di benderan de sin-
gê ku werisê keþtiyê pê
ve girêdidin
pîtol fîlozof
pîtros lîstika çavgirtonekê
pîv 1. qiyas 2. kêþ 3. rade-
ya kêþa tiþtekî
pîvan [I] 1. terazî 2. kêþ
3. rayîþ
pîvan/dipîve/bipîve [II]
1. ji aliyên giranî, dirê-
jahî hwd ve qeys û miq-
dara tiþtekî hildan 2. ce-
ribandin *“aqil bi diravî
nayê pîvan”
-pîvan û ro kirin dan ber
hev û biryar dan
pîvandin/dipîvîne/bi-
pîvîne 1. ji aliyên gira-
nî, dirêjahî hwd ve qeys
û miqdara tiþtekî dan
hildan 2. dan ceribandin
pîvek kod
pîvok sosin, gangilok
pîvaz cureyekî çêreya
bêhnkirêt e lê tê xwarin
*“merî pîvazê nexwin,
bîn ji devê wan nayê”
pîvazok 1. pîvaza ter 2.
serikê hin gulan
pîzang moza guhdirêjan;
kermêþ
pîzpîzik fîq, dûdik
PK kurteya /piþtî koçê/,
piþtî hicreta Cn. Pêxem-
ber eleyhiselamî
pok pidû, pirî
pol [I] 1. di dibistanan de
307
pol
her saleke perwerdehi- niyê de bihurandin
yê; sinif 2. di dibistanan porçe 1. porê çêkirî; zir-
de her jûreke ku þakird por 2. alaveke ku bi sêrî
tê de perwerdehiyê dibî- ve porikekî sext heye û
nin; fêrgeh pê diran tên paqijkirin
pol [II] bizot 3. hemû alavên maliþ-
pol [III] dendikên mêwe- tinê yên ku ji destikekî û
yan serikekî biporik pêk tên
pol [IV] pola porik 1. porê ziravik û
pola hesinê avdayî yê pir kurt 2. qumaþê ku bi rû-
xurt yê wî ve rîþiyine hûrik
Polan Birca Satilê *“Polan hene 3. rîþî
hiþk û sar, kadîn tar û porþikên nexweþiya por-
mar” daweþînê
polandin/dipolîne/bi- porg kîsik
polîne tesnîf kirin, bi poriþk 1. kesê ku riþk ke-
keys kirin tine serê wî 2. keç
polayî tiþtê ji polayê *“ji porpare bi qasî mûyekî
nanê gênim re, zikê po- zirav
layî divê” porteqal cureyekî mêwe-
polik 1. biþkojk 2. diravê yan e
zîvîn û zêrîn 3. cureyekî porxan kincên ji postên
sewzeyan e û pijandî tê giranbiha
xwarin posat amûrên pêwist
polke cureyekî sewziyan posîde kesê bêgêwil
e û libên wan bi qasî no- posîde bûn bêgêwil bûn
kan e posîde kirin bêgêwil ki-
ponijîn/diponije/bipo- rin
nije 1. kûr û têr ramîn; post 1. çêrm 2. çermê gu-
fikirîn 2. bêdeng man randî *“dostê min, dij-
*“her kes, ji bo karê xwe minê postê min”
diponije” -ji post kirin gurandin
por pirça bi sêrî ve hêþîn postal sapokên çermîn
dibe, gijik *“destê bi don poste ferman an jî name-
pêþiyê di porê xwe bi- ya ku li ser çêrman hati-
de” ye nivîsandin
-por li ber tavê spî kirin posteger kesê ku ferma-
temenekî dirêj di neza- nên dûgelê û nameyên

308

hemwelatiyan digihînin
cihên têkildar; pîlik
postexane saziya ku fer-
man û nameyan digihîne
cihên têkildar
-post kirin gurandin
-post tijî pere kirin ji qî-
metê zêdetir lê dirav me-
zaxtin
postniþîn þêxê terîqetê,
serekê sofiyan
poþ lêxistina bi qiloçan;
tel
poþe 1. (simbêl) palik, stûr
2. jina þerkar
poþî þaþika mêranî; egal
poþîn/dipoþe/bipoþe 1.
pûþî giredan 2. xêlî kirin
poþman 1. berxweketî 2.
vegeriyayî 3. towbekar
*“aþvan, tu car nabe
poþman”
poþman bûn 1. li ber xwe
ketin 2. vegerîn 3. tow-
be kirin
poþmanî 1. berxweketin
2. vegerîn 3. towbekarî
*“dara poþmaniyê, ber
nagire”
pot [I] kinceke stûr a zivis-
tanî ye û bi ser de tê
lixwekirin
pot [II] pût
potik qerpal *"sal bi ser-
ma ye, potik bav û bira
ye"
potîn sola çêrmîn a ku
nalçeya wê darîn e
pûç
poto bejnbihust, xirdik
poxîn cureyekî helewa ku
ji ardî tê çêkirin
poz 1. bêfil, kepû 2. nikil,
nik
-pozê xwe daliqandin mi-
rûzê xwe tirþ kirin, xwe
pirçî kirin
pozbilind 1. qure 2. kaw
pozberî 1. reqabet 2. hil-
keftin û dakeftin 3. keft
û left
pozheçî bêfildirêj, bêfil-
xortim
pozmik devgema ku da-
vêjin devê golik, berx û
karan da ku nemêjin
pozxane girtîgeh
PÞ kurteya /piþtî zayînê/;
piþtî mîlada Cn. Îsa eley-
hiselamî
pun/pung koxikê mirîþk,
qaz û hwd
puwaz bûjena ku pê cer-
xa dirên tijî dikin
puxte 1. esl û unsurê esa-
sî 2. gewher 3. naverok
pûç 1. xerab 2. netêw 3.
genî û afnikî
-pûçên hev dan der pêþ-
karî hev bûn û bîsên hev
eþkere kirin
pûç bûn 1. xera bûn 2.
betal bûn 3. genijîn
pûç kirin 1. xera kirin 2.
netêw hesibandin, betal
kirin 3. genijandin
-pûç derxistin 1. berevajî
309
pûg
kirin 2. nerastiya tiþtekî 2. gulikên daran
nîþan dan; derewandin pûþ 1. qurcûm 2. qirþ û
pûg 1. berfa nû 2. firtone- qesel 3. giyayê bêkêr
ka berfê -pûþ kutan keda yekî bi
pûjan pûng ro de çûn
pûl pîl -pûþ þîþî qûnê kirin bi
pûnik êwirgeha sewalên zorê karek bi teral an jî
bibask ên malê yên mî- newêrekekî dan kirin
nanî dîk, mirîþk û werde- pûþil edeb, terbiye, heya
kan pûþî [I] 1. þara seriyan 2.
pûng cureyekî çêreya ku kefiya stûyî
tê xwarin *“mar ji pûngê pûþî [II] pêþî, spêle
aciz bû, pûng jî çû û ber Pûþper meha þeþan a za-
devê qula mêr hêþîn bû” yînî, Hezîran
pûngal 1. pûnik 2. hêlîn pût tiþtê ku ji bilî Xwedê jê
*“hêka genî, di pûngalê re tê perestin
de dimîne” pûte baldarî
pûr kirin qalik spî kirin, -pûte pê dan 1. giringî pê
qeþartin dan, bal dan 2. lê miqate
pûrt 1. pirç 2. pirça çivî- bûn
kan pûtparêz kesê ku ji pûtan
pûrtik 1. pirça firindeyan re perestiþê dike

310
 Q
q/Q tîpa bîstemîn a alfa- guldanka dûvedirêjkî ya
bebeya kurdî ye; deng- ji kaxetîtê
dareke ku cîderka wê ez- qafilqeda qezaya nedîtî û
mandevî û qirikîye, nebînayî
awayê belavbûna wê qaf kirin parçe kirin
girtî û hiþk e qafok gildîna ku lêkend bi
qabiliyet 1. hêza pêkanî- xwe re tîne
nê 2. huner û pîþe qafqafî parçeparçeyî
qabqab þimikên ku binê qafqafî bûn parçeparçeyî
wan darînî ye bûn
qabûr parçeyên þikestî ên qafqafî kirin parçeparçe-
tas û qasikan yî kirin
qaçanî tasika ji porselenê qafqiloz derdanên ji xwe-
qaçil [I] qaþil, qalik liyê; kaxetît
qaçil [II] biþku qaj 1. cureyekî daran e 2.
qaçil kirin 1. spî kirin 2. qaþ
dapîtin *“li piþt baranê -fisteqa qajê berên dara
qaçil dike” qajê
qaçî kirin (jin) por kurti- qajeqaj qîjeqîj
sandin qajên qîjên, qîjînî
qad 1. meydan 2. war, qajik benîþtê ku ji dara
dews 3. delîve bênîþt tê bidestxistin
qadî dozger *“dinya qadî qal [I] behs
ye, her kes ji xwe razî -qala yekî kirin behsa ye-
ye” kî kirin
qadûk beroþa biçûk; qasik qal [I] tiþt req, pehn û te-
qaf 1. tiþtê req û vala 2. nik
tasa seriyî qalbox dermanê ku birî-
qaf bûn parçe bûn nên ajalan didin da ku
qafik 1. kaxetîta ku pê se- kurmî nebin
rê banan tê avakirin 2. qalebal axaftina beletewþ

311
qalib
qalib amûra ku tiþtan tê
de ro dikin; bilûl
qalik 1. qaþil 2. amana va-
lakirî 3. qaþilê fîþenga te-
qandî *“bila zikê mirovî
têr be, bila bi qalikê dêr
be”
qalind stûr *“qalind heta-
nî zirav dibe, zirav diqe-
te”
qalind bûn stûr bûn
qalind kirin stûr kirin
qal kirin [I] 1. behs kirin
2. qise kirin *“aþiq birçî
dibin, qala nanê dawe-
tan dikin”
qal kirin [II] (zîv ji made-
nên din) dawerivandin
qalo kevirê tehtevêlkî yê
ku nan li ser tê pijandin;
qafika nanpehtinê
qalonçe bihukeke ku zira-
rê dide gênim
qam bejn *“qam qama
kermêþê, deng dengê ga-
mêþê”
qamçûr kamçûr
qame 1. cureyekî xence-
ran e 2. sator an jî kêri-
keke ku bi serê tivingan
ve dikin û di þerên ku du
eniyên dijmin dikevin
nav hev de tê bikaranîn
qamik 1. movik 2. tiliya
beranekê
qamir 1. giyayê qert 2.
qamîþ
qamir bûn (giya) qert bûn
312
qamîþ/qamûþ leven
qamk tiliya mezin
qamkinik 1. bejnkinik 2.
xirdik
qang paqijkirina bi hilm û
gilmê
qang kirin bi hilm û
gilmê paqij kirin
qanik [I] kefkanî
qanik [II] cureyekî çêreyê
ye û jê benîþt tê bidest-
xistin
qanî razî
qanî bûn razî bûn
qanî kirin razî kirin
qantir sewala ku ji têkili-
ya di navbera hesp û ke-
ran de çêdibe; hêstir
*“qantir nazê, xwê þîn
nabe”
qanûn zagon
qanûnî zagonî
qap 1. gotina ji qewarê
xwe mezintir 2. axaftina
gir û qelew
-qap berdan ji xwe mezin
axaftin
qapût kinceke stûr a zivis-
tanî ye; sako, qemsele
qaq [I] vizvizîk
-qaqa ser cemedê aqilsi-
vik, selemtî
qaq [II] 1. hêk 2. (di zi-
manê zarokan de) tiþtê
þikestokî
-qaqa reþ hêka reþ a ku
nîþaneya karesata herî
mezin e
 qawêr
-li qaqa reþ asê kirin tû- qarînî qarên
þî felakete pir mezin a- qarot bistikê giyayî
nîn *“li ser me bû roja qartik bizmarê darînî
reþ, em asê kirin qaqa qarûþe siqayîla çilpiyan
reþ” qas 1. miqdar 2. heyam
qaq [III] qeþa -vê qasê vê gavê
-qaq girtin qeþa girtin qasid peyamber, berdevk
qaqê 1. hêk 2. (di zimanê -qasidê qolfelekê melke-
zarokan de) tiþtê þikes- mot, ruhstîn
tokî *“biçûkayî dibêje qasik 1. feraqên ku tê de
hêk, mezin dibe û dibê- xwarin tê pijandin 2.
je: ‘qaqê’ ” derdan *“qasikan malê-
qaqil cureyekî çêreyê ye se, bi alastinê zik têr na-
qaqlîbaz cureyekî çivîkên be”
zeryayî e qaþ kevirên giranbiha yên
qaqreþ kundirê qemer ku di gustîl, gerdenî û
qarandin/diqarîne/bi- tiþtên din de tên çikan-
qarîne 1. qîjandin 2. din
zêrandin -qaþa çavî þûna ku çav tê
qarç [I] cureyekî daran e de ye
qarç [II] hestiyê qorikê qaþil 1. qalik 2. hûrik û
qarçik hêt *“berû da bi- mûrikên bermayî *“kara
zinê, dest avête qarçi- necaran, qaþilên daran”
ke” qaþo xwedîgiravî
qarçikî kesê ku hestiyê qat 1. tetqal 2. her parçe-
qorika wî þileke bûye; yekê du tiþtên ku li ser
xawûþe hev in; taq, ta
qareqar qajeqaj qat bûn 1. duta bûn 2.
qareqar kirin qajeqaj ki- tewîn
rin qat kirin 1. duta kirin 2.
qarên qîjên tewandin 3. keys kirin
qarik kesê bêçare qatqatî 1. her parçeyekê
qarix di nav bîstanekî de pir tiþtên ku li ser hev in;
kerdiyên sewzeyan taqtaqî, tatayî 2. keys-
qarîn/diqare/biqare 1. kirî
qîjîn, qîrîn 2. bang kirin qatqatî kirin ber bi jor li
*“mirîþk biqare, hêkê ser hev keys kirin
dike” qawêr gergere

313
qawit
qawit cirî, erzaq giþtî
qawûþ 1. kember, qûþ 2. qebalek dolaba ku di qe-
bûjenên ku ji zaxkirina fa dîwêr de tê çêkirin
niftê çêdibin qebare qeware
qax mêweyên hiþk-kirî qebeqeb dengê domdar ê
yên ku dendikên wan jê xwendina kewan
hatine avêtin qebeqeb kirin (kew) bi
qax kirin (mêweyên ku awayekî domdar xwen-
dendikên wan hatine din
avêtin) ber tavê hiþk ki- qebrax 1. deyûs 2. jinfi-
rin roþ
qayde rêbaz qebraxî 1. deyûsî 2. jinfi-
qayil razî roþî
qayil bûn razî bûn qebûl bûn 1. pejirîn 2.
qayîm muhkem û þidi- peyitîn 3. çespîn
yayî qebûl kirin 1. pejirandin
qayîm bûn þidîn û xurt 2. peyitandin 3. çespan-
bûn din
qayîm kirin þidandin û qebz rewþa bêtenduris-
xurt kirin tiyê ya ku doran gemara
qaz cureyekî sewalên bi- hundirî navêjin derve
bask a malê ye *“qaz bi qebz bûn gemar di dora-
qazan re, baz bi bazan nan de hiþk bûn û derne-
re û mirîþka kor bi dîkê ketin derve
kulek re” qed bejn
qazim bendê ji hiriya qeda bela, felaket, karesat
hêþtiran qedandin/diqedîne/bi-
qazî hakimê dadwer qedîne kuta kirin
*“heke qazî nebe, kumê qedeh 1. piyan 2. îskan
xwe ji xwe re bike qazî” *“qedeheke jehrê vex-
qe/qet 1. tu/çu, hîç 2. we, lê qurteke qehrê ve-
ma, ma qey *“qe berkêþ, mexwe”
bi mêvanan geþ?” qedemgeh destþok, daþir
-qe na qet nebe, hîç nebe qedexe 1. fermana neki-
-qet nebe hîç nebe rinê 2. heram
qeb binavêlîstin, zoranki- qedexe kirin 1. fermana
rin nekirinê dan 2. heri-
qebale kirîn û firotina bi mandin 3. heram hesi-

314

bandin
qedîm tiþtên berê û kevn
qedîn/diqede/biqede
1. xelas bûn, kuta bûn,
red bûn 2. biriyan
qedr 1. giramî, rêzdarî
2. nirx, biha *“qedrê
mêvanan, qedrê Xwedê”
qed û qamet bejn û bal
qef 1. cihê vala yê wekî
sîwanekî di ber kevir û
newalan de 2. cihê talde
û qûze 3. hawirdor,
çember
qefaltin/diqefêle/bi-
qefêle 1. girtin 2. bi
dest xistin 3. zirze kirin
qefare kilîleke mezin a
darînî ye
qefare kirin bi qefareyê
kilîl kirin
qefçil kirêt
qefes 1. sersîng 2. paçika
dorgirtî û tenik a ku tiþtê
li hundir ji derve ve tê
dîtin
qefilandin/diqefilîne/
biqefilîne li ber serma-
yê qerisandin
qefilîn/diqefile/biqefi-
le ji ber sermayê qerisîn
qefle 1. ref 2. kerî
qefþ 1. baqek giya 2. por
qehirandin/diqehirîne/
biqehirîne 1. rik anîn,
hêrs anîn 2. behicandin
3. ji kerban teqandin
qehirîn/diqehire/biqe-
qelareþk
hire 1. rik hatin, hêrs
hatin 2. behicîn 3. ji ker-
ban teqîn
qehitîn/diqehite/biqe-
hite xela û tunetî lê pey-
de bûn
qehr 1. zulm û pêkutî 2.
xem û keser *“mirov ji
ber qehran, xwe davê
behran”
-ji qehran tetirxanî bûn
ji kerban mirin
qehreman mêrxas, egîd
qehremanî mêrxasî, egîdî
qehwe rehekeke ku den-
dikên wê tên hêran, di
avê de tê kelandin û ev
av digel þêkir di pinga-
nan de tê vexwarin
qehweyî di rengê qeh-
weyê de; qemerê tarî
qel elok
qela cureyekî maden ê ku
wekî hêsin tê bikaranîn
qela kirin alav an jî aman
bi qelayê rûpûþkirin
qelafet temtêla lixwekiri-
na yekî; ser û sîçê
qelandin/diqelîne/bi-
qelîne 1. qijirandin 2. ji
nav birin 3. qetliyam ki-
rin *“an em bixemi-lînin,
an biqelînin”
-binçirk qelandin bi reh
û rîçalan ve hilqetandin
û þewitandin
qelareþk cureyekî reþêle-
kan e
315
qelaþtin
qelaþtin/diqelêþe/bi- lew dibe”
qelêþe 1. dirandin 2. qelew kirin 1. stûr kirin
qul kirin 2. kok kirin
qelax 1. qûçê kermeyên qelibîn/dielibe/biqeli-
jenandî 2. sarcîn be 1. dan ber xwe û çûn
qelb [I] dil 2. noqî tev bûn 3. wer-
qelb [II] qulebî, teqlîd, gerîn
sexte *“gayê qelb, barê -tê qelibîn 1. lê asê bûn
giran hilnade” 2. noqî tev bûn
qelem amûra nivîsandinê; qeliqandin/diqeliqîne/
pênûs biqeliqîne 1. gêjomêjo
qelembir/qelemtiraþ kirin 2. nav tê dan 3.
amûra tûjkirina serê pê- tehrîk kirin
nûsên darînî qeliqîn/diqeliqe/biqeli-
qelemdank aman an jî qe 1. þaþopaþo bûn 2.
tûrikê ku pênûsan di- niçîn
kinê; pênûsdank qeliþandin/diqeliþîne/
qelemon dîkê elokan biqeliþîne 1. derizan-
qelemzirêç cureyekî pê- din 2. dirandin 3. kirin
nûsên darînî ye û bûjena çend biran
zirîçdar a di nava wê de qeliþîn/diqeliþe/biqeli-
dinivîse þe 1. derizîn 2. dirîn 3.
qelend þert û heqên jinê bûn çend biran
ên ku ji bo zewacê dide qelizandin/diqelizîne/
pêþiya kesê xwestî *“ke- biqelizîne xwe vedizîn,
ça mîran, bi qelendê ga- fizirîn
vanan nayê” qelizîn/diqelize/biqeli-
qelend birîn þert û heqên ze 1. lê telandin, pêdiz-
jina ku hatiye xwestin kî bi rê ve çûn 2. li ben-
diyar kirin da firsendekê man
qelender jîr û jêhatî qelî goþtê qelandî *“ji serê
qelenderî jîrtî û jêhatîtî qijikan, qelî çênabe”
qeleþ minexet û xayîn qelîn/diqele/biqele 1.
qeleþî minexetî û xayîntî bi tîna germê req bûn 2.
qelew 1. stûr 2. kok li ser agirî pijîn 3. ji ber
qelew bûn 1. stûr bûn 2. bêaviyê çilmisîn 4. ji
kok bûn *“beq çiqas kok navê çûn, binevat bûn
dibe, qûn ewqas lê qe- qelîsêl goþtê di sêlê de qe-

316

landî; sêleqelî
qelîþtek 1. derz 2. cerx
3. qul
qelqeloþk nanê ku li ser
sêlê qelyaye û dema
xwarinê kirekir jê tê
qels 1. zeîf 2. lawaz 3. jor
4. hejar 5. yax
qelsemêr 1. mêrê ku tenê
bi navê xwe mêr e 2.
nemerdê ku di lisfê mêr-
xasan de xuya dike 3.
þindokê mêran *“bila
mêr bi destê mêran bêne
kuþtin, ne bi destê qel-
semêran”
qelsî zeîftî, lawazî, jarîtî
qelþ 1. derz 2. cerx 3. qul
qelûn darcixare
qemalax di rojên berfî de
nêçîra kewan a bê çek
qemandin/diqemîne/bi-
qemîne qemirandin
qematik pêçeka zarokê
qemb cewiyên zeliqî
qemç boçik, dûv, dêl
qemçik cureyekî baskê ku
ji çerm û têla zirav di-
hûnin da ku pê ajalan bi-
bezînin; þelaq
qemer rengê qehweyî yê
girtî
qemerdîn pestîlê arûn-
gan
qemirandin/diqemirîne
/biqemirîne 1. (bi tîna
germê) reng lê tarî kirin
2. kizirandin
qeraþ
qemirîn/diqemire/biqe-
mire 1. (bi tîna germê)
reng lê tarî bûn 2. kizirîn
qemsî paþbêj
qemtik destmala hevrêþî-
mî ya biçûk
qemûþk qalikên birînê
qenc 1. baþ 2. rind 3. de-
lal
qencî 1. baþî 2. rindahî 3.
delalî *“qencî, qenciyê
nas dike”
qend þekir
qendav ava kelandî û xalî
ya ku þekir berdane tev
qendîl çira
qenter amûra ku barên gi-
ran dikêþe
qentere stûna wekî lûle-
yeke dirêj
qepûþk þeytanok
qer rengê reþ ê birqonek
qeram [I] taqet, mecal
-ji qeramê ketin ji qu-
dûm ketin
qeram [II] dervank
qeramûþk quncirok
qerandin/diqerîne/bi-
qerîne 1. veterisandin
2. vepesirandin 3. jan jê
birandin
qerar biryar *“dinya soz
û qerar e, ne behs û ba-
zar e”
qerar dan biryar dan
qerase 1. telhîn û dirêj,
tot û dirêj 2. malêle
qeraþ aþvan *“derdê qe-
317
qerax
rêþ, av her ser êþ”
qerax 1. kêlek 2. kêleka
çem û zeryayê
qerd qerz
qereçî 1. cingene 2. qe-
laçêker *“keçika qereçî
nabe xatûn”
qeresî gêlas
qerem leven, qamîþ
qerf 1. henek 2. tinaze, ti-
rane
qerfî mizahî
qerfok henekbaz
qerimandin/diqerimîne
/biqerimîne 1. westan-
din û ji qudûm xistin
2. tevizandin
qerimîn/diqerime/biqe-
rime 1. westîn û ji
qudûm ketin 2. tevizîn
qerisandin/diqerisîne/
biqerisîne 1. tepisan-
din 2. cemidandin
qerisîn/diqerise/biqeri-
se 1. tepisîn 2. cemidîn
qerîn/diqere/biqere
dev jê berdan
qerîngan korîgan
qermiçandin/diqermiçî-
ne/biqermiçîne bi ser
hev de quvaþtin
qermiçîn/diqermiçe/bi-
qermiçe 1. xaromaro
bûn 2. xiltomilto bûn
qermîçok 1. xilimxaro 2.
xiltomilto
qernebît kelem
qeroþ evîna hunerê
318
qerome darekî devçeqel î
ku bi kêrî çemandina
destikê gopalan tê
qerpal 1. pîne û potik 2.
zîvalzîvalî 3. bi ser hev
de rizîn
qerqaþ çîlspî
qerqef avdank, badîn
qerqeþûn 1. pola 2. tiþtê
pir hiþk
qerqîlk qaxê xerûzeyan
qerqûde 1. skêlet 2. ke-
lax
qerqere qerqûde
qersîl cehê ter
qersûn dîzika devfireh
qert 1. giyayê qamir 2.
mirov û sewalê pîr
qert bûn 1. (giya) qamir
bûn 2. (mirov û sewal)
pîr bûn
qertaf [I] (r) îlaweyên ku
wateyeke nû didin pey-
van
qertaf [II] hingivê herî nû
yê mêþa hingivî
qerwaþ berdestiya jin; cêrî
qerz tiþtên ku heta mawe-
yeke diyarkirî hatiye hil-
dan; deyn
qerzdar deyndar
qesab 1. goþtfiroþ 2. kesê
ku serê sewalên ku goþtê
wan tê xwarin jê dike, di-
gure û kelepîçe dike 3.
kujerê bêrehm
qesd 1. arman 2. niyêt
qesel bistê giyayê çinandî

yê ku li erdê maye; qir-
þik
qesem sond
qesik bûjeneke ku diþibi-
he tevna tevnepîrkê û
hin kurmikên bihukan
asteke jiyanê di nav de
dimînin
qesîl þaniþîna li pêþiya
malê
qesîs 1. xesîs 2. çiriz 3.
bexîl
qesp [I] xurme *“diyarî
qesp in, þûndiyarî hesp
in”
qesp [II] biçêxeke ji zêrî
qespik firindeyek e
qesr koçk û sera
qesrawî wekî koçk û sera-
yan
qest [I] meqsed, mebest
-bi qesta yekî/tiþtekî bi
mebesta yekî/tiþtekî
qest [II] derew
-ji qestan qestîka
qestbane qestîka
qestîka bi derewînî
qeþa cemed
-qeþa girtin cemidîn
qeþadank amana ku ce-
medê dikinê
qeþartin/diqeþêre/biqe-
þêre qaþil spî kirin, qa-
lik jê xistin
qeþeng 1. bedew 2. rind
qeþmer 1. olintî, selemtî
2. bêkesayet *“gur pîr
dibe, dibe qeþmerê ro-
qewartin
viyî”
qet [I] qe
qet [II] werisê kinik; qetik
-qet û bend þirît û kindir
qetab pêvek
qetandin/diqetîne/bi-
qetîne 1. qut kirin 2.
qurçimandin 3. quraftin
4. dirandin
qetik werisê kinik ê ku pê
bar û piþtî tên girêdan
qetîn/diqete/biqete 1.
qut bûn 2. peritîn 3. qur-
çimîn 4. qurifîn 5. dirîn
*“av di cihê gelþ de di-
qete”
qetl kuþtina bi neheqî
*“qetla mêran, li erdê
namîne”
qetl kirin bi neheqî kuþ-
tin
qetmer tetqal
qetran 1. qîr 2. rengê reþ
qetran kirin qîr kirin
qetûf selika tiriyan
qevd [I] baq, destî
qevd [II] destika kêr, þûr û
hwd
qevdik dûvçik
qewad qebrax, deyûs
qewal serokê êzdiyan
qewan alava ku newayan
tomar dike
qeware 1. qalib 2. teþe,
dirûv 3. qeys 4. birîna
kûr
qewarok erdê kifþkirî
qewartin/diqewêre/bi-
319
qewaztin
qewêre qewirandin
qewaztin/diqewêze/bi-
qewêze 1. bi ser re gav
kirin 2. bi ser re bazdan
qewimîn/diqewime/bi-
qewime 1. bûn 2. pêk
hatin 3. rûdan
qewirandin/diqewirîne
/biqewirîne 1. cehi-
mandin, deherandin 2.
dehfandin, veder kirin
qewitî 1. tembîh 2. þîret
3. hêvotin
qewitî lê kirin 1. tembîh
kirin 2. þîret kirin 3. hê-
votin
qewîn 1. qayîm 2. þidi-
yayî 3. muhkem
qewl 1. gotin 2. peyv 3.
salix *“qewlê Nebî, sê
caran e”
-bi qewlê mezinan bi go-
tina pêþiyan
qewm milet, gel *“qewma
kewê, kurmê hev e”
qewnik kundirê avê
qey 1. tu dibejî hema wisa
ye 2. dibe ku wisa be jî
qeyar bûjena zeliqandina
amanên ji kaxetîtê
qeyd amûra girêdana pi-
yên hêsîr û girtiyan
qeydik [I] bazinê ku da-
vêjin stû an jî piyan û pê
girêdidin
qeydik [II] 1. movika ku
destan bi milan ve girê-
dide 2. movika ku piyan
320
bi lingan ve girêdide
qeyd kirin 1. zincîr kirin
2. tomar kirin 3. nivîsîn
qeyran 1. buhran 2. alozî
-qeyrana aborî 1. lawazi-
ya îqtisadî 2. kêmdebarî
qeyre 1. kesê navsere 2.
maldemayî; nezewicî
-qeyre bûn di mal de man
û þû nekirin
qeyrejin/qeyremêr jin û
mêrên ku heta temenê
navsaletiyê þû nekirine
qeys pîvan
qeysik darikên ku kêmle-
bat didin bin milên xwe
da ku pê bimeþin
qeysî arûng
qeytan cureyekî qumaþê
birqonek î kêmber e û
pê dora pirtiyan tê neqi-
þandin
qez hevrîþim
qeza 1. biryara Xwedê ya
di heqê yekî de 2. bobe-
lat 3. xeletiyeke ji ber
xemsariyê *“roj diçe, qe-
za naçe”
qezaz 1. hevrîþimfiroþ 2.
kincdirû
qezî kirin axaftin
qêxane hêkerûn
qêrqaþ bi berahî
qible li her dera cîhanê îs-
tiqameta Kebeyê
-qibleya xwe þaþ kirin
xurifîn û ji rastiyê averê
bûn

qiblename rûgehnas
qiç/qiçik [I] 1. hindik 2.
biçûk
qiç [II] ling
qiçî cureyekî çereya ku
nepijî tê xwarin
qiçrût lingtazî
qidîk/qidqidîk rewþa ku
ji ber temasa destekî bi-
yanî li hin cihên hesas
dikeve û kenê mirovî tê
qidûm [I] awa, tehr, celeb
qidûm [II] taqet, hêz
-qidûm þikestin 1. bêhêz
man 2. ser û sîçe xera
bûn
qijik 1. cureyekî firinde-
yan e 2. reben *“ji serê
qijikê, qelî çê nabe”
qijilandin/diqijilîne/bi-
qijilîne qijirandin
qijilîn/diqijile/biqijile
qijirîn
qijirandin/diqijirîne/bi-
qijirîne 1. di rûn de sor
kirin 2. tîna germê zêde
kirin 3. pir derew kirin
qijirîn/diqirile/biqirile
1. di rûn de sor pijîn 2.
tîna germê zêde bûn 3.
þer giran bûn
qijnik qirnî
qilalî panêr û notirvan
qilalî kirin payîn û notir-
vanî kirin
qilamcik çivîkek e
qilç 1. di lîstikê de serkef-
tin 2. xwar 3. cihoka avê
qinik
-qilç kirin 1. di lîstikê de
jê birin 2. xwar kirin
-qilç qut kirin xwar birîn
qilêr qirej, nepaqij
qilêwî feraq
qilik kilîla darînî ya deri-
yan
qilinc kirin (ji ber serma
an jî nexweþiyê) xwe gu-
vaþtin hev
qilî bûn xidikîn
qilîç tiliya herî biçûk a
dest û piyên mirovan
qiloç stroyên heywanan
*“gayê ku qiloçê xwe li
dîwaran bixe, rojekî dê
qiloçê wî biþkê”
qilozan qulopanî
qilpik îskînîkirina ji ber
têrbûnê
qilqilik cureyekî kilîlên
darînî ye
qilqilîç qilîç
qilûmik goc, qop, kop
qimar 1. lîstina ser tiþtan
2. merca bi berdêl
qimarbaz kesê ku qimar
dilîze *“kesî negotiye:
‘ev mala dizan û qimar-
bazan e”
qimil cureyekî kêzikan e
qinare debaxane, mezbe-
he
qinc bi dirêjahî
qincok xêza bi dirêjahî;
hêlîlar
qinik cihê ku mirîþk, qaz
û werdek lê tên êwiran-
321
qinût
din, pin/pinik qird cureyekî heywanan e
qinût çikûs, bexîl û ji bilî peyivîne hemû
qinyat/qinaet 1. bawerî bizavên mirovan dubare
2. qîmpêanîn *“ji axê dike
pirtir tuneye, mar bi qi- qirdik 1. sersar 2.
naet jê dixwe” rêþkenî 3. jina ku navê
qir 1. mirin 2. kuþtin wê bi nebaþiyê derketiye
qiraç çapa navbera du qireqir dengê mirîþka
xêzên ku hev dibirin berhêk
qirak qijika reþ qireqir kirin (mirîþk) berî
qirar qerar *“hesp bi hef- hêk-kirinê qîjeqîj kirin
saran, mêr bi qiraran” qirêj 1. qilêr, nepajij 2.
qirask 1. ziyandar 2. be- lewitî
la bêpere ya ku bi pêsîra qirej bûn 1. qilêr bûn 2.
xelqê ve digire 3. lete- lewitîn
meya rûyan 4. kesê ku qirêj kirin 1. qilêr kirin
miseletî serê xelqê dibe 2. lewitandin
*“xwedî kir bi destê xwe, qirêjok kesê ku ji gemar
kir qiraskê serê xwe” û gemariyê aciz nabe
qir bûn 1. mirin û tune qirên þer û pevçûn
bûn 2. binçirk lê qelîn qirik qewrî, stûqulk
qirç dengê þikestina dar, -qirika dirêjî kêrê kirin
lek, hestî û tiþtên req ji mirinê netirsîn
qirçandin/diqirçîne/bi- -qirik ziwa bûn 1. pir tî
qirçîne dengê qirçîniyê bûn 2. gewrî qirqiçîn 3.
pê xistin ji tirsan qutifîn
qirçeqirç dengê domdar qirnî geneyên hûrik; qijnî
ê sotina daran, teqîna Qirjal Bircê Duvpiþkî
guleyan an jî hûrbûn û qir kirin 1. kuþtin û tune
þkestinê kirin 2. kuta kirin 3.
qirçên 1. dengê ku ji ber kok lê qelandin
egera rakêþan an jî veki- qirneqos qirneqot
rina movikên laþî tê 2. qirneqot texterewan
dengê þikestinê qirp dengê þikestinê; xirt
qirçînî qirçên -qirp bûn þikestin
-qîrçînî pê ketin þîrqînî -qirp kirin þikandin
pê ketin û þikestin an jî -qirp þikestin ji niþkê ve
ji hev derketin xirt þikestin

322

qirpik qilpik
-qirpik jê hatin ji ber têr-
bûnê iskînî pê ketin
qirqiçandin/diqirqiçîne
/biqirqiçîne 1. dev û
ziman lê ziwa kirin 2. tî
kirin
qirqiçîn/diqirqiçe/bi-
qirqiçe 1. dev û ziman
lê ziwa bûn 2. tî bûn
qirþ têlên giyayê ziravik
-qirþ û qal gildîn û arekê
binê giyayî
qirþik qirþên hûrik
qirt 1. parçe, piç 2. bertîl
3. hîlebaz
-qirt xwarin bertîl xwarin
qirtik qalikên ku bi ser bi-
rînan ve çêdibin
-qirtikên porî pirtikên ku
ji çermê seran dadiweþe
nav porî
-qirtik dan qalik dan
qirtî hîlebazî, qulebazî
-qirtî li serê yekî kirin
qulebazî li serê yekî ki-
rin
qise kirin 1. behs kirin 2.
qal kirin *“bav ji bajêr tê,
law jê re qise dike”
qisim 1. beþ 2. par 3. bir
qisimqere kirin 1. par-
parî kirin 2. belawela ki-
rin
qismet nesîb *“kes nikare
qismetê kesî bixwe”
qitî ecûr
qiyame hevraz
qîm
qiyamet jîndarbûna piþtî
mirinê *“ez he me û qi-
yamet im”
-roja qiyametê (ji bo he-
mû mexlûqetan) roja jîn-
darbûna piþtî mirinê
qîç [I] çavê korevîçkî
-qîç bûn çavkortik bûn
-qîç kirin çavê xwe nêzîkî
girtinê kirin
qîç [II] 1. bilind 2. bel 3.
derkeftî
-qîç bûn 1. bilind bûn 2.
bel bûn 3. diyar bûn
-qîç kirin xuya kirin
qîçik zerê vekirî; rengê
kayê
qîçilokî 1. zerotankî 2.
kesê ku ji ber nexweþiye-
kê rûyê wî zer bûye
qîjandin/diqîjîne/biqî-
jîne 1. qîrandin, awaze-
ke bilin jê derxistin 2.
zêrandin 3. giriyandin
qîjîn/diqîje/biqîje 1. bi
awazeke bilind bang
dan; qîrîn 2. zûrîn 3.
girîn
qîl di tûþa dawiya lêvan de
du diranên jorîn û du-
yên jêrîn ên ku tûjtirên
diranan e
-qîlê xwe di yekî de çi-
kandin kesek kirin ber
lepê xwe û pê karîn
qîm 1. têrî 2. razîtî
-qîma xwe pê anîn 1. jê
çavtêr bûn 2. jê razî bûn
323
qîmet
-qîm kirin têrê kirin
qîmet 1. qedr 2. biha 3.
giramî
qîq [I] 1. çik 2. ziq 3. þek
-qîq rabû þipê 1. çik rabû
ser piyan 2. rabû þekan
3. li ser piyan ziq bû û
sekinî
qîq [II] 1. mok û hestî; ke-
lax 2. lawaz 3. kesê bejn-
dirêj
qîq bûn bûn mok û hestî;
bûn kelax
qîqeqîq dengê dîkan
qîr [I] bûjeneke ji niftê ya
ku dirijînin ser xîçên ri-
yan da ku ji hev belav
nebin
-qîr û qetran reþ û tarî
-qîr û sîr bela û þetele
-qîr kirin xîç û xîþtorê rê
bi qetranê tepisandin
hev
qîr [II] qîj *“hevalê qîrê,
nikilbigû ye”
qîrandin/diqîrîne/biqî-
rîne qîjandin
qîrîn/diqîre/biqîre qî-
jîn
qît 1. çiqil 2. bel û ber ça-
van; qîç
qîtik 1. çiqilk 2. gilê
qîz keç *“qîzê bixwaze bi
dilê kalan, hespê bikire
bi dilê xortan”
qîzap keça apî
qîzmet keça metê
qîzxal keça xalî
324
qîztî 1. keçinî 2. keça bi-
rayê bûkê
qoç [I] 1. qiloç 2. careke
lêxistina ajalên biqiloç;
tel
-dan ber qoçan bi qiloçan
dehf dan
qoç [II] kemîna ku ji bo
nêçîra ajalên kovî tê
danîn; dafika dirindeyan
qol [I] 1. dûvkinik, boçki-
nik 2. huçikqol
qol [II] 1. car, teql 2. bir
-vî qolî vê carê
qolinc 1. kulang 2. êþa ku
dikeve kulangan
-qolincê yekî þikandin
(da ku êþa sermilan bê
birîn) kesek di kulangan
de guvaþtin
qopçe cureyekî biþkojkên
dubeþî ye û beþa biserî
bi beþa biqul ve dizeliqe
qopik binikên baçikan
qoqiz 1. qirtik 2. girtik
qor [I] kalê hophopo/hiz-
hizî; keftor
qor [II] 1. þîþtir, rêz, dor
2. ref
qorç qoç *“qorç, ji beran
re ne bar in”
qorede heywanê jar; yax
qoreqor oreor
qorên orên
qorik hêt, qarçik
qorî çaydank
qorzî gihaneka du xêzên
ku rastî hev tên; çivange,
 qulîzên
goþe *“kevrê giran, kevi- pirsê, diçe Qudsê”
rê qorziyê ye” qul 1. kun 2. derz 3. qelþ
qose darcixare, qelûn 4. cerx 5. tîþ *“qul fireh
qoþ (giyanewer) derxistina bibe, pîne nagire”
tiþtê hundir qulac maweya ji sermilekî
qoþ dan xwe 1. (sewala hetanî sertiliyên milê
ku dizê) zor dan têjikê din
da ku derkeve 2. (jina ku qulbik lenger, xepar
diwelide) zor dan zarokê qul bûn 1. kun tê de çê-
da ku derkeve 3. (gîre) bûn 2. derizîn 3. qeliþîn
zor dan gemarê da ku 4. cerx pê ketin 5. tîþtîþî
derkeve bûn
qot [I] 1. hop, balûle 2. qule ker û hespê ku rengê
parî *“gur, bi du qotan wan belekiyeke ji reþ û
namire” zer pêk tê
qot [II] gupika çiyê; lûtke qulebaz kesê ku karên tê-
qotik [I] nexweþiyeke xe- vel dike û hîleyan tîne
dar e; xeneqûtik *“qehr serê xelqê
û qotika dinyayê naqe- qulebazî fêlbazî, sexte-
de” karî
qotik [II] 1. kêrt, gir 2. qulefîskî rûniþtin li ser
serî simûçkan rûniþtin
qotik [III] binika baçikê qulibandin/diqulibîne/
qotik [IV] 1. derd, kul 2. biqulibîne 1. wergeran-
gotina tûj *“xerab ji kul din 2. vegerandin 3. çil-
û qotikan, baþ jî ji dost misandin
û yaran xalî nabin” qulibîn/diqulibe/biquli-
qotik [V] 1. þeþar 2. kev- be 1. wergerîn 2. ve-
negêzî gerîn 3. çilmisîn
qotik [VI] kurmekî dora- quling balindeyeke ling-
nan e dirêj e *“çi tê serê qulin-
qotik [VII] goc gê, ji qajîna qulingê ye”
qube avahiyê ku li ser qulik kunên biçûk *“gû-
banê mizgeftan di þêwe- miþk, di qulikên dîwa-
yê nîvê hêkekî de tê çêki- ran de pir in”
rin qulîzên 1. gazî û hewari-
Quds bajarê pêxemberan ya komelî ya di demên
ê li Filistînê *“mirov bi ku bûyereke bi tirs an jî

325
qul kirin
nexweþ rû dide; hêwirze -qulp pê ve kirin bi
2. di rewþên awarte de îftirayekê soxî kirin
dengê dûdika hiþyariyê qulqule rizde
qul kirin 1. kun tê de qulqulî 1. tîþtîþî 2. kun-
çêkirin 2. derizandin 3. kunî
qeliþandin 4. cerx pê xis- qumaþ pîneyê ku jê kinc û
tin 5. tîþtîþî kirin *“ba- hwd tên çêkirin; pirtî
ranê erd þil kir, zîpike -ma qumaþê alê ye? çira
erd qul kir” ewqas bibiha ye?
qulopanî destdanîna er- Qunbere stêrkeke ku di
dê û qewaztina çep an nîveka havînê de dertê û
jî rast; teqle pir bi þemal e; Qurix
qulopanî kirin dest da- qunc kunc
nîn erdê û bi ser an jî -quncê jorîn di civatan de
bin xwe re qewaztin cihê payebilind
qulopilo sixtopixto quncal qulac
quloz 1. bilind 2. hevraz quncik kuncik
*“gotin: ‘dîno heþtirme quncirandin/diquncirî-
çi ye?’; got: ‘serberjêra ne/biquncirîne bi tili-
qûn-quloz’ ” ya beranekê û þehadetê
qulozan qulopanî berk guvaþtin
quloz bûn 1. bilind bûn quncirûk careke qunci-
2. hevraz bûn *“nifirên randinê
ku quloz bûne ezma- quraf tirs û xof
nan, bi þun de vedige- quraftin/diqurêfe/bi-
rin xwedanan” qurêfe [I] 1. badan 2.
quloz kirin 1. bilind ki- tewandin 3. guvaþtin 4.
rin 2. hevraz kirin tirî çinîn
qulp 1. destikê girtinê yî quraftin/diqurêfe/bi-
çemberkî; çembil 2. qurêfe [II] 1. bêhavil
kuna biþkojkan *“bela- man 2. ji ber tirs û deh-
ya xelqê ji dûrê tê, ya me þetê bêqidûm bûn 3. jan
ji ber qulpa tûrî tê” kêþan
-qulpa çavan kortika ça- Quran pirtûka pîroz a ola
van îslamê
-qulpa derziyê kunika qurban 1. sewala ku ji bo
ku þûna bendtêrekirinê Xwedê hatiye serjêkirin
ye 2. cangorî *“ker nabe

326
 qusan
qurban, bihayê kerê dibe *“agirê gur, di qurman
qurban” de ye”
-qurbana vî kurî, teþt fi- qurmiçandin/diqurmi-
rot legan kirî zarokê çîne/biqurmiçîne gu-
bêxêr, tiþtê giranbiha di vaþtin û pelixandin hev
riya tiþtê erzan de dime- qurmiçîn/diqurmiçe/
zêxe biqurmiçe ji ber guvaþ-
-qurban dan 1. (ji bo Xwe- tinê civîn û pelixîn hev
dê sewaleke ku bi kêrî qurnaz kone
qurbanan tê) ser jê kirin qurnazî konetî
2. gorî kirin qurom bûn bêpêjn û bê-
-qurban kirin gorî kirin tevger bûn; lev piçikîn
qurcûm giyayê ku ber a- -(xwe) qurom kirin bêpe-
jalan dimîne û ji bo þe- jn û bêtevger bûn; xwe
wateyê tê bikaranîn gilê kirin
qure pozbilind qurqurbeg 1. seg 2. kû-
-qure bûn pozbilind bûn çik (mêr) 2. lotê (jin) *“ji
-(xwe) qure kirin xwe ki- heft salan salek, aîdî
zeve kirin qurqurbegê ye”
qureder nifrîneke di wa- -kurê qurqurbegê kûçi-
teya “jehrê bixwe!” an jî kê kurê kûçikan; segbav
“hiþ be!” de ye qurt gum, fir
qurequr dengê beq û zikê qurtandin/diqurtîne/bi-
vala qurtîne 1. di gewriyê de
qurequr kirin beqê û zi- berjêr kirin 2. fir kirin
kê vala deng derxistin qurtik berkurk
qurf qamîþê ku terîterî tê qurût 1. di lîstikê de jê-
çinîn; levenê zirav birin; fît 2. peyveke ku ji
qurfik selik sewalan re tê gotin ku
qurifandin/diqurifîne/ avê vexwin
biqurifîne (tiþtê hiþk) bi qurût bûn 1. di lîstikê de
tewandinê qut kirin jê çûn; fît bûn 2. (sewal)
qurifîn/diqurife/biquri- hucûmî avê kirin
fe (tiþtê hiþk) bi tewînê qurût kirin 1. di lîstikê
qut bûn de jê birin; fît kirin 2.
Qurix Qunbere (mirov) sewal bi fîtefîtê
qurm 1. zikê darê yî qe- vexwendin avê
lew 2. gewdeyê darê qusan pîrotan

327
qusandin
qusandin/diqusîne/bi-
qusîne [I] 1. kurtisan-
din 2. birîn
qusandin/diqusîne/bi-
qusîne [II] xwîn an jî
þîr wekî kersengan kirin
qusîn/diquse/biquse 1.
xwîn an jî þîr kerseng-
kersengî bûn 2. kurtisîn
qut 1. birî 2. qetiyayî
qutb 1. serok 2. ji hemû-
yan mezintir 3. cemser
qut bûn 1. qetîn 2. jê bûn
qutifandin/diqutifîne/
biqutifîne bi tirs û xo-
fê bêtevger hiþtin
qutifî kesê ku ji ber tirs û
dehþetê nikare xwe tev
bide
qutifîn/diqutife/biquti-
fe ji ber tirs û dehþetê di
cih de rawestîn û nele-
qîn
qutik cureyekî kincan ê
bimil e; mîntan
qutim qurmê darê
qut kirin 1. birîn 2. qe-
tandin 3. jê kirin *“darê,
di bin xwe ve qut me-
ke”
quwet hêz, þiyan
quz endamê mêzatiyê;
þilepor (mirov), za (ajal)
quzfiroþ qewad, qebrax
qû cureyekî teyran e
qûç 1. tiþtên li ser hev je-
nandî; gutle 2. komeke
keviran 3. tijî û dagirtî
328
*“mala zêran pûç e, ma-
la mêran qûç e”
qûç bûn 1. bi ser hev de
kom bûn 2. tijî bûn
qûç kirin 1. li ser hev je-
nîn; bi keys kirin 2. tijî
kirin
qûn 1. qul 2. kun 3. tilora
ku gemara hundir davê-
je derve *“qûn, bi qûn-
kaþkê ji kîrî xelas nabe”
-qûn pan kirin 1. qelew
bûn 2. niyêta rabûnê ne-
kirin
-qûnê bi min re neyê, bî-
na genî ji te tê quretiya
bi malbatê qebûl nekirin
qûndare pêlavên çêrmîn
ên ku nalçeyên wan darî-
nî ne
qûnde/qûnek 1. mêrê ku
qûna xwe dide gadan;
lûtî 2. jina ku mêran ber-
dide ser xwe; qehbik, fa-
hiþe
qûndetî/qûnektî 1. lûtîtî
2. fahiþetî, qehbiktî *”di-
zî bi nanekî, qûndetî bi
ramûsanekî”
qûnek qûnde
qûnfireh 1. qûnfireh 2.
bêxîret
qûngiran qelewê teral
qûntar bintar
qûþ bendê ku zînê hespê
li binzikê girêdide *“he-
ke nanê þil ket zikê meri-
yan, qûþ xwe ranagirin”
 qûze
-qûþ li yekî teng kirin -qût xwarin û ji qûnê
xeneq lê þidandin bûn faydeya bênamûsi-
qûþxane beroþa bêçembil yê dîtin
qût 1. xwarin 2. xurek 3. qûze cihê ku tav jê nagi-
alifê mirîþkan re; talde

329
 R
r/R tîpa bîst û yekemîn a
alfabeya kurdî ye; deng-
dareke ku cîderka wê di-
ranî ye, awayê belav-
bûna wê herikî û lerzokî
ye
ra[I] reh
ra [II] 1. fikr, hizr 2. çare
-raya giþtî fikra her kesî;
ramana gelemper
-ra jê bûn çareser bûn
raber pêþber
raber kirin 1. rave kirin
2. araste kirin 3. pêþan-
dan
rabezîn/radibeze/rabe-
ze 1. êrîþ kirin 2. pev
çûn, lêk dan
rabihartin/radibihêre/
rabihêre 1. bi yekî re
heta cihekî çûn 2. bi yekî
re baþ derbas kirin
rabihîstin/radibîze/ra-
bihîze 1. hîs kirin 2. tê
derxistin 3. pê zanîn
rabirdû raborî
raborî 1. dema borî û çûyî
2. serpêhatî
rabûn/radibe/rabe 1. bi-
lind bûn 2. hilqetîn *“li
mala dînan, rabûn hev
330
bi pehînan”
-rabûn þek 1. (sewal) ra-
bûn ser lingên paþîn û
çik sekinîn 2. (sewal) li
hev xistin
raçandin/radiçîne/ra-
çîne 1. tov reþandin 2.
tevn çêkirin
raçav bendeman
raçav kirin payîn
radan/radide/rade 1. pê
vedan 2. lê dan 3. gayîn
rade 1. ast, pile 2. derece,
merhele
rader (r) mesderê lêkerê
radest di destan de; tes-
lîm
radest bûn ketin destan;
teslîm bûn
radest kirin dan destan;
teslîm kirin
rageþ kesê ku bi rageþiyê
ketiye
rageþî nexweþiyeke ve-
kiþîna rehên laþî ye û
pêketiyê wê zû bi hêrs
dibe
ragihandin/radigihîne/
ragihîne 1. þandin 2. sa-
lix dan 3. dan zanîn
ragihiþtin/radigihêje/
 rapêçan
ragihêje xwe gihandin xwe ve dikêþe
tiþtekî rakirin/radike/rake 1.
ragirtin 1. vekiþandin 2. bilind kirin 2. hilkirin 3.
bêhnfireh bûn hilqetandin
-xwe ragirtin tehemul ki- rakiþîn/radikiþe/rakiþe
rin vekiþîn
raguhastin/radiguhêze raman 1. têgihiþtina kar,
/raguhêze ji cihekî hil- kiryar, gotin û hwd; fikr,
dan û danîn cihekî din; hizr 2. pokinîn
neql kirin -raman û beyan dîtinî û
rahatin/ratê/rabê hînî þîrove
tiþtekî nû bûn ramedandin/radimedî-
rahejandin/radihejîne/ ne/ramedîne 1. vele-
rahejîne tiþtek bi tundî zandin 2. razandin
leqandin û hejandin ramedîn/radimede/ra-
rahêl 1. cihê rajorîn 2. de- mede 1. velezîn 2. ra-
vera jorîn zan
rahêlan/radihêle/rahê- ramîn/dirame/birame
le li pey tiþtekî ketin 1. hizr kirin, fikirîn 2.
rahiþtin/radihêje/ra- pokinîn
hêje 1. xwarî tiþtekî bûn ramûsan paç *“jina xelqê
û hildan 2. wergirtin ramûsanek e, hespê
-rahiþtin darê û dar bi xelqê meydanek e, kinca
dest ve hatin pir xurt xelqê roj û danek e”
bûn ramûsandin/radimûsî-
rajêr aliyê jêrê ne/ramûsîne paç kirin
rajor aliyê jorê ramyar siyasetvan
raketin/radikeve/rake- ramyarî siyaset
ve 1. razan 2. paldan 3. ran endamê ji çokê hetanî
ramedîn 4. nivistin *“ga- kemaxê *"berfa hûr, xwe
va Xwedê bide ha rake- avête ranê stûr”
ve, ha rakeve, gava ne- ranan/radine/rane 1.
de ha li ba keve, ha li ba dîwar bilind kirin 2. serê
keve” banê avahiyekê bi keres-
rakêþan/radikêþe/ra- teyê pêwist ava kirin
kêþe ragirtin, vekiþandin ranik rana biçûk
-rakêþana zevînî hêza er- rapêçan/radipêçe/rapê-
dê ya ku tiþtan ber bi çe 1. tiþtek li tiþtekî din

331
raperiþandin
alandin 2. paçik kirin hev hatin, hev dîtin 2.
raperiþandin/radiperi- hevrû bûn 3. çav pê ke-
þîne/raperiþîne darij- tin *“goþt, rastî kesê bi
tin, darotin diran tê”
raperîn/radipere/rape- rastbîn kesê ku heqîqetê
re 1. ser hildan 2. pên- nas dike
gav avêtin rastek amûreke pîvandi-
rapêç bapêç nê ya ku ji dar an jî lekê
rapêçan/radipêçe/ra- tê çêkirin û pê dirêjahiya
pêçe li dorê alandin xêzan tê pîvan; rastkêþ
rapêçîn/radipêçe/rapê- rasteqîn heqîqî
çe li dorê alîn rasterast 1. yekser 2. der-
rapêlk cureyekî haletên best
çandiniyê ye û pê giyayê rasterê riya ku xulpî tê de
dirûtî komî ser hev dikin tune ye û li ser ramane-
rapêþ kirin 1. nîþan dan ke baþ ava bûye
2. pêþkêþ kirin rasterê bûn 1. ketin riya
raqetandin/radiqetîne/ rast 2. averêyî ramaneke
raqetîne 1. jê dûr xistin baþ bûn
2. jê veqetandin rasterê kirin 1. danîn ser
raqetîn/radiqete/raqe- riya rast 2. averêyî ra-
te 1. jê dûr ketin 2. jê maneke baþ kirin
veqetîn rastexêz xeta ku rasterast
rarûyî yekî ketin 1. nav hatiye kiþandin
tê dan 2. ji rê derxistin rastênhev xêzikên ku bi
raser aliyê fêzê berayî dirêj dibin û bê
rasernav sernavê mijarê payan in
yî ku datînin jora nivîsê rastgir muhafezekar
rasine weris rastgo sadiq, rastbêj *“ku-
raspartin/radispêre/ mê rastgoyan, tim qeti-
raspêre 1. emanet kirin yayî ye”
2. pala xwe dan rasthatin tesaduf
rast 1. neçewt 2. durist 3. rasthatinî tesadufî
heqîqet 4. meydan 5. rastî 1. heqîqet 2. neçewtî
pêþber *“mirin tê rastê, 3. duristî *“rastî, tehl e”
çavê tevan li revê” rastker kesê ku nivîsan ji
-bi rastî di heqîqetê de aliyê rêziman, xalbendî
-rastî hev hatin 1. pêrgî û rastnivîsê ve sererast

332
 rawêjgeh
dike kirin nîþan dide
rastkêþ cedwel, xêzkêþ rawest 1. navber 2. care-
rast kirin 1. têkûz kirin ke bêhnvedanê
2. sererast kirin *“heke rawestan sekn
mar xwe rast neke, di rawestandin/radiwestî-
kunê de naçe” ne/rawestîne sekinan-
rastmane 1. rasterast û din
yeksere 2. bê derew û ne rawestgeh cihê sekinînê
qestbane -rawestgeha dagirtina
rastnivîs (r) îmla, vekît sotemeniyê cihê ku
rateqandin/raditeqîne/ navgînên raguhastinê lê
rateqîne bi darê zorê sotemeniyê hildigirin
qewirandin rawestîn/radiweste/ra-
rateqîn/raditeqe/rate- weste sekinîn
qe xwe ber darê zorê ra- raweþandin/radiweþî-
negirtin û revîn ne/raweþîne 1. þek lê
rav 1. werzîþa girtin an jî dan, lê xistin 2. belav ki-
kuþtina sewalên kovî; rin
nêçîr 2. nîþaneya duca- raweþîn/radiweþe/ra-
niya jinan a ku wekî be- weþe 1. lê ketin 2. belav
lekiyekê di rûyê wan de bûn
xuya dibe rawêj [I] 1. texmîn 2. zen
rava nîþan 3. bîrbirin 4. þikbirin
-ravayî yekî kirin nîþanî rawêj [II] 1. þêwr 2. hêvo-
yekî kirin tin
rave þîrove rawêjer 1. þêwirmend 2.
ravekar þîrovekar hêvojkar
ravekew nêçîra kewan -rawêjerê leþkerî þêwir-
rave kirin þîrove kirin, mendê eskerî
îzah kirin rawêjerî 1. þêwirmendê
ravgeh nêçîrgeh 2. hêvojkarî
ravker nêçîrvan -rawêjeriya bazirganiyê
rawe (r) teþeya lêkerê saziya þêwirmendiyên
-raweyên pêþkerî di he- têkildarî ticareta navx-
vokê de teþeya deman weyî, neteweyî û navne-
nîþan dide teweyî
-raweyên daxwazî di he- rawêjgeh 1. saziya þêwr
vokê de karê ku tê nîgaþ- û hêvotinê 2. civata

333
rawêj kirin
þêwr û hêvotinê razber tiþtê ku ne berbi-
rawêj kirin 1. pê þêwirîn çav e
2. ji dêv axifteyeke ber- razepeyv peyv û nîþane-
dar hildan yên ragihandinê yên ku
rawêjî 1. têkildarî þêwr û tenê ji aliyê xwediyên bi-
hêvotinê 2. texmînî karhêner ve tên zanîn
raxistin/radixîne/raxî- -razepeyv avêtin ber (da
ne 1. danîn erdê 2. rapê- ku tu kes pê nehese) jê re
þandin þifreyek çêkirin
raxît bihuk razgir kesê ku ragihan-
raye 1. hêzdarî 2. desthi- dinên rêvebirekî bi rê ve
latî dibe
rayedar peywirdar razî 1. pejirandî 2. qebûl-
rayedarî peywirdarî kirî 3. sertewandî *“her
-rayedariya zagonsaziyê qazî, ji xwe razî”
peywirdariya qanûnda- razyane cureyekî çêreya
nînê ku di dermansaziyê de
rayêl xeta gêreba, telefon tê bikaranîn
û hwd; têl reben 1. belengaz 2. xi-
-rayêl kirin bi dirêjahî ra- zan, feqîr 3. bêsiûd
xistin erdê rebenî 1. belengazî 2. xi-
rayêx ferþik û raxistinên zanî 3. bêsiûdî
nava malê rebeq bi hev re, li ser hev,
rayîþ kar û barên ku her pêk ve
kes pê qayîl e -ev deh salê rebeq in ku
-rayîþa bazarê rêbaza da- ev deh salên li ser hev in
nûstanê ku
raz sir, bîs ref 1. komeke çivîkan 2.
razan/radize/razê 1. pal- dor 3. rêz 4. depeke ku
dan, nivîn 2. veketin, ra- bi dîwarî ve tê qayîm ki-
medîn 3. welidîn *“av û rin û tiþt li serê tên rêz-
agir radizên, dijmin ra- kirin *“her teyr bi refa
naze” xwe re ye”
razandin/radizîne/ra- refandin/direfîne/bi-
zîne 1. nivandin, tele- refîne xalîçeya qulbuyî
xewî kirin 2. ji bo karekî hêvîs kirin
dirav mezaxtin refank refa dîwarî
razanxane jûra nivistinê refes çirtikavêtina sewa-

334
 rendol
lên çarpê bi lingên pa- rehik di lêþ de riyên xwî-
þîn; lotik nê yên ziravik
refes kirin çirtik avêtin, rehjen avêtina dilê sax;
lotik avêtin nebiz
reftar 1. helwest 2. tevger rehjenî avêtina dilê giya-
reg rehên dar û çêreyê neweran
regez 1. nijad, irq 2. nifþ rehn 1. nerm 2. þil 3. ava
regezperest netewepe- wê zêde *“girara rehn, ji
rest kêmdanî ye”
reh 1. kok 2. rêþî 3. rêç rehnayî 1. nermî 2. þilayî
-reh û rêþiyên xîretê tê 3. avî
de nebûn ji sehek û rehn bûn 1. nerm bûn 2.
hestên rêzdariyê bêpar þil bûn 3. ava wê zêde
bûn bûn
-reh lê ranebûn hêmanên rehn kirin 1. nerm kirin
mêraniyê tê de nebûn 2. þil kirin 3. av lê zêde
reha tiþtê ku bêguman dê kirin
biqewime rejî gerandina karekî ji ali-
rehek nebat yê kesekî an jî komekî ve
reheknasî zanistên ku remezan di îslamê de me-
pisporiya wan hêþina- ha rojîgirtinê
hiyên li ser rûyê zevînê remil 1. xîz, teqn 2. fal
ne remildar falavêj
rehet 1. aram 2. mezbût remz nîþane
3. bihuzûr 4. xweþ renc 1. azar, eziyet 2. ked
rehetî 1. aramî 2. mez- 3. þkênc
bûtî 3. bihuzûrî 4. xweþî rencber 1. kedkar, zeh-
*“nizanim, rehetiya can metkêþ 2. sexbêrê sewa-
im” lan û çandiyar *“renc-
rehidandin/direhidîne/ ber û maldar, nabin
birehidîne 1. êþandin hemwar”
2. azirandin rencîde azardîtî
rehidîn/direhide/bire- rencîde kirin azar lê ki-
hide 1. êþîn 2. azirîn rin
rehilandin/direhilîne/ rencûr xembar
birehilîne lerizandin rende kartîk
rehilîn/direhile/birehi- rendol kinca ku bi pûþ tê
le lerizîn tijî kirin û di ber bîsta-

335
reng
nan de tê çikilandin da
ku mirov bê hesibandin
û jê bê tirsîn
reng 1. boyax, gûn 2. ce-
leb, cure, awa *“destê
dê, reng û rûyê qîzê ye”
rengandin/direngîne/
birengîne boyax kirin
rengavêtî 1. gewrotankî
2. verêtî 3. zibilî
rengdêr (r) peyvên ku
rewþa heyberan dinmî-
nin; hevalnav
rengîn boyaxkirî
rengkorî þevekorî
rengpîþe hoker
rengrêj 1. kesê ku bi ren-
gan tiþtan direngîne 2.
boyaxa qumaþî
renî sêlava berfa heliyayî
renîn/direne/birene a-
laveke zivir bi ser tiþtekî
re xiþandin û girnozên
wî jê birin
renok alaveke mitbexê ya
ku pê penîr sewze û hwd
tên hûrkirin
rep 1. req 2. çik, vît 3. zoq
repandin/direpîne/bi-
repîne 1. lê xistin 2. ve-
pelîn ber
rep bûn 1. req bûn 2. çik
rast bûn
reperep 1. dengê domdar
ê mêþîna giyanewereke
girs 2. dengê domdar ê
lêdana tund
reperep kirin 1. dengê
336
meþîna giyanewereke
girs hatin 2. li ser hev û
bi tundî li tiþtekî xistin
repisandin/direpisîne/
birepisîne tepisandin
repisîn/direpise/birepi-
se tepisîn
req [I] kûsiyê avê
req [II] sext, hiphiþk
req bûn hiþk û rakiþandî
bûn
-reqbûna rehçikan hiþk-
bûn û rakiþîna rehên
xwînê
req kirin hiþk û rakiþandî
kirin
reqas 1. semajen 2. loti-
kavêj *“kesê ku ne di go-
vendê de be, fît reqas
e”
reqele 1. hejar 2. yax
reqem jimare
reqisandin/direqisîne/
bireqisîne 1. rakirin cer-
gebezê 2. lotik dan avê-
tin *“heke xwedanê malê
li defê bide, dê biçûkan
bireqisîne”
reqisîn/direqise/bireqi-
se 1. lîstin 2. lotik
avêtin *“ew ber defa
bêdeng jî direqise”
reqitîn/direqite/bireqi-
te 1. (erd) av hilçinan-
din xwe 2. ziwa û hiþk
bûn
reqs 1. cergebez 2. lîstik
û þahî 3. lotik

resen 1. eslî 2. xwerû,
xwemalî
reþ rengê qîr û qetranê
*“bextê reþ, tim ê xwedî
ye”
-reþ û peþ kirin çav tir-
sandin
-reþ girêdan 1. (ji bo miri-
nekê) giramî nîþan dan
2. kincên reþ (ên ku ela-
meta þînê ne) li xwe kirin
reþahî 1. temtêla rengê
qîr û qetranê 2. reþî
reþandin/direþîne/bi-
reþîne 1. belav kirin 2.
rijandin
reþbelek name, mektûb
reþbîn kesê ku bûyerê bi
neyînî dinirxîne
reþ bûn 1. rengê reþ lê xu-
ya bûn 2. qemirîn
reþe 1. elametên nenas ên
ku ji ber tirs û xeyalan li
ber çavên mirovî dikevin
2. rendol
reþeba bayê jêrîn
reþedar di zivistanan de
temtêla bêbelgbûna da-
rên daristanan
reþekurmancî 1. ji çanda
kurdan hûnandî 2. ji
sedî sed kurdî
Reþemî meha duyem a
salnameya zayînî
reþenivîs nivîsa ku di as-
ta amadehiyê de ye neha-
tiye têkûzkirin; muswe-
de
revend
reþêle cureyekî çivîkên
ku diþibihin qijikan lê ji
wan biçûktir in
reþik [I] 1. zencî 2. reþe
*“filan keso reþikê þevê
ye”
reþik [II] bîbika çavî
reþik [III] cureyekî çêreya
ku tevî toraqê dikin
reþî erdê ku lê berf neba-
riye an jî berfa wê ya
heyî heliyaye
reþ kirin 1. bi rengê reþ
rengandin 2. xêzeke reþ
kiþandin ser nivîsekê
reþnivîs reþenivîs
reþokî cureyekî tifingên
kevn e
reþpoþî kesê ku di þînekê
de kincên reþ li xwe dike
û xemgîniya xwe diyar
dike
reþreþk 1. bîbika çavî 2.
bihareteke dendikreþ û
hûrik e
rev 1. firar 2. bez 3. mi-
þextîkarî *“cih heye, rev
ji mêraniyê çêtir e”
revandin/direvîne/bi-
revîne 1. bezandin 2. jê
standin 3. bi lezgînî hil-
dan û birin
revaþtin/direvêþe/bi-
revêþe kotin
revde keriyê gur û kûçi-
kan
revend 1. kesê ku ji we-
latê xwe bi dûr ketiye 2.
337
revêtin
civat 3. komel rewan kirin hîn kirin
-revenda kurd kurdên ku rewatî/rewayî qanûnî,
li derveyî welêt dijîn meþrûtî
revêtin/direvêje/bire- rewd komasiya hesabekî
vêje (ji bo teþedanê) dar rewend koçer, çolger
darijtin rewendî koçerî, çolgerî
revî kerî, revde rewêl ajala jakaw
revîn/direve/bireve rewiqandin/direwiqîne
bezîn *“agir berda malê, /birewiqîne hesp be-
revî xwe da palê” zandin
revîrevî bi lez û bez rewisandin/direwisîne/
-bi revîrevî çûn di nav- birewisîne 1. kiziran-
bera meþ û bezê de bi rê din 2. çilmisandin
ve çûn rewisî 1. kizirî 2. çilmisî
revok 1. firarî 2. miþextî rewisîn/direwise/bire-
revrevk sîtavk û elame- wise 1. por û pirç þe-
tên ku li ber çavan pey- witîn, kizirîn 2. çilmisîn,
de dibin; serab, leylan zibilîn *“quzê ku par re-
rewa 1. bi serbestî bika- wisiye, îsal jî bêhn di-
ranîna mafekî 2. tiþt, go- kevê”
tin û kiryar ên qanûnî rewiþt 1. sinc 2. xwî û xis-
yên ku mafê mirovî heye let 3. dab û nêrît 4. exlaq
pê rabe; meþrû, cayîz -rewiþta kurd xwî û xis-
rewa bûn 1. serbest bûn letên kesayeta kurdan
2. meþrû bûn, cayîz bûn rewneq 1. îhtiþam 2. ka-
rewal nûciwanê ku hîna wîtî 3. þemal û ronahî
simbêlên wî derneketine rewneqdar 1. muhteþem
rewan 1. þareza 2. tiþtê 2. kaw 3. biþemal û ronî-
ku diherike; herk 3. jiya- dar
na domdar rewþ 1. temtêl 2. werz 3.
rewanbêj kesê ku di hal *“neyar bi rewþa ne-
hûnandina peyv û hevo- yêr nizane”
kan de þareza ye û li gorî -rewþa awarte temtêla ku
rêzimana wî zimanî na- ne asayî ye
keve çewtiyan; fesîh rewþen ronak
rewanbêjî fesahet rewþenî ronahî *“kincên
rewan bûn hîn bûn baþ, rewþeniya dinyayê
rewanî þarezatî ne”

338

rewþenbîr ronakbîr
rewt þiva dirêj
rex 1. kêlek, alî, ta 2. tûþ
-rex û çan derûdor
-li rex û çanên xwe ni-
hêrtin li der û dora xwe
mêze kirin
rexne destnîþankirina þa-
þiyan û dîyarkirina riya
çareserkirinê; tenqîd
-rexneya avaker rexneya
ku ji bo baþkirina tem-
têlê tê kirin
-rexneya kavilker rexne-
ya ku bi mebesta aja-
weyê tê kirin
rexnegir þarezayê rex-
neyê
rexnegirî þarezatiya rex-
neyê
rexne lê kirin/lê girtin
tenqîd kirin
rext fîþengdank
reyîn/direye/bireye 1.
ewtîn 2. çeleçel kirin
*“kûçik ji kî aliyî bitirse,
wir de direye”
rez 1. bax 2. baxê tiriyan
*“bihar û havînê rez, zi-
vistanê jî pez”
rezalet rezîltî
Rezber meha nehemîn a
salnameya zayînî
rezîl kesê ku karekî nebaþ
kiriye û rûmeta wî zede
girtiye
rezîl bûn li pêþberî xelqê
bêrûmet û bêqedr bûn
rêbiwarî
rezîl kirin li pêþberî xelqê
bêrûmet û bêqedr kirin
rezîltî rewþa ku kesê rezîl
ketiyê; riswatî
rezvan baxvan
rezvanî baxvanî
rê 1. cihê ku tê de karê
çûn û hatinê pêk tê 2. a-
zîne 3. fesal 4. huner
*“çiyayê bilind, bê berf û
rê nabin”
-rê dan destûr dan
-bi rê ketin dest bi meþê
kirin; derketin seferê
-bi rê ve birin îdare kirin
-bi rê ve çûn meþîn
rêbaz 1. qayde 2. fesal 3.
azîne
Rêbendan meha yekemîn
a salnameya zayînî
rêber serokê rêvebir; ser-
kêþ *“aqil, rêberê meri-
van e“
rêberî rêzanî, serkêþî
rêberî kirin serkêþî kirin,
rê nîþan dan
rêbir [I] rêber, rênîþandêr
*“texmîn rêbir e, aqil
hakim e”
rêbir [II] eþqiyayê ku riya
xelqê dibire û wan di-
þêlîne
rêbirî 1. serkêþî 2. eþqi-
yatî
rê birîn li ser cihê çûn ha-
tinê astengî çê kirin
rêbiwar rêwî
rêbiwarî rêwîtî
339
rêç
rêç 1. þop 2. dewsa piyan
-rêç gerandin þop geran-
din
-rêç kirin li pey hev rêz
kirin
rêçal jajî
rêçalî xwarinên wek mast,
penîr, jajî û hwd; spîtahî
rêder 1. kesê ku destûra
kirina kar û çalakiyekê
dide 2. cih an jî riya der-
ketinê
rêgeh [I] bihurgeh
rêgeh [II] guzergeha ge-
restêrkan
rêgez 1. qayde 2. fesal
rêgir rêbir
rêhesin riya þemendefi-
ran a ji zamokan pêkhatî
rêje 1. nisbeta hejmarî 2.
jê parçeyek
rêjgeh 1. cih, ger an jî ça-
la ku av dirijê 2. þîp, þe-
lale
rêjing 1. çeka ku fîþengan
li pey hev davêje 2. qu-
lik
rêjî kirin maliþtin
rêjkar kesê ku tiþtan di
qaliban de ro dike
rêjkarî karê di qaliban de
rokirina tiþtan
rêjne taviya baranê
rêjnebaran barana gur û
boþ
rêjîk çeka agirber a ku di-
kare li ser hev çendek
guleyan biteqîne
340
rêkeft peyman
rêkeftname metnê pey-
manê
rêk û pêk 1. bipergal 2.
têkûz
rêl daristan *"agir bigire
rêlê, ter û hiþk dê pêk ve
biþewitin”
rênc jana masûlkeyan; xa-
mî
rêncî rewþa jandana ma-
sûlkeyan a ji ber westa-
nê; xam
rêncî bûn (masûlke) ji ber
westanê ajinîn; xam bûn
rêncî kirin masûlke bi
westanê êþandin; xam
kirin
rênîþandêr rêber
rêpî xerc û mesrefa rê
rêpîvan 1. qayde 2. meþ
rêsî xuroma girêdayî; balî
rêstin/dirêse/birêse 1.
ta û bend hûnan 2. ta bi
teþiyê çêkirin *“gava
dewlet birêse, ga golikê
dadilêse”
rêþî bendên ku ji ber firê-
ta tevnê mane û bi tiþtê
hûnandî ve daliqî mane
*“konê bê rêþî, ji konan
der e”
rêþ kirin darotin
rêþte nifþ
rêtin/dirêje/birêje 1.
tiþtê avî belavî erdê kirin
2. her çi hebe belavî
erdê kirin *“ava miriyan,

merêje nava deriyan”
rê û rêçik usûl û qayde
-rê û rêçikên ayînî usûl
û qaydeyên pêkanîna î-
badetan
rêv pirça berzikê
-di çata rê de rêv rûçi-
kandin 1. di eþkeretiyê
de karên þermê pêk anîn
2. bêminet tevgerîn
rêvaz ribês
rêveber 1. desthilat 2. rê-
berê saziyekê
-rêveberê pêwendiyan
kesê ku di sazî an jî dez-
gekî de têkiliyan bi rê ve
dibe
rêveberî 1. desthilatdarî
2. rêberî
-rêveberiya herêmî dest-
hilatdariya di destê de-
vereke welêt de
rêvin gemar
rêvin bûn gemar bûn
rêvin kirin gemar kirin
rêwiþt 1. mîzac, xeyset,
xislet 2. serinc, taybet-
mendî
rêwing rêwî
rêwingî rêwîtî
rêwî 1. misafir 2. mêvanê
rê *“bi þevê rêwiyê serê
riyan, qeda li ber piyan”
rêwîtî misafirtî
rêx gemara heywanan
*“golik diçin, rêxa xwe li
cem gayê mezin dikin”
rêxistin 1. tevger 2. sazî
rêzepirtûk
rêxok 1. qûngemar 2.
qûngincî
rêxokî rewþa îshalê ya ku
bergiriya wê dijwar e
*“çêlekeke rêxokî, ga-
ranê dilewitîne”
rêxole rodiya qalind
rêxazî rêxokî *“çêleka
rêxazî, navê garanekî ga-
ranê xera dike”
rêz [I] 1. dor 2. þîþtir 3.
setra nivîsekê 4. çarîna
helbestê
-rêz bûn ketin dû an jî
kêleka hev
-rêz kirin dan pey an jî
kêleka hev
rêz [II] 1. giramî, hurmet
2. qedrdanî
-rêz girtin 1. giramî nî-
þan dan, hurmet kirin 2.
qedr dayîn
-rawestana rêzgirtinê
temtêla giramînîþanda-
nê
rêzan 1. murþid, rêber 2.
rênîþandêr
Rêzanan Rezber
rêzbendî keyskirina mija-
ran li gorî rêbazekê; tes-
nîf
rêzbend kirin senifan-
din, ji hev deranîn, va-
wêr kirin
rêzdar birêz, muhterem
rêzepirtûk 1. çend pir-
tûkên di mijarekî de 2.
çend pirtûkên heman
341
rêzgir
nivîskarî ricimandin/diricimîne/
rêzgir kesê ku giramiyê biricimîne 1. (zinakar)
digire bi kevirkirinê kuþtin; ke-
rêzik 1. setra nivîsê 2. qa- vir kirin 2. þermezar ki-
nûn rin
rêzikþikên derveyî rayîþa ricricîn/diricrice/biric-
asayî rice soromoro bûn
rêzil zincîr riçilandin/diriçilîne/bi-
rêziman (r) hemû rê û riçilîne xurekekî rehne-
rêçikên rastaxaftin û vîçkî çêkirin
rastnivîsandina zimane- riçilîn/diriçile/biriçile
kî xurekekî rehnevîçkî çê-
rêzimanî nivîsar û gotara bûn
ku li gorî rêçikên zimên rifse erdê avî yê ku ne
hatiye derbirin dêm e
rêzikname zagon-name rih pirça rû *“aqil di seri-
rêziman navê giþtî yê yan de ye, ne di rihan de
hemû rê û rêçikên zima- ye”
nekî ye -rih berdan pirça rûyî
rêzîn 1. di rêzê de 2. cu- dirêj kirin û kur nekirin
reyekî solên erzan ên ku -rih kur kirin pirça rûyî
pale û rencber pê dikin tiraþ kirin
rêz kirin 1. li pey hev riha 1. rizgarî 2. felat 3.
danîn 2. rêç kirin 3. ki- serfirazî
rin þîþtirê riha bûn 1. rizgar bûn 2.
rêzname nivîsara fermî filitîn 3. serfiraz bûn
ya ku karê rewa yê en- riha kirin 1. rizgar kirin
dam û bernameyên her 2. filitandin 3. serfiraz
rêxistinekê tê de hatiye kirin
çespandin rihan cureyekî çêreya
ribês cureyekî çêreya çêj- bêhnxweþ a ku tevî to-
tirþ a ku terîterî tê xwa- raq, penîr û xurekan di-
rin kin
ricifandin/diricifîne/bi- rihet aramdar
ricifîne 1. lerizandin 2. rihet bûn arimîn
hejandin rihetî aramdarî
ricifîn/diricife/biricife rihet kirin 1. arimandin
1. lerizîn 2. hejîn 2. jan birîn 3. bi dilê xwe

342

lê dan
rijandin/dirijîne/bi-
rijîne 1. rêtin 2. (tiþtên
avî) herikandin, ro kirin
rijd îsrar
rijd bûn bi îsrar bûn
rijde riþte
rijdî rewþa îsrarkirinê
rijîn/dirije/birije (tiþtên
avî) herikîn, ro bûn
rijî [I] ariya tiþtên þewitî
rijî [II] gerandina karekî ji
aliyê kesekî an jî sazi-
yekî ve; rejî
rijî [III] 1. bêrûn 2. tisî
rik 1. înad, engir 2. înk 3.
hêrs *"merivê aqilsivik,
tu cara li neke rik"
-ji rikan ji ber înad û hêr-
sê
rikane bi înadî
rikdar 1. înkdar 2. engirî
3. hêrshatî
rikeber 1. hevrik 2. rijd-
bûyî
rikeberî 1. hevrikî 2. înk-
darî
rikeh qefesa ku kewan di-
kinê
rikêb zengiya zînê hes-
pan
-rikêbî hev kirin êrîþî
hev kirin
riko 1. înadkar, engirok
2. înkdar 3. hêrshatî
rikrikîn/dirikrike/bi-
rikrike 1. ricifîn 2. le-
rizîn
risti
rim cureyekî lomê cengî
yê berê ye; mizreq
rimandin/dirimîne/bi-
rimîne herifandin
rimbaz þervanê ku lomê
cengî bi kar tîne; mizreq-
baz
rimj ewr
rind 1. bedew 2. delal
rindî 1. bedewî 2. delalî
rinek amûreke paqijkirinê
ya ku bi serê wê ve por-
çeyek heye û ji bo pir
mebestan tê bikaranîn
ringering dengê lêxistin
û qirçîniyê
ringering kirin qîrçeqîrç
kirin
ripin 1. qevd, baq 2. gurz
ripinîn/diripine/biripi-
ne (giya û dar) rehên
wî/wê pir û bi xurtî di er-
dê de çûn *”giya, li ser
binê xwe diripine”
riprût 1. bêkinc 2. bêdi-
rav 3. bêgiya 4. bêgoþt
risas cureyekî madenan e
risasî rengê gewr ê birqo-
nek
risil îsil
rist 1. peywir 2. setra ni-
vîsê 3. werisê ku kincên
þûþtî li serê tên raxistin
riste 1. hevok 2. pexþana
birêkûpêk
ristin/dirêse/birêse
rêstin
risti 1. stûvank, gerdenî
343
rist kirin
2. helbest me 1. xitimîn 2. tepisîn
rist kirin li gorî rêgezekê hev
keys kirin riviþt netewe, nifþ
riswa 1. rezîl 2. þerme- rivîn 1. alaf 2. holepîtik
zar 3. bêxîret *“ew kesê riwange 1. çepera nêrînê
ku di bin xwe re li kesan 2. tûþa mêþa çekekê
binêre, ew tim rezîl û rizandin/dirizîne/bi-
riswa ye” rizîne 1. peritandin 2.
riswa bûn 1. rezîl bûn 2. kevn kirin 3. terkî mi-
þermezar bûn 3. bêxîret rinê kirin
bûn rizbe toqeya kemberê
riswa kirin 1. rezîl kirin rizde menteþeya deriyan;
2. þermezar kirin 3. bê- qulabe
xîret kirin rizgar 1. filitî 2. serfiraz
riswatî 1. rezîltî 2. þerme- rizgar bûn 1. filitîn 2. ser-
zarî 3. bêxîretî firaz bûn
riþk hêkên spiyan rizgarî 1. felat 2. serfirazî
riþkîn kesê ku spî û hêkên rizgar kirin 1. serfiraz ki-
spiyan ketine nav porê rin 2. riha kirin
wî rizinde rizde
riþk kirin spiyê hêk kirin riziyayî 1. peritî 2. kevn
riþte cureyekî xwarina ku *“dermanê diranê riz-
ji hevîrê wekî bendan yayî, kiþandin e”
qutkirî tê çêkirin; rijde rizîn/dirize/birize 1. pe-
riþwet bertîl ritîn 2. kevn bûn
ritam lîl rîçal rehçikên dar û çêre-
ritil mengiraniyeke bi qasî yê yên di bin erdê de
heþt kîloyan e rîp 1. fêl, gilor 2. dek û
ritl her du gunên nêrza- dolab
yan rîs tayê ji liva û hiriyê
ritlo kesê ku gunên wî we- -rîs rêstin (bi teþiyê ji liva
rimîne û hiriyê) ta çêkirin
ritlo bûn gunikî bûn rîþ kînor, kunêr
ritloyî gunikî -rîþê mirovxur þêrpence/
ritimandin/diritimîne/ penceþêr
biritimîne 1. xitiman- rîtil pîne û potik; kincik
din 2. tepisandin hev rîtin/dirî/birî 1. (mirov)
ritimîn/diritime/biriti- gemar kirin, gû kirin 2.

344

(dewar) silepor kirin, rêx
kirin 3. (çivîk) zîrç kirin
4. (pez) biþkul kirin 5.
(ker û hesp) ters kirin,
terskul kirin 6. (se, gur,
rovî û hwd) pîsî kirin
*“aqile kurî, se tê de bi-
rî”
-dûrî xwe rîtin bi quretî
tev gerîn, xwe kizeve ki-
rin
rîvele çermikê pir ziravik
û tenik
ro roj *“kinca hevalan ro
û danek, hespa hevalan
bez û meydanek”
robar çem, rûbar
rodî doran, nûbar *“kula
sê, di rodiyê gur de ye”
roj 1. 24 saetên demê 2.
demên ku tav tê de xuya
dibe *“filan keso, çav li
roja reþ e”
-bi roj wexta ku tav heye
û neçûye ava
-bi þev û roj bi sibeh û
êvarê
-roj dîtin 1. halxweþ bûn
2. dewlemend bûn
rojane 1. heroj, hero 2.
destheqa ku ji bo keda
rojeke karkerekî tê dayîn
3. karê ku her roj pêk tê
rojanî destheqa keda ro-
jekê
rojava tûþa ku tav tê de
diçe ava; xerb
rojavayî 1. kesê ku ji par-
rojnivîsk
zemîna ewropa û eme-
rîkayê ye; xerbî
rojbaþ! beyanîbaþ
rojbend çerxa ku geres-
têrk û cismên esmanî ên
din tê de digerin; rojgar
rojcebîn enîroj
rojev bernameya wê rojê
rojgar çerxa demê
rojgeran gerestêrk
rojgîn kesê ku tenê roja
ku tê de ye hesab dike
rojhilat tûþa ku tav tê de
hiltê; þerq
-rojhilata navîn der û do-
rên Mek, Medîne û Qud-
sê
rojhilatî kesê ku ji par-
zemîna asyayê ye; þerqî
rojimêr salname
rojing bixêrî
rojik edese
rojî ji berbangê hetanî
êvarê dûrketina ji xwa-
rin, vexwarin û têkiliya
zayendî; mang
-rojî girtin (ji berbangê
heta mexrebê ji xwarin,
vexwarin û têkilîdanîna
zayendî) dest berdan
rojname weþana rojane
ya bûyeran
rojnameger kesê ku pîþe-
ya wî rojnamegerî ye;
rojnamevan
rojnamegerî pisporiya
weþanên demdiyar
rojnivîsk nivîsarên ku li
345
role
gorî mêjûyên pêkhatina rozî rizq
wan hatine hûnandin rubad nêrekew
role zarok ruh pifa ku li ber hemû gi-
Rom 1. kesê romayî 2. þe- yaneweran e û pê dijîn;
þerûtên niha li ser axa giyan
romayiyên berê rûdinin ruhistîn melkemot (me-
*“hukumdarê Romê, he- lekê mewtê ango mirinê);
valê segan e” Ezraîl eleyhiselam
Roma dûgeleke dîrokî ye ruhvegerîn jîndarbûna
û navenda wê li Ewro- piþtî mirinê
payê bû rux ser û çav
ron 1. birqonek 2. vekirî ruxsar rûsar, xemsar
3. þil û avî 4. aþkera rû 1. ser û çav 2. ser û sîçe
ronahî þewq û þemala ku 3. sikûm 4. dêm *“bila
tarîtiyê winda dike *“av rûyê mirovî bêþê, lê zikê
ronahî ye, ji avê metir- mirovî neêþê”
se” -rû jê badan jê çerixîn
ronak 1. birqonek 2. zelal -rû spî bûn beraet kirin,
3. rewþen bêrî bûn
ronakbîr rewþenbîr rûbar ava ku di çeman de
rondik hêstir dikiþe; robar
ronî 1. beraq 2. rewþen 3. -rûbarên seholîn çemên
cêreyan/gêreba qeþayî
ronîdar rewþen rûbalgeh pîneyê ku dikê-
ronyas cureyekî çêreya þin ser balgehî
ku jê boyax tê bidestxis- rûber endazeya dirêjahî û
tin berahiya cihan
rop dewleta romê rûbirtin/rûdibire/rûbi-
ropo romayî bire 1. hûrhûrî kirin 2.
roqroqe lingdirêj girnoz jê birin
roro 1. heroj 2. roj bi roj rûçik sikûm, sîma *“nan,
rovî [I] cureyekî hey- bi rûçikan tê xwarin”
wanên çolê ye û bi kone- rûçikandin/dirûçikîne/
tiya xwe ve navdar e birûçikîne 1. pûrt jê ki-
*“navê gurgî derketiye, rin 2. verûtin 3. dest-
roviyî dinya xera kiriye” verû kirin 4. þêlandin
rovî [II] rodî, doran rûçikîn/dirûçike/birû-
rox xweliya hiþk çike 1. pûrt jê daweþîn

346
 rût bûn
2. heriþîn rûniþtin/rûdine/rûne
rûdan [I] bûyer 1. daniþîn, nîþtin 2. niþ-
rû dan [II] 1. qewimîn 2. tecih bûn
þûm kirin, nehs kirin rûn kirin zêt kirin, bizir
rûdemî rojane kirin
rûgeh qible rûnpêj tawe, rûnbirêjk
rûgehnas amûra ku di rûpel aliyekî kaxezê; sa-
seynika wê de tîrkeyeke hîfe, per
miqnatisî heye û her- -pergala rûpelan di mal-
dayîm cemsera bakurî perê de awayê ku berg
nîþan dide û pê îstiqa- hatine amadekirin
met tên naskirin; qible- rûpûþ her tiþtê ku rû ve-
name diþêre
rûgerm xwîngerm, ser- rûreþ 1. þermezar 2. bê-
germ heya 3. riyakar, durû 4.
rûgeþ devbiken qelbezan
rûgêr nehs, þûm rûreþ bûn þermezar bûn
rûken 1. dilgeþ 2. xweþik rûreþî þermezarî
3. devbiken rûreþ kirin þermezar ki-
rûmet 1. þeref 2. giramî rin
3. hêjatî 4. rêz *“keça rûro ruyê ku wekî kilora
malê bi rûmet e, karê rojê ye
wê bê minet e” rûs rût û repal
rûmetdar 1. biþeref 2. bi- rûsar 1. rûtirþ 2. bêmizêc,
heysiyet 3. hêja 4. birêz bêmehde
rûn zêt, bizir, don rûspî [I] 1. serek 2. zana
-rûnê genî li ser nanê 3. kemilî
xwe dîtin bi qezenceke rûspî [II] 1. bêtawan 2.
kirêt ve þa bûn û fortê xwedanrûmet
xwe kirin rûspîtayî rûspîtî
rûnas kesê ku pir caran rûspîtî [I] 1. serwerî 2. za-
hatiye dîtin û her kes qe- natî 3. kamilî
lafetê wî nas dike rûspîtî [II] 1. bêtawanî 2.
rûnbirêjk 1. tawe 2. bo- birûmetî *“keça baþ, rû-
çesêlîn spîtiya bavê xwe ye”
rûndank amana ku rûn rût 1. repal, uryan 2. erdê
dikinê vikvala 3. malketî
rûnerm bêhnfireh rût bûn 1. repal bûn 2.

347
rûtirþ
(erd) bêçêre bûn 3. îflas aþikê de dikêþe derveyî
kirin cendêk; rodî, doran
rûtirþ bêmirûz, pirçî -rûviyê barik dorana zira-
rûtî hejarî vik
rût kirin 1. kinc jê xistin rov pirça berzikê; rêv
2. qalik jê qeþartin 3. rûxandin/dirûxîne/bi-
þêlandin 4. di qimarê de rûxîne 1. hilweþandin
her tiþt jê birin 2. texrîb kirin
rûv 1. rêv 2. navran, ber- rûxîn/dirûxe/birûxe 1.
zik hilweþîn 2. xera bûn
rûvî endamê ku gemara di

348
 S
s/S tîpa bîst û duyemîn a sadiq 1. rastgo 2. wefadar
alfabeya kurdî ye; deng- sadiq bûn 1. rast gotin 2.
dareke ku cîderka wê di- bi wefa bûn
ranî ye û awayê belav- saet demjimêr, katjimêr
bûna wê fîzek û hiþk e -saet li ser yekî nehatin
sa sîber girêdan zû biryara xwe
sabit 1. di cih de sekinî 2. guherandin
neguherbar safî 1. zelal 2. paqij *”tu
sabit bûn 1. neleqîn 2. dilê safî bavêjî êgir, agir
neguherîn pê nakeve”
sabit kirin 1. þidandin sakar sade
2. qayîm kirin sakarî sadetî
sabûn bûjena kefdar a ku sako kinceke zivistanî ya
pê tiþt tên þûþtin stûr e û hetanî ser lingan
-sabûna yekî kef nedan dadikeve
bi kêrî têkilîdanînê neha- sal 12 meh an jî 365 roj
tin *“arvanê salê, bi salê re
sabûn kirin bi sabûnê diçe”
þûþtin -sal heye duwazdeh
sabûnpêj hilberînerê sa- meh e ew di wî halî de
bûnê *“lep qirêj, gep qi- ye (erênî û neyînî) ew
rêj, nav danînê: sabûn- kes salewext li ser he-
pêj” man temtêlê ye
sabûnpêjî karê hilberan- salane 1. her sal 2. ser-
dina sabûnan pêhatiya 365 rojên borî
sabûnsaz sabûnpêj 3. derameta ku di salekî
sade 1. tiþtê yekreng û de tê bidestxistin
yekcure; xwerû 2. mute- salar serfermandar
wazî salewext pêvajoya 365 ro-
sadetî 1. xwerûtî 2. mute- jan
wazîtî salix dan 1. ragihandin 2.

349
salixgerî
agehî dan
salixgerî 1. îstixbarat 2.
sîxurî, casûstî
salname teqwîm
salos kesê ku bi nebaþan
re radibe û rûdine
salroj salveger
salveger 1. fetla 365 ro-
jan 2. di roja qewimî de
bibîranîna bûyerê
salyad salveger
saman 1. milk 2. serwet
3. sermiyan 4. rastmal
sana hêsan
sanahî hêsanî
sanahî bûn hêsan bûn
sanahî kirin hêsan kirin
sapok pêlavên saqdirêj
saq di gore û solan de be-
þa ku li ser gêzikê dikeve
saqdirêj gore û solên ku
hetanî bin çongan tên ki-
þandin
sar 1. nizmbûna rêjeya
germê; serma, seqem 2.
sur *“adar e serê sibe-
han sar e, berê êvarê
kûçik xwe didin ber qefa
dîwêr e”
sar bûn 1. (hewa) rêjeya
germê daketin 2. (giya-
newer) ji tiþtekî vekiþîn
sar kirin 1. rêjeya germê
daxistin 2. sil kirin
sarinc saring
saring 1. bîrên di xilxile-
yên kiran de 2. ceme-
dank
350
sarîc sarinc
sarûgerm 1. hênik 2. tîn-
þikestî, sêncdaketî
satandin/disatîne/bi-
satîne birinc ji qaþilê wî
vejartin
satil 1. derdana avê ya
dev-vekirî; vêdrok 2.
kod *“bîr bi satilan tijî
nabin”
satîre satore
sator 1. kêra mezin 2. bi-
virê goþtî
satore 1. selemtî, olintî
2. bêkêr û bêkar
sava zarok
savar genimê ku gir hati-
ye hêrandin
savaxane dezgehê amo-
jandin û sexbêriya zaro-
kan
savêr çal an jî tasika ku av
û dewê kûçikan berdi-
dinê
-du segên ser savêrekî
du nebaþên ku di heman
kirêtiyê de karbeþiyê di-
kin
saw [I] 1. tirs, xof 2. deh-
þet 3. qutaf
-saw bi ser ketin bayê tir-
sê ketin zikan
saw [II] 1. texmîn 2. nî-
gaþ, xeyal
sawîr 1. tirs, xof 2. dehþet
3. qutaf
sawêr giyanewerê nîgaþî
sawtehrî 1. sersar, xem-

sar 2. bêkesayet
sax 1. giyanewer 2. jîndar
3. bitendurist *“çiqas
sax bimînî, ewqas ecê-
ban dibînî”
-sax bûn 1. pak bûn 2. bi
tendurist bûn *“sax di-
bin þûna xenceran, pak
nabe dewsa xeberan”
-sax man 1. li ser qeyda ji-
yanê man 2. ber xwe dan
*“heta serî sax dimîne,
qûn ecêban dibîne”
saxî tenduristî
-saxiya te siheta te dixwa-
zim
sax kirin jîndar kirin
saxte zir, sexte
saye 1. xirabiya ji kirêtiya
yekî 2. qenciya ji kere-
ma yekî 3. sîber
-di sayeya serê wî de 1.
bi sedema wî (neyînî) 2.
ji kerema wî (erênî)
sayî rewþa bêewriyê ya es-
mên
sayîhiþk hiþkesayî
saz [I] 1. pergal 2. aheng
saz [II] karê amade
saz [III] jajelan, levenistan
saz [IV] cureyekî amûrên
mûsîqayî ye
saz bûn 1. çêbûn 2. biper-
gal bûn 3. sererast bûn
sazdêran civata stranbê-
jan
sazgar 1. tiþtê xweþik 2.
ava ku vexwarina wê
sebaz
xweþ e
sazî muesese
-saziya karniþîniyê dez-
gehê mîrî yê ku kar û
barê karniþînan bi rê ve
dibe
-saziyên mîrî saziyên ce-
mawerî, mueseseyên ge-
lemperî
-saziyên fermî muesese-
yên resmî
saz kirin 1. çêkirin 2. bi-
pergal kirin 3. sererast
kirin
sazûman muesese, pergal
se kûçik, seg *“here mêva-
niya guran, lê bê se me-
çe”
seb bûjeneke tozkî û qa-
yîm a ku bi avê tê rehn-
kirin û li þûna heriyê di
avahiyan de tê bikaranîn
-seb kirin bi sebê seyan-
din an jî seb rijandin se-
rê
seba 1. ji bo 2. sebaret bo
*“ferman seba hêþtiran
hat, rovî reviyan”
-seba kêçekê lihêfek þe-
witandin da ku hêrs lê
sar be ziyanên mezin bi
malê xwe xistin
-seba quriþekî deh teqle
avêtin ji bo berjewendi-
yên erzan rûmeta xwe þi-
kandin
sebaret seba
sebaz cureyekî kûçikan e
351
sebî
sebî zarok nik
sebîl [I] avadaniyên gelêrî sefêktî 1. xêviktî 2. dînik-
ên ku hinekan ji bo xêrê tî
çêkirine; xeyrat sefêktî kirin wekî xêvik û
sebîl [II] darçixare, qelûn dînikan tev gerîn
sebr 1. tebat 2. dilaramî sefîn/disefe/bisefe 1.
*“kesê ku jinekê bîne, di- raparzîn, parzûn bûn 2.
vê an tûrek zêrê wî an jî dawerivîn
barek sebra wî hebe” seg sewalê kedîkirî yê ji
sebûn cureyekî bayê seh- bo parastina mal û milkî;
rawî ye; semûn se, kûçik *“her seg, bi
secîh jîr û xwedanferaset dû merivan de nayê”
secîhî jîrtî û fehmatî seganî kûçiktayî *“salê
sed 1. jimareya 100’î 2. here siltanî, mehê here
deh heb deh *“ne yek e, mêvanî, rojê here li cihê
ne didu ne, hezarê bi seganî "
sed hezaran e” segavî cureyekî sewalên
-ji sedê sed sedased ku li qeraxên avan dijî
-sedesed jimartin wekî segbaz hînkerê segan
100-200-300 jimartin seglawî hespê ader, kihêl
sedased bêkêmasî tema- segman nîþangirê ku mê-
mê wê/wî þa xwe baþ îsabet dike
sede sedsal, serdem, qirn segmasî masiyê herî me-
sedem sebeb zin ê biguhan
sedrenc lîstikeke ku bi 16 sehek di giyaneweran de
keviran (þahek, þalyarek, þiyana naskirina tîn, çêj,
heþt leþker, du keleh, du bêhn, deng û rengan
hesp û du fîl) û li ser seh kirin tê gihiþtin, ser-
zevîneke çargoþe tê lîs- wext bûn
tin; kiþik sehm tirs û xof, saw
sedsal sede, qirn, serdem *“sehm hebe, erd giran
sedta 1. sedqat 2. jimarti- dibe”
na sedesedî sehol di bin bandora ser-
sefandin/disefîne/bi- mayê de rewþa ava hiþk-
sefîne 1. raparzandin, bûyî
parzûn kirin 2. daweri- -sehol bestin qeþa girtin
vandin Seholbendan Kelûya Ka-
sefêk 1. gêjik, xêvik 2. dî- rikê (21’ê Berfanbarê-

352
 semt
20’ê Rêbendanê) vên xwe dihêlin
sehra çola fireh û xewle selemtî bêkar û xemsar
ya ku xweliya wê xîz e selexane 1. cihê ku ajal lê
sehrawî tiþtê têkildarî tên serjêkirin û kelepîçe
sehrayê kirin 2. teral
sekerat rewþa beriya mi- selêfk qulên ku di bin dî-
rinê waran de vedidin da ku
-ketin ber sekeratê nefe- ava baranê di hewþê de
sên xwe yên dawî dan gol nebe
sekihandin/disekihîne/ selik 1. amana ku ji cîl, le-
bisekihîne (diran) xidi- ven û guliyan tê hûnan;
kandin/çirikandin zembîl 2. çapûk *“berx,
sekihîn/disekihe/bise- heta hetayî di bin selikê
kihe (diran) xidikîn/çi- de namîne”
rikîn selixandin/diselixîne/
sekinandin/disekinîne/ biselixîne gurandin
bisekinîne 1. rawestan- selmandin/diselmîne/
din 2. aþt kirin biselmîne îsbat kirin
sekinîn/disekine/bise- sema 1. govend, aheng 2.
kine 1. rawestîn 2. aþt reqs
bûn *“kevirên mezin, bi semajen kes a ku pispora
yên biçûk disekinin” hunerên reqsê ye
sekitandin/disekitîne/ semanek sewaleke bibask
bisekitîne mirar kirin û boçdirêj a ku diþibihe
sekitîn/disekite/biseki- mirîþkê û goþtê wê gi-
te (seg, beraz û hwd) mi- ranbiha ye
rar bûn semax qalkirina hesinî bi
sekre tasa dêw tîn û þilahiyê
sekû 1. rûniþtek 2. dik seme ebter, xêvik
-sekûyê benderê qeraxa seme bûn gêjovêjo bûn
avê ya ku keþtî dikarin lê seme kirin serî lê dewi-
biêwirin xandin
sel [I] zinar semer keriyek pezê ku ji
sel [II] selik sed hebî pêk tê
selef deyn *“ê xwarî telef semêþ cureyekî mêþên ku
e, ê dayî selef e” havînan bi kûçikan de
selemêþk selika ku mê- dikevin
þên hingivî tê de hingi- semt îhtiyat

353
semûn
-bisemt biîhtiyat
-bêsemt bêîhtiyat
semûn sebûn
semyan xwedan, sexbêr
senc striyên dara sincikê
sendirîk darbest
sendox standî, kiriyar
seng 1. giranî 2. kevir
sengandin/disengîne/
bisengîne giraniya tiþ-
tekî pîvan
senger dîwarê parastinê;
kozik, qelaçe
-sengera cengî di þeran
de çalên ku ji bo paras-
tinê tên kolan
sengergeh cihê ku senger
lê hatine kolan
sengîn giran
senîmenî tiþtê seyr û deg-
me *”senîmenî, mastê
tirþ û dewê genî, tu bi
xwe lêbok î, hêjta bi xel-
qê dikenî”
senît bûjeneke zer a ku
mêþên hingivî ji nav xe-
leqên zikên xwe derdi-
xin û pê kewareyên xwe
ava dikin
sepandin/disepîne/bi-
sepîne 1. pê dan kirin
2. lê dan tetbîq kirin
sepêþî semêþ, mêþese
sepîtk arîk, asraq
seqa [I] 1. çawaniya rêje-
ya germ û sermayê 2. fe-
za
seqa [II] karê xarkirin û
354
tûjkirinê *“seqa, li gorî
heqan”
seqa kirin 1. xar kirin 2.
tûj kirin
seqem 1. sermaya dijwar
2. perat
seqet kêmlebat
seqet bûn kêmlebat bûn
seqetî rewþa kêmlebatiyê
seqet kirin kêmlebat ki-
rin
ser [I] jor, aliyê jorê, fêz
*”li ser berekê pan im,
ne ji wan im, ne li wan
im”
-ser û binê bûyerê hemû
gir û hûrên rûdanekê
-bi ser de çûn 1. dan pey
2. pê de çûn 3. lê hilatin
-bi ser de girtin êrîþ kirin
-bi ser de hatin rastî ha-
tin
-li ser boça xwe þîn bû-
yîn di temenekî bihurî
de wekî ciwanan tev ge-
rîn
-li ser boçika xwe rûniþ-
tin di karê kirêt de bi ser
neketin û wekî kûçikekî
pîr bi ser dêla xwe de ke-
tin
ser [II] 1. di lêþ de kuloxê
ku çav, guh, dev û mêjî
tê de bicihkirî ne *”se-
riyî gote ezmanî, heta tu
li min xudan î, xweþî
nagêhêje giyanî” 2. ji
stûyî heta lûtkeya bejnê
 serbixwe
*”serê keçelan, dikevin dikuje”
paxilên gerdenzeran” serbarî 1. giraniya ser gi-
-ser û pê endamên ku jê raniyê 2. xeyd
kelepaçe çedibe; seqetat -serbarî vê yekê ji vê hin-
-ser berdan azad kirin dê wêdetir
ser [III] cihê bilind, lûtke serbarî lê kirin 1. bûn gi-
ser [IV] mezin, serwer raniya ser giraniyê 2.
*“serê ku were birîn, bûn xeyd û ketin stûyê
nayê kirîn” yekî
ser [V] destpêk serbask 1. riya ku li ser
-serê sibehê destpêka ro- gir an jî çiyan re derbas
jê dibe 2. serê qelûnê
sera avahiyên bi debdebe serbaz leþkerê payedar
yên ku mîr û serok tê de serbazî endamtiya paye-
dijîn dar a artêþa bipergal
serad bêjinga ku gir lê di- serberedayî 1. bêxwedî
ke; karmax 2. sewala bêgem û bê-
serane di rêvebiriya îsla- kap
mî de diravê ku ji ehliki- serberz birûmet û serbi-
tabê tê standin; cizye lind
seranser ji vî serî bigire serbest 1. rizgarbûyî 2. a-
heta serê din zad
-seranserî welêt li her de- -serbest berdan 1. azad
ra niþtimanê kirin 2. ji qedexeyan riz-
seraþpêj xurekpêjê sere- gar kirin
ke serbestî 1. rizgarî 2. a-
serata 1. serê pêþîn 2. zadî
bermaya diravên gir serbêrî berpirsa bêrîva-
seratayî pêþîn, yekemîn nan
serbajar payetext serbijîþk 1. tebîbê sere
serban serê xênî *“ser- 2. serokê hekîman
ban qul e, binban þil e” serbilind birûmet, biþeref
serbar 1. barikekî biçûk ê serbilindî serfirazî
ku datînin ser piþta hey- serbir 1. stûbir, celad 2.
wana barkirî 2. di malê mêrkuj
da ji hemûyan hêjatir û ser birîn ser jê kirin
rêzdartir *“bar merivan serbixwe xwemuxtar, xwe-
nakuje, serbar merivan bijartî

355
serborî
serborî serpêhatî asta hera bilind
sercem 1. gujim, hemû, serdest 1. desthilat 2. bi-
giþt 2. yekpare 3. tev bandor *“bindest û ser-
ser çemandin ser tewan- dest, nabin yek dest”
din serdest bûn desthilat
serçemk serê rêza goven- bûn
dê serdeste di artêþê de fer-
-serçemk girtin sergo- mandarê desteyeke ji 12
vendî kirin kesan pêkhatî
serçimk serê tiliyên piyan serdestî desthilatî
-bi serçimkan bi rê ve serdilk delaliyê malê; e-
çûn nermînka û bi serê zîz
tiliyan meþîn serdozger serekê qaziyan
serçok/serçong movika sere 1. xeraca bi gef û gu-
ku hestiyê hêt û çîpê di- rê; fidye 2. navsale
gihêjîne hev serederî pêkanîn û qe-
serdab neqeb, qul, kun dandin
serdan ziyaret -serederî pê re derxistin
serdanpê ji sêrî heta pi- 1. pêk anîn û qedandin
yan; seranser 2. pê bûn
serdar serok serek 1. serwer, serok 2.
serdarî seroktî rêber
serde pêlekan sereke tiþtê ku girîngiya
serdem heyam, çax wî di asta yekemîn de ye
-serdema kevirîn di þa- serenav navê taybet ê ku
ristaniyekê de heyamên tenê ji bo kesekî an jî tiþ-
ku alav û amanên kevi- tekî tê hildan
rîn dihatin bikaranîn serencam 1. dawî 2. aqi-
-serdema raperînê di þa- bet 3. kutahî
ristaniyekê de heyamên -serencama berhevxis-
ku þoreþên dijî zordes- tinê yekûna hejmarên
tiyê mohra xwe lê xistine ku hatine derbdanê
-serdema ronahiyê di þa- -serencama dabeþkirinê
ristaniyekê de heya-mên yekûna hejmarên ku li
destpêka rewþen-bîriyê hev hatine parvekirin
-serdemên zêrîn di þaris- -serencama derxistinê
taniyekê de heyamên ku yekûna hejmarên ku ji
pêþketin tê de gihiþtiye hev hatine derxistin

356
 serhevraz
-serencama komasiyê sergêj 1. sersar, xêvik 2.
yekûna hesabekî sefêk
sererast 1. bipergal 2. sergihayî 1. bidawîbûyî
wekî ku pêwist e 2. (ji aliyê hiþmendiyê
sererast bûn 1. rast gerîn ve) stewî
2. çêbûn 3. durist bûn sergihayî bûn 1. bi dawî
sererast kirin 1. tehqîq bûn 2. fêm kirin
kirin 2. durist kirin 3. sergihayî kirin 1. bi dawî
rast gerandin kirin 2. dan fêmkirin
serêþ êþ û jana ku di serî sergîfk sergo
de pêk tê sergîn 1. kerme 2. peyn
serêþî 1. nexweþiya êþa *“dilê þivên kete kete
seriyan 2. arîþe sergînekî, heft salan ew
serfermandar di artêþê di tûrikê xwe de gerand”
de fermandarê herî pa- sergo cihê ku zibilê
yedar davêjinê; kaj *“gund, ne
serfiraz 1. rizgar 2. ser- bê sergo ye”
berz, serbilind sergotar navnîþanên pê-
serfirazî 1. rizgarî 2. ser- þîn ên destpêka gotarekê
bilindî 3. serkeftin sergovend govendkêþê
sergamêþ dijûna ji bo ke- ku dîlanê digerîne *“di
sê sermezin govenda cahilan de, ser-
serger rastahiya li serê bi- govend xuya nabin“
lindahiyekê *“mêrê çê serhed tixûb
serger e, mêrê nebaþ serhejhejok 1. kesê ku
binger e” serê li wî aliyî û li vî aliyî
sergerdan 1. serek, ser- dileqe 2. kesê temenbi-
pêþsen 2. betevala, bê- hurî *”zivistanê, serhej-
hemal 3. þepirze hejok çêtir e ji dûvhej-
sergerdan kirin bêsex- hejokî”
bêr kirin, beredayî ber- serheng di artêþê de pa-
dan yeya fermandarê henge-
sergerm 1. bicoþ 2. rû- ke leþkerî
geþ serhevde 1. teral 2. eyba
sergermî 1. coþî 2. rûgeþî kesekî ya ku hinek dika-
sergevez kesê ku baweri- rin bidin rûyê merivekî
ya xwe bi xwe tîne û ji wî; pozdaxî
ber kiryarên xwe þanaz e serhevraz ber bi jor *“a-

357
serhewa
va xurtan, serhevraz e” jinan dike; serpîrek
serhewa meqameke kila- serkan di artêþê de serba-
man a dirêj û bi þewat e, zê ku perwerdehiya leþ-
dûrik kerî ya bilind kuta kiriye
serhildan îsyan serkanî navenda ku av jê
serhildêr kesê ku li ber dizê, çavkanî
pergalekî radibe; îsyan- serkantî di artêþê de des-
kar teya serbazên payebi-
serhiþk 1. înkdar, engirî lind
2. serkevir -serkantiya giþtî saziya
serhiþkî heter ku serfermandariya artê-
seridîn/diseride/biseri- þê digerîne
de behîn, stewîn, zer serkar rêvebirê dezgeh,
bûn, gihiþtin kargeh, sazî hwd
serik 1. serê biçûk 2. serê serkarî 1. desteya rêvebi-
çêreyên wekî pîvaz, sîr û ran 2. avahiya rêvebiri-
sêva binerdî 3. dervank yê
serinc 1. bal 2. taybet- serkeftin 1. jêhati 2. jîrî
mendî 3. zîrekî
-serinc rakêþan bal ki- serkeftî 1. jêhatî 2. jîr 3.
þandin zîrek
serincrakêþ balkêþ serkêþ rêber, pêþeng
seriþte 1. berate 2. ela- serkêþî rêberî, pêþengî
met serkêþî 1. pêþî kiþandin
serî 1. nik, nikil 2. qaf 2. rêberî kirin 3. serwerî
*“jin dimire, serî li mêr kirin
digere” serkol serqot
-serî lê dan daxwaz kirin, serkolî serqotî
muracaet kirin serkut tiþtê ko û netûj
-serî lê gerandin 1. gê- serkut bûn 1. winda û ne-
jomêjo kirin 2. bilandin pen bûn 2. tepeser bûn,
ser jê kirin 1. serî qut ki- çewsîn
rin 2. kuþtin serkut kirin 1. tepeser ki-
serjimar gelhe, nifûs rin, çewsandin 2. veþar-
serjimara giþtî gelheya tin
seranserî welatekî serleþker fermandarê des-
serjinik kesê ku bi karên teyeke leþkerî
jinan radibe an jî xebera serliq di artêþê de payeya

358
 serperiþt
fermandarê liqeke leþ- sernav peyv an jî hevokên
kerî ku mijara nivîsekê dini-
serma hewaya sar; seqem mînin
*“sar û serma ye, potik sernerm 1. awirþikestî 2.
bav û bira ye” bêhnfireh
-serma girtin/xwarin ze- sernewq 1. rezîl 2. rûreþ
kemî bûn, bi çilmasiyê serniþîv serberjêr
ketin sernivîsar nîvîsara sere-
sermal pêçeya ku li sêrî ke ya ku sernivîskar din-
tê pêçan vîse
sermaye mal û milkê ku sernivîskar serokê nivîs-
di destê mirovî de heye karên kovar û rojname-
sermayedar xwedî-rast- yan
mal sernixûn serniþîv
sermayedarî pergala ku sernûçe xebera sereke
xwedan-rastmal tê de sernûser sernivîskar
desthilat in serobino 1. tevlihevî 2.
sermedî 1. ebedî 2. heta- aloz
hetayê serok kesê ku bi rêvebiri-
sermest 1. serxweþ 2. e- ya deste, dezgeh, partî,
yaþ, meyxur 3. gêj welat û hwd radibe; rê-
sermest bûn 1. serxweþ ber, serkêþ
bûn 2. hay ji xwe neman serokatî 1. serwerî, dest-
3. gêjovêjo bûn hilatî 2. rêberî
sermestî 1. serxweþî 2. serokomar reîsê cumhû-
meyxurî 3. gêjtî riyetê
sermeþq nimûne, mînak serokwezîr reîsê wezare-
sermil 1. serkulang 2. di tan
kincan de beþa ku dike- serpel di artêþê de payeya
ve ser milan û di hinan fermandarê peleke leþ-
de hinekî stûr e kerî
sermiyan 1. dewlemendî serpene keteber, bêpergal
2. rastmal *“aqil pir ser- serpene kirin 1. keteber
miyan e, ne karê meri- û bê pergal tevgerîn 2.
van giþkan e” (kar) birêkûpêkî nekirin
sermiyandar dewlemen- serperiþt peywirdarê ku
dê xwedî-rastmal rêvebiran teftîþ dike; mi-
sername sernav fetiþ

359
serperî
serperî 1. seroka cinan
2. periya zeryayî
serpêhatî macera, serborî
serpiyan kar û barên ku
bêyî dezgehekî rûniþtî tê
pêkanîn
-bazirganiya li ser piyan
danûstandinên ku der-
veyî firoþgehan û li serê
kolanan tê pêkanîn
-xwarinên serpiyan xwa-
rinên ku zû dipijin
serpî/serpîl sermil, ku-
lang
serpîrek serjinik
serpopil serê her tiþtê ku
wekî derzîreqê ye
serpûþ hemû cureyên ku-
m an jî mêzerên seriyan
serqot kesê ku tiþtek ne-
daye serê xwe;servekirî
sersabûn kirin xapandin
sersal 1. vegera serê salê,
yekê meha yekemîn a
salnameyê 2. nûroj
sersar kêmbihîstyar
sersarî kêmbihîstyarî
sersarî kirin li þîretan
guhdarî nekirin
sersax kesê bê arîþe û kê-
masî
sersaxî ji xizmên miriyan
re hedar û ji miriyan re jî
rehmet xwestin; serxwe-
þî
sersaxî jê re xwastin ji
malbata miriyan re go-
tin: “serê we sax be”
360
serþok cihê ku lê serî tê
þûþtin
sertar gupika çiyê; qot
sertaser seranser
sertilî serê tiliyan
sertiraþ kesê ku pîþeyê wî
kurtisandina poran e
sertiraþî karê kurtisandi-
na poran
sertiraþxane cihê ku mi-
rov lê porê xwe dide kur-
tisandin
sertîr serê guhên
sertît di artêþê de ferman-
darê ku payeya wî di
navbera serhengî û ser-
lîwatiyê de ye
serwer 1. desthilat 2. se-
rok 3. rêvebir
serwerî 1. desthilatî 2. se-
rokatiya wezaretan 3.
rêvebiriya karekî *“bê
serwerî, girara piran na-
kele”
serwext 1. zana 2. hiþyar
3. hiþmend
serwext bûn 1. sergihayî
bûn 2. hiþyar bûn
serwext kirin 1. sergiha-
yî kirin, îqna kirin 2. hiþ-
yar kirin
serxur bêyom, bêpêpal
serxwe xweþ û gihan, jîr û
li ser piyan
serxwebûn [I] 1. xoybûn,
xwebixwetî 2. felat 3.
rizgarî
ser xwe bûn [II] xweþ û

gihan bûn, jîr û li ser pi-
yan bûn
serxweþ 1. sermest 2. e-
yaþ 3. meyxur 4. eraq-
xur *“axa xurt be, xulam
serxweþ digerin”
sersil rêzehestiyên piþtê
yên ku ser û lingan bi
hev ve girêdidin
serxweþ bûn 1. sermest
bûn *“beq, bi avê serx-
weþ dibe”
serxweþî [I] sermestî
serxweþî [II] sersaxî
serzelût qafkeçel
setimîn/disetime/bise-
time pê li tiþtekî alîn û
lli erdê ketin; tehisîn
sevî selikeke mezin û kûr
a ku mêweyan dikinê û
didine ser piþta sewalan
sewa seba
sewal heywan, ajal
sewda evîn
sewdal aqil, hiþ
sewdaser evîndar
sewgirandin/disewgirî-
ne/bisewgirîne 1. mî-
soger kirin 2. bîme kirin
sewl [I] kulîlkek e
sewl [II] bêrika kelekva-
nan
-sewl dan (bi bêrikên ke-
lekvaniyê) hewl dan
sews sehm
sewt deng
-sewtek li erdê yek li es-
mên bûn ji ber êþ û ta-
sewnês
janan qareqar kirin
-ji sewt ketin 1. lap wes-
tîn 2. ji ber qîrînê êdî
deng jê derneketin
sewtsewtok çelçelok
sewz kesk
sewzî 1. keskahî 2. (çi pi-
jandî çi nepijî) hemû be-
rên bîstanan, çêre û pim-
parên ku tên xwarin
sexbêr xwedî *“her canek,
di dilê sexbêrê xwe de
siltanek e”
sexbêrî 1. xwedîtî 2. xwe-
malî, hemalî
sexbêrî kirin 1. xwedîtî
lê kirin 2. bêhemal ne-
hiþtin
sexbêrvan kesê ku çavdê-
riya zarok, mal an jî se-
walan dike
sext 1. dijwar, tund 2. þi-
diyayî, muhkem
sexte karê nerewa û tiþtê
nedurist; beqem, qulebî
sextiyan çermê stûr
sexele berx û karên vi-
ringî
sewad hunera xwendin û
nivîsandinê
-xwedî-sewad bûn bi hu-
nera xwendin û nivîsan-
dinê beled bûn
sewal heywan, ajal
sewalvan ajalvan
sewalvanî ajalvanî
sewt deng, awaz
sewnês çilmasa kûçikan
361
sewnêsî
sewnêsî kûçikê bahorî
seya rûkiþandina dîwaran
seyandin/diseyîne/bi-
seyîne rûyê dîwer bi
herî an ji kilsê û hwd be-
tankirin
seyd nêçîr *“ling li qeydê,
çav li seydê”
seyda 1. zana 2. alim 3.
mela
seydvan nêçîrvan
seylav 1. lehiyên ava gur
2. ava gumrah a piþtî ba-
raneke boþ
seylax di qeraxên avan de
erdê bi xîz
seynik di saet û qiblena-
meyan de çembera ku
hejmar û nîþanên dem û
aliyan nîþan dide
seyr ecêb, xerîb
seyran geþt û ger
seyrangeh cihê ku ji bo
geþt û gerê munasib e
seyranî kesên ku diçine
geþt û gerê; geþtiyar
seyrek/seyrnîþan pirs-
nîþan, /?/
seza [I] 1. þerm, eyb 2. ne-
baþî
seza [II] layîq
-sezayî pesndanê layîqî
padanê
seza [III] tola qanûnî ya li
hemberî her gunehek an
karekî nerewa û nedu-
rist; ceza
-sezaya laþî cezayê be-
362
denî
seza kirin ceza kirin
sê 1. hejmara beriya çaran
û piþtî diduyan 2. jima-
reya 3’yan *“sê teres he-
ne li gund: kalê jinrind,
feqîrê bêvilbilind, mêva-
nê mal di gund”
-sê kevirê wê dan ber
sêrî jin bêveger berdan
sêbare sê caran
sêbare bûn sê caran rû-
dan
sêbare kirin sê caran go-
tin an jî kirin
sêdar 1. sê darên ku se-
rên wan bi hev ve girêdi-
din û meþkê tê de dikên
2. sê darên ku serên wan
bi hev ve girêdidin û ta-
wanbaran tê de bi dar ve
dikin
sêdîmenî tiþtê ku berahî,
dirêjahî û kûrahiya wî
heye
sêgoþe þeklê ku li ser sê
çiman ava bûye
sêguh sêtilî, þene
sêk ava tirþ
sêl alava hesinî û gilover a
ku nan li serê tê pehtin
*“hem nanê ser sêlê ye,
hem jî teniya binê be-
roþê”
sêlik 1. sêla biçûk 2. bûje-
neke lek a gilover e;
deng, reng û bername li
ser tên tomarkirin
 sifir
sêlav seylav *“sêlav her sêwî bêdê, dêmirî *“berxê
tim bi xwe re qurman sêwî, beran jê dernayê”
nayne” -sêwiyê binçengþewitî
sênc 1. tîn 2. heraret 3. xizan û jarê eks û nehs
þkênc û jan -sêwî man bêdê man, dê
sênex bendê ku ji sê ben- lê mirin
dên zirav hatiye ristin sêwîxane saziya ku sex-
sênî berkeþ bêriya zarokên dêmirî û
sêpî sêdar bêxwedî dike
sêr kirin 1. temaþe kirin sêyek ji sê paran parek,
2. mêze kirin 1/3
sêsibeh piþtî sê rojan sêzdeh 1. hejmara beriya
Sêþem roja çaremîn a hef- çardehan û piþtî duwaz-
teyî dehan 2. jimareya 13’an
sêta 1. ji sê bendan pêk- sêzdehem(-în) di rêza
hatî 2. ji sê taqan pêk- sêzdehan de
hatî Sibat meha reþemiyê *“si-
sêtîr cureyekî tifingên bat tiro-viro, adar ma
kevn e bîst û du ro”
sêv cureyekî mêweyan e sibe sibeh *“sibe tê, xêr jî
*“heta ku sêv bi darê ve pê re”
be, dê her kes keviran sibeh 1. destpêka rojê 2.
bavêjê” dîtira rojê *“keça bê bav
sêvaxîn cureyekî sewzi- û dê, êvarê diçe û si-
yên ku wekî kartolan di behê tê”
bin erdê de hêþîn dibe -sibeh lê pag bûn gihiþ-
sêvik movika ku hestiyê tin sibehê
lingan bi sersilê ve girê- sibetir dusibe
dide sicade tiþtê paqij ê ku
sêwak 1. sersar 2. betal nimêj li serê durist e
3. revo -sicadeya xwe li dojehê
sêwirandin/disêwirîne/ raxistin îmana xwe a-
bisêwirîne 1. xeyal ki- vêtin
rin 2. þayese kirin 3. aþt sicûr þewateya ku pê êgir
kirin dadidin; ardef *“beriya
sêwirîn/disêwire/bisê- sicûrê xwe davê tenûrê”
re 1. þayese bûn 2. aþt sifir [I] kanzayê mîsê
bûn 3. qiriyan sifir [II] 1. net, netêw, nîn,

363
sifirne
(0) 2. hîç, ne tu tiþt
sifirne sîvander
sifre mase, pîne û tiþtên
din ên ku ji bo xwarinê
tên raxistin *“dil ne sif-
re ye ku li ber her kesî
vekî”
-sifre danîn xwarin danîn
sift tiþtê tîr û hasilbuyî an
jî vepesirî
siftî rewþa tîrbûn, hasil-
bûn û vepesirîna bûje-
nan
sih [I] cihê ku tav jê nagi-
re *“ma kes nikare bibê-
je ku siha te xwar e?”
sih [II] 1. sê heb deh 2. ji-
mareya 30’î
sihik ava tiriyan a hilatî û
bi emadê xwe tirþbûyî;
sirke
sihin rewþa þaþopaþobû-
nê; heys û beys
sihirandin/disihirîne/
bisihirîne 1. gayîn 2.
hiltirandin, tecawuz ki-
rin
sihirîn/disihire/bisihi-
re 1. hatin gayîn 2. tûþî
tecawuzkirinê hatin
sik kirêt û menfûr
sikil xweliya argonî ya ku
tê de parçeyên êgir ma-
ne
sikir benda avê *“av, ji se-
rê sikirê de ziwa dibe”
sikûm rû, çehre, sîma
sikûmreþ bêyom, bêpê-
364
pal
sil [I] çilek
sil [II] gemara dewêr a ron
-sil kirin (dewar) rîtin
sil [III] 1. zûxeydok 2. ke-
sê ku ji tiþtinan aciz dibe
-sil bûn 1. zû bi zû xeyi-
dîn 2. ji tiþtinan aciz
bûn
-sil kirin 1. rarûyî yekî ke-
tin 2. tiþtê ku jê aciz di-
be lê nîþan dan *“jinê dil
kir, mêrê xwe sil kir”
silal serban
silamet 1. bêzede 2. bê-
bela
silav selam, pate *“silav li
miyan e, ne li rûyan e”
-silav dayîn selam dayîn,
pate lê dayîn
-silav kirin selam kirin,
pate lê dayîn
-silav lê kirin selam jê re
þandin
silavî îhtiram û xweþha-
tinî
-çûn silaviyê çûn serdana
yekî û giramî jê re girtin
sildank berkurk
silek çilek
silekî çilekî
silekî kirin çilekî kirin
silepor komek gemara de-
wêr a rehn
silikandin/disilikîne/bi-
silikîne 1. rarûyî yekî
ketin 2. tiþtê ku jê aciz
dibe lê nîþan dan û ew

dan revandin 3. heywan
tirsandin û dan revandin
silikîn/disilike/bisilike
1. bertek nîþan dan 2.
zû xeyidîn 3. (sewal) tir-
sîn û revîn
silim pêlekan, pêpelûk
silîng amûra ku barên gi-
ran ji cihekî neqlî cihekî
din dike
silq cureyekî sewziyên ku
jê þekir tê bidestxistin û
pijandî jî tê xwarin
silqî saye
-silqiyî serê te (neyînî û
erênî) bi sayeya te de
silsilok kesê ku zû bi zû
dixeyide û tengezar dibe
siltan 1. desthilat, hukim-
dar 2. serwext û jêhatî
*“siltik hatin bûn û sil-
tan, pêlik danîn û çûn
esmanan”
silûk 1. înziwa 2. ( ji bo ku
rewanpakiyê pêk bî-nin)
tenêtiya sofiyan
-ketin silûkê 1. derketin
înziwayê 2. (ji bo paqiji-
ya derûnî) xwe tenê hiþ-
tin
sim piyên ajalan *“çavê
nalbendan li simên hes-
pan e”
simandin/disimîne/bi-
simîne qul kirin, simi-
tandin
simarte bûjeneke girtik-
girtî ya ku pê girnoz tên
simsik
jêbirin
simbêl pirça ku li ser
lêvan û bin bêfila mêran
û hin sewalên nêr hêþîn
dibe *“dilî bide ber di-
lan, gulê bide ber sim-
bêlan”
-simbêl tê de badan di
xwarina xweþ de kêf ki-
rin
simbêlboq simbêlpoþe
simbêlçixt kesê ku sim-
bêlên wî badayî û ser-
tûj in
simbêlpoþe kesê ku pir-
ça simbêlên wî boþ û
dirêj e
simbil di zêd de seriyê ku
dan tê de ne
sime çatkêþ
simil simbil
simitandin/disimitîne/
bisimitîne qul kirin, si-
mandin
simitîn/disimite/bisi-
mite qul bûn, simîn
simîn/disime/bisime
qul bûn, simitîn
simkot tasika vexwarinê
ya biçembil; þerbik
simok alava qulkirinê; mi-
qar, metqeb
simtiraþ nalbend
simolek sewaleke boçdi-
rêj û biçûk a ku bi lez
hildikiþe daran û ji bin-
deqan pir hez dike
simsik çilek, silek
365
simt
simt lûtke, zîrwe sindirîk sindoqeke taybet
simûçk serê tiliyên piyan a ku miriyan dikinê
-bi serê simûçkan me- sindî cureyekî mêweyên
þîn 1. pir bi baldarî me- ku diþibihine porteqalan
þîn 2. li ser hêkan meþîn û çêja wan tehlovanckî
sinaet pîþe *“sinaet çek ye
e, di berîka xwe ke, te sindoq qutiya ku kel û
hewce dît dêrî veke” mel tê de tên parastin
sinarîn/disinêre/bisi- sinet 1. kirinên Cn. Pê-
nêre rexne kirin xember ‘eleyhiselam 2.
sinc [I] 1. exlaq, xislet 2. (li cem cihû û misilma-
taybetmendî nan) qutkirina çêrmikê li
sinc [II] 1. germahî, tîn 2. ser endamê zayendî yê
jana birînê 3. herareta mêran *“þêwr, sinet e”
bûyerê sinet kirin (li cem cihû û
sincan xwedanrewiþt misilmanan) çêrmikê li
sincaq 1. derziyeke ba- ser endamê zayendî yê
dayî ya ku pê devê be- mêran qut kirin *”gava
rîkan û bestina du pîne- dîn sinet bikin, ji bin-
yan tê bikaranîn; þewk çirkê ve qut dikin”
2. hilçoyê çeqelkî 3. sinêde 1. bi ser re 2. karê
þewka masîgiran sixtopixto 3. tenîsk
sincirandin/disincirîne -gule bi sinêde lê ketin
/bisincirîne 1. agir geþ gule spîldaxkî bi ser re
kirin, sor kirin 2. coþî û derbas bûn
peroþiya bûyerê zêde ki- sinêle 1. temenê di nav-
rin bera zaroktî û mezin-
sincirîn/disincire/bi- bûnê de 2. nîvmêr, jin-
sincire 1. agir geþ bûn, kok
sor bûn 2. coþî û peroþi- sing 1. çoyê stûr û dirêj
ya bûyerê zêde bûn 2. endamê zayendî yê
sincîd 1. cureyekî daran e nêrzayan *“derziya di
2. berên dara sincîdê çavê xelqê de dibînê, lê
sindan amûreke hesinî ya singê di çavê xwe de
ku tiþtên hesinî li serê nabîne”
tên kutan -sing di ber de kutan 1.
sindif pozmika devê hey- zina kirin 2. tecawuz ki-
wanan rin 3. gayîn *“tar tara wê

366
 sitem
bû, heta ku bêbavekî sirnî parçeyê ku davêjin
singek di ber de kuta” navbera du tayeyan
singîr qamûþ an jî darike- sirsûm alaveke darînî an
kî zirav ê ku pê qirtik û jî ji hesinekî tenik e û li
pûrtên zêde ji rîsê nû- þûna kilmeþkê bi kar
ristî tê veqetandin tînin
singîr kirin rîsê nûristî ji siruþt 1. xweza 2. fitret
qirtik û pûrtên zêde pa- siruþtî 1. xwezayî 2. fitrî
qij kirin sirûd neþîd, marþ
singo di cenga rû bi rû de -sirûda neteweyî neþî-
kêra ku bi ser lûleya ti- da/marþa dewletekî
fingê ve dikin -sirûdên leþkerî marþên
sinik cureyekî bihukên ku ku lehengiyên artêþê di-
ziyanê dide zadî nimînin
sinix riswa sisê sê *“gava serî bûn
sinix bûn riswa bûn sisê, wan bavêje ber sê;
siparte/sipartek 1. pey- ji ber ku sisê, li hev asê
wira taybet 2. emanet ye”
sipartin/dispêre/bis- sisî tovê kengîran
pêre 1. emanet kirin 2. sist 1. neþidiyayî 2. nerm
teslîm kirin sist bûn 1. tiþtê þidiyayî
sipsax li ser xwe û ne mirî vebûn 2. nerm bûn
siqa hesan sistî nermî
siqa kirin bi hesanê tûj sist kirin 1. nerm kirin 2.
kirin tiþtê þidiyayî vekirin
sir raz, bîs *”dixwazî sira sitam 1. berevan 2. parêz-
xwe ji dujminê xwe ve- van
þêrî, ji dostên xwe re sitamî 1. himaye 2. bere-
nebêje” vanî
sirêþ bûjena ku tiþtan bi -sitamî lê kirin 1. himaye
hev ve dizeliqîne kirin 2. parastin
siriþk rondik sitar hêza serxwemanê;
sirke [I] sing û hesinê ku qudûm
kapên sewalan davêjinê -sitar tê de neman 1. pir
sirke [II] ava tiriyên gu- kevn bûn 2. pir lawaz
vaþtî bûn
-sirke kirin ava tiriyên sitare/sitargeh êwirgeh
guvaþti bi ser de rijandin sitem 1. zulm 2. pêkutî

367
sitembar
3. zext
sitembar 1. zalim 2. zor-
dest
sitembarî zalimtî, zor-
destî
sitemkar sitembar
sitêl qiraca çik
sitirandin/disitirîne/
bisitirîne 1. parastin 2.
êwirandin 3. hewandin
4. aþt kirin 5. bilandin
sitirîn/disitire/bisitire
1. êwirîn 2. aþt bûn 3.
bilîn *“kes-nekirî û jina
kes-nebirî, bi hev si-
tirîn”
sitî stî
sitvan serpel
siûd bext, talih *“bila si-
ûda mirovî lêhatî be, ali-
yekî mirovî jî tunebe”
sivder 1. hêwana malê 2.
derazînka (pêderiyê) de-
rê malê
sivik negiran *“aqilê si-
vik, barê giran e”
sivikahî negiranî
sivik bûn giran nebûn
sivik kirin giranî jê daxis-
tin
siving qeþayên ku ji ba-
nan dadiliqin; lîla banan
sivnik 1. gêzî 2. siqayîl
sivorî simolek
sixêf dijûn, çêr *“sixêf,
karê jinan e”
sixêf kirin dijûn kirin, çêr
kirin
368
sixtopixto serpene
sixtopixto kirin serpene
kirin, serpeçûm kirin
siwar kesê ku hilkiþiyaye
ser sewal an jî navgîneke
raguheztinê *“çi bibêjî
jî, li bejna siwarê min
tê”
siwar bûn 1. hilkiþîn ser
2. bazdan ser *“helkhel-
ka gavanan, ji siwarbû-
na keran e”
siwar kirin 1. bar kirin 2.
avêtin ser piþtê
siwar peya kirin pergala
karê xelqê betal kirin
siwat riba, faîz
siwax seya
siyaset zanistên rêvebi-
riyê; ramyarî
siyasetmedar pisporê rê-
vebiriyê; ramyar
siyasî ramyarî
siyele çêreyeke ku belçi-
kên wê weke sewziyan
tên bikaranîn û pijandî
tê xwarin
sî sih *“adarê, agir xweþtir
e ji siya darê”
sîber zag
sîdar xwedî-sih
sîgeh sîwan
sîhir cadû
sîhirbaz cadûbaz
sîkard bivirê goþtî; sator
sîkene di hundirê makî-
neyê de pergala ku xeba-
ta wê têkûz dike
 sîsark
sîl nexweþiya xefirxanê heyî
sîle [I] lêxistina bi kefa -rojnamevanên sînorbir
destî, þeqam endamên çapemeniyê
-kod bi dêv re sîle kirin yên ku tixûbên rûmet-
kod miþt tijî kirin û zê- þikên napejirînin
dehî bi kefa destî rijan- sîpel 1. þelale, þîp 2. pif-
din dankeke di nav zikê ma-
sîle [II] kevirê ku goþeyên siyan de ye
dîwaran digihîne hev sîqal [I] 1. cîle, mesqel 2.
sîm zîv bêkêrtik, meht 3. rew-
sîma ser û çav; rû neqdar
sîme perjanê hesinî yê dir sîqal [II] lûlikên qeþayê
û bikelem ê ku (ji bo pa- yên ku di zivistanan de
rastinê) dora zevî û er- bi kevir û banan ve dadi-
dan pê tê rapêçan liqin; siving
sîme kirin dor bi sîmeyê sîr hêþinahiyeke ku pijan-
rapêçan dî û nepijandî tê xwarin
sîmerx di çîrokan de ba- û bêhna wê mirovî aciz
lindeyê efsûnî yê ku mi- dike *“ne pîvaz e, ne sîr
rov lê siwar dibûn û bi e, tê digere weke qîr e ?”
kêrî raguhastinê dihat -sîrek li heft civatan ge-
sîmsar bazirganê ku ji fi- randin li pir cihan beh-
roþkar û kiriyar re nav- sa heman tiþtê bêbine ki-
berkariyê dike û para rin
xwe ji her dû seriyan jî sîrfisk cureyekî sîrên kû-
distîne vî yên bêhnkirêt e
sînahî bînahiya tiþtan a sîrik sîrim
ne li gorî rastiya wan sîrim sîra biyanî
lêbelê wekî sîber û pêj- sîrkut cûnî an jî derdana
nan ku tê de sîr tê kutan
sîndir cûnî *“sîrkut hilat, mîrkut
sîng 1. gerden 2. qefes 3. dahat”
ber *“çavê tirsonek sîn- sîs 1. tiþtê ku tavê lê neda-
gê spî nabîne” ye û rengê wê spîtale ye
sînor/sindor tixûb, hu- 2. rengê spî
dûd *“sînorê xurtan tu- sîsark cureyekî balinde-
ne ye” yên ku ser û stûyê wan
sînorbir derveyî tixûbên rût in û goþtê miraran

369
sîs bûn
dixwin; teyrê berateyan sobevan pîþekarê çêkiri-
sîs bûn di cihê tarî de na sobe û lazimiyên so-
man û reng lê spîtale beyan
bûn sober avjen, melevan
sîsele 1. lawaz 2. yax soberî avjenî, melevanî
sîsirk bihukeke biyanî ya *“heft soberiyên kerê
ku bi þevê dengekî çirçi- hene, dikeve avê giþtan
rok derdixe ji bîr dike”
sîtar tixûb *“her kes di soberî kirin avjenî kirin,
sîtara xwe de þêr e” melevanî kirin
sîte tora masîgirtinê sofik telaþê tayî, kelefe
sîtil amanake mîsîn û me- sofî dîndarê ku girîngiyê
zin a ku tê de xurek tê dide îbadetan; xwedênas
pijandin *“sofiyê remezanê, wek
sîvan amûreke guhêzbar kerê dû garanê”
a ku mirovî ji baran û sohe sobe
tavê diparêze sojer sotîner
sîvander qeþaya ku di ba- sol pêlav *“lingê xwe me-
nan de dadiliqe; lîl ke sola teng”
sîvok cihê êvitî an jî bel- -sol dan destan hatin qe-
bûyî yê ku ji ber lêdane- wirandin
ke tund di laþî de çêdibe; solbend 1. pêlavfiroþ 2.
gilê tehmîrkarê pêlavan
sîwanok kulîlkek e soldank 1. derdan û paçi-
sîwak darikê devpaqijiyê; ka solê 2. di ber deriyan
miswak de cihê ku pêlav lê tên
sîx 1. pîjên daran ên girs danîn
2. þîþikên hûnanê soldirû solbend *“soldi-
sîxme 1. darikên sertûj 2. rû pêxwas in, cildirû bê-
kelem kiras in”
sîxur [I] cureyekî hey- sole bistikên garisan
wanên pîjpîjî ye solîn [I] coya avê ya ku di
sîxur [II] hevkarê nepenî bin axê re hatiye çêkirin
yê neyêr; casûs û di bin kolan, mal û ca-
sobe alava germkirina a- deyan re diçe
vahiyan a ku dûyê wê bi solîn/solîne [II] 1. zeviya
riya boriyan derdikeve kulîlkan 2. cihê çandin û
derve firotina gulan; gulistan

370
 soz
sond ehd, yêmîn, qesem 3. giyayekê qamîþî ye
*“derewîn, pir sonda di- soring 1. nexweþiyek e 2.
xwin” boyaxeke giyayî ya sor e
-sond xwarin ehd û qe- sorîçk endamê ku xwari-
sem kirin *“carekê rêwi- na daqultandî tê re der-
yek di ber ziyaretekê re basî aþikê dibe
derbas dibû, lê vegeriya soromoro bûn (ji ber ser-
û got: ‘Xwedê dizanê ma, þerm û hêrsê) reng
min çend caran derewînî avêtin û çilmisîn
bi serê te sond xwari- sorsorik 1. sorîçk 2. cure-
ye’; ziyaretê jî got: ‘min yekî darên biyanî ye 3.
jî gelek caran mala te xe- berên dara sorsorikê
ra kiriye lê tu bi xwe ne- sosik cureyekî bihukan e
hesiyayî’ ” sosin cureyekî kulîlkan e
sone werdek sosret ecêb, xerîb, seyr
sor rengê xwînê *“gayê sotin/disoje/bisoje þe-
sor, sortiya xwe berna- witandin
de” sotîner biþewat, agirîn
-sor û gizêrî bûn qelew sox 1. rezîl û riswa 2.
bûn û xwîn hatin dêman mehcûb
soravk boyaxeke sor a ku -sox û sinix rezîl û riswa
hin jin li lêv û nenîkên sox bûn 1. bi nebaþiyê
xwe didin navdar bûn 2. rezîl û ris-
sor bûn 1. wekî rengê wa bûn 3. mehcûb û þer-
xwînê bûn 2. (mêwe) ste- mezar bûn
wîn 3. mehcûb bûn soxe 1. mîrate 2. kambax
*“gul, li gulê dinêre û û merez
sor dibe” -soxe man 1. ji mîratxu-
sorcîn rengê qehweyî ran re mîrate man 2. li
sordîn kevirên meht ên xwediyan merez bûn
ku ji bo sewalan xwêyê li sox kirin 1. nav û nûçikên
serê direþînin nebaþiyê li ser xistin 2.
sorewêl/sorewilk teyre- mehcûb û þermezar ki-
kê avî yê gerok û reng- rin 3. rezîl û riswa kirin
sor e soy namûs û þeref
sorgevez sorê tîr û tarî soz 1. peyman, ehd 2. go-
sorik 1. pijikên sorsorî 2. tin û biryar *“ma soz bû-
cureyekî nexweþiyê ye ne toz?”

371
sozdar
-sozê mêrên berê sozê spîçolkî çilmisî
bê hîle û xurde spî kirin qeþartin, qalik jê
sozdar kesê ku biryarek li kirin
ser xwe vebiriye; pey- spîldax herþ
mandar spîldax bûn heriþîn
soz dan peyman vebirîn spîldax kirin heriþandin
sparte 1. emanet 2. pey- spîlk spîtk
wira taybet spîndar dara spingê
spartin/dispêre/bispê- spîtale tiþt an jî mirovê
re 1. radest kirin, teslîm rengspî
kirin 2. emanet kirin spîtayî 1.rewþa rengê ber-
*“kerê xwe rind girêde, fê 2. þîr û adanên þîrî
paþê bispêre Xwedê” spîtk 1. di çavan de beþa
-spartin axê mirî di gorê spî ya ku bîbik di nav de
de danîn û serê gorê ni- ye 2. di hêkan de aviya
xamtin zelal a ku li dora zerdikê
spas teþekur ye
spas kirin teþekur kirin spîxur 1. çiriz 2. çikûs 3.
spehî 1. xweþik 2. bedew kirêt *“axayê sipîxur, bê
3. delal 4. boþ *“dar bi xulam dimîne”
berê xwe ve spehî ye” standin/distîne/bistîne
spehîtî ciwanî, rindî 1. wergirtin 2. kirîn
spêde destpêka rojê; e- stewandin/distewîne/
lind, berbang bistewîne 1. kemilan-
spêle tiþtên ku di þevere- din 2. gihiþtandin 3. pi-
þan de bi ber çavê miro- jandin 4. terixandin
van dikevin lê di rastiyê stewîn/distewe/bistewe
de ew tunene 1. kemilîn 2. gihiþtin 3.
spî [I] rengê berfê pijîn 4. terixîn
spî [II] cureyekî heþeratên stewl tewleya dewar, ker
ku wekî kêçan dikevin û hespan
nava por û cilan stewr heywana ku berê
-spiya xwe bi peretî firo- xwe negirtiye û avis ne-
tin ji kirêtiyên xwe re di bûye *“çêleka stewr, be
bazara qencan de cih ve- þîr e jî”
qetandin stewr bûn (sewal) ber ne-
-spiyên xwe kuþtin di ha- girtin
lê xwe yî xirab de ketin stêle beredayî

372
 stûn
stêng giyanewereke jehr- van re diçe; kelem, pîj,
dar, û rengsor e; kunên dasî *“cîranê nebaþ stri-
xwe di ax û keviran da yê ber çavê mirov e”
çêdike mêþhingivan dix- strîzerk çêreyek e
we û ziyanê dide stro þaxên bi serê hin aja-
stêr cismên ku bi þev li lan ve; qiloç *“malê dinê,
esmên dibiriqin stroyê mêran e”
-stêr xuricîn stêr rijîn strû stro *“bizina ku kok
stêrk [I] stêr bû, dê strûyê xwe di
-stêrka xwe bi roj dîtin kendalan hilde”
tê gihiþtin ku çi sosretî stû endamê ku sêrî bi cen-
dê bên sêrî dêk ve girêdide, qirik
-stêrk ji esmên anîn -stû di rû de hatin bê
xwarê tu kar ji destan hemdî xwe xewre çûn an
nefilitîn jî ji ser hiþê xwe çûn
stêrk [II] nikilê ku bi serê -stû bi binî ve bûn ne-
lûleya tifingan ve ye û bi heqî kirin û rastî sezayê
kêrî nîþangirtinê tê neheqiya xwe hatin
-stêrk girtin nîþan girtin -stû hingaftin serî lê xis-
stêrk [III] kepirkeke ku di tin/ser jê kirin
ber dîwarê malê de çêdi- stûbend du bendikên ku
kin da ku xwarin û perta- ji dêla kemberan çepe-
lan li ser daynin rast tên girêdan (du se-
stêrnasî zanistên ku pis- rên aliyekî li qûna þalî ve
poriya wan nasîn û da- tên girêdan û ên din jî di
nasîna gera stêran e ser milan re bi pêþiya þêl
stî xatûn, xanim, banû ve tên girêdan)
stran [I] (hevîr û hwd) ha- stûbir 1. bivirê celadan;
silkirin serbir 2. mêrkujê bêmi-
stran [II] kilam, goranî net
stranbêj dengbêj stûdirêj cureyekî sewalên
stran/distrê/bistrê 1. kûvî ye û stûyê wê wisa
kilam gotin 2. (hevîr û dirêj e ku devê wê di-
hwd) hasil kirin *“hevîr gihêje belgê daran
çiqasî bê stran, nanê wî stûkur katara stûyî
ewqas tahmê dide” stûqulk stuyê dirêj û zi-
strî di çêre û daran de rav
cihê tûj ê ku dest ê miro- stûn 1. pêsimtek, kêran

373
stûr
2. singên dirêj ên ku pê
konan vedigirin *“stûna
zilmê çiqasî qalind be,
ewqasî zû diþkê”
stûr 1. nezirav 2. qelew
*“stûyê stûr, ji gayê cot
re namîne”
stûr bûn 1. zirav nebûn
2. qelew bûn
stûr kirin 1. zirav nekirin
2. qelew kirin
stûrî 1. neziravî 2. qelewî
*“her tiþt ji ziraviyê
diþkê, mirov ji stûriyê”
stûvank gerdenî
stûxwar 1. belengaz 2. re-
ben
su hatin xeyidîn
suhbet hevpeyvîn
sukûnet 1. aramî 2. jiya-
na bêteqereq
-sukûneta derûnî arami-
ya giyanî
sulh aþtî
sur 1. ba 2. serma
surandin/disurîne/bi-
surîne 1. mist dan 2.
tev dan 3. ziyîn
Sureya gerestêrkek e
surperî bedewtira cinan
surþirîn dilrevîn
suxre 1. xebata nanoziko
2. olam
suxte þagirdê zanistên dî-
nî; feqîh
sûc tawan *“sûc sê wî ye,
kes lê xwedî dernakeve”
sûcdar tawanbar
374
sûçe goþeya derve; çivan-
ge
sûçeber kevirê çivangeya
dîwêr
sûd 1. menfiet, berjewen-
dî 2. fayde, behre
-sûd wergirtin kelk jê
wergirtin
sûdperest 1. kêmfirsend
2. keysperest
sûk/sûq 1. çarsî 2. erase
*“ne ji fesadan be, rovî
dê here sûkê”
sûlav þelale, þîp, sîpel
sûr dîwarê kelehê; beden
sûre ji 114 beþên Quranê
beþek
sûret 1. dêm 2. gep
sûs rehên nebateke tahm-
xweþ e û berê dewsa þê-
kir dihate bikaranîn
sûse 1. sîxurê ku kozikên
neyêr teselî dike 2. (ji bo
lêgerînekê) êrîþa berfireh
3. sîxuriya bi darê zorê
sûsik cureyekî çivîkan e û
hêkên wan pir biha ne
sûsmar tîmsah
sût rengê hêþîn ê ku diþi-
bihe keskê çêreya ter lê-
belê birqonek e; kesber
sûtal 1. satore 2. þeþerût
3. bêkêr, bêbine 4. ewa-
re, ewan
-sût û sûtal betalên ku li
kuçeyan beredayî dige-
rin
sûtar 1. wêrek 2. þêrdil

sûtan/disû/bisû 1. xar
kirin 2. tûj kirin 3. zot
kirin
swîr tama xwêyê, þor
swîr bûn þor bûn
sûxar bistikên birincê ter
sûzenî
sûyîn/disû/bisû sûtan
sûzenek nexweþiya piþt-
êþê
sûzenî pineyê ku di dema
kirasan de jin didine ber
xwe

375
 Þ
þ/Þ tîpa bîst û sêyemîn a þadiman dilfireh
alfabeya kurdî ye; deng- þadirvan hewz, lîç, gol,
dareke pêþezmandevî ye rûbar an jî zeryaya ku bi
û di belavbûna wê de zi- kêrî soberiya melevanan
man li ser diranan diþide tê
û awayê belavbûna wê þadî 1. kêfxweþî 2. dilri-
fîzek û hiþk e hetî
þa [I] 1. bextewar 2. kêf- þad kirin þa kirin
xweþ 3. dilrehet þafir 1. çola dêm, bêdar û
þa [II] 1. þah 2. bijarte vala 2. cureyekî çêreyê
þabad bajar an jî cihê rû- ye
niþtina þahekî þag 1. þak 2. newal
þabal þaper þagenim genimê bijare
þaban þara ku davêjin ser þagirt 1. telebe, xwende-
serê bûke û zava vedike kar 2. feqîh 3. kesê li ber
þabaþ 1. bexþîþ 2. xelata destê hostayekî karekî
daholvên 3. qenciya me- dike; pîþekarê nû
zin *“gava ku ba bê þa- þagul gula hera bedew
baþan bidêr, ba neyê þah key
guhê xwe bidêr” þahane 1. bijarte 2. tiþtê
-þabaþ ji Xwedê re þikir ji layiqî mîran
Xwedê re ku ev rewþa ku þahbanû keybanû
ez tê de me bexiþandiye þahbaz teyrê baz
min þahbender nûnêrê dûgelê
þa bûn kêfxweþ bûn yê li derveyî welêt, sefîr
þaciwan keç an jî jina ku ji þahbenderî sefîrtî
hemûyan bedewtir tê þahbenderxane sefaret
hilbijartin þaheng serok û mîrê ko-
þad þa *“bi mirinê, dil þad meke mêþhingivan
nabe” þaheser pir bedew
þad bûn þa bûn þahid kesê ku bûyerek dî-

376

tiye; guwah *“þahidê ro-
viyî, boçika wî ye”
þahidî guwahî
þahî çalakiya kêfxweþiyê
*“kesîb ne li þînan e, ne
jî li þahiyan e”
þahîk 1. rewþen, ronak 2.
meht, þimþimot
þahmar marê herî girs
þahmerdan egîdê egîdan
þahreg reha ku xwînê ji
dilî belavî cendêk dike
þahrê 1. riya sereke 2. ri-
ya þoþê
þahsiwar sersiwar
þahtî keytî, mîrtî
þahyar wezîr, kizîr
þahzade zarokên þahan
þair helbestvan
þajin seroka jin; keybanû
-þajina bedeweiyê di nav
hinkufan de jina hera be-
dew
þak þaxên daran ên ku bi
alîkariya dareke din bi-
lind dibin
þa kirin kêfxweþ kirin
þakûl amûreke ku pê mî-
henga karên avasaziyê
tê dayîn
þal kinca ku ji navikê ber-
jêrtir tê lixwekirin û pi-
ranî aîdî mêran e
þalgerdan kefî
þalok kêlindî
þalûfe nanê lewaþe yê ku
toraq, penîr û xwarinên
din dikine navê û piþtî
þancûl
rûnkirinê li ser sêlê di-
pijînin
þalûl çivîkeke dengxweþ
e; bilbil
þalûz melaq, laloþ
þalûzî melaqtî, laloþî
þalwar cureyekî kincên
derveyî yê ku bi ser der-
pêyî de tê lixwekirin
þalyar 1. walî, parêzgar
2. wezîr
þalyarî 1. walîtî, parêzgarî
2. wezîrtî
þambelot 1. cureyekî da-
ran e 2. berên vê darê
yên ku qelandî tên xwa-
rin
þamik elok, elelok
þamirîþk elok
þamû þehê ku pê hirî tê þi-
kinandin
þan [I] mil
þan [II] 1. þohret, navdarî
2. karê ku baþ pê tê za-
nîn; pisporî *”dizî ne þa-
nê mêran e, para segan
e”
-þanê xwe derxistin xwi-
yê xwe yî nebaþ nîþan
dan
þanaz 1. dilþa 2. serbilind
þanaz bûn 1. dilþa bûn 2.
pê serbilind bûn
þanazî 1. îftixar, xawên 2.
serbilindî
-cihê þanaziyê ye layiqî
îftixarê ye
þancûl bazin an jî pîjê
377
þande
stûyê kûçikan pêþan dan 3. araste kirin
þande heyet þano berhema wêjeyî ya
þandin/diþîne/biþîne bi ku li ser dikê tê pêþan-
rê kirin, hinartin dan
þandî 1. qasid 2. peyam- þanogeh cihê ku berhe-
ber mên þanoyê lê tên pê-
þane [I] 1. elamet 2. cazi- þandan
biyet *“bila lawik þane þanoger lîstikvanê þanoyê
be, bila miaþ qet tune þanogerî hunera pêþkêþ-
be” kirin û derhêneriya þa-
þane [II] cihê ku ji hin xa- noyan
neyên biçûk pêk hatiye þanþanok lîstikeke zaro-
û mêþa hingivî hingivê kan e
xwe lê datîne; keware þapanosî kirin karê xwe
þane [III] di laþê giyanda- baþ neanîn cih
ran de xaneyên biçûk; þapat 1. karesat, bobelat
hucre 2. ezab, xezeb
-þaneya xwînê hucreya þape þepe, aþît
xwînê þaper per û baskên firin-
þane [IV] koxikê notirva- deyan
nan þapik cureyekî potikan ê
þaner çavdêr ku mildirêj, bê pêsîr û bê
þanenas pisporê di warê biþkojk e
þaneyên giyaneweran de þar [I] bajar, þeher
de þar [II] laçik, destmal *“se-
þanenasî zanistên ku lê- rê min bi þar e, çi bikim
kolînan li ser þaneyên gi- dilê min bi jehr e”
yaneweran dike þarandin/diþarîne/bi-
þanenav îmze þarîne 1. germ kirin 2.
þanese kûçikê notirvanan dijwar kirin 3. aziran-
þaneþîn þaniþîn din 4. arandin
þanik 1. xal, deq, nîþan 2. þarax ecûr
elamet, berate þaredar serokê belediye-
þaniþîn 1. cihê bêhnve- ya bajarekî
dan û rûniþtina þahî 2. þaredarî belediyeya bajêr
eywana li ser banî þarestûn kêran
þanî 1. nîþan 2. rawêjer þarestûn kirin kêran avê-
þanî dan 1. nîþan dan 2. tin ber

378

þareza 1. kesê ku li baja-
ran mezin bûye û hay ji
çerxa felekê heye 2. pis-
por 3. zana 4. beled
þarezahî 1. pisporî 2. za-
natî 3. beledî 4. pîþekarî
-þarezahiya hunerî pis-
poriya di qadekî an jî pî-
þeyekî de
þarêz nexweþiyeke pidû-
yên diranan e
þaristan 1. medeniyet 2.
avadanî
þaristanî têkildarî mede-
niyet û avadaniyê
þarîn/diþare/biþare 1.
kel bûn, germ bûn 2. a-
rîn
þaþ [I] kesê ku reþahiya
çavên wî ne di cihên a-
sayî de ne *“ji milkan aþ,
ji jinan jînên þaþ, ji mê-
ran mêrên ne bide pêþ
ne bide paþ”
þaþ [II] 1. çewt 2. xulp 3.
kesê ku xwe ji ber tirsê
an jî þermê ji bîr dike;
þepirze
þaþ bûn 1. xeletî kirin 2.
mat man 3. þepirze bûn
þaþik egal
-þaþik girêdan 1. egal
dan serê xwe 2. pîneyekî
tenik li dora serê xwe a-
landin
þaþî [I] 1. çewtî 2. xulpî 3.
þepirzetî
þaþî [II] rewþa nebûna re-
þayese kirin
þahiya çavan di cihên
wan ên asayî de
þaþî kirin 1. çewtî kirin
2. xulpî kirin 3. þepir-
zetî kirin
þaþ kirin 1. gêj kirin 2.
mat kirin
þaþ man mat man
þaþwaz matmayî
þaþwaz bûn mat û mehtel
mayîn
þaþwaz kirin mat û meh-
tel kirin
þatik katara stûyî
þatir 1. kesê ku kelûpel,
nîþaniyên bûkan û na-
meyan digihîne xwedi-
yên wan; pîlik 2. heval-
bend
þato bato tewþ
þato bato xeber dan bi a-
wayekî tewþ axaftin
þavêr parav, çivêl
þavêrî [I] paravî, çivêlî
þavêrî [II] kêmîþtahî, bê-
mehdetî
þax 1. çiya 2. çiqilê darê
3. bir 4. malbend 5. liq
6. qiloç 7. zîlê çêreyê
-þax vedan 1. zîl vedan 2.
biþku dan
þaxur zinar
þayen layiq, seza, hêja
-þayenî pesnê sezayî
medhê, hêjayî pesnê
þayese 1. karê sêwirandî;
teswîr 2. xêz
þayese kirin 1. sêwiran-
379
þayeste
din 2. xêz kirin
þayeste 1. birûmet 2. rêz-
dar
þayid bijîþk
þayiþ 1. tatêl, keser 2. tir-
tûl
þayiþ kiþandin 1. ketin
tatêlê 2. tirtûlê kulê pê
girtin 3. keser kiþandin
þazde 1. hejmara beriya
hevdehan û piþtî pazde-
han 2. jimareya 16’an
þazdehem(-în) di rêza
þazdehan de
þe/þeh alava þikinandina
por û hiriyê
-þeyê piyî ji qeydika piyî
hetanî serê tiliyan koma
hestî û movikên ku di pi-
yên mirovan de ye
þeb þew
þebeng 1. rengên ku ji
rengên sereke hatine da-
rijtin 2. xeyala gerok a
ku kesê di xewê de di-
bîne; qeretû
-þebenga rojê rengên
keskesorê
þebikîn/diþebike/biþe-
bike li hev alîn
þefeq aso, ufuq
þefran zehferan *“ker, çi
dizane þefran çi ye”
þeftalî xox
þeftûl 1. xwar 2. çewt
þeher/þehir bajar
þehitandin/diþehitîne/
biþehitîne tiþtê negotin
380
û nekirinê gotin û kirin
þehitîn/diþehite/biþehi-
te tiþtê negotin û nekiri-
nê qewimîn
þehîd 1. cangoriyê di riya
Xwedê de 2. pakrewan
-þehîd ketin di riya Xwe-
dê de giyanê xwe dan
*“riya azadiyê, bi xwîna
þehîdan ronak dibe”
þehîn terazû
þeh kirin þikinandin
þehmar çilpê
þehriyar þaredar
þehriyarî þaredarî
Þehrîwar Kelûya Simbilê
þeht kêmlebatê ku nikare
xwe li ser lingan bigire
-þil û þeht þileke û kêmle-
bat
þehte qiravî
þehwet 1. xwestek 2.
xwesteka zayendî
þek 1. lêdana sivik 2. kîte-
yeke ku gava çend caran
li ser hev tê gotin nêrî ra-
dibin ser lingên xwe yên
paþîn 3. beranê ji du sa-
lan mezintir
-þek lê dan 1. qorç lê dan
2. du tiþt hêdîka li hev
xistin
þekal 1. cureyekî solên
berê ye 2. sola ku dawi-
ya wê di bin lingan de
hatiye þikandin û wisa
hatiye pêkirin
-þekal bi lingan ve kirin
 þemal
xort û xama zewicandin þelafî kirin 1. melaqî ki-
þekerok kesê ku bi jinekî rin 2. laloþî kirin
re direqise þelal giya û darên ji hev
þekêrt þikarte dûr mane
þekir þirîniya ku ji silq û þelal bûn bi dûrî hev ke-
leveneke taybet tê bi- tin
destxistin *“Þam þekir þelal kirin ji hev bi dûr
e, lê welat þirîntir e” xistin
-þekirê hûr þekirê hêran- þelaq qemçik
dî yê ku diþibihe êrd þelaq kirin bi qemçikan
*“hevalê te bibe þekirê lê xistin
hûr jî, xelas meke” þele/þeleg barê piþtan;
-þekirê kabik þekirê ku piþtî
çargoþe hatiye birîn þelegan her tiþtê girs û
-þekirê kaç þekirê ku çar- mezin; geltegan
goþeye lê direj hatiye bi- þelik parzûnê þîrdotinê yî
rîn ku didine ser devê qûþ-
-þekirê qend þekirê ku xaneyê û paþê didoþin
weke kerpîçan hatiye bi- þelipîn/diþelipe/biþeli-
rîn pe 1. tehisîn, þiqitîn 2.
-þekirê heqîde þekirê þû- þehitîn
þekî þeliq þilop
þekirdank amana ku þê- þeliqîn/diþeliqe/biþeli-
kir dikinê qe 1. (çav) êþîn û xerêf
þe kirin 1. pê karîn, qe- girtin 2. (þeq û binçeng)
dandin, þiyan 2. þeh ki- kul bûn û pîrotankî bûn
rin *“çavê þeliqî, ji ê kor çê-
þekirmiz nexweþiyek e tir e”
þekirnok cureyekî þeki- þelîn/diþele/biþele 1.
rên ku nokeke qelandî (mar) bi ser zikê xwe ki-
dikine navê þîn û çûn 2. wekî maran
þekok cureyekî fêkiyên kiþîn
çolê ye; hirmiya biyanî þelþelî parçeparçeyî
þel [I] ronahiya nîvî þelûf cûcika nêr
þel [II] parçeyê ku mezin þemal 1. rewneq 2. rew-
hatiye qutkirin þen 3. çira
þelaf 1. melaq 2. laloþ -þemal dan 1. rewneq dan
þelafî 1. melaqî 2. laloþî 2. rewþen bûn

381
þemalk
þemalk find þene alaveke çandiniyê ya
þemate qalebalî û têkil- ku çend heb tiliyên wê
hev-bûna dengan; den- hene û pê giya û zad tê
gûdor berhevkirin; çartil
þembûz sewala barkêþ a -þene kirin bi çartilê qirþ
nehs û eks û qeselê zevî û mêrgan
þembûz bûn (sewala bar- berhev kirin
kêþ) veciniqîn û nehs þeng 1. þên 2. peroþmend
bûn 3. kêfxweþ
þemendefir navgîneke ra- þengal kezwan
guhastinê ya ku ji ma- þengebî cureyekî daran e
kîneyeke serkêþ û çend þengebûk bûka bedew,
selikên siwaran û baran þox û þeng
pêk tê þengist 1. unsur 2. hê-
þemitandin/diþemitîne/ man
biþemitîne 1. þiqitan- þengiste cihokên ji bo xî-
din, hilisandin 2. gindi- mê avahiyekê kolandî;
randin 3. tîlê xistin binetar
þemitî 1. þiqitî 2. gindirî þep dengê lêdana bi kefa
*“hevalê lingê þemitî, destî; tep
hey Xwedan e” þepal 1. þêra mê 2. bejna
þemitîn/diþemite/biþe- lihevhatî û xwînþirîn; be-
mite 1. þiqitîn, hilisîn dew 3. ferxê þêrî
2. gindirîn *“hesp li ser þepane bizmar
çar lingan diçe, dîsa jî þepane dan bizmar kirin
lingên wî diþemitin û þepe aþît, renî
dikeve” þepêl 1. pêl 2. her pêle-
þemixîn/diþemixe/biþe- ke rêzepêlan
mixe (xurek) afnikî bûn þepilandin/diþepilîne/
Þemî roja piþtî înê, roja biþepilîne 1. ji devê
yekemîna a hefteyê xwe þehitandin 2. xwe
þemîtok 1. þimþat, þimþi- þepirze kirin
mot 2. qeþa û berfa ku li þepilîn/diþepile/biþepi-
serê tê þiqitîn; tîl le 1. tengav bûn 2. þe-
þemkur pezkovî pirze bûn
þemûk 1. pêderî, bermal þepirze 1. pejmûrde, be-
2. hevþî lawela 2. perîþan, sefîl
þemûz þembûz 3. teqoze 4. geveze

382
 þer
þepirze bûn 1. pejmûrde biþeqitîne 1. fiziran-
bûn 2. perîþan bûn 3. te- din 2. dan aliyekî
qoze bûn 4. geveze bûn þeqitîn/diþeqite/biþeqi-
þepirze kirin 1. pejmûr- te 1. fizirîn 2. xwe dan
de kirin 2. perîþan kirin aliyekî
3. teqoze kirin 4. geveze þeqizîn/diþeqize/biþe-
kirin qize 1. þerm kirin, fedî
þepîlk çengên mirîþk û ba- kirin 2. þaþwaz bûn 3.
lindeyan neçar bûn
þepop kesê ku her çi karî þeqle darên ku ji bo þewi-
bike kêmasiyekî tê de tandinê hatine þeqþeqî-
dihêle/dest û piyên wî li kirin; êzing
hev dialin þeqopîlo 1. þeqþeqî 2.
þepol þepêl derzderzî 3. qelþqelþî
þeq 1. navbera her du þeqopîlo bûn 1. di navra-
lingên mirovan û sewa- nê de þeqþeqî bûn 2.
lên dupêyî 2. (sewalên derzderzî bûn 3. qelþ-
çarpê) navbera her du qelþî bûn
lingên paþîn 3. navrana þeqopîlo kirin 1. di nav-
kincên wekî þal, derpê, ranê de þeqþeqî kirin 2.
fanorî û hwd 4. parçe 5. derzderzî kirin 3. qelþ-
derz, qelîþtek 6. dengê ji qelþî kirin
lêdana bi kefa destî tê þeqþeqî 1. þelþelî, parçe-
-þeq lê vedan 1. lê siwar parçeyî 2. þeqopîlo
bûn û her lingek di ali- þeqþewêl jina nelirê; qeh-
yekî de daliqandin 2. (se- bik
walê nêr) daketin (a mê) þer 1. ceng 2. pevçûn
3. ling lê dan hev *“þer, bi tifinga vala na-
þeqam lêxistina bi kefa be”
destî; sîle -þerê bejî þerê li ser rûyê
þeq bûn di navê de qeliþîn erdê
þeq kirin di navê de qeli- -þerê bigirbikujiyê þerê
þandin xwînxuran ê li dijî reben
þeqe kergît û repalan
þeqên dengê levketina du -þerê eniyê di bereyekî de
tiþtên req cenga du artêþan
þeqil mohr, demxe -þerê fezayî þerê li seqayê
þeqitandin/diþeqitîne/ -þerê germ þerê rû bi rû;

383
þeranî
þerê eniyê bezîn
-þerê piþtzeryayî þerê ku þerm eyb, fedî *“di din-
di parzemîneke cihê de yayê de þerm tunebe,
tê meþandin hurmet jî tuneye”
-þerê sar þerê navtêdan, þermezar 1. kesê ku ka-
berîdan û tevdanê; þerê rekî neyînî kiriye 2. ris-
dek û dolaban wa
-þerê zeryayî þerê di nav þermezar bûn 1. (ji ber
behran de karekî neyînî ve) li ber
þeranî lîstikeke govendan xwe ketin 2. riswa bûn
e û bi pêgiranî tê lîstin þermezarî rewþa kesê ku
*“bûye marê nîvkuþtî, hê karekî neyînî kiriye an jî
jî þeranî dilîze” ji ber karekî neyînî riswa
þerbet vexwarina ku ji ava bûye
mêweyên guvaþtî, þekir þermezar kirin 1. (ji ber
û avê tê çêkirin neyîniyekê) bertek nîþan
þerbik tasa avê ya biçem- dan 2. derew derxistin
bil *“þerbik nû ye, av þi- 3. riswa kirin
rîn e” þermgeh 1. ewret 2. nav-
þer derxistin bûn sedema ran
pevçûnan þermîn þermoke *”jina
þeredev devjenî þermîn bi þarekî, mêrê
þeref 1. heysiyet 2. rûmet þermîn bi karekî”
3. rêzdariya li nav ci- þermînî di mirovan de re-
vakê *“þeref, ji heyatê wiþt an jî nexweþiya
hêjatir e” þermê
þerenîx þeredev þerm kirin 1. fedî kirin
þerfiroþ kesê ku her dem 2. mehcûb bûn *“bide
li þer û têkdanê digere metirse, bixwaze û bis-
þergeh qada ceng û pev- tîne lê þerm meke”
çûnê þermoke fediyok, þeqizok
þerîet 1. hiqûqa îslamî 2. þeroke 1. kesê ku pir þer
ola bi zagon û pergal û pevçûnan dike 2. kesê
*“þerîet, þermê naxwa- ku ji þer û pevçûnan pir
ze” hez dike
þerkar pîþekarê cengê þerpeze þepirze
þer kirin 1. bi yekî re li þerpilîn/diþerpile/bi-
hev xistin; cengîn 2. lê þerpile feþkilîn

384
 þeveder
þerpîn bariþa boþ rên biçûk) tê lîstin
þert merc -li ser îmana xwe þeþik
-þert danîn bi hev re ketin lîstin di baweriya xwe
mercê de pir sist bûn
þerûd kesê ku bi her kesî þeþkujî þeþgoþe
re li hev dixe; þeroke þeþper [I] cureyekî þalên
þervan çekdarê ku karê wî mêran ê fireh e
berevaniya welat û ras- þeþper [II] cureyekî gur-
tiyê ye; þerkar zên cengê ye û ji þeþ par-
þerxwaz kesê ku cengê çeyan pêk tê
ser aþitiyê re digire þeþxane cureyekî tifingên
þeþ 1. hejmara piþtî pên- ku þeþ fîþeng dikevin ber
can û beriya heftan 2. ji- þet xwar
mareya 6’an *“meha þe- þetele 1. þepe, renî, aþît 2.
þan, kuran bibe hewþan, teþqele, karesat
keçan dayne ser mer- -þeteleyek jê re hatin tû-
þan” þî karesatekê hatin
þeþalî þeþgoþe þetrenc sedrenc
þeþbêj kesê ku gelekî di- þev 1. ji avabûna rojê he-
axive û mijaran têkel di- tanî elindê duwazde sa-
ke; pirbêj etên ku cîhan tê de tarî
þeþek 1. ji þeþ paran pa- dibe; êvar 2. tarîban
rek 2. þeþ rojiyên piþtî *“þeva reþ, keleha mê-
cejna remazanê ran e”
-þeþek girtin di þeþ rojên -bi þev 1. êvarê 2. di ta-
pêþîn ên meha þewalê de riyê de, piþtî tarîbanan
rojiya nafile girtin -þev bi ser de hatin 1.
þeþem(-în) di rêza þeþan heta tarîbanan kudandin
de 2. hetanî êvarê axaftina
þeþerût 1. pêgirtî, xula- xwe dirêj kirin
mok 2. têjikên nebaþiyê þevane 1. karê ku bi þev
þeþgoþe þêweyekî enda- tê kirin 2. mûçeya ku ji
zeyî yê ku ji þeþ rexan bo keda þevekî tê dayîn
pêk hatiye; þeþalî 3. tiþtê ku her þev pêk tê
þeþik 1. kevirên bi qasî þevbihurk sohbeta êva-
bindeq û gûzan 2. cure- ran a ku heta nîvê þevê
yekî lîstikên zarokan a didome
ku bi þeþ þeþikan (kevi- þeveder kesê ku þeva xwe

385
þevekor
dûrî malê dibuhirîne þewb nexweþiyeke sewa-
þevekor kesê ku di þeve- lan e
reþê de baþ nabîne an jî -þewba çivîkan qira se-
bi roj rengan ji hev vena- walên bibaskên malê û
qetîne firindeyên çolê; dim-
þevereþ 1. êvara zîz a ku þînk, nikilreþ
heyv tê de xuya nabe 2. þewiþandin/diþewiþîne/
tarîtî *“heke diz hebin, biþewiþîne çelqandin
þevereþ gelek in” þewiþîn/diþewiþe/biþe-
þevger kesê ku di xewê de wiþe 1. tehisîn 2. mil-
ji nivîna xwe radibe û di- milîn, weþweþîn
gere þewitandin/diþewitîne/
þevî þevek bi ser re der- biþewitîne 1. pê xistin
basbûyî 2. sotandin 3. êþandin
þevîn 1. çêrandina þevê þewitîn/diþewite/biþe-
2. têkildarî þevê wite 1. pê ketin 2. sotin
þevnimêj 1. tehecud 2. *“divê mirov di agirê
nafile mezin de biþewite”
þevþevok barçêmk þewk çengala ku pê masî
þexte zîpikên girs; teyrok tên girtin; sincaq
þevtirsk nexweþiya ji þe- þewl þemal, rewneq
vereþê þewl dan rewneq dan
þevyar nêçîra bi þevê þewlok amûreke gêrebayî
þew dermanekê þîn î gelêrî ya ku piþtî çûna gêreba-
ye û ji bo pir mebestan yê tê pêxistin
tê bikaranîn *“þew û þe- þewlpîv amûra ku leza
kir, li ba þivanan yek in” rewneqa heyî dipîve
-þew û þekir ji hev nas þewq 1. þemal 2. ronahî
nekirin baþî û nebaþî ji 3. çirûska boþ *“dilê fi-
hev veneqetandin reh, þewq û çira ye”
þewat 1. sotin 2. agirpêke- -þewq vedan çirûsk ve-
tin 3. jan *“þewat bi dan
erdê keve, ter û hiþk tev -þewqê dan newqê tu di-
diþewitin” bêjî qey pir pak e lê di
-þewat berdan dilan pir rastiyê de ne wisa ye
êþandin þeyda sewdaser
þewate 1. ardû 2. agirê ku þeydatî sewdaserî
pê êgir pê dixin þeyîn/diþeye/biþeye

386

(hesp) hîrîn, þêyeþê kirin
þeyt 1. toterîk 2. taye
þeytan cinê ku ji Cn. A-
dem eleyhiselamî re sic-
de nebiriye, Iblîs *“þey-
tanê merivan, bi meri-
van re ye”
-þeytan dibêje... heke li
dû nefsa xwe herim ez
dê...
-þeytan pê kenîn cinabet
bûn
-þeytên zor dayê nefsê
zor lê kir ku ji rê derxe
þeytanî fesadî û xirabî
þeytanî kirin fesadiya hi-
nekan li ba hinekên din
kirin
þeytanok cureyekî bihu-
kên ku di qalikekî hele-
zonî de ye û pir dereng
dimeþe
þê dengê hîrehîra hespan
þêl 1. kêla dirûnê 2. dirû-
nên girs
þêlandin/diþêlîne/biþê-
lîne [I] hêk meyandin
þêlandin/diþêlîne/biþê-
lîne [II] 1. xesp û kosp
kirin 2. talan kirin 3. di-
zîn
þêlav 1. lehî, lêkend 2. co-
þî û peroþî
þêlavk 1. ava kils an jî bo-
yaxê ya ku pê dîwar tên
rengandin 2. ava þêlo
þêlik cureyekî zêd e û di-
þibihe nîskên kesk
þêr
þêlim cureyekî sewziyên
ji malbata tiviran e
þêlimtirþk tirþiya þêliman
þêlî nezelal
þêlî bûn 1. zelaliya tiþtê
avî winda bûn 2. zelali-
ya bînahiya çavan winda
bûn *“av, di serekaniyê
de þêlî dibe”
þêlî kirin 1. zelaliya tiþtê
avî winda kirin 2. zelali-
ya bînahiya çavan winda
kirin
þêlîn/diþêle/biþêle
(hêk) meyîn
þêl kirin 1. kêl kirin 2.
girs dirûn
-þêl li þintira xwe nexis-
tin gincirên xwe nedirûn
û pê de daliqîn
þêlo þêlî
þêlþêlî kirin 1. kêlkêlî ki-
rin 2. bi kêlên girs û se-
robero dirûn
þêmûg pêderî
þên dilveker, þeng û þox
þênahî 1. þengî û þoxî
2. rengînî *“herin þêna-
hiyan, pirs bikin ji zaro-
kan”
þênber 1. tiþtê berbiçav
2. dîtî û bînayî
þênî 1. niþtecih, akincih 2.
dêman, ehalî
þên kirin bûn sedema
kêfxweþiyê
þêr 1. cureyekî heywanên
çolê ye û diþibihe pilin-
387
þêrane
gan lê serconcix e 2. e-
gîd *“cihê þêran, rovî lê
dikin gêran”
þêrane 1. wekî þêran 2.
kesê çavnetirs
þêranî 1. þêrkî 2. wêrekî
3. egîdî
þêrdil mêrxas
þêrejin jina wekî þêran
þêrgeh warê þêran
þêrpence penceþêr, cure-
yekî nexweþiyê ye
þêrza têjikê þêran
þêst hejmara 60’î, deh heb
þeþ
þêstem(-în) di rêza þêstan
de
þêt [I] 1. dînik 2. totikvala
-þêt bûn dîn bûn
-þêt kirin dîn kirin
þêt [II] 1. kêzim 2. þiva
mezin
þêtî 1. dîntî 2. totikvalatî
þêtxane nexweþxaneya dî-
nan
þêwaz 1. uslûb, fesal 2. a-
wa, tehr
þêwe çawaniya pêkhatina
tiþtan
-þêwe û naverok dîtbari-
ya hundirîn û derveyî
-bi vî þêweyî bi vî awayî
þêwekar kesê ku ji têlên
zîvîn xemlan çêdike
þêwekarî hunera zîvhû-
nanê
þêwenasî zanistên ku pis-
poriya wan li ser naskiri-
388
na þekl, dirûv û awayê
wan e
þêwirgeh cihê danûstana
agehiyan
þêwirîn/diþêwire/biþê-
wire 1. ramana yekî
wergirtin 2. danûstan
*“berê biþêwire, piþt re
bikire”
þêwirmend hêvojkarê a-
gehiyên durist; rawêjer
þêwr di babetekî de wer-
girtina ramana pispore-
kî; rawêj *“þêwr, bi dî-
nan re nabe”
-þêwr gerandin li hev ci-
vîn û babetek nîqaþ kirin
þêx serokê terîqetê *“þêx
ne batil in, bi serê wan
de hatine”
þêxanî cureyekî lîstika go-
vendê ye
þêyeþê dengê hîrehîra
hespan
þêyeþê kirin (hesp) hîre-
hîr kirin
þêz 1. cureyekî geneyên
bizinan e 2. mêþa hes-
pan
þibake pace
þibihandin/diþibîne/bi-
þibihîne tiþtek (di tay-
betmendiyan de) wekî
tiþtekî din dîtin
þibihîn/diþibihe/biþibi-
he tiþtek (di taybetmen-
diyan de) wekî tiþtekî
din bûn
 þilepor
þidandin/diþidîne/bi- hirî, liva û mû bi þehî
þidîne 1. guvaþtin 2. qu- zax kirin
raftin 3. pêçan 4. muh- þikîn/diþkê/biþkê þkîn
kem girêdan 5. paçik ki- þikra bi mebesta..., bi ni-
rin yêta...
þidîn/diþide/biþide 1. -þikra sibehê ve bi niyêta
muhkem bûn 2. lê hatin sibehê ve
hev 3. xurt bûn þil [I] 1. tiþtê ku aviyek tê
þifa pakbûna ji nexweþi- geriyaye; neziwa 2. avî
yekê 3. bi têhn *“ban qul be,
-þifa dîtin ji nexweþiyê binban þil e”
rizgar bûn -þil bûn 1. av bi ser de ri-
þifre razepeyv jîn 2. baran bi ser de ri-
-þifre avêtin ber raze- jîn
peyvek jê re çêkirin -þil û pil bûn ser û kinc
þiftî zebeþ giþ bûne weke avê
þik guman, þubhe -þil kirin 1. av bi ser de ri-
þikandin/diþkîne/biþ- jandin 2. li ber av an jî
kîne þikandin baranê dan sekinandin
þikarte 1. kel û melên aîdî *“barana havînê, þil kir
jinê 2. çandiniya kesê ku binê kulînê”
cot û cobarê wî bi xwe þil [II] 1. þileke 2. kêmen-
tuneye dam
þikbir 1. pêhesiyayî 2. -þil bûn seqet man
navtêdayî þilahî 1. rewþa têgerîna a-
þik birin 1. pê hesîn 2. viyekê; neziwatî 2. rew-
guman kirin þa seqetmanê
þikdar waswasok þile 1. cureyekî gulan e 2.
þikev 1. teþta nanî 2. cu- ava mêweyên guvaþtî
reyekî navgînên ser avê; þilegewr rengê ku bêteþe
kelek ye û baþ diyar nabe
þikevik 1. xweliya ku pê þileke 1. kesê ku enda-
kûzik tên çêkirin 2. cê- meke wî felc bûye; goc
rik 2. nivîþkan, kêmlebat
þikêr li çiyan qelîþtek û þilemenî 1. þilahî, têhnahî
çalên kûr û asê 2. tiþtên avî
þikinandin/diþkine/biþ- þilepor endamê zayendî
kine 1. por þeh kirin 2. yê jinan

389
þilêl
þilêl giloka hewirmiþî
þilf 1. kêrik 2. rût
-þilf û tazî rût û repal
þilfik 1. di alavên qutki-
rinê de beþa hesinî 2. rût
û uryan
þilik nermahiya di serê za-
rokên viringî de
þilî 1. baran, bariþ 2. têh-
nahî
-þilî û þoyî baran û lêkend
þilop kinîþt
þilope barana ku berf jî pê
re dibare
þilopilo tiþtê ku riwînek bi
ser de rijiyaye
þilopilo bûn tiþtê avî bi
ser de rijîn
þilove berfa ku dihele
þiloxe bendikên solan
þilp dengê þeqamê û þepi-
landina dêv
þilpeþilp 1. dengê birêve-
çûna di nava avê de 2.
dengê þepilandina dêv
þilpeþilp kirin 1. xwiþex-
wiþ kirin 2. milçemilç ki-
rin
þilûr tiriyên negihiþtî
þilxe refeke mêþhingivan
þim sola werziþê ya sivik
þima finda ku ji kewara
mêþhingivan hatiye bi-
destxistin
þimareng cîleya biriqan-
dinê
þimaþe keþe
þimik pêlavên dorvekirî û
390
qulqulî, galik, pêpûçk
-ji þimikê heta kumikê
ji kincên seran hetanî
kincên lingan
þimþal 1. bilûr 2. pîpik
þimþat þemîtok
þimþimot þemîtok
þimþîr 1. þûr 2. cureyekî
darên ku belçikên wê
tim þîn in
þindok 1. nemêr 2. bêkêr
-þindokê mêran kesê ku
di dilqê mêran de ye lê
tu mêranî jê nayê
þing 1. dengê þikestina
þûþeyan 2. dengê bilind
ê herikîna avê; xwiþ, xwi-
þexwiþ
þingandin/diþingîne/bi-
þingîne 1. çingandin 2.
þeqeþeq kirin 3. xwiþex-
wiþ kirin
þingîn/diþinge/biþinge
1. dengê þikestina þûþe-
yan jê hatin 2. dengê bi-
lind ê herikîna avê jê ha-
tin; xwiþîn *"gulan e,
þingîna dasan e"
þingînî dengê þingînê
þingeþing þingîniya dom-
dar
-þingeþinga nalan û hî-
rehîra hespan dengên
têvel ên þer û talanê
þintir gincir
þintirandin/diþintirî-
ne/biþintirîne 1. þan-
din hatenehatê 2. têk bi-

rin
þintirîn/diþintire/biþin-
tire 1. çûn helakê, çûn
hatenehatê 2. têk çûn
þip- pêþgireke ku wateya
heyî xurtir dike
-þipþidiyayî baþ-þidiyayî
-þipþîn þînê esmanê çik-
sayî
þipne þene, xermaþe
þiqitîn/diþiqite/biþiqite
1. þimitîn 2. xijikîn *“bi
dest biþiqitî dikari xwe
bigirî, bi ling biþiqitî di-
karî xwe bigirî, lê bi
zimên biþiqitî tu dê herî
û herî”
þir 1. tembel 2. westiyayî
3. dengê xurt ê barana
boþ
þiratî teralî
þir bûn 1. xav bûn 2. bê-
zar bûn
þirb cureyekî daran e
þirdan gerdenî *“þirdana
zêran winda kir, pey mo-
riya hecîyekî sêsed gaz
rê da ber xwe”
þirebaran barana boþ a bi
deng
þireþir xwiþexwiþ
þireþir kirin xwiþexwiþ
kirin
þirên xwiþexwiþ
þirik 1. qulik 2. rêþî 3. gu-
lik *“þirîk þirîkan jîr di-
kin, hêwî hêwiyan pîr di-
kin”
þitî
þirikþirikî gulikgulikî
þiringe amûra ku pê der-
manên avkî li nexweþan
tê xistin
þirîk 1. hevkar, hevpiþk
2. hevpar *“simbil bû
firîk, mele bû þirîk”
þirîn [I] 1. þekirîn 2. tahm-
xweþ
þirînahî çêja tiþtên þekirîn
þirîn bûn 1. tahma þêkir
tê de hebûn 2. tahm-
xweþ bûn *“bi gotina he-
lawê, dev þîrîn nabe”
-þirîn kirin 1. tahma þêkir
tê de pêk anîn 2. tahm-
xweþ kirin
þirîn [II] 1. bedew 2. qe-
þeng *“kezeb çiqasî þi-
rîn be, þîret jê re ewqas
þirîntir e”
þirînmeh meha pêþîn a
bûk û zavê
þirît weris
þirjaw layiq, seza
þirjaw bûn layiq bûn
þirjaw dîtin layiq dîtin
þir kirin sistî kirin û xwe
ranegirtin
þirp 1. tavilê 2. ji niþkê ve
3. bê navber û pê re
þirtik zirîçka çavan; þirav
þitil darên viringî an jî çi-
qilê daran ê ku ji nû ve
tên çikandin
þitilgeh 1. zeviya þitilan
2. firoþgeha þitilan
þitî þimþat
391
þitî bûn
þitî bûn þimþat bûn þiyan/diþê/biþê 1. pê ka-
þitî kirin 1. þimþat kirin rîn 2. pêk anîn
2. rihê xwe baþ kur kirin þîfon qedîfe
þito kesê ku rihê xwe kur- þîlan cureyekî mêweyan e
kiriye û fortê bedewbû- *“demek a gulê ye, yek a
na xwe dike þîlanê ye”
þiv çiqekî darê yî nîvreq e þîlaq parçeyê biyanî yê ku
û þivan pê pêz diajon; ço dikeve çavan û pê diêþin
þivan kesê ku diçe ber pêz þîlav xweþav
û wan diçêrîne; çovan þîlavk endamekî ku piþt
*“þivanê jêhatî, pêz na- aþikê ve ye û xwe digi-
de guran” hîne rûviya duwazde-
þiverê riya teng a ku tenê girê
bi piyan tê de tê meþîn þîmk pêderî
þivir cureyekî sewalên þîn [I] 1. reþgirêdan; ma-
çarpê yên çolê ye; ask tem 2. taziye *“þîna tev
þivî xêza çikeçik êlê þahî ye”
þivîþiviyî tiþtê ku tê de -þîn girêdan reþ girêdan
xêzên çikeçik hene þîn [I] rengê esmên; hêþîn
þiwîn berhem, karpêk þîndar kesê ku kesekî wî
þiwît cureyekî çêreya ku miriye; xembar
nepijî tê xwarin; qiçî þîne rengê diþibihe þîn
þixab behreme þînboz rengekî di navbe-
þixate qutiya kibrîtan ra þîn û kesk de ye
þixir 1. dara bêber 2. pa- þînok cureyekî daran e;
lanê darînî kezwan
þixre neqlkirina çandiniyê þîqeþîq dengê domdar ê
ji zeviyê li bal bênderê cûtina benîþtî an jî rêve-
ve çûna sewalên naldar
þixul 1. kar 2. xebat 3. îþ þîp ava herikbar a ku ji ci-
*“aþ þixulê xwe dike, hekî bilind dirije
çeqçeqok diranê xwe þîpik þîpê biçûk
diþkîne” þîr adana ku di her guhanî
þixulandin/diþixulîne/ de heye *“þîrê kerê, ji
biþixulîne xebitandin cehþa kerê re ye”
þixulîn/diþixule/biþixu- -þîrê helal mêtin di male-
le 1. xebitîn 2. (pêketi- ke qenc de hatin dinyayê
na êgir) domdar bûn û wisa jî mezin bûn

392

-þîrê zikmakî ji dêv û
pozî re anîn pir tenge-
zar kirin
þîranî xwarinên ku þekir
dikeve tev
þîrbirak du kesên ku þîrê
diyekê mêtine
þîrbirinc cureyekî xwari-
na ku ji þîr, þekir û birin-
cî tê çêkirin; birinceþîr
þîrder sewalên bi þîrê gu-
hanên xwe têjikên xwe
dimêjînin
þîre 1. ava rehekan 2. ke-
resteyekê çir ê ku pê
pirç tên rûçikandin
þîregermî 1. saregermî 2.
ava hênik *“ava biharê
çiqasî þîregermî bibe jî,
nikare birincî bipijîne”
þîret 1. nesihet 2. tembîh
3. hêvojkarî *“heta þîre-
tan li xelqê dikî, qûna
xwe biþo”
-þîret lê kirin tembîh ki-
rin, hêvotin
þîreve kirin 1. zarok/se-
xele ji þîr veqetandin 2.
zarok hînî xwarinê/sexe-
le hînî çêrînê kirin
þîrêz 1. çêreyeke ku jê ze-
liqok/çesp tê bi destxis-
tin 2. zemq *“helaw, ji
þîrêzê çênabe”
þîrêz kirin bi hev ve zeli-
qandin
þîrfiroþ firoþkarê adana
ku ji guhanên sewalan
þît
hatiye dotin
þîrhe dîwar
þîrhe kirin dîwar kirin
þîrheram 1. bêar 2. ne-
baþ
þîrheramî 1. bêarî 2. ne-
baþî
þîrî di rengê þîr de
þîrmaq þeqam, sîle *“þîr-
maq, li gorî rû ye”
þîrove kirin 1. rave kirin
2. îzah kirin
þîroveker raveker
þîrqandin/diþîrqîne/bi-
þîrqîne dengê birûskê
yî tîz ji tiþtekî derxistin
þîrqîn/diþîrqe/biþîrqe
dengê birûskê yî tîz jê
hatin
þîrqînî dengê birûskê yî
tîz
þîrþêrk cureyekî þirînahi-
ya ku ji þîr, þekir û ardê
birincî tê çêkirin
þîþ hesinekî dirêj î zirav ê
ku ji bo pir armancan tê
bikaranîn
-(tiþtek) þîþî cihekî kirin
tê re kirin
þîþik tîrikên hesinî yên ku
pê fayke, gore û hwd tên
hûnan
þîþ kirin 1. bi þîþan jê re
sîperek kirin 2. tê re ki-
rin
þît [I] þimþat, tîl
þît [II] aþît, þepe
393
þît
þît [III] zêrevan *“mirovê þkîn/diþkê/biþkê *“cêr
þît, bi dilê pît?” di riya avê de diþkê”
þîv xwarina danê êvarê þofar sîxur
*“axayê me Pilo, þîva ke- þofarî sîxurî
rê me bû çilo” þohret navdarî *“þohreta
-þîva miriyan sedeqeya çeman dar û bî, þohreta
serê miriyan a ku xiz- bûkan þar û temezî”
mên wan ên sax didine þom bêpêpal, bêyom
xizanan þonik darikê ku pê kinc û
þîvik xwêdana ku bi laþê hiriyê diþon
mirovî ve dizeliqe þop 1. dews 2. rêç 3. de-
þkandin/diþkîne/biþ- lav *“hirç dîtiye, li dû þo-
kîne 1. þkestandin, par- pê diçe”
çe kirin 2. derizandin þopger 1. rêçajo 2. delav-
3. derb lê xistin dayî
þkeft kunên mezinên di þop gerandin rêç ajotin
çiya û erdê de; mixare þopik 1. zirzeya deriyê
þkestek 1. derz, cerx, darînî 2. endamê zayen-
qelþ 2. derb dî yê nêrzayan
þkestin/diþkê/biþkê 1. þop vekirin 1. delav dan
derizîn 2. derbe xwarin 2. rê vekirin
3. hûr bûn *“bextê feqî- þor [I] bixwê, tirþ *“þirîn û
ran hebûya, gîsnê wan di þor, keçel û kor, li cem
axa nerm de nediþkiya” hev nabin”
þkestî 1. derizî 2. der- þor [II] xeberdan, gotin
bexur *“jin darê þkestî *“þora xirab, zû digihêje
ye” þûna xwe”
þkev nanê ku ji hevîrê bê- -þorê berê gotinên pêþi-
hevîrtirþ hatiye pehtin; yan
lewaþ þor [III] nizmkirî, daxistî
þkevik çaviyên terazûyê -þor bûn çemîn
þkêr 1. zinarên mezin 2. -þor kirin çemandin
hendef 3. qûçê keviran -lêva xwe þor kirin lêva
þkêvlatok kûsî xwe çemandin/daxistin
þkinandin/diþkine/biþ- þoravk 1. ava bixwê ya ku
kine þeh kirin penîrê teze dikinê 2. ava

394
 þûn
tirþînê þox û þeng 1. çîç û vîç 2.
þorax erdê þorge cazibedar 3. jina qûnek
þorbe cureyekî xurekê av- *“þox û þeng e, bi nav û
kî ye *“þorbe, zik dike deng e”
torbe” þulux kesê ku dike qîjevîj;
þorbehûr xurekê ku ji hûr qîjqîjok
û pizûran tê çêkirin þuluxî qîjevîj
þorbenîsk xurekê ku bi þuluxî kirin qîjevîj kirin
nîskan tê çêkirin þun paþ
þorbeþîr xurekê ku ji þîr û -þun de çûn paþ ve çûn
pirinc tê çêkirin; þîrbi- -þun de xistin paþ ve xis-
rinc tin
þorebî cureyekî daran e -þun de man paþ de man
þoreþ xebata çekdarî ya ji þutî þitî
bo standina mafekê re- þû hevser
wa þûbira birayê mêrê bûkê;
þoreþger/þoreþvan en- tiyê bûkê
damê xebata çekdarî ya þûjin derziyeke stûr e û
ji bo standina mafekê re- pê devê bardan û têrikan
wa tê dirûtin; bijûn *“bi der-
þoreþgerî doza mafekî re- ziyê neçe ser þûjinê”
wa bi riya muxalefeteke þûkil hevserê nazenîn
çekdar þû kirin 1. mêr kirin 2.
þorge erdê ku di xweliya zewicîn
wê de þorahî heye û çêre þûl [I] hevûrî
lê hêþîn nabe þûl [II] þêl
þoristan þorge -þûl kirin þêl kirin
þorxweþ zimanþîrîn þûm nehs
þoþban birazava *“kî þoþ- þûm bûn nehs bûn
ban e, ew poþman e” þûmirî 1. jinebî 2. mêrebî
þov zeviya cotkirî ya ne- þûmî nehsî
çandî þûm kirin nehs kirin
-þov hiþtin erd cot kirin û þûn 1. dews 2. war 3. cih
di wê salê de neçandin *“kevirê giran, di þûna
-þov kirin erd cot kirin lê xwe de birûmet e”
neçandin û sala dîtir -þûna yekî girtin 1. cî-
çandin niþîniya yekî kirin 2.
395
þûndiyarî
dewsa yekî vala nehiþtin
-þûna bav/dê/xwîþk/bi-
rayê min de ye ez bi
çavê nebaþiyê lê na-
nihêrim
-þûna zarokî guheran-
din binê wî paqij kirin û
bi pîneyên paqij girêdan
þûndiyarî xelata ku
berdêla xelateke dayî ye
*“diyarî qesp e, þûndi-
yarî hesp e”
þûnewar 1. mekan 2. we-
lat
-þûnewarên kevn kevne-
warên dîrokî
þûnguhêztin cihguheran-
din, levguherandin
þûnkar kesê ku li þûna
berpirsekî kar dike; cîgir
þûnpê/þûnpêk 1. dewsa
piyan a ku li ser axê, he-
riyê û berfê diyar dibe
þûntilk dewsa tiliyan a ku
li ser berf, herî û hwd di-
yar dibe
þûr çeka hesinî a ku berê
þervanan pê ceng dikir
*“þûrê tazî, xwînê dix-
waze”
þûrbaz kesê ku þûran baþ
bi kar tîne
þûre 1. barût 2. pîþo
þûrkêþ kesê ku jidil û bi
396
awayekî pisporane bera-
vaniyê dike
þûrmasî cureyekî masi-
yên zeryayî ye û nikilê
wî dirêj e
þûþ leclecok
þûþe bûjeneke þkestok û
zebloq a ku jê camên pa-
ceyan û hwd tê çêkirin;
abegîne *“dil weke þû-
þeyê ye û zû diþkê, lê de-
reng dicebire”
þûþî kirin (di zimanê za-
rokan de) þûþtin
þûþtin/diþo/biþo bi avê
paqij kirin *“mêran mêr
kuþt, Senemê hûrî þûþt”
-bi heft ava hatiye þûþ-
tin 1. pir paqij e û hati-
ye tehfîrkirin 2. pir baþ e
3. zelal e
-þûþt ji heriyê avête ser
dara diriyê ji dêla ku
kil bike çav derxistin
þût [I] þeklekî ku binê wê
biber û girover e lê serê
wê kêmber û tûj e
þût [II] 1. kone, xasûk 2.
bênamûs
þûtik kembera navê
þûv þov *“bila þêrê þûvê
be, bila ne qopqopê bên-
derê be”
þûv hiþtîn þov hiþtn
 T
t/T tîpa bîst û çaremîn a
alfabeya kurdî ye; deng-
dareke ku cîderka wê di-
ranî ye, awayê belavbû-
na wê girtî û hiþk e
ta [I] 1. bend 2. têla porî
*“ta bi ta dibe rih”
-tayê li dû þûjinê kesê ku
hevsarê kar û barên wî
di destê hinekan de ye
-ew tayê tenê ye piþtmê-
rên wî tunene
-tayekî jê bikþînî sed pî-
ne dê jê bikevin 1. tu
dibêjî qerpal êdî riziya-
ne 2. pîneyên kincan bi
tayekî bi hev ve sekinîne
ta [II] teref, alî
-tayî hev kirin 1. danîn
ber hev 2. rû bi rûyî hev
kirin 3. qiyas kirin 4.
hevrû kirin *“jin dirêse,
belê nizane tayî hev bi-
ke”
-ta girtin alî girtin
ta [III] qat, taq
ta [IV] cureyekî nexweþiyê
ye *“ta, ji mirinê çêtir e”
-ta lê rabûn heraret lê
rabûn
-lerza tayê (ji ber herare-
ta nexweþiyê) awayekî ri-
cafa xeternak e
ta [V] hinkuf, deng
-tayê terazûyê tasikeke
te-razûyê
-tayî wî kes tune dengî wî
kes nîn e
ta [VI] heta
-ta roja îroyîn hetanî vê
rojê
ta [VII] çiqê darê
tab roniya rojê
tabir dermanên dijî nex-
weþiya tayê
tabût 1. darbesta miriyan
2. qûn, tilor
tac pûþiya serê mîran a ku
elameta serweriyê ye
*“aqil taca zêrîn e, li
serê her kesî nîn e”
taf 1. bela 2. nexweþî
tafîl/tafîr tehfîr
taet ibadet, bendetî *"xe-
wa aliman, çêtir e ji tae-
tên sofiyan"
tagir terefgir, alîgir
tagirî alîgirî
tagirî kirin alîgirî kirin
tahde 1. zulm, sitem 2. a-
zar
-tahde lê kirin 1. bi nehe-
397
tahm
qî lê dan 2. azar lê kirin
tahm 1. seheka ku ziman
tê derdixe 2. çêj *“her
kes, tahma devê xwe di-
zane”
tahmijîn/ditahmije/bi-
tahmije bi çêja tiþtekî re
kêfxweþ bûn
tahmik xwarina ku di da-
fikê de tê danîn
tahm kirin 1. bi zimên tê
derxistin 2. çêja tiþtekî
nihêrîn
tahmsar bêtahm, bêçêj
tahmtîtik biçêj, bilezet
tahmûsk qelþ û qalikdana
ku di lêvan de çêdibin
tahmzêr avzêr
tajî cureyekî heywanên
nêçîrê yî sivik û zirav e;
diþibihe kûçikan lê pir
beza ye *“me girt tajî,
derket toltajî”
takekes kesayet, ferd,
þexs
takekesî ferdî, þexsî
tal [I] tehl
tal [II] vala
-tal kirin vala kirin
talan standina malê xelqê
bi darê zorê *“talana
mûstangê, livek ceh e”
talan kirin çopandin
*"zanîn, nayê talanki-
rin"
-talan û tiraþ kirin her
tiþtê heyî ji binî ve birin
talaz toz û xubar
398
talde 1. cihê ku bîner
nabîne, cihê ku tav lê na-
keve; qûze 2. berqef
*“taldeyê þêran, ji sitara
rûviyan çêtir e”
talih siûd, bext *“talihê
rindan xirab e”
-talih çê hatin kar li hev
hatin
talî dawî
tal kirin vala kirin
tam [I] tehm
tam [II] 1. bêqusûr 2. bê-
kêmasî
taman fetrûma rehekan
taman kirin fetrûm kirin
tamjimare jimareyên we-
kî 1,2,3 û hwd ên ku
wekî 1.3, 0.5 û hwd ne þi-
kestî ne
tan dîwarê ji qêmîþ; ko-
tanî, çît
tana hawarî
-tana hatin hawarî hatin
tanc desthilatî
tang 1. tûþ 2. alî *“her
kes, royê di tanga xwe
de dibîne”
tanût tinaze, qerf
tapan darê meht ê ku li
ser kersengên erdê cot-
kirî tê gerandin da ku
bipelixin û hûr bibin
tapik [I] dafik, tele
tapik [II] lûtke
tapir tivinga nêçîrê
tapî penageh
taq 1. dîwar 2. qat

taqiçk dîwarekê nizm ê
ku li serê tê rûniþtin
taqet hêza þiyanê; qu-
dûm, mecal *“dil heye,
taqet tuneye”
taqî azmûneke ku ji her
pirsekê re çend vebi-
jêrk hene û lêbelê ji
wan yek tenê bersiva
rast e
taqîgeh cihê ceribandi-
nên zanistî
taqî kirin azmûn kirin
tar [I] xîm, hîm, bingeh
tar [II] 1. xeleq, xeleqa
dorê 2. qawêr, gergere
3. amûreke çinînê ye
*“palê xerab, das û ta-
rê diguhêre”
-tara bêjingê gergereya
seradê
tar [III] tax
-tara guhê bajêr taxa ku
ji navenda bajêr dûr e
tar [IV] lîs
tar [V] þaþik
tar [VI] katara stûyî
tar [VII] kit
-tartarî kitkitî, belawela
-tar û mar belawela
tar [VIII] kêf
taraw 1. nefy, tehcîr 2.
penaberiya mecbûrî
tarawgeh 1. cihe sir-
gûnê; menfa 2. penage-
ha bêgaviyê
tarî 1. tîr û girtî, nezelal
2. tarîban û neronak
tart
*“di tariyê de, çira ro
ye”
tarîban rewþa bêronahi-
yê
tarî bûn 1. êvar bûn 2.
reng girtîtir û tîrtir bûn
3. rewþa bînahiya ça-
van xera bûn
tarîgewrk þevereþa pê-
þîn û paþîn a þevê
tarîgan cureyekî zêd e û
diþibihe gênim
tarî kirin 1. êvar bi ser
de anîn 2. reng girtîtir
û tîrtir kirin 3. rewþa
bînahiya çavan xera ki-
rin
tarîparêz dijberê pêþke-
tinê; tedhîþkar
tarîparêzî dijberiya pêþ-
ketinê; tedhîþkarî
tarîstan þevereþa ku he-
mû deverê radipêçe
tarîtî rewþa bêronahiyê
û nezelaliyê
tar kirin par ve kirin
tarmilandin/ditarmilî-
ne/bitarmilîne qemî-
çokî/qerçûmekî kirin
tarmilîn/ditarmile/bi-
tarmile qermîçokî/
qerçûmekî bûn
tarovaro belawela
tarovaro bûn ji hev be-
lav bûn
tarovaro kirin belawela
kirin
tart parçeyê ku bi dirêja-
399
tartale
hî hatiye qutkirin nan de cihê bêhnvedan
tartale pirtevekirin û û dembihurandinê yî
standina malê xelqê; o- ku tav lê dide û av lê
xilme heye
tas/tasik amaneke avê tavgestî birîna ku ber
ya hera biçûk e *“tas tîrêjên tavê maye û hil-
çingiya, ha rast ha de- pingiriye
rew” tavgestî bûn (birîn) ber
-tasa sêrî tepika seriyî tavê man û werimîn
-tasek ava sar bi ser de tavilê 1. talîkê 2. wê
vexwarin 1. hêvî jê bi- gavê û bênavber 3. pê
rîn 2. dest jê veþûþtin re û niþkê ve
3. ji kîs çûyîn û êdî ve- tavistan havîn
negerîn tavî barana kêm a ku ne
taswas þaþopaþo domdar e
taþtê xwarina danê sibe- tawan 1. guneh 2. sûc
hê *“taþtê di hênikahiyê -tawanê abûrþikên sûc
de, þîv di ronahiyê de” û gunehên ku ji anora
tat [I] kesê ku di axafti- mirovî digirin
na xwe de dianiqe; lal tawanbar 1. kesê ku gu-
tat [II] kesê ne ji êlê; pê- nehek lê tê barkirin 2.
girtiyê dereke kesê ku sûcek lê tê bar-
tatêl/tatûl xema ku ji kirin
ber nediyariyê pêk tê; tawanbar kirin 1. gu-
meraq neh lê bar kirin 2. sûc
tatêl ketin dil û hina- lê bar kirin
van ji ber bilaniya ka- tawankar 1. gunehkar
resatekê xemgîn bûn 2. sûcdar
tav 1. gerestêrka rojê 2. tawan-nasî pisporiya a-
roniya rojê *“tav bavê, wayê pêkhatina sûc û
av diya zeviyan e” gunehan
-bi tavê re hatin û bi tawe amaneke malê ya
teyrokê re çûn bi de- ku tehtevêlkî ye û tê de
rengî bi dest ketin û bi xurekên zûpij tên peh-
lez ji dest çûn tin; boçesêlîn, miqilk
tavehîv heyva çardeþe- tawis 1. li cem kurdên
vî; heyveron, nîma berê navê pûtekê tavê
tavgeh di bihar û havî- ye 2. cureyekî teyrên

400
 Tecal
dîmenxweþ û rengîn e te awayê tewandî yê cî-
*“heçî dîtina tawisî navka /tu/yê
bivê, divê germa Hin- -te dît kanî li ser danî
distanê jî qebûl bike” warê ku te ecibandiye
tawî kesê ku bi nexweþi- ne tu war e
ya tayê ketiye teba 1. kes an jî tiþtê nedi-
tawî bûn tûþî nexweþiya yar 2. cinawir *“teyr bi
tayê hatin per û baskên xwe, teba
tawûg taxûk bi qîl û diranên xwe, mi-
tax 1. birek malên gund rov bi hiþ û fehmên xwe,
an jî bajarekî; mehele digihêjin meqseda xwe”
2. desteya ji heman tebane derpiyê kurt
malbatê tebat sebr û sebat
taxim desteyeke têkûz tebatî (r) hevoka ku kir-
-taximê sîng û beran deyê wê ne diyar e
ber û pêsîrên jinan tebat kirin sebr kirin
taxurk nasirge, girgirok Tebax Gelawêj *“tebax e,
taxûk alava barkêþiyê ya tiriyan raxe”
ku li ser berfê tê þemi- tebek 1. zag 2. cureyekî
tandin nexweþiya dev û lingên
taybet wesfên ku aîdî sewalan e
yekî tenê ne tebeq cureyekî nexweþi-
taybetî 1. xusûsiyet 2. yê ye
rewiþt tebeqe 1. qat 2. tetqal
-bi taybetî nemaze tebitandin/ditebitîne/
taybetmend xwedanre- bitebitîne 1. aþt kirin,
wiþt arimandin 2. veterisan-
taybetmendî rewþa kes din
an jî tiþtê ku xwediyê teber tevir
hin wesf û rewiþtan e tebitîn/ditebite/bite-
taye 1. toterîk 2. þeyt bite 1. aþt bûn, arimîn
taytore 1. sersar û bê- 2. veterisîn
kêr 2. olintî û yax tebo cureyekî kêzikên
taze teze ku bi xwîna giyanewe-
tazî 1. rût, uryan 2. xi- ran dijî
zan *“qûna tazî, tem- tebûr þene
bûrê dixwaze” Tecal Decal
tazûg taxûk -palanê kerê Tecêl karê

401
tecrîd
ku naçe sêrî û tim di-
feþkile
tecrîd 1. rûtkirin 2. te-
nêhiþtin
tedhîþ tirsandin û teh-
dîdkirin
tedhîþkar eþqiya, rêbir
tedhîþkarî eþqiyatî, rê-
birî
tefandin/ditefîne/bi-
tefîne vemirandin, ve-
kuþtin
tefîn/ditefe/bitefe ve-
mirîn, vemirîn
tefþ parçeyê ku di carekî
de hatiye birîn
tefþik tiþtê ku tê de qa-
biliyeta qutkirinê heye
-diranên tefþik diranên
ku bi kêrî gestkirin û
qutkirinê tên
tefþî tefþo
tefþo amûreke xeratiyê
ya ku bi kêrî birîn û da-
rotina darikan tê
teftî þorbeya gênim
tef û tal pel û pot
tegel þêl
tegel kirin þêl kirin
tegere egletî, asteng
tehisandin/ditehisîne
/bitehisîne 1. dehfan-
din 2. hilisandin
tehisîn/ditehise/bite-
hise 1. xwe li ser pi-
yan negirtin 2. hilisîn
tehîn doþava kunciyan
tehjî tajî
402
tehl 1. neþirîn 2. tûj 3.
biazar *“giyayê hewþê,
tehl e”
tehl bûn 1. þirîn nebûn
2. (tahm) tûj bûn 3. ji
azarekê êþîn *“gayê
baþ, bi serbaran tehl
dibe, mêrê baþ bi xere-
ban tehl dibe”
tehlî 1. neþirînî, tûjî 2.
azar û rexne 3. cure-
yekî çêreya ku binçirka
wê tehl e û di derman-
saziyê de tê bikaranîn
-tehlî û niç gilî, qazinc
û rexne
tehl kirin 1. þirînahî jê
birin 2. tahm tûj kirin
3. bi azarekê êþandin
tehn gotina tûj
-tehn lê dan 1. berî dan
2. gotina tûj jê re kirin
tehr awa, celeb
tehre kelegerma havînê
ya dema nîvroyan
teht kevirê meht
tehtevêlkî rast û tenîsk
-legana tehtevêlkî ama-
na xwarinê ya ku zêde
ne kûr e
tej [I] 1. berik 2. (beriya bi
hev ve dirûnê) her parçe-
yekî kon
tej [II] bazar
-tej kirin bazar kirin
tejane 1. erdê ku her çar
aliyên wî bi çiyan ve
rapêçandî ne û ava he-
 telp
mû aliyan dikiþe na- telaþ 1. kelefeyê tayî 2.
vendê 2. kana made- arekê ku ber darên qut-
nan kirî dimîne; talaz
tek bê awarte yek tenê telaþe coþiya ku bi xwe re
-tek û tûk kêm caran þaþwaziyê tîne
tekandin/ditekîne/bi- tele 1. rastahiya ku di nav
tekîne 1. çelqandin 2. xilxileyê keviran de ye û
hejandin li cihekê asê ye 2. dafik,
tekane yekane kemîn
tekbîr gotina “Allahu Ek- -ketin teleyê ketin ke-
ber!”ê mînê
-tekbîr anîn “Allahu Ek- telebkar deynxwaz
ber!” gotin telef bûn dêrz bûn
teketek yek bi yek, ye- telef kirin dêrz kirin
koyeko telemiþk dafika miþkan
tel [I] xwar teletel dizîka û veþartî
-tel kirin xwar kirin -teletel payîn dizîka û ve-
-kumê xwe tel bigire! þartî raçav kirin
kêfxweþ be! telew dêlese, dêlegur û
tel [II] careke lêxistina mahû û ajalên din ên ku
bi qiloçan dema gonxwarina wan
-bi telan hatin hev (se- hatiye
wal) bi qiloçan êrîþî telew bûn ketin dema
hev kirin gonxwarinê û lê sor bûn
tel [III] careke lêxistina telêz yom, pêpal
bi þiva holetelê telikîn/ditelike/bitelike
-telê xwe xwarin 1. dora terikîn, (heywanên wekî
lêxistina xwe temam dêlese, dêlegur û mahû-
kirin 2. pel xwarin, gon yê) têjik anîn
xwarin teliqîn/diteliqe/biteliqe
telan parçeyek erd telikîn
telandin/ditelîne/bi- telîs derdaneke ku ji bar-
telîne 1. aþt kirin 2. danî biçûktir e
xew re kirin telp [I] 1. komeke ewran
-xwe lê telandin 1. dizîka 2. refeke çivîkan
li yekî payîn 2. dizîka ji telp [II] xwî
yekî re kemîn danîn -telpinan baþ e hin xwi-
telar 1. koçk 2. balexane yên wî yên baþ jî hene

403
telptelpî
telptelpî xwediyê kesaye-
ta guherbar
telwe dûrda ku di binê
pingana qehweyê de di-
mîne
tem [I] mij
tem [II] mija ku di nav
stêrkan de xuya dibe
tem [III] niyêt
-tem kirin niyêt kirin
temam kemilî
temam bûn kemilîn
temam kiri kemilandin
temar 1. giraniya xewê 2.
xewa giran
temartin/ditemêre/bi-
temêre 1. çal kirin, bi-
nax kirin 2. bincil kirin,
serpeçûm kirin 3. agir
vemirandin
temartî 1. veþartî 2. ve-
mirî
temaþe 1. raçavî 2. nihê-
rîn *“temaþe, ji mêwi-
jan xweþtir e”
-temaþe li paþ e ev hê lo-
lo ye û lêlê li pey re tê
-lê temaþe kirin lê mêy-
zenandin, lê nihêrîn
temaþekar bîner
temaþevan bîner
temawî mijawî
tembekî titûna kokosê
temberî tûncik, çûncik
tembûr cureyekî amûrên
mûsîqayî ye
tembûrvan pisporê jenî-
na alava tembûrê
404
teme 1. tenbîh, hiþyarî 2.
þîret
-temeya min li te bila þî-
reta min di guhên te be
-temiya bavan þîretên ku
pêþiyan li me kirine
teme kirin daxwaz kirin
temel mal û milk
temen salên jiyan an jî he-
bûnê
temendirêj kes an jî tiþtê
ku gelek salan jiyaye
temendirêj bûn gelekî ji-
yan
temendirêjî rewþa kes an
jî tiþtê ku gelek salan ji-
yaye
temenkurt kes an jî tiþtê
ku hindik salan jiyaye
temenkurt bûn hindikekî
jiyan
temenkurtî rewþa kes an
jî tiþtê ku hindik salan ji-
yaye
temerî porê ku dadikeve
ser eniyê; tûncik
temezî mêzereke reng-
rengî ya ku li dora kofi-
yan tê alandin
temirandin/ditemirîne
/bitemirîne tefandin
temirîn/ditemire/bite-
mire tefîn, vemirîn
temz karê pevekirina he-
sinên þikestî; lehîm, ke-
wandin
temizandin/ditemizîne
/bitemizîne (hesinên þi-
 tengijandin
kestî bi hev ve) lehîm ki- teng [I] 1. nefireh 2. þidi-
rin, kewandin yayî 3. kêmber *“mêrê
ten tiþtê ku cihekî digire û çê di roja teng de tê
giraniyeke wî heye; laþ fêmkirin”
tena 1. rehet û aram 2. teng [II] 1. qûþa zînê hes-
hêmin 3. aþt û negiriyayî pan 2. werisê ku pê bar
tenaf þirît, weris tên þidandin
tenafbaz kesê ku li ser tengal parxan, newq
þirît û werisan dilîze tengasî 1. destengî 2. xi-
tenahî 1. aramî 2. hêminî zanî 3. sergêjî
2. aþtî tengav 1. bêzar 2. bêhnçi-
tenbel teral kiyayî *"zivistan, tenga-
tenbel bûn teral bûn va mirinê ye”
tenbelî teralî tengav bûn 1. bêzar bûn
tenbû cureyekî heþeratan 2. bizdîn 3. aciz bûn
e; gen tengav kirin 1. bêzar ki-
tendurist kes an jî tiþtê rin 2. bizdandin 3. aciz
ku tu nexweþiyeke wî tu- kirin
ne ye; bisihet, bijûn tengayî 1. nefirehî 2. xi-
tenduristî temtêla bênex- zanî 3. xela 4. canbêzarî
weþiyê û xurtiya bedenî; 5. tengasî *“piþtî tenga-
jûn, sihet yiyê, firehî tê”
tenduristînasî zanistên tengbîn kesê ku tiþtan di
ku pisporiya wan têkil- qadeke kêmber de difiki-
darî jûnê ye re û dinirxîne; bedbîn
tendûr 1. cihê ku tê de teng bûn 1. ji firehiyê
nan tê pehtin 2. sîtila ku çendek daketin 2. kêm-
di navgînên raguhastinê ber bûn 3. þidîn
ên kevn de ardû diavê- tengerê 1. þiverê 2. riya
tinê *“zavayê li ser xezû- berteng
ran, seyê li ber tendû- tengezar bêhal, bêmecal
ran“ tengezar bûn 1. betilîn
teneke 1. hesinê qelakirî 2. hetikîn
2. debe, kod 3. navê tengezarî 1. bêhalî, bê-
giþtî yê hemû amanên ji mecalî 2. tengasî
tenekeyî tengezar kirin 1. betilan-
tenê 1. bi serê xwe 2. li- din 2. hetikandin
vek/hebek tengijandin/ditengijîne

405
tengijîn
/bitengijîne 1. dev lê
tehl kirin 2. bihêrs kirin
tengijîn/ditengije/bi-
tengije 1. di navê de
man 2. rik hatin, bihêrs
bûn
teng kirin 1. ji firehiyê
çendek daxistin 2. þi-
dandin 3. kêmber kirin
tenik zirav û nazik
tenik bûn zirav û nazik
bûn
tenikî ziravî û naziktî
-tenikiya rêvebiriyê ge-
randina kar û barên îdarî
bi awayekî dûrî nepenî û
derzagoniyê
tenik kirin zirav û nazik
kirin
teniþder çarçiveya dêrî;
rûderî
teniþt kêlek, tehêl
tenî reþahiya ku ji ber dû
û duxanê li binê feraqan
ve çêdibe *“filan kes za-
ca Helebê ye, teniya bi
don e”
-tenî girtin (ji ber dû) hîsê
pê ve girtin
-tenî kirin riswa kirin
tenîper rûpeleke rengîn a
ku dikine nava du kaxe-
zan da ku heman nivîsê
derbasî ya li binî jî bike
tenûr tendûr *“tenûr, ne-
sincire, nên napêje”
tenza kirin leva kirin, be-
lav kirin
406
tep [I] dek û dolab
tep [II] þeqam, sîle
-tepek û du tep lê xistin
çend þeqam avêtin yekî
tep [III] kêrt, gir
-tepê li pêþberî gundî gi-
rê/kêrtê li pêþpala gundî
tep [IV] rûxan
-tep bûn rûxîn
-tep kirin rûxandin
-bi ser de tep kirin bi ser
de hilweþandin
teparik parçeyê ku pê tiþ-
tên devteng tên girtin
tepedor dervankê darîn ê
ku pê devê amanên dev-
teng tê girtin
tepeserî zulm, sitem, zor-
destî
tepeser kirin tahde lê ki-
rin
tepik 1. gilfika herî û rêxê
2. kermeyên ku bi dest
tên çêkirin
tepil cureyekî amûrên
mûsîqayî ye
tepink teqemeniya ku di
bin erdê de tê bi cih kirin
û gava giranî têkeve serê
diteqe
tepisandin/ditepisîne/
bitepisîne 1. (bi awaye-
kî kîp) dagirtin 2. tahde
lê kirin 3. ritimandin
tepisîn/ditepise/bitepi-
se 1. (bi awayekî kîp) tijî
bûn 2. tûþî tahdeyê ha-
tin 3. ritimîn
 terahî
tepiþ qabiliyet teqîn/diteqe/biteqe 1.
teplû nexweþiyek e bandora teqemeniyê xu-
tepres dekbaz, fendbaz ya bûn 2. dengê teqe-
teqal girover, tehtevêlkî meniyê hatin, gurmîn
teqandin/diteqîne/bi- teqle qulopanî
teqîne 1. gule berdan -teqle avêtin 1. qulopanî
2. behicandin 3. bi teqe- kirin 2. xwe gêr kirin
meniyê belawela kirin teqlîd cure
teqel di xalbendiyê de nî- teqlîde sexte
þaneya bendikê teqoze 1. xerabe 2. geve-
teqemenî bûjenên wekî ze 3. feramûþbûyî *“a-
gule û barûtê yên ku di- þê teqoze, arvên nahê-
teqin re”
teqereq 1. dengê teqîna teqteqoþk 1. demançe 2.
teqemeniyê 2. teperep demançeyên zarokan
*“teqereqa feraqan, þe- ter 1. çêre û dara þil a ku
qeþeqa pereyan, fîqefîqa hiþk nebûye 2. neceri-
jinan, fireh dike dilan” bandî 3. nûgihiþtî *“bi
-teqereqa ji bo dinyayê qîzan re neçin, qîz ter
kudandina ji bo domana in; bi jinebiyan re neçin,
jiyanê zehf digerin”
teqez 1. miheqeq, mitleq -ter kirin giya û darik bi
2. lezgînî avê nerm kirin
teqil giranî -ter û can ciwan
teqilandin/diteqilîne/ -ter û hiþk tev þewitîn
biteqilîne 1. giraniya heq û neheq giþt tûþî bo-
tiþtekî pîvan 2. hejandin belatekê hatin
teqin herî tera bûn ji jorê ber bi jêrê
teqinandin/diteqinîne/ ketin
biteqinîne di heriyê de terad pêþbirk
gut kirin û çikilandin teraf elametên beriya
teqinîn/diteqine/biteqi- xwêdanê
ne di heriyê de gut bûn -terafên xwêdanê germa-
û çikilîn hî û þilahiya ku beriya
teqizandin/diteqizîne/ xwêdanê di lêþ de pêk
biteqizîne pengizandin tên
teqizîn/diteqize/biteqi- teraf kirin rûçikandin
ze pengizîn terahî rewþa hêþînbûna

407
teral
çêre û daran
teral 1. selexane, lexer 2.
kêmxebat 3. fizirok
*“bibêjin lal e, mebêjin
teral e”
teralî 1. selexanetî, lexerî
2. kêmxebatî 3. fiziroktî
terandin/diterîne/bi-
terîne qewirandin
terane 1. tinaze, qerf 2.
henek
teraqî aviyeke þirîn a ku
mêþ ji kulîlkên curecure-
yî tînin û pê hingivî çêdi-
kin
teraþ kirin 1. darijtin 2.
kurtisandin
teratin çûn û hatin
-riya teratinê riya çûn û
hatinê
terawil dirinde
teraz hevseng
terazîn 1. hevraz 2. ber-
pal
terazû amûreke pîvan-
dinê ya ku ji du çaviyan
pêk tê û di çaviyekî de
mengiranî û a din de jî
giranî tê danîn; mêzîn
terazûn 1. hêza dûgelê ya
aborî 2. pêþniyara ku
derhat û mezaxtinê bi a-
wayekî hûrgilî û ji bo de-
meke kifþkirî nîþan dide
ter bûn (dar û giya) di avê
de nerm bûn
ter kirin (dar û giya) di
avê de nerm kirin
408
tere û tûre axaftina bele-
tewþ û berevajî
teremast mastê ku di par-
zûnekî de hatiye daweri-
vandin û ji bo zivistanê
hatiye parastin
tereng rengê tarî
tereqe dûvçika fîþenga te-
qiyayî
tereqî cureyekî xoxan e
teres qewad, qebrax *“te-
resê dinyayê, mal bar
kir û bir ba mala bavê ji-
nê”
teresî qewadî, qebraxî *“
teresî, ne karê mêran e”
terez zîpik
terg gijloka gir
terk valahiya di navbera
pîneyê pêçandî; qelþ
-terka zikê kengerê bê-
rîka ku bi zikê kengerê
ve ye û têjika xwe dikê
-pere kirin terka þaþikê
dirav di nav qatên þaþikê
de veþartin
terifandin/diterifîne/
biterifîne 1. (çav) êþan-
din 2. dariþtin, teraþ ki-
rin
terik 1. êzingê ter 2. þiva
mezin 3. mûzî
terikandin/diterikîne/
biterikîne 1. hiþtin 2. jê
vegerîn 3. dest jê þûþtin,
dev jê berdan
terikîn/diterike/biteri-
ke [I] telikîn

terikîn [I] 1. pir girs 2. pir
fireh 3. pir giran
terixandin/diterixîne/
biterixîne (mêwe) bi e-
madê wan stewandin
terixîn/diterixe/biteri-
xe (mêwe) bi emadê xwe
stewîn
terî boç, dêl, dûv
-terî lê badan bêhn lê çi-
kandin
-teriya xwe kirin nav þe-
qa xwe ji tirsan dengê
xwe nekirin û bêxîretî
qebûl kirin
terîj pîneyê kêmber û di-
rêj
terîjk pîneyê kêmber û di-
rêj ê ku pê birînan girê-
didin
terk [I] destvekiþandina ji
tiþtekî û li ser halê wî
hiþtin
-terk kirin terikandin
terk [II] derz, cerx, qelþ
-terk lê ketin derz lê ke-
tin
terke çiqilê ziravik
terkî 1. siwarbûna li piþt
yekî 2. maweya di nav-
bera zîn û hêtên lêsiwa-
riyê
-avêtin terkiya xwe 1.
kesek li piþt xwe siwar
kirin 2. tiþtek li piþt zîn
ve girêdan 3. selikek bi
keleyê erebeyê ve girê-
dan
terqandin
terkedinya 1. munzewî
2. ji bayê dinyayê bêhay
terkeser beredayî, bêwar
terkîb peyvebend
terlan xortê bedew î çe-
leng
term 1. cesed, laþ 2. kelax
3. komeke stêrkan e
-Termê Merxê komstêra
ku bi heft stêrên xwe ve
weke çoçikê ye
-Termê Adem komstêra
ku Termê Merxê biçûktir
e
terme di bihar û havînan
de cihê rûniþtinê yî ber
derê malê; hewþ
terpeterp dengê meþîna
giyaneweran û avêtina
dilî
terpilandin/diterpilîne/
biterpilîne þewiþandin
terpilîn/diterpile/biter-
pile 1. tehisîn, þimitîn
2. milmilîn, weþweþîn
terpîn/diterpe/biterpe
dilê zindî bi terpeterp a-
vêtin
terpûþ 1. þara serê jinan;
mêzer 2. kes an jî tiþtê
ku spehî xuya dike
terq tiþtên sertûj ên wekî
hesin, dar, ber û hwd
terqandin/diterqîne/bi-
terqîne 1. ji hev bela-
wela kirin 2. tarovaro ki-
rin 3. behicandin û çewi-
sandin
409
terqîn
terqîn/diterqe/biterqe paye yê ku perwerdeya
1. ji hev belawela bûn 2. cengê dîtiye) þandin ma-
tarovaro bûn 3. behicîn lê
û çewisîn terye heramî, diz
ters [I] 1. çewt 2. berevajî terz awa, usûl
3. peþk, pêxem terzî kincdirû
ters [II] gemara ker û hes- teselî 1. pirsîna li rewþa
pan yekî/tiþtekî 2. qilalî
tersî 1. çewtî 2. berevajîtî teselî kirin 1. li rewþa ye-
3. pêxemî kî/tiþtekî pirsîn 2. ke-
terskul ters sek/tiþtek payîn û ji rew-
terþ [I] cendek, mirar þa wî agehdar bûn
terþ [II] 1. hemû sewalên tesîr bandor, eser
kedîkirî 2. nexweþiyeke tesk [I] kêmber
sewalan e 3. sewalên tesk [II] hemaset, xwîn-
talankirî germî
terþ [III] dêw, tewa, ûc teslîm radest
tertepêl gotegot, pizepiz teslîm kirin radest kirin
tertilîn/ditertile/biter- -teslîmî Xwedê kirin 1.
tile 1. ji hev veqetîn 2. emanetî Xwedê kirin 2.
pelate bûn 3. tarovaro neheqiya ku lê hatiye ki-
bûn rin erzehalî ba Xwedê ki-
terwende tiþtê ku her car rin
pêk nayê; degme teþe awa, tehr, dirûv
terx bêqusûr, bêeyb -teþe girtin 1. dirûv girtin
terxan kirin 1. veqetan- 2. di qalibekî de ro bûn
din 2. jê re mezaxtin 3. teþim di bajêr de riya bi-
diyarî kirin nerdî ya ku ji bo vederki-
-terazûna terxankirî bud- rina ava gemar hatiye
ceya ku ji karekî taybet vekolan
re hatiye veqetandin teþî alava ku pê rîs tê ris-
terxîs ruxset, destûr tin *“keç teþiya diya xwe
-terxîs bûn (leþkerê bêpa- radike, law tîra bavê”
ye yê ku perwerdeya teþk ji aliyê piþtê ve geha
cengê dîtiye) vegerîn ma- lingan
lê teþq bandora sermayê
-terxîs dan destûr dan teþqele 1. xiroþî 2. pêxe-
-terxîs kirin (leþkerê bê- mî 3. bela

410

-ketin teþqeleyê 1. ketin
bela û heyteholê 2. ketin
heys û beysê
-teþqele derxistin 1. arî-
þe derxistin 2. bûn sede-
ma lecê û devjeniyê
teþt 1. amana ku kinc an jî
feraqên malê tê de têne
þûþtin 2. amana ku hevîr
tê de tê stran
teþwîq 1. niç û navtêdan
2. piþtgirî
teþwîq kirin 1. niçandin
yekî û nav tê dan 2. piþt-
girî dan yekî/karekî
tet/tetik (di zimanê zaro-
kan de) dest/destik
teter pîlik
tetirxan nexweþiya ji ber
xwarineke jehrîn, afnikî
an jî xirabûyî
tetirxanî kesê ku xwari-
nekê jê girtiye
-tetirxanî kirin ji qehran
behicandin
tev giþt, hemû *“axa riyan
tev dizane, lê riya qen-
ciyên gel nizane”
-bi tevayî 1. bi giþtî 2. he-
mû tê de
-tevî tiþtekî pê re, ligel
*“hespê çê, tevî qeyd û
merbenda xwe diçe þerî”
tevayî bi hevre
tev dan 1. bi hev dan 2.
tev li hev kirin 3. bi ser
hev xistin
tevdêr alava ku pê mêwe
tev lê kirin
tên guvaþtin û ava wan
tê derxistin
tevdîr 1. tedbîr 2. semt
3. hiþmendî *“ava bîran
bi tevdîran”
tevdêr amûra ku pê tiþt
tên tevdan
tevger 1. bizav, hereket
2. temtêl *“ava golan bê
tevger e”
tev gerîn livîn û hereket
kirin
tevir alava erdkolanê; ko-
ling *“însanê bêesas, ne
dibe tevir ne dibe das”
tevir kirin 1. pêmer kirin,
mer kirin 2. vekolan
tevizandin/ditevizîne/
bitevizîne (laþ) bi derba
sext an jî bi dermên bê-
tevger kirin
tevizîn/ditevize/bitevi-
ze 1. wekî bêruh bûn,
wekî can jê kiþîn 2. ji ber
bandora dermên we-kî
bêruh bûn 3. (hin sewal
di zivistanan de) ketin
xeweke giran
tevkar alîkar
tevkarî 1. hevparî 2. he-
valbendî 3. beþdarî
tevkujî qetliyam
tev lê bûn 1. bi ser ve bûn
2. pê ve bûn 3. tê de
bûn, beþdar bûn
tev lê kirin 1. bi ser ve ki-
rin 2. pê ve kirin 3. tê de
kirin
411
tevlihev
tevlihev 1. bi ser hev de
2. têvel
tev li hev bûn ketin nava
hev
tev li hev kirin berdan
ser hev
tevn dezgehê raçandina
berik, xalîçe, xurcik û
hwd *“tevn ku li dar ket,
êdî li erdê namîne”
tevnepîr tora ku pîrhevok
radiçînin
tevnî her du darên ku firê-
ta tevnê lê dialînin
tevþ kevirê meht ê bi qasî
destekî
tevþo tefþo
tevtal kel û mel
tevtevîk alaveke mûsîqa-
yê ye
tevz [I] terane, laqirdî
tevz [II] rewþa wekî bêgi-
yanbûnê ya endamên gi-
yaneweran
-tevz dan xwe xwe vepe-
zinandin
tevzî di dema tirs an jî ri-
cafê de jana ku di rehên
cendêk de peyde dibin
tew qe, qet, hîç
-tew tew! peh peh!, hey lo
lo!
tewa teba
tewal balinde
tewan tiwanî
tewandin/ditewîne/bi-
tewîne 1. xwar kirin 2.
çemandin
412
tewandî 1. xwarkirî 2. çe-
mandî *“serê virekan,
tim tewandî ye”
tewang (r) ji ber hin ege-
rên rêzimanî guherbari-
ya di peyvan de
tewaþ rûn, zêt
tewek nexweþiya kulbûna
dev û piyên sewalan
tewekor kesê ku dinêre
lêbelê nabîne
tewere mihwer, guzargeh
-tewereya cîhanê mihwer
û guzargeha dinyayê ya
ku tê de dizivire
tewiþandin/ditewiþîne/
bitewiþîne 1. (da ku bi
serbestî têkiliya zayendî
dayne) sewalê nêr ber-
dan nav sewalên mê 2.
weþweþandin, milmilan-
din
tewiþî sewalê ku bûye
mubtelayê têkiliya za-
yendî
tewiþîn/ditewiþe/bite-
wiþe 1. (heywanê nêr)
hînî têkiliya zayendî bûn
2. weþweþîn, milmilîn
tewiz xeml
tewizandin/ditewizîne/
bitewizîne [I] 1. xemi-
landin, çîç kirin 2. aras-
te kirin 3. ser û sîçeyê
xwe têkûz kirin
tewizandin/ditewizîne/
bitewizîne [II] têk birin,
teqoze kirin
 teyfik
tewizîn/ditewize/bite- tewz tirane, qerf
wize [I] 1. xemilîn, çîç -tewz kirin qerfê xwe pê
bûn 2. araste bûn 3. (ji kirin
aliyê ser û sîçeyê xwe ve) tewzim ferz
têkûz bûn tewzî kesê biaqil û balix
tewizîn/ditewize/bite- texbî ji naylonê çêbûyî
wize [II] têk çûn, teqoze texe 1. deste 2. çîn 3. tax
bûn -texeyek kaxez desteyek
tewîn/ditewe/bitewe 1. kaxez
xwar bûn 2. çemîn *“he- texmîn pêzanîna tiþtekî bi
sin, bi germî ditewe” awayekî ku nêzikî rasti-
tewl 1. bend û zincîra ku ya wî tiþtî ye
davêjin stûyê sewalan 2. texmîn kirin nêzikî ras-
sirkeya kêp tiyê sêwirandin
tewle [I] êwirgeha hesp û text rûniþteka mîran a ku
dewaran nîþaneya desthilatdariyê
tewle [II] mesafe ye *“berê text, ê jinan
tewle [III] fizirîn bûye lê xwan ji ber wan
tewlebaz fizirok, zûbiz- rabûye”
dok -text û pa milk û fort
Tewrat pirtûka îlahî ya ku texte tiþtê ji darikê meht
ji Cn. Mûsa eleyhiselamî hatiye çêkirin
re hatiye hinartin textebend cureyekî rûniþ-
tews lez tekên ku çend kes dika-
tewsandin/ditewsîne/ rin li serê rûnin
bitewsîne lezandin texterewan texteyekê ku
tewsîn/ditewse/bitewse nava wê datînin ser tiþ-
lez kirin tekî û ji du aliyan ve lê
tewþ [I] 1. kesê bêhevseng siwar dibin; qirneqos
2. sersar, ebter textik darikê ku ji bo alav-
tewþ [II] 1. bêkêr 2. bêfay- çêkirinê hatiye birîn
de 3. bêxêr *“reþ bi reþî textirme çinîna pêþwext
kenî, beþ çû û li newala textîn ji textikan çêbûyî
tewþ kenî” teyar 1. keyskirî 2. mî-
-nîgaþa tewþ xeyala badil- hengkirî
hewa teyarî 1. amadetî 2. tê-
tewþî þaþî kûztî
tewtew zirpî teyfik tas, þerbik

413
teyfî
teyfî tiriyên ku rengê wan
sorekî vekirî ye
teyisandin/diteyisîne/
biteyisîne biriqandin
teyisîn/diteyise/biteyi-
se biriqîn
teylesan þaþika dora ku-
mê meleyî
teyr çivîkên dirinde yên
girs; balinde *“aqilê kurî,
bi teyran re firî”
-teyrê berateyan nefsekê
ku li dûv malê belaþ di-
gere
-teyr û tilûrên çolê çi-
vîkên hûr û gir ên biyanî
teyrok zîpikên girs; þexte
teyrik teyrok *“zevî tune-
ye, teyrik mehne ye”
tezandin/ditezîne/bite-
zîne 1. sar kirin, qeri-
sandin 2. rawestandin
3. kuþtin
teze 1. nû 2. ciwan 3. ter
*“teze hatin, kevn hila-
tin”
-sala teze sala nû
tezepêkhatî dinyanedîtî,
nû bidestxistî *“bila mi-
rov deyndarê dewlemen-
dan be, ne yê tezepêk-
hatiyan be”
tezinga 1. xulekek berê 2.
niha
tezî 1. ava pir sar 2. janên
kurtedemî
tezînk 1. qerma ku ji ber
tirs, serma, þerm û hwd
414
dikeve laþê mirovî û ni-
kare tev bigere; qutaf 2.
herka gêreba, av û he-
wayê ya ber bi aliyekî
-tezînka avê herka avê
-tezînka gêrebayî herka
cêryanê
-tezînka hewayî herka
bayî
tezkere bawernameya ku
saziyên artêþe didin leþ-
kerê bêpaye yê ku per-
werdeya cengê dîtiye
tê 1. awayê lihevxistî yê
daçeka /di/ û cînavka
/wê/yê 2. dema niha ya
lêkera /hatin/ê, awayê
kurt ê /dihê/yê
têbar dolaba ku tê de gew-
her, zêr û dirav tên pa-
rastin
têbînî 1. þerh 2. rave, nîþe
3. haþiye
têdan 1. têgerandin 2. bi-
jinandin
têger bijinok
tê gerîn 1. tê dan 2. bi-
jinîn
têgih mefhûm
tê gihiþtin fêm kirin, ser-
gihayî bûn
têhn 1. tîn, germayî 2.he-
raret 3. tîbûn 4. hênik
têhn bûn 1. hênik bûn 2.
tî bûn
têhnî tîbûn
têhn kirin 1. hênik kirin
2. tî kirin
 têr
têhnþîrî þîregerm, hênik -tekilî danîn eleqedar
têjik sewala nûzayî *“tê- bûn
jikên maran jî, bijahr in” têkildar eleqedar
--têjika sala xelayê pir têkoþer 1. þervan 2. berx-
birçî û çavçil wedêr
-têjik anîn/derxistin/ki- têkoþîn/têdikoþe/têbi-
rin 1. (sewala çarpê) koþe 1. lê banîn 2. pê
zayîn 2. (balinde) cûcik re mucadele kirin, ber
derxistin xwe dan
têkber 1. raxistekên nava têkûz bêkêmasî û berke-
malê 2. kel û mel, pilî û mal
pirtî têl bendê ku ji madenên
-têkberên malê raxistek, wekî hesin, mîs û hwd tê
rûniþtek û arastekên çêkirin û piranî di ama-
malê nên nûjen de wekî ra-
têk birin 1. bi bin xistin guhêza gêrebayî tê bi-
2. mexlûb kirin 3. bê- akaranîn
bandor kirin têlbend tiþtê ku bi têlê ha-
têk çûn 1. bi bin ketin 2. tiye girêdan
tarovaro bûn 3. hilweþîn têldirk têlên ku pê ve strî
têk dan 1. nav tê dan 2. û dirik hene û pê dora
teþwîq kirin 3. niçandin cihên qedexe tê rapêçan;
têkel 1. tevlihevî 2. ser- sîme
hevde 3. têvel û reng- -têldirk kirin sîme kirin
rengî têlmaþ/têrmaþ kes/tiþtê
têkel kirin tev li hev kirin ku hatiye terikandin
têketin [I] cihê ketin û têneper negerguhêz
derbasbûnê yî li hundir; têper gerguhêz
dergeh têr [I] (da ku bavêjin ser
-miþeya têketinê diravê piþta sewalên barkêþ) du
ku ji bo temaþekirina þa- telîsên ku aliyekî wan bi
noyekê, gera di nav pe- hev ve hatiye dirûtin
rûkxaneyekê û hwd tê têr [II] giyanewerê ku pê-
dayin diviya wî bi xwarinê tu-
têketin [II] di malperê de neye; nebirçî, ziktijî
biþkoka derbazî navero- -têr û tesel miþt tijî
ka malperê dike -têra tiþtekî/yekî bi qasî
têkilî eleqe ku pêwist dike *“ez he

415
têrawis
me û têra te me”
têrawis çinîna dereng
têr bûn ziktijî bûn *“kesê
ku ji teþta xwe têr nebe,
li mala xelqê qet têr na-
be”
tê re kirin 1. tê de çikilan-
din 2. tê de gut kirin 3.
tê re derbas kirin
têrê kirin 1. bi qasî pêdi-
viyê tev gerîn 2. besî tiþ-
tekî kirin *“hezar dost
kêm in, dijminek têrê
dike”
têrik têra biçûk
têr kirin 1. (zik) tijî kirin
2. dagirtin *“biharê xwe
têr meke, payizê xwe bi
derengiyê mexe”
têrmal dewlemend, ser-
miyandar
têrnexur hûrtirþ, çavbirçî
têr xwarin 1. (zik) tijî ki-
rin 2. bi emade xwe xwa-
rin *“têrxwarin tune ye,
lê belê danîn adet e”
têvel curecureyî
tê werdan 1. kilîn, kiyan
2. bi avê þûþtin
tê xistin 1. tê de danîn 2.
bi cih kirin
têz barûd
tibab miqdar
tif þileya devê giyanewer-
an; tûk
tifal 1. zarok 2. ecemî,
nûgihiþtî
tifaq yekîtî *“tifaqa mûs-
416
tangan, çiyan jî qulqulî
dike”
tifik 1. kuleka bixêriyê;
kufik 2. nepaxa hesinge-
ran
tifing çeka lûledirêj a bi
dûvçik *“gotine: ‘dîno ti-
fing çi ye? gotiye: ‘dev
dirêj e, qûn qirêj e, dest
davêjêyî ber davêje”
tifingendazî meþqa gule-
berdanê
tif kirin tûka devê xwe re-
þandin
tifre paye, rade
tift çêjeke ku di navbera
þirînî û tirþiyê de ye;
meyxweþ
tihok cureyekî daran e
tihtavik pûng
tijî 1. ne vala 2. bi dêv rê
qûç
-miþt tijî 1. bi dêv re qûç
2. heta dêv dagirtî
tijî bûn (heta dêv) dagirtî
bûn
tijî kirin (heta dêv) dagir-
tin
tik cihê dirûnê; kêl
tika 1. lavayî 2. rica
tika kirin 1. lavayî kirin
2. rica kirin
til navik
-tilî alastin hin sudên
biçûk bi dest xistin
tilik 1. girik 2. kome
tiling dêl
tilî pêçî *“avan da serî, çi

bihustek çi çar tilî”
tilîlî bangdaneke jinan a
di þahiyan de ye
-tilîlî avêtin (jin) di þahi-
yan de bang dan
tilm mengiraniyeke pîvan-
dina zêd e û bi qasî 23
kîloyan e
tilor qûn, tabût
tilove miþt tijî
-gotina te ji çewtiyan ti-
love ye axaftina tijî þaþî
ye
tilp torte/dûrd, xilt
tilpekî bûn piyên lingan
ketin ber hev û nêzîkî
ketinê bûn
tilûr cureyekî çivîkan e
tilx xilt, malêz
tilyak bûjenên wekî esrar
û þîrê xaþxaþikan ên ku
serxweþiyê pêk tînin û
lêþ ditevizînin
tilyak-kêþ esrarkêþ, xaþ-
xaþî
tilyakfiroþ esrarfiroþ
tim her wisa, daîmî
tima/timakar bexîl, çiriz,
çikûs *“merivê tima,
malê xwe naxwe”
timahî/timakarî bexîlî,
çirizî, çikûsî *“timahî,
tim kêmahî ye”
tinaze qerf, terane
-tinaze pê kirin terane pê
kirin, qerf lê kirin, hene-
kê xwe pê kirin
tinazwer qerfok, henek-
tirek
baz
tingîn/ditinge/bitinge
ringîn, ringering kirin
tingînî dengê ringeringê
tiptenê bi serê xwe û ke-
sek ne li hindê
-tir [I] paþgireke ku di he-
valnavan de payeya hev-
rûkirinê diyar dike; mî-
nak: mezin+tir
tir [II] bayekê bidengê ku
ji tilora giyaneweran
dertê *“çû ber tira goli-
kan”
-tir kirin 1. bayê bi deng
ber çûn 2. feþilîn *“der-
piyê min li xwe ke, lê tê
de tir û fisan meke”
tirad [I] 1. pêþbirk 2.
merc
tirad [II] pergîhatina du
aliyên gogbaz
tiraf ariya ku hîna agir tê
de heye
tirampe teqes û tûqes,
pevguherandin
tirampe kirin teqes û
tûqes kirin, bi hev guhe-
randin
tiran tasika avê ya mîsîn
tirb 1. gor, mezel 2. zi-
yaret
tirbistan goristan
tirec pêlekan
tirek 1. kesê ku deng li
ber qûnê dikeve 2. bê-
kêr *“tirek û du tir, li
cem tirekan weke hev
417
tirimbêl
in”
tirimbêl erebe, seyare
tirî cureyekî mêweyan e
*“heke mirov ji rezekî ti-
riyek xwaribe, nabe ku
mirov piþta xwe bidê”
-tirîn paþgireke ku di he-
valnavan de payeya
berztirîn diyar dike;
mînak:xweþ+tirîn=herî/
tewrî xweþ
tirîþ sedem, bone
tirs xof, saw, sehm *“diya
dizan du tiran dike, yekê
ji kêfan yekê ji tirsan”
tirsandin/ditirsîne/bi-
tirsîne 1. sehm lê firan-
din 2. diran jê re çirikan-
din
tirsîn/ditirse/bitirse 1.
jê saw girtin, jê sehm
girtin 2. newêrîn *“kerê
mirî, ji gur natirse”
tirsnak bixetere, bitalûke
tirsonek 1. newêrek 2.
bizdonek *“dilê tirso-
nek, sînga gewr nabîne”
tirþ 1. þor, tahmþor 2.
helîseya bacanên sor
*“kesek nabêjê: ‘dewê
min tirþ e’ ”
tirþ bûn 1. þor bûn 2.
(hevîr) xirab bûn û neha-
tin pehtin 3. (mast) ji bo
kiyanê çêtir bûn
tirþî þorî
tirþik xurekê ku ji sewze-
yên curecureyî tê çêkirin
418
tirþîn xwarina ku ji sewze-
yên þoravkirî pêk tê
tirþ kirin þor kirin
tirtire geltegan, þelegan
tirtûl cureyekî kurmikan e
-tirtûl ketin ber/tirtûlê
kulê pê girtin ji bo
xwarinekê can avêtin,
kumiþîn ser û pirteve ki-
rin
tirnefesî (ji ber bêhna tir
û fisan) neksçikîn
tirnefesî bûn (ji ber bêh-
na tir û fisan) neks çikîn
û bêhnteng bûn
tirnefesî kirin (ji ber bêh-
na tir û fisan) neks lê çi-
kandin
tirxes kesê ku wekî xesan-
diyan nikare tûþî jina
xwe bibe
tirxesî bûn (di têkilîdanî-
na zayendî de) nivîþkan
bûn
tisî 1. xalî 2. bêîlawe
tiþt heyber *“tiþtê ku çû,
mede dû”
tiþtîr bizina dusale ya be-
ravis
tiþtonek pirsa biraz
titqal 1. qalik 2. qalikên
qat bi qat ser hev
-titqal girtin li serê tebe-
qeyeke ji qalikan çêbûn
titqaltitqalî tiþtê ku qat
bi qat qalik girtiye
titûn cureyekî çêreya ku ji
pelên wê baçik tên çêki-

rin
tivir cureyekî hêþinahiyê
ye û nepijî tê xwarin
tivanc jan û êþa ku en-
damê zedegirtî diqurêfe;
tezî
-êþ û tivanc kiþandin qo-
linc ketin endamekî û ew
der quraftin
tivancî jandan û êþîn en-
damê zedegirtî
tivil 1. qaþil 2. kirasê ma-
ran
tiving tifing
tivîlk cureyekî kevokan e
tiwanî 1. hêz û qudûm 2.
þiyan û kanîn
tiwanîn/ditwane/bitwa-
ne karîn, þiyan
tixa di dab û nêrîtên file-
han de lawikê negihiþtî
tixavk qalikê ku li ser þîrê
kelandî digire
tixis kok û qelew
tixûb 1. kevir, qûç an jî
nîþaneya ku du cihan ji
hev cihê dike 2. hidûd,
sîtar *“ji dijminahiyê re
tixûb tuneye”
-tixûbê xwe zanîn 1. per-
senga devê xwe zanîn 2.
þûna piyê xwe nas kirin
tiyan siniya firinê
tiyen qeware/qebare
tiz vîz
tiz kirin vîz kirin
tizbî þirdana 33 an jî 99
moriyên ku pê zikr û
tîlik
tesbîhat tên kiþandin
*“tizbî, bê serkêþ nabe”
tizik tilor, tabût, qûn
tizrûg zirî
tî [I] birayê mêrê jinê
tî [II] 1. kesê ku bêav ma-
ye 2. kese ku av lê lazim
e *“ew dikare mirovî tî
bibe ser avê, cardin tî
bîne”
tî bûn 1. bêav man 2. av
lê lazim bûn
tîj dengê zîz
tîjmar kurm
tîk tiþtê ku vît disekine, çi-
kilandî
-tîk sekinîn çik li piyan
sekinîn
tîkayî rewþa tiþtê ku dirê-
jayî hatiye çikilandin
tîk bûn vît bûn
tîke 1. parçe 2. nermegoþ-
tê parçekirî
tîke kirin 1. parçe kirin 2.
kîte kirin
tîk kirin vît kirin
tîl 1. cihê ku qeþa girtiye û
þimþat e 2. cihê ku mi-
rov xwe lê diþiqitîne
-xwe tîlê xistin xwe li ser
qeþayê þiqitandin
tîla bez
-tîlayên çavan di aliyê
derveyê çavan de bezê
ku reþik di navendê de
bi cih bûye
tîlik 1. kevirê meht ê
biçûk 2. kevirê tixûbî
419
tîlolik
tîlolik cureyekî þîraniya
ku ji þîr, þekir û ardê bi-
rincî tê çêkirin; þîrþêrk
tîmanc pirtiyê ku pê cihê
qulbûyî tê pînekirin
tîmar 1. tedawî 2. lênêrîn
3. (hesp) paqijî 4. per-
werde
tîmar bûn 1. tedawî bûn
2. perwerde bûn
tîmar kirin 1. tedawî ki-
rin 2. perwerde kirin
tîn 1. germahî, sênc, hera-
ret 2. dûkel, kel
tînbir dermanê ku herare-
ta cendêk dadixe asteke
asayî
tîn dan 1. germahî dan,
sincirîn 2. kelîn, dûkel bi
ser ketin
tînpîv amûra ku rêjeya
germa heyî dipîve
tîp [I] herf
tîp [II] desteyeke leþkeran,
desteyeke siwaran
tîp [III] 1. di hêzên bejayî
de desteya ku ji du hen-
gên pêwist pêk tê 2. di
hêzên hewayî de deste-
yeke ji balafir û nav-
gînên destekar pêk tê
tîprêz kesê ku nivîsekê
derbasî kombersê dike
tîprêzî karê tomarkirina
nivîsan di kombersê de
tîq dengê kenê
tîtetîq/tîqînî hîrehîr
-tîqînî pê ketin ji niþkê ve
420
bi awazeke bilind kenîn
Tîr [I] gerestêrkek e
tîr [II] 1. kesîf 2. nezelal
3. rengê girtî *“tîr çêkim
dan diçe, rehn çêkim
nan diçe”
tîr [III] çeka berê ya ku bi
kevanê dihate avêtin
-tîr ji kevanê filitî/peki-
ya tiþtê ku qewimî êdî
jêveger ne pêkan e
-tîr lê rabûn tivancî û qo-
lincî bûyîn
tîravêj/tîrkêþ kesê ku bi
kevanê tîran diavêje
tîre 1. hoz 2. tax
tîredar kesê ku ji binema-
leyeke nas e; xwedanhoz
tîremar marê biçûk, têjikê
marî
tîrendaz kesê ku meþqa
tîrkêþiyê dîtiye
tîrendazî perwerdeya li
ser tîrkêþiyê
tîrêj baqek þewla ku ji ka-
na þewlê derdikeve û li
her aliyî belav dibe
tîrêjke þemala ji niþkê ve
tîrêjpîv amûra ku tewsa
þewla heyî dipîve
tîrik kerdenek, kirdan
tîrk derziya saetê
tîrke derziya alavên pî-
vandinê
tîr kirin 1. (reng) girtî û
tarî kirin 2. (tiþtê rehn)
hindekî hiþk kirin
Tîrmeh meha heftemîn a

salnameya zayînî
tîþ qelþ
-tîþ lê ketin derizîn
-tîþ û qertîþ pê ketin qe-
liþîn û qalik dan
tîþtîþî qelþqelþî
tîtik 1. pêlîstok 2. amanên
avê yên biçûk 3. elbik
tîz [I] terane, tinaze
-tîz pê kirin tinaze pê ki-
rin
tîz [II] naziyên ji bo fi-
zirîna ji karekî
-xwe dan tîzan ji peywirê
fizirîn *“xwe bidî tîzan
nedî tîzan, tu dê bidî
heqê gêzan”
tîz [III] refesa sewalên
çarpê
-tîz dan xwe refes avêtin
tîz [IV] lezgîn
tîzik refes, lotik
tîzî lezgînî
to tixafka li ser mastî
tobe poþmaniya ji tawan û
gunehan
tobe kirin ji ber xeletiyên
berê ve poþman bûn û ji
wan vegerîn
tof birek mirov/tiþt; kome
tofan 1. barana pir giran
2. karesata xwezayî ya
ku ji ber barana gur pêk
tê
tog bêheya
tohmet 1. qebahet 2. ta-
wanbarkirina kesekî ji
ber sûcekî ku nekirî ve
tombiz
tol [I] 1. bêheya 2. qûnek,
qûndiryayî
tol [II] bersivdana sitemê
û parastina mafê rewa;
evez, întiqam
-tol hilanîn evez standin,
întiqam jê standin
tol [III] nijad, piþt û zu-
riyet
tola þîraniyeke ku ji penîr
û gezoyê tê çêkirin
tolajo kesê ku întiqama
xwe hildigire
tolaz sersar û doxînsist
toleke cureyekî gulan e
tolgîn cureyekî gulan e
tolhildan 1. întiqam 2.
heyfhilanîn *“çûye tol-
hildanê, li seyda hesti-
yan digere”
tolhildêr ewezstandî
tolik [I] cureyekî gulan e
tolik [II] porê ku bi ser
eniyê ve xwar dibe; tûn-
cik
toloz malêz, xilt, gildîn
tomar qeyda nivîsar û wê-
neyan
tomargeh cihê taybet ê ji
bo qeydkirina deng,
reng û nivîsan
-tomar kirin nivîs qeyd
kirin
tomav avik an jî tovê nêr-
zatiyê
tomerî giþ li ser hev û bi
komasî
tombiz 1. çekeke cengê
421
top
ya kevn e; gurzê hesinî
2. qelew *“hat ji der de,
tombiz di ber de”
top çekeke leþkerî ya me-
zin û giran e
topal kulek
topalî kulekî
topavêj navgîneke leþkerî
ya ku guleyên mezin di-
avêje
topebaran cihek dan ber
topan
topebaran kirin top lê gi-
rêdan
toq qeyda stûyî *“ji þeytên
zanetir, toq û nalet di
stûyan de ye”
-toqa þeytên ketin stûyê
yekî engirîn û cardin ve-
negerîn rastiyê
toqandin/ditoqîne/bi-
toqîne 1. gef û gur li
dorê firandin 2. tirs û
saw xistin dilan
toqe 1. avzûma hesinî ya
ku her du aliyên kem-
berê digihîne hev 2. ala-
va ku jin li porê xwe di-
xin da ku ji hev belav ne-
be
toqîn/ditoqe/bitoqe 1.
ji tirsan bizdîn 2. qutifîn
tor [I] 1. nûgihayî 2. xav
tor [II] tayên raçandî yên
ji bo masîgiriyê; þebeke
*“her car kewa gozel na-
keve torê”
-tora agahiyan þebekeya
422
mehlûmatan
-tora masiyan þebekeya
masiyan
-tora sîxûran þebekeya
casûsan
-tor avêtin (ji bo masîgir-
tinê) þebeke avêtin nava
avê
-tor û tey tim û tim
tor [III] janên beriya bûyî-
na zarokî
torandin/ditorîne/bi-
torîne xeyidandin
toranî kesê ku ji xebatê
aciz dibe û selemtî-se-
lemtî digere
toraq adaneke þîr e û ji
dewê kelandî tê bidest-
xistin *“toraqa îro, ji
dewê sibehê çêtir e”
-toraqa yekî danîn ser
nanê wî 1. para yekî
dayîn û ji þirîkatiyê der-
xistin 2. xeyidandin û
þandin
torbe telîs
tore [I] sil, bihêrs
-tore bûn sil bûn, bihêrs
bûn
tore 1. huner û rewiþt 2.
wêje û tîtal
-toreyên giþtî dab û nê-
rîtên civakê yên ku ra-
yîþa danûstandinê diyar
dikin
torevan þarezayê helbest,
çîrok, pexþan û hwd;
wêjenas

torgî doxîna þalwaran
torim têjika hêþtirê, kudik
torin 1. ader, esîlza 2.
kaw û kibar
torinî 1. aderî, esîlzatî 2.
kawî û kibarî
torîk keftar
torîn/ditore/bitore xeyi-
dîn, su hatin
torm têjika hêþtirê
tortore qure û olintî
toþbî endamekî ku aviye-
ke zeliqokî davêje derve
û ji þaneyên çêrmî pêk tê
total bûn gindirîn
tot bûn total bûn *“hêk li
ser sêrî nasekine û tot
dibe”
totik/toto [I] (di zimanê
zarokan de) xwarin
totik [II] aqil
totikvala kêmaqil, ser-
kundir *“bike kalan bix-
we malan, tu dê çi bikî bi
xortên totikvala”
totirne 1. tîtal, telhîn û di-
rêj 2. bi dest û pê
tov 1. avika ku giyanewe-
ran çêdike; tomav, menî
2. kakilê ku çêre û dar jê
çêdibin; navnêrî *“tovê
xweziyan, þîn nabe”
-tov reþandin bizre/to-
xim reþandin
toz parçeyên pir biçûk
tozî parçe, bir
tozî kirin birbirî kirin
tozik daþik, caþ
tû
tu [II] (r) cînavka yekjimar
a ji bo kesê duyemîn
tu [II] 1. hîç 2. qe, qet
*“aþvan tu car nabe poþ-
man”
tund 1. zexm 2. sext 3.
pêkutî
tundî 1. zexmî 2. sextî 3.
pêkutî
tundraw 1. alîgirê rêma-
nên toqandinê 2. ser-
veçûyî
tune 1. netêw, nîn 2. net,
sifir
tune bûn 1. netêw bûn, ji
holê rabûn 2. net bûn
tune kirin 1. ji holê raki-
rin 2. net kirin
tunetî 1. nebûn 2. xizanî
*“tunetî, nîrê hesinî ye”
turindî cin
turt hiþk, sext
tut lîstikvanê ku ji lîstikê
hatiye avêtin
tut bûn ji lîstikê hatin a-
vêtin
tut kirin ji lîstikê avêtin
tuvandin/dituvîne/bi-
tuvîne betal kirin
tuvanîn/dituvane/bitu-
vane betal bûn
tuwanc gotina sergirtî
tuxt mengiraniyeke ku bi
qasî 325 gramî ye
tuxyan harî û isyankarî
tû [I] 1. cureyekî daran e
2. mêweyên vê darê
*“dar bitû ye, lê xwedî
423
tû
tûle ye?”
tû [II] tûk
-tûyî devê hev kirin bi
yekdevî axaftin û heman
tiþt dubare kirin
tûfirengî mêweyek e
tûj 1. neko, xarkirî 2. tehl
tûjandin/ditûjîne/bi-
tûjîne der heqê yekî de
lêpirsîn dan destpêkirin
tûj bûn 1. amadeyî qutki-
rinê bûn, zot bûn 2. tehl
bûn *“þûrê kê tûj be,
dinyayê ew dixwe”
tûj kirin 1. xar kirin, ama-
deyî qutkirinê kirin 2.
tehl kirin
tûk [I] þilahiya ku ji qirika
merivî derdive, tif
-tûk kirin þilahiya di qi-
rikê de avêtin derve
-tûka xwe/xweziya xwe
daqurtandin ji gotina
xwe poþman bûn
tûk [II] cureyekî çivîkan e
tûk [III] pirç, pûrt
tûkme berk, metîn, xurt
tûl [I] 1. þefaf û tenik 2.
pirtiyê tenik û þefaf
tûl [I] vehundirîn, veci-
niqîn
-tûl dan veciniqîn, vehun-
dirîn
-tul dan ser xwe baz dan
ser xwe, vehundirîn ser
xwe
tûle têjikên seg û guran
*“bextê çil rojên çileyî,
424
tajiyê tûleyî û hespê qu-
leyî tuneye”
tûlemar cureyekî marên
girs e
tûlik 1. (ji bo tiþtên lûlekî û
devteng) teng 2. tûle
tûlincî rûniþtin wekî kû-
çikan rûniþtin
tûm 1. baq 2. kêrt
tûman [I] qerfok
tûman [II] 1. þalwar 2. nî-
vê dêreyê jinan ê ji navi-
kê berjêrtir e
tûmik 1. baqekî biçûk 2.
girik
tûmtûmî baqek li vir û ba-
qek li dera han
tûnc cureyekî madenan e
tûncik porê li eniyê
tûng lûleya ji kaxetîta qa-
lind
tûqesp tûyên reþ
tûr 1. kîs, derdan 2.heban
3. çembera dorê *“tûrê
parsekan, tu carî tijî na-
be”
-tûra stûyî katara stûyî
tûrqul derewîn
tûrqulî derewînî
tûre navê giþtî yê rehçi-
kên spî yên ku hiþyari-
yên sehek û hereketan ji
mejiyî diþînin endamên
din
-sazûmana tûreyê di cen-
dêk de pergala tûreyan
tûrenasî beþa pisporiyê
ya ku li ser tûreyê lêkolî-

nan dike
tûrik kîsê biçûk
tûþ 1. dûþ, îstiqamet 2. alî
-tûþî hev bûn 1. pergî hev
hatin 2. li hev xistin 3. bi
hev re têkiliya zayendî
danîn
-tûþî hev kirin 1. pergî
hev anîn 2. berdan hev
3. (da ku bi hev re têkili-
ya zayendî daynin) der-
fet amade kirin
tût [I] kund
tût [II] dengê tûtika erebe-
yan
tût [III] uryan, repal
-tût û rût 1. repal û tazî
2. destevala û bêçek 3.
bêmal û deyndar 4. bê-
çêre û bêdar 5. vikvala û
bêeþya
tûzik
-tût û rût bûn repal û tazî
bûn
-tût û rût kirin repal û ta-
zî kirin
tûtak tûtî
tûtevîn cureyekî çivîkan e
tûtik [I] fîq
tûtik [II] lawikê viringî;
kûto
tûtî çivîkeke ku axaftina
mirovan dubare dike
tûtya [I] þîrê çivîkan; ango
tiþtê nedîtî û nebînayî
tûtya [II] madenê çingoyê
tûx [I] kirdan, kerdenek
tûx [II] qalik û qertîþa li
ser tiþtên sirûþtî; titqal
tûxavk tixavk
tûzik [I] cureyekî daran e
tûzik [II] cureyekî çêreyê
ye û tereter tê xwarin
425
 U
u/U tîpa bîst û pêncemîn umîd hêvî, bendeman, o-
a alfabeya kurdî ye; mit, mefer
dengdêreke kurt e, cî- umîdwar hêvîdar, bende-
derka wê navderkî ye, di war, omitwar, meferdar
belavbûna wê de dev gi- umr 1. emr 2. temen *“he-
lover e û asta belav-bûna ta Heleb bû Heleb, umrê
wê bilind e pîrika te çû”
ufuq aso umre ji bilî rojên hecê yên
uh! baneþana tirsandinê diyarkirî tewafa Beytê
-uhî yekî kirin tirsandin urf dab û nêrît
û qewirandin -urfa deverê dab û nêrî-
umet 1. bawermendên ku tên herêmê
peyrewiya Cn. Pêxember urûsî pace
eleyhiselamî dikin 2. uryan rût, tazî, þilf û tazî
peyrewên pêxemberên uskere tas
din (silava Xwedê ser utifk gûþiyekî tiriyan ê
hemûyan be) biçûk

426
 Û
û/Û tîpa bîst û þeþemîn a ûf kirin bi carekê de hûf
alfabeya kurdî ye; deng- kirin û daqurtandin
dêreke dirêj e, cîderka ûfeûf hûfehûf, pûfepûf
wê paþderkî ye, di be- ûfeûf kirin hûfehûf kirin,
lavbûna wê de dev gilo- pûfepûf kirin
ver e û asta belavbûna ûþ birîn
wê bilind e -êþ û ûþ lê rabûn derd û
û gihaneka navîna du peyv kul lê peyde bûn
an jî hevokan -êþ û ûþ lê rakirin derd û
ûc 1. dêw, tewa 2. ziha kul lê peyde kirin
ûd cureyekî alavên mûsî- ûþt sedem, sebeb
qayî ye ûþteûþt sergêjî û bela
ûdjen kesê ku li ûdê dixe -anîn ûþteûþtê pir sergêjî
ûf hûf, pûf û bela jê re çêkirin

427
 V
v/V tîpa bist û heftemîn a
alfabeya kurdî ye; deng-
dareke ku cîderka wê di-
ranlêvkî ye, awayê be-
lavbûna wê fîzek û nerm
e vawartin/divawêre/bi-
va 1. evê han 2. lê binêre
*“va nîna ye, tirnîna li
paþ tê”
-va ye tê lê binêre ev kes/
tiþt tê
vac aqil û sirafet, feraset
vajî 1. serobino 2. derxis-
tina tiþtê hundir li derve
3. kelevajî
vajî bûn 1. serobino bûn
2. hundir derketin derve
3. kelevajî bûn
vajî kirin 1. serobino ki-
rin 2. hundir derxistin
derve 3. kelevajî kirin
vala xalî, ne tijî *“bi aqilê
vala, tu nagihêjî heva-
lan”
vala bûn di hundir de tiþ-
tek neman
valahî 1. xalîtî 2. feza
van awayê tewandî yê
/ev/a pirjimar
varik mirîþka berhêk
*“varikên nû rabûne,
428
hêkên sor dikin”
varû paþrû, aliyê piþtê
varyoz mîrkut
vatinî 1. peywir 2. wezîfe
3. erk
vawêre tiþtê qenc ji yê
xerab cihê kirin
vawêr 1. keyskirî 2. cihê
vawêr kirin keys kirin
ve ecêb, veh
veanî/vediîne(vetîne)/
vebîne tewandin
vebanîn/vedibane/ve-
bane hînî kesekî/rewþe-
kî nebûn û lê zor hatin
veberhênan razemeniya
aborî
-veberhênana wizeya gê-
rebayî karê hilberandi-
na ceryanê
veberhêner kesê ku di
qadekê de razemeniyan
dike
vebestin/vedibeste/ve-
beste dubare girêdan
vebijartin/vedibijêre/
vebijêre 1. çê û neçê ji
hev veqetandin 2. kêr-
hatî û bêkêr ji hev cihê
kirin

vebijêrk 1. xala hilbijar-
tinê 2. þiq
vebijîn/vedibije/vebije
ji awayê cemidî derke-
tin; helîn
vebir 1. heyameke kurt 2.
delîve
vebirî 1. teqez 2. keyskirî
vebirîn/vedibire/vebi-
re 1. qerar dan 2. bi kur-
tî çareser kirin
vebûn/vedibe/vebe ne-
girtî bûn, (tiþtê devgirtî ji
wê rewþê) xilas bûn
veciniqandin/vedici-
niqîne/veciniqîne 1.
silikandin 2. tirsandin
3. bi awayekî tirsandî ji
xewê rakirin
veciniqîn/vediciniqe 1.
silikîn 2. tirsîn 3. bi awa-
yekî tirsiyayî ji xewê ra-
bûn
vecinoq waswasok û tir-
sonek
veçinîn/vediçine/veçi-
ne 1. vexwarin 2. xwe jê
girtin 3. (tiþtê hûnandî)
çavî bi çavî tehmîr kirin
veçirandin/vediçirîne
veçirîne (tiþtê hûnandî)
vereþandin
veçirikandin/vediçirikî-
ne/veçirikîne 1. xwe
hilkutan, xwe hildan û li
erdê xistin 2. xwe vepin-
cirandin
veçirîn/vediçire/veçire
vegirtin
(tiþtê hûnandî) jixweber
vereþîn
vedan/vedide/vede ko-
lan
-ser vedan tiþtê veþartî
eþkere kirin
veder 1. tecrîdbûyî 2. qe-
wirandî
veder kirin 1. qewiran-
din 2. tecrîd kirin
vedirûn/vedidirû/vedi-
rû cihê diriyayî an jî biþ-
kuvî dubare û baþ dirûn
vedîtin/vedibîne/ve-
bîne 1. kiþf kirin 2. pê
hesîn
vedizîn/vedidize/vedi-
ze 1. xwe veþartin 2.
xwe bilandin 3. fizirîn
vedor ast, merhele
vedorî bi dorvegerî
vefirîn/vedifire/vefire
li tiþtekî asê bûn û þunde
pekîn
vegemirandin/vedige-
mirîne/vegemirîne 1.
dabêlandin 2. kumiþîn
ser *“li ber siya þêrî be,
bila te vegemirîne”
veger 1. zivirîn 2. fetl
vegerandin/vedigerîne
/vegerîne 1. zivirandin
2. fetilandin
vegerîn/vedigere/vege-
re 1. zivirîn 2. fetilîn
vegirtin/vedigire/vegi-
re 1. fetih kirin 2. îþxal
kirin 3. þunde wergirtin
429
vegotin
4. rakiþandin
vegotin/vedibêje/ve-
bêje 1. qise kirin 2.
behs kirin 3. salix dan
veguhartin/vediguhêre
/veguhêre 1. tiþtek li
bal tiþtekî din ve dage-
randin 2. teþe dan
veguherîn/vediguhe-
re/veguhere teþe girtin
veguhêztin/vediguhêze
/veguhêze 1. neqil ki-
rin 2. ferehte kirin, tayîn
kirin
vehanîn/vetîne/vebîne
1. þunde vegerandin 2.
tewandin, badan
vehatin/vetê/vebê þun-
de vegerîn, dagerîn
vehejandin/vedihejîne/
vehejîne 1. ziqinandin
2. bi hejandinê ji xewê
rakirin
vehesîn/vedihese/ve-
hese westa xwe wergir-
tin
vehewandin/vedihewî-
ne/vehewîne êwiran-
din
vehiþtin/vedihêle/ve-
hêle 1. para ve danîn 2.
radest kirin, îade kirin
vejandin/vedijîne/ve-
jîne 1. jîndar kirin, ruh
dan ber 2. domdar kirin
vejartin/vedijêre/ve-
jêre 1. ji hev veqetan-
din 2. bi keys û pergal
430
kirin
vejen 1. hêza bizavê, ta-
qet 2. çirûsk 3. hejek
vejîn/vedije/veje 1. jîn-
dar bûn, giyanewer bûn
2. ruh lê teze bûn
veketin/vedikeve/veke-
ve 1. velezîn 2. razan
vekêþîn/vedikiþe/veki-
þe 1. para ve zivirîn 2.
þunde fetilîn 3. (bêyî ku
bifetile) þunde þunde
çûn *“ger gotin ji gotinê
bikiþe, gotin ji eslê xwe
vedikiþe”
vekirin/vedike/veke ji
rewþa girtîbûnê rizgar
kirin *“huner çek e, di
bin çengê xwe ke, roja
ku hewce bû veke”
vekirî negirtî
vekît (r) îmla, rastnivîs
vekîtandin/vedikîtîne/
vekîtîne awaz li gorî kî-
teyê par ve kirin
vekolîn/vedikole/veko-
le 1. lêkolîn kirin 2. mi-
tale kirin
vekuþtin/vedikuje/ve-
kuje vemirandin, tefan-
din
velerizîn/vedilerize/ve-
lerize dev û diran þeqe-
þeq kirin; ricifîn
velîstin/vedilîze/velîze
1. veciniqîn 2. þaþwaz
bûn 3. firikîn 4. leqîn
velo kirin wergerandin û

hilweþandin
vemaliþtin/vedimale/
vemale devmilên xwe
hildan *“hem vedimale,
hem jî dinale”
vemayîn/vedimîne/ve-
mîne 1. egle bûn 2. de-
reng man
vemirandin/vedimirîne
/vemirîne 1. damiran-
din, tefandin 2. nizm ki-
rin 3. aþt kirin *“agir bi
êgir nayê vemirandin”
vemirîn/vedimire/ve-
mire 1. damirîn, tefîn
2. nizim bûn 3. aþt bûn
venan/vedine/vene 1.
daniþîn, niþtin 2. gestin
*“mêþa gûyî, li gûyî ve-
dine”
-li yekî venan 1. gest ki-
rin, pê ve dan 2. lê dan
venandin/vedinîne/ve-
nîne 1. dirûtin, kêl kirin
2. dan temaskirin 3.
mîheng kirin
venasîn/vedinase/ve-
nase 1. îtiraf kirin 2. pê
beled bûn
venêrîn/vedinêre/venê-
re 1. teselî kirin 2. payîn
veniþtin/vediniþe/veni-
þe 1. venan 2. rûniþtin
3. melisîn, lîs bûn
vepeliþandin/vedipe-
liþîne/vepeliþîne 1.
rûxandin erdê 2. deverû
avêtin erdê
veqetîn
vepeliþîn/vedipeliþe/
vepeliþe 1. rûxîn erdê
2. deverû ketin erdê
veperimandin/vedipe-
rimîne/veperimîne
xwe gijgijandin û peraþ
kirin *“þêrê ku xwe vedi-
perimîne, werîsî qetqe-
tî dike”
veperimîn/vediperime
/veperime gijgijîn û
peraþ bûn
vepesirandin/vedipe-
sirîne/vepesirîne 1.
aþt kirin 2. rawestandin
û arimandin
vepesirî 1. aþtbûyî 2. te-
bitî û arimî
vepesirîn/vedipesire/
vepesire 1. aþt bûn 2.
rawestin û arimîn
vepezandin/vedipezîne
/vepezîne 1. pezav dan
xwe, xwe rakiþandin 2.
fortê xwe avêtin
vepijiqîn/vedipijiqe/ve
pijiqe ji hev belav bûn
vepirsîn/vedipirse/ve-
pirse li pey hev pirsîn,
pirsîn û cardin pirsîn
veqetandek (r) qertafên
ku mêjer û zayendê di-
nimînin
veqetandin/vediqetîne/
veqetîne 1. cihê kirin
2. mezaxtin 3. ji hev ji-
bartin
veqetîn/vediqete/veqe-
431
verestin
te 1. cihê bûn 2. tenê
man, terikandin
verestin/vedirese/veres
e xwe ji girêdan û qeyd-
kirinê rizgarkirin û baz-
dan; xwe ji destan der-
xistin
vereþandin/vedireþîne/
vereþîne 1. (tiþtê ku ha-
tiye xwarin) verijandin
2. vala kirin 3. (tiþtê hû-
nandî an jî jenandî) xera
kirin 4. (nivîsên kevnare
li gor rêbazeke zanistî)
xwendin
vereþîn/vedireþe/vere-
þe 1. (xwarin û vexweri-
na ku çûye hundir) car-
din veder bûn 2. (tiþtê
hûnandî an jî jenandî)
xera bûn 3. (nivîsên kev-
nare li gor rêbazeke za-
nistî) hatin xwendin
verê kirin þun de vege-
randin
verês rastnivîs
verêstin/vedirêse/ve-
rêse li gorî rêzanekê ki-
þandina peyvan
-þaþiyên verêstinê þaþi-
yên rastnivîsê
verêtin/vedirêje/verêje
1. (kinc) reng lê çilmisîn
2. vala kirin
verij 1. derhata salane ya
giþtî 2. bermayî, puxte
verijandin/vedirijîne/
verijîne 1. vala kirin 2.
432
vereþandin
verik pêlava ji mûyê hû-
nandî
verotin/vediroje/vero-
je 1. darotin 2. kolan
verûtin/vedirû/verû 1.
bi dest rûçikandin, dest-
verû kirin 2. hênciran-
din, vegijgijandin
veser pêvek, îlawe
veso qehr û xeyd
veþargeh 1. kulîn 2. mex-
zen
veþarî veþartî
veþartî nepen, nehênî
veþartin/vediþêre/veþê-
re 1. ser nixumandin 2.
li ber çavan wêde kirin
*“rastiyê vemeþêr(-e) û
mebêj(-e): ‘ez im þêr’ ”
veþartok lîstikeke zaro-
kan e; çavgirtonek
veþewitîn/vediþewite/
veþewite (ji ber berf, qe-
þa an tiþtên kîmyewî)
çêrm þewitîn
veþûþtin/vediþo/veþo
1. dawerivandin 2. ba-
ravî kirin
veterisandin/vediterisî-
ne/veterisîne 1. aþt ki-
rin, arimandin 2. êþa ye-
kî birîn
veterisîne/vediterise/
veterise 1. aþt bûn, a-
rimîn 2. ji êþekê xelas
bûn
vetewþandin/veditewþî-

ne/vetewþînê serseh-
mî kirin, sergêjî kirin
vetewþîn/veditewþe/ve-
tewþe sersehmî bûn, se-
rî lê gêj bûn
vewestîn/vediweste/ve-
weste 1. vehesîn 2. ra-
westin
vexistin/vedixe/vexe 1.
danîn erdê 2. li erdê xis-
tin
vexuyan 1. elamet 2. be-
rate 3. þop
vexwarin [I] aviya vexwa-
rinê; noþav, meþrûbat
vexwarin/vedixwe/vex-
we [II] 1. veçinîn 2.
noþîn, fir kirin 3. nîç ki-
rin, hilçinandin *“kaniya
ku tu avê jê vedixwî, ke-
viran mavêjê”
vexwende kesê ku gazî
dêlindizekê an civînekê
dike
vexwendî kesê ku hatiye
gazîkirin
vexwendin/vedixwîne/
vexwîne 1. gazî kirin,
bang lê kirin 2. hatina
kesekî xwestin
vexwendname dawetiye
vexwînî hev bûn (afiran-
diyên jîndar) li hev ba-
nîn û hînî hev bûn
vezandin/vedizîne/ve-
zîne velezandin
vezel fayke
vezelîn/vedizele/veze-
vin
le wekî ku vekeve rûniþ-
tin
vezen tiþtê velezok
vezîn/vedize/veze 1.
peraþ rûniþtin 2. palûþk
pê ketin 3. gilok bi paþ
ve ziyîn
vezinîn/vedizine/vezi-
ne gilok bi paþ ve ziyîn
vêca îcar, vê carê
vêketin 1. agir pê ketin,
2. çira çirûsîn
vêl/vêlik amanên meht û
nekûr, tehtevêlkî
vêrik bendê ku pê xarû-
kan didirûn
vêsan 1. bêhnvedan 2.
palvedan 3. xwejibîr-ve-
kirin
vêsandin/vêdisîne/vê-
sîne 1. tefandin, vemi-
randin 2. rawestandin
vêsiyayî 1. tefiyayî, vemi-
rî 2. rawestî *“westiyayi-
yan kir, vêsiyayiyan
xwar”
vêsîn/divêse/bivêse 1.
tefîn, vemirîn 2. rawes-
tin
vêxistin/vêdixe/vêxe
pê xistin
vij sewalê ku qiloçên wî bi
ser eniyê de tewiyane
vijag peþk
-vijag avêtin peþk avêtin
vikvala xipxalî
vin kesê ku di bêfila xwe
de diaxive; gino, gingi-
433
vingîn
nok tahiyê
vingîn/divinge/bivinge virikî bûn vîjikî bûn, hun-
dengê vingîniyê pê ketin dir jê çûn
vingînî dengê firîna mê- viringî/virnî 1. zarokê
þan, guleyên fîþengan û nûbûyî 2. sewala nûzayî
hwd ya ku hîna mezin nebû-
vir [I] ev cih ye û ne hilikî ye
-li vir li vî cihî viritandin/diviritîne/bi-
-vir de wê de kirin 1. hok viritîne 1. derbas kirin
û çiv dan xwe 2. li beha- 2. bi encam kirin
neyan gerîn viritîn/divirite/bivirite
vir [II] 1. derew 2. devbe- 1. derbas bûn 2. dawî lê
laþî 3. pertaf *“heke ne hatin
vir bin, li mala me jî pir vir kirin 1. derew kirin 2.
in” pertaf kirin
virçiqî 1. helisî 2. pelixî virtoqî kesê ku tevgerên
virçiqîn/divirçiqe/bi- wî neçê ne
virçiqe 1. helisîn 2. pe- virûvî goþtê pijandî yê bi-
lixîn *“got: ‘heke tu çûyî don
bajarekî koran, tu jî ça- virvirandin/divirvirîne
vekî xwe bigire; ne hêjîr /bivirvirîne virvirkî a-
divirçiqe ne jî hingiv vêtin
genî dibe” virvirk perwane
virçevirç dengê domdar ê virvirkî avêtin tê werki-
tiþtên rehn ên ku tên pê- rin
pestkirin virvirok pêçke, toterîk
-virçevirça heriyê dengê viyan vîn
meþa di nav heriya rehn viyan/divê/bivê 1. xwes-
de tin 2. wisa mirad kirin
virçoqî 1. pelîse 2. peli- *“ji dijmin re zarê xweþ
xandî û þilavî û piþta hiþk divê”
virek 1. derewker 2. dev- viz bûn 1. fizirîn 2. xwe
çepel *“virek, çala xwe xapandin
dikolin” vizek kesê ku xwe ji kar û
virik jêçûna hundirî; vîjik, baran vedidize
îshal vizeviz dengê firîna mê-
-virik bi ser avê xistin þan û xebata makîneyan
pûçên yekî raxistin ras- vizeviz kirin 1. (mêþ)

434
 vîz kirin
firîn û deng derxistin 2. -vîna azad îradeya serbix-
(makîne) xebîtîn û deng we
jê hatin 3. (aferîndeyê -vîna siyasî îradeya ram-
jîndar) pir lez çûn û ha- yarî
tin, bi lez xebitîn vîr çavên ku di kort de
vizik cureyekî mêþên ha- çûne
vînê yên biçûçik in û bi vîr bûn çav di kort de çûn
vedana xwe ve navdar vît (guh) fît/bel
in; mixik vît kirin (guh) fît kirin/bel
vizîn/divize/bivize bi kirin
dengekî bilind vingîn vîzên dengê bayî
vizînî vingîniya xurt vîzevîz dengê domdar ê
vizvizîk pêlîstokeke darî- bayî
nî ya ku bendekî lê di- vîzevîz kirin bi dengekî
alînin û wisa dizivirînin xurt ba hatin
-vizvizîk ketin qûnê di vîz kirin 1. (bi xidikandi-
þûna xwe de netebitîn na piþta wan) ker rakirin
vîn 1. îrade 2. xwestek çargaviyan 2. nav tê
*“vîna dilan, di dayîna dan, niçandin
destan re diyar e”

435
 W
w/W tîpa bîst û heþtemîn tek lê akincî bûye
a alfabeya kurdî ye; -di vî warî de di vê mijarê
dengdareke ku cîderka de
wê lêvkî ye û awayê be- -ji waran man ji pêþke-
lavbûna wê nîvdengdêr tinê þunde man *“pesin
e daye, ji waran maye”
wa 1. ewê han 2. lê binêre wargeh 1. êwirgeh, star-
*“wa ye goþtê berxan e geh 2. biryargeh 3. welat
û li ber çavan e” warhêl kesê ku ji warê
-wa ye tê lê binêre ew xwe bi dûr ketiye
kes/tiþt tê warîn kesê ku evîndar û
wajav benda navendî ya girêdayiyê welatê xwe ye
ku avê digihîne her derê warkor 1. wareþ 2. kor-
wan awayê tewandî yê dûnde
cînavka /ew/ê, cînavka warkoz germiyan
pirjimariyê ya ji bo kesê warniþîn îqametgeh, êwir-
sêyemîn geh
wane ders warxan xan û man
-wane dan ders dan wase/waþok baz, baþok
wanegeh 1. fêrgeh 2. pol wasite hemû alavên si-
waqên dengê qaz, werdek warbûn û barkêþiyê 2.
û hwd navberkar
waqewaq dengê domdar navgîn
ê qaz, werdek û hwd wate [I] yanî, ango
waqewaq kirin (qaz, wer- wate [II] mehne
dek û hwd) bi awayekî watedar mehnedar
domdar deng derxistin watenasî di zimanzaniyê
war 1. qad 2. cih 3. þûne- de mehnenasî
war watewarî lêkolînên li ser
-warê bav û kalan niþtin- mehneyan
geha ku ji mêj ve malba- wawik cureyekî sewalên

436
 welî
ku diþibihine guran; to- servekirî
rîk, keftar wekat kirin 1. diyar kirin
waynefsî rewþa ku her 2. kifþ û ser vekirin
kes ketiye tatêla nefsa weke mîna, notla, fena
xwe wekhev yeksan
we awayê tewandî yê cî- wekhevî yeksanî
navka /hûn/ê wekî mîna, notla, mînanî,
webal guneh fenanî, fena *“þûþeya di-
-webal ketin stûyê yekî lan, wekî ku diþkê cebar
guneh ketin para yekî nabe”
weç 1. hewcetî 2. çilpiyê wekok 1. nimûne 2. mî-
ziravik nak
-li ser weçekî man 1. gi- welam bersiv
rêdayî mûyekî man 2. welaq 1. hespê ku ne ader
nêzîkî felaketê bûn e 2. sewalên sere yên
weçe nesl, nifþ malê; terîþ
-çak-kirina weçeyê hel- welat 1. memleket 2. niþ-
westên baþkirin û zêde- timan *“welatê neyaran,
kirina neslên jîndar bi buhistan e”
-diyarkirina weçeyê hel- -welatê xerîbiyê 1. pena-
westên daxistina rêjeya berî 2. qurbetî
neslan welatî 1. hemwelatî 2.
wefa berdewamiya di dos- hembajarî 3. memleketî
tî û evîndariyê de *“welat xweþ e, bi wela-
wefakar kesê ku di dostî tiyan”
û evîndariya xwe de -welatiyê qaþo xwedîgira-
domdar e vî ew jî ji wî welatî ye
weg sedsal, qirn welatparêz niþtimanper-
wehþî jakaw, hov wer
wek mîn, notl, fen weled ewlad, zarok
-wek avê pê de çûyîn 1. -dê weledê xwe avêtiye
bê xeletî berdewam kirin hewirzeyeke giran heye
2. ji ber xwe de zanîn û kes li kesî xwedî der-
-wek baranê ser de barî nakeve
1. Xwedê pir mal dayê welê wisa *“ba çawa tê
2. gule an jî kevir reþi- bênderê, welê bide ber
yan ser bê”
wekat 1. diyar 2. kifþ û welî qencê Xwedê *“ji we-

437
wen
liyan dikeve xwelî, ji
xweliyan dikeve welî”
wen dara bênîþt
wenaq cureyekî nexweþi-
ya bêvil û qirikê ya ku di-
bijine der û dorê jî
wend 1. wêrek 2. pêsivik
weqf saziya ku mal û
milkê wê ji bo xêran ha-
tiye veqetandin
weqî mengiraniyeke bi qa-
sî kîloyek û 300 qramî
ye *“weqî, li her derê
çar tuxt e”
weranîn/wertîne/werî-
ne 1. anîn 2. hilanîn
*“diyê bibîne, dotê we-
rîne”
werar 1. tekamul, guherîn
û stewîn 2. geþbûn, pêþ-
ketin
werar kirin bi pêþ xistin
-bernameya werarkirina
avadaniyê pêþniyarên
pêþxistina rewþa welêt
werbadan/werbadide/
werbade li hev alandin
werbûn/werdibe/werbe
1. bi deverûkî peliþîn
erdê 2. qulopanîkî gin-
dirîn
werdek cureyekî heywa-
nên bibask ên malê ye,
cureyekî wan ê çolê jî he-
ye, ji qazan biçûktir e û
pir ji avê hez dike; sone
werê wisa, wilo
werger tercume
438
wergerandin/werdigerî-
ne/wergerîne 1. tercu-
me kirin 2. qulibandin
3. hilweþandin
wergerîn/werdigere/
wergere 1. ji zima-
nekî derbasî zimanekî
din bûn 2. ji temtêlekî
derbasî yeke dîtir bûn
3. qulibîn 4. hilweþîn
wergêr tercuman
wergêrî tercumanî
wergirtin/werdigire/
wergire 1. hildan 2.
standin 3. li xwe kirin
werhatin/wertê/werbê
gevizîn
werimandin/diwerimî-
ne/biwerimîne 1. nepi-
xandin 2. perçifandin
werimîn/diwerime/bi-
werime 1. nepixîn 2.
perçifîn
weris 1. bendê stûr ê hû-
nandî 2. mîratxur *“mar
pê veda, ji siya wêris tir-
siya”
weritandin/diweritîne/
biweritîne 1. þaþwaz ki-
rin 2. xalifandin 3. xu-
rifandin
weritîn/diwerite/biwe-
rite 1. þaþwaz bûn 2. xa-
lifîn 3. xurifîn
werixîn/diwerixe/biw-
erixe terixîn
werm temtêla tiþtê ku ne-
pixiye û hilpingiriye;
 wexer kirin
perç west 1. betl 2. bizdîn
werqilandin/diwerqilî- -west girtin 1. vehesîn 2.
ne/biwerqilîne seki- rawestin
nandin, rawestandin westan 1. muhlet 2. nav-
werqilîn/diwerqile/bi- bir 3. rawestan
werqile sekinîn, rawes- westandin/diwestîne/
tin biwestîne 1. betilandin
werqîl barê girêdayî; balî 2. bizdandin
wert 1. zuriyet 2. nifþên westîn/diweste/biweste
nûhatî 1. betilîn 2. bizdîn
werwere demançe, þeþar weþ 1. qilqilîn û milmilîna
werz 1. demsal 2. bîstan tiþtan 2. hej, leq
3. rewþ û temtêl weþan neþriyat, çapkirin
werze 1. zanistên hesabî -weþana yekser ragihan-
2. ziraet, çandinî dina zindî
werzeba cureyekî bayên weþandin/diweþîne/bi-
bakura rojhilat e weþîne 1. çap kirin û
werzek 1. zanayê zanis- belav kirin 2. hejandin,
tên hesabî 2. karkerê leqandin 3. rijandin
çandiniyê weþanger kesê ku kovar,
-wezareta werzeyê sazi- pirtûk û tiþtên din çap
ya karên çandiniyê dike û difroþe
werzêr werzek weþanxane firoþgeha ku
werzî demsalî pirtûkan çap dike û difi-
werziþt 1. perwerdeya be- roþe
denî 2. riyazet weþîn/diweþe/biweþe
werziþtkar kesê ku bede- 1. çap bûn û hatin be-
na xwe perwerde kiriye lavkirin 2. hejîn 3.
wesan 1. hiþyarî 2. îxtar rijîn
wesandin/diwesîne/bi- weþk 1. arek 2. kevn û
wesîne 1. hiþyar kirin kot
2. îxtar kirin 3. þandin weþweþîn/diweþweþe/
pey biweþweþe 1. milmilîn
wesem sorav 2. çelexwarî meþîn 3.
wesle 1. parçe 2. gihane- wekî sermestan tev ge-
ka navbera tu tiþtan rîn
wesp baþbûna cureyê tiþ- wexer 1. koç 2. mirin
tekî wexer kirin 1. koç kirin

439
wexêr!
mal bar kirin 2. mirin weznedar peywirdarê li
wexêr! oxir be! ber wezneyê
wexîm elametên aloziyê wê awayê tewandî yê cî-
yên berî qeyranê navka /ew/ê, cînavka
wext dem, heyam *“her yekjimarî ya ji bo kesa
tiþt di wextê xwe de duyemîn
xweþ e” wêje 1. edebiyat 2. tore
-wext teng bûyîn dema -wêjeya devkî edebiyata
kirin û çêkirina tiþtekî tomarnekirî ya di nava
neman axafgeran de
wextî demdemî -wêjeya nivîskî edebiye-
wexm darbesta miriyan ta axafgerî, dîtbarî û nî-
wey! baneþaneke þaþwazi- gaþî ya ku hatiye tomar-
yê ye kirin
wey li min! delîl li halê wêjeyî 1. edebî 2. toreyî
min! wêjemend 1. edîb 2. tore-
weyn 1. di kar an jî berna- van
meyekê de peywira her wêjenas 1. pisporê edebi-
lîstikvanî 2. hîle yatê 2. pisporê toreyê
weyner hîlebaz wêl 1. ajala ku ji keriyê
weynê di kar an jî berna- xwe veqetiyaye 2. bere-
meyekê de lîstikvana jin dayî
weyno di kar an jî berna- wêne 1. resm û þikilên ku
meyekê de lîstikvanê tiþtên heyî li ser kaxezê
mêr dinimînin; nîgar 2. cure,
wezaret 1. saziya dûgelê awa *”sê wêne dost he-
ya ku bi beþeke rêvebi- ne: nano, gano, cano”
riyê radibe; kizîrî 2. gi- -wêne girtin þikil kêþan
regirî wêneçîrok çîrokên ku bi
wezîr 1. kizîr, rêvebirê be- wêneyan hatine þîrove-
þeke desthilatiyê 2. gire- kirin
gir *“her kes, wezîrê wêneguhêz/wênegir
mala xwe ye” amûra ku dîmenan wekî
wezn 1. kêþ, pîvan 2. azî- wêneyan vediguhêze ser
ne kaxezan
wezne di saziyan de cihê wênekêþ kesê ku bi wêne-
ku diravan werdigire û guhêzê wêneyan dikêþe
dide wêra egîd, wêrek

440

wêran kavilbûyî û xopan
-navekî giran li ser gun-
dekî wêran navdariya
bêbingeh
wêran bûn kavil bûn, ke-
vir li ser kêvir neman
wêrane cihê kavilbûyî
wêran kirin kavil kirin,
kevir li ser kêvir nehiþtin
wêrandin/diwêrîne/bi-
wêrîne 1. han dan 2. ce-
saret dan yekî
wêrek bêtirs û egîd
wêrîn/diwêre/biwêre
1. cesaret kirin 2. ne-
tirsîn *“tu bihusta wî zêr
daynî newêre”
wiha bi vî awayî
wijdan seheka berpirsiya-
riyê *“dilê hiþk, wijdan
tê de nasitire”
wilayet parêzgeh
wilo wiha, wisa
winda 1. berze 2. binevat
3. têkçûyî 4. heliyayî
winda bûn 1. berze bûn,
ji dest çûn 2. têk çûn 3.
binevat bûn 4. helîn
winda kirin 1. berze ki-
rin, ji dest kirin 2. têk bi-
rin 3. binevat kirin 4. he-
landin
wir awayê tewandî yê cî-
navka /vir/ê
wiþ! baneþaneke di wateya
/pî!/yê de
wird duaya domdar
wirêne kirin (ji ber nex-
wîþtewîþt
weþiyeke giran an jî di
xewê de) gotinên bele-
tewþ kirin, ji bestan pe-
yivîn
wisa wilo, bi wî awayî
wize 1. taqet, hêz 2. þiyan
3. vejen
-wizeya gêrebayî hêza
cereyanî
-wizeya kakilî hêza atomî
-wizeya mirovîn hêza
însanî
wî [I] awayê tewandî yê
cînavka /ew/ê, cînavka
yekjimarî ya ji bo kesê
duyemîn
wî [II] wiþ!, pî!
wîç vebijêrka pêkan û gu-
herbar
wîçewîç dengê çivîkan
wîlayet eyalet, parêzgeh
wîste daçek
wîþt! [I] baneþana gazîki-
rin û hiþyarkirinê
wîþt [II] silav, pate
wîþtandin/diwîþtîne/bi-
wîþtîne 1. gazî kirin 2.
fîtandin yekî 3. uhî yekî
kirin 4. meçêtir miseletî
serê yekî bûn 5. bi fîqê
hiþyar kirin
-ma hinekan wîþtandiye
te? 1. ma tu dîn bûyî?
2. hinekan nav te daye/
niçandiye te?
wîþtînî fîtînî
wîþtewîþt dengê fîqê yî
domdar
441
wîtewît
wîtewît dengê teyr û çi- -wuçan dan navber dan
vîkan î domdar -wuçan girtin bi wêne-
wuçan 1. navber 2. sekn, guhêz an jî dîmengu-
rawest hêzê rawesta tiþtekî eci-
-wuçana asayî betlaneya bandin û wêne/dîmen
salane ya karmend û kiþandin
karkeran wuþe peyv, kelîme, bêje
-wuçana nexweþiyê bet- wuze vejen, taqet
laneya ku karmend û wutû hesinê ku di avasa-
karker di dema nexweþi- ziyê de tê bikaranîn
yan de bi kar tînin

442
 X
x/X tîpa bîst û nehemîn a xal [II] 1. deq, niqte 2. þa-
alfabeya kurdî ye; deng- nik
dareke ku cîderka wê ez- xalbendî (r) di hevokê de
mandevî û qirikî ye, awayê bikaranîna hin nî-
awayê belavbûna wê þaneyan; niqteþanî
nîvdengdêr e xale cureyekî bê ye
xaç nîþaneya filehan a we- xalebêhnok (r) di xalben-
kî zêdekê ye; (+), selîb diyê de nîþaneya /;/ê
-xaç di paþilê de bûn 1. xalî 1. vala 2. tenê 3. xew-
kesek bi bîsa xwe nehe- le
sandin 2. dilhiþkiya xwe xalî bûn 1. vala bûn 2. te-
nîþan nedan nê bûn 3. xewle bûn
Xaça Sor rêxistineke file- xalîçe bêrkun, berik, merþ
han a tenduristiyê ye xalojin jina xalê mirovî;
xaçepirs 1. kevala ku ber- jinxal
sivên pirsan rast û ber- xaltî xwiþka diya mirovî
jêrkî têde têne bicihkirin *“bêhna diyan, tê ji xal-
2. piþkanê, piþkbazî tiyan”
xaçerê þahrê xalxalî deqdeqî
xaçerêz xaçepirs xalxalok bihukek e
xaçirgan kuçikên datînin xam tiþtê destpêneketî an
bin sêl û beroþê jî negihiþtî
xaçparêz fileh -xam bûn (ji ber ku deme-
xag xav ke dirêj nexebitiye an jî
xak 1. xwelî, ax 2. welat nereviyaye) her dera
xakenas bêra kolan; pê- cendekê wî êþîn
mer -xamiya sewalê þikandin
xakî rengê axê derxistin derve û meþan-
xal [I] birayê diya mirovî din, xebitandin an jî be-
*“bûka xalê, delaliya zandin
malê” -xam kirin (mirov an jî se-

443
xama
walê ku nexebitiye an jî
nebeziyaye) bi xebat an
jî bezandinê pir westan-
din û cendek lê giran ki-
rin
xama 1. berzewac û negi-
hiþtî 2. duþîze
xame qelem, pênûs
xamek 1. dareke ku rengê
kulîlkên wê binefþî ye û
bêhnxweþ e 2. rengê bi-
nefþî
xamoþ kesê ku ramanên
xwe ji kesî re venake û
wan bi kesî re parve na-
ke
xamoþan kesê terkeser
xamox ava peþîn a ku didi-
ne ser zeviya çandî
xan [I] 1. mal û hal 2. êwir-
geha rêwiyan *“dinya
xan e, xan nabe bê mê-
van e û însanê lê jî bazir-
gan e”
-xan û sera koçk û qesr
xan [II] 1. sifre, xwan 2.
xwarin, xurek
xan [III] 1. ast 2. temtêl
xandar xwediyê êwirgeha
rêwiyan
xane mal, malik
xanedan malbata ku ji nif-
þa kesayeteke dirokî ye
xaneper malper
xaneniþîn karmendê ku
piþtî temambûna salên
peywira wî ji xebatê ha-
tiye veqetandin; kar-
444
niþîn
xangar rehekên ku li ser
rûyê erdê þîn dibin û
zêde ne bilind in
xanik texteyê nanpehtinê
xanim jina birûmet, stî
xanî 1. avahiya ku mirov
lê diêwirin; mal 2. xan û
man; warxan *“xanî, li
ser cemedê çênabe”
xanûman xaniyê ku ji qa-
tekî têkûz an jî ji çend
qatan pêk tê
xanût tevn
xanxanik nivîsên ku bi alî-
kariya xêzan hatine
destnîþankirin
xap 1. fêl û gilor 2. dek û
dolab
xapandin/dixapîne/bi-
xapîne 1. hîle li sêrî ki-
rin 2. weritandin 3. bi-
landin 4. xirandin
xapîn/dixape/bixape 1.
tûþî dek û dolaba yekî
hatin 2. weritîn 3. pê
bilîn
xapînok hîlebaz, dekbaz
xapxapik þimikên ku bi-
nên wan darîn e
xapxapok çivîkek e
xapûr wêrane û kavilbûyî
xar [I] kevirê ku alavên
qutkirinê pê tên tûjkirin;
hesan
-xar kirin bi hesên tûj ki-
rin
xar [II] beza hespê

-xar kirin hesp bezandin
xar [III] parçeyên gilover
ên di çîva tayeyan de
xara [I] hespê beza
xara [II] kevirê mermer
xaraw kesê ceribandî û
dinyadîtî
xarik 1. hesanê biçûk 2.
qada nava gund
xarim xurom
xarîz cureyekî xwarina ku
ji arvan û rûnî tê çêkirin
xarmût bazinê ku davêjin
stûyê hespan û erebeyê
pê ve girêdidin
xarûk solên çêrmîn ên he-
yamên berê; çarix
xarûz dendikên gûzan û
hwd ên gelwazkirî
xas 1. tiþtê ku ji der ve de
tiþtek tev nebûyê, saf 2.
piyê tazî
xasma bi taybetî
xasmêr mêrxas
xasûk kone
xaþe [I] xavika li ser hin
endaman; pizdan
xaþe [II] her tiþtê ku hûr-
hûrî bûye
xaþî telîsê mezin; bardan
xatir 1. qedr û qîmet 2.
destûr *“xatirê kûçikan
tuneye, xatirê xwediyan
heye”
-xatir xwestin destûra ve-
qetînê xwestin
xatirnas kesê ku qedr û
qîmetê kes û tiþtan diza-
xaxî
ne
xatûn 1. jin 2. jina esîlza
3. keybanû *“kar ê kar-
keran, namûs a xatûnan
e”
xav 1. nepijî 2. nestewî 3.
negihiþtî *“di navbera
dînîtî û biaqiltiyê de mû-
yekî xav heye“
-bûjenên xav têkberên
xam
xav bûn (rîs bi singîrê)
nermik û sist bûn
xav kirin (rîs bi singîrê)
nermik û sist kirin
xavik [I] 1. laçik 2. tul-
bend
xavik [II] 1. pizdan 2. te-
beqeya ku li ser tiþtê ke-
landî pêk tê 3. to
xavî 1. nepijîtî 2. nes-
tewîtî 3. negihiþtîtî
xawên 1. rûmet 2. þeref
xawênî endamê rûmetê
-serokê xawênî rêberê
fexrî
xawênþikû rêvebirê rêz-
dar
xawêr rojhilat
xawûþe kesê ku cendekê
wî ji hêtan berjêrtir þile-
ke bûye
xawûþe bûn di hêtan de
nivîþkan bûn
xawûþe kirin di hêtan de
nivîþkan kirin
xax rezîl û riswa
xaxî rezîltî û riswatî
445
xayîn
-xaxiyên nemayî kirin nûkên te re bavêje”
rezîltiyên nedîtî û nebî- xebxeb (di devê giyanew-
nayî pêk anîn eran de) lama binî ya ku
xayîn 1. qeleþ 2. xax *“bi didan li ser rêzbûne; bi-
mirovê xayîn re mege- nê erzenê
re” xedar 1. bêrehm û bêwij-
xayîntî/xaynetî 1. qeleþî dan 2. bêgav û bêder-
2. xaxî man *“gîskî gote sibatê:
xayîz 1. jixweveçûyî 2. ne- ‘çirt û çirt sibatokê, ez
heþî giham diya xwe ada-
xayîz bûn 1. dil jê çûn 2. rokê’; sibatê gote adarê:
ji xwe ve çûn ‘bide min sê rojên xe-
xebat 1. kar 2. çalakî dar, ez dê gîskî ji latî
*“ketî, bi xebatê radibe” bînim xwar’ ”
xebat kirin kar kirin xedeng tîra ku ji dara gê-
xebatkar karker *“dara zê ye
xebatkaran, tim bi ber xef raz, bîs
e” -di xef de girtin dizîka û
xeber 1. nûçe 2. dijûn 3. ji nêþkê ve girtin û fir-
agehî *“bê dev, xeber senda bizavê nedan
nayên tev” -xef kirin veþartin
-xebera sar nûçeya dilte- xefe cihê teng, bêhewa û
zîn fetisok
-xeber dan 1. axivîn 2. ra- xefeng dervank
gihandin *“xeberdan, xefik tele, dafik, bûse
bê dor tê ser nezanan” *“rovî, du caran nakeve
-dan xeberan sixêf û çêr xefikê”
gotin xefirxan nexweþiya piþik-
xeberoþk çîrok xerabûnê ya ku nexwe-
xebitandin/dixebitîne/ þan pir dikuxîne
bixebitîne 1. karek bi xefirxanî kesê ku bi nex-
kesekî dan kirin 2. amû- weþiya xefirxanê ketiye
rek dan þixulandin 3. bi xeft konê piçûk ê þînan,
kar anîn çartaqa þînê
xebitîn/dixebite/bixebi- xel [I] tirþbûna aþikê
te 1. kar kirin 2. þixulîn xel [II] niqteya ewlehiyê
3. hewl dan *“bixebite, ya li derveyî tixûbên ne-
heta ku xwîn di ber ney- teweyî

446
 xemilandin
xela kêmbûna debara ji- wekî hirça pozxeleqkirî
yanê; tunetî *“mal an ji li dû xwe gerandin û
xelayê re, an ji belayê xwestekên xwe pê dan
re” kirin
-xela rabûn tunetî pêk ha- xelet 1. çewt û ne rast 2.
tin xulp
-xelaya mêran rabûn di xeletî 1. çewtî û nerastî 2.
civakê de xîretkêþ ne- xulpî
man xeletî kirin 1. çewtî û ne-
xelan 1. lihevalîn 2. tewîn rastî kirin 2. xulpî kirin
xelandin/dixelîne/bi- xelexopî kelexwarî
xelîne 1. badan 2. te- xelî pir, zehf
wandin xelîc avteng
xelas bûn 1. kuta bûn 2. xelîfe serokê hemû misil-
qedîn 3. rizgar bûn *“bi manan
mineminê, mirov xelas xelîn/dixele/bixele (mî-
nabe ji jinê” de) li hev ketin, tirþ bûn
xelas kirin 1. kuta kirin xelq 1. milet 2. ehalî 3. gel
2. qedandin 3. rizgar ki- *“ji xelqê re masîgir e, ji
rin *“kes ji neyarê xwe re xwe re kûsîgir e”
nabêje: ‘bila Xwedê te xelûz kevirê reþ ê ku dibe
xelas bike’ ” þewate û ardû; rijî
xelat 1. diyarî, bexþ 2. xelwet 1. tenêtî 2. înziwa
bexþîþ -ketin xelwetê ketin si-
-xelata þanaziyê nîþane lûkê
an jî diyariya fexrî ya ku xem 1. kul 2. keser 3.
didine kesayetên girîng derd 4. tatêl *“karê ga-
-xelat û celat þabaþ û seza vekî, xemên salekî ne”
xelatgir kesê ku diyarî û -xem kiþandin ketin fikar
bexþîþê hildide û tatêlê
xelat kirin 1. diyarî kirin, -xem revandin dil rehet
lê bexþandin 2. bexþîþ kirin
dan xemgîn 1. dilbikul, keser-
xeleng giyayê ku jê gêzi- kêþ 2. derdomerdo, dil-
yan çêdikin; hewþan birîn, cegerxwîn
xeleq 1. çembil 2. gus- xemilandin/dixemilîne/
tikên porî bixemilîne çîç kirin, be-
-xeleq kirin pozê yekî dew kirin

447
xemilîn
xemilîn/dixemile/bixe- ji tunebûnê diçe ku xwe
mile 1. çîç bûn 2. be- bixeniqîne, dibîne ku
dew bûn *“heta Xidir xe- dewlemend kêp li stûyê
milî, dawet betilî” xwe dialîne; vedigere û
xemirîn/dixemire/bixe- dibêje: ‘dîsa jî þikir ji
mire (mêwe) gihiþtin û halê me re’ ”
reng guherandin xeniqîn/dixeniqe/bixe-
xeml alavên bedewî û de- niqe 1. fetisîn 2. þeniqîn
laliyê *“zarok xemla ma- 3. behn lê çikîn
la ne” xenî 1. dewlemend 2.
xemr mey, þerab destbelaþ, comerd, sexî
xemrevîn kesê ku bi a- xenîmî çavan bûn (ji ber
xaftinên xweþ û þirîn nankoriyê) tûþî karesa-
xeman ji bîr dibe; a- tekê hatin
ramdêr xenûqe 1. xemlên li ber
xemrî di rengê meyê de; xeneqê; gerdenî 2. þir-
xemsar 1. îhmalkar, bêhe- dan
mal 2. sersar xenzirandin/dixenzirî-
xemsarî 1. îhmalkarî, bê- ne/bixenzirîne kiziran-
hemalî 2. sersarî din
xemxur dilsoz, muxlis xepar kax, aþêf
xemxurî dilsozî, îxlas xepartin/dixepêre/bixe-
xenas fesad, ewan pêre kax kirin, aþêf kirin
xenasî fesadî, ewanî xepe dîn û cinî
xencer cureyekî kêrên xepik dafik, tele
cengî yên ku nikê wan xepse 1. deng û dor 2. þu-
xwar û tûj e *“xencer bi- loxî
ra ye, tifing pismam e” xepse kirin 1. bi dengê
xendeq 1. cihoka biber û bilind qîjevîj kirin 2. þu-
kûr 2. çala kûr û fireh loxî kirin
xengel cureyekî xwarina xera 1. teqoze 2. feramûþî
ku lewaþeyê hûr ê qut- 3. kavilbûyî 4. genîbûyî
kirî bi goþtê hêrandî da- -xera bûn 1. teqoze bûn
digirin û dipêjin 2. feramûþ bûn 3. kavil
xeniqandin/dixeniqîne/ bûn, hilweþîn, wêran
bixeniqîne 1. fetisan- bûn 4. genî bûn
din 2. þeniqandin 3. -xera kirin 1. teqoze kirin
bêhn lê çikandin *“kesîb 2. feramûþ kirin 3. kavil

448
 xes
kirin, hilweþandin, wê- xeritandin/dixeritîne/
ran kirin 4. genî kirin bixeritîne 1. spîldax
*“çi kir, bi destê xwe ma- derbas kirin 2. ji ser ve
la xwe xera kir” parçeyek qut kirin
xerac xûgî, bac, kamçûr xeritîn/dixerite/bixeri-
xeraf tora masiyan te 1. spîldax derbas bûn
xerat dartiraþ, necar *“ji 2. ji ser ve parçeyek qut
xelqê re xerat e, ji xwe bûn
re malmîrat e” xerîb 1. biyanî 2. bêgane
xerbazî laqirdiyên bi des- xerîdar bikir, muþterî
tan xerîte nexþe
xerbend 1. dîl, hêsîr 2. xerîtok hûr û mûrê ku ji
girêdayî ber darê qutkirî an jî da-
xerbende teqoze rotî dimîne
xerc mesref Xermanan Kelûya Kevja-
-ev îþ xercê te ye ev kar lê; Xerçeng
sezayî/minasibî te ye xermaþe alaveke pênctilî
-xerc û merc heys û beys ya ku pê giya zad tê ber-
xerc bûn lê mesref bûn hevkirin
xerc kirin mezaxtin xermiþandin/dixermiþî-
Xerçeng Kelûya Kevjalê; ne/bixermiþîne penci-
Xermanan (21’ê Pûþperê- rûk kirin
20’ê Tîrmehê) xerpiþt piþteka alîkar a
xerdel tovê rehekeke ku ku didine ber tiþtekî ku
tê de bûjeneke þirîn, zor lê hatiye
sext û sotîner heye xerte çandiniya ku bêyî
xerêf spîtahiya ku piþtî þovhiþtinê hatiye reþan-
xewê di kortikên çavan din
de dimîne; zirîçka çêv xerxere 1. dengê ku ji qi-
xeriqandin/dixeriqîne/ rika kesê di ber sekeratê
bixeriqîne 1. çilmisan- de tê 2. avwerdana li qi-
din 2. (reng) xera kirin rikê
3. tê de gut kirin 4. ne- xerz 1. þitla ku êdî bûye
heþî kirin dar 2. hêkên hûrik ên
xeriqîn/dixeriqe/bixeri- hin ajalan
qe 1. çilmisîn 2. (reng) xerz kirin hêkên biçûçik
xera bûn 3. tê de gut kirin
bûn 4. ji xwe ve çûn xes cureyekî çêreya pelpe-

449
xesandin
raþ e û nepijî tê xwarin; -xewê zor lê kirin ji ber
kaho bêxewiyê li ser xwe ne-
xesandin/dixesîne/bi- sekinîn
xesîne 1. ji rewþa nêr- -xew lê herimîn ji ber xe-
tiyê derxistin, bêkêr û mekê ranezan
bêkîr kirin 2. ji mêraniyê xewar kesê ku xewa wî gi-
xistin ran e, xilmaþ
xesar ziyan û zirar xewas giregirekên civakê
xesifîn/dixesife/bixesi- xewge textikê ku nivînên
fe ji temtêlekî ber bi ye- razanê li serê tên raxis-
ke jê kambaxtir ve dake- tin
tin xewirîn/dixewire/bixe-
xesî/xesû xwesû wire 1. ji binî ve þewitîn
xesîl raxistina nava malên 2. tê de gut bûn
gundan a ku ji cîl û ce- xewle 1. cihê ku kesek lê
gên çedikin tuneye 2. tenê 3. bixeter
xesok kesê ku karê wî xe- -xewle bûn 1. li cihekî te-
sandina sewalan e nê bi tena serê xwe man
xeþîl cureyekî çêreyê ye 2. ketin silûkê
xeþîm xedar -xewle kirin 1. hevpey-
xeþîme 1. riya nepen 2. vîneke taybet kirin 2. (ji
kulek, kunik bo ku qeleþiyekê bîne
xeþûm ecemî û tor sêrî) ji civakê bi dûr xis-
xet 1. xêz 2. nivîs 3. riya tin
ku tiþtek tê re derbas di- xewlexane dêra silûkê
be; guzergeh *“xeta xewn 1. ruya 2. nîgaþ, xe-
xwar, di gayê pîr de ye” yal *“ne li goristanan ra-
xeta karê çewt, xeletî dikevim, ne jî xewnên
xetakar kesê ku karên xerab dibînim”
çewt didomîne -xewn dîtin di xewê de
xetat pîþekarê destnivîsên bûyerin dîtin
bedew xewneroþk xewnên di
xeter tehlûke rewþa hiþyariyê de
xetere tirsa ziyandîtinê xewtêþ nexweþiya pirxe-
xeternak 1. bitehlûke 2. wariyê
tirsnak -bi xewtêþê ketin bi nex-
xew paldan, razan *“xew û weþiya pirxewariyê ketin
mirin, yek e” xeyal nîgaþ *“xeyala birçi-

450

yan, nan e”
xeyalî nîgaþî
xeyal kirin nîgaþ kirin
xeybet paþgotinî *“xey-
bet, li ba zarokan nabe”
xeyd minet
-xeyd ketin stûyan bûn
berpirsiyarê pirsgirêkan
xeydok suhatî
xeyidandin/dixeyidîne/
bixeyidîne sil kirin, bûn
sedemkarê suhatina ke-
sekî
xeyidîn/dixeyide/bixe-
yide sil bûn, su hatin
*“kêvroþk jî carinan ji çi-
yan dixeyidin”
xeynî xeyrî, bilî
xeyrî jê awarte ye
-ji xeyrî te tu jê awarte yî
xeyset xwî, xislet *“xeyse-
tê nebaþ, xezeba Xwedê
ye”
xezal bizina kovî; ask *“ji
xezalê bezatir tune, ji
risqê xwe pê ve naxwe”
xezeb 1. rik 2. hêrs *“dilê
bixezeb, mirovî nagi-
hijîne mexsed û mira-
dan”
-lê hatin xezebê jê re rik
û hêrsa xwe anîn
xezne gencîne
xeznik/xeznok qutiya bi-
çûk a ku diravên hûr tê
de tên civandin
xezûr 1. (ji zavê re) bavê
bûke 2. (ji bûkê re) bavê
xêvzan
zavê *“xezûr, di þûna
bavan de ne”
xêl [I] xulek, kêlî
-xêlek berê berî çend xu-
lekan/kêliyan
xêl [II] govend
xêlî mêzera ku davêjin ser
serê bûkê û zava roja da-
wetê wê vedike *”dizê
malê ji malê be, ga bi
xêliyê dertê”
xêr [I] na, nexêr
xêr [II] 1. qencî û baþî 2.
sedeqe *“bi xêra seri-
yan, dixwe keriyek nan”
-xêr kirin 1. bazar kirin
2. qencî kirin 3. sedeqe
dan
xêr [III] teral, selexane
xêrat sedeqe
xêratxane 1. aþxaneya
xêrxwazan a ku xwarinê
li xizanan belav dike 2.
êwirgeha kal û pîrên bê-
kes
xêrîtî teralî, selexanetî
xêrnexwaz 1. nebaþ 2. xe-
rabîxwaz
xêv 1. hafize, bîr 2. hiþ
xêve mêwe û sewziyên ku
di di serê demsalê de an
jî derveyî demsalê hati-
ne gihandin
xêvet konikê biçûk î yek-
stûn
xêvik 1. bîroke 2. kerose
xêvzan kesê ku agehiyên
pêþerojê ji xelqê re ve-
451
xêz
dibêje; falzan, remlavêj
xêz 1. þopa zirav û dirêj;
xet 2. þeklê ku ji meþan-
dina xalekê pêk tê
-xêza asoyî xeta ku bi be-
rahî tê kiþandin
-xêza çemberî xeta nîgaþî
ya ku bi berahî cîhanê di
nîvî de dibire
-xêza nedîtbar xeta ku bi
çavan nayê dîtin an jî bi
awayekî nîgaþî tê hesi-
bandin
-xêza stûnî xeta ku bi di-
rêjahî tê kiþandin
xêzefîlm fîlmên ku nave-
roka wan destxetî hatiye
amadekirin
xêzepehn xêza asoyî
xêzerast xeta ku bê çiv û
rasterast tê kiþandin
xêzexwar xeta berwar û
qilç, hêlelar
Xêzên Asimanî yên Kur-
distanê (XAK) dezgehê
raguhastina hewayî ya
Kurdistanê
xêzkar xetat, xetkêþ
xêz kirin xet kêþan
xicîl kirin 1. mehcûb ki-
rin 2. dan þermê
xiçviçandin/dixiçviçîne
/bixiçviçîne karekî se-
robero pêk anîn, sixto-
pixto kirin
xifþ têjika karxezalê
xiftan kinceke dirêj û si-
vik a ku berê di ser de di-
452
hate lixwekirin
xij dengê tiþtên ku bitews
pêk tê; xiz
-xij ajote ber erebe bi-
lez/bixiz kiþande ber
-xij derbas bûn qîj bihu-
rîn
xijik xizak, taxûk
xijexij dengê kelîna avê
xijexij kirin dengê kelînê
ji ava li ser êgir hatin
xijînî xijexij
xijîjank 1. cihê xwedaxwi-
þandina zarokan 2. pê-
pelûkên livok
xij kirin (di zimanê zaro-
kan de) þimitandin
xil 1. girse 2. komeke tiþ-
tan
xilindor þîrê pêþîn ê pez û
dewarê zayî
xilmaþ xewar
xilmet tiþtê ku ne nû ye û
berê jî hatiye bikaranîn
xilole valahî
xilole bûn di cihekî de
valahiyek çêkirin
xilole kirin di cihekî de
valahiyek çêkirin
xilopilo qulopilo
xilorîk gijlok
xilq kilîl
xilqandin/dixilqîne/bi-
xilqîne kilîl kirin
xilqîn/dixilqe/bixilqe
kilîl bûn
xilt [I] 1. cureyekî heywa-
nan e 2. xiniz *“xilt çi-
 xirî
qasî xweliyê dikole, ew- dike”
qasî di ser serê xwe de xingilîn/dixingile/bixin-
dike” gile 1. (endamê þkestî
xilt [II] 1. binemaya bêkêr an jî jicihderketî) pê de
2. binemaya gemarî 3. daliqîn 2. lingirî bi rê ve
gildîn 4. tiþtê bêbine çûn 3. kulîn 4. xawûþe
xilt [III] cureyekî nexwe- bûn
þiyên çêrm e xiniz 1. xayîn 2. qeleþ
xilte torte, dûrd xinzîr beraz *”çermê xin-
xiltopilto sixtopixto zîran nabe post, dijminê
xilxal bazinê ku jin davêji- bavan nabe dost”
ne qeydikên piyên xwe xir endamê zayendî yê
xilxile 1. cihê pir bi kevir nêrzayan; kîr, terik
û zinar 2. tiþtên li ser xirecir 1. hêwirze, sûresat
hev kombûyî 2. pevçûn 3. devjenî,
-xilxileyek pez û dewar pêþkarî
çend kerî pez û dewarên xirek 1. sistbûyî 2. bêkêr
giran 3. teqozebûyî
-xilxileyek leþker kome- xirexir dengê gewriya ke-
ke leþkeran tevî çek û sê razayî
posatên wan xirexir kirin 1. (kesê ra-
ximav boyaxa nivîsanê; zayî) di xewê de deng ji
rengav, hibr gewriyê hatin 2. (kesê di
ximavdank amana ku ber sekeratê de û sewala
rengavê dikinê serjêkirî) êdî nefesên da-
ximbil 1. pêlîstoka ku di wiyê dan
dilqê mirov û heywanan xirêf torteya hingiv, doþav
de tê çêkirin û bi bendi- û hwd
kan tê hereketkirin 2. xirikîn/dixirike/bixiri-
kesê ku di bin bandora ke 1. (pî) þimitîn 2. te-
hinekan de dimîne hisîn
ximxim kunên bêfilan xirindol þîrê pêþîn ê pez û
ximximbeþ kesê ku kunên dewarê zayî; xilindor
bêvila wî vekirî ne xirink jina bedew a cazi-
xinav ximav bedar
xinamî kesên ku zewac di xirî bûjeneke zeliqok a ku
nava wan de çêbûne axlêveyan di çiqilên da-
*“çav, xinamiyê xwe nas rên mêweyan de derdi-

453
xirîn
keve û hem tê xwarin
hem jî jê çesp tê çêkirin
xirîn/xirînî xirexir
xirmal kesê ku xwediyê ji-
yaneke têkûz e
xirmiþandin/dixirmiþî-
ne/bixirmiþîne penci-
rûk kirin, bi nenîkan lê
ba ketin
xirmûþek quncirûk
xirneq têjika kêvroþkê
xirosk dîkil
xiroþ 1. coþî 2. þaþwazî
xirpik di cendêk de raçîn-
ga vezen a ku bi karê
hestiyî radibe
xirp ji niþkê ve
xirpe êrîþa komekê dijî ke-
sekî tenê
xirpo qûngiran, teral
xirqe kinca pêþîvekîrî ya
ku ji rîs an jî qumêþ tê
çêkirin û di ser de tê lix-
wekirin
xirþ giyanewera ku ji ber
egerekê nikare avis bibe
an jî ê ku nikare avis bi-
ke
xirþî di giyaneweran de
stewriya domdar
xirtik cureyekî îsota ku
hundirê wê bi goþtê
hêrandî, birinc an jî sa-
varî tê tijîkirin û pehtin
xirtol 1. hêwirze, sûresat
2. komek
xirxal 1. bazinên qeydi-
kên piyan 2. tayeyên e-
454
rebeyan
xistin/dixîne/bixîne 1.
avêtin erdê 2. ji xwe ki-
rin 3. winda kirin
xiþexiþ dengê domdar ê
kiþîna tiþtekî bi erdê re
xiþir 1. kevirê gewher,
xeml 2. kevirên hûrik
xiþok ajala bêpê ya ku xwe
bi erdê re dikiþîne û wisa
pêþ ve diçe
xiþronek 1. pijikên ku di
rûyê ciwanan de derdive
2. pijikên ku di laþê so-
ringî de derdikeve
xiþt [I] kaxetîta dîwarjenîn
û banavakirinê; kerpîçê
acûrî
xiþt [II] ji niþkê ve xu-
yabûna tiþtekî
-xiþt derkete pêþiya me
ji niþkê ve xuyayî me bû
xiþtek rastkêþ
-xiþteka demê xanxanika
ku demê nîþan dide
xiþtexiþt dengê têvel û
domdar ê þingeþingê
xiþtexiþt kirin þingeþing
kirin *“vê derê kire xiþ-
texiþt, çû dera han û
kulê ew kuþt: gêzî (tiþto-
nek)”
xiþtik 1. cureyekî nexwe-
þiya pêz e 2. xiþtxiþtok
3. amûra ku çimên tiþ-
tan bi hev ve dike; goþe-
bend
xiþtxiþtok pêlîstoka zaro-

kan a ku þingeþing dike
xiþtzeng þîþa ku serê wê
tûj e
xiþûþ þik û þubhe, înç
xitêre meþaleya ku ji þive-
ke serqelaþtî tê çêkirin û
serê tê pêxistin
xitimandin/dixitimîne/
bixitimîne 1. ser nixu-
mandin 2. dev girtin 3.
pêþî lê girtin, asteng ki-
rin
xitimîn/dixitime/bixiti-
me 1. ser nixumîn 2. fe-
tisîn
xiyanet xaynetî
xiyar cureyekî sewziyan e
û nepijî tê xwarin
xiz [I] kaya girs
xiz [II] tews, lezgînî
-xiz girtin lezgin bûn
-xiz dan lezgîn kirin
xizak navgîneke bêtaye ya
ku bi þimatandinê tê a-
jotin
xizan 1. feqîr 2. belengaz
*“xizan e, riya xwe niza-
ne”
xizane dolaba kincan
xizanî 1. feqîrtî 2. belen-
gazî *“xizanî, zingara
mêran e”
xizêm xemla jinan a ku di
bêfilên xwe de dadi-
liqînin
xizêmok 1. cureyekî ku-
lîlkan e 2. tiþtê herî tehl
î ku tê bîra mirovî
xîzok
xizinde xiþok
xizm eqreba
xîç 1. kevirên hûrkanêk;
xiþir 2. xêz
xîçkêþ rastkêþ
xîge hebana avê ya rêwî-
tiyê
xîlaf dijber
-xîlafî rastiyê ye dijberî
rastiyê ye
xîj dengê þimitîn û rûxînê
yî bilez
-xîj rûxîn pir zû hilweþîn
xîjexîj dengê domdar ê þi-
mitînê
-xîjexîja xizakan guhê
me bir dengê þiqitîna
taxûkan em aciz kirin
-xîjexîj kirin vij derbas
bûn
xîjik taxûk, tazûg
xîlok kevirên biçûk; hoçik
xîret 1. namûs 2. rûmet
3. xebat *“xîreta kê tu-
nebe, îmana wî jî tune-
ye”
xîretkêþ xwedanrûmet
xîz kevirên hûrik ên wekî
xweliyê; sîlik, sêlax, rîk
xîzek cihê ku xweliya wê ji
sêlaxê pêk tê
xîzexîz dengê ku ji ber ze-
degirtina piþikê tê pê
xîzexîz kirin deng ji qefe-
sê hatin
xîzîn xîzek
xîzînî xîzexîz
xîzok cureyekî nexweþiya
455
xîzokî
tengenefesiyê ye; fetso-
nek
xîzokî kesê ku bi nexweþi-
ya tengenefesiyê ketiye;
fetsonekî
xîzar cureyekî makîneya
birînê ye
xîzistan çol, sehra
xoce 1. mamoste 2. seyda
xof 1. tirs 2. saw, sehm
xonçe 1. biþkov 2. textikê
nanpehtinê yî wekî sif-
reyê jî tê bikaranîn 3.
bexþîþa dawetkirin û si-
netbûnê
xone pisîkê nêr
xongîn bariþa baranê ya
dêjnijkî
xopan 1. wêran 2. xerabe,
kavilbûyî
xorav bastêqê mêweyan î
ku bi þêkir hatiye þirînki-
rin
xore giyanewereke yekþa-
neyî ya ku dibe sedema
nexweþiyan û bi çavan
nayê dîtin
xorînî dengê domdar ê
kesê razayî; xirexir
xort temenê mêran ê ji
sebîtiyê heta navsaletiyê
(16-35) *“xort heta ku bi
xwe nehesin, wekî vari-
kan dimeþin”
xortanî ji bo mêran te-
menê ku di navbeyna
16-35’an de ye
xortik têjika kîvroþkê
456
xortim lûleya nermik a ku
ji hilberînên niftê hatiye
çekirin
xox cureyekî mêweyan e
*“xox ne dar e, qîz ne
war e”
xozan zeviya ku salek be-
rê hatiye çandin û îsal jî
nehatiye þovkirin
xubar xumama xwelî û
xîzê
xudmuxtarî rêvebiriya
nîvserbixwe ya ku di
karên derve de li gor rê-
vebiriya navendî tev di-
gere
xulam 1. bende 2. berdes-
tiyê mêr *“axa bi xulam
e, xulam bi olam e”
xulamî kirin 1. bendetî
kirin 2. berdestîtî kirin
*“Emerê çelengdar, xu-
lamî kir ji hakimî re sî û
sê salan, lê tu carî ji mê-
rê hakim nekir bawer û
îhtîbar”
xulav arî
xulavî di rengê ariyê de
xulp 1. çewt 2. nerasterast
3. dererê 4. xwar
xulpî 1. xwarî 2. çewtî 3.
biziqzaq 4. nelirêtî
xultexult dengê ava ku bi-
nerd dibe an jî di lûle-
yekî de serejêrî erdê di-
be
xultexult kirin (av) di de-
ma rijînê de deng dan
 xusar
xumal kesê ku karên mala xurekpêj aþpêþ
xwe bi xwe bi cih tîne; xurekxane xwarinxane
xwediyê malê, malxwe xurifî kesê ku ji ser hiþê
xumalî 1. kinca ku li gor xwe çûye
xwestina bikirî tê dirûtin xurifîn/dixurife/bixuri-
2. rastmala giranbiha ya fe hiþ tev li hev kirin
ku binirxtirbûna wê pê- xurimîn/dixurime/bixu-
kan e rime 1. peritîn 2. rizîn
xumam 1. hilm û gilm 2. xurî pijikeke girs a ku bi
talaz qasî nokekî mezin dibe,
xumirîn/dixumire/bixu- piþtî peqînê pûç dibe û
mire (mêwe) sor bûn û þopa wê di çêrmî de
stewîn dimîne
xumrî rengê di navbeyna xurîn kesê ku ji sibehê de
sor û reþ de tiþtek nexwariye
xunav [I] çilikên baranê; xurînî danê xwarinê yî be-
dêjnij riya taþtê
xunav [II] aviya ku sibe- xurme mêweyeke erdên
han li ser belçikan peyde germ e; qesp
dibe xurnûk cureyekî çêreya
xundor xirindol ku striyên wê pir in
xunivîn/dixunive/bixu- -xurnûk ketin qûnê pir a-
nive dêjnijên baranê ciz bûn û di cihê xwe de
avêtin netebitîn
xur [I] 1. xurek, xwarin 2. xurom gurzê girênedayî
par, behre *“kerê pir-bi- xurom kirin negirêdayî
bez, bû xurê guran” gurz kirin
-xur [II] paþgireke ku xwa- xuroþ fûriyayî
rinê dinimîne xuroþ bûn fûrîn
xura cemser xurt 1. bihêz 2. bitaqet 3.
xurc têrika ku wekî xalîçe- þidiyayî 4. muhkem *“a-
yan hatiye raçandin va xurt, serevraz jî diçe”
xurcezîn têrika ku davê- xurt bûn 1. bi hêz bûn 2.
jin terkiya zînê hespan þidîn û muhkem bûn
xurcik têrika biçûk xurt kirin 1. bi hêz kirin
xurek 1. tiþtên xwarinê 2. þidandin û muhkem
yên ku hatine pijandin kirin
2. xiza xusar xunaveke ku diþibi-

457
xuþkî
he xwêyê û piþtî ku rûyê
erdê spî dike dihele
xuþkî biþkulên hiþk ên bi-
nê guheran
xuþtire 1. amana aþpêjan
a ku pê sewziyên wekî
xiyar, tivir, gizêr û hwd
hûr hûr dikin 2. alava
xeratan a ku pê daran
dadirojin û meht dikin
xuya 1. diyar 2. kifþ 3. eþ-
kere *“ava zelal, tê de
xuya ye xem û xeyal”
xuya bûn 1. diyar bûn 2.
kifþ bûn 3. eþkere bûn
xuya kirin 1. diyar kirin
2. kifþ kirin 3. eþkere ki-
rin
xûde serdankeke cengî ya
ku ji derbên fîþengan di-
parêze
xûk bac û cezayê mîrî
xûgî baca bi zorê; xerac
xûj dengê rûxînê
xûjexûj dengê hilweþînê
yî domdar
xûjî ser bûn 1. zû xwarî
ser bûn 2. êrîþ birin ser
xûjal 1. jîr, jêhatî 2. bexte-
war
xûrexûr dengê ava lehiyê
xûsik qiravî
xûz piþthotik
xûz bûn 1. (piþt) hotik bûn
2. (serî) nizm bûn
xûz kirin 1. (piþt) hotik ki-
rin 2. (serî) nizm kirin
xwan [I] serwer, hukimdar
458
xwan [II] sifre *“dil ne
xwan e ku mirov li ber
hemî kesî veke”
xwan [III] xuya, diyar
*“quzê gewr di derpê re
xwanêye”
xwar 1. ne rast û durist 2.
teqoze 3. çewt 4. jêr 5.
xulp *“aqilê kêm riya
xwar ber bi hevalê xwe
dixe”
xwarin [I] 1. xurek 2. xiza
*“li þeran xal û xwar-zî, li
xwarinan mam û birazî”
-xwarinên parastî xwa-
rinên ku bi dermanên tê-
kildar temenê bikaranî-
na wan tê dirêjkirin
xwarin/dixwe/bixwe [II]
qurt kirin, daqurtandin
*“peza bi tenê, guran
xwariye”
xwaringeh cihê ku xurek
lê tê çêkirin û firotin
xwarî 1. xulpî 2. çewtî 3.
neduristî *“ew mala ku
te nanê wê xwariye, bi
xwarî lê menêre”
xwarzê keça xweha mirovî
xwarzî kurê xwiþka mirovî
*“ap bi biraziyan, xal bi
xwarziyan re dikin”
xwazgîn kesê ku daxwaza
zewaca mêrekî digihîne
malbata jinekê
xwazgînî navberkariya
malbatên keç û xortên
berzewac
 xwendegeh
xwe [I] zat, þexs, kesayet -Xwedê dan hatin cîhanê
*“xwe tevî kar nekî, kar xwedênenas 1. bêxwedê
nameþe” 2. bêîman
xwe [II] cînavka vegerok xwedî 1. sahib, sexbêr 2.
xwe [III] pêþgir, navgir û hemalê aîdiyetê *“bên-
paþgira ku wateya xwe- dera derengmayî, nabe
seriyê dide peyva heve- xurê xwedî”
dudanî mînak: xwebar, xwedî kirin 1. mezin ki-
jixweber, malxwe... rin 2. dermal kirin 3.
xweajo paldêra hundirîn sexbêr kirin *“berxa ku
xwe badan xwe dan ali- Xwedê ew xwedî kir, gu-
yekî ran jî nekuþt”
xwebar makîneya ku xwe xwedîtî 1. sahibtî, sexbêrî
bi xwe dixebite; xweger 2. hemalî
xwebawer arxweyîn xwefiroþ 1. xayîn 2. sîxur
xwe bi xwe bêyî niçandin xwedîgiramî 1. xwedan-
û alîkariya kesekî din qedr 2. xwedanrûmet
xwecihî 1. herêmî 2. de- xwedîgiravî 1. qaþo 2. bê-
verî bine
Xwedan [I] Xwedê, Yez- xweger xwebar
dan *“bêyî emrê Xwe- xwe girêdan 1. kinc li
dan, pel ji darê naweþe” xwe kirin 2. rext avêtin
xwedan [II] xwedî, sexbêr, navmila xwe 3. amadeyî
hemal karekî bûn
-xwedanmaliya arizî mil- xweh xwiþk
kiyeta aîdî kesan xwe hilkutan xwe gijgi-
-xwedansoz kesê ku bir- jandin
yarek li ser nefsa xwe bi- xwekujî întihar
riye û heta dawiyê jî li xwelî ax, xak *“agir xweþ
serê dimîne e, lê xwelî jî jê çêdibe”
xwe dan ber biryara kiri- xwelîdank kasika cixare-
na karekî dan kêþan a ku ariya cixare-
xwedawend yezdanoka yên xwe dirijîninê
mê ya ku pûtparêz jê re xwende 1. kesê ku pispo-
perestiþê dikin rê nivîsan e û fêrî zanî-
Xwedê çêkiroxê hemû afi- nan bûye 2. rewþenbîr
randiyan; Yezdan *“mê- xwendegeh 1. dibistan 2.
van, mêvanê Xwedê ye” saziyên perwerdehiyê

459
xwendekar
xwendekar þagirt yê
xwendevan kesê ku nivî- xwerexneyî rewþa mirov
san diþopîne bi xwe tenqîda nefsa
xwendin/dixwîne/bi- xwe bike
xwîne 1. ji nivîsê fêm ki- xwerist xweza, sirûþt
rin û þopandin 2. di di- xwermend rêvebirî
bistanekî de perwerde xwerû saf, sade
bûn *“bila bixwenda, pa- xweser ne bi ser tiþtekî ve
þê bigota” ne jî bi kesekî ve girêda-
-xwendin û nivîsandin yî, serbixwe.
sewad -xweserî wî ye taybetiye-
xwendingeh dibistan ke wî ya aîdî wî tenê ye
xweng xwiþk xweserîtî 1. xudmuxtarî
xweperest 1. nefsperest, 2. serbixwetî
nefsanî 2. ezperest, eze- xwesî 1. pêxas, pêrût 2.
zok çeqrût
xwe pesartin xwe spartin xwe spartin 1. penaber
xwe pêçan tiþtek li xwe a- bûn 2. teslîm bûn, xwe
landin radestî yekî kirin
xwe pêþandan bertek nî- xwestek 1. daxwaz 2. mi-
þandan rad
xwepêþandêr kesê ku ji xwestin/dixwaze/bixwa-
ber rewþeke baþ an jî ne- ze 1. daxwaz kirin 2. mi-
baþ berteka xwe nîþan rad kirin 3. teteb kirin
dide *“ka kî dixwaze ku xelqê
xwe pê ve berdan 1. li xwe ar û mar bike?”
mubtela bûn 2. tê alîn xwestî 1. keça ku ji mala-
3. pê bilîn bavana wê hatiye xwes-
xwe pê xweþ kirin laloþî tin 2. xwedîdildar *“ava
û melaqî kirin xwestî, naçe hêstî”
xwe rast/rasteve kirin xwesû 1. ji bûkê re diya
1. piþtî xwarbûnê piþta zavê 2. ji zavê re diya
xwe rast kirin 2. piþtî bûkê
mijûlahiyê karê xwe gi- xweþ [I] 1. baþ 2. çê 3.
handin hev 3. piþtî ten- qenc 4. rind
gasiyê derketin serfira- xweþ [II] 1. biçêj 2. bi-
ziyê tahm *“kerê reþ, dixwe
xwerenedîtî teralê Bexda- tiþtê xweþ”

460

xweþa kesê ku xwe nas di-
ke û ji temtêla xwe jî razî
ye
xweþav ava qax û mêwi-
jên kelandî û þirînkirî
xweþawaz dengxweþ
xweþbîn çakbîn
xweþbînî çakbînî
xweþ bûn 1. biçêj bûn 2.
bitahm bûn 3. qenc bûn
4. rind bûn 5. baþ bûn
*“heta nava destan reþ
nebe, tahma devan jî
xweþ nabe”
xweþendam kesê ku xwe-
diyê bejn û baleke xwe-
þik e
xweþewîst 1. delal 2. bi-
rêz
xweþhal ji rewþa xwe razî
xweþhalî rewþa razîbûnê
xweþik rindik, delalik
xweþî 1. naziktî 2. silame-
tî
xweþ kirin 1. biçêj kirin
2. bitahm kirin 3. qenc
kirin 4. rind kirin 5. baþ
kirin *“kes dilê xwe li
miriyan xweþ nake”
xweþmêr camêr
xweþnûd razî
xweþnûdî razîtî
xweþok serþok
xweþrû rûpak û bedew
xweþtivî yar, dildar
xweþxwaz ristên pa û
pesndanê yên ji bo kese-
kî hêja
xwirandin
xwe vedizîn 1. xwe veþar-
tin 2. fizirîn
xweyî xwedî *“ji bo xatirê
xweyî, mirov kevir na-
vêje seyî”
xweza 1. sirûþt, tebîet 2.
xeyset, xislet
xwezayî 1. sirûþtî 2. jix-
weber
xwezan hozan
xwezik daxwazên ku pêk-
hatina wan pir dûr e
xwezî [I] 1. xwezil 2. dax-
waza nîgaþî *“sal bi sal,
xwezî bi par”
xwezî [II] þilahiya qirikê;
tif
xwê 1. kevirê þor ê hêran-
dî yê ku tevî xurek dikin
û þorahiyê didê 2. þilahi-
ya ku piþtî westîn û hwd
ji lêþ der tê *“dema ku
heywan bê xwê bimînin,
keviran dialêsin”
xwê dan (Ji ber herareta
lêþ) term þil bûn
xwêdank derdana ku xwê
dikinê
xwêdîn sel û kevirên ku
xwê li ser direþînin da ku
pez û dewar bên û bi-
alêsin; sûrdîn
xwêlîn kana xwêyê
xwir girê ku di canê giya-
neweran de peyde dibe
xwirandin/dixwirîne/bi-
xwirîne 1. gir þkestan-
din 2. niçandin û nav tê
461
xwiþexwiþ
dan *“birîna xwe bi xwe rehan) derhatin *“ji pa-
nexwirînî, rehet nabî” niyê xwîn nayê ku dil lê
xwiþexwiþ dengê bilind ê biþewite”
daherikîna avê xwînbir dermanê ku na-
xwiþîn/dixwiþe/bixwiþe hêle xwîna birînê zêde
deng ji herka avê hatin bikiþe
xwiþk keça bavê mirovî; xwîndar mêrkuj *“deyn-
xweng, xweh daran, xwe avêtin piþt
xwî 1. serinc 2. xislet 3. xwîndaran”
tevger xwîngerm 1. þirîn 2. xwo-
xwîn 1. aviya sor a ku di þewîst
rehan de diçe û tê 2. ava xwînsar 1. rûsar 2. dilke-
jiyanê ya giyaneweran vir
*“xwîn, bi xwînê nayê xwînxwar 1. zalim 2. si-
þûþtin” temkar 3. xwînmij *“beg
-xwîn jê hatin (ava sor a timî xwînxwar in”

462
 Y
y/Y tîpa sihemîn a alfabe-
ya kurdî ye; dengdareke
ku cîderka wê pêþez-
mandevî ye, di belav-
bûna wê de ziman li ser
diranan diþide û nîv-
dengdêr e
ya baneþana gazîkirinê; î
-ya Xwedawo î Xwedawo
yabo/ yadê bavo!/dayê!
yadîgar 1. diyarî 2. bîre-
werî
yad kirin bi bîr anîn
yaho î filankeso
yan cureyekî sendeliyên
fireh e û vedigere nivîne-
ke razanê jî
yane cihê aîdî komeke tay-
bet; bingeh, navend
-yaneya torevanan na-
venda edebiyatzanan
yanzdeh yazdeh
yar 1. dost 2. hevalbend
3. hezkirî *“Xwedê yar
be, bila þûr dar be”
yarî 1. dostî 2. laqirdî
yarîgeh qada lîstik û þa-
hiyê
yarîker 1. nemûþkar 2.
lîstikvan 3. tinazekar
yarî kirin 1. lîstin 2. he-
nek kirin
yarkok gizêr
yarmasî cureyekî masi-
yan e
yarmetî 1. alîkarî 2. des-
tek
yawe gotara beletewþ
yax 1. eware 2. jar û lawaz
3. bêbine
-yax hesibandin qîma
xwe pê neanîn
yaxir 1. hendef 2. kendal
yazdeh 1. hejmara piþtî
dehan û beriya duwaz-
dehan 2. jimareya 11’an
*"yazdehê hezîranê,
berî bide zivistanê"
yek 1. jimareya 1’ê 2. hej-
mara yekemîn a jimar-
tinê 2. kes *“mêvanê ye-
kî, mêvanê gundekî”
yek bûn 1. pevre bûn 2.
tenê bûn
yekcar 1. bi carekî tenê
2. bi giþtî, bi komasî
yekcure ji heman celebî
yekçav xwediyê çavekî te-
nê
yekdemî di heman demê
de
-êrîþa yekdemî êrîþa di
463
yekdeng
heman demê de û li yekpare giþt, hemû
çend cihan yekreng yekcure
yekdeng dengê ku di ca- yeksan du an jî çend tiþ-
rekê de ji dêv belav dibe tên mînanî hev; wekhev
yekdengî axaftina bi awa- yeksanî þibihîna tiþtekî bi
yekî ku tu dibêjî qey ke- tiþtekî din; wekhevî
sek tenê diaxive yekser 1. pê re 2. hema
yekdengîtî axaftina ko- niha; rasterast
mekî bi heman peyv an yekþem roja duyemîn a
naverokê hefteyê
yekdevî biryardana li ser yekta 1. bêhevta 2. bêmî-
axaftinekê nak
yeke pîvan û qeysa tiþtan Yelda roja herî dirêj a sa-
yekedeng awayê belav- lê; 21’ê Berfanbarê
bûna peyvê yendo qasika biçembil
yekem(-în) di rêza pêþin yeqîn 1. bawerî 2. qinaet
de; pêþîn yeqîn kirin 1. bawerî pê
yekemî/yekemîntî di rê- anîn 2. qinaeta xwe pê
zê de pêþîntî; ewiltî anîn
yekgirtî bi awayekî ku ji yewmiye heqdesta rojekê
hev ne cihê yexsîr hêsîr, dîl
yekjimar ne bi komekî û yexte exte
pirjimar yextirme extirme
yekitî 1. wehdet 2. tenêtî Yezdan Xwedê
*“kuderê yekitî, wê de- yezdanok 1. sefêkê ku
rê rizq” wekî ku Xwedê ye tevdi-
yekîne desteyeke leþkerî gere 2. pût
yek kirin 1. gihandin hev yêz sewalê bêkêr û lawaz
2. kom kirin yêzî bêkêrtî û lawaziya se-
yekneseq tevgera ku tu walan
carî dirûvê xwe naguhe- yom qudûþ
re

464
 Z
z/Z tîpa sih û yekemîn a
alfabeya kurdî ye; deng-
dareke ku cîderka wê di-
ranî ye û awayê belav-
bûna wê fîzek û nerm e
zaboq 1. zibilgeh 2. mez-
bele
zad 1. dexl 2. mehsûl
-zad hilanîn dexl û meh-
sûlê salê berhev kirin
zadegan koma torinan
zadeganî aderî, torinî
zag di çiyan de rêzezina-
rên asê
zagon qanûn
-zagona bingehîn qanû-
na esasî
-zagonên xwezayê qanû-
nên xweristê
zagonsazî danêriya qanû-
nan
zal ve kirin tiþtê teqlîde û
sexte kirin
zamok 1. rêhesin 2. miro-
vê ku hem xurt û zexm e
hem jî bi dest û pê ye
zan zayîn
zana 1. arif, pispor 2. hiþ-
mend
zanav pênasa neteweyî, o-
lî û hwd
zanist îlm *“zanist, nayê
talankirin”
zanistî îlmî
zanîn/dizane/bizane 1.
pê beled bûn 2. têgihiþ-
tin 3. pê derxistin 4. na-
sîn *“av dizane di bin
wê de çi heye”
zanîngeh saziya perwer-
dehiyê ya piþtî dibistana
amadehiyê
zanko zanîngeh
zanyar 1. alim 2. pisporê
têgihiþtî
zanyarî 1. alimtî 2. pis-
portî
-bingeha zanyariyê di
malperê de cihê ku agehî
tê de ne
zar ziman *“berû, zarê bi-
zinê ye”
-zar û zêç zarok û kulfet
-zar û ziman axaftin û
derbirin *“bi bûkê re nîn
e zar û ziman, bi xesû-
yê re nîn e dîn û îman”
zarava devokên heman zi-
manî; lehce
zarbêj axivgerê li pêþberî
komeke mirovan
zarezar lavayî
465
zarezar kirin
zarezar kirin lavayî kirin
zargotin gelêr
zarî kirin teqlîd kirin
zarîn/dizare/bizare 1.
nalîn 2. lavayî kirin
zarok kur û keçên ku ji tê-
kiliya zayendî ya du mi-
rovan tên dinyayê *“za-
rok, bi ketin û rabûnê
mezin dibin”
-zarokan dor lê girtin
bûn xwediyê gelek zar û
zêçan
zarokatî temenê însên ê
heta duwazdeh saliniyê
zarokxane cihê ku lê keç
û kurên 4-6 salî tên per-
werdekirin
zarxweþ zimanþirîn, zar-
þirîn
zat kesayet
zav mezheb
zava hevserê bûkê *“bûk
bi dilê zavê ye, çi kul bi
dilê xelqê ye”
zavare xebata bi karbeþi-
yê
Zawe gerestêrkek e
zax [I] madenek e
-zax kirin bi madenê zaxê
þil kirin
zax [II] xêz, xet
-zax kirin xêz kirin
zaxe pirçî
zaxor hevrazê bi kevir û
kuçik
zaxorî hêratiya hevriþimî
zayend 1. cinsiyeta hey-
466
beran 2. mêzatî, nêrzatî
û bêhêliya peyvan 3.
nifþ
zayendî cinsî
zayendîtî cinsîtî
zayîn/dizê/bizê 1. (se-
walê) têjik anîn 2. (tiþtê
avî) kiþîn û li hev zêde
bûn *“bila bizê, nêr û
mê ferq nake”
zeb 1. hiþk 2. sext 3.
zexm
zebanî peywirdarê dojehê
zeber xwendina tîpeke e-
rebî bi/î/yê
zebeþ cureyekî berên bîs-
tên e û nepijî tê xwarin;
petêx *“zebeþ ji xwarinê
re, dendik ji danînê re”
-zebeþek diçe dêv ji kê-
fan zikopiþto dikene û
devê wî nayê ser hev
zebloq meht û tenik
zeblot rûdiyê stûr
zebûn 1. jar, hejar 2. be-
lengaz
Zebûr pirtûka îlahî ya ku
ji Cn. Dawid eleyhiselam
re hatiye hinartin
zecr azar û renc
zecirandin/dizecirîne/
bizecirîne azirandin û
rencandin
zede 1. herþ 2. ziyan
-zede girtin 1. heriþîn 2.
ziyan dîtin
-zede lê xistin 1. heriþan-
din 2. ziyan û xesar dan

zeft þiyan, pêkarîn
-di zefta min de ye ez pê
dikarim û ev tiþt bi qasî
hêza min e
zeftî di artêþê de hêza leþ-
kerî ya ku ewlehiya ci-
vakî û bicihanîna fer-
manên rêvebiriyê dipê
zeft kirin 1. bi dest xistin
2. girtin 3. ba lê anîn
*“du zebeþ, bi destekî
nayên zeftkirin”
zehar elewat
zehf 1. pir, zêde 2. xelî
*“dara ku zehf mewij
anî, serê xwe berjêr di-
ke”
zehf bûn 1. pir bûn, zêde
bûn 2. xelî bûn
zehmet zorî *“xerakirin
rehet e, avakirin zeh-
met e”
-zehmet kiþandin zûrî û
zecr dîtin
zekem çilmasî, bahor
zekemî kesê ku bi çilma-
siyê ketiye; bahorî
zelal 1. tenik 2. þefaf 3.
saf 4. ne þêlî *“ava zêlal,
jina delal”
zelal bûn 1. þefaf bûn 2.
þêlîtî tê de neman *“av
heta girav nebe zelal na-
be”
zeliqandin/dizeliqîne/
bizeliqîne 1. pê ve be-
stin 2. pêve kirin 3.
zemq kirin
zeng
zeliqîn/dizeliqe/bizeli-
qe 1. bestin 2. pêve bûn
3. pê ve zemq bûn *"gû-
yê hiþk, bi merivan ve
nazeliqe”
zeliqok çesp, zemq
zelîl 1. hureme, heqîr 2.
bêkêr
zelûl bêkesayet û bêkêr
zelût keçel, qafrût, serût
zem rexne
zeman dem *"zeman,
wek kela þîr e"
zemawend dawet, dîlan
zembelîk qeþaya ku bi
kêlekên banan ve ber bi
jêr dadilqe; lîlik, sivink,
sîvander
zembîl sebet, selik *“kar,
di bin zembîlê de na-
mînin”
zembûr cehterî/catir
zem kirin 1. bi awayekî
neyînî rexne kirin 2. sox
kirin
zemîn zevîn
zenbele pergala ku kêþ û
miçiqandina ava lûleyan
mîheng dike; pilûsk
zend ji enîþkê heta qeydi-
ka dêst; milê jêrîn
-zend hilkirin xwe ji þer
an jî karekî re amade ki-
rin
zendik xemlên ji bo qey-
dika destî
zeng rengê qehweyî ê ku
xwe davêje hêsin; her ku
467
zengarî
tîr dibe werdigere reþa- ku tayên zêrîn jî tev de
hiyeke stûr û hêsin di- hene
rizîne; jeng *“zêr, zengê zerd 1. gir 2. kêrt
nagire” zerdik parçeyê zer ê di
-zenga dilê xwe rêtin nava spîtka hêkê de
hêrs û tola dilê avêtin zerdalû arûng
der ve zerekî tîrojên tavê
-zenga mirinê lê ketin zerengî qabiliyet
zer bûn û zibilîn zerf namedank
zengarî jengarî zerg nikê riman ê tûj
zengar girtin jengar gir- zerhimandin/dizerhimî-
tin ne/bizerhimîne 1.
zengelok zengilor reng lê zer û qîçik kirin
zengil amûreke lajwerdî 2. çilmisandin û bizdan-
ya ku di hundirê wê de din
parçeyek lajwerdê dali- zerhimîn/dizerhime/bi-
qandî heye û gava li ba zerhime 1. zer bûn û
dibe dengekî derdixe; çilmisîn 2. gewrotankî
naqos, çangoçk bûn û bizdîn
-zengila gêrebayî naqosa zerik cureyekî nexweþiyê
biçûk a ku bi gêrebayê ye
dixebite û bi kêrî hiþyar- zerî 1. kej 2. çûr a bedew
kirinê tê zerîle cureyekî çivîkên
zengilor xirtxirtûk, qirik, xweþawaz e
gewrî zerîpoþ navgîna bi mertal
zengî/zengo 1. di zînan zerk kirin zerq kirin
de þûna pê 2. reþik, zernik cureyekî çêreyê ye
zencî *“hespê çê, zengi- zernîx pirçhildana bi ben-
yan nagihêjîne hev” dekî pir badayî
zenî erzên zerpiçîn/dizerpiçe/bi-
zeqnepûr dareke dojehê zerpiçe spîçolkî bûn
ya jehrdar e; ziqûm zerq bi þiringeyê valakiri-
zer 1. qîçik 2. rengê zêrî na dermanê avkî li bin
*“ê ku dixwe gebola çêrmî
zerî, ew diçe devê derî” zerq kirin bi þiringeyê
zeraq tîrojên tavê; zerekî derman valayî bin çêrmî
zerav kêma amasê; nêm kirin
zerbaf qumaþ an pîneyê zerya behr, derya

468

zerzaniq qirneqos, texte-
rewan
zerzewat sewzî
zerzewatfiroþ kesê ku
sewziyan difroþe
zever 1. vejen 2. wize
zevî cihê ku çandinî lê tê
kirin *“baran dibare ji
xwediyê zeviyê re kar e”
zevîn rûyê erdê
zevîn-nasî zanistên têkil-
darî qalikê rûyê erdê
zewac mehrkirin, nikah
*“zewaca bêdil, ezabê
vê dinê ye”
zewade . erzaq 2. debar
3. êwran, hevran
zewandin/dizewîne/bi-
zewîne (di dema zayîna
sewalê de) têjik jê kaþ ki-
rin û dan mêtin
zewd karê nanoziko yê ku
kesên bêgav dikin
zewicandin/dizewicîne/
bizewicîne (jinek li mê-
rekî) nikah kirin
zewicî xwediyê mal û eya-
lekê
zewicîn/dizewice/bize-
wice bi jinekî re kebîn
kirin *“bi dilê mezinan
bizewice, bi dilê biçû-
kan hez bike”
zewq feraseta bijartina de-
lalî û kirêtiyê
zexel 1. teral 2. sersar 3.
xayîn *“gayê zexel e,
timî li mexel e”
zeytûn
zexîre êwran, debar, ze-
wade
zexm 1. muhkem, berk 2.
xurt *"cotê zexm, bi xe-
ta pêþîn ve kifþ e”
zexm bûn 1. muhkem
bûn, berk bûn 2. xurt
bûn
zexmî 1. muhkemtî 2.
xurtî *“gur hay ji zexmi-
ya xwe hebûya, dê bi ca-
rekê de hûfî dinyayê bi-
kira”
zexm kirin 1. muhkem ki-
rin, berk kirin 2. xurt ki-
rin
zexmtir 1. muhkemtir 2.
xurtir 3. qayîmtir *“de-
ma ker bikeve heriyê, ji
xwediyî zexmtir kes tu-
neye”
zexnepûrt nifrînek e;
ziqûm û zeherman
zext pêkutî û dijwarî
zeyî 1. keça ku piþtî mêr-
kirinê tê serdana malba-
vana xwe 2. diyariyên ku
di serdana pêþîn de didi-
ne keça mêrkirî *“keç di
mala bavê de zeynet in,
ava cêrên wan þerbet in,
dayik dimirin zeyî tên
jinbira bêrûmet in”
zeyt rûnê zeytûnê
zeytûn 1. cureyekî darên
ku belçikên wê di rengê
zîv de ne 2. berên dara
zeytûnê yên ku piranî di
469
zeytûnî
taþtêyan de tê xwarin û 79, giraniya wî ya atomî
jê rûn jî tê bidestxistin 196.9, kurteya wî ya
zeytûnî di rengê zeytûnê latînî Au ye û di 1064 de-
de; reþê tarî receyan de jî dihele
zêç þevereþa ku çav tê de *“aqil, bi zêran jî nayê
çavan nabîne firotin”
zêde 1. pir, gelek 2. miþt zêrandin/dizêrîne/bi-
*“hevalên þahiyê zêde zêrîne 1. nalandin 2. lê
ne, ên þînê kêm in” dan
zêdehî 1. pirî 2. miþtî zêrçe çêreya biharê
zêdebarî serata zêrevan mifetiþ, çavdêr
zêde bûn pir bûn, gelek zêrezêr 1. nalenal 2. kale-
bûn kal, mikemik
zêdegavî 1. destdirêjî 2. zêrezêr kirin 1. nalenal
neheqî kirin 2. lavayî kirin
,zêdegavî kirin 1. neheqî zêrîn/dizêre/bizêre na-
kirin 2. destdirêjî kirin lîn, azar kêþan
zêdek nîþaneya danser- zêyezê zimezim, kalekal
havê, (+) zêyezê kirin kalekal ki-
zêde kirin pir kirin, gelek rin, zimezim kirin
kirin zibare karbeþî
zêdemayî 1. serata 2. ber- zibil 1. gemara heywanan
mayî 2. gildîn, gilêþ
zêdetir 1. pirtir 2. bêhtir zibilgeh cihê ku gildîn û
*“aqil, ji êqil zêdetir e” gemarê davêjinê; kaj
zêhn qabiliyeta têgihiþ- zicêf binê solê; pençe
tinê zicêf kirin binê solê çêki-
zêl tîke rin an jî pençe kirin
zêl kirin (goþt) tîketîkeyî zift qîra rehn
kirin ziha marê girs, ejdeha
zêmar 1. helbestên li ser zik 1. ji sîngê heta fêza
karesatan; mersiye 2. navranê 2. cihê ku hûr û
stranên bi þewat ên li ser rûvî tê de ne 3. gewde
karesatan *“hûrik, zik dike tûrik”
zêmarbêj 1. mersiyebêj -zik çêrandin ji bo nanê
2. nifirbêj xweþ û belaþ li ber sêlan
zêr madenê giranbiha yê gerîn
ku jimara wî ya atomî -zik gihiþtin ber dêv (ji-

470
 ziman-nas
na ducanî) ji nêzik ve -zil kirin 1. (birîn) tev dan
hemla xwe danîn û destê xwe lê birin û a-
-zik lê bûn def bê teþe nîn 2. rarûyî yekî/tiþtekî
xwarin ketin
-zik lê qurequr kirin ji zilam mêr *“teyr bi refê
birçînan deng ji rûviyan xwe, birûsk bi zeriya
hatin xwe, zilam bi camêriya
zikat di îslamê de þertê xwe”
her sal dayîna miqdare- zilan bayê zexm
ke malî ya diyar ji bo zilm 1. sitem 2. neheqî
heþt komên diyarkirî zilmat þevereþ
*“zikata mirîþkê, hêk e” zilq zîrç
-zikat lê çûyîn pir belen- zilûk cureyekî raxistina ji
gaz bûyîn cîl û cegenî ye
zikberçûyî kokê zikme- zimag aliyê bakurî yê çi-
zin yayekî
zikir bîranîna Xwedê û ziman endamê axaftin û
qenciyên Wî *“axa li kêfê çêjhildanê; lîsan *“zima-
ye, xulam di zikrê de ye” nê xwe birî, cihê xwe ki-
zikir kirin Xwedê û qen- rî”
ciyên Wî bi bîr anîn -zimanê zikmakî zimanê
zikmakî taybetiyên ku hê bav û kalan
di zikê diyên giyanewe- -ziman di dêv ketana he-
ran de ji wan re çêbûne ke bikaribûna biaxivîna
ziko çilek, silek -zimanê yekî li ser xwe
zikqelêþ hov û devbixwîn dirêj kirin ketin bin mi-
zikreþî çavnebarî, çavreþî neta yekî û firsenda tina-
ziktêrdek kesê ku zikê wî zeyan çar kirin
weke têrdeka penîrê nû zimandirêj devbelaþ
ji ber hev çûye zimanfis kesê ku nikare
ziktilêr ziktêrdek, zik- peyvan wekî pêdiviyê bi
berçûyî lêv bike û lewre jî tîpan
zil [I] saz, qamîþ; leven diguherîne
zil [II] sil, su zimanfisek zimanfis
-ji yekî/tiþtekî zil çûn jê zimanxweþ zarþirîn
aciz bûn û dûrî wî se- ziman-nas 1. pisporê ku
kinîn; nefret kirin perwerdehiya zimanekî
zil [III] tev dan û vîz kirin dîtiye û ji her aliyî ve li

471
ziman-nasî
wî zimanî dikole 2. pis- zincî kalikê kalikî
porê ku di zanîngehekî zincîr pêgirêdana ku ji xe-
de li ser zimanekî wane- leqên derbasîhevkirî pêk
yan dide tê
ziman-nasî 1. zanistên tê- zincîrbend qeyda ji zin-
kildarî zimanekî û zara- cîran
vayên wî 2. di zanîn-ge- zincîrbendî kes û tiþtê bi
han de beþa ku li tevgera zincîran girêdayî
zimên dikole *“zincîrbendîbûn ji
zimanzan zanayê zimên þêran re ne ar e”
zimanzanî zanatiya zi- zindan girtîgeh *“mala
mên bavê meydan e, mala
zimanzêrîn kesê ku razan xezûr zindan e”
venaþêre zindî jîndar *“malê miriya
zimet 1. hemû deynên sa- yê zindiyan e, bi saxan
ziyeke bazirganiyê 2. dimîne”
mal û milkê ku ji aliyê zindîq oleder
kes an jî saziyekî ve tê -zindîqê zindîq olederê
parastin heram
-xistin bin zimeta xwe zingezing dengê ku ji
parastina wî/wê aîdî xwe pevketina tiþtên hesinî
kirin tê
zimezim 1. kalekala pêz zingilîn/dizingile/bizin-
2. zingezing gile cehimîn, dehirîn
zimezim kirin 1. (pez) ka- zingîn/dizinge/bizinge
lekal kirin 2. zingezing zingezing jê hatin
kirin zingînî zingezing
zimhêr dexl û derhat -zingînî jê anîn bi þeqa-
zimîn/dizime/bizime mê þîrqînî pê xistin
gumîn, gurmîn zinîn/dizine/bizine zi-
zimpere kaxeza ku bûje- yîn, ta li hev gizîn
neke girnozî pê ve hati- zintod nivîsa girs
ye zeliqandin û bi kêrî zintol mirovê girs
þimþatkirina rûyê tiþtan zipitandin/dizipitîne/
tê; simarte bizipitîne 1. tepisandin
zimrûd cureyekî gewhe- 2. heta dêv tijî kirin
rên ku þefaf û kesk e zipitîn/dizipite/bizipite
zinar kevirê mezin, sel 1. tepisîn 2. heta dêv tijî

472
 zirênc
bûn zirav 1. tenik 2. þefaf
ziq 1. rep û req 2. çik, çi- zirav bûn 1. tenik bûn 2.
kandî û li piyan 3. leq þefaf bûn *“heta ku stûr
-ziq bûn req bûn, bêtev- zirav bibe, dê zirav jî
ger sekinîn biqete”
-ziq dan leqandin ziravî 1. teniktî 2. þefaftî
-ziq kirin req kirin, bêtev- ziravk riwîneke zer û kes-
ger sekinandin k a ku ji piþikê çêdibe
ziqeziq dengê keran; zire- -ziravk qetîn ji tirsan qu-
zir tifîn
ziqinandin/diziqinîne/ zirav kirin 1. tenik kirin
biziqinîne 1. leqandin 2. þefaf kirin
2. hejijandin zirbav mêrê jinê yî ku hin
ziqinîn/diziqine/biziqi- zarokên jinikê ne ji wî
ne 1. leqîn 2. hejijîn ne
ziqitandin/diziqitîne/ zirbe kilîla deriyan a da-
biziqitîne jan dan ke- rînî
zebê, pir êþandin zirçêre çêreya ku di pa-
ziqitîn/diziqite/biziqite yîzan de ji nû ve zîl dide
êþîn û jan pê ketin zirçik zûtik
ziqûm cureyekî daran ê zirçikî kesê ku nikare li
ku kulîlkên wê sor an jî ser qûna xwe rûne
spî ne û di dermansa- zirçikî bûn xwe li ser pi-
ziyê de ji bo tîmarkirina yan negirtin
nexweþiya penceþêrê tê zirçikî kirin pir westan-
bikaranîn din
-ziqûm û zeherman nifi- zirçî zirçêre
reke bi du pimparên jeh- zirehpûþ qutikê polayî ku
rîn e fîþeng jê derbas nabin
zir 1. qulebî, teqlîd 2. ne- zirezir 1. dengê keran ê
rast 3. ne ji heman dê û domdar 2. axaftina kerkî
bavî û nelirê
zirandin/dizirîne/bizi- zirezir kirin (ker) deng
rîne ker dan qîrandin dan
zirar ziyan, xesar *“gotin zirênc madenê ku jimara
zirar e, kirin kar e” wî ya atomî 82, giraniya
zirar kirin 1. ziyan dîtin wî ya atomî 207.21, teq-
2. kar nekirin la wî 11.3, kurteya wî ya

473
ziringe
latînî Pb ye û di 327.4 -zirt dan xwe xwe gijgi-
dereceyan de jî dihele jandin
ziringe dengê zengilî zirteboz tund û hov
ziringîn/diziringe/bizi- zirtek derewkerê de-
ringe zingezing kirin, rewên bêbinî
dingeding kirin zirtezirt pizepiz
zirî cureyekî kurmên zirtezirt kirin 1. bi dev-
xwînmij e çepelî axaftin 2. axaf-
zirîç berikên çekan; fîþeng tinên acizker gotin
zirîkî wekî ziriyan zirto zirtek
-zirîkî pê ve girtin di pê- zirx kinca ku ji têlên he-
sîran de girtin û berne- sinî hatiye çêkirin û ji bo
dan berevaniyê tê bikaranîn
zirîn/dizire/bizire 1. zirxdar xwedîzirx
(ker) bang kirin 2. ziqîn zirviçandin/dizirviçîne
zirnazîq darê ku datînin /bizirviçîne (mêwe û
ser bilindahiyekê û lê si- sewze) perçiqandin
war dibin, gava aliyeke ziryan cureyekî bayê ku ji
wê dadikeve aliyê din jî aliyê bakura rojhilatî ve
hildikiþe; qirneqos tê
zirney cureyekî alavên zirz serhiþk û hêrsokî
mûsîqayî ye û bi pifki- zirz bûn bihêrs bûn
rinê tê lêxistin zirze/zirzile kilîl
-zirney pelixandin forsa zirze/zirzile kirin kilîl
yekî þikandin kirin
zirneyjen kesê ku bi pis- ziþt kirêt
porî li zirneyê dixe zivêr zîver
zirnix kevirê kibrîtê; kur- zivêr bûn zîver bûn
kût zivêr kirin zîver kirin
zirp yekîneya leþkerî ziving þkeft
zirpî her endamekî yekî- zivir 1. nenerm û girtik-
neya leþkerî girtikî 2. veger
zirpêt gonxwarina keran -kinca zivir cilên ku di
zirpêt kirin kerê nêr ber- dema lixwekirinê de laþê
dan ser mankerê mirovî aciz dikin
zirqetik bihukek e -zivir zivir dîsa li vir
zirt 1. derewên bêbinî 2. tu cihî naêwire û car-
pertafên bêpîne din vedigere warê xwe

474

yî kevn
zivirandin/dizivirîne/
bizivirîne 1. wergeran-
din 2. fetilandin 3. dage-
randin 4. hilgerandin
*“dema kêr (karî) rû dizi-
virîne, dema þîvê kêvçî
tîne”
zivirîn/dizivire/bizivire
1. vegerîn 2. fetilîn 3.
dagerîn
zivistan demsala berf û
seqemê *“biharê pez,
payizê rez, zivistanê
ez”
-zivistanê serî girtin sir
û seqemê ji niþkê ve
dest pê kirin
zivronek çivange
zix þilegemara heywanan
a ku tepisiye hev
-bêhna zixê jê hatin bêh-
na heywanan û gemara
wan jê hatin
ziwa neþil
ziwahî neþiltî
ziwa bûn ji þilahiyê xilas
bûn, þilahî jê dawerivîn
ziwa kirin ji þilahiyê riz-
gar kirin, þilahî jê dawe-
rivandin
ziyan [I] zevî
-ziyanê xelqê çêrandin
sewal berdan nav zeviya
xelqê
ziyan [II] 1. xisar, zirar 2.
zede *“devê tirþ, ziyanê
dide xwe”
zîn
-ziyan gihandin xesar
dayîn, zirar lê xistin, ze-
de lêxistin
ziyandar xesardar, zirar-
dayî
ziyanî dayîna miqdarek
malî ji ber xesara ku pêk
hatiye
ziyankar zirardar
ziyîn/dizî/bizî ta li tote-
rîkê alandin, ta gilok ki-
rin
zîbeq madenê ku jimara
wî ya atomî 80, giraniya
wî ya atomî 200.5, sifti-
ya wî 13.59, kurteya wî
ya latînî Hg, di 327.4 de-
receyan de jî dihele û pi-
ranî di germjimêran de
tê bikaranîn
zîh pizdanka sewalan
zîk bendê þimakirî
zîl 1. þax, peraþ 2. aj, aje-
ro
-zîl dan/vedan 1. þax ve-
dan, peraþ dan 2. aj dan,
ajero dan
zîlan [I] kunên ku ji bo
mifteyê di deriyekî de
vedikin
zîlan [II] bayê sext û ziwa
zîlan [III] serê boçika aja-
lan
zîlik çêreya biharê, zêrçe
*“zîlika biharê, debara
malê”
zîlo zirî, tizrûg, zêlû
zîn alava ku datînin ser
475
zîn kirin
hespan û li serê siwar di- egîd
bin *"merivê dîn, naçe zîrekî 1. jîrtî 2. jêhatîtî 3.
ser zîn" egîdî
-zîn li bizinê kirin bi lez zîrevan 1. jêhatî 2. aqil-
û bez tevdîra çûyînê ki- mend
rin zîrfon cureyekî daran ê
zîn kirin zîn danîn ser ku belçikên wê wekî ça-
piþta hespê û girêdan yê tên bikaranîn
zînkirî 1. hespê ku zîn zîtik pehîna heywanan
danîne ser piþtê û tengê *“tu bidî zîtikan nedî zî-
wî þidandine 2. amade tikan, tu dê bidî heqê
*”dostê kevn, hespa zîn- dîzikan”
kirî ye” zîv madenê giranbiha yê
zînet xeml, arayiþt ku jimara wî ya atomî
zînî 1. gir 2. kêrt 47, giraniya wî ya atomî
zîp rojên ji 26’ê Reþemiyê 107.88, siftiya wî 10.5,
hetanî 5’ê Adarê yên ku kurteya wî ya latînî Ag
bi awayekî gelêrî biyom ye û di 960 dereceyî de jî
tên hesibandin dihele *“axaftinan bi zî-
zîper 1. katara stûyî, pati- vî bikire û bi zîvî bifro-
ka stûyî 2. keziyên mil; þe”
edale zîvan deq û xalên di lêþ de
zîpermasî cureyekî ma- zîvêr 1. acizbûyî, nerehet
siyên zeryayî ye 2. bêzar
zîpik 1. barija qeþayên gi- zîvêr bûn 1. je aciz bûn,
rover; þexte, teyrok 2. nerehet bûn 2. bêzar
kelexwêdan 3. peqpe- bûn
qokên ku li ser ava keli- zîvêr kirin 1. aciz kirin
yayî dikevin *“ber bara- 2. bêzar kirin
nê revî, zîpik lê qelibî” zîvîn tiþtê ji zîvî çêbûyî
zîranî meraq zîwan çêreyên biyanî yên
zîranewa kesê meraqdar ku di nav zevî û bîsta-
zîrç 1. gemara heywanên nan de hêþîn dibin
bibask 2. zirênc zîx 1. serikên çereyê yên
zîre cureyekî reheka ku ku teze derdikevin 2.
tovê wê wekî biharatan serên rihan ên ku teze
tê bikaranîn derdikevin
zîrek 1. jîr 2. jêhatî 3. zîx dan (serên çereyê an jî

476

rihan) pê de pê de derke-
tin
zîz 1. hestiyar 2. bihîst-
yar, hesas
-dengê zîz newaya dawû-
dî
zîzok vizvizîk
zo du heb kit; cot
zome 1. herêm, dever 2.
koma konên li warekî bi-
cihbûyî
zonp mîrkut
zoq çavên çikvekirî
zoq bûn bi awayekî ku ka-
nikên çêv nelivin li tiþ-
tekî nihêrtin; ziq bûn û
nihêrtin
zor [I] 1. pir, zêde 2. xelî
3. lap
zor [II] 1. hêz 2. neheqî
*“zor, fendan betal di-
ke”
zorekî bi darê zorê
zoran 1. desthilat 2. qeb,
gulaþ
-zoran girtin gulaþ girtin
zoranî 1. desthilatî 2. gu-
laþ
zorbe zordar
zorbetî zordarî *“bi darê
zorbetiyê muhbet nabe
û darê zorbetiyê zû diþ-
kê”
zordar sitembar, zalim
zordarî sitembarî, zilm
zordest zordar
zordestî zordarî
zot [I] nifir
zû kirin
zot [II] tûjkirina devê kêrê
û hesinê gîsnê cotan
zot kirin tûj kirin
zov cureyekî bihukan e;
çilpê
zozan havîngeh, sermiyan
*“zozan, bêzirar nabe”
zozanî kesê ku havînan
koçî cihên hênik dike;
sermiyanî
zuhd dîndarî
zuhdî dîndar, zahid
zuhim rûnê bêz; zon
zurbe keriyê guran
zurg di qûntara çiyan de
cihê xiþirge, kêrt û kort
zurxax di aþên avî de cihê
ku av tê re derdikeve
zû 1. biecele, bi lez û bez
2. ne di wextê xwe de
*“çavê tirsiyayî, zû xwelî
dikevê”
zûr kesê ku her li cihekî
tenê dinêre
zûr bûn li pey hev li he-
man cihî nihêrîn
zûrîn/dizûre/bizûre 1.
(gur) kastekast kirin 2.
(mirov) lavayî kirin *“ez
çûm serê çiyan û zûri-
yam wekî guran, birazî
nabin bira tu caran”
zûro 1. çavzoq 2. kesê ku
çavên wî her tim tiþtê li
destê xelqê ye
zûka bi lez û bez
zûkayî lezgînî
zû kirin 1. ecele kirin 2.
477
zûr bûn
lezandin 3. bezîn karê giran piþtþkestî bûn
zûr bûn 1. bi baldarî ni- 2. pir lawaz bûn
hêrîn 2. çav kutan tiþ- zûtir bi leztir
tekî zûtirîn bi awayê herî ece-
zûrezûr 1. dengê seg û le
guran 2. zêrezêr 3. na- -di zûtirîn katê de di he-
lenal *“axîna kûr, ji dilê yameke herî bi ecele de,
bi zûrezûr tê” bi leza bê
zûrîn/dizûre/bizûre zûtirka sibehê beriya ku
(gurg û seg) nalîn, zêrîn, zerekiyên tavê bidin rû-
azar kêþan, kûstekûst ki- yê erdê
rin zûxal þewate, ardû
zûtik qûn, tabût, tilor zûxav kêma birînê
-zûtik derketin 1. ji ber zwî kurmê doranan

478
 ÇAVKANIYÊN DÎTBARÎ

Ji bo rêzimana kurdî û hin babetên din ên têkildar:

1. Kovara Nûbiharê (1-100); www.nubihar.com

2. Dersên Zmanê Kurdî, Kemal Burkay; ji weþanên Roja
Nû, çapa dîjîtal, 2000. (www.rojanu.org)
3. Koka Zimanê Kurdî, D. N. Mac Kenzie, wergera kurdî:
Newzad Hirorî, www.nefel.com
4. Kurds Between Warring Nations Again, By Nizamed-
din Rzayev;
http://www[.]kurdmedia[.]com/news[.]asp?id=12962
5. Ferhenga Kurdî Ya ‘wikipedia’yê: wikiferheng.
6.Bingehên Gotinê (I-IX), Keça Kurd, www.efrin.net/pe-
nus (ferhengeke hin peyvên kurdî ye)
7. Elfabêya Kurdî & Bingehên Gramera Kurdmancî, Cela-
det Alî Bedirxan, www.nefel.com, çapa dîjîtal: 2002.
8. Rêbaza Zimanê Kurdî, Mîral Mîrhac Zîlanî;
http://www.geocities.com/bahoz_k/
9. Di Kurdî De Þopên Bingeha Destpêkî Ya Zimanên Hin-
dewropî, Ezîzê Cawo, www.pen-kurd.org
10. Rastî û Rastnivîsa Hejmaran, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com
11. Zimanê Akademîk, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com
12. Tîpa Dubare, Zana Farqînî; www.amidakurd.com
13. Lêkerên Kurdî Yên Ku Ji Hev Dibin, (I-II) Zana Farqînî;
www.amidakurd.com
14. Zayend û Tewanga Jimarnavan, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com'ê.
15. Mêjera Navdêrên xwerû, Samî Berbang;
www.amidakurd.com
16. Di Kurdî De Cotepeyv, Samî Berbang;
www.amidakurd.com
17. Zimanê Kurdî, www.dibistanakurdi.com
18. Babeteke Fonetîkê, Fonolojî, Yaþar Eroglu;
www.amidakurd.com
19. Grammaire Kurde, Paul Beidar, Parîs, 1926, ji dana-

479
 sina Mahmûd Lewendî, www.amidakurd.com
20. Di Zaravayê Kurmancî De Babeteke Balkêþ: Ergatîv, S.
Unus, unus@telering.at.
21. Ergatîvî Mohra Kurmanciyê Ye, Newzad Hirorî;
www.nefel.com
22. Kurmancîya Standard: Tewang û Ergatîvî Wek
Nimûne, Newzad Hirorî, www.nefel.com
23. Kurtenêrînek Li Hin Beþên Rêzimana Kurdî, Husein
Muhammed; http: //www.mehname.cjb.net
24. Kurtenêrînek Li Hevoksaziya Kurdî, Husein Muham-
med; http: //www. mehname.cjb.net
25. Kurtenêrînek Li Tevgera Daçekên Kurdî, Husein Mu-
hammed; http: //www.mehname.cjb.net
26. Rêziman û Pirsgirêkên Rêzimanî, Huseyîn Kartal;
axaftineke wî a ji bo konferansa zimanê Kurdî 2000.
27. Komara Kurdistan ya Demokratî Ji Kûr Heta Kûderê,
Kakþar Xurþîdî; http://www.amude.de/amude/kur-
di/nivis/nivis12/mehabad.html
28. Another Sad Story - Red Kurdistan , By Nizameddin
Rzayev;
http://www.kurdmedia.com/articles.asp?id=12553
29. Li Turkiyeyê Rewþa Zimanê Kurdî;
www.enstituyakurdi.org.
30. Þerefname -Pencereya Kurdan A Ber Li mêjûyê,
Mûrad Ciwan; http://web.telia.com/~u63802125/Xa-
neper/Hemsida/Nivisar/Kurdimak.html
31. Sîstema Navnetewî Ya Nuh û Pirsa Kurdî, Mûrad Ci-
wan; http://web.telia.com/~u63802125/Xaneper/
Hemsida/Nivisar/Kurdimak.html
32. Civaka IT û Pirsa Kurdî, Mûrad Ciwan; http://web.te-
lia.com/~u63802125/Xaneper/Hemsida/Nivisar/Kur-
dimak.html
33. Li Ba Ahmedê Xanî Peywendiyên Jin û Mêran, Evîn û
Erotizm, Mûrad Ciwan; http://web.telia.com/~u63802
125/ Xaneper/Hemsida/Nivisar/Kurdimak.html
34 Çend Pirsên Rêzimana Kurdî, Mûrad Ciwan;
http://web.telia.com/~u63802125/Xaneper/Hemsi-
da/Nivisar/Kurdimak/reziman.html

480
35. Çend Agahî Li Ser Ziman û Wêjeya Kurdî, Rodî Diyar;
http://www.amigra.org/nivis.asp?id=544
36. Di Tewrat û Încîlê De Behsa Kurdan, Lokman Polat;
http://www.geocities.com/mehname2002/mehna-
me/26/nirxandin5.html
37. Nav Di Zmanê Kurdî De (Kurmanciya Jorîn), Deham
Ebdulfettah; http://www.spirez.org/2006.htm#160
38. Kurd Neviyên Medan in, V. F. Minorsky, wergêr: Elî
Cehfer; http://www.efrin.net/penus/index/old/penus
11/naverok/eli_cafar.htm
39. Geþedan û Rewþa Hilberîna Bi Zimanê Kurdî, Serhad
B.Rênas; http://www.hawardengubas.com/serhadbre-
nas-gesedanuhilberinabizimanekurdi.htm
40. Destpêka Peydebûna Zimên, Îkram Balekanî;
www.ezdixane.com
41. Zimanê Kurdî, Mûrad Ciwan; www.ezdixane.com
42. Plandanîna Zimên, Hesen Qazî; www.ezdixane.com
43. Divê Azadiya Her Lehçeyê Hebe; Amir Hassanpour,
www.ezdixane.com
44. Kurtlerîn 5000 yýllýk tarihi, http://www.armedfor-
cesjournal.com/forums/showthre-
ad.php?t=38374992
45. Lêkolîneke Nû Li Ser Dîroka Kurdan: Cemîlpaþaza-
deyên Dîyarbekirî û Neteweperestiya Kurdî, Ekrem
Onen; http://www.nefel.com/articles/
article_detail.asp?RubricNr=31&ArticleNr=303
46. Mêjûya Kurdistanê; http://www.geocities.com/ba-
hoz_k/
47. Alfebêta Erebî û Zimanê Kurdî, Zerdeþt Haco;
http://www.geocities.com/bahoz_k/
48. Êzdiyatî, Xanna Omerxalî; www.ezdixane.com
49. Celadet Bedirxan û Zimanê Kurdî, Amed Tîgrîs;
www.amidakurd.com
50. Di Kurmancî De Qertafên Bêjesaz, Samî Berbang;
www.amidakurd.com
51. Dîrok û Ziman, Amed Tîgrîs; www.amidakurd.com
52. Rûpelek Ji Dengnasiya Dîrokî Ya Zimanê Kurdî, Mic-
hael L. Chyet; www.amidakurd.com

481
53. Zimanê Standard û Zimanê Akademîk, Amed Tîgrîs;
www.amidakurd.com
54. Bi Riya Tewangê Pêkanîna Xwedîtiyê, Samî Berbang;
www.amidakurd.com
55. Peyvên Ku Zayenda Wan Nêr Lê Wekî Mê Tên Tewan-
din, Zana Farqînî; www.amidakurd.com
56. Bibliografiya Nivîsarên Li ser Zimanê Kurdî, Newzad
Hirorî; www.nefel.com
57. Ziman, Nirx û Dejenerasyon (1), Felat Arda;
www.amidakurd.com
58. Turco-Iranian Language Contact: The case of Kur-
manji, Christiane Bulut; http://www.cogs-
ci.ed.ac.uk/%7Esiamakr/Kurdish/KURDI-
CA/1999/JUN/iran-turk-contact.html
59. Hawrami/Dimili as Middle Kurdish; Siamak R. Durro-
ei,
http://www.cogsci.ed.ac.uk/%7Esiamakr/Kur-
dish/Stand/Hawrami/Hawrami.html
60. Etymology of Barzan, Siamak R. Durroei;
http://www.cogsci.ed.ac.uk/%7Esiamakr/Kur-
dish/KURDICA/1999/DEC/barzan.html
61. Gelo Kêþeya Neaxaftina Kurdî Ya Li Bakur Çi Ye? Mi-
hemed Elî; http://www.avestakurd.net
62. Ol û Neteweya Kurd Di Þûna Îslamê De, Muhemed Sa-
diq; wergêr: Îsmet Kiliçarslan, kovara Nûbûn, hejmar:
71, rûpel: 18, (www.eduhok.com)
63. Ziman û Nivîsara Kurdî, Nezîr Silo; www.pen-
kurd.org
64. Derbarê Pêrkîtên /bi/ û /bê/yê De, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com
65. Di Kurdî De Cure û Avaniya Lêkeran, Zana Farqînî;
www.amidakurd.com
66. Peyv û Hiþmendî, Cîhan Roj; http: //www. mehna-
me.cjb.net
67. Qanatê Kurdo : Alhilgirê Kurdnasiya Sovyetê, Tosinê
Reþîd; www.micagitk.com
68. Di Zimên De Rola Zarava û Devikan, Zana Farqînî;
www.rojev.com

482
 69. Zeyî (I-II), Zana Farqînî;
http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
70. Kurd, Kird, Kirdasî, Zana Farqînî;
http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
71. Dengbêj û Dengbêjî, Zana Farqînî,;
http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
72. Zimanê Bav û Kalan, Zana Farqînî;
http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
73. Berhemeke Balkêþ, Zana Farqînî;
http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
74. Ziman û Raborî, Zana Farqînî;
http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
75. Vekît, Zana Farqînî;
http://www.rojev.com/news.asp?id=1361
76. Psikolojî û Ziman-Bandora Psikolojiya Zimên Li Ser Ci-
vakê, Dr. Îlhan Kizilirmak; kovara Pêl, h: 2
http://www.rojava.net/DrilhanKizilhan18.05.2005.htm
77. The Impact of Kurdish on Baby Talk Vocabulary of Je-
wish Neo-Armaic, Yona Sabar; http://www.cogs-
ci.ed.ac.uk/%7Esiamakr/Kurdish/KURDI-
CA/2000/MAY/saber.html
78. Qurana Wergerandî, An Guherandî, Jan Dost;
www.tirej.com
79. Zaza, Soran, Kurmanc û Dîalektên Zimên, Serdar Ro-
þan; www.nefel.com
80. Ferqa Di Navbera /ko/, /ku/ û /kû/ de, Arif Zêrevan;
www.nefel.com
81. Yê Ku Mirovî Dibîne û Pirsa Tewanga Bi /î/yê, Newzad
Hirorî; www.nefel.com
82. Rastiya /dê/yê û Rastnivîsa Wê, Newzad Hirorî;
www.nefel.com
83. Piranî û Piraliya Di Avakirina Kurmanciya Standard
de (I), Newzad Hirorî; www.nefel.com
84. Kê Alfabeya Soranî Çêkiriye?, Newzad Hirorî;
www.nefel.com
85. Behdînî Di Navbera Soranîkirin û Kurmancîbûnê De;
Newzad Hirorî, www.nefel.com
86. Rewþa Zimanê Kurdî Li Îraqê, Newzad Hirorî;

483
 www.nefel.com
87. Peyv û Nîjad, Xelat Baedrî, Dengê Laliþê, hejmar: 29
88. Ji Pirsgirêkên Rêzimanî Raweya Neyînî, Reþo Zîlan;
Kurmancî, hejmar: 5, 1989. (www.institekurde.org)
89. Kurdish Language; http://en.wikipedia.org/wi-
ki/Kurdish_language#Grammar#Grammar
90. Felsefe û Ola Êzidiyan, Pîr Memo Osman, wergêr: Xelîl
Duhokî; kovara Çirayê, hejmar: 13, 1988
91. 24'e Nîsanê û Çend Têbiniyên Kurt, Polat Can;
http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nirxan-
din/24nisan.htm
92. Rola Wêjeya Devkî Di Hebûna Kurdan De û Rewþa Îro
(I-II), Nusret Kurt; www.pen-kurd.org
93. Edebiyata Kurdî Li Zimanê Xwe Digere, Yaqûb Þafak;
avasin@instituyakurdi.com
94. Rastnivîsa Lêkera /bûn/ê; Kurmancî, hejmar: 3,
1988.
95. Ji Pirsên Gramera Kurdî, Mîr Celadet Bedirxan-Roger
Lescot; Kurmancî, hejmar: 4, 1989. (www.institekur-
de.org)
96. Bêjeyên Ku Cihan Nîþan Didin, Musa Kaval; Kur-
mancî, hejmar: 4, 1989. (www.institekurde.org)
97. Lêkerên Hevedudanî, Rojen Barnas, Kurmancî; hej-
mar: 5, 1989. (www.institekurde.org)
98. Li Ser Rastnivîsa Çend Tiþtan (I-II), Reþo Zîlan; Kur-
mancî, hejmar: 7 û 9, 1990. (www.institekurde.org)
99. Termên Rêzimanî (I-V), Rojen Barnas; Kurmancî, hej-
mar: 9 û 10-13 1990 û 1992, 1993. (www.institekur-
de.org)
100. Ferhengoka Pehlewî û Kurmancî (I-IV), Rojen Bar-
nas; Kurmancî, hejmar: 14-18, 1994-1996. (www.insti-
tekurde.org)
101. Devoka Hekariyê, Rojan Hazim; Kurmancî, hejmar:
14-15, 1994. (www.institekurde.org)
102. Çend Pirsên Rastnivîsînê (I-III), Reþo Zîlan; Kurmancî,
hejmar: 16 û 19-20 1995-1996. (www.institekurde.org)
103. Devoka Qerejdaxê (I-XI), Mehmûd Lewendî; Kur-
mancî, hejmar: 16-28, 1995-2001. (www.institekur-

484
 de.org)
104. Çend Þaþiyên Rêzimanî, Michael L. Chyet; Kurmancî,
hejmar: 24, 1998. (www.institekurde.org)
105. Peyvên Kurdî Di Zimanên Cîran de (I-V), Reþo Zîlan-
Behroz Þucaî; Kurmancî, hejmar: 26-30, 1999-2001.
(www.institekurde.org)
106. Zimanê Partî, Behroz Þucaî; Kurmancî, hejmar: 28,
2001. (www.institekurde.org)
107. Devoka Botî (I-III), Cemal Onursal; Kurmancî, hej-
mar: 28-30, 2001. (www.institekurde.org)
108. Devoka Kurdên Qefqasyayê, Têmûrê Xelîl; Kur-
mancî, hejmar: 29, 2001. (www.institekurde.org)
109. Ferhenga Partî-Kurdî (I-III), Behroz Þucaî; Kurmancî,
hejmar: 28-30, 2001. (www.institekurde.org)
110. Ji Bo Reforma Alfabeya Latînî, Ramanên Li Ser Pêþe-
roja Zimanê Kurdî, I. Þerîf Wanly; Lêkolîn, hejmar: 1,
1995.
111. Guhertinên Ziman û Zaravan, Fêrgîn Melîk Aykoç;
Lêkolîn, hejmar: 1, 1995.
112. Kurmanciya Jorîn û Kurmanciya Navîn, Kurdistan
Mukriyanî; Lêkolîn, hejmar: 1, 1995.
113. Di Heqê Rewþa Zaravazaniya Kurdî De, Zerê Yosu-
pova; Lêkolîn, hejmar: 1, 1995.
114. Zaraveyên Kurdî, L. Jandîl; Lêkolîn, hejmar: 1,
1995.
115. Bindestiya Çanda Kurdî û Encamên Guhertinên Wê,
Selahattin Soro; Lêkolîn, hejmar: 2, 1996.
116. Di warê Zimanê Kurdî De, I. Nasso; Lêkolîn, hejmar:
4, 1997.
117. Hin Beþên ,Rêzimên, Huseyin Kartal; Lêkolîn, hej-
mar: 5, 1997.
118. Têgînên Rêzimên, Fêrgîn Melîk Aykoç; Lêkolîn, hej-
mar: 5, 1997.
119. Bingeha Leksîkolojîk û Morfolojîk a Pêþketinê,
Yaqûp Karademîr; http://www.netkurd.com/nivi-
sar.asp?yazid=33&id=177
120. Leksîk û Pêþketina Zimên, Yaqûp Karademîr;
http://www.netkurd.com/nivisar.asp?id=155&ya-

485
 zid=33
121. Zimanasî û Zimanzanî (I-II), Yaqûp Karademîr;
http://www.netkurd.com/nivisar.asp?id=107&ya-
zid=33 û
http://www.netkurd.com/nivisar.asp?id=63&ya-
zid=33
122. Ziman û Civata Zimên (I-II), Yaqûp Karademîr;
www.netkurd.com
123. Senkronî û Dîakronî, Yaqûp Karademîr;
www.netkurd.com
124. Zimanê Avestayî; www.wikipedia.org
125. Di Danîna Rênivîsê De Pevekirin û Cûdakirin, Berzo
Mehmûd; kovara Pênûs, hejmar: 17, 2005, kovarape-
nus@hotmail.com
126. Hetanî Kurd Nebin Xwedî û Serwerên Welatê Xwe, Zi-
manê Wan Jî Nabe Zimanekî Serdest, Zana Farqînî; ko-
vara Agirî, hejmar: 38, 2006.
127. Hunera Gotinê, Lokman Polat; kovara Pênûsê, hej-
mar: 15, 2003. www.efrin.net/penus
128. Nexweþiya Zimanzaniya Kurdî û Herêmayî, Hesen
Îrandost; http://www.efrin.net/penus/index/old/pe-
nus12/hesen_irandost.htm
129. Bingehên Gotinê (VII-IX), Keça Kurd; www.ef-
rin.net/penus
130. Axaftina Amedê, 14 Reþemî 2005, Noam Chomsky;
www.znet.com
131. Divê Pîvan Kurdayetî Be, Dr. Kamiran Bêkes; Pênûs,
hejmar: 15, www.efrin.net/penus
132. Di Edebiyatê Forma "Ez", Lokman Polat; www.ef-
rin.net/penus
133. Kurdistan Bingeha Þaristaniyê Ye, Bavê Barzan;
www.efrin.net/penus
134. Hevokên Zimanê Me (I-IV) Nizamettin Akkurt;
www.pen-kurd.org
135. Rewþa Wêjeya Kurdî Li Ewrûpayê, Mustefa Reþîd;
www.pen-kurd.org
136. Rewþa Zimanê Kurdî Li Bakur, Hesen Kaya;
www.pen-kurd.org

486
137. Taybetmendiyên Zaravayê Kurdaxê, Cankurd;
www.pen-kurd.org
138. Çand û Wêjeya Kurdî û Sedemên Lipaþmayîna Wê;
Îkram Balekanî, www.pen-kurd.org
139. Eyaleta Kurdistanê a Li Îranê, Îkram Balekanî;
www.pen-kurd.org
140. Welatê Kurdan û Gelê Kurd Bi Çavên Helmuht von
Moltke, Dr. Kemal Sîdo-Kurdaxî; www.pen-kurd.org
141. Ji Dîroka Cihûdên Kurdistanê, Dr. Zorab Aloian;
www.pen-kurd.org
142. Mijara Tewangê (I-II), Mustefa Reþîd;
www.pen-kurd.org
143. Mijara Daçekê (I-II), Mustefa Reþîd;
www.pen-kurd.org
144. Mijara Veqetandekê, Mustefa Reþîd;
www.pen-kurd.org
145. Tewandina Veqetandekê, Mustefa Reþîd;
www.pen-kurd.org
146. Çend Gotin Li Ser Nîþana Ayendeyê, Mustefa Reþîd;
www.pen-kurd.org
147. Raman û Ziman, Mustefa Reþîd, www.pen-kurd.org
148. Çend Gotin Li Ser Tîpa Dubare Di Zimanê Me, Mus-
tefa Reþîd; www.pen-kurd.org
149. Çend Gotin Li Ser Tîpa Kelijandinê Di Zimanê Me De,
Mustefa Reþîd; www.pen-kurd.org
150. Qeyda Kurtahiyê Di zimanê Me De; Mustefa Reþîd,
www.pen-kurd.org
151. Mêjerê Lêkerê, Mustefa Reþîd; www.pen-kurd.org
152. Ziman û Netewe, Pîr Rustem; www.pen-kurd.org
153. Kurdish people;
http://www.answers.com/topic/kurdish-people
154. Pêþkît û Parkît, Amed Tîgrîs; ji weþanên Medyayê,
çapa yekemîn, Stockholm, 2001, e-pirtûkeke
www.amidakurd.com’ê ye
155. Gramera Kurmanciyê, C. Bedirxan-Roger Lescot; ji
weþanên Enstîtuya Kurdî a Parîsê, çapa dijital, 2001
(www.institutkurde.org)
156. Di Vegotina Zimanê Kurdî De Bend û Erka Bendan,

487
 H. Huseyîn Deniz; http://www.pen-kurd.org/
157. Çend Têbînî Li Ser Zimanê Stranê, Rexne Li Ser Ber-
hemê Dawiyê ê Stranbêj Diyar "Oxir Be Oður", Kakþar
Oremar; http://www.pen-kurd.org/
157. Di Danûstandina Zanyarî De Der Bareyê Zanistê,
Rexnegiriyê û Hinekî Jî Toreyê; Ezîzê Cawo;
http://www.pen-kurd.org/
158. Bersiveke Piþtgiriyê Ji Bo Nivîsa Birêz Ezîzê Cawo, He-
sen Huseyin Deniz; http://www.pen-kurd.org/
159. Zimanê Kurdî Xwediyê Taybetmendiyên Li Gorî Xwe
Ye, H. Huseyîn Denîz; http://www.pen-kurd.org/
160. Bi Hêviya Yek-kirina Rêzikên Rêzimên û Awayê Rast-
nivîsandina Zimanê Kurdî; Hesen Huseyîn Denîz,
http://www.pen-kurd.org/
161. Zimanê Wêjeyê, Arþeve Oskan; http://www.pen-
kurd.org/
162. Bikaranîna Zimanê Zikmakî Erk û Rûmeta Neteweyî
Ye, Hesen Huseyin Deniz; http://www.pen-kurd.org/
162. Zimanek û Dewletek, Konê Reþ; http://www.pen-
kurd.org/
162. Lêker Ji Aliyê Kiþandinê Ve, Nizamettin Akkurt;
http://www.pen-kurd.org/
163. Lêker Ji Aliyê Peywirê Ve, Nizamettin Akkurt;
http://www.pen-kurd.org/
164. Lêker Ji Aliyê Avaniyê Ve, Nizamettin Akkurt;
http://www.pen-kurd.org/
165. Ji Aliyê Sazbûnê Ve Lêker, Nizamettin Akkurt;
http://www.pen-kurd.org/
166. Rastbikaranîna Lêkeran û Rêpîvanên Wan, Nizamet-
tin Akkurt; http://www.pen-kurd.org/
167. Zimanê Kurdî û Avjeniya Serbest Di Nava Tîpên
Latînî De, Dr. Zara Brahîm; http://www.pen-kurd.org/
168. Rola Wêjeya Devkî Di Hebûna Kurdan De û Rewþa
Îro -II- , Nusret Kurt; http://www.pen-kurd.org/
169. Xwenavkirina Kurdan Di Hêla Êtnîk û Zimên Da,
Prof. Zera Ûsiv; kovara Roja Nû, hejmar: 103,
http://www.rojanu.org/
170. Zimanê Stranan, Mehmet Bayrak;

488
, http://www.rojanu.org/
171. Sê Þairên Kurd Ên Mezin Di Þiêra Dîwanê Da: Fuzûlî,
Nefî, Nabî; Mehmet Bayrak; http://www.rojanu.org/
172. Kakilê Edebîyata Kurdî a Nivîskî, Prof. Zera Ûsiv;
http://www.rojanu.org/
173. Hevpeyvînek Bi Kemal Burkay Ra Li Ser Zimanê
Kurdî, Nuriye Akman; http://www.rojanu.org/
174. Gotara Newzad Hirorî Li Ser Behdînî û Kurmancî,
Amedekar:AzAd; http://www.rojanu.org/
175. Rewþ û Pêþeroja (Dahatûya) Zimanan û Kurdî,
Silêman Demir ; (Dersa KZK a duyem), http://www.ro-
janu.org/
176.Alfabeya Erebî-Kurdî, Newzad Hirorî;
www.nefel.com
177. Ji Bo Çi kurdî? Kurdî Ji Bo Çi Hewce ye? Çima Divê
Em Bi Kurdî Bipeyivin, Bixwînin û Binivîsin? Em Bi Kurdî
Çi Ne û Bê Kurdî Em Çi Ne?, Koçka Zimanê Kurdî;
http://www.rojanu.org/
178. Kurdên Ku Bi Zimanên Din Dinivîsin Gelo Berhemên
Wan Wêjeya Kurdî Ne? (KZK-2006.05.17 ),
http://www.rojanu.org/
179. Bi Nivîskar Seyîdxan Kurij Re Hevpeyvînek Li Ser
Edebiyata Kurdî, Hevpeyvin: Latif Epözdemir;
http://www.rojanu.org/
180. Hevpeyvîn Bi Wezîrê Perwerdehiyê ê Komara Kurdis-
tanê Nemir Menaf Kerîmî re,(31.07.2003 Mihabad),
Kakþar Oremar; http://www.rojanu.org/
181. Civaka Sivîl û Rêxistinên Sivîl Yên Kurd, Remezan
Pertew; http://www.rojanu.org/
182. Pêþkît û Parkît, Amed Tigrîs; www.amidakurd.com
(e-pirtuk)
183. Kurdistan, Durûtiya Dezgehên Navnetewî, Memo
Þahin;
http://www.navkurd.net/rojane/memo%20sahin/me-
mo_sahin.htm
184. Hawar Rexneya Kovarên Serdemî Dike!, Mihemed
Hemo;
http://www.navkurd.net/rojane/hawar/hawar.htm

489
185. Stranen Zarokan û Hêvî, Ozcan Kaplan; www.nav-
kurd.net
186. Di Jîyana Gelan Da Girîngî û Perwerdîya Ziman,
Kazým Özdemir; www.navkurd.net
189. Rewþa Zimanê Kurdî, Sîyasetmedar, Rêzan, Rew-
þenbîr û Pisporên Kurd, Kazim Ozdemir;
www.navkurd.net
190. Serhildanên Gelê Kurd û Berdêla Azadîyê (I-VII), Ka-
zim Ozdemir; www.navkurd.net
191. Newala Qesaban, Kazim Ozdemir;
www.navkurd.net
192. Hunera Helbestê Careke Din (I-II), Heyder Omer;
http://www.efrin.net/cms/kurdi/index.php?opti-
on=com_content&task=view&id=98&Itemid=3
193. Nerînek Di Hinin Tîpên Kurdî De, Dr. Xelîl Omer;
www.efrin.net
194. Psikolojiya Rexnegiriyê, Dr. Cuwan Batû;
http://www.pdk-bakur.com/modules.php?na-
me=News&file=article&sid=1016
195. Projeya Destûra Herêma Kurdistanê û Mafê Nete-
weyên Din, Selah Bedredîn;
http://www.tirej.net/21.10.06.%20Kurdi.%20se-
lah%20bedridin.destur.htm
196. Ziman, Cîhan Polat;
http://www.micagitk.com/kurdi/ziman/ZIMAN.htm
197. Kurmanji Kurdish Lexicography: a Survey and Dis-
cussion, Michael L. Chyet;
http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-
pers/lexbib_e.html
198. Kurdbûna Bê Ziman Jî Wekî Skêleta Bê Goþt e, Ned-
ret Bilici; www.rojname.com
199. Gorani Influence on Central Kurdish: Substratum
or Prestige Borrowing?(1) Michiel Leezenberg;
http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-
pers/Leezenberg93/sec1.html
http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-
pers/Leezenberg93/sec2.html
http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/Pa-

490
 pers/Leezenberg93/sec3.html
200. Kovara Bîrnebûnê (1-31), www.birnebun.com
201. Wekîl Mûstafayev û Pirtûka Wî Li Ser Kurdistana Sor
Dr Zorab; http://www.pen-kurd.org/kurdi/zorabalo-
ian/zorab-mustefayev.html
202. Nêrîneke Kurt Li Ser Edebiyeta Kurdên Sovyêtê, Es-
kerê Boyîk; http://www.demanu.com.tr/kovara-
deng/arsiv/sayi63/yazi_06_Eskere_BOYIK.htm
203. Çarenûsa Kurmancî Li Baþûr, Tosinê Reþîd;
http://www.netkurd.com/nivisar.asp?ya-
zid=58&id=976
204. Þehîdên Þerê Qerebaxê, Eskerê Boyîk;
http://www.mozelan.com/sihiden_qerebaxe_eske-
re_boyik.htm
205. Kurdistana Sor, Wekîl Mustafayev; Kovara Hîwa, Çi-
leye sala 2002.
http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nirxan-
din/azerbeycan.htm
205. Stalîn Dijminê Kurdan Bû, Polat CanPolat;
http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nirxan-
din/stalin.htm
206. Kurtedîroka Kurdên Qefqasyayê, Polat Can;
http://www.micagitk.com/kurdi/Gotar%20Nir-
xandin/diroka%20ezidiyen%20qafqasya.htm

Ji bo gotin û nifirên pêþiyan:

1. http://ku.wikiquote.org/wiki/Gotinên_pêþiyan_3
Berhevkar: H.Akyol: hakyol60_40@hotmail.com
2. http://www.kaniya-sipi.de/kurdish/gotine-peshi-
yan.htm
Berhevkarê ji kitêba I. I. Sukerman, "Xorasanskî Kur-
mancî", Moskova, 1986, r.227-230 www.xoybun.com
3. http://malakurda.com/modules.php?name=Goti-
ne_PesiyanLîsteya
4. http://ku.wikipedia.org/wiki/Listeya_bajarên_Kur-
distanê
5. http://nergiz.95mb.com/meselok9.htm1.

491
 http://www.saradistribution.com/pendipesinan.htm
6. http://www.birnebun.com/candukultur.htm
7. Çend nifir ji kaniya folklora kurdî (I-III), Hesen Kaya;
www.pen-kurd.org

Ji bo ferhenga peyvên înternetê:

Ferhengî IT-Zkurd; (Kurmanciya Jêrîn-Kurmanciya

Jorîn-Inglîzî) http://www.zkurd.org/proje/ferheng-
dev.pl?letter=A&dahatu=belle&tenha=0

Ji bo ferhengên kurdî-bi zimanên biyanî:

A Ferhenga Kurdî-Îngilîzî, Husein Muhamed, http:

//mehname. cjb.net
B. Amadekar: Erdal Ronahî, www.ferheng.org
1. Ferhenga Tirkî-Kurdî 2. Ferhenga Swêdî-Kurdî
3. Ferhenga Erebî-Kurdî 4. Ferhenga Kirmanckî-Tirkî
5. Ferhenga Frensî-Kurdî 6. Ferhenga Îngilîzî-Kurdî
7. Ferhenga Soranî-Kurmancî
C. Ferhenga Kurdî-Tirkî, Sinan Alptekin, www.alp-
tekîn.de
D. Ferhenga Kurdî-Frensî, Mîr Celadet Bedirxan,
www.vateonline.com (hejmar: 1-15)

Ferhengên Spîrêzê:

English-Kurmanji/Kurmancî-Înglîzî,
http://www.spirez.org/2006.htm#153
Ferhenga Kamêran, Kamêran Silêman Botî;
http://www.spirez.org/2006.htm#152
Ferhenga Qazî Erebî-Kurdî/Kurdî-Erebî;
http://www.spirez.org/2007.htm#220
Ferhenga Gotinên Pêþiyan;
http://www.spirez.org/2006.htm#180
Ferhenga Gulî, Mesûd Xalid Gulî;
http://www.spirez.org/2002.htm#ferhengagul

492
 Ji bo mefhûmên îslamî:

1. Wateyên Qurana Pîroz, Husein Muhamed;

http: //mehname. cjb.net
2. Wateyên Qurana Pîroz;
www.quran.al-shia.com (bi kurdiya jêrîn û jorîn)

Ji bo Ferhenga Erdnîgariyê a Kurmancî:

http://www.geocities.com/mamoste/Erdnigari/erdni-
gari0.htm

ÇAVKANIYÊN ÇAPKIRÎ

1.Nûbehara Biçûkan a Ehmedê Xanî, bi þîroveya Gulza-

ra Biçûkan a Ehmedê Hilmî; tê de 846 peyvên kurdî
hene û piraniya wan xwerû kurdî ne, þîroveya wê jî bi
kurdî ye; bi tîpên erebî ye, çap û cihê çapê ne diyar e;
ew bi xwe jî ji destnivîsekê hatiye çap kirin.
2. Mîzanuledeb, Mem û Zîn a Ehmedê Xanî; ji çapeke
destnivîsê a bi tîpên erebî, cih û dîroka wê ne diyar e.
3. Destana Memê Alan, berhevkar: Roger Lescot; ji we-
þanên Avestayê, Stenbol, 1997, çapa yekemîn.
4. Dîwan, Ehmedê Xanî, destnivîseke min a taybet e û bi
tîpên erebî ye; berhevkar: Mehemedê Îsayê Bazîdî;
1977
5.Gulzara Zarokên Kurdan, Îmadedîn Reþpojan ê Bidlîsî;
çapa bi tîpên erebî, 1965, cihê çapê ne diyar e û ew bi
xwe jî ji destnivîsekê hatiye çap kirin.
6. Îrþadulîbad, Xelîfe Ûsivê Bazîdî; çapeke kevn e û me ji
bo têgihên þerîetê bi kar anî.
7. Kovara Hawarê (1-57); ji weþanên Nûdemê, Stock-
holm, 1988.
8. Kovara Kurmancî (1-30); ji weþanên Enstîtuya Kurdî
ya Parîsê, 1987-2001

493
9. Kovara Lêkolîn (1-7); ji weþanên Enstîtuya Kurdî ya
Berlînê, 1995-…
10. Rêziman û Rastnivîsa Zaravayê Kurmancî, Samî
Tan; ji weþanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol,
2005, çapa yekemîn.
11. Gramera kurdî, Qanatê Kurdo; ji weþanên Koralê,
Stenbol, çapa yekemîn.
12. Ferhenga Biwêjên Kurdî, Osman Toprak; ji weþanên
Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol, 2005, çapa ye-
kem.
13. Ferhenga Gotinên Pêþiyan, Çiya Mazî, ji weþanên El-
mayê, Stenbol, 2005, çapa yekemîn.
14. Ferhengoka Dîwana Yekem a Cigerxwîn, Kurdî-
Kurdî, Xosro Ebdulahî; kovara Kurmancî, weþanên
Enstîtuya Kurdî ya Parîsê, hejmar: 5 havîn 1989
15. Ferhenga Anatomiya Mirovan; kovara Kurmancî, we-
þanên Enstîtuya Kurdî ya Parîsê, hejmar: 3 zivistan
1988 û hejmar: 5 havîn 1989.
16. Termên Hiqûqî, Mûsa Kaval; kovara Kurmancî, ji we-
þanên Enstîtuya Kurdî ya Parîsê, hejmar: 5 havîn 1989
17. Ferhenga Kurdî-Tirkî, Zana Farqînî; ji weþanên
Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol, 2004, çapa ye-
kem.
18. Ferheng, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, D. Îzolî; ji weþanên
Dengê, Stenbol, 2004, çapa çaremîn.
19. Ferhengok, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, Azadiya Welat; ji
weþanên Welatê, Stenbol, 2003, çapa çaremîn.
20. Ferheng, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, Torî; ji weþanên
Berfînê, Stenbol, 2004, çapa sêyemîn.
21. Bingehên Rastnivîsandina Kurdiyê, Arif Zêrevan; ji
weþanên Nefelê, Stockholm-Swêd, 1997, çapa ye-
kemîn.
22. Þopên Bingeha Destpêkî -Substrakt- ya Hindewropî di
Kurdî de, Ezîz C. Mamoyan, ji weþanên Aramê, Sten-

494
 bol, 2005.
23. Qetruneda, Îbn Hîþam; Mektebetu Libnan, Beyrût,
1990, çapa yekemîn (ji bo rêzimana erebî).
24. Elmucemulwasît, Saziya Zimanê Erebî; Qahire, Misir
(ferehenga erebî-erebî ye; me ji bo peyvên kurdî yên
ku ketine erebî û yên erebî yên ku ketine kurdiyê bi
kar aniye)
25. Amûzeþê Zebanê Farisî, Yedulah Semere; ji weþanên
Bîrîmê, Stenbol, 1993, çapa yekemîn (ji bo rêzimana
Farisî).
26. Zimanî kurdî we rayeþkerdinî coxrafî î zarawekanî,
Fuad Heme Xurþîd; Bexda, 1983.
27. A Short Grammar of Kurmanji, Baran Rizgar; Kur-
dish-English English-Kurdish dictionary, London,
1993.
28. Ferhanga Berîkê, Kurdî-Tirkî/Tirkî-Kurdî, ji weþanên
Dozê, çapa sêyemîn-2006, Stenbol.
29. Ferheng, Kurmancî-Dimilî-Tirkî/Tirkî-Dimilî-Kur-
mancî, Seîd Veroj, ji weþanên Warê, çapa yekemîn-
2003, Stenbol
30. Ferhenga Biwêjan, Þexmûs Aslan; çapa yekemîn,
2005, Amed
31. Ferhenga Gotinên Pêþiyan, Þexmûs Aslan; çapa ye-
kemîn, 2006, Amed
32. Gramera Kirmanckî, Munzur Çem; ji weþanên
Dengê, çapa yekemîn, 2003, Stenbol.
33. Folklorê Ma Ra Çend Numûney, Malmisanij; çapa
duyemîn, 2000, Stenbol
34.Kurtler -Bir El Kitabi- Mahrdad R. Izady; ji we-
þanên Dozê, çapa yekemîn, 2004, Stenbol.
35.New Riverside Dictionary II, Hughton Mifflin editi-
on, 1985, New York, USA.
36. Ferheng-Vajname,Kurmancî-Hewramanî-Dimilî-
Senendajî, Seîd Verroj, Abdurrahman Uçaman, ji we-
þanên Warê, çapa yekemîn, 2002, Stenbol
37. Ferhengoka kurdî bi kurdî ya ku Cankurd ji
Çîrokên Kurmancî yên Aleksander Jaba re amade

495
 kiriye ji weþanên Çanda Nûjen, çapa yekem, 2000,
Stockholm.
38. Anatomiya Bedena Mirovan, Bijîjkê Alîkar Huseyin
Bektaþ, ji weþanên Dengê, 2004, Stenbol.

496