Anda di halaman 1dari 528

1

2


Anii-DuIring (1875i
FricdricI Engcls (1820-1895i

Ediao
Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao para cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.jaIr.org

CopyrigIi
Auior. FricdricI Engcls
Ediao clcirnica.
Ed. Fidcndo Casiigai Morcs
(www.jaIr.orgi
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnprc por conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc paga inposios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
proporcionou." Nclson JaIr Carcia (1947-2002i
3

ANTI-DHRING
Herr Eugen DbrIng's
RevoIutIon In ScIence

Friedrich Engels
4

NDICE
Aprcscniaao 7
Ncson JuI) Gu)cu

Prcfacio da princira cdiao. 11
Prcfacio da scgunda cdiao. 17

-ANTIDHRING-
INTRODUCO
Capiulo I 29
Ccncralidadcs.
Capiulo II 51
O quc proncic o Sr. DuIring.

PARTE I - 61
Filosofia
Capiulo III 62
Divisao. Apriorisno.
Capiulo IV 76
Esqucnaiica do nundo.
Capiulo V 86
Filosofia da naiurcza. O icnpo c o cspao.
Capiulo VI 106
Filosofia da naiurcza. Cosnologia, fsica, qunica.
Capiulo VII 125
Filosofia da naiurcza. O nundo organico.
Capiulo VIII 144
Filosofia da naiurcza. O nundo organico
5
(conclusaoi.
Capiulo IX 160
Moral c dirciio. Vcrdadcs cicrnas.
Capiulo X 184
Moral c dirciio. A igualdadc.
Capiulo XI 209
Moral c dirciio. Lilcrdadc c ncccssidadc.
Capiulo XII 232
Dialciica. Ouaniidadc c qualidadc.
Capiulo XIII 253
Dialciica, Ncgaao da ncgaao.
Capiulo XIV 281
Conclusao.

PARTE II - 2S6
Econonia Poliica
Capiulo I 287
Oljcio c nciodo.
Capiulo II 311
Tcoria da violcncia.
Capiulo III 327
Tcoria da violcncia (coniinuaaoi.
Capiulo IV 344
Tcoria da violcncia (conclusaoi.
Capiulo V 366
Tcoria do valor.
Capiulo VI 391
TralalIo sinplcs c iralalIo conplco.
Capiulo VII 403
Capiial c nais-valia.
6
Capiulo VIII 420
Capiial c nais-valia (conclusaoi.
Capiulo IX 439
Lcis naiurais da ccononia. A rcnda icrriiorial.
Capiulo X 452
Solrc a Hisioria criica".

PARTE III - S01
Socialisno
Capiulo I 502
Traos Iisioricos.

NOTAS 524
7

APRESENTAO
Ncson JuI) Gu)cu

O narisno c un conjunio dc idcias
filosofico-idcologicas, con iraos dc ccononia.
Procura cplicar a csiruiura c funcionancnio do
sisicna capiialisia c avaliar caninIos para a
supcraao dc suas dcficicncias. Suas conccpcs
lasicas foran assiniladas, acciias c scguidas por
nais da nciadc da populaao do glolo icrrcsirc.
Infclizncnic as idcias dc Mar
iransfornaran-sc cn dognas rcligiosos, ncsno
quando o icnpo concava a alalar scus
fundancnios. Oualqucr conicsiaao s icscs dc
Mar, Lcnin, Sialin, Mao c ianios ouiros
gcravan, para o auior da criica, acusacs dc
rcacionario", porco rcvisionisia", lurgucs
cplorador", pcqucno-lurgucs cgosia".
Os dcfcnsorcs do idcario capiialisia ianlcn
criaran una rcligiao, ainda nais scvcra c
iniolcranic. Os narisias, socialisias,
anarquisias, ioda a csqucrda cnfin cran
acusados dc crininosos", concdorcs dc
criancinIas", vcrnclIos adcpios do dcnnio",
8
risco para a juvcniudc, a fanlia c a rcligiao
crisia".
Fcpcniinancnic caiu o Muro dc Dcrlin. Alias
nao caiu, porquc lcn consirudo, nas foi
dcrrulado, iijolo por iijolo, pcdra por pcdra. A
dcrrulada foi fciia pclos quc nao nais
suporiavan o auioriiarisno lurocraiico-rcligioso
c, Ia anos, vinIan sonIando con a lilcrdadc
quc, apcsar dc iudo, ainda nao c plcna.
Hojc sc podc conIcccr as afirnacs
narisias, nao cono dognas, nas cono un
conIccincnio quc c Icrdciro da aniiguidadc
classica (Crccia, Fonai, do Oricnic aniigo, da
Filosofia alcna c franccsa, da Econonia inglcsa.
Suas analiscs sao dc una logica rigorosa, a
analisc das disiorcs do capiialisno c sugcsiiva
c iniriganic.
A lciiura c, principalncnic, o csiudo das
olras dc Mar pcrniic ao lciior c csiudioso
apcrfcioar sua scnsililidadc criica,
possililiiando-lIc cnicndcr nclIor as
concaicnacs quc csiao na lasc da Socicdadc c
do Esiado.
A dificuldadc c quc os icios sao conplcos,
discuicn ninucias c porncnorcs ncn scnprc
facilncnic conprccnsvcis dc incdiaio. Talvcz
scja nais facil concar con Engcls. FricdricI
Engcls icvc una fornaao nuiio scnclIanic dc
9
Mar, cra scu anigo c co-auior cn varias olras.
TinIa una linguagcn nais clara, dircia c oljciiva
cnlora sua arguncniaao ncn scnprc fossc
nuiio profunda.
Escrcvcu, dcnirc ouiros, dois livros. Do
Socialisno Uiopico ao Socialisno Cicnifico" c
Anii-DuIring".
No princiro dcscrcvc a cvoluao do
pcnsancnio socialisia nos scculos XVIII c XIX,
suas origcns cconnicas c poliicas; discuic suas
foras c dcficicncias (O livro sc cnconira ncsic
siic c cn www.cloolslrasil.coni.
En Anii-DuIring, iccc criicas scvcras s
olras do pcnsador, ScnIor (Hcrri Eugcn DuIring.
Ao fazc-lo, usa dc un Iunor causiico c, nuiias
vczcs, circnancnic agrcssivo. Vcjanos uns
poucos ccnplos.

Nao c lasianic quc nc rcsolva cu a
classificar una cscova dc sapaios na classc dos
nanfcros, para quc a ncsna, cono quc por
cncanio, aprcscnic glandulas nanarias."
...o Sr. DuIring ianlcn nos fala (pag. 84i
da 'graviiaao dos aionos' nas con isso prova
unicancnic quc vivc 'nas ircvas'..."
10
...o Sr. DuIring fala dc coisas quc conIccc
nuiio pouco."
...iodas as dcnais viiorias do Sr. DuIring,
anunciadas por frascs ponposas c rciunlanics
dcran cono rcsuliado, cn iodos os sciorcs a quc
sc aplicaran, una pura farsa."

Ao criiicar cpc os principais fundancnios
do socialisno narisia. a dcicrninaao cn
uliina insiancia pclo cconnico"; a filosofia da
naiurcza"; os princpios da dialciica"; a violcncia
poliica"; capiial c nais-valia"; cploraao do
Ioncn pclo Ioncn"; o socialisno" c nuiio
nais.
11

PREFCIO DA PRIMEIRA
EDIO
O prcscnic iralalIo nao c, alsoluiancnic,
fruio dc un inpulso inicrior". Muiio pclo
conirario.
Ouando, Ia ircs anos, o ScnIor DuIring
surgia, cIcio dc ronpanic, aprcscniando-sc, ao
ncsno icnpo, cono adcpio c rcfornador do
socialisno, disposio a irazcr o scculo luia,
alguns anigos da AlcnanIa cprcssaran varias
vczcs o dcscjo dc quc cu fizcssc; no orgao do
pariido social-dcnocraia, cniao o Vollssiaai, un
csiudo criico da nova douirina socialisia.
Considcravan ial csiudo grandcncnic uiil, a
ncnos quc nao sc quiscssc proporcionar ao
scciarisno cisicnic no jovcn pariido, ainda cn
fornaao c disianic dc sua unidadc dcfiniiiva,
una nova oporiunidadc para divcrgcncia c
confusao. Esiavan clcs, nclIor do quc cu, cn
condics dc julgar a siiuaao da AlcnanIa. via-
nc olrigado a dar-lIcs crcdiio. Dcnais, podc-sc
vcrificar quc paric da inprcnsa socialisia sc ps a
dar loas-vindas ao novo aposiolo con un
cniusiasno quc nao cra unicancnic
condcsccndcncia, nas dciava iransparcccr
alguna inclinaao para acolIcr, scn rcscrvas, o
12
ScnIor DuIring, c, o quc c nais, a douirina do
ScnIor DuIring.
Havia ncsno pcssoas quc ja sc julgavan no
dcvcr dc difundir a douirina cnirc os
iralalIadorcs. Finalncnic, o ScnIor DuIring c
scus corrcligionarios punIan a scu scrvio iodas
os ariifcios da propaganda c da iniriga para
olrigar o Vollssiaai a ionar posiao dcfiniiiva cn
facc da nova douirina, quc cnirava cn ccna con
iao considcravcis prcicnscs.
Foi-nc prcciso, pois, un ano para nc
rcsolvcr a dciar dc paric ouiros iralalIos c
irincar cssc anargo pono quc, una vcz nordido,
iinIa quc scr conido ioialncnic. E o nais gravc c
quc cssc pono nao cra apcnas nuiio anargo,
nas, ianlcn, nuiio grandc. A nova douirina
socialisia aprcscniava-sc cono a uliina
conscqucncia praiica dc un novo sisicna
filosofico. Traiava-sc, porianio, dc csiuda-lo cn
concao con o sisicna, ao ncsno icnpo quc ao
proprio sisicna; iraiava-sc do scguir o ScnIor
DuIring naquclc vasio donnio ondc clc cncara
iodas as coisas possvcis.., c nuiias ouiras ainda.
Tal a origcn dc una scric dc ariigos quc, a pariir
do fin dc 1877, aparcccran no jornal quc
succdcra ao Vollsiaai, o Vorwacris, dc Lcipzig,
ariigos csscs quc vao aqui rcunidos.
13
, pois, a naiurcza do assunio quc olriga a
criica a ionar un dcscnvolvincnio assaz
considcravcl cn rclaao ao quc Ia dc cicnifico na
naicria, isio c, nos cscriios dc DuIring. Mas
duas ouiras circunsiancias podcrian ainda scrvir
dc cscusas a csic dcscnvolvincnio. Dc un lado,
proporcionar ocasiao para cpor cn forna
posiiiva os assunios nais divcrsos quc
iivcsscnos dc alordar, conccpcs solrc as
qucsics conirovcriidas quc aprcscnian Iojc
inicrcssc cicnifico c praiico nais gcral. Foi o quc
fiz cn cada capiulo, c, ainda quc csics cscriios
nao icnIan por fin opor ao sisicna" do ScnIor
DuIring un ouiro sisicna, cspcro, iodavia, quc o
lciior nao dcic dc vcr una rclaao iniina nas
opinics por nin cposias. Ouc, dcsic ponio dc
visia, ncu iralalIo nao scra conplciancnic
infruifcro, icnIa, dcsdc ja, suficicnics provas.
Por ouiro lado, o ScnIor DuIring, cono
criador dc sisicna", nao c una apariao isolada
na AlcnanIa conicnporanca. Dc algun icnpo a
csia paric, os sisicnas dc cosnogonia, dc
filosofia da naiurcza cn gcral, dc poliica,
ccononia, cic., prolifcran na AlcnanIa, da noiic
para o dia, s duzias, cono os cogunclos.
Oualqucr douior cn filosofia c aic ncsno o
sinplcs csiudanic nao nais sc conicnian scnao
con un sisicna inicgral. Da ncsna forna quc,
no Esiado nodcrno, iodos os cidadaos sc supcn
apios para julgar as qucsics cn quc sao
14
cIanados a dar voio; da ncsna nancira pcla
qual, cn ccononia poliica, sc considcra o
conprador con conIccincnios profundos solrc
iodas as coisas quc adquirc para o scu susicnio;
da ncsna forna sc prcicndc proccdcr con
rcspciio cicncia. A lilcrdadc cicnifica
consisiira, assin, na possililidadc dc cada qual
cscrcvcr solrc cicncia iudo o quc nunca
aprcndcu, dando-o cono o unico nciodo
rigorosancnic cicnifico. O ScnIor DuIring c un
dos nais caracicrsiicos iipos. dcsia
pscudocicncia prcsunosa, quc aiingc a princira
plana, cn ioda a AlcnanIa Iodicrna, c donina o
cspao con scu csircpiioso rudo dc... laiao.
Fudo dc laiao cn pocsia, cn filosofia, cn
poliica, cn ccononia, cn Iisioria; laiao na
caicdra dos profcssorcs c na iriluna; cn ioda
paric, un rudo dc laiao quc aspira
supcrioridadc c profundcza do pcnsancnio c
quc nao dcvc scr confundido con o rudo dc laiao
conun, liso c vulgar das ouiras nacs. cssc o
nais caracicrsiico c alundanic produio da
indusiria iniclcciual alcna, laraio, sin, porcn
dc na qualidadc", ial cono ouiros produios
nacionais con quc o pas, infclizncnic, nao sc fcz
rcprcscniar na Eposiao dc Filadclfia. O proprio
socialisno alcnao, dc algun icnpo para ca,
noiadancnic apos o lon ccnplo do ScnIor
DuIring fcz, uliinancnic, grandcs progrcssos na
aric do rudo dc laiao c cilc ial ou qual produio
15
laiizado dc cicncia c da qual nao conicn una
palavra. Traia-sc dc una docna infaniil, siniona
c fcnncno inscparavcis da convcrsao quc sc csia
iniciando do csiudioso alcnao social-
dcnocracia c dc quc csia, graas naravilIosa
saudc dc nossos opcrarios, ja sc ia curando.
Nao nc calc a culpa dc Iavcr aconpanIado
o ScnIor DuIring cn rcgics cn quc cu nao
passarci dc un dilcianic. En iais casos, liniici-
nc a opor. na naior paric das vczcs, s
afirnacs falsas ou nal alinIavadas do ncu
advcrsario, os faios inconicsiavcis. dcu-sc isso
nas cicncias jurdicas c frcqucnicncnic nas
cicncias naiurais. Alcn disso, iraia-sc dc idcias
gcrais cn cicncia icorica da naiurcza, dc un
canpo cn quc aic o naiuralisia iccnico c forado.
por vczcs. a sair da cspccialidadc c a invadir os
donnios circunvizinIos donnios quc. cono
rcconIcccu VircIov, clc conIccc ianio quanio
nos ouiros, A indulgcncia nuiua, adnissvcl cn
scnclIanics casos, para pcqucnas incaiidcs ou
inpropricdadcs dc cprcssao, scr-nc-a, cu o
cspcro, facilncnic conccdido.
No noncnio dc concluir csic prcfacio, rccclo
dc una livraria un anuncio rcdigido pclo ScnIor
DuIring, no qual o filosofo proncic una nova
olra capiial" iniiiulada. Novas lcis lasicas da
qunica c da fsica nacionais". TcnIo plcno
conIccincnio da insuficicncia dc ncus
16
conIccincnios cn fsica c cn qunica; apcsar
disso, porcn, acrcdiio conIcccr lasianic o ncu
caro DuIring, para adianiar, ncsno scn lIc
Iavcr lido a olra, quc as lcis fsicas c qunicas a
csialclccidas podcrao conpciir, cn confusao ou
cn lanalidadcs con as lcis cconnicas,
cosnologicas c ouiras quc clc aic agora dcscolriu
c caninci no ncu livro. So cspcro quc o
rigonciro, insiruncnio consirudo pclo Sr.
DuIring para ncdir as icnpcraiuras nais
laias, sirva para ncdir, nao icnpcraiuras alias
ou laias, nas sinplcsncnic a arroganic
ignorancia do ScnIor DuIring.

Lond)cs, ll dc ]unIo dc lS?S.
17

PREFCIO DA SEGUNDA EDIO
A ncccssidadc dc fazcr-sc dcsia olra una
scgunda cdiao foi para nin vcrdadcira surprcsa.
A pcrsonagcn, quc ncsic livro sc criica, csia Iojc
inicirancnic csquccida. A olra cn si ncsna nao
so icvc nuncrosos lciiorcs, quando aparcccu cn
fragncnios no Vorwacris dc Lcipzig, cn 1877 c
1878, cono dcla sc iiraran, cn scparado c
inicgralncnic, inuncros ccnplarcs. Cono
podcra algucn inicrcssar-sc pclo quc cu dissc Ia
varios anos a proposiio do ScnIor DuIring?
Dcvo-o, anics dc iudo, circunsiancia dc quc
csia olra, cono, aula, quasc iodos os ncus
cscriios ainda agora cn circulaao, foi inicrdiiada
no inpcrio alcnao logo apos a pronulgaao da lci
conira os socialisias. Oucn qucr quc nao
csiivcssc prcso aos Icrcdiiarios prcconcciios dos
funcionarios dos pascs da Sania Aliana, dcvcria
clarancnic prcvcr o cfciio dc scnclIanic ncdida.
dupla ou iripla vcnda para os livros inicrdiiados c
nanifcsiaao dc inpoicncia por paric daquclcs
ScnIorcs dc Dcrlin, quc pronulgan lcis cuja
cccuao nao conscgucn inpor. Fcalncnic, a
analilidadc do govcrno do inpcrio forou-nc a
novas cdics quc nao podcria saiisfazcr. cono
nao icnIo icnpo para corrigir o icio, coisa quc
18
scria dc dcscjar, sou olrigado a conicniar-nc
con una sinplcs rcinprcssao.
A cssa, junia-sc ouira razao, o sisicna" do
ScnIor DuIring, dc quc csic livro c una criica,
csicndc-sc a donnios icoricos nuiio vasios. iivc
dc scgui-lo por ioda paric c opor s suas
conccpcs as ninIas. Assin, a criica ncgaiiva
rcsuliou posiiiva; a polcnica iransfornou-sc cn
cposiao nais ou ncnos cocrcnic do nciodo
dialciico c da idcologia conunisia dcfcndida por
Mar c por nin, nuna scric dc donnios
lasianic vasios. Esia conccpao, dcsdc o scu
aparccincnio na Miscria da Filosofia dc Mar c
no Manifcsio Conunisia, icn airavcssado un
pcrodo dc inculaao dc nais dc vinic anos, aic
csic noncnio cn quc, con a aprcscniaao d'O
Capiial, cla alcanou rcgics cada vcz nais
disianics, c, Iojc, ja fora das froniciras da
Europa, prcndc a aicnao cn iodos os pascs cn
quc Ia prolciarios c cicniisias inparciais.
Parcccu, cniao, quc Iavia un pullico aliancnic
inicrcssado, capaz dc acolIcr, para pcrpciuar, a
polcnica conira a icsc do ScnIor DuIring
(polcnica julgada Iojc scn razao dc scr por
nuiia gcnici, c adcpio das digrcsscs posiiivas
quc aconpanIan a criica.
Una olscrvaao dc passagcn. icndo sido
criada por Mar, c cn ncnor cscala por nin, a
conccpao cposia ncsic livro, nao conviria quc
19
cu a pullicassc rcvclia do ncu anigo. Li-lIc o
nanuscriio iniciro anics da inprcssao; c o
dccino capiulo da paric scgunda, consagrada
ccononia poliica (Solrc a Iisioria criicai foi
cscriio por Mar. Infclizncnic, cu o iivc dc
rcsunir por noiivos cirnsccos. Era, alias,
Ialiio nosso ajudarno-nos nuiuancnic na
cspccializaao dc cada un.
Esia nova cdiao, cccio un capiulo, c
idcniica prcccdcnic, Dc un lado, faliou-nc o
icnpo para a rcvisao cuidada cn quc pudcssc
fazcr alicracs na cposiao. Eu iinIa o dcvcr dc
prcparar para a inprcssao os nanuscriios
dciados por Mar, dianic do quc, qualqucr ouira
iarcfa c ncnos inporianic, Por ouiro lado, ninIa
conscicncia opc-sc a qualqucr nodificaao.
csia una olra dc polcnica c nao nc julgo na
olrigaao dc nodifica-la, una vcz quc ncu
advcrsario cn nada sc corrigiu.
So podcria aspirar ao dirciio dc rcplicar ainda
una vcz rcsposia do ScnIor DuIring. Nao sci
sc o Sr. DuIring cscrcvcu alguna coisa
rcspondcndo aos ncus aiaqucs; c, salvo razao
cspccial, nao o lcrci janais. icoricancnic liquidci
ninIas conias con clc. Dc rcsio, Ia ouira razao
quc nc olriga a olscrvar, con naior cuidado
ainda, o dccoro das luias liicrarias, cn rclaao ao
ncu advcrsario. a vcrgonIosa indignidadc conira
clc praiicada, posicriorncnic, pcla Univcrsidadc
20
dc Dcrlin. A lcn dizcr, csia uliina foi punida.
una Univcrsidadc quc sc aircvc a cassar ao
ScnIor DuIring, nas circunsiancias quc
salcnos, a lilcrdadc dc cnsinar, nao icn o
dirciio dc adnirar-sc dc lIc icrcn inposio o
ScnIor ScIwcnningcr, nouiras circunsiancias
quc igualncnic conIcccnos.
O unico capiulo cn quc nc pcrniii adics
cplicaiivas foi o scgundo da icrccira paric.
Tcoria. Ali, iraiou-sc unicancnic dc cpor un
ponio dc visia csscncial da conccpao quc
rcprcscnio. ncu advcrsario nao podcria, pois,
lancniar-sc dc quc nc Iaja csforado no
cnprcgo dc linguagcn nais accssvcl,
conplciando a succssao das idcias sisicnaiicas.
ccrio quc fui insiigado por ouiros a fazc-lo. Trcs
capiulos da olra (o princiro da Iniroduao c o
princiro c o scgundo da icrccira parici foran
iransfornados cn lrocIura cspccial, por ncu
anigo Lafarguc, aicndo-sc csic iraduao
franccsa da olra; c, quando a vcrsao franccsa
scrviu dc lasc poloncsa c iialiana, fiz una
cdiao alcna iniiiulada. Do socialisno uiopico
ao socialisno cicnifico", olra quc cn poucos
ncscs alcanou ircs cdics c aparcccu vcriida
para o russo c o dinanarqucs. En iodas as
cdics, o capiulo cn qucsiao cra o unico quc
Iavia sido auncniado. scria un cccsso dc zclo
quc nc liniiassc, na cdiao da nova olra, ao
21
icio priniiivo, cn vcz da forna ulicrior, iornada
inicrnacional.
Ouanio s dcnais nodificacs, quc
dcscjaria fazcr, rcfcrcn-sc principalncnic a dois
ponios. princirancnic, Iisioria priniiiva da
Iunanidadc, assunio dc quc Morgan so nos dcu
a cIavc cn 1877. Mas, cono, cn ninIa olra As
origcns da fanlia, da propricdadc privada c do
Esiado", iivc ocasiao dc ordcnar c cpor a naicria
por nin rcunida dcsdc o aparccincnio dcsic
livro, lasiara rccorrcr a cssc iralalIo ulicrior.
En scgundo lugar, icria dcscjado nodificar a
paric rclaiiva s cicncias naiurais. Noia-sc ali
grandc dcscuido dc cposiao c Ia varias coisas
quc Iojc podcrian scr cprcssas con naior
prccisao c clarcza, Nao nc arrogando o dirciio dc
corrigir, julgo-nc na olrigaao dc fazcr csia
criica.
Mar c cu fonos, scn duvida alguna, os
unicos quc salvaran da filosofia idcalisia alcna a
dialciica conscicnic, incluindo-a na nossa
conccpao naicrialisia da naiurcza c da Iisioria.
Mas una conccpao da Iisioria, a un icnpo
dialciico c naicrialisia, cigc o conIccincnio das
naicnaiicas c das cicncias naiurais. Mar foi un
consunado naicnaiico. nas, dc nossa paric,
nao pudcnos csiudar scnao fragncniariancnic,
dc quando cn quando, as cicncias naiurais. A
22
ncdida quc ocupacs concrciais c a ninIa
nudana para Londrcs no foran pcrniiindo, fiz
una conplcia nisc cn nuc, cono diria Liclig,
das naicnaiicas c cicncias naiurais, iarcfa cn
quc cnprcguci quasc oiio anos. Esiava cu cn
ncio dcssc iralalIo, quando nc ocupci do
ScnIor DuIring c dc sua prcicnsa filosofia da
naiurcza. Sc, pois, ncn scnprc aiino con a caia
cprcssao iccnica, c sc, por vczcs, nc vcjo cn
alguna dificuldadc no donnio das cicncias
naiurais, c naiuralssino. Por ouiro lado, a
conscicncia da propria inccricza nc fcz prudcnic.
ningucn nc podcra airiluir crros paicnics solrc
faios cniao conIccidos, ncn incaiidao na
cposiao das icorias profcssadas na cpoca. A ial
rcspciio, so surgiu un grandc naicnaiico pouco
conIccido, a quciar-sc, nuna caria dirigida a
Mar, dc quc cu Iavia crininosancnic aicniado
conira a Ionra da . Traiava-sc, cvidcnicncnic,
dc quc cu, ao fazcr a rccapiiulaao das
naicnaiicas c cicncias naiurais, procurava
convcnccr-nc solrc una scric dc ponios
concrcios solrc o conjunio cu nao iinIa
duvidas, dc quc, na naiurcza, sc inpcn, na
confusao das nuiacs scn nuncro, as ncsnas
lcis dialciicas do novincnio quc, ianlcn na
Iisioria, prcsidcn irana aparcnicncnic
foriuiia dos aconiccincnios; as ncsnas lcis quc,
fornando igualncnic o fio quc aconpanIa, dc
conco a fin, a Iisioria da cvoluao rcalizada
23
pclo pcnsancnio Iunano, alcanan pouco a
pouco a conscicncia do Ioncn pcnsanic; lcis
cssas princirancnic dcscnvolvidas por Hcgcl,
nas sol una forna quc rcsuliou nsiica, a qual
o nosso csforo procurou iornar accssvcl ao
cspriio, cn ioda a sua sinplicidadc c valor
univcrsal. Scra ccusado dizcr quc a vclIa
filosofia naiural, apcsar das nuiias coisas
loas quc rcalncnic coniinIa c dos nuiios
gcrncs fccundos quc cnccrrava(1i nao podcria
conicniar-nos. confornc sc cpc
ninuciosancnic ncsic livro, consisic-lIc o dcfciio
na forna Icgcliana dc nao rcconIcccr na
naiurcza ncnIun dcscnvolvincnio no icnpo,
ncnIuna succssao", nas sinplcsncnic una
cocisicncia" (NacIcinandr-Nclcinandcri. Tal
dcfciio iinIa razao dc scr, dc una paric, no
sisicna Icgcliano dc pcr si, quc nao airiluia ao
cspriio scqucncia dc dcscnvolvincnio Iisiorico,
c, dc ouiro lado, no csiado das cicncias naiurais
na cpoca. Assin, Hcgcl rccua, ncsic ponio, lcn
para anics dc Kani quc, cn sua icoria da
nclulosa, ja punIa cn foco o prollcna das
origcns c cujo dcscolrincnio do olsiaculo quc,
scgundo sc supunIa, as narcs criavan ao
novincnio dc roiaao da icrra, anunciava ja a
consolidaao do sisicna solar. Finalncnic, o
prollcna, para nin, consisiia, nao cn inpor
naiurcza lcis dialciicas prcdcicrninadas, nas cn
24
dcscolri-las c dcscnvolvc-las, pariindo da ncsna
naiurcza.
Scria, no cnianio, iarcfa dc giganic scguir
csic prccciio dc forna sisicnaiica c cn iodos os
donnios. Nao so porquc o oljciivo a considcrar c
dc quasc inpossvcl calculo, nas ainda porquc
cn iodo csic icrrcno a propria cicncia da
naiurcza c doninada por un dcscnrolar iao
violcnio dc fcnncnos, quc a cusio a podcria
scguir o Ioncn quc dispuscssc dc iodo o scu
icnpo. Ora, dcsdc a noric dc Carlos Mar, ncu
icnpo icn sido ocupado por dcvcrcs nais
urgcnics, quc nc foran inicrrupao do proprio
iralalIo. Esiou, pois, provisoriancnic, na
coniingcncia dc nc liniiar, na prcscnic olra, a
aguardar a ocasiao, sc c quc cla nao vira nuiio
iardc, dc rcunir c pullicar os rcsuliados oliidos,
lcn cono, ao ncsno icnpo, os inporianissinos
nanuscriios naicnaiicos dciados por Mar.
Possivclncnic, dc rcsio, o progrcsso da
cicncia icorica iornara supcrflua grandc paric,
scnao a ioialidadc do ncu iralalIo. Porquc c
considcravcl a sinplcs iarcfa dc pr cn ordcn as
dcscolcrias purancnic cnpricas, quc sc
acunulan scnprc, a fin dc iornar
progrcssivancnic nais cvidcnic o caraicr
dialciico dos fcnncnos, ainda ncsno aos nais
rccalciiranics cnpirisias. As vclIas aniicscs
rgidas, as linIas niidas dc dcnarcaao
25
iniransponvcis, dcsaparcccn pouco a pouco.
Dcsdc a fluidificaao dos uliinos gascs
auicniicos"; dcsdc a prova oliida dc quc un
corpo podc scr rcduzido a un csiado cn quc a
forna liquida c a forna gasosa sao indisccrnvcis,
os csiados dc agrcgaao pcrdcran a uliina paric
do caraicr quc possuan anicriorncnic. Con a
fornula da icoria cinciica dos gascs, pcla qual,
nos gascs pcrfciios, os quadrados das vclocidadcs
con quc sc novc cada nolccula gasosa sao, a
iguais icnpcraiuras, invcrsancnic proporcionais
aos pcsos nolccularcs, o calor cnira, por scu
iurno, na scric dc fornulas dirciancnic
ncnsuravcis. Ainda Ia dcz anos, a grandc lci
fundancnial do novincnio, quc acala dc scr
dcscolcria, cra conIccida cono lci da
conscrvaao da cncrgia", sinplcs cprcssao da
indcsiruiililidadc c da invarialilidadc do
novincnio do ponio dc visia purancnic
quaniiiaiivo; nas, cada vcz nais, csia csiriia
cprcssao ncgaiiva sc sulsiiiui por una
cprcssao posiiiva. a da iransfornaao da
cncrgia, ondc sc icn cn conia, pcla princira vcz,
o conicudo qualiiaiivo do proccssus c o
dcsaparccincnio das uliinas rcninisccncias dc
un criador solrcnaiural. Ja nao Ia ncccssidadc
dc afirnar-sc, cono sc fora novidadc, a idcia dc
quc a quaniidadc dc novincnio (daquilo a quc sc
da o nonc dc cncrgia"i nao sc iransforna
quando, dc cncrgia cinciica, diia fora
26
nccanica", cla sc convcric cn clciricidadc, calor,
cncrgia poicncial c rcciprocancnic. Ela scrvc dc
lasc, doravanic lcn nais solida, do proccssus dc
ncianorfosc cn si ncsno, do grandc proccssus
fundancnial cujo conIccincnio cnccrra o
conIccincnio inicgral da naiurcza. E, dcsdc quc
a liologia sc dcscnvolvc luz da icoria
cvolucionisia, foran-sc apagando igualncnic, no
donnio da naiurcza organica, una a una, as
linIas divisorias da classificaao. clcncnios
inicrncdiarios quasc inclassificavcis nuliiplican-
sc dia a dia; qualqucr csiudo nais acurado nos
rcvcla organisnos dc una classc cn ouira c os
caracicrcs disiiniivos, iornados quasc ariigos dc
fc, pcrdcn o scu valor alsoluio. possunos Iojc
nanfcros ovparos, c, sc a noicia sc confirna
avcs quc caninIan solrc quairo paias. Sc a
cclula inps a VircIow, Ia anos, a coniingcncia
dc rcsolvcr a individualidadc aninal
(conscqucnicncnic Iunanai, nuna fcdcraao dc
clcncnios cclularcs, csic faio ainda nais sc
conplica pcla dcscolcria dos glolulos lrancos do
sanguc, quc circulan nancira dc anclas no
corpo dos aninais supcriorcs. Ora, sao csias,
prccisancnic, as coniradics diancirais iidas
cono insoluvcis; sao csias as linIas divisorias c
dc disiinao cnirc as classcs csialclccidas
arliirariancnic, quc dcran cicncia icorica
nodcrna o scu acanIado caraicr nciafsico.
FcconIcccr quc csics conirasics c difcrcnciacs
27
sc cnconiran scn duvida na naiurcza, nas
rclaiivancnic apcnas; quc csia rigidcz
prcssuposia, csic valor alsoluio nao sc
cnquadran na naiurcza scnao pcla nossa
rcflcao; cis cn quc consisic, na csscncia, a
conccpao dialciica da naiurcza, CIcga-sc a ial
conccpao airavcs da acunulaao dos faios da
cicncia da naiurcza; con naior facilidadc a cla sc
cIcgara con a conprccnsao anicrior da
conscicncia das lcis do pcnsancnio dialciico. En
iodo caso, a cicncia da naiurcza csia Iojc na
siiuaao dc nao nais podcr fugir snicsc
dialciica. A conprccnsao do pcnsancnio dialciico
faciliiara a snicsc, dcsdc quc nao pcrca dc visia
quc os rcsuliados, cn quc sc rcsuncn suas
cpcricncias, sao ouiros ianios concciios, c a aric
dc opcrar con clcs nao c ncn inaia ncn dada
pclo scnso conun ordinario, nas cigc una
vcrdadcira aao do pcnsancnio, quc, por sua vcz,
c possuidor dc una longa Iisioria cpcrincnial,
da ncsna forna quc a invcsiigaao cnprica da
naiurcza. Eaiancnic por isso, pclo faio dc quc
vao aprcndcndo a uiilizar os rcsuliados dc ircs
nilcnios dc Iisioria filosofica, por isso c quc as
cicncias cconnicas sc csiao cnancipando dc
ioda cssa prcicnsa filosofia da naiurcza, csiranIa
c supcrior a clas, assin cono sc vao ianlcn
cnancipando do ncsquinIo nciodo cspcculaiivo,
Icrdado do cnpirisno inglcs.

28
Lond)cs, 23 dc sctcnI)o dc lSS5.
29

ANTI-DHRING

INTRODUO
Captulo I
GENERALIDADES

Por scu conicudo, o socialisno nodcrno c,
anics dc nais nada, o produio dc una dupla
vcrificaao. os aniagonisnos dc classc cnirc
possuidorcs c nao-possuidorcs, lurgucscs c
opcrarios assalariados, quc inpcran na nodcrna
socicdadc, c a anarquia, quc prcsidc a produao.
Mas, na sua forna icorica, o socialisno
aprcscniava-sc, cn scus prinordios, cono un
dcscnvolvincnio aparcnicncnic logico dos
princpios proclanados pclos grandcs
nacionalisias franccscs do scculo XVIII. Cono
ioda nova icoria, o socialisno, ainda quc icnIa
suas razcs nos faios cconnicos, icvc quc sc
ligar, ao nasccr, ao naicrial dc idcias cisicnics.
Os grandcs Ioncns, quc prcpararan, na
Frana, os cspriios para a rcvoluao, quc Iavcria
dc dcscncadcar-sc, ja adoiavan aiiiudc
rcsoluiancnic rcvolucionaria. Nao rcconIccian
30
ncnIuna auioridadc cicrior. A rcligiao, a
olscrvaao da naiurcza, a propricdadc, a ordcn
pullica, iudo cra sulnciido nais dcsapicdada
criica; iudo o quc cisiia dcvia jusiificar sua
cisicncia pcranic o irilunal da razao ou
rcnunciar a coniinuar cisiindo. A iudo, aplicava-
sc, cono crivo unico, a razao. Era a cpoca cn
quc, scgundo a frasc dc Hcgcl, o nundo
dcscolriu quc iinIa un ccrclro. En princiro
lugar, porquc o ccrclro Iunano c as concluscs
a quc cIcga con scus raciocnios sc ouiorgan o
dirciio dc scrcn acciios cono lasc dc iodas as
acs c dc iodas as rclacs sociais; cn scgundo
lugar, c no scniido nais anplo, porquc a
rcalidadc, quc nao sc ajusia a csscs princpios, c
inicirancnic sulvcriida, dos scus aliccrccs
cupula. Todas as fornas anicriorcs dc socicdadc
c dc Esiado, iodas as idcias iradicionais, foran
posias nargcn cono conirarias razao, o
nundo, aic cniao, govcrnara-sc por puros
prcconcciios; o passado ncrccia apcnas
coniscraao c dcsprczo. O nundo, aic cniao,
Iavia csiado cnvolio cn ircvas; para o fuiuro, a
supcrsiiao, a injusiia, o privilcgio c a oprcssao
scrian sulsiiiudos pcla vcrdadc cicrna, pcla
cicrna jusiia, pcla igualdadc lascada na
naiurcza c por iodos os dirciios inalicnavcis do
Ioncn.
Salcnos, Iojc, quc cssc rcinado da razao cra
apcnas o rcinado idcalizado pcla lurgucsia; a
31
jusiia cicrna corporificou-sc na jusiia
lurgucsa; a igualdadc rcduziu-sc lurgucsa
igualdadc pcranic a lci; os dirciios csscnciais dos
Ioncns, proclanados pclos racionalisias,
iinIan, cono rcprcscnianic, a socicdadc
lurgucsa, c o Esiado da razao, o coniraio social
dc Fousscau, ajusiou-sc, cono dc faio so podia
icr-sc ajusiado, rcalidadc, convcriido nuna
Fcpullica dcnocraiico-lurgucsa. Os grandcs
pcnsadorcs do scculo XVIII, sujciios s ncsnas
lcis dc scus prcdcccssorcs, nao podian ronpcr os
liniics quc sua propria cpoca iraava.
Ao lado do aniagonisno cnirc a nolrcza
fcudal c a lurgucsia, naniinIa-sc o aniagonisno
gcral cnirc os cploradorcs c os cplorados, cnirc
os ricos ociosos c os polrcs, criadorcs da riqucza.
E foi prccisancnic cssc faio quc pcrniiiu aos
rcprcscnianics da lurgucsia aprcscniarcn-sc
cono rcprcscnianics, nao dc una classc
dcicrninada, nas dc ioda a Iunanidadc
sofrcdora. Mais ainda, dcsdc o proprio noncnio
cn quc nasccu a lurgucsia, cla irouc cn suas
cniranIas sua propria aniicsc, una vcz quc os
capiialisias nao podian vivcr scn os opcrarios
assalariados. E na ncsna proporao cn quc os
ncsircs dos grcnios ncdicvais sc convcriian cn
lurgucscs nodcrnos, os oficiais c aprcndizcs nao
agrcniados sc iransfornavan cn prolciarios. En
icrnos gcrais, sc a lurgucsia pdc arrogar-sc o
dirciio dc rcprcscniar, nas suas luias conira a
32
nolrcza, nao so scus proprios inicrcsscs cono
ianlcn o das difcrcnics classcs iralalIadoras da
cpoca, cn cada un dos novincnios dcflagrados
ja aparccian palpiiacs Indcpcndcnics da classc
quc irazia consigo o gcrnc nais ou ncnos
dcscnvolvido do prolciariado nodcrno. E, dc faio,
ja na cpoca da Fcforna c da Cucrra dos
Canponcscs, TIonaz Munzcr rcprcscniava cssa
icndcncia. Na grandc Fcvoluao Inglcsa foran os
nivcladorcs" quc dcscnpcnIaran cssc papcl c,
na Fcvoluao Franccsa, Dalocuf scrviu dc poria-
voz da classc prolciaria. Con cssas afirnacs
rcvolucionarias dc pcrsonalidadc dc una classc
incipicnic surgcn c sc dcscnvolvcn una scric dc
nanifcsiacs icoricas a clas corrcspondcnics.
nos scculos XVI c XVII aparcccn as dcscrics
uiopicas dc socicdadcs idcais c, no scculo XVIII,
icorias ja dirciancnic conunisias, cono as
Morclly c Mally. O posiulado da igualdadc
ronpia a cnvoliura dos dirciios poliicos para
csicndcr-sc s condics sociais da vida dos
Ioncns. Ja nao sc iraiava apcnas dc alolir os
privilcgios dc classc, nas ianlcn dc dcsiruir os
proprios aniagonisnos dc classc. Una cspccic dc
conunisno ascciico, inspirado nos csparianos,
foi o princiro sinal dc vida da nova idcia. Logo
apos, surgiran ircs grandcs uiopisias. Saini
Sinon, no qual a icndcncia lurgucsa coniinua a
sc afirnar, aic ccrio ponio, ao ncsno icnpo quc
a icndcncia prolciaria c Fouricr c Owcn,
33
radicados no pas ondc a produao capiialisia
csiava nais dcscnvolvida c sol a inprcssao dos
aniagonisnos por cla cngcndrados, cpuscran
sisicnaiicancnic una scric dc projcios
dcsiinados a alolir as difcrcnas dc classc,
scguindo cn linIa rcia as pcgadas dos
naicrialisias franccscs.
NcnIun dos ircs icoricos ciiados, cnircianio,
rcprcscniava o inicrcssc do prolciariado quc, ja
ncssa cpoca, surgia cono un produio Iisiorico,
Da ncsna forna quc os racionalisias, csscs ircs
auiorcs nao sc propcn a cnancipar una
dcicrninada classc, nas ioda a Iunanidadc,
con a insiauraao do rcinado da razao c da
jusiia cicrna. Mas cnirc clcs c os racionalisias
alria-sc un alisno. Os novos pcnsadorcs
dcscolrcn quc ianlcn o nundo lurgucs,
insiaurado scgundo os princpios do
racionalisno, c injusio c irracional, ncrcccndo,
porianio, scr dcsprczado cono un irasic inuiil,
da ncsna forna cono ja o foran o fcudalisno c
as fornas sociais quc o prcccdcran. Sc, aic
cniao, a vcrdadcira razao c a vcrdadcira jusiia
nao govcrnaran o nundo, Isso sc dcvc a quc.
scgundo o scu nodo dc vcr, ningucn ainda
conscguiu alcana-las. Faliava o Ioncn gcnial
quc so agora sc crguc frcnic a Iunanidadc, con
o scgrcdo da vcrdadc quc por fin foi dcscolcrio.
Por quc c quc so agora cssc Ioncn sc lcvania,
por quc c quc so agora, c nao anics ncn dcpois, c
34
quc sc dcscolrc o scgrcdo da vcrdadc? Nao foi
porquc isso lIc fossc inposio cono algo dc
incviiavcl, pcla concaicnaao do dcscnvolvincnio
Iisiorico nas apcnas porquc a soric assin o quis.
O ncsno podcria icr ocorrido Ia quinIcnios
anos c icria sido poupada a Iunanidadc dc
quinIcnios anos dc crros, dc sofrincnios c dc
luias. Essc nodo dc vcr c, cn suna, o dc iodos
os socialisias inglcscs c franccscs c o dos
princiros socialisias alcnacs, scn ccluir
Wciiling. O socialisno c a cprcssao da vcrdadc,
da razao c da jusiia alsoluia, c c suficicnic
dcscolri-lo para quc sc inponIa ao nundo por
sua propria viriudc. E, cono a vcrdadc alsoluia c
indcpcndcnic do cspao, do icnpo, do
dcscnvolvincnio do Ioncn c da Iisioria, so o
acaso podc dccidir quando c ondc sc dcvc rcvclar
o scu dcscolrincnio. Acrcsccnic-sc a isso quc a
vcrdadc alsoluia, a razao c a jusiia alsoluias,
varian confornc o fundador dc cada cscola. E,
cono o caraicr cspccfico da vcrdadc, da razao c
da jusiia alsoluias c agraciado, por sua vcz, cn
cada un dclcs, con a inicligcncia pcssoal, as
condics dc vida, o csiado dos conIccincnios c
a disciplina ncnial, forosancnic surgc un
confliio cnirc as vcrdadcs alsoluias, nao
rcsiando ouira soluao scnao a dos airiios ou
fuscs dc unas con as ouiras. Era, pois, naiural
c incviiavcl, quc surgissc una cspccic dc
socialisno cclciico c, con cfciio, a naior paric
35
dos opcrarios socialisias da Frana c da
Inglaicrra icn, nos ccrclros, una nisiura
piiorcsca quc adniic, alias, ioda una scric dc
naiizcs, na qual sc fundcn os princpios
cconnicos, as cpanscs criicas c as
rcprcscniacs sociais do fuiuro, dos divcrsos
fundadorcs dc sciias. Essa ncscla c ianio nais
facil dc scr conposia quanio nais dcprcssa os
ingrcdicnics individuais vao pcrdcndo, no curso
das discusscs, scus coniornos agudos c
concrcios, cono sc fosscn pcdras aplainadas
pcla corrcnic do rio. Assin, para convcricr o
socialisno nuna cicncia, so cra possvcl
siiuando-o no icrrcno da rcalidadc.
Enircianio, junio filosofia franccsa do
scculo XVIII surgc, logo apos, a nodcrna filosofia
alcna, qual Hcgcl da o uliino rcnaic. O
principal ncriio dcssa filosofia foi a rcsiauraao
da dialciica cono forna suprcna do pcnsancnio.
Os aniigos filosofos grcgos cran iodos dialciicos
por naiurcza c o ccrclro nais univcrsal dcnirc
clcs, Arisioiclcs, cIcgou aic a pcncirar na forna
nais sulsiancial do pcnsancnio dialciico. En
iroca, a nova filosofia, icndo alguns lrilIanics
pcnsadorcs dialciicos (por ccnplo, Dcscarics,
Spinozai, dciou-sc doninar cada vcz nais pclas
cIanadas cspcculacs nciafsicas, influcnciada
principalncnic pclos inglcscs, das quais nao sc
livran ianlcn os auiorcs franccscs do scculo
XVIII, pclo ncnos no quc sc rcfcrc s
36
invcsiigacs filosoficas. Fora do csiriio canpo da
filosofia, os franccscs soulcran ianlcn criar
olras ncsiras dc dialciica, cono, por ccnplo, O
SolrinIo do Fancau, dc Didcroi, c o csiudo dc
Fousscau solrc A origcn da dcsigualdadc, dos
Ioncns.
Fcsunircnos concisancnic os iraos
principais dc anlos os nciodos filosoficos, scn
quc, con isso, dcicnos dc csiudar, nais
adianic, con nais dcialIcs, cssc assunio.
Sc sulncicrnos considcracao cspcculaiiva
a naiurcza ou a Iisioria Iunana ou a nossa
propria aiividadc cspiriiual. cnconirar-nos-cnos,
logo dc inicio, con una irana infiniia dc
concaicnacs c dc nuiuas influcncias, ondc
nada pcrnanccc o quc cra ncn cono c ondc
cisiia, nas iudo sc dcsiroi, sc iransforna. nascc
c pcrccc. Esia iniuiao do nundo. priniiiva,
sinplisia, nas pcrfciiancnic caia c congrucnic
con a vcrdadc das coisas, foi uiilizada pclos
aniigos filosofos grcgos c aparccc cprcssa,
clarancnic, pcla princira vcz, cn Hcracliio. iudo
c c nao c, pois iudo flui, iudo csia sujciio a un
proccsso consianic dc iransfornaao, dc
inccssanic nasccr c pcrcccr, Mas csia iniuiao,
por scr caiancnic a quc rcflcic o caraicr gcral dc
iodo o nundo dos fcnncnos, nao lasia para
cplicar os clcncnios isolados dc quc sc forna
iodo cssc nundo. E csia cplicaao c
37
indispcnsavcl, pois, scn cla, ncn ncsno a
inagcn ioial adquirira scniido caio. Para
pcncirar ncsscs clcncnios, anics dc nais nada,
prccisanos dcsiaca-los dc scu ironco Iisiorico ou
naiural c invcsiiga-los scparadancnic, cada un
dc pcr si, cn sua csiruiura, causas c cfciios quc
cn scu scio sc produzcn, cic...
Con cfciio, c cssa a nissao prinordial das
cicncias naiurais c da Iisioria, ranos dc
invcsiigaao quc os grcgos classicos siiuavan,
con lasianic razao, nun plano purancnic
sccundario, una vcz quc o scu papcl sc
rcsiringia, sulsiancialncnic, a forncccr, por un
iralalIo dc classificaao, os naicriais cicnificos.
Os rudincnios das cicncias naiurais caias nao
sc dcscnvolvcran aic cIcgar aos grcgos do
pcrodo alcandrino c, nuiio nais iardc, na Idadc
Mcdia, con os aralcs. Na rcalidadc, a auicniica
cicncia da naiurcza daia soncnic da scgunda
nciadc do scculo XV c, a pariir dc cniao, nao fcz
nais quc progrcdir con vclocidadc
consianicncnic acclcrada. A analisc da naiurcza
cn suas difcrcnics parics, a classificaao dos
divcrsos fcnncnos c oljcios naiurais cn
dcicrninadas caicgorias, a invcsiigaao inicrna
dos corpos organicos scgundo a sua difcrcnic
csiruiura anainica, foran ouiras ianias
condics fundancniais a quc olcdcccran os
progrcssos giganicscos rcalizados nos uliinos
quairoccnios anos, no quc sc rcfcrc ao
38
conIccincnio cicnifico da naiurcza. Mas csics
progrcssos proccssaran-sc juniancnic con o
progrcsso no nodo dc analisar as coisas c os
fcnncnos da naiurcza, isoladancnic,
dcsiacados da grandc concaicnaao do univcrso.
Nao sao, pois, cncarados dinanicancnic, nas
csiaiicancnic, nao sao considcrados cono
siiuacs sulsiancialncnic variavcis, nas cono
dados fios, dissccados cono naicriais norios c
nao aprccndidos cono oljcios vivos. Por cssc
nciodo dc olscrvaao, ao passar, con Dacon c
Loclc, das cicncias naiurais filosofia, solrcvcio
a liniiaao cspccifica, caracicrsiica dcsics
uliinos icnpos, no nciodo nciafsico dc
cspcculaao.
Para o nciafsico, as coisas c suas inagcns
no pcnsancnio, os concciios, sao oljcios isolados
dc invcsiigaao, oljcios fios, inovcis, olscrvados
un apos o ouiro, cada qual dc pcr si, cono algo
dcicrninado c pcrcnc. O nciafsico pcnsa cn
ioda una scric dc aniicscs dcsconcas. para clc,
Ia apcnas o sin c o nao c, quando sai dcsscs
noldcs, cnconira soncnic una fonic dc
iransiornos c confusao. Para clc, una coisa cisic
ou nao cisic, Nao concclc quc cssa coisa scja,
ao ncsno icnpo, o quc c una, ouira coisa
disiinia. Anlas sc cclucn dc nodo alsoluio,
posiiiva c ncgaiivancnic, causa c cfciio sc
rcvcsicn da forna dc una aniicsc rgida. A
princira visia, cssc nciodo cspcculaiivo parccc-
39
nos ciraordinariancnic plausvcl, porquc c o do
cIanado scnso conun. Mas o vcrdadciro scnso
conun, pcrsonagcn lasianic rcspciiavcl dcniro
dc porias fccIadas, cnirc as quairo parcdcs dc
sua casa, vivc pcripccias vcrdadcirancnic
naravilIosas, quando sc arrisca pclos anplos
canpos da invcsiigaao. E o nciodo do
pcnsancnio nciafsico, por jusio c ncccssario
quc scja cn vasias zonas do pcnsancnio, nais
ou ncnos cicnsas, dc acordo con a naiurcza do
oljcio dc quc sc iraia, iropca scnprc, ccdo ou
iardc, con una larrcira quc, franqucada, faz
con quc clc sc iornc un nciodo unilaicral,
liniiado, alsiraio; pcrdc-sc cn coniradics
insoluvcis, una vcz quc, alsorvido pclos oljcios
concrcios, nao conscguc cncrgar as suas
rclacs. Prcocupado con sua propria cisicncia,
nao rcflcic solrc sua gcncsc c sua caducidadc;
conccnirado cn suas condics csiaiicas, nao
pcrcclc a sua dinanica; olcccado pclas arvorcs
nao conscguc vcr o losquc. Na rcalidadc dc cada
dia, salcnos, por ccnplo, c disso podcnos dizcr
icr ioda a ccricza, sc un aninal cisic ou nao.
Mas, sc invcsiigarnos nais dcialIadancnic,
vcrcnos quc o prollcna podc conplicar-sc, c dc
faio sc conplica s vczcs considcravclncnic,
cono nao o ignoran os jurisias quc, cn vao, sc
aiorncnian para dcscolrir un liniic nacional, a
pariir do qual dcvc scr considcrado cono un
assassinaio a noric dc un fcio no uicro naicrno.
40
Tanpouco c facil dcicrninar fiancnic o
noncnio da noric, una vcz quc a fisiologia
dcnonsirou quc a noric nao consiiiui un
aconiccincnio auionaiico, insianianco, nas faz
paric dc un longo proccsso. Do ncsno nodo,
podc-sc afirnar quc iodo o scr organico c, no
ncsno noncnio, clc ncsno c un ouiro.
Surprccndido cn qualqucr insianic, csiara
assinilando naicriais alsorvidos do cicrior c
clininando ouiros dc scu scio. En qualqucr
noncnio quc o olscrvarnos, vcrcnos quc cn
scu organisno norrcn unas cclulas c nasccn
ouiras. E, no iranscurso dc un pcrodo nais ou
ncnos longo, a naicria dc quc csia fornado sc
rcnova radicalncnic c novos aionos dc naicria
ocupan o lugar dos aniigos, dondc sc podc
concluir quc iodo o scr organico c, ao ncsno
icnpo, o quc c c un ouiro. Mcsno assin, sc
olscrvarnos as coisas dciidancnic, vcrcnos quc
os dois polos dc una aniicsc, o posiiivo c o
ncgaiivo, sao aniiiciicos c quc, apcsar dc iodo
scu aniagonisno clcs sc conplcian c sc
ariiculan rcciprocancnic. E vcnos, ianlcn, quc
a causa c o cfciio sao rcprcscniacs quc so
vigoran cono iais na sua aplicaao ao caso
concrcio, nas quc, siiuando o faio concrcio cn
suas pcrspcciivas gcrais. ariiculado con a
inagcn ioial do univcrso, sc dilucn na idcia dc
una irana univcrsal dc acs rccprocas, ondc as
causas c os cfciios irocan consianicncnic dc
41
lugar c o quc, anics, cra causa, iona, logo dcpois,
o papcl dc cfciio c vicc-vcrsa.
NcnIun dcsscs fcnncnos c nciodos dc
invcsiigaao sc cnquadra nos liniics das
cspcculacs nciafsicas. O conirario aconiccc
con a dialciica, quc cncara as coisas c as suas
inagcns concciiuadas, sulsiancialncnic, cn
suas conccs, cn sua filiaao c concaicnaao,
cn sua dinanica, cn scu proccsso dc gcncsc c
caducidadc, cono os fcnncnos quc acalanos dc
cpor, quc nada nais sao do quc ouiras ianias
confirnacs do nciodo cpcrincnial quc lIc c
proprio. A naiurcza c a pcdra dc ioquc da
dialciica c nao icnos ouiro rcncdio scnao
agradcccr s nodcrnas cicncias naiurais nos
icrcn ofcrccido un accrvo dc dados
ciraordinariancnic copioso c quc vcn
cnriqucccndo iodos os dias, dcnonsirando,
assin, quc a naiurcza sc novc, cn uliina
analisc, pclos canais da dialciica c nao solrc os
irilIos nciafsicos. Mas, aic Iojc, os naiuralisias,
quc icn salido pcnsar dialciicancnic, sao
pouqussinos c cssc confliio, cnirc os rcsuliados
dcscolcrios c o nciodo cspcculaiivo iradicional
quc uiilizan, dcsvcnda aos nossos olIos a
iliniiada confusao Iojc rcinanic na icoria das
cicncias naiurais c quc consiiiui o dcscspcro dc
ncsircs c discpulos, dc auiorcs c lciiorcs.
42
So pcla via dialciica, nao pcrdcndo dc visia a
aao gcral das influcncias rccprocas, da gcncsc c
da caducidadc dc iudo quanio vivc, das
nudanas dc avano c rciroccsso, podcnos
cIcgar a una conccpao caia do univcrso, dc
scu dcscnvolvincnio c do dcscnvolvincnio da
Iunanidadc, assin cono da inagcn por clc
projciada nos ccrclros dos Ioncns. Esic foi o
caninIo pclo qual scguiu, dcsdc o princiro
insianic, a nodcrna filosofia alcna, Kani
concou sua carrcira dc filosofo iransfornando o
sisicna solar csiavcl c dc duraao cicrna dc
Ncwion nun proccsso Iisiorico. no nascincnio
do sol c dc iodos os plancias pclo novincnio dc
roiaao dc una nassa nclulosa. Dcsic faio, iirou
a conclusao dc quc csia origcn inplicava,
ianlcn, ncccssariancnic, na fuiura noric do
sisicna solar. Mcio scculo nais iardc, sua icoria
foi confirnada naicnaiicancnic por Laplacc, c,
dcpois dc nais 50 anos, o cspcciroscopio
dcnonsirou a cisicncia, no cspao, daquclas
nassas gncas dc gas, cn difcrcnics graus dc
condcnsaao.
A filosofia nodcrna alcna foi conplciada por
Hcgcl, no qual, pcla princira vcz cssc c o scu
grandc ncriio sc concclc o nundo da
naiurcza, da Iisioria c do cspriio, cono un
proccsso, isio c, cono un nundo sujciio
consianic nudana, iransfornacs c
dcscnvolvincnio consianic, procurando ianlcn
43
dcsiacar a niina concao quc prcsidc csic
proccsso dc dcscnvolvincnio c nudana.
Encarada sol csic aspccio, a Iisioria da
Iunanidadc ja nao sc aprcscniava cono un caos
aspcro dc violcncias alsurdas, iodas igualncnic
condcnavcis pcranic o. julgancnio da razao
filosofica nadura, apcnas inicrcssanics para quc
as dciassc dc lado o nais dcprcssa possvcl,
nas, pclo conirario, sc aprcscniava cono o
proccsso dc dcscnvolvincnio da propria
Iunanidadc, quc incunlia ao pcnsancnio a
iarcfa dc scguir cn suas ciapas graduais c
airavcs dc iodos os dcsvios, aic conscguir
dcscolrir as lcis inicrnas, quc rcgcn iudo o quc
princira visia sc pudcssc aprcscniar cono olra
do acaso.
Nao inporia quc Hcgcl nao icnIa rcsolvido
cssc prollcna. Scu ncriio, quc narcou cpoca,
consisiiu apcnas cn o icr colocado. Mas nao sc
iraia dc un prollcna quc podc scr rcsolvido
apcnas por un Ioncn. E, ncsno scndo Hcgcl,
ao lado dc Saini-Sinon, o ccrclro nais univcrsal
dc scu icnpo, scu Iorizonic csiava circunscriio,
cn princiro lugar, pcla liniiaao incviiavcl dc
scus proprios conIccincnios, c, cn scgundo,
pcla dos conIccincnios c olscrvacs dc sua
cpoca, ianlcn liniiados cn cicnsao c
profundidadc. A iudo isso dcvc-sc ainda
acrcsccniar una icrccira circunsiancia. Hcgcl cra
idcalisia. As idcias dc scu ccrclro nao cran, para
44
clc, inagcns nais ou ncnos alsiraias das coisas
c dos fcnncnos da rcalidadc, nas coisas quc,
cn scu dcscnvolvincnio, sc lIc aprcscniavan
cono projccs rcalizadas dc una idcia",
cisicnic nao sc salc ondc, anics da cisicncia
do nundo. Esic nodo dc vcr iudo sulvcriia,
rcvirando pclo avcsso ioda a concaicnaao rcal do
univcrso. Por nais jusias c ncsno gcniais quc
fosscn nuiias das conccpcs concrcias
concclidas por Hcgcl, cra incviiavcl, pcla razao
quc acalanos dc aludir, quc nuiios dc scus
dcialIcs iivcsscn caraicr aconodaicio,
ariificioso, arliirario, falso, nuna palavra. O
sisicna Hcgcl foi un alorio giganicsco, porcn o
uliino dc sua cspccic. Con cfciio, sua filosofia
padccia ainda dc una coniradiao inicrna
incuravcl, pois quc, sc, por un lado, considcrava
cono suposio csscncial da conccpao Iisiorica,
scgundo a qual a Iisioria Iunana c un proccsso
dc dcscnvolvincnio quc nao pdc, por sua
propria naiurcza, cnconirar soluao iniclcciual
no dcscolrincnio disso quc sc cIana dc
vcrdadcs alsoluias, por ouiro, sc nos aprcscnia
prccisancnic cono rcsuno c conpcndio dc una
dcssas vcrdadcs alsoluias, Un sisicna univcrsal
c conpacio, dcfiniiivancnic plasnado, no qual sc
prcicndc cnquadrar a cicncias da naiurcza c da
Iisioria, c inconpaivcl con as lcis da dialciica.
Isso, cnircianio, nao cclui, nas, ao conirario, faz
con quc o conIccincnio sisicnaiico do nundo
45
cicrior, cn sua ioialidadc, possa progrcdir, a
passos giganicscos, dc gcraao cn gcraao.
A conscicncia da ioial invcrsao cn quc o
idcalisno alcnao incorrcra, ncccssariancnic,
iinIa quc lcvar ao naicrialisno, Mas, noic-sc
lcn, nao sc iraia do naicrialisno purancnic
nciafsico c cclusivancnic nccanico do scculo
XVIII Afasiando-sc da sinplcs rcpulsa,
candidancnic rcvolucionaria, dc ioda a Iisioria
anicrior, o naicrialisno nodcrno vc, na Iisioria,
o proccsso dc dcscnvolvincnio da Iunanidadc,
cujas lcis dinanicas icn por cncargo dcscolrir.
E, dcsviando-sc da idcia da naiurcza quc
doninava cnirc os franccscs do scculo XVIII, da
ncsna forna quc da idcia concclida por Hcgcl,
idcia pcla qual sc considcrava a naiurcza cono
un iodo pcrnancnic c inalicravcl, con nundos
cicrnos quc sc novian dcniro dc un csirciio
ciclo, ial cono a rcprcscniava Ncwion, c con
cspccics invariavcis dc scrcs organicos, cono
cnsinava Lincu, o naicrialisno nodcrno rcsunc
c sisicnaiiza os novos progrcssos das cicncias
naiurais, scgundo os quais a naiurcza icn
ianlcn a sua Iisioria no icnpo c os nundos, as
cspccics c os organisnos, quc, cn condics
propcias, o Ialiian, nasccn c norrcn, c ondc
os ciclos, na ncdida cn quc scjan adnissvcis,
sc rcvcsicn dc dincnscs infiniiancnic nais
grandiosas. Tanio nun cono nouiro caso, o
naicrialisno nodcrno c sulsiancialncnic
46
dialciico c ja nao Ia ncccssidadc dc una filosofia
supcrior para as dcnais cicncias. Dcsdc o
insianic cn quc cada cicncia icnIa quc sc
colocar no quadro univcrsal das coisas c do
conIccincnio dclas, ja nao Ia nargcn para una
cicncia quc scja cspccialncnic consagrada a
csiudar as concaicnacs univcrsais. Tudo o quc
rcsia da aniiga filosofia, con cisicncia propria, c
a icoria do pcnsancnio c dc suas lcis. a logica
fornal c a dialciica. Tudo o nais sc dissolvc na
cicncia posiiiva da naiurcza c da Iisioria.
A nova ciapa das cicncias naiurais,
cnircianio, so conscguiu inpor-sc na ncdida cn
quc a invcsiigaao lIc fornccia naicriais posiiivos
corrcspondcnics, c, cnquanio isso, ja Ia nuiio
icnpo, sc Iavian rcvclado ccrios faios Iisioricos
quc alalaran dccisivancnic o nodo dc cncarar a
Iisioria. En 1931, ronpc, cn Lyon, a princira
sullcvaao opcraria c, dc 1838 a 1842, o princiro
novincnio opcrario nacional, o dos cariisias
inglcscs, alcana o scu apogcu. A luia dc classcs
cnirc o prolciariado c a lurgucsia passou a
ocupar o princiro plano na Iisioria dos pascs
curopcus nais avanados, no ncsno riino cn
quc sc dcscnvolvia a grandc indusiria c cn quc sc
firnava a Icgcnonia poliica da lurgucsia
rcccnicncnic conquisiada. Os faios vinIan
dcsncniir, cada vcz nais caicgoricancnic, as
douirinas cconnicas lurgucsas solrc a
idcniidadc dc inicrcsscs cnirc o capiial c o
47
iralalIo c solrc a Iarnonia univcrsal c o lcn-
csiar gcral das nacs cono fruio da livrc
concorrcncia.
Esscs faios nao podian passar
dcsapcrcclidos, assin cono nao podia scr
ignorado o socialisno franccs c o inglcs, quc cran
a sua cprcssao icorica, cnlora ainda lasianic
inpcrfciia. Mas a vclIa conccpao idcalisia da
Iisioria, quc ainda nao Iavia sido alandonada,
nao podia rcconIcccr scqucr inicrcsscs naicriais
dc qualqucr cspccic. Para cla, a produao, cono
iodos os ouiros faiorcs cconnicos, so cisiia
cono accssorio, cono clcncnio sccundario
dcniro da Iisioria culiural". Os novos faios, quc
a rcalidadc rcvclava, olrigaran a una rcvisao dc
ioda a Iisioria aniiga c, dcssa nancira, ficou
dcnonsirado quc a Iisioria Iavia sido, scnprc
una Iisioria dc luia dc classcs c quc csias
classcs cn luia foran, cn iodas as cpocas,
condics dc produao c dc iroca, ou scja, fruio
das condics cconnicas c quc a csiruiura
cconnica da socicdadc cn iodos os faios da
Iisioria cra, porianio. a lasc rcal solrc a qual sc
crigia, cn uliina insiancia, iodo o cdifcio das
insiiiuics jurdicas c poliicas, da idcologia
filosofica, rcligiosa, cic.. dc cada pcrodo
Iisiorico. Assin, o idcalisno via-sc dcspojado dc
scu uliino rcduio na cicncia Iisiorica. Lanava-
sc os aliccrccs para una conccpao naicrialisia c
alria-sc o caninIo para vcrificar-sc quc a
48
cisicncia c qucn dcicrnina a conscicncia do
Ioncn c nao c a conscicncia qucn dcicrnina a
cisicncia, cono sc afirnava iradicionalncnic.
Vcrificanos, assin, quc o socialisno
iradicional cra inconpaivcl con a nova
conccpao naicrialisia da Iisioria lcn cono a
conccpao dos naicrialisias franccscs, solrc a
naiurcza, nao podia cocisiir con a dialciica
nodcrna c con as novas cicncias naiurais. Con
cfciio, o socialisno criicava o rcginc capiialisia
dc produao cisicnic c suas conscqucncias, nas
nao conscguiu cplica-lo c, porianio, ianlcn nao
o podcria dcsiruir, liniiando-sc apcnas a
rcpudia-lo, sinplcsncnic, cono inoral. Era
prcciso, porcn, cnicndcr cssc rcginc capiialisia
dc produao cn suas conccs Iisioricas, cono
un rcginc ncccssario para una dcicrninada
cpoca da Iisioria, dcnonsirando, con isso, ao
ncsno icnpo, scu aspccio condicional Iisiorico,
a ncccssidadc dc sua ciinao c do
dcsnascarancnio dc iodos os scus disfarccs,
una vcz quc os criicos anicriorcs sc liniiavan
apcnas a aponiar os nalcs quc o capiialisno
cngcndrava cn vcz dc assinalar as icndcncias
das coisas a quc olcdccian. A principal nascara,
sol a qual sc disfarava o capiialisno, caiu por
icrra con a dcscolcria da nais-valia. Esia
dcscolcria rcvclou quc o rcginc capiialisia dc
produao c a cploraao dos opcrarios quc dclc sc
origina iinIan, cono lasc fundancnial, a
49
apropriaao do iralalIo nao pago. Fcvclou ainda
quc o capiialisia, ncsno supondo-sc quc
conprassc a fora dc iralalIo dc scu opcrario por
iodo o scu valor, por iodo o valor quc
rcprcscniava cono ncrcadoria no ncrcado, c quc
csic cccdcnic do valor, csia nais-valia cra, cn
uliina insiancia, a sona do valor dc quc
provinIa a nassa cada vcz naior do capiial
acunulado nas naos das classcs possuidoras.
Dcsdc cniao, o proccsso da produao capiialisia c
o da criaao do capiial ja nao coniinIan ncnIun
scgrcdo.
Esias duas dcscolcrias. a conccpao
naicrialisia da Iisioria c a rcvclaao do scgrcdo
da produao capiialisia quc sc rcsunc na nais-
valia sao dcvidas a Karl Mar. Craas a csias
dcscolcrias, o socialisno convcric-sc nuna
cicncia, quc nao c prcciso scnao dcscnvolvcr cn
iodos os scus dcialIcs c concaicnacs.
Era cssc, nais ou ncnos, o scniido con quc
sc aprcscniavan as coisas no canpo do
socialisno icorico c da dccadcnic filosofia,
quando o ScnIor Eugcnio DuIring vcio ccna c
anunciou, con o aulio dc ianlorcs c fanfarras,
a ioial sulvcrsao da filosofia, da ccononia
poliica c do socialisno, sulvcrsao fciia
unicancnic por clc.
50
Vcjanos, agora, o quc o ScnIor DuIring
proncic c... o quc cunprc.
51

Captulo II
O QUE PROMETE O SR.
DHRING

As olras do Sr. DuIring, quc dcvcnos, por
ora, ionar cn considcraao para a nossa analisc,
sao. Curso dc Filosofia, Curso dc Econonia
Poliica c Social c a Hisioria Criica da Econonia
Poliica c do Socialisno. No noncnio, inicrcssa-
nos principalncnic a princira das olras por nos
ciiadas.
Ja na princira pagina, o Sr. DuIring sc nos
anuncia cono o Ioncn quc sc ouiorga a
rcprcscniaao dcssc podcr (isio c, a filosofiai cn
sua cpoca c cn iodo o scu dcscnvolvincnio
proino prcvisvcl." Ou, por ouiras palavras,
dcclara-sc cono o unico filosofo vcrdadciro dos
icnpos prcscnics c dc un fuiuro prcvisvcl".
Oucn dclc sc afasia, saila quc sc afasia da
vcrdadc, Nao c o Sr. DuIring o princiro quc
assin raciocina a scu proprio rcspciio, nas,
ccluindo-sc FicIard Wagncr c o princiro quc
o afirna con iranquilidadc. E icnIa-sc cn conia
quc a vcrdadc quc clc possui nao c una vcrdadc
cono ouira qualqucr, nas una vcrdadc
dcfiniiiva c scn apclaao".
52
A filosofia do Sr. DuIring c o sisicna naiural
ou a filosofia da rcalidadc... A rcalidadc
aprcscnia-sc ncla dc nodo ial quc cclui ioda
quincra dc rcprcscniaao sonIadora c
suljciivancnic liniiada do nundo". Esia filosofia
csia, pois, consiruda dc ial nodo, quc iransporia
scu auior, por cina das froniciras, acina dc sua
liniiaao pcssoal c suljciiva, dc nodo quc ncn
clc proprio o ncgara. E, con cfciio, nada nais cra
prcciso para quc scu auior csiivcssc cn
condics dc proclanar vcrdadcs dcfiniiivas c
scn apclaao, ainda quc nao icnIanos
conprccndido, aic agora, cono pdc rcalizar-sc
scnclIanic naravilIa.
Esic sisicna naiural dc un salcr, prccioso
por si ncsno, para o cspriio, dcscolriu, con
ioda a ccricza, scn iransigir quanio
profundidadc da idcia, as fornas fundancniais
do Scr". Dcsdc a sua plaiaforna
vcrdadcirancnic criica", o Sr. DuIring nos
aprcscnia os clcncnios dc una filosofia rcal,
projciada, porianio, solrc a rcalidadc da
naiurcza c da vida, anic a qual nao sc nanicn
un so Iorizonic apcnas aparcnic, nas sc
dcscnrola anic os nossos olIos surprccndidos,
cn suas poicnics conocs, iodas as icrras c os
ccus da naiurcza cicrior c inicrior; ofcrccc-nos,
pois, un novo nciodo cspcculaiivo c scus fruios
sao rcsuliados c olscrvacs radicalncnic
novos..., idcias originais criadoras dc sisicna...
53
vcrdadcs conprovadas." Ncla, icnos un
iralalIo quc cnconirara a raiz dc sua fora na
iniciaiiva conccnirada"... supondo-sc quc isso
qucira dizcr alguna coisa; una invcsiigaao quc
dcscc aic as razcs..., una cicncia radical..., una
conccpao rigorosancnic cicnifica das coisas c
dos Ioncns..., un iralalIo cspcculaiivo quc
pcncira cn iodos os aspccios c nodalidadcs das
coisas..., un csloo criador das Iipoicscs c
conscqucncias doninavcis pclo pcnsancnio..., o
alsoluiancnic fundancnial". O Sr. DuIring nao
sc liniia a nos ofcrcccr, no canpo da Econonia
Poliica, iralalIos Iisiorica c sisicnaiicancnic
vasios", cnirc os quais os Iisioricos sc
disiingucn ainda pclo ncu irao Iisioricancnic
grandioso" c quc fazcn nasccr na ccononia
ciclos criadorcs"; alcn disso, icrnina suas
invcsiigacs con un plano socialisia conplcio,
pcssoal, pcrfciiancnic dcscnvolvido, da socicdadc
do fuiuro, plano quc c o rcsuliado praiico dc
una icoria clara, quc sc aprofunda aic as uliinas
razcs" c, porianio, conpariilIa con a
infalililidadc c a viriudc dc saniificaao
univcrsal, quc c o airiluio da filosofia
duIringuiana, pois, so sol a forna socialisia por
nin dcscnvolvida cn ncu Curso dc Econonia
Poliica c Social podc una auicniica propricdadc
ocupar o posio dcssa propricdadc aparcnic c
provisoria conquisiada pcla violcncia". Ja salc o
54
fuiuro quc, qucr dcscjc ou nao, icra quc sc
lascar, forosancnic, ncssa conccpao.
Nada nos cusiaria auncniar cssa colcao dc
clogios dcdicados pclo Sr. DuIring ao Sr.
DuIring. Mas crcnos lasiar o quc ja disscnos
para quc o lciior icnIa algunas duvidas solrc o
faio dc icr rcalncnic dianic dc si un filosofo ou...
Nao; roganos ao lciior quc rcscrvc sua opiniao
aic conIcccr nais dc pcrio o pronciido
radicalisno". Sc aprcscnianos iodo cssc
florilcgio c porquc qucranos sinplcsncnic
dcnonsirar nao sc iraiar dc un filosofo c
socialisia vulgar, dcsscs quc sc liniian a
fornular suas idcias dciando quc os ouiros
julgucn dc scu valor, nas dc un scr
vcrdadcirancnic ciraordinario, quc afirna
possuir a ncsna infalililidadc do papa c cuja
douirina, dc viriudc univcrsalncnic
saniificadora, dcvc scr acciia. scn discussao, sc
nao sc quiscr incorrcr na nais Iorrcnda das
Icrcsias. Nao, nao sc iraia, alsoluiancnic, dc
un dcsscs iralalIos quc cncIcn c supcrloian as
liicraiuras socialisias dc iodos os pascs c,
uliinancnic, ianlcn da AlcnanIa, dc un
dcsscs iralalIos quc as pcssoas dc divcrsos
nvcis procuran, con a naior sinccridadc, para
alcanar concluscs claras solrc os prollcnas
para cuja soluao lIcs falia, cn naior ou ncnor
quaniidadc, dados c conIccincnios. nas nos
quais, apcsar dc scus dcfciios cicnificos ou
55
liicrarios, ncrccc scnprc scr ionada cn conia a
loa voniadc socialisia. Nada disso. O Sr. DuIring
aprcscnia-nos douirinas quc clc ncsno proclana
vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis, c, porianio, dc
anicnao cclucn cono falsas iodas as opinics
divcrsas. E nao so possui a vcrdadc cclusiva.
cono ianlcn possui o unico nciodo
rigorosancnic cicnifico para invcsiiga-la, nciodo
pcrio do qual cnpalidcccn, cono falIos dc
scricdadc cicnifica, iodos os ouiros. Ou o Sr.
DuIring icn razao c, ncssc caso, csiarcnos
dianic do naior dos gcnios dc iodos os icnpos,
do princiro Ioncn solrc-Iunano, infalvcl, ou,
cniao, csia o Sr. DuIring cquivocado, nas,
ncsno assin, scja qual for a nossa opiniao, sc
ionasscnos cn considcraao, lcncvolcnicncnic,
a sua loa voniadc, cono sc csia cisiissc, isso
scria para clc a naior das ofcnsas.
Ouando sc csia dc possc da vcrdadc
dcfiniiiva c inapclavcl c da unica cicncia
rigorosancnic cicnifica, c naiural quc sc
nanifcsic ccrio dcsprczo pclo rcsio da
Iunanidadc, ignoranic da cicncia c ciraviada no
crro. Nada, icn, porianio, dc csiranIo o faio dc O
Sr. DuIring falar dc scus prcdcccssorcs con a
nais profundo dcsprczo c so unas ianias
pcssoas, a qucn clc ncsno, cono favor
cccpcional, cIana dc grandcs Ioncns,
prcvalcan anic o julgancnio dc scu
radicalisno".
56
Vcjanos o quc nos diz dos filosofos. Lcilniiz,
carcnic dc iodo scniido clcvado, c o nclIor dc
iodos os possvcis filosofadorcs coricsaos." Kani c
ainda iolcrado. Dcpois dclc, cnircianio, iudo
virou s avcssas, pois vicran as ioliccs c
fuiilidadcs, iao scn sulsiancia c iao cnganosas,
dos princiros cpgonos, dc un FicIic c dc un
ScIclling..., caricaiuras nonsiruosas dc inculios
filosofasiros da naiurcza..., as nonsiruosidadcs
pos-laniianas" c as faniasias fclris" quc
cnconiran nun Hcgcl" o scu rcnaic c sua
coroaao. Esic filosofo falava una gria
Icgcliana" c propagou a cpidcnia Icgcliana", por
ncio dc suas nanciras c fornas aniicicnificas",
por suas grosscrias".
Os naiuralisias nao icn iraiancnio nclIor,
apcsar dc scr ciiado apcnas Darwin. Porianio, c a
csic quc icnos quc nos rcfcrir. A scnipocsia c a
rapidcz darwinisia dc ncianorfoscs, con sua
grosscira csirciicza dc conccpcs c sua fraqucza
dc disccrnincnio... Do nosso ponio dc visia, a
darwinisno, do qual sc dcvc scparar,
naiuralncnic, as douirinas lanarclianas, c una
afirnaao dc sclvagcria c un crinc dc lcsa-
Iunanidadc".
Mas os socialisias c quc fican cn piorcs
condics. Con cccao dc Louis Dlanc o nais
insignificanic dc iodos clcs sao iodos
pccadorcs c indignos da fana quc o Sr. DuIring
57
lIcs podcria dar airavcs dc scu nonc. E iudo
isso, nao apcnas pcla sua falia dc vcrdadc para
con a cicncia, nas ianlcn por sua falia dc
caraicr. Eccio Dalocuf, c alguns ouiros
connunards, dc 1871, iodos os ouiros cIcgan
ncsno a icr nasculinidadc". Os ircs uiopisias
nao sao, scgundo clc, nais quc alquinisias
sociais". Unicancnic Saini-Sinon conscguc un
iraiancnio lasianic passavcl, una vcz quc so lIc
c rcprovado o cagcro", considcrando-sc
caridosancnic a cnfcrnidadc dc ncgalonania
rcligiosa dc quc padccia. Mas, ao cIcgar a
Fouricr, o Sr. DuIring pcrdc a pacicncia. Pois
Fouricr dcscolriu iodos os clcncnios da
loucura..., idcias quc dcvian csiar
naiuralncnic nun nanicnio..., os sonIos nais
disparaiados..., criaiuras loucas... O
incgavclncnic pcriurlado Fouricr", cssa
calccinIa infaniil", cssc idioia", ncn scqucr cra
socialisia; o scu palavrcado nada iinIa a vcr con
o socialisno racional; cra sinplcsncnic un
alorio iralalIado pclo padrao da vida vulgar". E,
finalncnic, quclcs a qucn nao lasian cssas
nanifcsiacs (as dc Fouricr solrc Ncwion...i,
para quc sc convcnan dc quc no nonc dc
Fouricr c cn iodo o fouricrisno so a princira
slala (fou, cn franccs significa loucoi cnccrra
ccria vcrdadc, ncrcccn scr includos, por sua
vcz, cn qualqucr una das caicgorias do
idioiisno". E, por fin, ficanos salcndo quc
58
Folcri Owcn iinIa idcias polrcs c
ncsquinIas..., sua ncnialidadc iao grosscira no
quc sc rcfcrc ao icrrcno noral..., alguns lugarcs
conuns dcgcncrados cn idcias confusas...,
ialcnio dc olscrvaao alsurdo c iorpc... O
proccsso ncnial dc Owcn nao ncrccc scqucr o
icnpo quc sc gasia con una criica scria... A sua
vaidadc..." cic., cic. O Sr. DuIring classifica os
uiopisias, divcriindo-sc con os scus noncs, con
o scguinic dcspcrdcio dc Iunor. Saini-Sinon,
saini (sanioi, Fouricr, fou (loucoi, Enfaniin,
cnfani (crianai. So lIc faliou acrcsccniar Owcn,
o wcI (oI! dor cn alcnaoi, cnccrrando un
pcrodo lasianic considcravcl da Iisioria do
socialisno. con una piada, cn quairo lciras, c
qucn sc aircvcr a pr isso cn duvida, ncrccc
scr includo cn qualqucr una das caicgorias dc
idioiisno".
Dos julgancnios, quc DuIring faz dos
socialisias posicriorcs, liniiar-nos-cnos a
dcsiacar, dcvido sua lrcvidadc, os quc faz solrc
Lassallc c Mar.
Lassallc. Ensaios dc vulgarizaao pcdanics c
pcgajosos... cccssos cscolasiicos..., una nisiura
nonsiruosa dc icorias gcrais c dc dcialIcs
ncsquinIos..., supcrsiiao Icgcliana alsurda c
disfornc..., ccnplo rcpclcnic..., liniiaao...,
cnvaidccincnio jaciancioso con a nais lanal
ncdiocridadc..., nosso Icroi judcu...,
59
panflciisia..., ordinario..., una conccpao da vida
c do nundo alsoluiancnic insusicniavcis..."
Mar. Esirciicza dc conccpcs..., scus
iralalIos c suas concluscs sao falIos por si
ncsnos, isio c, do ponio dc visia dc icoria pura.
do valor pcrnancnic, sao indifcrcnics para o
nosso oljciivo (a Iisioria criica do socialisnoi, c,
no quc sc rcfcrc Iisioria gcral solrc as
corrcnics do cspriio, podc-sc iona-lo cn
considcraao, no naino, cono un siniona da
influcncia aiingida por un rano do
cscolasiicisno scciario nodcrno..., inpoicncia c
incapacidadc dc conccniraao c ordcnaao...,
dcfornaao dc pcnsancnio c dc csiilo, nanciras
dc linguagcn pouco dignas..., vaidadc
anglicana..., cngano..., conccpcs aridas, quc,
na rcalidadc nada nais sao do quc rinas
lasiardas da faniasia Iisiorica c logica...,
proccssos dcsoncsios..., vaidadc pcssoal...,
nanciras insolcnics..., inpcriincncias...,
frasczinIas cngcnIosas c ioliccs..., crudiao
ncsquinIa..., un rcirogrado na filosofia c na
cicncia."
E assin por dianic, pois, o quc disscnos,
apcsar dc suficicnic, nada nais c quc un
florilcgio lasianic supcrficial iirado dos jardins
do Sr. DuIring. Mas c prcciso ficar lcn
cnicndido quc, no noncnio, nao nos inicrcssa
salcr sc csscs anavcis insulios, quc, con un
60
pouco dc loa cducaao, podcrian coilir o Sr.
DuIring dc acusar algucn cono infanc"
inpcriincnic", sc cssas afirnacs sao ianlcn
vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis. Assin ncsno
nos alasicrcnos, pclo ncnos no noncnio dc
cicriorizar qualqucr duvida salrc o scu
radicalisno", pois icnos nuiio ncdo dc quc isso
ncn scqucr nos pcrniiia cscolIcr a caicgoria dc
idioias na qual dcvcranos scr includos.
Vino-nos olrigados a dar algunas provas
daquilo a quc o Sr. DuIring cIana dc cscolIa
cnirc as nanciras corrcias c csiriiancnic
nodcsias dc cprcssao", nosirando, alcn disso,
quc para o Sr. DuIring a insignificancia dc scus
prcdcccssorcs c iao inalicravcl cono o c sua
propria infalililidadc. Dcpois disso, nada nais
nos rcsia scnao nos IunilIarnos na nais
profunda rcvcrcncia anic o nais podcroso dos
gcnios dc iodos os icnpos..., sc c quc as coisas
sao cono clc no-las proncic...
61


PARTE I
Filosofia

62

Captulo III
DIVISO. APRIORISMO

Scgundo o Sr. DuIring, a filosofia c o
dcscnvolvincnio da forna suprcna da
conscicncia do nundo c da vida, conprccndcndo,
nun scniido anplo, os princpios, dc ioda a
cicncia c dc ioda a voniadc. Ondc qucr quc sc
aprcscnic conscicncia Iunana, una scric dc
conIccincnios ou dc inpulsos, ou un grupo dc
fornas dc cisicncia, os princpios quc prcsidcn
a cssas nanifcsiacs inplican ncccssariancnic
nun prollcna dc filosofia. Esics princpios sao
os clcncnios sinplcs, ou os quc assin sao
considcrados aic Iojc c dos quais sc conpcn as
nais divcrsas nodalidadcs da cicncia c da
voniadc. Do ncsno nodo quc a consiiiuiao
qunica dos corpos sc rcduz a fornas c a
clcncnios fundancniais, podc rcduzir-sc,
ianlcn, a scus clcncnios sinplcs a consiiiuiao
dc qualqucr coisa. E csics clcncnios ou
princpios, una vcz oliidos, nao govcrnan
apcnas aquilo quc conIcccnos c quc nos c
dirciancnic accssvcl, nas ianlcn cnvolvcn o
nundo quc nos c dcsconIccido c igualncnic
inaccssvcl. Os princpios filosoficos fornan,
porianio, o uliino conplcncnio dc quc
63
ncccssiian as cicncias para sc convcricrcn nun
sisicna Iarnnico dc cplicaao da naiurcza c
da vida dos Ioncns. Alcn das fornas
fundancniais dc ioda a cisicncia, a filosofia so
conIccc os vcrdadciros oljciivos dc invcsiigaao.
a naiurcza c o nundo dos Ioncns. Para a
classificaao dcssa naicria, icnos ircs grupos,
quc dcla sc dcrivan con alsoluia
csponiancidadc. a csqucnaiica gcral do nundo, a
icoria dos princpios da naiurcza c, finalncnic, a
dos princpios do Ioncn. Alcn disso, cssa
Iicrarquia conicn una ordcn logica inicrna,
pois, frcnic, csiao os princpios fornais pclos
quais sc rcgc c, logo apos, cn gradaao
sulordinada, as zonas naicriais a quc csscs
princpios sc aplicarao. Aic aqui, liniiano-nos a
iranscrcvcr quasc quc liicralncnic as palavras do
Sr. DuIring.
Ouando clc fala dc princpios, rcfcrc-sc a
princpios dc pcnsancnio indcpcndcnics, nao
dcduzidos do nundo cicrior, c dc princpios
fornais, dcrivados, aplicavcis naiurcza c ao
nundo dos Ioncns pclos quais, porianio, a
naiurcza c o Ioncn scrao rcgidos. Mas, dc ondc
iira o pcnsancnio csscs princpios? Tira dc si
ncsno? Nao, pois o proprio Sr. DuIring diz quc,
na zona purancnic idcal, nao Ia nais do quc
csqucnas logicos c figuras naicnaiicas
(afirnaao falsa, cono vcrcnos adianici. Os
csqucnas logicos so podcn rcfcrir-sc a fornas
64
concciiuais, c, aqui, iraia-sc apcnas das fornas
do quc cisic, do nundo cicrior, fornas quc
janais o pcnsancnio podc dcrivar dc si ncsno,
nas quc dcvc luscar no nundo cicrior. Mas isio
invcric ioda a rclaao csialclccida. os princpios
ja nao sao o ponio dc pariida da invcsiigaao,
nas scus rcsuliados finais; nao sc aplican
naiurcza c Iisioria Iunana, nas dclcs sao
cirados; nao c a naiurcza c o nundo dos
Ioncns quc sc rcgcn pclos princpios, nas so
csics c quc icn razao dc scr quando coincidcn
con a naiurcza c con a Iisioria. Nisio consisic a
vcrdadcira conccpao naicrialisia das coisas, o
oposio do quc afirna o Sr. DuIring, quc c
idcalisia c cuja conccpao invcric iodas as coisas,
consiruindo o nundo rcal pariindo da idcia, dc
una scric dc csqucnas, planos ou caicgorias
cisicnics c dc valor cicrno c anicrior cisicncia
do nundo, nada nais c nada ncnos quc... un
Hcgcl.
Con cfciio, coloqucnos a Enciclopcdia dc
Hcgcl, con iodas as suas faniasias fclris, junio
s vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis do Sr.
DuIring. Ao quc o Sr. DuIring cIana dc
csqucnaiica gcral do nundo, Hcgcl cIana dc
logica. O quc o princiro aplica naiurcza cono
csqucnas, o scgundo o faz con as caicgorias
logicas c da icnos a filosofia da naiurcza, c,
finalncnic, a sua aplicaao ao nundo do Ioncn,
quc, cn Hcgcl, sc cIana filosofia do cspriio.
65
Cono vcnos, a ordcn logica inicrna" da
Iicrarquia duIringuiana nos cncaninIa
dirciancnic, con alsoluia csponiancidadc",
Enciclopcdia dc Hcgcl, dondc foi iirada con ial
fidclidadc, quc faria cIorar dc icrnura ao judcu
crranic da cscola Icgcliana, o profcssor MicIclci,
dc Dcrlin.
A isio sc cIcga quando sc considcra a
conscicncia", o pcnsancnio", con un criicrio
alsoluiancnic naicrialisia, cono sc sc iraiassc
dc algo dcicrninado cn coniraposiao; dcsdc o
princiro insianic, ao quc cisic, naiurcza. E
nada nais sc pdc fazcr scnao adnirar quc
possan coincidir a conscicncia c a naiurcza, o
pcnsancnio c a cisicncia, as lcis do pcnsancnio
c as lcis naiurais. Mas, sc qucrcnos, na
rcalidadc, salcr o quc sao o pcnsancnio c a
conscicncia c dc ondc proccdcn, salcrcnos,
cniao, quc sao produios do ccrclro Iunano c o
proprio Ioncn nada nais c dc quc un produio
naiural quc sc fornou c sc dcscnvolvcu dcniro dc
scu anlicnic c con clc. Tiranos, cniao, a
conclusao, logica por si ncsna, dc quc os
produios do ccrclro Iunano, quc nao sao, cn
uliina analisc, nais quc produios naiurais, nao
sc coniradizcn, nas sc Iarnonizan con a
concaicnaao gcral da naiurcza.
Mas o Sr. DuIring nao sc conforna con una
conccpao iao sinplcs. Elc nao pcnsa apcnas cn
66
nonc da Iunanidadc o quc ja scria suficicnic
pcnsa ianlcn cn nonc da csscncia
conscicnic c pcnsanic dc iudo o quc cisic no
nundo. Con cfciio, scria dcgradar as fornas
fundancniais da conscicncia c da culiura,
prcicndcr ccluir a sua solcrana vigcncia, c os
scus iiulos incondicionais dc vcrdadc ou disso
suspciiar por sc as considcrar airiluios
Iunanos." Para quc nao surja duvida dc quc
possa cisiir algun plancia no qual dois c dois
scjan igual a cinco, o Sr. DuIring sc vc olrigado
a prcscindir da qualificaao do pcnsancnio
Iunano c forado, con isso, a scparar cssa
funao da unica lasc rcal quc para nos cisic,
o Ioncn c a naiurcza , sulncrgindo, assin,
una idcologia quc nada nais c do quc o cpgono
do cpgono dc Hcgcl". Alcn disso, icrcnos
nuiias ocasics dc saudar o Sr. DuIring nouiros
plancias.
Facilncnic sc conprccndc quc, ncssa lasc
idcologica, nao c possvcl fazcr-sc una icoria
naicrialisia. Adianic vcrcnos cono o Sr. DuIring
sc vc forado a inpor naiurcza, nais dc una
vcz, una norna conscicnic dc conduia, ou scja, o
quc vulgarncnic cIananos, un Dcus.
O nosso filosofo da rcalidadc iinIa,
cnircianio, ianlcn ouiras razcs para
iransplaniar a lasc dc ioda a rcalidadc do nundo
rcal para o nundo do pcnsancnio. Nao c cn vao
67
quc a cicncia dcssc csqucnaiisno gcral do
nundo, dcsscs princpios fornais dc iudo o quc
cisic scja prccisancnic a lasc da filosofia do Sr.
DuIring. E sc pudcsscnos dcrivar o
csqucnaiisno do nundo, nao dc nosso ccrclro,
nas por ncio dclc, do nundo rcal, sc
pudcsscnos dcrivar os princpios da cisicncia
daquilo quc cisic, nao scria ncccssaria cssa
filosofia, nas, pclo conirario, conicniar-nos-
anos con una scric dc conIccincnios posiiivos
do nundo c do quc nclc ocorrc, conIccincnios
quc nao fornan una filosofia, nas apcnas una
cicncia posiiiva. Cono vcnos, iodo o iralalIo do
Sr. DuIring scria icnpo pcrdido.
E, sc nao ncccssiiasscnos dc una filosofia
cono ial, ianpouco ncccssiiaranos dc un
sisicna, ou ncsno dc un sisicna naiural dc
filosofia. A conscicncia dc quc a ioialidadc dos
fcnncnos naiurais forna un conjunio
sisicnaiico fora a csia cicncia vcrificar cssa
dcpcndcncia nas suas divcrsas parics, ianio nos
dcialIcs cono no conjunio. Mas. qucrcr rcduzir
un sisicna cicnifico congrucnic c fccIado, a
cssc conjunio, prcicndcr iirar una inagcn idcal
caia do sisicna do nundo cn quc vivcnos, c
una sinplcs quincra, ianio para nos, cono para
os icnpos vindouros. Sc, ao cIcgar a un pcrodo
qualqucr do progrcsso Iunano, sc iornassc
possvcl consiruir un sisicna dcfiniiivo c
dcicrninado das concaicnacs univcrsais, ianio
68
no fsico cono no cspiriiual c Iisiorico, icr-sc-ia
cnccrrado o ciclo dos conIccincnios Iunanos c,
una vcz quc a socicdadc sc sujciiassc a cssc
sisicna, lcvaniar-sc-ia una larrcira a iodo o
dcscnvolvincnio Iisiorico fuiuro, o quc scria un
conira-scnso, un alsurdo. Os Ioncns vcn-sc,
pois, colocados anic csia coniradiao. dc un
lado, lcvados a invcsiigar o sisicna do nundo,
cnglolando iodas as suas condics c rclacs;
dc ouiro, por sua propria naiurcza c pcla
naiurcza ncsna do sisicna do nundo, nao
podcn janais rcsolvcr por conplcio cssc
prollcna.
Mas csia coniradiao nao sc lascia apcnas
na naiurcza dcsics dois faiorcs. o Ioncn c o
nundo. A coniradiao c a alavanca principal dc
iodo o progrcsso iniclcciual c rcsolvc-sc diaria c
inccssanicncnic no dcscnvolvincnio progrcssivo
c infiniio da Iunanidadc, do ncsno nodo quc os
prollcnas naicnaiicos, por ccnplo, cnconiran
sua soluao nuna scric infiniia ou naquilo quc os
naicnaiicos cIanan dc fraao coninua. O faio
c quc ioda a inagcn concciiual do sisicna do
nundo c c coniinuara scndo scnprc,
oljciivancnic, por fora da siiuaao Iisiorica c,
suljciivancnic, por assin o dcscjar a coniciura
cspiriiual dc scu auior, una inagcn liniiada.
claro quc o Sr. DuIring proclana dc anicnao sua
ncnialidadc cono algo quc cclui iodo o pcrigo
dc rcprcscniaao suljciivancnic liniiada do
69
nundo. Anicriorncnic, vinos quc coniava, cnirc
os scus dons, a oniprcscna, una vcz quc podia
falar cn nonc dc iodos os plancias do univcrso.
Agora, vcnos quc goza ianlcn do don da
oniscicncia, pois nao foi cn vao quc rcsolvcu os
uliinos prollcnas da cicncia, fccIando, por ncio
dc ialuas, o fuiuro dc ioda a cicncia do nundo.
E, do ncsno nodo quc agc cn rclaao s
fornas fundancniais do quc cisic, o Sr. DuIring
crc quc podc fazcr, ao iirar dc scu ccrclro.
acaladas c pcrfciias, dc un nodo apriorsiico,
isio c, scn considcrar a cpcricncia quc ofcrccc o
nundo cicrior, iodas as naicnaiicas puras. Nas
naicnaiicas puras pdc, scgundo clc, novcr-sc
livrcncnic a inicligcncia, con as suas criacs c
inaginacs proprias"; os concciios dc nuncro c
dc figura sao o scu oljciivo suficicnic c a sua
propria olra", razao pcla qual as naicnaiicas
puras icn una validcz indcpcndcnic da
cpcricncia concrcia c do conicudo rcal do
nundo".
induliiavclncnic ccrio quc os concciios
das naicnaiicas puras rcgcn
indcpcndcnicncnic da cpcricncia concrcia dc
qualqucr indivduo, ainda quc cssa viriudc nao
pcricna cclusivancnic s naicnaiicas, o quc c
faio conun conprovado por iodas as cicncias c,
nais ainda, a iodos os faios cn gcral,
cicniificados ou nao. Os polos nagnciicos, a
70
conposiao da agua por dois aionos dc
Iidrogcnio c un dc oigcnio, o faio dc quc Hcgcl
csia norio c dc quc o Sr. DuIring csia vivo, sao
faios quc cisicn indcpcndcnicncnic dc ninIa
cpcricncia ou da cpcricncia dc ouiras pcssoa, c
ncsno indcpcndcnicncnic da cpcricncia do Sr.
DuIring, assin quc clc dornir o sono dos jusios.
O quc nao c ccrio c quc as naicnaiicas puras
sao cnicndidas pcla inicligcncia apcnas con as
suas proprias criacs c inaginacs. Dc ondc
sao iirados os concciios dc nuncro c figura,
scnao do nundo rcal? Os dcz dcdos pclos quais
sc aprcndc a coniar c, por conscguinic, a
cccuiar a princira opcraao ariinciica, nada
icn dc una livrc criaao do cspriio. E, para
coniar, nao so fazcn falia os oljcios coniavcis,
cono ianlcn a capacidadc dc prcscindir, visia
dcsscs oljcios, dc iodas as suas qualidadcs, con
cccao da do nuncro, capacidadc quc c fruio dc
un longo dcscnvolvincnio Iisiorico, cnprico.
o ncsno quc aconiccc con o concciio do nuncro,
aconiccc ianlcn con o da figura, quc c ionado
cclusivancnic no nundo cicrior c nao surgc no
ccrclro dc ningucn por olra da pura
cspcculaao. Tivcran quc cisiir oljcios quc
aprcscniasscn una forna, c cujas fornas
pudcsscn scr conparadas cnirc si, para quc
pudcssc surgir o concciio dc figura. As
naicnaiicas puras vcrsan solrc as fornas no
cspao c as rclacs quaniiiaiivas do nundo
71
cicrior c, porianio, dc una naicria lasianic
rcal. O faio dc cssa naicria sc nos aprcscniar sol
forna sunancnic alsiraia, apcnas
supcrficialncnic, podc nos fazcr crcr quc nao icn
sua origcn no nundo cicrior. O quc aconiccc c
quc, para podcr invcsiigar cssas fornas c
rclacs cn ioda a sua purcza, c ncccssario
dcsliga-las conplciancnic dc scu conicudo,
dciando-o dc lado cono indifcrcnic, para assin
cIcgarnos aos ponios scn dincnscs, s linIas
scn largura c cspcssura, aos a, aos l, aos , c
aos y, s consianics c s variavcis; c por fin,
dcpois dc pcrcorrcr iodos csscs caninIos,
cIcgarnos s criacs vcrdadcirancnic livrcs da
inicligcncia, isio c, s grandczas inaginaria.. A
aparcnic dcnonsiraao das grandczas
naicnaiicas nao prova ianpouco sua origcn
apriorsiica, nas apcnas sua concaicnaao
racional. Para sc podcr cIcgar idcia da forna dc
un cilindro, pcla roiaao dc un rciangulo cn
iorno a un dc scus lados, foi ncccssario
invcsiigar-sc, na rcalidadc, apcsar dc scr forna
lasianic rudincniar, ioda una scric dc
rciangulos c dc cilindros. As naicnaiicas, assin
cono iodas as ouiras cicncias, surgiran das
ncccssidadcs dos Ioncns. da ncccssidadc dc
ncdir icrras c voluncs, do calculo do icnpo c da
nccanica. Mas, cono aconiccc cn iodos os
canpos do pcnsancnio Iunano, ao cIcgar a
una dcicrninada fasc dc dcscnvolvincnio, as lcis
72
alsiradas do nundo rcal sc vcn scparadas
dcssc nundo rcal do qual nasccran,
considcradas cono sc fosscn alguna coisa
aparic, cono sc fosscn lcis vindas dc fora c s
quc o nundo sc dcvcria ajusiar. Assin aconicccu
con a socicdadc c o Esiado c assin aconicccra,
nun dcicrninado noncnio, con as naicnaiicas
puras, quc scrao aplicadas ao nundo, apcsar dc
nclc icr sua origcn c dc nao rcprcscniar nais do
quc una paric dc suas fornas dc snicsc. E c
isso, prccisancnic, o quc faz con quc scjan
aplicavcis ao nundo.
Mas o Sr. DuIring, do ncsno nodo quc
inagina podcr dcrivar as naicnaiicas puras dos
aionas naicnaiicos, quc, nuna rcprcscniaao
purancnic logica, nao adniicn ncn ncccssiian
fundancniaao", scn adiiancnio cnprico dc
cspccic alguna, para logo dcpois aplicar cssas
naicnaiicas puras ao nundo, inagina ianlcn
podcr arrancar do ccrclro, scn ncdiador algun,
as fornas fundancniais dc iudo o quc cisic, os
clcncnios sinplcs dc ioda a cicncia, os aionas
da filosofia, dclcs dcrivando ioda a filosofia ou
csqucnaiica do nundo, ouiorgando, logo apos a
sua Consiiiuiao, por dccrcio graciosssino dc
Sua Solcrana Majcsiadc, naiurcza c ao nundo
dos Ioncns. Infclizncnic para clc, a naiurcza
nada icn a vcr, c o nundo dos Ioncns nuiio
pouco, apcnas una fraao insignificanic, con os
73
prussianos dc 1850, con os sudiios dc
Manicuffcl.
Os aionas naicnaiicos sao ouiras ianias
cprcsscs do conicudo concciiual,
circnancnic cguo, quc as naicnaiicas
prccisan cnprcsiar da Logica. Na rcalidadc csscs
aionas podcn rcduzir-sc apcnas a dois.
1i O iodo c scnprc naior quc suas parics.
Essc aiona c pura iauiologia, una vcz quc a
idcia quaniiiaiiva da paric sc rcfcrc, dcsdc o
princiro noncnio, nun scniido lasianic
concrcio, idcia do iodo, c quando dizcnos
paric" ja dizcnos quc o iodo" quaniiiaiivo c
fornado quaniiiaiivancnic por varias parics". O
ncncionado aiona, ao dar cprcssao a csia
vcrdadc, nao nos faz avanar un so passo.
Podcranos aic provar, dc ccrio nodo, cssa
iauiologia, dizcndo quc o iodo" c o quc consia dc
varias parics"; paric" c aquilo quc, unindo-sc
con ouiras, forna un iodo", dc ondc sc dcduz
quc a paric" c scnprc ncnor quc o iodo",
dcnonsiraao na qual a aridcz da rcpciiao
accniua ainda nais a inconsisicncia do conicudo.
2i Duas grandczas iguais a una icrccira sao
iguais cnirc si. Cono dcnonsirou Hcgcl, cssc
aiona c una afirnaao, cuja caiidao a logica
sulscrcvc c, porianio, podc scr dcnonsirado
ncsno fora da naicnaiica pura. Todos os
74
dcnais aionas solrc igualdadc c dcsigualdadc
sao ncros corolarios dcsic.
Mas, con cssas polrcs vcrdadcs, nao
avananos nuiio, ncn cn naicnaiica, ncn cn
coisa alguna. Sc quiscrnos progrcdir un pouco,
nao icrcnos ouiro rcncdio scnao iniroduzir nas
vcrdadcs, fcnncnos rcais, rclacs c fornas
plasiicas, ionadas da rcalidadc. As idcias dc
linIa, dc supcrfcic, dc angulo, dc quadrado, dc
quadrilaicro, dc csfcra, cic., cic., sao iodas idcias
dcrivadas da rcalidadc, c apcnas qucn profcssa
una idcologia inicirancnic ingcnua podc crcr nos
naicnaiicos quando csics dizcn quc a princira
linIa sc originou do novincnio dc un ponio no
cspao, a princira supcrfcic do novincnio dc
una linIa, o princiro corpo, do novincnio dc
una supcrfcic, c assin succssivancnic. Aic a
propria linguagcn sc rcvolia conira scnclIanic
icsc. Una figura naicnaiica dc ircs dincnscs
cIana-sc corpo c, cn laiin, corpus solidun, quc
significa a ncsna coisa quc corpo iangvcl, nonc,
cono vcnos, quc nao podc icr nascido dc un aio,
iniclcciivo c livrc, da inaginaao pura, nas da
rcalidadc concrcia.
Mas, por quc iodas cssas digrcsscs, dcpois
dc sc icr caniado, nas paginas 31 c 32, un Iino
cniusiasia naicnaiica pura, cono cicncia
indcpcndcnic do nundo da cpcricncia, ao scu
apriorisno, s criacs c inaginacs purancnic
75
livrcs da inicligcncia, o Sr. DuIring, diz pagina
44. Na vcrdadc, csquccc-sc facilncnic quc
aquclcs clcncnios naicnaiicos (nuncro,
grandcza, icnpo, cspao c novincnio gconciricoi
apcnas sao idcais por sua forna... as grandczas
alsoluias sao, porianio, algo alsoluiancnic
cnprico, qualqucr quc scja o gcncro a quc
pcricnan" ..., nas os csqucnas naicnaiicos
sao susccivcis dc una caracicrizaao
indcpcndcnic da cpcricncia c quc sao
suficicnics", afirnaao csia aplicavcl, cn naior
ou ncnor grau, a qualqucr alsiraao, nas nao
dcnonsira quc cssa alsiraao, ncsno o scndo,
nao sc dcriva da rcalidadc. Na csqucnaiica do
nundo, a naicnaiica pura lroia do iniclccio
puro; na filosofia da naiurcza, c algo
pcrfciiancnic cnprico, ionado do nundo
cicrior, para dclc sc alsirair incdiaiancnic. A
qual das duas afirnacs dcvcnos dar crcdiio?
76

Captulo IV
ESQUEMTICA DO MUNDO

O scr univcrsal c unico. Dasiando-sc a si
proprio, nada iolcra ao scu lado ou acina dc si.
Associar-lIc un scgundo scr scria fazcr dclc o
quc nao c, ou scja, una paric ou un clcncnio dc
un iodo nais anplo. Dcsdc quc dcscnvolvcnos
nossa idcia uniiaria, por assin dizcr, cono un
plano, nada do quc dcvc cnirar ncccssariancnic
ncssa unidadc podc conscrvar cn si a dualidadc.
Mas ianlcn nada podc cscapar a cssa unidadc
concciiual. A csscncia dc iodo pcnsancnio
consisic na rcuniao dos clcncnios dc conscicncia
nuna unidadc... O pcnsancnio c o ccniro da
unidadc da snicsc quc faz nasccr o concciio dc
un nundo indivisvcl c conIcccr o univcrso,
confornc o nonc ja indica, cono una coisa cn
quc iudo sc fundc nuna unidadc."
o quc diz o Sr. DuIring. Ncssas afirnacs,
vcno-lo aplicar, pcla princira vcz, o nciodo
naicnaiico, scgundo o qual, iodo prollcna sc
rcsolvc dc un nodo aionaiico solrc algunas
fornas fundancniais sinplcs, cono sc sc
iraiassc dc sinplcs... princpios dc naicnaiica."
77
O scr univcrsal c unico, Sc una iauiologia
a sinplcs rcpciiao no prcdicado do quc ja sc
cpriniu no sujciio lasia para consiruir un
aiona, a icnos un c dc princira agua."
No sujciio, o Sr. DuIring diz-nos quc o scr,
cono univcrsal, conprccndc iudo c no prcdicado
afirna inircpidancnic quc nada, cniao, cisic
fora dclc. Ouc colossal idcia criadora dc
sisicna"!
Criadora, con cfciio. Mais scis linIas, c o Sr.
DuIring, por ncio dc nosso pcnsancnio uniiario,
iransforna a unicidadc do scr cn sua unidadc. E
cono a caracicrsiica dc iodo pcnsancnio
consisic na agluiinaao fornadora da unidadc,
pclo sinp1cs faio dc pcnsar cn si proprio, o scr,
o quc cisic, sc concclc cono una unidadc c o
concciio do nundo sc iorna indivisvcl; da sc
conclui quc, scndo o quc cisic pcnsado c o
concciio do nundo uniiario, o nundo rcal c
igualncnic una unidadc indivisvcl. E assin as
coisas do alcn nao icn nais lugar, una vcz quc
o cspriio aprcndcu a disccrnir o quc cisic na
sua univcrsalidadc Ionogcnca".
Eis una laialIa do cspriio conparada con a
qual Ausicrliiz c Icna Sadow c Scdan
dcsaparcccn inicirancnic. En duas frascs,
nuna pagina soncnic, apos icrnos nolilizado o
princiro aiona, conscguinos alolir,
78
pulvcrizando-o, iodo o nundo solrcnaiural.
Dcus, os ccrciios cclcsics, o ccu, o infcrno c o
purgaiorio, lcn cono a inorialidadc da alna.
Cono passanos da unicidadc do scr sua
unidadc? Sinplcsncnic., rcprcscniando o scr a
nos proprios. Dcsdc o noncnio quc csicndcnos
o nosso pcnsancnio uniiario cn iorno dclc, cono
plano, o scr unico iorna-sc no pcnsancnio un
scr uniiario, una unidadc dc idcia, porquc a
csscncia dc iodo pcnsancnio consisic na
agluiinaao dos clcncnios dc conscicncia nuna
unidadc.
Esia uliina proposiao c sinplcsncnic falsa.
En princiro lugar, o pcnsancnio consisic ianio
cn dcconpor analiiicancnic os oljcios
rcprcscniados na conscicncia cn scus clcncnios,
cono cn unir os clcncnios concos nuna
unidadc. Scn analisc, nao Ia snicsc. En
scgundo lugar, a nao cnvcrcdar por falsos
caninIos, soncnic os clcncnios dc conscicncia
podcn scr, pclo pcnsancnio, rcduzidos
unidadc, unidadc cssa quc cisiia prcviancnic
ncsscs ncsnos clcncnios ou nos oljcios.
Nao c lasianic quc nc rcsolva cu a
classificar una cscova dc sapaios na classc dos
nanfcros, para quc a ncsna, cono quc por
cncanio, aprcscnic glandulas nanarias. A
unidadc do scr, ou scja, aquilo quc jusiifica a
79
rcduao unidadc no pcnsancnio, c, pois,
jusiancnic o quc cra nisicr dcnonsirar; c,
quando o Sr. DuIring nos asscgura quc concclc
o scr cono unidadc c nao cono duplicidadc, nada
nais faz scnao cpor una opiniao pcssoal quc a
ningucn convcncc.
Scu proccsso ncnial, cposio rigorosancnic,
c o scguinic. Conco pclo quc cisic. Pcnso.
pois, solrc o quc icn cisicncia rcal. A idcia do
quc cisic consiiiui una unidadc. Mas o
pcnsancnio c o quc cisic. icn quc csiar dc
acordo, corrcspondcn-sc, coincidcn". Porianio,
o quc cisic c ianlcn, na rcalidadc, uniiario.
Dondc sc conclui quc o solrcnaiural nao cisic".
Sc o Sr. DuIring nos iivcssc falado assin, scn
sulicrfugios, ao invcs dc nos aprcscniar os
dognas anicriorncnic ciiados, sua idcologia sc
iornaria conprccnsvcl. Oucrcr dcnonsirar a
rcalidadc dc un rcsuliado ncnial qualqucr por
ncio da idcniidadc cnirc o quc sc pcnsa c o quc
cisic c, dc faio, una das faniasias fclris nais
loucas dc... Hcgcl.
Mcsno adniiindo quc ioda a sua
arguncniaao fossc caia, o Sr. DuIring nao
icria ganIo una so polcgada dc icrrcno aos
cspiriiualisias, csics lIc rcspondcrian con nuiia
prccisao. ianlcn para nos o nundo consiiiui
una unidadc; o scu dcsdolrancnio cn nundo
rcal c nundo solrcnaiural soncnic cisic para o
80
nosso ponio dc visia cspccificancnic icrrcno, dc
Ioncns pccadorcs; nas, cn si c para si, isio c,
cn Dcus, iudo quanio cisic consiiiui una
unidadc. AconpanIarian, assin, o Sr. DuIring a
pcrcorrcr scus anados plancias" c lIc
aponiarian un ou varios cn quc, por nao icr
Iavido pccado original, nao conIccc a disiinao
cnirc nundo rcal c solrcnaiural c ondc,
porianio, a unidadc do nundo c un ariigo dc fc.
O nais cnico ncssa Iisioria c quc o Sr.
DuIring, para provar a nao cisicncia dc Dcus
por ncio do concciio do scr, lana nao da prova
oniologica da cisicncia dc Dcus. Diz cssa prova.
quando pcnsanos cn Dcus, nos o concclcnos
cono a sona dc iodas as pcrfcics. Ora, a sona
dc iodas as pcrfcics inplica, anics dc iudo, na
cisicncia, pois un scr incisicnic c
ncccssariancnic inpcrfciio. Dcvcnos, pois,
incluir a cisicncia no nuncro das pcrfcics dc
Dcus. Logo, ncccssariancnic, Dcus cisic,
cssc, ial qual, o raciocnio do Sr. DuIring;
quando idcanos o scr, idcano-lo cono concciio
uno. O quc sc conprccndc nun so concciio c
uno. O quc cisic nao corrcspondcria, porianio,
ao scu concciio sc nao consiiiussc una unidadc;
Dcus, porianio, nao cisic, cic.
Ouando falanos do scr c soncnic do scr, a
unidadc nao podc consisiir scnao cn quc iodos
os oljcios dc quc sc iraia sao, cisicn. Na
81
unidadc dcssc scr c cn ncnIuna ouira c quc sc
Iarnonizan, c a cprcssao aplicada a iodos cn
conun, isio c, quc iodos sao nao so nao
lIcs podc confcrir quaisqucr ouiras qualidadcs,
conuns ou nao conuns, cono cclui por
cnquanio dc nossa considcraao iodas cssas
ouiras qualidadcs. Tcnos quc nos afasiar, un so
nilnciro quc scja, dcssc sinplcs faio
fundancnial dc quc iodos os oljcios icn cn
conun a cisicncia para quc, dcsdc logo,
concccn a surgir aos nossos olIos suas
difcrcnas. Dccidir sc iais difcrcnas consisicn
cn quc uns sao lrancos, ouiros prcios; uns
aninados, ouiros inaninados; uns, sc assin sc
qucr, icrrcnos, ouiros supraicrrcnos; c coisa quc
nao salcranos fazcr lascando nossa conclusao
no faio dc quc unicancnic a cisicncia a iodos
airiluda igualncnic.
A unidadc do nundo nao consisic
prccisancnic cn cisiir, sc lcn quc scja isio
una condiao dc sua unidadc, pois, dc qualqucr
nodo, c prcciso, cvidcnicncnic, quc clc scja
anics dc podcr scr, uno. ncccssario lcvar-sc cn
conia quc a cisicncia conca a scr un prollcna
a pariir dos liniics dc nosso circulo visual. A
unidadc rcal do nundo consisic na sua
naicrialidadc c csia uliina prova-sc, nao con
algunas frascs dc prcsiidigiiador, nas por una
longa c laloriosa cvoluao da filosofia c das
cicncias da naiurcza.
82
Mas prossiganos na lciiura do icio. O scr dc
quc nos fala o Sr. DuIring nao c cssc scr puro
quc, idcniico a si proprio, igual a si ncsno, c
dcsprovido dc qualqucr propricdadc concrcia quc
nao rcprcscnia cfciivancnic scnao una conira-
inagcn do nada ou da auscncia da idcia". Logo,
porcn, vcrcnos quc o nundo do Sr. DuIring
conca, scn duvida alguna, por un scr dcspido
dc ioda difcrcnciaao inicrna, dc iodo novincnio
c dc ioda nudana, un nundo quc nao c, no
fundo, nais quc un rcflco do nada c nao c, pois,
scnao un nada rcal. soncnic a pariir dcssc scr
nada quc sc dcscnvolvc o csiado aiual do nundo,
difcrcnciado, nuiavcl, aprcscniando ja una
cvoluao, un proccsso dc fornaao; c c soncnic
dcpois dc icrnos conprccndido isso quc
cIcganos a cnconirar, dc novo, sol cssa
iransfornaao pcrpciua, o concciio do scr
univcrsal idcniico a si ncsno". Assin, pois,
icnos agora o concciio dc scr nun grau supcrior,
cn quc conprccndc cn si ianio a pcrnancncia
quanio a nudana, ianio o scr cono o vir-a-scr.
Una vcz a cIcgados, dcscolrinos quc o gcncro
c a cspccic, o gcral c o pariicular sao caracicrcs
disiiniivos nais sinplcs, scn os quais a
consiiiuiao das coisas nao podc scr
conprccndida". Traian-sc, porcn, dc caracicrcs
disiiniivos da qualidadc. Dcpois dc nos icrnos
ocupado disso, coniinucnos. Aos gcncros opc-
sc o concciio dc grandcza cono una
83
Ionogcncidadc na qual ja nao sc vcrifican
difcrcnas qualiiaiivas dc ncnIuna cspccic. Diio
dc ouiro nodo. passanos da qualidadc
quaniidadc, scndo csia scnprc ncnsuravcl.
Conparcnos agora cssa niida classificaao
dos csqucnas gcrais" c cssc ponio dc visia
vcrdadcirancnic criico", con as ingcnuidadcs,
as grosscrias c os sonIos fclriciianics dc Hcgcl.
Vcrificanos quc a Logica, dc Hcgcl, icn o scr,
cono ponio dc pariida, caiancnic cono a do Sr.
DuIring; quc o scr sc nanifcsia cono nulidadc,
ial cono o do Sr. DuIring. quc dcssa nulidadc do
scr foi quc sc passou ao vir-a-scr, cujo rcsuliado
c a cisicncia, isio c, una forna nais clcvada,
nais rica, do scr, ial cono no Sr. DuIring. A
cisicncia conduz qualidadc c csia
quaniidadc ainda da ncsna forna quc no Sr.
DuIring. E para quc ncnIuna pca csscncial
falic ao sisicna, o Sr. DuIring conia-nos o
scguinic, nouiro irccIo. Do rcino da
inscnsililidadc nao sc passa ao da scnsaao,
apcsar dc ioda a coniinuidadc quaniiiaiiva, a nao
scr por un salio qualiiaiivo do qual... podcnos
dizcr quc sc difcrcncia infiniiancnic da sinplcs
variaao dc graus dc una so c ncsna
propricdadc". caiancnic a linIa nodal dc
dcsproporcs Icgclianas cn quc una adiao ou
una suliraao purancnic quaniiiaiiva produz,
cn ccrios ponios nodais, un salio qualiiaiivo. o
caso, por ccnplo, da agua aquccida ou csfriada,
84
para a qual o ponio dc cluliao c o ponio dc
congclaao sao os nos ou clos cn quc sc rcaliza, a
una prcssao nornal, o salio para un novo csiado
dc agrcgaao, nos quais, conscqucnicncnic, a
quaniidadc sc iransforna cn qualidadc.
Nossa invcsiigaao icnia igualncnic ir aic a
raiz das coisas c, ao aiingir a raiz dos profundos
csqucnas fundancniais do Sr. DuIring,
cnconira... faniasias fclris" dc un Hcgcl, as
caicgorias da Logica Icgcliana (princira paric,
icoria do scri da qual sc originan csscs sonIos
scguindo as dcducs" rigorosancnic conforncs
vclIa variaao dc graus" Icgcliana, c isso scn
procurar cscondcr o plagio.
E, nao conicnic con Iavcr ionado dc
cnprcsiino o scu csqucnaiisno daquclc, dcnirc
os scus prcdcccssorcs quc clc nais calunia, o Sr.
DuIring, dcpois dc icr clc proprio dado o ccnplo
rcfcrido acina, dc una passagcn lrusca da
quaniidadc cn qualidadc, icn a ousadia dc falar
dc Mar, ncsics icrnos. Cono c cnico vc-lo (a
Mari rcfcrir-sc a cssa Idcia confusa c nclulosa
dc Hcgcl, dc quc a quaniidadc sc iransforna cn
qualidadc!"
Idcia confusa c nclulosa! Oucn c quc sc
iransforna" c qucn c cnico, Sr. DuIring?
Todas cssas lindas idcias nao sao, porianio,
csialclccidas dc nancira aionaiica" scgundo
85
una ordcn. sao, pclo conirario, iranquilancnic
inporiadas dc fora, da Logica dc Hcgcl. E ianio c
assin quc, cn iodo cssc capiulo, a unica coisa
quc icn a aparcncia dc una concao logica
inicrna c a quc .foi cnprcsiada dc Hcgcl, c iudo,
finalncnic, rcsulia cn inuicis faniasias solrc o
cspao c o icnpo, a inolilidadc c a nudana.
Do scr, Hcgcl passa sulsiancia, dialciica.
A, iraia das dcicrninacs rcflcas dc scus
aniagonisnos c coniradics inicrnas (por
ccnplo, ncgaiivo c posiiivoi, dcpois cIcga a
causalidadc ou rclaao dc causa c cfciio,
finalizando con o csiudo da ncccssidadc. Ouira
coisa nao faz o Sr. DuIring. Ondc Hcgcl cscrcvc
icoria da sulsiancia", o Sr. DuIring iraduz por
propricdadcs logicas do scr". Mas csias
consisicn anics dc iudo, nos aniagonisnos das
foras", nos aniagonisnos. Mas a coniradiao c
ncgada firncncnic pclo Sr. DuIring. Voliarcnos
a cssc assunio. Dcpois. clc passa causalidadc c
dcsia ncccssidadc. Ouando, pois, o Sr. DuIring
diz dc si proprio. nos, quc nao filosofanos dc
una gaiola para fora", clc qucr dizcr, scn duvida,
quc filosofa dcniro da gaiola, a do csqucnaiisno
das caicgorias Icgclianas.
86

Captulo V
FILOSOFIA DA NATUREZA.
O TEMPO E O ESPAO

Passcnos, agora, filosofia da naiurcza. O
Sr. DuIring icn razcs, aqui ianlcn, para nao
csiar saiisfciio con os scus prcdcccssorcs. A
filosofia da naiurcza caiu ianio, quc sc iornou
una arida c na pocsia, fciia dc inculiura" c foi
alandonada filosofia prosiiiuda, nancira dc
un ScIclling c ouiros iipos dcssc gcncro quc,
iraficando con o saccrdocio do alsoluio,
nisiificavan o pullico". A fadiga livrou-nos
dcsscs nonsiros", nas aic agora nao dcran
lugar scnao ao insusicniavcl" c, no quc sc rcfcrc
ao grandc pullico, a rciirada dc un grandc
cIarlaiao c scnprc, cono sc salc, una
oporiunidadc para un succssor, cnlora nais
ncdocrc, nas con Ialilidadc lasianic quc lIc
pcrniia rcpciir as producs do ouiro, cono
roiulo divcrso". Os proprios naiuralisias nao
rcvclan nuiio gosio cn fazcr una ccursao pclo
rcino das idcias univcrsais", liniiando-sc, no
donnio icorico, a inprovisacs incocrcnics".
Ncssc icrrcno Ia, pois, ncccssidadc dc un
87
socorro urgcnic c, por fclicidadc, o Sr. DuIring
csia prcscnic.
Para podcr aprcciar con jusicza as rcvclacs
quc sc scgucn solrc o dcscnvolvincnio do
nundo no icnpo c sua liniiaao no cspao, c
nisicr ciiar aqui algunas passagcns da
csqucnaiica do nundo".
O Sr. DuIring, ianlcn dc acordo ncsic
ponio con Hcgcl(2i, airilui ao scr a infinidadc o
quc Hcgcl cIana dc na infinidadc c assin a
aprccia. A nais clara forna dc sc rcprcscniar
scn coniradiao a infinidadc c a succssao
iliniiada dos nuncros na scric nuncrica... Do
ncsno nodo quc a cada nuncro podcnos
acrcsccniar una nova unidadc scn janais
csgoiar a possililidadc dc coniinuar a
nuncraao, a cada csiado, do scr, qualqucr quc
scja, acrcsccnia-sc nais un c c na produao
iliniiada dcsscs csiados quc consisic a
infinidadc. Essa infinidadc concclida con
prccisao, nao icn, por conscguinic, scnao una
forna fundancnial c una dircao unica. Sc lcn
quc scja, con cfciio, indifcrcnic para o nosso
pcnsancnio iraar una dircao oposia a cssas
succsscs dc csiados do scr, a infinidadc quc
progridc para iras nao c, cnircianio, nais quc
una rcprcscniaao prccipiiada c inaiura. Scria
prcciso quc cla iivcssc sido, na rcalidadc,
pcrcorrida cn scniido conirario; c assin, icria cn
88
cada un dc scus csiados una scric infiniia dc
nuncros. Mas, cniao, concicranos a
inadnissvcl coniradiao dc una scric infiniia ja
pcrcorrida c dcssc nodo sc rcvcla cono alsurda
a idcia dc supor una scgunda dircao da
infinidadc".
O princiro corolario quc dcriva dcssas
conccpcs da infinidadc c quc o cncadcancnio
das causas c dos cfciios, no nundo, dcvc icr iido
ncccssariancnic un conco. un nuncro
infiniio dc causas, quc sc Iouvcsscn prcviancnic
scguido unas apos ouiras, c inconcclvcl, so pclo
faio dc supor cono ja pcrcorrido o inuncravcl".
Assin fica dcnonsirado a cisicncia dc una
causa final.
O scgundo corolario c a lci do nuncro
dcicrninado; a acunulaao do idcniico, cn nao
inporia quc cspccic rcal dc concciios
indcpcndcnics, nao c concclvcl scnao fornando
un nuncro dcicrninado". Nao so o nuncro dos
corpos cisicnics no univcrso dcvc scr, cn
qualqucr noncnio, un nuncro cn si ncsno
dcicrninado, cono ianlcn dcvc sc-lo o nuncro
ioial das pariculas indcpcndcnics dc naicria
cisicnic no nundo, por ncnorcs quc scjan. Esia
uliina ncccssidadc c a vcrdadcira razao quc
inpcdc rcalizar-sc qualqucr snicsc cn aionos.
Toda divisao rcal icn scnprc una dcicrninaao
finiia c dcvc ic-la, sc nao quiscrnos vcr surgir a
89
coniradiao do inuncravcl pcrcorrido. Nao so
pcla ncsna razao por quc o nuncro dc volias
quc a icrra dcu aic agora cn iorno do sol dcvc
ncccssariancnic scr un nuncro dcicrninado,
cnlora dcsconIccido, iodos os proccssos
pcriodicos da naiurcza dcvcn ianlcn icr iido
un conco c iodas as suas difcrcnciacs, iodas
as varicdadcs da naiurcza, dcrivadas una das
ouiras, dcvcn icr, cono origcn, un csiado
idcniico a si proprio. Podc csic csiado, scn
coniradiao, icr cisiido por ioda a cicrnidadc;
nas ncsno cssa rcprcscniaao scria ianlcn
inconcclvcl sc o proprio icnpo sc conpuscssc dc
parics rcais, c nao por un fracionancnio idcal dc
possililidadcs, classificadas, voniadc, por nosso
cnicndincnio.
Ja con o conicudo rcal c difcrcnciavcl do
icnpo nao sc da o ncsno. ncdida cn quc o
icnpo c rcalncnic ocupado por aconiccincnios,
difcrcnciavclncnic, cspccficos, csia funao rcal
do icnpo c as fornas dc cisicncia dcsic canpo
sc cnquadran, por scrcn ncsno disiinias, cono
susccivcis dc scrcn coniadas. Inagincnos un
csiado scn nudanas quc, na sua pcrfciia
idcniidadc consigo proprio, nao aprcscnia
ncnIuna difcrcna dc cfciios; o concciio rcsiriio
dc icnpo iorna-sc, assin, a idcia nais gcral do
proprio scr. inpossvcl fazcr una idcia dc
acunulaao dc una duraao vazia.
90
O Sr. DuIring, aic aqui cono quc sc nosira
naravilIado con a inporiancia dcssas
dcscolcrias. Elc cspcra, dc incio, quc pclo
ncnos nao scrao considcradas cono una
vcrdadc scn inporiancia"; logo dcpois confcrc
una naior inporiancia a csias dcscolcrias.
E nais adianic diz. Lcnlrcno-nos do
nciodo circnancnic sinplcs pclo qual nos
dcnos aos concciios do infiniio c sua criica un
alcancc aic aqui dcsconIccido... Fccordcno-nos
dos clcncnios do icnpo c do cspao, concclidos
univcrsalncnic, quc sc consiiiuran dc nancira
iao sinplcs pclo prcscnic nciodo dc prccisa-los c
dc aprofunda-los".
Accrianos! Niiidcz" c profundidadc" rcais!
Mas, qucn c quc accriou? En quc cpoca vivc?
Oucn aprofundou c prccisou?
Tcsc. O nundo icvc un conco no icnpo c
ianlcn no cspao c igualncnic liniiado.
Prova. Adniianos, con cfciio, quc o nundo
nao icn conco no icnpo, una cicrnidadc sc
icria cscoado aic cIcgar a un noncnio dado,
fluindo, porianio, no nundo, una scric infiniia
dc csiados dc coisas succdidos uns aos ouiros.
Mas a infinidadc dc una scric consisic
prccisancnic cn quc cla nunca podc scr
rcnaiada por una snicsc succssiva. Una scric
infiniia c dcscnvolvida c, pois, inpossvcl c,
91
conscqucnicncnic, un conco do nundo c una
condiao ncccssaria dc sua cisicncia, quc c o
quc sc iraiava dc dcnonsirar. Mas, quanio ao
scgundo ponio dc visia, quc novancnic sc adniia
o conirario da icsc. o nundo scria un iodo
dcicrninado c infiniio dc oljcios quc cisicn
sinuliancancnic.
Ora, podcnos concclcr a grandcza dc una
quaniidadc, nao csialclccida cnirc ccrios liniics
concrcios por nos olscrvados, soncnic pcla
snicsc das parics; c a sona ioial dcssa
quaniidadc so podc scr concclida por ncio da
snicsc acalada, ou pcla adiao rcpciida da
unidadc a si propria. Por conscqucncia, para
concclcr, cono un iodo, o nundo quc cncIc
iodos os cspaos, dcvcria a snicsc succssiva das
parics do nundo infiniio scr considcrada cono
acalada, isio c, scria nisicr, con a coniagcn dc
iodos os oljcios cocisicnics, considcrar cono
icndo cscoado un icnpo infiniio. Disso rcsulia
quc nao sc podcria considcrar un agrcgado
infiniio dc oljcios rcais cono un iodo
dcicrninado, ncn, conscguinicncnic, cono
oljcios sinuliancancnic dcicrninados. Porianio,
un nundo nao c infiniio quanio sua cicnsao
no cspao, nas, pclo conirario, c cnccrrado
scnprc dcniro dc scus liniics, o quc cra o
scgundo ponio a dcnonsirar".
92
Essas proposics sao liicralncnic copiadas
dc un livro lasianic conIccido quc aparcccu,
pcla princira vcz, cn 1781 c quc sc iniiiula.
Criica da Fazao Pura, dc Enanucl Kani, c no
qual iodo o nundo podc lc-las (princira paric,
2a. scao, livro scgundo, capiulo scgundo, ariigo
scgundoi. Princira Aniinonia da Fazao Pura.
Porianio, ao Sr. DuIring calc unicancnic a
gloria dc icr laiizado una idcia dc Kani, con o
nonc dc lci do nuncro dcicrninado" c dc icr
dcscolcrio a cisicncia dc un icnpo ondc ainda
nao cisiia icnpo, nas sin apcnas o nundo.
Ouanio ao rcsio, isio c, quanio aquilo quc, na
analisc do Sr. DuIring, icn algun scniido, ao
sulcnicndcr nos", na cprcssao Enconiranos",
qucr sc rcfcrir a Enanucl Kani; a aiualidadc das
dcscolcrias do Sr. DuIring icn apcnas novcnia c
cinco anos. , na vcrdadc, ciraordinariancnic
sinplcs". E c naravilIoso o alcancc aic aqui
dcsconIccido" da nova idcia.
Mas aconiccc quc Kani nao considcra, dc
nodo algun, a icsc acina, cono provada por sua
dcnonsiraao. Ao conirario, na pagina scguinic,
susicnia c prova quc o nundo nao icn conco
no icnpo ncn liniic no cspao c jusiancnic
nisso c quc rcsidc a aniinonia, a coniradiao
irrcduivcl, scgundo a qual podcnos provar ianio
una icsc cono a sua coniraria. Talvcz pcssoas dc
ncnor alcancc cnconirasscn noiivos para
rcflcao no faio dc un Kani" acIar nisso una
93
dificuldadc insoluvcl, nunca, porcn, o nosso
audacioso falricanic dc rcsuliados c dc icorias
csscncialncnic originais". o quc lIc podc scrvir
na aniinonia dc Kani, clc o copia scn pcsiancjar,
pondo o rcsio dc lado.
O prollcna rcsolvc-sc nuiio sinplcsncnic.
Eicrnidadc no icnpo, infinidadc no cspao, cssa
coisa consisic, por si ncsna, ionando as
palavras no scu scniido liicral, cn nao icr liniic
ncnIun ncn pcla frcnic ncn por dciras, ncn
acina ncn alaio, ncn dirciia ncn csqucrda.
Essa infinidadc c difcrcnic da dc una scric
infiniia, porquc csia conca scnprc c
ncccssariancnic na unidadc, nun princiro
icrno. Essa rcprcscniaao dc scric c inaplicavcl
ao nosso oljciivo, cono vcrificanos quando a
aplicanos ao cspao. A scric infiniia adapiada ao
nundo cspccial c una linIa iirada cn dircao ao
infiniio, a pariir dc un ponio dcicrninado, nuna
dircao dcicrninada. Isso cprinc, ncsno
rcnoiancnic, a infinidadc do cspao? Pclo
conirario. lasian scis linIas iiradas a pariir
dcssc ponio unico, cn ircs dirccs oposias, para
circunscrcvcr as dirccs do cspao c icranos
assin scis dincnscs. Kani o conprccndcu iao
lcn quc nao foi scnao indirciancnic, por un
rodcio, quc clc iransporiou a sua scric nuncrica
para o nundo cspccial. O Sr. DuIring, pclo
conirario, fora-nos a adniiir scis dincnscs no
cspao c, logo dcpois, csqucccndo-sc do quc
94
afirnou, nao cnconira palavras para cprinir a
sua indignaao conira o nisiicisno naicnaiico
dc Causs quc nao qucria conicniar-sc con as
ircs iradicionais dincnscs do cspao.
Aplicada ao icnpo, a linIa ou a scric dc
unidadcs, infiniia cn suas duas dirccs, icn un
ccrio scniido cono inagcn. Mas, sc nos nos
rcprcscnianos o icnpo cono una scric fornada
a pariir da unidadc, ou cono una linIa iirada a
pariir dc un ponio dcicrninado, csianos dcsdc
ja csialclcccndo quc o icnpo icn un conco;
suponos prccisancnic o quc cra ncccssario
provar. Danos infinidadc do icnpo un caraicr
inconplcio c unilaicral, c, cono salcnos, una
infinidadc inconplcia, unilaicral, c una
coniradiao logica, caiancnic o conirario dc
una infinidadc concclida scn coniradiao".
Dcssa coniradiao so podcnos sair adniiindo
quc a unidadc da qual pariinos para coniar a
scric, o ponio a pariir do qual iraanos a linIa, c
una unidadc ionada arliirariancnic na scric,
un ponio ionado arliirariancnic na linIa, dc ial
nodo quc rcsulia indifcrcnic salcr ondc o
colocanos cn rclaao linIa ou scric.
a coniradiao quc consisic cn ncdir una
scric nuncrica infiniia"?
Esiarcnos apios a caninar nais dc pcrio
cssa coniradiao, quando O Sr. DuIring rcalizar
95
dianic dc nos o prodgio dc conia-la, quando iivcr
conscguido coniar dc ncnos infiniio aic zcro.
claro quc, nao inporia por ondc conccc a
coniar, dciara scnprc airas dc si una scric
infiniia c con cla o prollcna quc dcvc rcsolvcr.
Ouc invcria soncnic a sua propria scric
infiniia 1+2+3+4..., c cpcrincnic coniar dc novo,
dcsdc o fin infiniio, aic a unidadc; scra
cvidcnicncnic a icniaiiva dc un Ioncn quc nao
salc ncn do quc sc iraia. Ha nais ainda.
Ouando o Sr. DuIring afirna quc a scric infiniia
do icnpo cscoado foi coniado, afirna,
inpliciiancnic, quc o icnpo icn un conco;
porquc, dc ouiro nodo, nao podcria ncsno
concar a coniar". Iniroduz, porianio, sul-
rcpiiciancnic, cono Iipoicsc prcvia,
prccisancnic o quc dcvia dcnonsirar. A idcia da
scric infiniia coniada, ianlcn cIanada a lci
univcrsal do nuncro dcicrninado" dc DuIring. c,
pois, una coniradiciio in adjccio, cnccrra cn si
nao apcnas una coniradiao, nas una
coniradiao alsurda.
cvidcnic quc una infinidadc quc icn un
fin, nas nao icn conco, nao c nais ncn ncnos
infiniia do quc aqucla quc icn un conco, nas
nao icn fin. O ncnor scnso dialciico icria
advcriido ao Sr. DuIring quc conco c fin sao
concciios ncccssariancnic ligados, cono polo
96
noric c polo sul; sc sc alandona o fin, o conco
sc iorna fin o unico fin da scric, c assin
rcciprocancnic.
Toda cssa quincra nao cisiiria sc nao fossc
Ialiio dos naicnaiicos opcrarcn con scrics
infiniias. Cono cn naicnaiica c prcciso pariir do
dcicrninado c finiio, para cIcgar ao
indcicrninado c infiniio, c prcciso quc iodas as
scrics naicnaiicas, posiiivas ou ncgaiivas,
concccn pcla unidadc, scn o quc c inpossvcl
calcular con cssas scrics. Mas a ncccssidadc
ncnial do naicnaiico csia longc dc scr una lci
quc aja ncccssariancnic solrc o nundo rcal.
Dc rcsio, o Sr. DuIring nao podcra janais
conprccndcr, scn coniradiao, a infinidadc rcal.
A infinidadc c, por si ncsna, una coniradiao
prcnIc dc coniradics.
Ja c coniradiiorio quc una infinidadc sc
conponIa dc quaniidadcs finiias c, no cnianio,
isso aconiccc na rcalidadc. Adniiir quc o nundo
naicrial icn liniics nao conduz a ncnos
coniradics quc adniii-lo iliniiado. Toda a
icniaiiva para afasiar cssa coniradiao lcva,
confornc vinos, a novas c nais lancniavcis
coniradics. Prccisancnic porquc c una
coniradiao, a infinidadc c un proccsso infiniio a
dcscnvolvcr-sc, scn fin no icnpo ncn fin no
cspao. A suprcssao da coniradiao scria o fin da
97
infinidadc. Hcgcl ja o Iavia visio nuiio lcn c c
por isso quc iraia aos quc sc dcdican a faniasiar
solrc cssa coniradiao con un ncrccido
dcsprczo.
Coniinucnos. O icnpo icvc, pois, un
conco. Ouc Iavia, cniao, anics do conco? O
nundo nun csiado idcniico a si proprio c
invariavcl. E cono, ncssc csiado, nao Ia
nudanas quc sc succdan unas s ouiras, o
concciio nais cspccifico do icnpo sc iransforna
na idcia do scr.
Princirancnic, c-nos conplciancnic
indifcrcnic salcr quais os concciios quc sc
iransfornan na calca do Sr. DuIring. nao sc
iraia do concciio do icnpo, nas do icnpo rcal, do
qual o Sr. DuIring nao sc dcscnlaraara iao
facilncnic. En scgundo lugar, quc o concciio do
icnpo sc iransfornc na idcia gcral do scr, isso
nao nos fara dar un passo frcnic, porquc as
fornas csscnciais dc iodo o scr sao o cspao c o
icnpo c un scr fora do icnpo c un alsurdo iao
grandc quanio un scr fora do cspao.
O scr dc Hcgcl, scr ciinio fora do icnpo", c
o scr irrcprcscniavcl", dc quc falan os nco-
scIcllinguianos, sao conccpcs racionais, sc as
conpararnos con cssc scr concclido nargcn
do icnpo. O Sr. DuIring, alias, vai con nuiia
cauicla por cssc caninIo; propriancnic falando,
98
c lcn un icnpo, nas un icnpo ial quc, no
fundo, nao sc podcria cIana-lo dc icnpo, pois o
icnpo nao sc conpc cn si ncsno dc parics
rcais c c soncnic a nossa inicligcncia quc nclc
iniroduz diviscs arliirarias; so un icnpo rcplcio
rcalncnic dc faios difcrcnciavcis podc scr
coniado, nao sc podcndo ncsno dcscolrir o quc
podcria significar a coniinuidadc dc una
duraao, no vazio, vcrdadcira quincra.
O quc cssa succssao podcria significar c-nos,
agora, conplciancnic indifcrcnic. a qucsiao c
salcr sc o nundo, no csiado aqui suposio, icn
ou nao una duraao no icnpo. Ouc nao sc olicn
rcsuliado algun ncdindo una duraao
scnclIanic c nuiio ncnos opcrando con
ncdidas scn dcsgnio c scn finalidadc oljciiva,
no cspao vazio, salcnos dc Ia nuiio. E c
prccisancnic no quc cssc proccsso icn dc inuiil
quc Hcgcl cIana a cssa infinidadc dc na
infinidadc. Scgundo o Sr. DuIring, o icnpo nao
cisic scnao pcla nudana c nao c a nudana
quc cisic no icnpo c pclo icnpo. Jusiancnic
por quc c iao divcrso c indcpcndcnic da
nudana, c quc sc podc ncdi-lo pcla nudana,
porquanio para ncdir c ncccssario scnprc un
clcncnio disiinio da coisa quc sc ncdc. O icnpo,
cn quc sc nao produzcn nudanas cognoscvcis
csia nuiio longc dc nao scr icnpo algun, clc c
anics o icnpo puro, iscnio dc qualqucr influcncia
csiranIa, isio c, c o icnpo vcrdadciro, o icnpo
99
cono ial. Fcalncnic, quando qucrcnos concclcr
a idcia do icnpo cn ioda a sua purcza, fora dc
iodas as nisiuras csiranIas c Icicrogcncas,
sonos olrigados a afasiar cono csiranIos iodos
os aconiccincnios divcrsos quc sc produzcn,
sinulianca c succssivancnic, no icnpo, cono
alIcios a clc, rcprcscniando-nos, assin, un
icnpo cn quc nada sc passa. Por a nao fizcnos,
pois, diluir a idcia do icnpo na idcia gcral do scr.
pclo conirario, foi por a soncnic quc cIcganos
idcia pura do icnpo.
Mas ioda cssas coniradics c csscs
alsurdos nao passan dc lrincadciras dc criana
ao lado da confusao caoiica cn quc sc cnlrcnIa
o Sr. DuIring, con o scu csiado priniiivo do
nundo idcniico a si proprio". Sc o nundo ja
csicvc nun csiado cn quc nao sc produzia
alsoluiancnic nudana alguna, cono podc
passar dcssc csiado nudana? O quc c
dcsprovido alsoluiancnic dc nolilidadc, o quc,
nais ainda, csicvc ncssc csiado ioda a
cicrnidadc, nao podcria, dc nodo algun, sair dc
si proprio para passar ao csiado dc novincnio c
dc nudana. prcciso, porianio, quc, dc fora
do nundo cicrior icnIa vindo un princiro
inpulso quc o puscssc cn novincnio.
E o princiro inpulso", cono sc salc, c
apcnas una cprcssao para dcnoninar Dcus.
100
Essc Dcus c cssc Alcn, quc o Sr. DuIring
prcicndia Iavcr clininado iao galIardancnic dc
sua csqucnaiica do univcrso", clc proprio os
rciniroduz, rcforados c aprofundados, cn sua
filosofia da naiurcza.
Prossiganos. O Sr. DuIring diz. Ouando un
clcncnio inovcl do scr adquirc grandcza, csia
grandcza pcrnanccc invariavcl cn sua
dcicrninalilidadc. Isso c vcrdadc... para a
naicria c para a fora nccanica." A princira
proposiao fornccc-nos dc passagcn scja diio
un ccnplo prccioso da grandiloqucncia
aionaiico-iauiologica do Sr. DuIring; quando
una grandcza nao nuda, coniinua idcniica.
Assin, a quaniidadc dc fora nccanica
cisicnic no nundo, pcrnanccc cicrnancnic a
ncsna. Nada dircnos solrc isso scnao quc, na
ncdida cn quc c caio, ja o salia c proclanava,
Ia ccrca dc ircs scculos, a filosofia dc Dcscarics
c, nas cicncias da naiurcza, c conIccida Ia nais
dc vinic anos, na icoria da conscrvaao da fora.
Nao insisiinos solrc o faio dc quc o Sr. DuIring,
rcsiringindo-sc fora nccanica, nao nclIora
csia icsc dc nancira alguna. Mas ondc csiava,
pois, a fora nccanica, naquclcs icnpos do
csiado inuiavcl? Essa pcrgunia o Sr. DuIring
rccusa-sc olsiinadancnic a rcspondcr.
101
Ondc, porianio, Sr. DuIring, vivia cssa fora
nccanica, cicrnancnic igual a si propria, c o quc
a inpulsionava? Fcsposia do Sr. DuIring. O
csiado priniiivo do univcrso, ou, nais
prccisancnic, dc un scr da naicria invariavcl,
nao conprccndcndo ncnIuna acunulaao dc
nudanas no icnpo, c una qucsiao quc nao
podc scr posia dc lado scnao por un cspriio quc
vc, na auionuiilaao dc sua fora procriadora, o
cunulo da salcdoria". Assin, ou acciiais dc olIos
fccIados o ncu csiado priniiivo invariavcl ou cu,
o viril c poicnic Eugcn DuIring, proclano-vos
cunucos iniclcciuais. Eis una coisa quc podc,
scn duvida, ancdroniar a nais dc una pcssoa.
Nos, porcn, quc ja vinos alguns ccnplos da
fora viril do Sr. DuIring, podcnos ionar a
lilcrdadc dc passar por alio, scn rcplica, ao
clcganic insulio c rcpisar a pcrgunia Mas ScnIor
DuIring, por favor, quc ocorrc, ncssc caso, con a
fora nccanica?
O Sr. DuIring incdiaiancnic sc cnlaraa. O
faio, lallucia clc, c quc a idcniidadc alsoluia
dcssc csiado-liniic priniiivo nao fornccc, por si
propria, un principio dc iransiao. Lcnlrcno-
nos, cnircianio, quc, no fundo, succdc a ncsna
coisa cn cada novo clo, quc, por ncnor quc scja,
vcnIa a incorporar-sc a cssa cadcia da cisicncia
quc iao lcn conIcccnos. Sc sc qucr, porianio,
criar dificuldadcs no prcscnic caso, quc c
fundancnial, icnIa-sc o cuidado dc nao as dciar
102
cscapar cn circunsiancias ncnos inporianics.
Dc nais a nais, c possvcl inicrpolar csiados
inicrncdiarios cn gradaao progrcssiva c, dcssc
nodo, icrcnos alcrio o caninIo da coniinuidadc
para cIcgar, pclo rciroccsso, a fazcr dcsaparcccr
o jogo das variacs rccprocas. Cono concciio
puro, na vcrdadc, cssa coniinuidadc nao nos
pcrniic ulirapassar a idcia principal, nas c para
nos a forna fundancnial dc iudo quanio sc rcgc
por lcis c dc iodas as iransacs conIccidas, dc
nancira quc icnos o dirciio dc uiiliza-las cono
inicrncdiarias cnirc o cquillrio inicial c a
rupiura dcssc cquillrio. Mas, sc concclcsscnos
o cquillrio por assin dizcr inovcl (!i,
fundancniando-nos nas idcias adniiidas scn
grandc alardc (!i pcla nccanica aiual, scria
inicirancnic inpossvcl indicar cono a naicria
podcria cIcgar variaao." Alcn da nccanica das
nassas, Iavcria ainda, scgundo clc, una
iransfornaao dc novincnio dc nassas cn
novincnio das nais pcqucnas pariculas. Porcn,
quanio a sc salcr cono sc produz cssa
iransfornaao, nao icnos ainda nossa
disposiao un principio gcral quc a cpliquc c
nao dcvcnos pois adnirarno-nos sc csscs
fcnncnos sc pcrdcn un pouco na olscuridadc".
Eis iudo o quc o Sr. DuIring icn a dizcr-nos.
Efciivancnic, scr-nos-ia indispcnsavcl vcr nao so
na auio-nuiilaao dc nossas cncrgias gcniiais,
nas ianlcn na fc ccga do carvociro, o cunulo da
103
salcdoria, para nos conicniarnos con cssc fogo
faiuo c cssas fornulas vcrdadcirancnic
lancniavcis. Por si ncsna rcconIccc o Sr.
DuIring a idcniidadc alsoluia nao podc
cIcgar nudana. Por scu proprio inpulso, o
cquillrio alsoluio nao icn ncio algun dc passar
ao novincnio. Ouc rcsia, porianio? Trcs
afirnacs falsas c insusicniavcis.
Princirancnic, dizcn-nos quc c dificlino
nosirar a iransiao do princiro para o scgundo
clo, na fanosa cadcia da cisicncia. O ScnIor
DuIring parccc icr os scus lciiorcs na conia dc
crianas dc pciio. A dcnonsiraao, una por una,
das iransics c conccs, na cadcia da
cisicncia, c prccisancnic o quc consiiiui a
naicria das cicncias da naiurcza c, sc aconiccc
quc a dcnonsiraao nao fica clara cono dcvc,
ningucn. ncn ncsno o Sr. DuIring, sonIaria
cn cplicar o novincnio quc sc produziu do
nada, nas scnprc c cclusivancnic pcla
iransnissao, iransfornaao ou iransplaniaao dc
un novincnio prcccdcnic. Ora, iraia-sc. aqui, dc
cplicar, scgundo sc convcncionou, cono sc podc
fazcr sair o novincnio da inolilidadc, ou nclIor,
do nada.
En scgundo lugar. icnos a ponic da
coniinuidadc". Esic concciio, na vcrdadc, nao
pcrniic ao Sr. DuIring supcrar a dificuldadc,
nas clc icn o dirciio dc uiilizar a coniinuidadc
104
cono inicrncdiaria cnirc a inolilidadc c o
novincnio. Infclizncnic, a coniinuidadc da
inolilidadc consisic prccisancnic cn nao sc
novcr Cono podc cssa coniinuidadc produzir un
novincnio, porianio, c un nisicrio cada vcz
naior! O Sr. DuIring faria lcn cn dividir a sua
iransiao, do nada do novincnio ao novincnio
univcrsal, nuna infinidadc dc pcqucnas
pariculas, airiluindo-lIcs una duraao iao
longa quanio quiscssc; ncn assin icranos
avanado un dccino dc nilnciro para nos
csclarcccr. Do nada nao podc sair nada, scn quc
inicrvcnIa un aio criador, ainda quc cssa coisa
scja iao pcqucna quanio una difcrcncial
naicnaiica.
A ponic da coniinuidadc nao c, porianio, ncn
scqucr o quc os cscolasiicos cIanavan dc ponic
dos lurros"; c apcnas una ponic pcla qual so o
Sr. DuIring salc passar.
En icrcciro lugar, cnquanio valcr a nccanica
aiual c csia for, scgundo o proprio Sr. DuIring,
un dos faiorcs csscnciais da fornaao
iniclcciual, scra inicirancnic inpossvcl indicar
cono sc podc passar da inolilidadc ao
novincnio. Mas a icoria nccanica do calor
nosira-nos quc o novincnio dc nassas sc
iransforna, cn ccrias circunsiancias, cn
novincnio nolccular (cnlora, ainda aqui, un
novincnio nasa dc ouiro novincnio c nunca da
105
inolilidadci. Isso, ialvcz, insinua o Sr. DuIring
iinidancnic, podcria ofcrcccr una ponic cnirc o
quc c rigorosancnic csiaiico (cn cquillrioi c o
quc c dinanico (cn novincnioi. Todos csscs
fcnncnos, porcn, sc pcrdcn un pouco na
olscuridadc" na qual, nos dcia, dc faio, o Sr.
DuIring.
Eis, pois, a quc cIcganos, apos iania
profundcza c caiidao. cnicrrano-nos, cada vcz
nais, cn naiorcs alsurdos para, cnfin, aporiar
ondc faialncnic aporiaranos. na olscuridadc".
Isso, porcn, nao dcsanina ao Sr. DuIring; ja na
pagina scguinic clc icn o dcsplanic dc afirnar
quc podc dar ao concciio da pcrnancncia a si
propria, un conicudo rcal, pariindo dirciancnic
da olscrvaao da naicria das foras nccanicas".
E cssc Ioncn cIana aos ouiros dc cIarlaiacs".
Por fclicidadc, cn ncio a iodo cssc caninIar
dcscspcradancnic crranic c incocrcnic na
olscuridadc", icnos un consolo rcalncnic
alcniador. A naicnaiica dos Ialiianics dc
ouiros corpos cclcsics nao podc rcpousar cn
aionas divcrsos dos da nossa", scgundo nos
asscvcra o Sr. DuIring.
106

Captulo VI
FILOSOFIA DA NATUREZA,
COSMOGONIA, FSICA,
QUMICA

Coniinuando o canc da olra, cIcganos s
icorias solrc as origcns do nundo aiual.
Inforna-nos quc o csiado univcrsal dc difusao da
naicria cra ja a conccpao inicial dos filosofos
jnicos, nas quc, solrciudo dcpois dc Kani, a
Iipoicsc dc una nclulosa priniiiva volia a
dcscnpcnIar un papcl, icndo a graviiaao c a
irradiaao do calor scrvido dc ncios para a
fornaao progrcssiva, a pariir da nclulosa
priniiiva. dc cada un dos divcrsos corpos
cclcsics solidos. No nosso icnpo, a nodcrna
icoria nccanica do calor pcrniic fornular, con
nuiio nais prccisao, as infcrcncias rclaiivas aos
csiados priniiivos do univcrso. Enircianio, o
csiado dc difusao gasosa nao podc scrvir dc ponio
dc pariida a dcducs scrias, sc, prcviancnic,
nao sc pudcr dcicrninar, con a naior
concrciizaao, o sisicna nccanico quc nclc sc
cnccrra. Dc ouiro nodo, a idcia nao so sc pcrdcra
nas ircvas, nas ianlcn, longc dc sc dcsfazcr, a
ircla priniiiva sc iornara nais dcnsa c
107
inpcnciravcl no curso dc nossas dcducs... Por
cnquanio, iudo coniinua ainda no vago c infornc
dc una idcia cuja difusao c inpossvcl dc sc
dcicrninar nais dcialIadancnic". E assin nao
icnos dcssc univcrso gasoso scnao una
conccpao alsoluiancnic acrca".
A icoria solrc a gcncsc dos nundos aiuais,
pcla roiaao das nassas nclulosas, foi o naior
progrcsso quc a asirononia fcz dcsdc Copcrnico.
Pcla princira vcz alalou-sc a idcia dc quc a
naiurcza nao icria Iisioria no icnpo. Aic cniao,
acrcdiiava-sc, os corpos cclcsics sc novian,
consianicncnic, dcsdc a sua origcn, nas
ncsnas orliias invariavcis; c sc lcn fossc
adniiido quc solrc cada un dos corpos cclcsics
os scrcs organicos individuais pcrccian,
cnicndia-sc quc cssa noric nao afciava. cn nada,
s cspccics c aos gcncros. A naiurcza csiava, dc
faio, visivclncnic cnpcnIada nun novincnio
pcrpciuo. nas cssc novincnio parccia nao scr
nais quc a rcpciiao inccssanic dos ncsnos
fcnncnos. Ncssa conccpao, quc corrcspondia
inicirancnic ao nciodo filosofico nciafsico, Kani
alriu a princira lrccIa, c isso dc nancira iao
cicnifica quc a naior paric dos arguncnios
cnprcgados por clc icn, ainda Iojc, un grandc
valor. ccrio quc a icoria dc Kani nao c, ainda
agora, rigorosancnic nais quc una Iipoicsc.
Mas o sisicna cosnologico do proprio Copcrnico
nao conscguiu scr scnao una Iipoicsc, aic Iojc;
108
c, dcpois quc as invcsiigacs cspciroscopicas,
dcrrulando iodos os arguncnios conirarios.
aprcscniaran a prova cvidcnic dc quc cisicn
iais nassas gasosas gncas no firnancnio, a
oposiao cicnifica icoria dc Kani foi rcduzida
ao silcncio. O Sr. DuIring nao podc, igualncnic,
consiruir o scu nundo, scn apclar para un
csiado dc nclulosidadc prcccdcnic, nas clc
vinga-sc cigindo quc lIc dcnonsircn o sisicna
nccanico dcssa nclulosa c, cono nao pdc scr
aicndido, invcsic conira cssa dcnonsiraao con
ioda a cspccic dc cpicios dcsdcnIosos.
Infclizncnic, a cicncia aiual nao podc dcfinir c
concrciizar cssc sisicna, dc nodo a saiisfazcr ao
Sr. DuIring. E nao c capaz, nuiio ncnos, dc
rcspondcr a ouiras pcrgunias. A pcrgunia
scguinic. por quc os sapos nao icn ralo? nao
pdc, aic Iojc, scr rcspondida scnao pcla
Iipoicsc dc quc, possivclncnic, o pcrdcran. Sc, a
proposiio, pcrdcndo a calna, disscsscnos quc
iudo Isso c nuiio vago c infornc, quc c una idcia
pouco concrcia dc pcrda", una conccpao
sunancnic acrca", c possvcl quc una
scnclIanic aplicaao da noral s cicncias
naiurais nao nos faa avanar ncn un passo.
Essas condcnacs c cssas cploscs dc
dcsconicniancnio podcn icr lugar nao inporia
ondc ncn quando c c jusiancnic por isso quc
nao dcvcn scr usadas cn paric alguna. Sc iudo
csia crrado qucn c quc inpcdc ao Sr. DuIring dc
109
dcscolrir, clc proprio, o sisicna nccanico da
nclulosa priniiiva?
Por fclicidadc, salcnos agora quc a nassa
nclulosa dc Kani csia lcn longc dc sc confundir
con un csiado ioialncnic idcniico do ncio
univcrsal, ou, nclIor, con o csiado da naicria,
idcniico a si proprio. Eis a un vcrdadciro iriunfo
para Kani, quc iinIa razcs para sc conicniar cn
fazcr rcnoniar dcsdc os corpos cclcsics,
aiualncnic cisicnics, aic a csfcra nclulosa, scn
lcnlrar-sc, por nada dcsic nundo, do csiado da
naicria idcniico a si proprio.
Olscrvcnos, dc passagcn, quc, na cicncia da
naiurcza, a nassa dc ncvoa dc Kani, quc c
dcsignada aiualncnic pclo nonc dc nclulosa
priniiiva, nao dcvc scr ionada, cono c facil
conprccndcr, scnao nun scniido rclaiivo.
Ouando dizcnos quc cla c nclulosa priniiiva, por
un lado, qucrcnos dizcr quc ncla csia a origcn
dos corpos cclcsics cisicnics c quc cla c, por
ouiro lado, a nais aniiga forna dc naicria a quc
podcnos, aic agora, rcnoniar. O quc
alsoluiancnic nao cclui, nas, pclo conirario,
supc quc a naicria icnIa airavcssado, anics da
nclulosa priniiiva, una scric infiniia dc ouiras
fornas.
E nisso o Sr. DuIring nao vc ncnIuna
vaniagcn. Enquanio sonos olrigados, con a
110
cicncia, a nos dcicr provisoriancnic na nclulosa
priniiiva, cono nuna csiaao dc iransiio, a sua
cicncia da cicncia pcrniic-lIc sulir nuiio nais
alio, aic aquclc csiado do ncio univcrsal quc nao
podcria scr concclido, ncn cono purancnic
csiaiico, no scniido aiual do icrno, ncn cono
dinanico, c quc, porianio, dc ncnIun nodo c
possvcl concclcr". A unidadc dc naicria c fora
nccanica, qual danos o nonc dc ncio
univcrsal, c una fornula por assin dizcr logico-
rcal, da qual nos valcnos para dcsignar o csiado
da naicria idcniico a si proprio, cono fasc prcvia
dc iodas as ciapas da cvoluao quc possanos
csialclcccr."
Evidcnicncnic, nao icrninanos ainda con o
csiado da naicria idcniico a si ncsno. Essc
csiado c aqui dcsignado cono a unidadc dc
naicria c fora nccanica", fornula logico-rcal",
cic. Assin, logo quc ccssa a unidadc dc naicria c
fora nccanica, o novincnio sc inicia.
A fornula logico-rcal, nao c scnao una fraca
icniaiiva dc uiilizar" na filosofia da rcalidadc", as
caicgorias Icgclianas do cn si (AnsicIi c para si
(FursicIi. Na princira caicgoria rcsidc, para
Hcgcl, a idcniidadc priniiiva das aniicscs ainda
laicnics c cnlrionarias, oculias nuna coisa,
nun fcnncno, nun concciio; na scgunda.
nanifcsian-sc a difcrcnciaao c a scparaao
dcsscs clcncnios oculios c conca o scu confliio.
111
prcciso pois, c para isso nos convida O Sr.
DuIring, rcprcscniarno-nos o csiado dc
inolilidadc priniiiva cono unidadc dc naicria c
fora nccanica c a passagcn para o novincnio
cono scparaao c oposiao dcsics dois clcncnios.
O quc con isso ganIanos nao c a prova da
rcalidadc dcssc faniasiico csiado priniiivo, nas
soncnic a possililidadc dc conprccndc-lo sol a
caicgoria Icgcliana do AnsicI c dc conprccndcr-
lIc a ccssaao, ianlcn faniasiica, sol a
caicgoria do FursicI. Coniinua valcndo o aulio
dc Hcgcl!
A naicria, diz o Sr. DuIring, c a poriadora dc
iudo o quc c rcal, dc ial nancira quc nao podc
Iavcr fora nccanica fora da naicria. A fora
nccanica c, alcn disso, un csiado da naicria.
Assin, no csiado priniiivo, cn quc nada sc
passava, a naicria c scu csiado, a fora
nccanica, cran una c a ncsna coisa. A scguir,
quando concou a sc passar algo,
ncccssariancnic cssc csiado sc difcrcnciou da
naicria. Scra prcciso, pois, quc nos conicnicnos
con cssas frascs niiologicas c con cssa vaga
afirnaao dc quc o csiado da naicria idcniico a
si proprio nao cra ncn csiaiico ncn dinanico,
ncn cquillrio, ncn novincnio, cono qucr o Sr.
DuIring? Nao salcrcnos janais cn quc lugar a
fora nccanica sc acIava, naquclc csiado
priniiivo, ncn cono pdc, scn un inpulso dc
112
fora, isio c, scn Dcus, passar da inolilidadc
alsoluia ao novincnio.
Anics do Sr. DuIring, os naicrialisias
falaran da naicria c do novincnio. Elc rcduz o
novincnio fora nccanica cono sua prcicnsa
forna fundancnial c por a sc iorna inpossvcl
conprccndcr a vcrdadcira rclaao cnirc naicria c
novincnio, a qual, dc rcsio, foi igualncnic
olscura para iodos os naicrialisias quc o
prcccdcran. E, no cnianio, a coisa c lasianic
sinplcs. O novincnio c o nodo dc cisicncia da
naicria.
Nunca, cn paric alguna, cisiiu, ncn podc
cisiir, naicria scn novincnio. Movincnio no
cspao alsoluio, novincnio nccanico dc
pcqucnas nassas cn qualqucr dos nundos
cisicnics, vilracs nolccularcs sol a forna dc
calor, dc corrcnic clcirica ou nagnciica, dc
analisc c snicsc qunicas, vida organica. cn
qualqucr una dcssas fornas dc novincnio, ou
cn varias ao ncsno icnpo, c quc sc cnconira, no
nundo, cada un aiono dc naicria, cn cada
insianic dcicrninado.
O rcpouso c o cquillrio sao scnprc rclaiivos,
c so icn scniido c razao dc scr cn rclaao a ial
ou qual forna concrcia dc novincnio. Un corpo,
por ccnplo, podc acIar-sc supcrfcic da icrra,
cn cquillrio nccanico, csiar, do ponio dc visia
113
nccanico, cn csiado dc rcpouso; isso nao o
inpcdc, alsoluiancnic, dc pariicipar do
novincnio da icrra lcn cono do novincnio do
sisicna solar iniciro, assin cono nao inpcdc quc
as suas nclIorcs pariculas fsicas cpcrincnicn
as vilracs provocadas por sua icnpcraiura, ou
quc os scus aionos cfciucn un proccsso
qunico. Maicria scn novincnio c iao
inconcclvcl cono novincnio scn naicria.
O novincnio nao podc, por conscqucncia,
scr criado ou dcsirudo, cono ianlcn nao podc
scr a propria naicria, c c a isso quc a aniiga
filosofia (Dcscaricsi sc rcfcrc quando afirna quc a
quaniidadc dc novincnio cisicnic no nundo c
scnprc a ncsna. O novincnio nao podc, pois,
scr criado; clc podc soncnic scr iransniiido.
Ouando o novincnio c iransniiido dc un corpo
para ouiro podcnos considcrar quc clc sc dcsloca
aiivancnic cono causa do novincnio, ou
quc c dcslocado passivancnic cono cfciio.
CIananos a cssc novincnio aiivo dc fora c a
cssc novincnio passivo dc nanifcsiaao dc fora.
pois cvidcnic quc a fora nao podc scr naior
ncn ncnor quc a sua nanifcsiaao, una vcz quc
o ncsno novincnio sc rcaliza cn anlos os
casos.
Inaginar un csiado da naicria scn
novincnio c, por isso ncsno, unas das idcias
nais vazias c alsurdas quc sc podc cnconirar; c,
114
nais quc una idcia, una pura faniasia
fclriciianic". Para cIcgar aic cssa idcia da
inolilidadc c prcciso rcprcscniar-sc cono
rcpouso alsoluio o cquillrio nccanico
purancnic rclaiivo, no qual sc podc acIar un
corpo supcrfcic da icrra, para dcpois csicndcr
cssa rcprcscniaao a iodo o univcrso. vcrdadc
quc isso sc iorna nais facil sc sc rcduz o
novincnio univcrsal sinplcs fora nccanica.
Alcn disso, cssa liniiaao do novincnio a una
sinplcs fora nccanica aprcscnia ainda a
vaniagcn dc quc sc podc rcprcscniar una fora
cn rcpouso, doninada c, por conscguinic,
noncniancancnic scn aao. Con cfciio, quando
a iransnissao dc un novincnio c, cono succdc
quasc scnprc, un fcnncno un ianio conplco,
no qual nao conIcccnos divcrsos clos
inicrncdiarios, podc-sc rciardar a iransnissao
propriancnic diia, aic o insianic, julgado
oporiuno, nao sc conIcccndo, cnircianio, o
uliino clo da cadcia; por ccnplo, quando sc
carrcga un fuzil aguarda-sc o noncnio cn quc,
pcla dcionaao do gaiilIo, dcvc produzir-sc a
dcscarga, c, con cla, a iransnissao do
novincnio dcscnvolvido pcla conlusiao da
polvora.
Podc-sc, pois, rcprcscniar a naicria, duranic
o csiado inovcl idcniico a si ncsno, cono
carrcgada dc fora; c c cssc scniido quc o Sr.
DuIring parccc dar, quando fala da unidadc dc
115
naicria c fora nccanica, sc c quc lIc da algun
scniido. Mas cssa rcprcscniaao c alsurda,
porquc iransfcrc ao univcrso, cono alsoluio, un
csiado quc c rclaiivo por naiurcza c ao qual,
conscqucnicncnic, nao podc csiar sulnciida,
nun ncsno icnpo. scnao una paric da naicria.
Mcsno quc sc dciassc dc lado cssa oljcao,
rcsiaria ainda a dificuldadc dc sc salcr, cn
princiro lugar, cono o nundo foi carrcgado dc
foras. visio quc ncn Iojc os fuzis sc carrcgan
por si proprios; cn scgundo lugar, cra prcciso
salcr qual foi o dcdo quc apcriou o gaiilIo. Por
nais quc nudcnos a dircao, por volias c volias,
pclos cnsinancnios do Sr. DuIring, cIcganos
scnprc ao dcdo... da Providcncia.
Da asirononia, o nosso filosofo da rcalidadc
passa nccanica c fsica, c qucia-sc dc quc a
icoria nccanica do calor nao icnIa sido
inpulsionada, una gcraao apos a sua
dcscolcria, para nais adianic do ponio cn quc
Folcri Maycr a siiuou. Alcn disso, diz-nos o Sr.
DuIring, ioda a qucsiao pcrnanccc olscura, c
dcvcnos scnprc rccordar novancnic quc os
csiados dc novincnio da naicria irazcn consigo
siiuacs csiaiicas c quc csias nao sao
ncnsuravcis pclo iralalIo nccanico... Sc. acina,
qualificanos a naiurcza dc grandc opcraria,
cprcssao quc ionanos no scniido rcsiriio, falia-
nos acrcsccniar ainda quc os csiados idcniicos a
si proprios c as siiuacs dc rcpouso nao
116
rcprcscnian iralalIo nccanico dc cspccic
alguna. Volianos, ainda una vcz, a scniir a falia
da ponic quc lcvaria do csiaiico ao dinanico; c,
ainda quc isso a quc sc cIana calor laicnic
coniinuc scndo un inpulso para a icoria,
dcvcnos rcconIcccr, ainda aqui, una lacuna quc
nao podcria scr ncgada cn paric alguna c nuiio
ncnos nas suas aplicacs cosnologia."
Toda cssa frascologia oracular dcnonsira,
una vcz nais, a sua conscicncia dc culpa,
convcncido do nau passo quc dcu con a sua
icoria do novincnio saindo da inolilidadc
alsoluia, nas nao sc aircvcr, no cnianio. a
apclar para a sua unica salvaao, para o Criador
do ccu c da icrra. Sc, ncsno na nccanica,
inclusivc na nccanica do calor a ponic do
csiaiico ao dinanico, do cquililro ao novincnio,
nao podc scr dcscolcria, por quc o Sr. DuIring
icria a olrigaao dc cnconirar a ponic quc lcva dc
scu csiado dc inolilidadc ao novincnio? Con
isso acrcdiia por-sc a salvo.
Na nccanica vulgar, a ponic do csiaiico ao
dinanico c... o inpulso cicrior. Ouando una
pcdra do pcso dc cinqucnia quilos c clcvada
aliura dc dcz nciros c naniida ao ar livrc dc
nancira a ficar rciida nun csiado idcniico a si
proprio, no csiado dc rcpouso, c prcciso rccorrcr
a un pullico dc crianas ingcnuas para podcr
cplicar quc a siiuaao aiual dcssc corpo nao
117
rcprcscnia iralalIo nccanico, ou quc a difcrcna
cnirc cssa siiuaao c sua siiuaao anicrior nao
dcriva do iralalIo nccanico.
O princiro iranscunic fara facilncnic
conprccndcr ao Sr. DuIring quc a pcdra nao
suliu por si para sc pcndurar na corda c o
princiro nanual dc nccanica con quc dcparc
podcra cplicar-lIc quc, sc dciar a pcdra cair dc
novo, cla rcalizara, cn sua qucda, ianio iralalIo
nccanico quanio foi ncccssario para clcva-la
aliura dc dcz nciros. O sinplcs faio dc a pcdra
csiar suspcnsa no alio rcprcscnia iralalIo
nccanico, pois, sc cla ficar pcndurada por nuiio
icnpo, a corda sc ronpcra, una vcz quc, cono
rcsuliado dc una dcconposiao qunica, nao
scra lasianic foric para susicniar a pcdra.
Ora, iodos os fcnncnos nccanicos podcn,
para falarnos con o Sr. DuIring, rcduzir-sc a
fornas fundancniais" sinplcs cono cssa; c
ainda csia para nasccr o cngcnIciro quc nao scja
capaz dc acIar a ponic do csiaiico ao dinanico,
cnquanio dispuscr dc un inpulso suficicnic.
, scgurancnic, una noz un pouco dura c
una plula anarga para os nossos nciafsicos o
faio dc quc o novincnio dcva cnconirar a sua
propria ncdida no scu conirario, o rcpouso.
una coniradiao flagranic c ioda a coniradiao
(WidcrsprucIi c para o Sr. DuIring un conira-
118
scnso (Widcrsinni. Coniudo, c ccrio quc a pcdra
suspcnsa rcprcscnia una quaniidadc dc
novincnio nccanico dcicrninada, ncnsuravcl
con prccisao pclo scu pcso c pclo scu
afasiancnio do solo, quaniidadc cssa quc podc
scr consunida voniadc, dc divcrsas nanciras,
cono, por ccnplo, dciando-sc cair a pcdra,
fazcndo-a dcslizar solrc un plano inclinado,
fazcndo-a inpulsionar un noinIo dc vcnio, cic.,
c o ncsno sc da con o fuzil carrcgado a quc nos
rcfcrinos anicriorncnic. Para o pcnsancnio
dialciico, o faio dc o novincnio scr cprcsso cn
scu conirario, o rcpouso, nao aprcscnia
dificuldadc alguna.
Essa aniicsc c confornc iivcnos
oporiunidadc dc vcr, purancnic rclaiiva; nao
cisic rcpouso alsoluio ncn cquillrio,
incondicional. Cada novincnio concrcio, icndc
ao cquillrio, c o novincnio ioial suprinc cssc
cquillrio. Assin, o rcpouso c o cquillrio sao,
ondc qucr quc sc cnconircn, o rcsuliado dc un
novincnio liniiado c concrcio, scndo naiural
quc cssc novincnio scja ncnsuravcl por scu
rcsuliado ou scja nclc cprcsso, podcndo scr
rcsialclccido a pariir dclc, sol una forna ou
ouira. Mas una cposiao iao sinplcs do caso
nao podcria conicniar ao Sr. DuIring. Cono lon
nciafsico, dcscolrc clc cnirc o novincnio c o
cquillrio un alisno, quc na rcalidadc nao cisic
c, dcpois, adnira-sc dc nao podcr cnconirar una
119
ponic solrc o alisno quc clc cavou. Podcria
nuiio lcn cavalgar a scu rocinanic nciafsico c
ir casa da coisa cn si" dc Kani; porquc c cla c
nao ouira coisa quc, cn uliina analisc, csia
sua cspcra por dciras dcssa ponic nisicriosa.
Mas vcjanos o quc aconiccc con a icoria
nccanica do calor c do calor inaiivo ou laicnic
quc vinIa scndo un inpulso" para cssa icoria.
Sc ionarnos un quilo dc gclo icnpcraiura
do ponio da congclaao c prcssao nornal da
ainosfcra, c o iransfornarnos, por ncio do calor,
nun quilo dc agua, icndo-sc a ncsna
icnpcraiura anlicnic, dcsaparcccra, dcssa
forna, una quaniidadc dc calor suficicnic para
clcvar o ncsno quilograna dc agua dc 0 a 79
4110 graus ccnigrados, ou, sc prcfcrirnos, para
aqucccr dc un grau a quaniidadc 79 4110 quilos
dc agua. Sc aqucccrnos cssc quilograna dc agua
aic o ponio dc cluliao, ou scja, aic 100 c sc o
convcricrnos cn vapor d'agua, dcsaparcccra, aic
quc a uliina goia dc agua sc iransfornc cn
vapor, una quaniidadc dc calor
aproinadancnic scic vczcs naior, suficicnic
para clcvar dc un grau a icnpcraiura dc 537
2110 quilos dc agua. Essa icnpcraiura quc
dcsaparccc, diz-sc quc fica rcprinida ou inaiiva.
Sc, pclo rcsfriancnio, o vapor sc iornar
novancnic agua c a agua sc convcricr cn gclo,
cssa ncsna quaniidadc dc calor, quc csiava aic
120
cniao rciida, c posia cn lilcrdadc, o quc qucr
dizcr quc cla podc scr ncdida ou pcrcclida cono
calor. Essa lilcriaao do calor, quando o vapor sc
condcnsa c a agua sc congcla, c quc faz con quc
o vapor, quando a icnpcraiura alcana 100, so
sc convcria lcniancnic cn agua c quc, a pariir do
ponio dc congclaao, sc opcrc a congclaao pouco
a pouco. A qucsiao, dcsdc quc os faios foran
colocados, c a scguinic. En quc sc iransforna o
calor, cnquanio csia rciido?
A icoria nccanica do calor scgundo a qual
o calor consisic cn vilracs nais ou ncnos
considcravcis dc acordo con a icnpcraiura c o
csiado dc agrcgaao das pcqucnas pariculas
fisicancnic aiivas (nolcculasi dos corpos,
vilracs cssas susccivcis dc adoiarcn, cn
ccrias circunsiancias, qualqucr una das fornas
do novincnio a icoria nccanica c quc cplica
o fcnncno, dizcndo quc o calor dcsaparccido
rcaliza un iralalIo, sc iransniic a un iralalIo.
Ouando o gclo sc dcrrcic, a cocrcncia csirciia c
firnc das nolcculas cnirc si, ccssa c Sc
iransforna, dc un agloncrado cocso, nuna
dispcrsao ioial; quando a agua sc cvapora, no
ponio dc cluliao, produz-sc un csiado cn quc
as nolcculas solias nao ccrccn nais aao
scnsvcl unas solrc as ouiras, dispcrsando-sc,
sol a influcncia do calor, nas nais oposias
dirccs. Ora, c cvidcnic quc cada una das
nolcculas dc un corpo cn csiado gasoso
121
cnccrran nuiio nais cncrgia quc no csiado
lquido c, ncsic, nuiio nais quc no csiado solido.
O calor rciido, porianio, nao dcsaparcccu, nas
apcnas sc iransfornou, adquirindo a forna da
fora dc icnsao nolccular.
Dcsdc quc dcsaparccc a condiao pcla qual
as nolcculas podcn conscrvar a sua lilcrdadc
alsoluia ou rclaiiva unas frcnic s ouiras, Isio c,
dcsdc quc a icnpcraiura alcancc un nnino,
scja dc 100. scja dc 0, cssa fora dc icnsao
dcsaparccc c as nolcculas sc agluiinan con a
ncsna fora con quc anics sc dcsiacavan unas
das ouiras; cssa fora dcsaparccc, nas soncnic
para rcaparcccr, sol forna dc calor, c na
quaniidadc ncsna dc calor quc anics csiava
rciida. Essa cplicaao c naiuralncnic una
Iipoicsc, cono, alias, ioda a icoria nccanica do
calor, pois quc ningucn, aic agora, viu una
nolccula c, nuiio ncnos, una nolccula vilraiil.
Esia Iipoicsc csia cIcia dc dcfciios cono, alias,
ioda a icoria icrnica quc c ainda lasianic nova;
nas podc, pclo ncnos, cplicar os fcnncnos
scn cnirar cn coniradiao con a lci scgundo a
qual o novincnio nao sc pcrdc, ncn sc cria, ao
ncsno icnpo cn quc c capaz dc cplicar, con
clarcza, a cisicncia do calor no curso dc suas
ncianorfoscs. O calor laicnic ou rciidao nao c,
dc nancira alguna, un inpulso para a icoria
nccanica do calor. Pclo conirario, cssa icoria da,
pcla princira vcz, una cplicaao racional dos
122
fcnncnos c iorna-sc csiranIo quc os fsicos
coniinucn a dar ao calor, iransfornado, nuna
ouira forna dc cncrgia nolccular, o qualificaiivo
aniiquado c inproprio dc calor rciido".
Os csiados idcniicos a si proprios c s
siiuacs dc rcpouso da naicria cn csiado solido
lquido ou gasoso, rcprcscnian, pois, iralalIo
nccanico c cssc iralalIo nccanico c a ncdida do
calor. Igualncnic, ianio a crosia solida da icrra
cono a agua do occano rcprcscnian, cn scu
csiado naiural dc agrcgaao, una quaniidadc
concrcia c dcicrninada dc calor posio cn
lilcrdadc, qual cvidcnicncnic corrcspondc una
quaniidadc ianlcn dcicrninada c concrcia dc
fora nccanica. Ouando a csfcra gasosa. dc quc
nasccu a icrra, passou ao csiado lquido c, nais
iardc, cn grandc paric, ao csiado solido, una
quaniidadc dcicrninada dc cncrgia nolccular sc
irradiou no cspao sol a forna dc calor. A
dificuldadc dc quc fala nisicriosancnic o Sr.
DuIring nao cisic, cono vcnos, ja quc ncsno
nas aplicacs cosnicas, sc. por un lado,
podcnos cnconirar dcfciios c lacunas. dcvido aos
ncios inpcrfciios dc conIccincnio dc quc
disponos por ouiro lado nunca dcparanos
olsiaculos icoricos iniransponvcis. A ponic" do
csiaiico ao dinanico c, aqui ianlcn, cono
scnprc, un inpulso dc fora rcsfriancnio ou
aquccincnio ocasionado por ouiros corpus quc
agcn solrc o oljcio cn cquillrio. Ouanio nais
123
avananos na filosofia da naiurcza do Sr.
DuIring. nais nos parcccn inconcclvcis c
inconsisicnics iodas as icniaiivas dc cplicar o
novincnio pcla inolilidadc ou dc cnconirar a
ponic pcla qual o quc csia cn rcpouso c c
purancnic csiaiico podcria por si ncsno passar
ao dinanico, ao novincnio.
Ncssc ponio, nos dcscnlaraanos,
fclizncnic, por algun icnpo, do fanoso csiado
priniiivo idcniico a si proprio. O Sr. DuIring
passa agora qunica, c, ncsic canpo, rcvcla-
nos ircs lcis dc invarialilidadc da naiurcza,
conquisiadas por clc cn sua filosofia da
rcalidadc". 1a. A grandcza ou o volunc da
naicria univcrsal c invariavcl; 2a. o nuncro
dos clcncnios qunicos sinplcs c invariavcl; c
3a. a grandcza ou volunc da fora nccanica c
invariavcl.
Assin, o caraicr nao criado c indcsiruivcl da
naicria c dc scus clcncnios sinplcs, na ncdida
cn quc cla os icn, lcn cono o caraicr do
novincnio, quc sao faios aniigos
univcrsalncnic conIccidos, nas quc sao
cprcssos dc nancira dcficicnic. sao o unico
rcsuliado rcalncnic posiiivo quc o Sr. DuIring
nos podc dar dc sua filosofia naiural do nundo
inorganico. Coisas quc conIccanos Ia nuiio
icnpo c nada nais. O quc salanos, porcn, c
quc sc iraiava dc lcis da invarialilidadc" c,
124
porianio, dc propricdadcs csqucnaiicas do
sisicna das coisas". Volia a sc dar aqui a ncsna
Iisioria quc acina sc dcu con Kani. o Sr.
DuIring arranja, nao inporia quc vclIa
lanalidadc arqui-conIccida, cola solrc cla una
ciiqucia dc DuIring c cIana as coisas dc
rcsuliado c conccpcs csscncialncnic
originais... idcias criadoras dc sisicna...cicncia
radical..."
Isso, porcn, ainda nao c razao para
dcscspcro. Ouaisqucr quc scjan os dcfciios da
cicncia radical", c nao Ia insiiiuiao social,
por nclIor quc scja, quc nao os possua una
coisa Ia quc o Sr. DuIring podc afirnar con
scgurana. O ouro cisicnic no univcrso cisiiu
ncccssariancnic scnprc na ncsna quaniidadc c
nao podc, assin cono a propria naicria
univcrsal, auncniar ou dininuir." Mas o quc
podcnos conprar con cssc ouro", o Sr. DuIring
infclizncnic nao nos diz.
125

Captulo VII
A FILOSOFIA DA NATUREZA.
O MUNDO ORGNICO

Da nccanica dos cIoqucs c prcsscs aic a
ariiculaao das scnsacs c pcnsancnios,
csicndc-sc una cscala una c Ionogcnca dc
graduacs". Por cssa afirnaao, o Sr. DuIring
cviia falar por nais icnpo solrc a origcn da vida,
sc lcn quc, dc un pcnsador quc aconpanIou a
cvoluao do nundo dcsdc o csiado idcniico a si
proprio, c quc iao fanlia sc nosira con os
ouiros asiros, icnIanos, ialvcz, o dirciio dc
cspcrar quc, ncssc prollcna, nos dc a soluao
caia. Dc rcsio, a afirnaao acina nao c jusia
scnao pcla nciadc, cnquanio nao c conplciada
pcla linIa nodal dc dcsproporcs dc Hcgcl, da
qual ja falanos. Ainda quc sc faa,
progrcssivancnic, a passagcn dc una forna dc
novincnio a ouira, c scnprc un salio, una
viravolia dccisiva. Assin aconiccc con a
passagcn da nccanica dos nundos para a das
pcqucnas nassas naicriais nun nundo concrcio
c ianlcn con a passagcn da nccanica das
nassas para a das nolcculas, quc conprccndc os
novincnios csiudados na fsica propriancnic
126
diia (calor, luz, clciricidadc, nagnciisnoi; a
passagcn da fsica das nolcculas para a fsica
dos aionos a qunica quc sc proccssa
igualncnic por un salio nuiio niido, salio cssc
nais pronunciado ainda na passagcn da aao
qunica ordinaria ao quinisno da allunina, a
quc cIananos vida". No inicrior da orliia da
vida, os salios iornan-sc cada vcz nais raros c
inpcrccpivcis. Dcssc nodo c Hcgcl, nais una
vcz, qucn dcvc corrigir o Sr. DuIring.
A via concciiual pcla qual sc passa ao nundo
organico c fornccida ao Sr. DuIring pcla idcia dc
fin. E ouira idcia ionada dc Hcgcl quc. na sua
Logica (icoria do concciioi passa, por ncio da
iclcologia ou icoria dos fins, do nundo fsico-
qunico ao nundo vivo. Para qualqucr lado quc
volvanos os olIos, cnconiranos, nas afirnacs
do Sr. DuIring. grosscrias Icgclianas" quc clc
pc scn ncnIun consirangincnio a scrvio dc
sua cicncia radical".
Iranos longc sc fsscnos procurar salcr cn
quc ncdida a aplicaao das idcias dc fin c dc
ncio ao nundo organico c lcgiiina c oporiuna.
En iodo caso, a propria aplicaao da idcia
Icgcliana dc fin inicrno". isio c, dc un fin quc
nao c iniroduzido na naiurcza por un scr cicrior
agindo inicncionalncnic pcla salcdoria dc
ncnIuna providcncia", nas quc rcsidc na
ncccssidadc dos proprios oljcios, conduz,
127
consianicncnic, as pcssoas quc nao icn una
culiura filosofica conplcia, scn sc dar conia
disso, suposiao irrcflciida dc una norna
conscicnic c inicncional nos aios da naiurcza. O
proprio Sr. DuIring, quc, ncnor icndcncia
cspiriiisia" cn ouircn, cplodc nuna indignaao
noral scn liniics, afirna-nos con ccricza quc
as scnsacs insiiniivas foran criadas, cn
princiro lugar, graas saiisfaao quc csia ligada
a scu funcionancnio." Elc nos conia quc a polrc
naiurcza dcvc scn ccssar rcsialclcccr c garaniir
a ordcn no nundo dos oljcios" c quc, alcn
disso, Ia una scric dc ouiras funcs a rcsolvcr
quc da paric da naiurcza cigcn nais suiilczas
do quc gcralncnic sc pcnsa".
Mas nao so a naiurcza salc por quc cla cria
isio ou aquilo, nao so cla dcvc fazcr scrvios dc
criada, nao so cla icn o don da suiilcza, o quc ja
scria, porianio, un apcrfcioancnio considcravcl,
no scniido dc un pcnsancnio conscicnic c
suljciivo, cono icn ainda una voniadc, quc sao
as iarcfas suplcncniarcs, graas s quais os
insiinios alcn dc saiisfazcr s ncccssidadcs rcais
da naiurcza (nuiriao, rcproduao, cic.i, nao
dcvcn scr considcrados cono dirciancnic nas so
cono indirciancnic dcscjados". CIcganos,
assin, a una naiurcza cujo pcnsancnio c cuja
aao sao conscicnics c cis-nos, porianio, solrc a
ponic" quc liga, nao ccriancnic o csiaiico ao
dinanico, nas o panicsno ao dcsno. Ou scra
128
quc o Sr. DuIring sc pcrniic, dc quando cn
quando, cnircgar-sc un pouco, clc ncsno,
ncia-pocsia filosofica da naiurcza"?
Nao, nao c possvcl! Tudo o quc o nosso
filosofo da rcalidadc nos diz solrc a naiurcza
organica rcduz-sc prccisancnic luia conira
cssa ncia-pocsia filosofica da naiurcza", conira
cssc cIarlaianisno con suas frivolidadcs
supcrficiais" c dc suas nisiificacs cicnificas,
diganos assin", conira os rasgos pociicos" do
darwinisno.
Anics dc nais nada, o Sr. DuIring acusa
Darwin por Iavcr iransplaniado da ccononia
para as cicncias naiurais a icoria dc MaliIus
solrc a populaao, dc nao icr ulirapassado as
idcias csirciias dc un criador dc gado, dc icr fciio
con a luia pcla cisicncia una pocsia ou scni-
pocsia cicnifica, concluindo quc, iodo o
darwinisno, sc ccciuarnos os cnprcsiinos
ionados a Lanarcl, nao c scnao una violcncia
conciida conira a Iunanidadc.
Darwin iroucra dc suas viagcns cicnificas a
idcia dc quc as cspccics vcgciais c aninais, longc
dc scrcn pcrnancnics, sao variavcis. Para
coniinuar, ja na Inglaicrra, a iralalIar cssa idcia,
o canpo nais favoravcl quc sc lIc ofcrccia cra o
da cpcrincniaao cn aninais c planias. Ora, a
Inglaicrra c jusiancnic a icrra classica dcsias
129
cpcricncias. Os rcsuliados oliidos ncssc icrrcno
cn ouiros pascs, a AlcnanIa, por ccnplo
csiao longc dc aiingir os quc sc icn conscguido
na Inglaicrra. Dc nais a nais, os grandcs
succssos, ncsic rano, ncsics u1iinos ccn anos,
pcricnccn Inglaicrra, c a conprovaao dos
faios ofcrccc poucas dificuldadcs. Darwin
dcscolriu, assin, quc, a cpcrincniaao Iavia
ariificialncnic provocado cn aninais c cn
planias da ncsna cspccic difcrcnas naiorcs quc
as cnconiradas cnirc as cspccics gcralncnic
conIccidas cono disiinias. Provava-sc, assin. dc
un lado, a varialilidadc rclaiiva das cspccics c,
dc ouiro, a possililidadc da cisicncia dc
anicpassados conuns dc scrcs con caracicrcs
cspccficos c difcrcnics. Darwin procura salcr,
cniao, sc nao Iavcra na naiurcza causas quc, dc
nodo gcral, scn a inicnao conscicnic do criador,
produziran, nos organisnos vivos, nudanas
scnclIanics s quc o iraiancnio ariificial
provoca. Essas causas, clc as cnconirou na
dcsproporao cnirc o nuncro fornidavcl dos
gcrncs criados pcla naiurcza c o pcqucno
nuncro dc organisnos quc cIcgan a sc
dcscnvolvcr. Mas, cono cada gcrnc icndc a sc
dcscnvolvcr, rcsulia dcssa dcsproporao
ncccssariancnic una luia pcla cisicncia, quc sc
nanifcsia nao so sol una forna dircia c fsica,
ncdianic laialIas, cn quc uns organisnos
norrcn dcvorados por ouiros, nas ianlcn,
130
ncsno nas planias, sol a forna dc luia pclo
cspao c pcla luz. cvidcnic quc ncssa luia os
indivduos quc icn naiorcs possililidadcs dc
aiingir naiuridadc c sc pcrpciuar sao aquclcs
quc possucn alguna pariicularidadc individual,
por nais insignificanic quc scja, vaniajosa na
luia pcla cisicncia. Dai rcsulia quc cssas
pariicularidadcs individuais icndcn a iransniiir-
sc Icrcdiiariancnic c, quando sc cnconiran cn
varios indivduos da ncsna cspccic, icndcn a
accniuar-sc, pcla Icrcdiiaricdadc acunulaiiva;
quanio aos indivduos quc nao possucn iais
pariicularidadcs, sucunlcn nais facilncnic na
luia pcla cisicncia c pouco a pouco
dcsaparcccn. Dcssa nancira, as cspccics sc
iransfornan, pcla sclcao naiural, pcla
solrcvivcncia dos nais apios.
Conirariando cssa icoria dc Darwin, diz o Sr.
DuIring quc a idcia da luia pcla cisicncia icn a
sua origcn, cono o proprio Darwin Iavia
rcconIccido, nuna gcncralizaao dos ponios dc
visia dc MaliIus, auior dc una icoria cconnica
da populaao c csia, por conscqucncia, civada dc
iodos os vcios, proprios s idcias clcricais dc
MaliIus, solrc o cccsso dc populaao. Ora,
Darwin nao sonIou scqucr cn dizcr quc a origcn
da idcia da luia pcla cisicncia cra a icoria dc
MaliIus. O quc clc diz c quc a sua icoria da luia
pcla cisicncia c a icoria dc MaliIus aplicada a
iodo nundo vcgcial c aninal. Por naior quc fossc
131
o dcslizc conciido por Darwin dc acciiar, na sua
ingcnuidadc, a icoria naliIusiana, vc-sc logo, a
un princiro canc, quc, para sc pcrcclcr a luia
pcla cisicncia na naiurcza quc aparccc na
coniradiao cnirc a nuliidao inuncravcl dc
gcrncs cngcndrados pcla naiurcza, cn sua
prodigalidadc, c o pcqucno nuncro dcsscs
gcrncs quc podcn cIcgar naiuridadc,
coniradiao quc, dc faio, sc rcsolvc cn grandc
paric nuna luia s vczcs circnancnic crucl
pcla cisicncia, nao Ia ncccssidadc das
luncias dc MaliIus. E, assin cono a lci quc rcgc
o salario conscrvou o scu valor nuiio icnpo
dcpois dc csiarcn caducos os arguncnios
naliIusianos solrc os quais Ficardo a lascava
a luia pcla cisicncia podc igualncnic icr
lugar na naiurcza scn ncnIuna inicrprciaao
naliIusiana. Dc rcsio, os organisnos da
naiurcza icn, ianlcn clcs, as suas lcis dc
populaao, quc csiao pouco csiudadas, nas cuja
dcscolcria scra dc inporiancia capiial para a
icoria do dcscnvolvincnio das cspccics. E qucn,
scnao Darwin, dcu o inpulso dccisivo ncssa
dircao?
O Sr. DuIring csquiva-sc dc alordar cssc
lado posiiivo do prollcna. En vcz disso, iraz
novancnic laila, cn icrnos gcrais, a luia pcla
cisicncia. Nao podcria, diz clc, iraiar-sc dc una
luia pcla cisicncia cnirc vcgciais privados dc
conscicncia c nansos aninais Icrlvoros; nun
132
scniido concrcio c dcfinido, a luia pcla cisicncia
aparccc, agora, rcprcscniada pcla lruialidadc,
ncdida quc a alincniaao iona a forna dc
dcvorancnio c rapina"
E, dcpois dc Iavcr rcduzido o concciio da luia
pcla cisicncia a csscs liniics csirciios, da livrc
curso a ioda sua indignaao conira a lruialidadc
assin concciiuada. Mas cssa indicaao noral
aiingc apcnas o proprio ar DuIring, unico auior
rcsponsavcl por cssa liniiaao da luia pcla
cisicncia. Nao c porianio Darwin qucn procura,
no nundo dos aninais, as lcis c a conprccnsao
dc iudo o quc aconiccc na naiurcza" pois
Darwin iorna cicnsiva a luia a iodo o nundo
organico nas, sin, un faniasna inaginario
invcniado pclo proprio Sr. DuIring. Nao Ia
inconvcnicnic cn quc a cprcssao luia pcla
cisicncia" scja alandonada s cploscs dc
colcra noral do Sr. DuIring. Mas quc scja apcnas
a cprcssao. Ouc a coisa sc aplica ianlcn s
planias, qualqucr prado, qualqucr canpo dc
irigo, qualqucr losquc o dcnonsira, c nao c
prccisancnic dc noncs quc sc iraia (ianio sc
podc cIanar a isso dc luia pcla cisicncia" ou
falia dc condics dc cisicncia con scus cfciios
nccanicos"i nas sin, iraia-sc do nodo cono cssc
faio aiua solrc a conscrvaao c a iransfornaao
das cspccics. A cssc rcspciio, o Sr. DuIring
pcrsisic nun silcncio olsiinado, idcniico a si
proprio". Sua razao dc scr sofrcra, pois, sc ouira
133
coisa nao for dcnonsirada, o proccsso dc sclcao
naiural.
O darwinisno, afirna-nos clc, iira a sua
ncianorfosc c as suas difcrcnas do nada". Na
vcrdadc, Darwin, quando iraia da sclcao
naiural, faz alsiraao das causas quc provocan
nudanas cn cada un dos indivduos c sc
ocupa, princirancnic, da nancira pcla qual iais
variacs individuais gradaiivancnic sc iornaran
caracicrcs dc una raa, dc una varicdadc ou dc
una cspccic. Para Darwin, iraia-sc, cn princiro
lugar, ncnos dc cnconirar cssas causas quc
aic aqui sao conplciancnic dcsconIccidas, nao
podcndo scr indicadas scnao dc un nodo gcral
do quc acIar una forna racional sol a qual os
cfciios sc fian c adquircn una inporiancia
pcrnancnic. Ouc Darwin icnIa con isso
airiludo sua dcscolcria un raio dc aao
cagcrado, quc dcla icnIa fciio a nola cclusiva
da iransfornaao das cspccics, csqucccndo-sc
das causas dcicrninanics das nudanas
individuais rcpciidas, para fiar-sc apcnas na
forna dc gcncralizaao dcssas nudanas, cssa c
una falia conun a iodos os auiorcs quc rcalizan
un progrcsso rcal. Alcn disso, sc fossc vcrdadc
quc Darwin iirou as suas variacs individuais do
nada c quc nisso aplicou soncnic a cicncia do
criador", c nisicr. ncccssariancnic. quc o criador
iirc igualncnic do nada as suas variacs, nao so
inaginarias, nas vcrdadciras, das cspccics
134
aninais c vcgciais. Ora, qucn dcu o princiro
inpulso para pcsquisar dc ondc provcn cssas
ncianorfoscs c difcrcnciacs? Ainda una vcz
Darwin, c ncnIun ouiro.
Fcccnicncnic, graas principalncnic a
Hacclcl, a idcia da sclcao naiural foi anpliada c
a iransfornaao das cspccics foi conprccndida
cono rcsuliado dc un proccsso dc acs
rccprocas dc adapiaao c Icrcdiiaricdadc, scndo
a adapiaao dcscriia cono aspccio nodificaiivo c
a Icrcdiiaricdadc cono aspccio conscrvador do
proccsso. Isso ianlcn nao ncrccc o apoio do Sr.
DuIring, Una adapiaao propriancnic diia s
condics dc vida, iais cono sao afirnadas ou
ncgadas pcla naiurcza, supc insiinios c
aiividadcs quc sc dcicrninan, por scu lado, por
rcprcscniacs. Dc ouiro nodo, a adapiaao nao
scra nais quc una aparcncia c a causalidadc,
quc sc dcscnvolvcr, nao sc clcvara acina dos
nais laios graus do nundo da fsica, da
qunica c da fisiologia vcgcial."
E a noncnclaiura ouira vcz quc alorrccc c
iransiorna o Sr. DuIring. Mas. qualqucr quc scja
o nonc por clc dado ao fcnncno. o quc inporia
c salcr, sin ou nao, sc iais fcnncnos provocan
nudanas nas cspccics vcgciais c aninais.
E, no cnianio, o Sr. DuIring nao nos da
rcsposia alguna ncssc scniido.
135
Ouando una plania iona, cn scu
crcscincnio, a dircao cn quc rccclc a luz, cssc
faio c o cfciio da airaao quc rcprcscnia una
conlinaao dc foras fsicas c dc agcnics
qunicos, c quando sc qucr falar dc adapiaao,
nao cn scniido nciafsico nas no scniido rcal,
isso, faialncnic, c o ncsno quc iniroduzir nos
concciios una confusao cspiriiisia" Cono c
scvcro para con os ouiros o ncsno Ioncn quc
salc cicnifica c caiancnic por quc a naiurcza
faz isio ou aquilo, quc nos fala da suiilcza da
naiurcza c aic da sua voniadc!
Confusao cspiriiisia, con cfciio, nas dc
qucn? Dc Hacclcl ou do Sr. DuIring?
confusao nao apcnas cspiriiisia, nas
ianlcn logica. Vinos quc o Sr. DuIring faz iodos
os csforos para aplicar, naiurcza, a idcia do
fin. A rclaao dc ncio c fin nao supc, dc nodo
algun, una inicnao conscicnic". Mas o quc c,
cniao, a adapiaao scn inicnao conscicnic, scn
iransnissao dc rcprcscniacs, conira a qual clc
sc crguc con iananIo npcio, scnao una ial
aiividadc icologica inconscicnic?
Assin, pois, as ras c os inscios, quc sc
nuircn dc folIagcns, c quc sao dc cor vcrdc, os
aninais do dcscrio quc sao anarclos da cor da
arcia, os aninais das rcgics polarcs quasc
scnprc lrancos, da cor dos gclos, nao ionaran
136
cssas corcs inicncionalncnic, ncn por cfciio dc
ncnIuna cspccic dc rcprcscniacs con cssas
corcs. Pclo conirario, cssas corcs so sc cplican
pclo jogo das foras fsicas c dos agcnics
qunicos. incgavcl, porianio, quc csscs aninais
sc adapiaran, por ncio dcssas corcs, ao ncio cn
quc vivcn, c passan dcssa nancira nuiio nais
dcsapcrcclidos aos olIos dc scus ininigos
naiurais. Do ncsno nodo, os orgaos, con a
ajuda dos quais ccrias planias capiuran c
dcvoran os inscios quc nclas pousan,
adapiaran-sc a cssa funao c dc nodo
convcnicnic. Sc o Sr. DuIring prcicndc quc a
adapiaao dcvc scr scnprc c usada por una scric
dc rcprcscniacs, apcnas diz, nouiras palavras,
quc a aiividadc iclcologica dcvc, cla ianlcn,
fazcr-sc por fora das rcprcscniacs, dcvc scr
conscicnic, inicncional. Isso nos conduz, cono dc
Ialiio, filosofia da rcalidadc", ao criador
conscicnic, idcia dc Dcus. Aniigancnic diz o
Sr. DuIring cIanava-sc dcsno a cssa
douirina; nas, ianlcn, solrc cssc ponio, parccc
icr-sc dcscnvolvido a coisa para iras."
Da adapiaao passcnos Icrcdiiaricdadc.
Ainda aqui, o darwinisno, scgundo o Sr.
DuIring, cngana-sc rcdondancnic. Darwin icria
prcicndido quc iodo o nundo organico dcsccndc
dc un scr priniiivo, scndo, por assin dizcr, a
linIagcn dc un scr unico. Nao Iavcria, scgundo
Darwin, cocisicncia paralcla dc produios da
137
naiurcza, scrcs da ncsna cspccic, scn vnculo
dc dcsccndcncia. Elc sc vc olrigado, pois, a pr
un fin s suas conccpcs prcsas ao passado
por icr-lIc faliado o fio da procriaao ou dc
qualqucr ouira iransplaniaao.
Mas cssa afirnaao dc quc Darwin faz dcrivar
iodos os organisnos aiuais dc un scr priniiivo c
unico nao c nais quc, para falarnos coricsncnic,
criaao c livrc faniasia" do Sr. DuIring. Darwin
diz cprcssancnic, na pcnuliina pagina da
Origcn das Espccics (6a. cdiaoi quc cla
considcra iodos os scrcs, nao cono criacs
cspcciais. nas cono dcsccndcnics cn linIa
dircia dc un pcqucno nuncro dc scrcs". Hacclcl
vai ainda nais longc. adniic un ironco
alsoluiancnic indcpcndcnic para o rcino vcgcial,
un ouiro para o rcino aninal", c, cnirc csscs dois
rcinos ioda una scric dc ironcos proiisias
isolados, cada un dos quais sc dcscnvolvcndo dc
nancira inicirancnic indcpcndcnic, a pariir dc
un iipo pariicular dc noncra arquignica"(3i. O
Sr. DuIring nao inaginou cssc scr priniiivo,
scnao para dcsacrcdiia-lo, anii-scniiicancnic,
cquiparando-o a Adao, o proiojudcu. Mas,
dcsgraadancnic (rcfiro-nc ao Sr. DuIringi
coniinua ignorando quc as dcscolcrias assricas
dc SniiI, nosiraran quc cssc proiojudcu cra, na
rcalidadc, un proio-scniia c quc ioda a Iisioria
do Ccncsis c do diluvio univcrsal, quc nos conia a
Dllia, sc rcvcla un fragncnio da vclIa niiologia
138
rcligiosa dos pagaos, conun aos judcus, aos
lalilnios, caldcus c assrios.
Traia-sc dc una gravc ccnsura a Darwin quc
nao podc scr cviiada, cssa quc sc lIc faz quando
sc diz quc suas invcsiigacs falIan quando sc
ronpc o fio da dcsccndcncia dos scrcs!
Infclizncnic c una ccnsura quc sc csicndc a iodo
o conjunio da nossa cicncia da naiurcza. Una vcz
pariido o fio da dcsccndcncia, cIcga ao fin a
nissao dc iodas as dcnais cicncias. NcnIun
naiuralisia conscguiu ainda fazcr nasccr scrcs a
nao scr pcla dcsccndcncia, ncn consiiiuir con
clcncnios qunicos un sinplcs proioplasna ncn
ncsno un pouco dc allunina. Tudo o quc cla
podc dizcr aic agora, con ccricza, solrc a origcn
da vida, c quc dcvc icr sido por ncios qunicos.
Mas ialvcz a filosofia da rcalidadc" vcnIa cn scu
auilio, cla quc dispc dc produios da naiurcza
cocisicnics dc un nodo indcpcndcnic c scn
dcsccndcr uns dos ouiros. Oual, porianio,
podcria icr sido a sua origcn? Ccraao
csponianca? Mas aic aqui os nais inircpidos
pariidarios da gcraao csponianca nao
prcicndcran criar por cssc ncio scnao lacicrias,
gcrncs dc cogunclos c ouiros organisnos nuiio
priniiivos nunca inscios, pcics, passaros ou
nanfcros. Porianio, sc cssas producs
cquivalcnics da naiurcza (organicas. ja sc vc, c
apcnas dclas c quc sc iraiai nao csiao ligadas
pcla dcsccndcncia, c prcciso quc clas proprias, ou
139
cada un dos scus anicpassados, icnIan sido,
ondc sc ronpc o fio da dcsccndcncia", posios no
nundo por un aio cspccial dc criaao. Eis-nos,
porianio, s volias, ouira vcz, con o Criador ou
con o quc sc cIana dcsno".
Alcn disso, o Sr. DuIring ccnsura Darwin
por sc icr nosirado nuiio vulgar fazcndo do
sinplcs aio dc conposiao scual dc ccrias
propricdadcs organicas, o principio fundancnial
da gcncsc dcssas propricdadcs." ainda un aio
dc criaao c livrc inaginaao" do nosso filosofo
radical. Pois, pclo conirario, Darwin dcclara
jusiancnic (pagina 44i quc a cprcssao sclcao
naiural so alrangc a conscrvaao das
nodificacs c nao a sua origcn. Mas cssa nova
suposiao dcsarrazoada solrc coisas quc Darwin
nunca dissc scrvc para nos prcparar para a
profundcza duIringuiana das scguinics
concluscs. Sc sc iivcssc procurado, no
csqucnaiisno inicrno da procriaao, qualqucr
principio dc nodificaao sulsianiiva, icria sido
nuiio racional, porquanio c una idcia lasianic
naiural a dc Iarnonizar o principio da gcncsc
gcral con o da rcproduao scual, c a dc
concclcr, dc un ponio dc visia supcrior, o quc sc
cIana dc gcraao csponianca, nao cono o
conirario da rcproduao, nas prccisancnic cono
un caso dc produao." E o Ioncn quc pdc
rcdigir scnclIanic iolicc, nao Icsiia cn ccnsurar
Hcgcl pcla sua gria".
140
Mas ja c icnpo dc dciarnos dc lado cssas
rccrininacs c lancnios alorrccidos c
coniradiiorios con quc o Sr. DuIring ciravasa
scu dcspciio anic o surio incnso quc as cicncias
naiurais dcvcn ao inpulso da icoria darwiniana.
Ncn Darwin ncn os naiuralisias scus pariidarios
sonIan cn dininuir, no quc qucr quc scja, os
grandcs ncriios dc Lanarcl. foran clcs,
prccisancnic, os princiros quc lIc dcfcndcran a
rcpuiaao. Nao icnos, coniudo, o dirciio dc
csqucccr quc, ao icnpo dc Lanarcl, a cicncia
csiava nuiio longc dc dispor dc naicriais
suficicnics para podcr rcsolvcr a qucsiao da
origcn das cspccics a nao scr cono una
aniccipaao a sua cpoca, ou, por assin dizcr, dc
una nancira profciica. Scn coniar a nassa
cnornc dc naicriais dc zoologia c dc loianica,
anainicos c dcscriiivos, quc foran rcunidos a
pariir dcssa cpoca, surgiran dcpois dc Lanarcl
duas cicncias inicirancnic novas c dc
inporiancia dccisiva ncsic icrrcno, quc csiudan
una a cvoluao dos gcrncs vcgciais c aninais
(cnlriologiai c ouira os vcsigios organicos
conscrvados nas divcrsas canadas da crosia
icrrcsirc (palconiologiai. Con cfciio, dcscolriu-sc
quc cisic una coincidcncia cnirc a cvoluao
gradaiiva, scgundo a qual os gcrncs organicos sc
iornan organisnos adulios, c a scric cronologica
das planias c aninais quc aparcccn
succssivancnic na Iisioria da icrra. E foi
141
prccisancnic cssa coincidcncia quc dcu icoria
da cvoluao a sua lasc nais solida. Mas a icoria
da cvoluao c ainda lasianic nova c, por
conscqucncia, csia fora dc qualqucr duvida quc
as pcsquisas ulicriorcs dcvcn nodificar
noiavclncnic as idcias aiuais, inclusivc as quc
sao csiriiancnic darwinisias, solrc o proccsso da
cvoluao das cspccics.
E, agora, quc nos diz dc posiiivo a filosofia
da rcalidadc", solrc o dcscnvolvincnio da vida
organica?
A... nuialilidadc das cspccics c una
suposiao adnissvcl". Mas c prcciso adniiir
paralclancnic a ordcn cocisicnic c sulsianiiva
dc producs da naiurcza, cquivalcnics, porcn
indcpcndcnics, scn ligaao dc dcsccndcncia."
Ao lcr cssc irccIo, scranos lcvados a crcr
quc as producs nao cquivalcnics da naiurcza,
isio c, as cspccics quc sc nodifican. dcsccndcn
unas das ouiras, c os scrcs da ncsna cspccic,
nao. Mas nao c propriancnic isso, porquc,
ncsno nas cspccics quc sc nodifican, o vnculo
da dcsccndcncia podc scr un aio inicirancnic
sccundario da naiurcza". Assin, pois, Ia
dcsccndcncia, nas dc scgunda classc.
Fcjulilcno-nos, cnircianio, por icr cnirado pclas
porias do fundo, cssa dcsccndcncia, conira a
qual o Sr. DuIring ianio llasfcnou c conira a
142
qual sc lanou violcniancnic. O ncsno sc da
con a sclcao naiural; dcpois dc ioda a
indignaao noral conira a luia pcla vida, por
ncio da qual, iodavia, sc cccuia a sclcao
naiural, o Sr. DuIring nos ofcrccc,
graciosancnic. a causa profunda da coniciura
dos scrcs dcvc scr procurada, porianio, nas
condics viiais c nas circunsiancias cosnicas; a
sclcao naiural solrc a qual Darwin insisic, podc
apcnas aiuar cn scgundo plano". Mas, dc
qualqucr nancira, c sclcao naiural, cnlora dc
scgunda classc; c assin icnos, pois, sclcao
naiural, luia pcla cisicncia c cccsso dc
populaao, scgundo a fornula clcrical" dc
MaliIus... iudo. quanio ao rcsio, o Sr. DuIring
nos cnvia para a icoria dc Lanarcl.
Finalncnic, clc nos advcric conira o aluso
das palavras ncianorfosc c cvoluao. Scgundo
clc, a idcia dc ncianorfosc c un concciio vago c
a idcia da cvoluao so pdc scr adniiida na
ncdida cn quc sc pdc vcrdadcirancnic provar a
cisicncia das lcis quc a rcgcn. E aconsclIa-nos
a sulsiiiuir anlas as palavras pclo icrno
conposiao" c cniao iudo ira lcn, scnprc a
ncsna Iisioria. as coisas coniinuan cono sao c
o Sr. DuIring nosira-sc iodo saiisfciio sc lIcs
nudanos o nonc.
Farcnos una grandc confusao sc falarnos
na cvoluao do pinio dcniro do ovo, porquc nao
143
conIcccnos a cicncia das lcis quc rcgcn cssc
proccsso. Para csclarcccr, dcvcnos sulsiiiuir,
apcnas a palavra cvoluao" pcla palavra
conposiao". Nao dircnos nais. cssa criana
dcscnvolvc-sc nagnificancnic", nas sin, cssa
criana conpc-sc csplcndidancnic". E podcnos
fcliciiar o Sr. DuIring pclo faio dc, nao conicnic
con cnfilcirar-sc dignancnic ao lado do auior do
Ancl dos Niclclung, no quc sc rcfcrc ao alio
concciio quc icn dc si ncsno, ainda nao lIc fica
airas cono conposiior" do fuiuro.
144

Captulo VIII
A FILOSOFIA DA NATUREZA.
O MUNDO ORGNICO.
(Concluso)

Fcfliianos... quais sao os conIccincnios
posiiivos quc prccisanos possuir cn nosso
capiulo filosofico solrc a naiurcza para conpara-
los con iodos os scus suposios cicnificos. En
princiro lugar, csic capiulo icn por fundancnio
iodas as conquisias csscnciais das naicnaiicas,
os dados nais inporianics das cicncias caias no
canpo da nccanica, da fsica c da qunica, lcn
cono, cn gcral, os rcsuliados oliidos nas
cicncias naiurais cono a zoologia c ouiros ranos
afins dc invcsiigaao."
Cono sc vc, o Sr. DuIring sc cprinc cn
icrnos dc alsoluia confiana c dccisao solrc a
sua crudiao nas naicnaiicas c nas cicncias
naiurais. Ao sc lcr cssc fraco capiulo, c ao sc
dcparar con os scus rcsuliados ainda nais
cguos, nao sc podc suspciiar da radicalidadc"
dc conIccincnios posiiivos quc a sc oculia. En
iodo o caso, nao sc icn ncccssidadc, para sc
podcr pronunciar oraculos cono os do Sr.
145
DuIring solrc a fsica c a qunica, dc conIcccr
nuiia coisa solrc fsica; salvo a cquaao quc
cprinc o cquivalcnic nccanico do calor; ncn
ianpouco dc salcr qunica, cccio quc iodos os
corpos sc dcconpcn cn clcncnios c sc fornan
pcla snicsc dc clcncnios. Claro csia quc o Sr.
DuIring ianlcn nos fala (pag. 84i da graviiaao
dos aionos" nas con isso prova unicancnic quc
vivc nas ircvas", quanio difcrcna cnirc aiono
c nolccula. Nao cisic aiono, cono sc salc, para
a graviiaao ou qualqucr ouira forna dinanica,
nccanica, ou fsica, nas soncnic para a aao
qunica. Ouando sc acala dc lcr o capiulo
rclaiivo naiurcza organica, nao sc podc, lcndo-
sc cssc vaivcn dc frascs vazias c coniradiiorias,
quc ao cIcgar ao noncnio dccisivo ionan,
scnprc un ar nisicrioso c alsurdo dc oraculo,
ou dc una alsoluia csicrilidadc cn scus
rcsuliados finais, nao sc podc dciar dc concluir
quc o Sr. DuIring fala dc coisas quc conIccc
nuiio pouco. Essa suspciia iorna-sc ccricza
quando clc propc uiilizar, na icoria do scr
organico (Diologiai, a palavra conposiao cn
lugar dc cvoluao. Oucn faz una proposia dcssc
gcncro prova quc nao icn a ncnor noao do quc
c proccsso dc fornaao dos corpos organicos.
Todos os corpos organicos, con cccao dos
nais insignificanics, sc conpcn dc cclulas, isio
c, dc pcqucnas nassas alluninoidcs, quc conicn
146
cn scu inicrior un nuclco cclular, visvcis apcnas
quando grandcncnic auncniados.
En gcral, a cclula dcscnvolvc ianlcn una
ncnlrana cicrior c, ncssc caso, o scu conicudo
c nais ou ncnos lquido. Os organisnos cclularcs
nais infcriorcs conpcn-sc dc una cclula unica;
nas, a naioria dos scrcs organicos sao
pluricclularcs c fornan un conplco Iarnnico
dc nuncrosas cclulas quc, Ionogcncas ainda nos
nais priniiivos organisnos, assuncn nos scrcs
supcriorcs fornas, funcs c disposics cada vcz
nais dsparcs. Por ccnplo, no corpo Iunano, os
ossos, os nusculos, os ncrvos, os icndcs, os
ligancnios, as cariilagcns, a pclc, nuna palavra,
iodos os iccidos ou sao fornados dc cclulas ou
sao una snicsc dc cclulas. Mas cn iodos os
scrcs organicos cclularcs, dcsdc a ancla quc c
una sinplcs cclula, un pcqucno proioplasna,
quasc scnprc scn ncnlrana, con un nuclcolo
no inicrior aic o Ioncn c dcsdc a ncnor
dcnidiacca unicclular aic a plania supcrior, as
cclulas so sc nuliiplican dc una unica nancira.
pclo dcsdolrancnio. O nuclco cclular csirangula-
sc princirancnic cn scu ccniro; o
csirangulancnio quc scpara os dois lolulos do
nuclco iorna-sc cada vcz nais accniuado; por
fin, scparan-sc c fornan dois nuclcos cclularcs
indcpcndcnics. O ncsno proccsso quc sc da con
os nuclcos csicndc-sc cclula. cada un dos dois
nuclcos iorna-sc o ccniro dc un agrcgado dc
147
naicria cclular. os agrcgados sao ligados por un
fio cada vcz nais dclgado aic quc sc scparan,
passando a vivcr cono duas cclulas
indcpcndcnics. pcla rcpciiao dc iais
dcsdolrancnios quc a lolIa gcrninal do ovo
aninal, dcpois quc sc proccssa a fccundaao,
cngcndra, pouco a pouco, iodo o novo organisno
c, pcla ncsna forna, no aninal adulio, sc rcaliza
a sulsiiiuiao dos iccidos gasios. CIanar una
ial scric dc opcracs dc conposiao" c iraiar a
dcnoninaao cvoluao" cono pura inaginaao"
c olra ccriancnic dc un Ioncn quc (por nais
quc nos cusic adniii-lo nos icnpos quc corrcni
nada salc solrc csscs fcnncnos. O quc Ia ali,
cclusivancnic, c no scniido liicral do icrno, c
cvoluao, dcscnvolvincnio, nas, nunca,
conposiao.
Tcrcnos ainda o quc dizcr solrc o quc o Sr.
DuIring cnicndc, cn gcral, solrc vida. En
pariicular, o quc clc cIana vida c o scguinic. O
nundo inorganico c ianlcn un sisicna dc
novincnios auionaiicos; nas so a pariir do
noncnio cn quc a circulaao das naicrias
conca a ranificar-sc, cn scniido csiriio, c a
dcscnvolvcr-sc por ncio dc canais cspcciais,
pariindo dc un ponio inicrior para un csqucna
gcrninal, iransnissvcl a un scr ncnor, c quc sc
podc falar dc vida propriancnic diia no scniido
csiriio c rigoroso do icrno."
148
Essa frasc c, no scniido csiriio c rigoroso do
icrno, un sisicna dc novincnios auionaiicos.
(supondo quc isso significa alguna coisai, un
sisicna dc alsurdos, scn falar da lancniavcl
granaiica do Sr. DuIring. sc a vida so conca
con a ranificaao propriancnic diia, c nisicr
lavrar scnicna dc noric para iodo o rcino dos
proiisias dc Hacclcl c ialvcz dc nuiios ouiros
scrcs, confornc o nodo dc concclcr o concciio dc
ranificaao. Sc a vida soncnic sc inicia quando
cssa difcrcnciaao c iransnissvcl por ncio dc un
pcqucno csqucna gcrninal, icrcnos dc concluir
quc, pclo ncnos ioda a cscala dc organisnos,
dcsdc os infcriorcs aos unicclularcs, inclusivc
csics nao c vida, nas, pclo conirario, c noric,
Sc o caracicrsiico da vida c a circulaao das
sulsiancias por ncio dc canais cspcciais, icnos
quc ccluir da lisia dc scrcs vivos, alcn dos scrcs
quc acalanos dc falar, ioda a classc supcrior dos
cclcnicrados, con cccao das ncdusas, c,
porianio, iodos os polipos c dcnais scrcs
vcgciaiivos. E sc, finalncnic, a circulaao das
sulsiancias, por canais cspcciais quc paricn dc
un ponio inicrior, c o criicrio csscncial da vida,
dcvcnos considcrar cono norios iodos os
aninais quc nao icn coraao ou iodos os quc icn
varios coracs. Enirc csscs sc cnconiran, alcn
dos scrcs acina ciiados, iodos os vcrncs, csirclas
do nar c roifcros (anulloida c anulosa, scgundo
a classificaao dc Hulcyi, una paric dos
149
crusiaccos (lagosias cic., c, por fin, aic ncsno
un vcriclrado, o anfious, scn coniarnos a
ioialidadc das planiasi.
Cono vcnos, o Sr. DuIring, no scu ccnplo
dc caracicrizar a vida, no scniido csiriio c
rigoroso do icrno, aprcscnia quairo criicrios
inicirancnic coniradiiorios dc vida, quc sc
cclucn uns aos ouiros, scndo quc condcna
noric nao so iodo o rcino vcgcial, nas ainda
ccrca dc nciadc do rcino aninal. Fcalncnic,
ningucn podcra dizcr quc clc nos cngana,
quando nos proncic rcsuliados inicirancnic
novos c conccpcs csscncialncnic originais".
Lc-sc, cn ouiro irccIo. Na naiurcza,
igualncnic, cisic un iipo sinplcs quc scrvc dc
lasc a iodos os organisnos, dcsdc o infcrior aic o
supcrior" c cssc iipo sc aprcscnia inicirancnic
visvcl, nos scus iraos csscnciais, na nais
sinplcs rcaao da plania nais inpcrfciia."
Essa asscrao c ianlcn un alsurdo
inicirancnic visvcl". O iipo nais sinplcs quc sc
podc olscrvar, cn ioda a naiurcza organica, c a
cclula; c, ccriancnic, cla csia na lasc dos nais
conplcos organisnos. En conpcnsaao, cnirc
os organisnos nais sinplcs c infcriorcs,
cnconiran-sc nuiios quc sao ainda infcriorcs
cclula, cono scjan, a proioancla, sinplcs
paricula dc allunina, scn ncnIuna
150
difcrcnciaao, una scric inicira dc ouiras
noncras c iodas as sinfonias. Todos csscs scrcs
icn apcnas un ponio cn conun con os
organisnos supcriorcs. o scu clcncnio csscncial
c a allunina c clcs ccrccn, cn conscqucncia,
funcs allunnicas, isio c, as funcs dc vivcr c
norrcr.
O Sr. DuIring ainda nos conia o scguinic.
Fisiologicancnic, a scnsaao csia ligada
cisicncia dc un aparclIo ncrvoso qualqucr, por
nais sinplcs quc scja. Porianio, o caracicrsiico
dc iodos os scrcs aninais c o dc scrcn capazcs
dc icr scnsacs, isio c, icrcn pcrccpcs
suljciivancnic conscicnics dos csiados pclos
quais airavcssan. A vcrdadcira linIa divisoria
cnirc a plania c o aninal csia ali ondc sc rcaliza o
salio para a scnsaao. E cssc liniic c iao claro c
rcsisic ianio a dciar-sc apagar pclas conIccidas
fornas inicrncdiarias quc, jusiancnic cssas
fornacs cicriorncnic indisiinias ou
indcicrninavcis sao as quc sc convcricn nuna
ncccssidadc logica". E acrcsccnia. As planias,
pclo conirario, sao alsoluia c dcfiniiivancnic
dcsprovidas dc iodo irao dc scnsaao c aic
ncsno da possililidadc dc cpcrincnia-la".
Princira, advcriircnos quc ja Hcgcl dizia
(Filosofia da Naiurcza, pag. 351, noia difcrcnciali
quc a scnsaao c a diffcrcniia spccifica, a
caracicrsiica alsoluia do aninal". Eis, porianio,
151
nais un dcslizc" dc Hcgcl, quc, por ncio da
sinplcs ancaao por paric do Sr. DuIring, foi
clcvada nolrc caicgoria dc una vcrdadc
dcfiniiiva c scn apclaao.
En scgundo lugar, ouvinos falar, pcla
princira vcz, dc fornacs inicrncdiarias
cicriorncnic indisiinias ou indcicrninadas
(dclicioso paiuai cnirc o rcino aninal c o vcgcial.
Esscs scrcs inicrncdiarios cisicn; Ia
organisnos quc nao sc podc caicgoricancnic
dizcr sc sao planias ou aninais c, porianio, nao
podcnos csialclcccr rigorosancnic o liniic cnirc
a plania c o aninal. E iudo isso sugcrc ao Sr.
DuIring a ncccssidadc logica dc fiar una
caracicrsiica difcrcncial quc, ao ncsno icnpo,
afirna scr insusicniavcl. Mas nao icnos scqucr
ncccssidadc dc pcrcorrcr cssa duvidosa zona
inicrncdiaria cnirc os rcinos vcgcial c aninal.
Podcrcnos dizcr quc as planias scnsiiivas quc
ao ncnor. coniaio disicndcn ou coniracn as
suas folIas ou florcs , ou as planias inscivoras
nao possucn o ncnor irao dc scnsaao c nao
icn ianlcn qualqucr possililidadc organica dc
cpcrincnia-la? Ncn o proprio Sr. DuIring
ousaria afirnar ial coisa, scn cair na scnipocsia
anii-cicnifica".
En icrcciro lugar, icnos nais una criaao c
livrc inaginaao" do Sr. DuIring ao afirnar quc a
scnsaao csia scnprc, psicologicancnic, ligada
152
cisicncia dc un sisicna ncrvoso qualqucr, por
nais sinplcs quc scja". Nao so nos aninais
priniiivos, nas principalncnic nos aninais
vcgciaiivos cn sua grandc naioria nao sc
dcscolrc o ncnor csloo dc sisicna ncrvoso. Nao
c scnao a pariir dos vcrncs quc o cnconiranos
rcgularncnic c o Sr. DuIring c o princiro a
afirnar quc, ncsscs aninais, a auscncia dc
scnsaao provcn do faio dc nao icrcn ncrvos. A
scnsaao nao csia ligada ncccssariancnic aos
ncrvos, nas, anics, a ccrios corpos alluninoidcs
quc, aic Iojc, nao foran ainda dcicrninados con
prccisao.
Dc rcsio, os conIccincnios liologicos do Sr.
DuIring sao suficicnicncnic caracicrizados por
una pcrgunia quc clc nao icnc dirigir a Darwin.
Dcvc-sc adniiir quc o aninal provcn, por
cvoluao, da plania?" ScnclIanic pcrgunia so
podcria scr fciia por un Ioncn quc nada
cnicndc ncn do quc c un aninal, ncn do quc c
una plania.
Da vida cn gcral, o Sr. DuIring diz-nos
apcnas o scguinic. A nudana dc sulsiancias
quc sc rcaliza por ncio dc una csqucnaiizaao,
plasiicancnic nodcladora (podc-sc salcr o quc c
isso?i coniinua scndo un caraicr disiiniivo do
proccsso viial propriancnic diio." iudo o quc
nos cnsina solrc a vida. E para. isso icnos quc
nos cnicrrar aic os joclIos na csqucnaiizaao
153
plasiicancnic nodcladora". Assin, pois, sc
qucrcnos salcr o quc c vida, nao icrcnos ouiro
rcncdio scnao avcrigua-lo por nossa propria
conia.
A iroca organica dc naicrias c o fcnncno
nais gcral c nais caracicrsiico da vida. isso foi
diio, dcsdc Ia irinia anos, un nuncro
incalculavcl dc vczcs, pclos quc sc ocupan dc
qunica fisiologica ou dc filosofia qunica. O Sr.
DuIring sinplcsncnic o iraduz na linguagcn
clcganic c clara quc lIc c pcculiar. Mas, dcfinir a
vida cono iroca dc sulsiancias organicas c
dcfini-la cono... vida, pois a iroca organica dc
naicrias ou o quc o Sr. DuIring cIana dc iroca
dc naicrias con csqucnaiizaao plasiicancnic
nodcladora", c scnprc una cprcssao quc icn,
cla propria, ncccssidadc dc scr cplicada pclo
concciio dc vida, cplicada pcla difcrcna cnirc o
organico c o inorganico, Isio c, cnirc o quc vivc c
o quc nao vivc. Essa cplicaao nao nos faz,
porianio avanar ncn un so nilnciro.
A iroca dc sulsiancias icn lugar ianlcn
fora da vida. Ha ioda una scric dc proccssos
qunicos quc, por ncio dc un fornccincnio
suficicnic dc naicrias-prinas, cngcndran
scnprc, dc novo, as suas proprias condics c
isso dc nodo quc a opcraao c scnprc susicniada
pcr un corpo dcicrninado. o caso da
falricaao do acido sulfurico pcla conlusiao dc
154
cnofrc. produz-sc un anidrido sulfuroso (SO
2
i c,
iniroduzindo-sc vapor d'agua c acido nirico, faz-
sc con quc o anidrido sulfuroso. alsorvcndo o
Iidrogcnio c o oigcnio, sc iransfornc cn acido
sulfurico (H
2
SO
4
i. O acido nirico clinina o
oigcnio c rcduz-sc ao csiado dc acido niiroso.
Essc acido niiroso iona logo, do ar, novo oigcnio
c passa a un grau supcrior dc oidaao, nas o
fcz para forncccr incdiaiancnic cssc oigcnio ao
anidrido sulfuroso c rcfazcr novancnic o ncsno
proccsso, dc nancira quc, icoricancnic, una
quaniidadc infiniiancnic pcqucna dc acido
nirico lasiaria para iransfornar cn acido
sulfurico una quaniidadc iliniiada dc anidrido
sulfuroso, oigcnio c agua. Una iroca ou
assinilaao dc sulsiancias icn lugar, alcn disso,
na passagcn dc lquidos airavcs dc ncnlranas
organicas norias ou ncsno inorganicas, cono sc
vcrifica nas cclulas ariificiais dc Traulc. Vc-sc
quc, ainda aqui, a idcia da iroca dc sulsiancias
nao nos faz avanar un passo, porquanio a iroca
pariicular dc sulsiancias, dcsiinada a cplicar a
vida, icn, cla propria, ncccssidadc dc scr
cplicada pcla vida. prcciso, porianio, procurar
ouiro caninIo para a soluao dcssc prollcna.
A vida c o nodo dc cisicncia dos corpos
alluninoidcs c cssc ncio dc cisicncia consisic,
csscncialncnic, no proccsso dc auio-rcnovaao
consianic dos clcncnios qunicos inicgranics
dcsscs corpos.
155
Enicndc-sc pcla cprcssao corpos
alluninoidcs, aquclcs dc quc iraia a qunica
nodcrna, quc conprccndc, sol cssc nonc, iodos
os corpos conplcos, cuja conposiao c analoga
da allunina nornal c quc ianlcn icn, s
vczcs, o nonc dc sulsiancias proicicas ou
proicnas. Essa dcfiniao dc vida nao agrada aos
Ioncns, pois a allunina nornal c, dc iodas as
sulsiancias afins, a nais inaninada, a nais
passiva, scndo, cono a gcna do ovo, una sinplcs
sulsiancia nuiriiiva para o gcrnc cn gcsiaao.
Mas cnquanio nao nos adianiarnos nais na
conposiao qunica dos corpos alluninoidcs,
cssa dcnoninaao scra ainda a nclIor por scr a
nais gcral dc iodas.
Por ioda a paric ondc cnconiranos una
nanifcsiaao dc vida, vcno-la a un corpo
alluninoidc, c vicc-vcrsa, dcsdc quc nao csicja
ainda cn curso dc dcconposiao, o corpo
alluninoidc csiara scnprc aconpanIado dc
nanifcsiacs dc vida. Scn duvida, a prcscna dc
ouiras conlinacs qunicas c ncccssaria, nun
corpo vivo, para provocar una difcrcnciaao
pariicular ncssas nanifcsiacs viiais. Essas
conlinacs, coniudo, nao sao indispcnsavcis
vida pura c sinplcs, scnao por inicrvircn cono
alincnios c por sc convcricrcn cn allunina. Os
scrcs vivos nais sinplcs quc conIcccnos sao
prccisancnic nassas dc allunina quc
nanifcsian ja iodas as funcs viiais csscnciais.
156
Mas cn quc consisicn cssas funcs viiais
quc sc cnconiran igualncnic por ioda paric, cn
iodos os scrcs vivos? Consisicn prccisancnic cn
quc o corpo alluninoidc alsorvc, do scu ncio,
sulsiancias apropriadas, incorpora-sc, assinila-
as, cnquanio ouiras parics do corpo, quc sc
gasian, sao clininadas. Ouiros corpos, os corpos
nao vivos, iransfornan-sc, dcconpcn-sc c
conlinan-sc ianlcn no dccorrcr dos proccssos
naiurais, nas, ao fazc-lo, ccssan dc scr o quc
cran. O rocIcdo quc sc dcsfaz cn pocira nao c
nais rocIcdo. O ncial quc sc oida iransforna-
sc cn fcrrugcn. Mas o quc, nas naicrias norias,
c causa dc dcsaparccincnio, c, na allunina,
condiao csscncial dc cisicncia. A pariir do
noncnio cn quc ccssa cssa ncianorfosc
ininicrrupia dos clcncnios inicgranics do corpo
alluninoidc, cssa iroca pcrnancnic dc
assinilaao c dcsassinilaao, o proprio corpo
alluninoidc sc ciinguc, sc dcconpc ou, por
ouira norrc. A vida, nodo dc cisicncia do
corpo alluninoidc, consisic, pois, anics dc nais
nada, cn quc clc c a iodo noncnio clc proprio c
sinuliancancnic un ouiro c isso, nao cono
conscqucncia dc una aao dc fora qual
csiivcssc sulnciido, cono podc scr o caso para
as naicrias nao vivas. A vida, quc c una iroca dc
sulsiancias por assinilaao c dcsassinilaao, c,
pclo conirario, un proccsso quc sc rcaliza scn
inicrvcnao dc ncnIun agcnic cicrior, un
157
proccsso incrcnic, inaio, no corpo solrc quc aiua
a allunina, scn o qual csic nao podc cisiir.
Scguc-sc quc, so os qunicos conscguisscn
produzir ariificialncnic a allunina, cssa
allunina nanifcsiaria ncccssariancnic funcs
viiais, por nais rudincniarcs quc fosscn. Podc-
sc, c vcrdadc, indagar, supondo-sc quc sc criassc
allunina, sc a qunica dcscolriria ao ncsno
icnpo as sulsiancias convcnicnics para
alincniar cssa allunina.
Da iroca dc sulsiancias, rcalizada por
assinilaao c dcsassinilaao. considcrada cono
funao csscncial da allunina, c da plasiicidadc
quc lIc c propria, dcrivan cn scguida iodos os
ouiros faiorcs da vida, dcsdc os nais sinplcs. a
cciialilidadc, quc iraz consigo o proccsso dc
acs c rcacs rccprocas cnirc a allunina c a
sua alincniaao; a coniraiililidadc, quc ja sc
nanifcsia, cn grau nuiio laio, na alsorao dos
alincnios; a faculdadc do dcscnvolvincnio quc,
nas fascs nais rudincniarcs. conprccndc a
gcraao por cissiparidadc. c o novincnio inicrno
dos corpos, pclo qual, ncn a alsorao, ncn a
assinilaao dos alincnios scrian possvcis.
Ncssa dcfiniao dc vida c, naiuralncnic,
nuiio insuficicnic, porquanio, longc dc alrangcr
iodas as funcs viiais, c olrigada a liniiar-sc s
nais gcrais c nais sinplcs. As dcfinics icn
scnprc un valor cicnifico nuiio prccario. Para
158
sc icr un conIccincnio vcrdadcirancnic
conplcio do quc c a vida, scria prcciso rclacionar
iodas as fornas cn quc cla sc nanifcsia, dcsdc a
infcrior aic a supcrior. Mas, para uso corrcnic,
iais dcfinics sao lasianic cnodas, Iavcndo
casos cn quc nao sc podc dispcnsa-las. En gcral,
nao icn inconvcnicnics, dcsdc quc nao nos
csqucanos dc suas incviiavcis lacunas.
Mas volicnos ao Sr. DuIring. Ouando sc
scnic nal, no icrrcno da liologia icrrcsirc, clc sc
consola rcfugiando-sc cn scu firnancnio.
Nao c soncnic a consiiiuiao pariicular dc
un orgao scnsvcl, nas iodo o nundo oljciivo,
quc csia organizado para fazcr surgir o prazcr c a
dor. Eis porquc sonos lcvados a adniiir quc a
aniicsc do prazcr c da dor c isso sc da
prccisancnic sol a forna quc conIcccnos icn
alcancc univcrsal c dcvc ncccssariancnic scr
rcprcscniada por ncio dc scniincnios
csscncialncnic analogos nos divcrsos nundos
quc conpcn o Univcrso. Ora, cssa coincidcncia
icn un alcancc quc nao c pouco inporianic, pois
c a cIavc do univcrso das scnsacs... E, assin, o
univcrso cosnico suljciivo nao c nais csiranIo
para nos quc o univcrso oljciivo. A consiiiuiao
dcsscs dois rcinos dcvc scr concclida scgundo
un iipo Iarnnico; icnos assin os clcncnios
iniciais dc una icoria da conscicncia cujo alcancc
c nais do quc icrrcsirc."
159
Cono c possvcl quc sc possa rclaiar, dcvido
a uns rcvcscs no canpo icrrcsirc das cicncias
naiurais, aquclc quc icn na algilcira a cIavc do
univcrso das scnsacs?
Passcnos adianic!
160

Captulo IX
MORAL E DIREITO.
VERDADES ETERNAS.

Alsicno-nos dc dar algunas anosiras do
guizado dc ioliccs c scnicnas oracularcs, ou
scja, do sinplcs cIarlaianisno quc o Sr.
DuIring. scrvc a scus lciiorcs cn cinqucnia
paginas cono scndo a cicncia radical dos
clcncnios da conscicncia. Nao ciiarcnos scnao
csia. Oucn nao c capaz dc pcnsar, scnao con a
ajuda da linguagcn, nao icn a ncnor idcia do
quc significa pcnsancnio original c vcrdadciro".
Scgundo cssa afirnaiiva, os aninais sao os
pcnsadorcs nais originais c nais vcrdadciros,
pois o scu pcnsancnio janais c pcriurlado pcla
inironissao da linguagcn. A dizcr vcrdadc, vc-sc
lcn nos pcnsancnios duIringuianos c na
linguagcn quc os cprinc, quanio clcs sc
adapian nal a una linguagcn qualqucr, c, por
ouiro lado, cono a linguagcn, pclo ncnos a
alcna, sc ajusia con dificuldadc a csscs
pcnsancnios.
Enfin, cis-nos cIcgados ao quario capiulo
quc, no ncio dcssc fluo dc frascs anlguas,
aprcscnia, ao ncnos aqui c ali, alguna coisa dc
161
aprovciiavcl solrc a Moral c o Dirciio. Dcsdc o
inicio, sonos convidados a fazcr una viagcn aos
ouiros nundos. os clcncnios da noral dcvcn
scr cnconirados dc igual nancira cnirc iodos os
scrcs nao Iunanos, nos quais una inicligcncia
aiiva sc ocupa dc pr cn ordcn conscicnic as
rcacs viiais insiiniivas... Enircianio, o inicrcssc
quc ionanos por cssas idcias scra scnprc
nfino... Mas, por ouiro lado. scra scnprc una
conccpao propria anpliaao lcnfazcja dos
nossos Iorizonics, o rcprcscniarnos a vida
individual c social, cn ouiros asiros, cono
lascada, ncccssariancnic, na coniciura
fundancnial c gcral dc un csqucna quc... nao
podc scr suprinido ncn cancclado por ncnIun
scr quc aiuc dc nodo inicligcnic."
Por quc, cccpcionalncnic, c no conco c
nao no fin do capiulo quc sc afirna o valor das
vcrdadcs dc DuIring para iodos os ouiros
nundos possvcis?
Ha, para isso, una razao suficicnic. Una vcz
csialclccido quc as idcias dc DuIring solrc
noral c jusiia valcn para iodos os nundos, scra
nais facil csicndc-las logo lcncficancnic, cono
diria clc, a iodos os icnpos. Mas, ainda una vcz,
nao sc iraia aqui, ncn nais ncn ncnos, quc dc
vcrdadcs dcfiniiivas c scn apclaao". O nundo
noral ianio quanio o da cicncia gcral, icn scus
princpios pcrnancnics c scus clcncnios
162
sinplcs"; os princpios norais csiao colocados
por cina da Iisioria c das difcrcnas quc Iojc
scparan a csiruiura dos povos..." As vcrdadcs
concrcias dc quc sc conpc, no curso da
cvoluao, por snicsc, a nais anpla conscicncia
noral, c o quc sc podc cIanar a conscicncia do
Ioncn", podcn, una vcz invcsiigadas aic as
suas uliinas razcs, prcicndcr para si a ncsna
validcz c o ncsno alcancc quc as conccpcs c
aplicacs das naicnaiicas. As auicniicas
vcrdadcs sao scnprc inuiavcis, dc nancira quc c
iolicc rcprcscniar a caiidao do conIccincnio
Iunano algo dcsiruivcl pclo icnpo c pclas
iransfornacs rcais.
A scgurana dc un salcr rigoroso c a validcz
dos conIccincnios nais conuns nao nos
pcrniicn pois, duvidar, cn noncnios dc
rcflcao, do valor alsoluio dos princpios da
cicncia. Ja, por si ncsna, a duvida pcrnancnic
c un csiado docniio dc fraqucza c nao faz scnao
nanifcsiar un dcsolado confusionisno quc s
vczcs procura dar-sc a aparcncia dc alguna
solidcz, na conscicncia sisicnaiica dc sua
nulidadc. En naicria dc noral, a ncgaao dos
princpios univcrsais apcga-sc s divcrsidadcs
gcograficas c Iisioricas dos cosiuncs c dos
princpios norais; c, confcssando-sc a
ncccssidadc incviiavcl do nau c do pcrvcrso cn
noral, acrcdiia-sc livrc da olrigaao dc
rcconIcccr a conprovada vigcncia c a aao cficaz
163
dc padrcs norais coincidcnics. Essc cciicisno
dissolvcnic, quc sc ccrcc nao conira ial ou qual
falso cnsinancnio oljciivo, nas conira a propria
capacidadc quc icn o Ioncn dc olcdcccr a una
noralidadc conscicnic, aiingc ncsno alguna
coisa pior quc o puro niilisno... Elc icn a ilusao
dc, facilncnic, podcr govcrnar o scu iunuliuoso
caos dc nocs norais dcsagrcgadas c dc podcr
alrir as porias ao CapricIo dcsiiiudo dc
princpios. Mas scu crro c incnso, pois c
suficicnic quc sc rccordcn as avcniuras
incviiavcis da razao na vcrdadc c no crro. para
quc sc rcconIca, rcvclada por cssa analogia, quc
a falililidadc das lcis naiurais nao cclui
ncccssariancnic a possililidadc dc salcr
cnconirar o caninIo caio."
Aic aqui, alinIanos iranquilancnic iodas
cssas ponposas dcclaracs do Sr. DuIring solrc
as vcrdadcs dcfiniiivas c scn apclaao, a
solcrania do pcnsancnio, a scgurana alsoluia
do conIccincnio, cic... porquc, cn suna, a
qucsiao so podia scr dccidida no ponio a quc
agora cIcganos. Aic aqui, nos conicniavanos cn
vcrificar cn quc ncdida as proposics concrcias
da filosofia da rcalidadc iinIan validcz
solcrana", c iiulos incondicionais dc vcrdadc".
Ao cIcgarnos aqui, cnconirano-nos anic a
qucsiao dc salcr aic quc ponio os produios do
conIccincnio Iunano podcn aspirar a una
validcz alsoluia c aos iiulos incondicionais dc
164
vcrdadc. E quando digo conIccincnio Iunano,
nao c quc icnIa qualqucr inicnao dc ofcndcr aos
Ialiianics dos ouiros asiros, quc nao icnIo a
Ionra dc conIcccr; nas c quc os aninais
ianlcn icn un conIccincnio, cnlora nao scja
nunca solcrano, o cao, por ccnplo, icra o scu
dono por un Dcus, o quc nao inpcdc quc cssc
ScnIor scja o naior canalIa do nundo.
O pcnsancnio Iunano c solcrano? Anics dc
rcspondcr sin ou nao, c prcciso princirancnic
salcr o quc c, na rcalidadc, o pcnsancnio
Iunano. o pcnsancnio dc un so Ioncn? Nao.
Elc nao cisic scnao cono pcnsancnio concrcio
dc nuiios nilIarcs dc nilIcs dc Ioncns
passados, prcscnics c fuiuros. Assin, pois,
quando cu digo quc cssc pcnsancnio dc iodos os
Ioncns, inclusivc os vindouros, siniciizado no
ncu cspriio, c solcrano, capaz dc conIcccr, dc
nodo alsoluio, o nundo rcal, dcsdc quc a
Iunanidadc sulsisia o icnpo ncccssario para
isso c quc nao sc produza, ncn nos orgaos ncn
nos oljcios do conIccincnio, nodificaao capaz
dc liniiar cssc conIccincnio, csiarci dizcndo
una coisa lanal c, alcn disso, csicril. Porquc o
rcsuliado nais prccioso dcssa idcia scria
iornarno-nos circnancnic dcsconfiados quanio
aos nossos conIccincnios aiuais, posio quc
csianos, scgundo ioda a prolalilidadc, ainda
quasc no incio da Iisioria da Iunanidadc, icndo
as gcracs quc nos corrigirao dc scr
165
scgurancnic nuiio nais nuncrosas quc aquclas
cujos conIccincnios nao poucas vczcs un
olnpico dcsprczo sonos capazcs dc corrigir.
O proprio Sr. DuIring considcra ncccssario
quc a conscicncia c, por conscguinic. o
pcnsancnio c o conIccincnio, so sc nanifcsian
nuna scric dc scrcs isolados. So nun scniido o
pcnsancnio dc cada un dcsscs scrcs isolados
nao podc scr considcrado cono solcrano no
scniido dc quc nao conIcccnos un podcr capaz
dc inpor-lIcs, pcla fora, quando sc acIan cn
csiado dc saudc c dc scrcnidadc, un qualqucr
pcnsancnio... Mas, no quc sc rcfcrc ao valor
solcrano dos conIccincnios dc cada ncnic
individual isolada, salcnos quc nao podc Iavcr
ial valor solcrano c iodas as nossas cpcricncias
passadas nos dcnonsiran quc. ncsscs
conIccincnios, scn cccao, csia coniida una
paric naior dc dados rciificavcis do quc dc dados
nao rciificavcis.
En ouiros icrnos. a solcrania do
pcnsancnio rcaliza-sc airavcs dc una scric dc
scrcs Iunanos pcnsanics nuiio pouco
solcranos; os conIccincnios quc podcn alcgar
iiulos incondicionais dc vcrdadc sc inpcn
dcpois dc una scric dc crros rclaiivos; ncnIuna
solcrania podc convcricr-sc cn plcna rcalidadc a
nao scr airavcs da duraao infiniia da propria
rcalidadc.
166
Enconiranos, aqui, a ncsna coniradiao,
quc ja indicanos no irccIo acina, cnirc o
caraicr, quc ncccssariancnic icnos quc nos
aprcscniar cono alsoluio do pcnsancnio
Iunano c a rcalidadc dcssc pcnsancnio nuna
nuliidao dc scrcs Iunanos, isolados, dc
pcnsancnio liniiado. Essa coniradiao nao sc
podc rcsolvcr scnao no dccorrcr dc un proccsso
infiniio, na succssao, para nos, pclo ncnos,
praiicancnic inacalavcl das gcracs
Iunanas.
Ncssc scniido, podcnos dizcr quc o
pcnsancnio Iunano c ao ncsno icnpo
solcrano c nao solcrano c a sua capacidadc
cognosciiiva c ao ncsno icnpo liniiada c
alsoluia. Solcrano c alsoluio quanio sua
capacidadc, sua vocaao, suas possililidadcs,
sua ncia Iisiorica final. nao solcrano c liniiado,
quanio sua aplicaao concrcia c a rcalidadc dc
cada caso pariicular.
O ncsno aconiccc con as vcrdadcs cicrnas.
Sc a Iunanidadc cIcgassc. cn algun icnpo, a
un ial grau dc progrcsso quc so aiuassc con
vcrdadcs cicrnas, con produios do ccrccio do
pcnsancnio quc pudcsscn rcivindicar una
validcz solcrana c iiulos incondicionais dc
vcrdadc, icria alcanado o ponio cn quc sc icria
csgoiado a infinidadc do nundo iniclcciual, ianio
cn rclaao rcalidadc cono cn rclaao
167
possililidadc, cfciuando-sc assin o fanoso
nilagrc da coniagcn do inuncravcl.
Mas scra possvcl quc cisian vcrdadcs iao
inconicsiavcis quc ioda a duvida a scu rcspciio
nos faa supor, ncccssariancnic, un indcio dc
inlccilidadc? Ouando dizcnos quc dois c dois
sao quairo, quc os ircs angulos dc un iriangulo
cquivalcn a dois rcios, quc Paris csia cn Frana,
quc o Ioncn. quc nao sc alincnia, norrc dc
fonc, cic... nao csianos afirnando vcrdadcs
inconicsiavcis? Eisicn, porvcniura, vcrdadcs
cicrnas, vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis?
fora dc duvida quc nao. E, scguindo a
conIccida iradiao, podcrcnos dividir iodo o
canpo do conIccincnio cn ircs grandcs zonas. A
princira conprccndc iodas as cicncias quc
csiudan a naiurcza inaninada c quc, cn ncnor
ou naior grau, podcn scr iraiadas pclos nciodos
naicnaiicos. as naicnaiicas, a asirononia, a
nccanica, a fsica, a qunica. Sc Ia qucn prcfira
aplicar palavras rciunlanics a coisas iao
sinplcs, podc afirnar quc alguns dos rcsuliados
dcsias cicncias sao vcrdadcs cicrnas, vcrdadcs
dcfiniiivas c inapclavcis c cssc c jusiancnic o
noiivo pclo qual cssas cicncias sao cIanadas dc
caias. Mas isso nao significa quc iodos os scus
rcsuliados scjan caios. Ao iniroduzir as
grandczas variavcis c ao csicndcr a sua
varialilidadc aic o infiniiancnic grandc c o
168
infiniiancnic pcqucno, as puriianas naicnaiicas
concicran o pccado original, nordcran a naa
do lcn c do nal, quc lIcs alriu un caninIo dc
grandcs iriunfos, nas ianlcn dc grandcs crros.
A purcza das vcrdadcs alsoluias, o valor
inconicsiavcl das naicnaiicas Iavia, dcssc
nodo, icrninado; iniciou-sc a cra das
conirovcrsias c assin cIcganos a una siiuaao
cn quc a naioria das naicnaiicos sc dclaic con
as suas difcrcnciais c inicgrais, nao porquc
sailan o quc csiao fazcndo, nas por puro aio dc
fc, porquc scnprc viran fazcr assin. Mas c ainda
pior o quc sc da con a asirononia c a nccanica,
scn falarnos da fsica c da qunica. nclas, o
cicniisia novc-sc dcniro dc un iurlilIao dc
Iipoicscs quc o assalian, dc iodos os lados,
cono un cnanc dc alclIas. E c naiural quc
assin scja. A fsica iraia dos novincnios das
nolcculas; a qunica, da fornaao das
nolcculas, pariindo dc aionos c, sc a
inicrfcrcncia das ondas luninosas nao c una
falula, nao Ia a ncnor cspcrana dc quc
possanos algun dia cIcgar a vcr csscs iao
inicrcssanics oljcios con os nossos proprios
olIos. assonlroso vcrificar cono vao
dcsaparcccndo con o icnpo, ncssc assunio, as
vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis.
Inconparavclncnic nais difcil c o icrrcno
cn quc pisanos cn gcologia, cicncia quc csiuda,
por sua propria naiurcza, c cn princiro lugar,
169
fcnncnos quc nao so nao assisiinos, cono
ianlcn nao foran assisiidos por ncnIun ouiro
Ioncn, cn cpoca alguna. Aqui, a procura dc
vcrdadcs dcfiniiivas inapclavcis c
ciraordinariancnic pcnosa, c dc rcndincnio
cscassssino, alcn do nais.
A scgunda caicgoria dc cicncias c a das quc
icn a scu cargo a invcsiigaao dos fcnncnos
quc ocorrcn nos organisnos vivos. Ncsic canpo
dc csiudos, dcscnvolvc-sc una scric iao divcrsa
dc acs c dc rcacs, dc rcciprocas causalidadcs,
quc cada prollcna rcsolvido coloca un scn-
nuncro dc prollcnas novos, alcn dc cisiircn
nao poucos prollcnas quc sc conscgucn rcsolvcr
apcnas pouco a pouco, por ncio dc invcsiigacs
quc duran s vczcs scculos iniciros. Alcn disso,
a ncccssidadc dc fornar-sc una noao
sisicnaiica das concaicnacs cicnificas olriga
consianicncnic o cicniisia a cnvolvcr as vcrdadcs
dcfiniiivas c inpcrccvcis con una vcrdadcira
florcsia dc Iipoicscs. Pcnsc-sc na incnsa
succssao dc fascs inicrncdiarias quc foi prcciso
pcrcorrcr-sc, dcsdc Calcno aic MalpigIi, para
iornar clara una coisa iao sinplcs cono a
circulaao do sanguc nos nanfcros; pcnsc-sc no
pouco quc salcnos do proccsso dc produao dos
glolulos do sanguc c na scric dc clos
inicrncdiarios quc nos falian, ainda Iojc, por
ccnplo, para podcr rclacionar racionalncnic os
sinionas dc una cnfcrnidadc con suas causas.
170
Dc vcz cn quando, c con nuiia frcqucncia,
aparccc una dcscolcria, cono csia da cclula,
quc nos olriga a sulncicr a una ioial rcvisao as
nocs quc considcravanos vcrdadcs dcfiniiivas c
inapclavcis no canpo da liologia c a dciar dc
lado, para scnprc, inuncras dclas. Assin, qucn
sc cnpcnIa a dcfcndcr aqui, a iodo iransc,
auicniicas vcrdadcs inuiavcis, csia-sc
rcsiringindo a fornular vulgaridadcs no csiilo das
quc danos a scguir. iodos os Ioncns sao
noriais, as fcncas dos nanfcros icn, scn
cccao, glandulas nanarias, cic. Ncn scqucr sc
podcra avcniurar a afirnaao dc quc os aninais
supcriorcs digcrcn con o csinago c o inicsiino
c nao con a calca, pcla sinplcs razao dc quc a
funao ncrvosa, ccniralizada na calca, c
indispcnsavcl para a digcsiao.
Mas as vcrdadcs cicrnas sacn pcrdcndo
ainda nais no icrcciro grupo dc cicncias, as
cicncias Iisioricas, aquclas quc invcsiigan, na
sua succssao Iisiorica c nos scus rcsuliados
aiuais, as condics dc vida dos Ioncns, as
rclacs sociais, as fornas do Dirciio c do Esiado,
con as suas supcrcsiruiuras idcal, filosofica,
rcligiosa, arisiica, cic. Pclo ncnos, na naiurcza
liologica, nos aparcccn nuiios fcnncnos quc,
quando ncccssiianos olscrva-los dirciancnic,
podcnos fazc-lo, por quc clcs sc rcpcicn, con
ccria rcgularidadc, dcniro dc liniics dc icnpo
lasianic dilaiados. As cspccics aninais c vcgciais
171
coniinuan scndo, dc nodo gcral, as ncsnas do
icnpo dc Arisioiclcs. O ncsno nao aconiccc na
Iisioria da socicdadc, na qual as rcpciics dc
siiuacs, dcsdc quc ulirapassanos a prc-
Iisioria da Iunanidadc, a cIanada Idadc da
Pcdra, sao a cccao c nao a rcgra. Mcsno
quando ocorrcn, as rcpciics nao sc dao nunca
caiancnic nas ncsnas condics. A ncsna
coisa aconiccc con o rcginc priniiivo da
propricdadc colciiva da icrra, cn iodos os povos
civilizados, c, do ncsno nodo, con a forna dc
sua dissoluao, quc nao sc proccssa
uniforncncnic cn iodos os povos. No canpo da
Iisioria da Iunanidadc, a cicncia sc cnconira,
pois, nuiio nais airasada quc no canpo da
liologia. Ainda nais, quando conscguinos
conIcccr, una vcz ou ouira, a niina ligaao quc
cisic cnirc as nodalidadcs dc vida, sociais c
poliicas, dc una cpoca, isso aconiccc, cn rcgra
gcral, quando cssas fornas csiao ja
scnidccadcnics c caninIan para a noric. O
conIccincnio c, pois, csscncialncnic rclaiivo,
porquanio o scu oljciivo c scnprc o dc pcncirar
no cncadcancnio c nas conscqucncias dc
dcicrninadas cpocas c cn dcicrninados povos,
alcn dc scrcn, por sua propria naiurcza,
iransiiorias c cfcncras. Dcssc nodo, qucn sair
por csscs donnios caa dc vcrdadcs dcfiniiivas
c dc uliina insiancia, dc auicniicas vcrdadcs
vcrdadcirancnic inuiavcis, nao conscguira
172
rcunir grandcs dcspojos, dcsdc quc nao sc
conicnic con vulgaridadcs c lugarcs-conuns da
pior cspccic, cono, por ccnplo, o dc quc os
Ioncns nao podcn vivcr, cn gcral, scn
iralalIar, o dc quc os Ioncns, aic a nossa cpoca,
icn csiado divididos, quasc scnprc, cn
doninanics c doninados, ou cniao o faio dc icr
Napolcao norrido no dia 5 dc naio dc 1821, c
assin por dianic.
Enircianio, c noiavcl quc scja csic
prccisancnic o canpo cn quc, con naior
frcqucncia, dcparanos con prcicnsas vcrdadcs
cicrnas, vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis, cic.
Considcrar vcrdadcs cicrnas quc dois c dois sao
quairo, quc os passaros icn lico, c ouiras coisas
dcsic gcncro, nao nais podc ocorrcr a qucn
alriguc a sccrcia inicnao dc csialclcccr o
princpio das vcrdadcs cicrnas dc nodo gcral,
para dcsic princpio cirair dcducs solrc a
cisicncia, ianlcn no canpo da Iisioria
Iunana, dc vcrdadcs cicrnas, cono scjan, una
noral cicrna, una jusiia cicrna, cic.. con os
ncsnos iiulos dc lcgiiinidadc c o ncsno
alcancc quc as vcrdadcs naicnaiicas c as
aplicacs dcssas vcrdadcs. E podcnos icr
scgurana dc quc, sc for assin, cssc ncsno
filaniropo aprovciiara a princira oporiunidadc
para asscgurar-nos quc os falricanics dc
vcrdadcs cicrnas quc vicran anics dclc nao
dciaran dc scr, alguns nais, ouiros ncnos,
173
unas lcsias c uns cIarlaiacs, quc iodos
andavan cquivocados, quc cran iodos viinas dc
crro, nas quc os crros, quc concicran, a sua
falililidadc c pcrfciiancnic logica, scrvindo para
dcnonsirar a vcrdadc c a caiidao quc ccrcan o
aiual dcscolridor dc vcrdadcs cicrnas, cssc
profcia rcccn-saido do forno, quc iraz, na
nocIila, pronia para scr posia cn circulaao, a
vcrdadc dcfiniiiva c inapclavcl, a noral cicrna, a
cicrna jusiia. Ccnicnas c nilIarcs dc vczcs iais
coisas ja sc passaran, dc ial nodo quc sc icn
quc ficar assonlrado, dc quc Iaja ainda Ioncns
quc scjan lasianic ingcnuos para acrcdiiar, ja
nao digo nas plaiafornas dos ouiros, nas nas
suas proprias. E, no cnianio, icnos quc nos
rcndcr cvidcncia, pois icnos dianic dc nos un
dcsscs profcias quc, cono c dc prac, sc cnfurccc
c icn vcrdadciros accssos dc ira noral quando
algucn sc aircvc a ncgar quc scja clc capaz dc
aprcscniar-nos a vcrdadc dcfiniiiva c inapclavcl.
Salcnos ja quc a ncgaao, ou, nais ainda, a
sinplcs duvida a rcspciio das vcrdadcs cicrnas c
un csiado dc dclilidadc docniia", un
dcscspcrado confusionisno", una nulidadc",
un nada", cciicisno dcsagrcgador", ainda pior
quc o sinplcs niilisno", un caos dc confusao", c
nao sci quanias ouiras dclicadczas do ncsno
gcncro. Ja sc salc quc os profcias nao prccisan
nolcsiar-sc cn rcalizar invcsiigacs criicas c
174
cicnificas, pois lIcs lasia fulninar-nos con scus
raios norais.
Podcranos icr ncncionado nais acina as
cicncias quc invcsiigan as lcis do pcnsancnio
Iunano, ou scja, a logica c a dialciica. Mas
ianlcn ncssc icrrcno nao c iao nclIor colocada
as vcrdadcs cicrnas. O Sr. DuIring dcia dc lado
a vcrdadcira dialciica cono un puro conira-
scnso c, cono salcnos, iodos os livros quc sc
cscrcvcran ou quc coniinuan scndo prcparados
solrc logica dcnonsiran conplciancnic quc
ianlcn ncsic canpo nao alundan, cono nuiios
acrcdiian, as vcrdadcs cicrnas c inapclavcis.
Alcn dc iudo, nao nos prccisanos assusiar
pclo faio dc quc o grau dc conIccincnio quc
alcananos na aiualidadc icnIa iao pouca coisa
dc dcfiniiivo quanio o das cpocas quc nos
prcccdcran. O nosso conIccincnio cnglola ja
un naicrial incnso dc dados c cigc una grandc
cspccializaao dc csiudos por paric dc qucn
prcicndc sc faniliarizar con un rano ou una
disciplina qualqucr dc cicncia. Mas qucn sc
liniia a ncdir con a csirciicza da vcrdadc
dcfiniiiva c scn apclaao, da auicniica vcrdadc
inuiavcl, conIccincnios quc, ou csiao
dcsiinados, cono conIccincnios rclaiivos por
naiurcza, a scrcn csiudados por nuiias gcracs
c quc, porianio, icn quc scr conplciados pouco a
pouco c gradualncnic, ou aquclcs ouiros quc,
175
cono aconiccc con a cosnogonia, a gcologia, ou
a Iisioria Iunana, sao ianlcn, c
ncccssariancnic icn quc coniinuar a scr, por
naiurcza, inconplcios c parciais, pcla
insuficicncia ncsna do naicrial Iisiorico, qucn,
rcpciinos, sc liniia dc ial forna, nao faz nais
quc rcafirnar con isso a sua propria ignorancia c
sua dcsoricniaao, cnlora nao sc proponIa clc
proprio, cono no caso prcscnic, a fazc-las
rcssaliar, arrogando-sc, cono dcfcsa, iiulos dc
infalililidadc pcssoal. A vcrdadc c o crro, cono
iodos os concciios quc sc novcn dcniro dc
aniicscs polarcs, so icn aplicaao alsoluia
dcniro dc una zona nuiio liniiada, cono nos
acalanos dc vcr c cono o proprio Sr. DuIring
salcria vcr sc iivcssc una noao dos princiros
rudincnios dc dialciica, quc sao jusiancnic os
quc iraian da liniiaao dc iodas as aniicscs
polarcs. Tao logo, a aniicsc dc vcrdadc c crro sc
afasia daqucla zona circunscriia cn quc sc dcvc
novcr, cla sc convcric dc alsoluia cn rclaiiva c
pcrdc, assin, iodo c qualqucr valor, cono ncio
csiriiancnic cicnifico dc cprcssao; c sc
icnianos aplica-la cono valor alsoluio, fora
daqucla orliia circunscriia, fracassanos
dcfiniiivancnic, pois os dois polos da aniicsc sc
iocan no invcrso do quc sao, a vcrdadc cn crro c
o crro cn vcrdadc. Toncnos, cono ccnplo, a
conIccida lci dc Doylc, scgundo a qual,
pcrnancccndo invariavcl a icnpcraiura, varia o
176
volunc dos gascs na razao invcrsa da prcssao a
quc csiao sulnciidos, Fcgnauli dcscolriu quc
csia lci nao cra aplicavcl a ccrios casos. Sc
iivcssc sido un filosofo da rcalidadc", dcvcria icr
diio. a lci dc Doylc c nuiavcl; nao c, porianio,
una auicniica vcrdadc, ou scja, nao c una
vcrdadc, nas sin un crro. Mas con isso icria
conciido un crro nuiio naior quc o cisicnic na
ciiada lci; a rocIa graniica dc sua vcrdadc icria
dcsaparccido cono sc fossc un iorrao dc arcia na
incnsidadc dc scu crro; icria convcriido o scu
rcsuliado originariancnic caio nun crro ial quc,
conparada con clc, a lci dc Doylc, apcsar da
pocira dc crros a cla adcrida, rcsplandcccria
cono una grandc vcrdadc. Mas Fcgnauli, cono
cicniisia quc dc faio cra, nao sc dciou lcvar por
scnclIanics pucrilidadcs, icndo coniinuado a
pcsquisar, aic dcscolrir quc a lci dc Doylc cra
apcnas aproinadancnic ccria c quc dciava dc
sc-lo, solrciudo na prcscna dc gascs quc,
quando sulnciidos prcssao, sc iornavan
fluidos, ou, nais concrciancnic, a lci dciava dc
scr ccria a pariir do noncnio cn quc a prcssao
sc aproinava do ponio dc fluidcz. A lci dc Doylc
so sc naniinIa caia dcniro dc ccrios liniics.
Mas, dcniro dcsics liniics, cra alsoluia,
dcfiniiivancnic vcrdadcira? NcnIun fsico sc
aircvcra a afirnar scnclIanic coisa. Fcspondcra
unicancnic quc csia lci c cfciiva c caia dcniro
dc ccrios liniics dc prcssao c icnpcraiura c para
177
dcicrninados gascs; c ncsno dcniro dcsics
liniics adniiira a possililidadc dc quc o scu
canpo dc aplicaao sc rcsirinja nais ainda ou
quc a sua fornula sc nodifiquc cono rcsuliado
dc posicriorcs invcsiigacs.(4i
Vcnos, pois, aqui, o caraicr quc assuncn,
na fsica, as vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis.
Por isso, iodos os iralalIos rcalncnic cicnificos
sc alsicn, cuidadosancnic, dc cnprcgar icrnos
iao dognaiicancnic nornaiivos cono os dc crro c
vcrdadc, quc cnconiranos cn grandc quaniidadc
cn olras cono A Filosofia da Fcalidadc na qual
prcicndc o auior nos inpor, cono scndo o fruio
solcrano do pcnsancnio solcrano, un ncro
cncadcancnio dc frascs scn scniido.
Mas, pcrguniara o lciior ingcnuo, ondc
concrciancnic o Sr. DuIring dissc quc o
conicudo dc sua filosofia da rcalidadc c a vcrdadc
dcfiniiiva c inapclavcl? Ondc? Elc o dissc, por
ccnplo, no diiiranlo quc cnioa cn Ioncnagcn
ao scu proprio sisicna, na pagina 12 dcssc livro
do qual ionanos algunas frascs do capiulo II
dcsia olra; ou quando diz, no paragrafo quc
acina ciianos, quc as vcrdadcs norais, scnprc
quc possan scr conIccidas aic os scus uliinos
fundancnios, rcclanan os ncsnos iiulos dc
cfciividadc quc as vcrdadcs naicnaiicas. E acaso
nao afirna O Sr. DuIring icr cIcgado aic csscs
fundancnios uliinos, aic os csqucnas
178
fundancniais do ponio dc visia dc sua
plaiaforna auicniicancnic criica" c por
inicrncdio dc sua invcsiigaao, quc aiingc as
razcs das coisas", iransniiindo con isso as
vcrdadcs norais cn caraicr dcfiniiivo c scn
apclaao? Pois sc o Sr. DuIring nao prcicndc
csscs iiulos ncn para si ncn para a sua cpoca,
sc apcnas qucr dizcr quc un dia Iavcra, nao sc
salc quando, la pclo ncluloso fuiuro, no qual sc
podcrao dcscolrir vcrdadcs dcfiniiivas c
inapclavcis, sc, porianio, apcnas qucr dizcr o quc
diz, vaga c confusancnic, quando sc rcfcrc ao
cciicisno dcsagrcgador" c dcscspcrado
confusionisno", porquc, cniao, iodo cssc
larulIo? Ouc dcscja, afinal, cssc ScnIor?
Sc nada ganIanos con os concciios dc
vcrdadc c crro, ncnos ainda alcananos con os
do lcn c do nal. Esia aniicsc novc-sc, pura c
cclusivancnic, dcniro da orliia noral, isio c,
nun icrrcno quc pcricncc Iisioria Iunana,
ondc ja salcnos quc pouqussinas vcrdadcs
dcfiniiivas c inapclavcis podcn fccundar. As
idcias do lcn c do nal variaran ianio dc povo
para povo, dc gcraao para gcraao, quc, nao
poucas vczcs, cIcgan a sc coniradizcr
alcriancnic. Mas, rcplicara algucn con
scgurana o quc c lcn nao c nal, o quc c nal
nao c lcn, c sc sc apaga qualqucr disiinao cnirc
o lcn c o nal, icr-sc-a dcsirudo a noral, c cada
qual podcra fazcr ou dciar dc fazcr o quc lcn
179
cnicndcr. Con cfciio, ial c, livrc dc iodo disfarcc
oracular, a opiniao do Sr. DuIring. Mas o
prollcna nao c iao facil dc rcsolvcr, pois quc,
assin scndo, nao Iavcrian dispuias salrc o quc
csia lcn c o quc csia nal c iodo o nundo salcria
sc oricniar solrc o quc c lon c solrc o quc c
nau. Mas vcjanos o quc aconiccc cn nossos
dias. Ouc cspccic dc noral nos prcgan Iojc?
Tcnos, cn princiro lugar, a noral crisia-fcudal,
quc nos lcgaran os vclIos icnpos da fc c quc sc
dividc, fundancnialncnic, nuna noral caiolica c
nuna noral proicsianic, con ioda una scric dc
variacs c suldiviscs quc vao dcsdc a noral
caiolica dos jcsuias c a noral oriodoa dos
proicsianics, aic una noral dc ccrio nodo lilcral
c iolcranic. E, ao lado dcssas, icnos a nodcrna
noral lurgucsa c, ao lado da noral lurgucsa
nodcrna, a noral prolciaria do fuiuro. Porianio,
soncnic nos pascs nais culios da Europa, nos
dcfronianos con ircs grupos dc icorias norais,
corrcspondcnics ao passado, ao prcscnic c ao
fuiuro, prcicndcndo csscs ircs grupos doninar,
concorrcnic c sinuliancancnic. Oual dclas c a
vcrdadcira? En scniido alsoluio c dcfiniiivo,
ncnIuna; nas, cvidcnicncnic, a quc conicn
nais garaniias dc pcrnancncia c a noral quc, no
prcscnic, rcprcscnia a dcsiruiao do prcscnic, o
fuiuro, ou scja, a noral prolciaria.
Assin, vcrificando quc as ircs classcs quc
consiiiucn a socicdadc nodcrna, quc sao a
180
arisiocracia fcudal, a lurgucsia c o prolciariado,
possucn cada una a sua noral pariicular,
icrcnos, ncccssariancnic, dc concluir, quc os
Ioncns, conscicnic ou inconscicnicncnic, fazcn
dcrivar suas idcias norais, cn uliina analisc,
das condics praiicas cn quc sc lascia a sua
siiuaao dc classc, ou scja, das condics
cconnicas cn quc produzcn c irocan os scus
produios.
Eisic, porvcniura, algun clcncnio conun
s ircs icorias norais ncncionadas, un so
clcncnio quc scja quc possanos acaiar cono
vcrdadc pcrcnc c dcfiniiiva? Essas ircs icorias
norais rcprcscnian ouiras ianias ciapas
disiinias dc un ncsno proccsso Iisiorico, c por
isso icn un fundo Iisiorico conun, o quc faz
con quc forosancnic clas conicnIan ioda una
scric dc clcncnios conuns. E nao c so. En fascs
idcniicas ou aproinadancnic cquivalcnics dc
dcscnvolvincnio cconnico, as icorias norais
dcvcn ncccssariancnic coincidir, nuna cicnsao
naior ou ncnor. Ao surgir a propricdadc privada
solrc as coisas novcis, inps-sc,
ncccssariancnic, cn iodas as socicdadcs nas
quais cisic cssa insiiiuiao, un prccciio dc
noral, conun a iodas clas. Nao roularas".
Transfornou-sc csic prccciio, por cssc sinplcs
faio, nuna norna cicrna dc noral? Nao. Nuna
socicdadc cn quc iivcsscn dcsaparccido os
novcis do roulo, na qual, porianio, dc un nodo
181
gcral, soncnic podcria roular una pcssoa
anornal, o prcgador dc noral quc sulissc ao
pulpiio para proclanar solcncncnic a vcrdadc
cicrna do nao roularas", scria viiina dc
zonlaria gcncralizada.
Nao csianos disposios, pois, a dciar quc nos
inponIan cono lci cicrna, dcfiniiiva c inuiavcl,
un qualqucr dogna dc noral, sol o prcicio dc
quc ianlcn o nundo noral icn os scus
princpios pcrnancnics, quc sc colocan acina da
Iisioria c das difcrcnas cisicnics cnirc os
povos. Pclo conirario, afirnanos quc, aic Iojc,
iodas as icorias norais foran, cn uliina
insiancia, produios da siiuaao cconnica das
socicdadcs cn quc foran fornuladas. E, cono
aic o dia dc Iojc a socicdadc sc dcscnvolvcu
scnprc por aniagonisnos dc classc, a noral foi
ianlcn. scnprc c forosancnic, una noral dc
classc; nalguns casos, consiruda para jusiificar
a Icgcnonia c os inicrcsscs da classc doninanic,
nouiros, quando a classc oprinida sc iorna
lasianic podcrosa para rclclar-sc conira a classc
oprcssora, a noral c consiruda para dcfcndcr c
lcgiiinar a rclcliao c os inicrcsscs do fuiuro cn
gcral, c da classc oprinida, cn pariicular. Ouc
csia cvoluao sc proccssa scnprc, cn largos
iraos, da ncsna forna no canpo da noral cono
no dos dcnais ranos do conIccincnio Iunano c
scnprc nun scniido dc progrcsso, c o quc nos
parccc induliiavcl. Mas, apcsar dc iodos os
182
progrcssos, nao sc cnconirou ainda ncnIun
nodo dc fugir da noral dc classc. Para sc cIcgar
conquisia dc una noral rcalncnic Iunana,
sulirada a iodos os aniagonisnos dc classcs ou
ncsno sua rccordaao, icrcnos, anics, quc
alcanar un iipo dc socicdadc na qual nao
soncnic sc icnIa alolido o aniagonisno das
classcs nas ianlcn icnIa sido cssc
aniagonisno, alcn dc alolido. csquccido c
afasiado das praiicas da vida. Considcrc-sc, pois,
quanio c grandc a prcsunao do Sr. DuIring,
quc, vivcndo no scio da vclIa socicdadc dc
classcs, nas vcspcras dc una rcvoluao social,
icn a prcicnsao dc inpor socicdadc scn
classcs do fuiuro, una noral cicrna, sulirada s
lcis do icnpo c s nudanas da rcalidadc. Assin
ncsno, supondo quc conIca o quc aic agora
ainda nao salcnos ainda quc scja apcnas cn
scus iraos fundancniais, a csiruiura dcssa
socicdadc do fuiuro. E, para icrninar, lcnlranos
una sua dcscolcria fundancnialncnic
original", nas ncn por isso ncnos radical".
csiudando as origcns do nal, dcparanos con o
faio dc quc o iipo dc gaio, quc c cnconirado ncssa
cspccic aninal con a falsidadc quc o caracicriza,
podc scr conparado con a coniciura dc ccrios
caracicrcs Iunanos, colocados, assin. no ncsno
plano quc csscs licIos... O nal nao c, pois, nada
nisicrioso. a ncnos quc sc qucira farcjar alguna
coisa dc nsiico na cisicncia do gaio ou na dos
183
fclinos cn gcral." Conclunos, porianio, quc o
nal, scgundo o Sr. DuIring, c... un gaio. O dialo
nudou os cIifrcs c as paias por unIas c olIos
vcrdcs. CociIc concicu un crro inpcrdoavcl
quando, cn scu Fausio", aprcscniou Mcfisiofolcs
na forna dc un cao ncgro, cn vcz dc dar-lIc a
figura dc un gaio. O gaio, pcrsonificaao do nal!
Tcnos, aqui, una noral aplicavcl nao so a iodos
os nundos Ialiiavcis, nas ianlcn a iodos os
gaios.
184

Captulo X
MORAL E DIREITO.
A IGUALDADE

Ja iivcnos ocasiao dc conIcccr varias
aplicacs do nciodo do Sr. DuIring. Consisic
clc cn analisar un dcicrninado grupo dc oljcios
do conIccincnio, cn scus prcicndidos clcncnios
sinplcs, aplicando a csics clcncnios uns ianios
aionas nao ncnos sinplcs, considcrados
cvidcnics pclo auior, para, cn scguida, opcrar
con os rcsuliados assin oliidos. Do ncsno
nodo, os prollcnas cnconirados no canpo da
vida social, dcvcn scr rcsolvidos,
aionaiicancnic, pcla conparaao con os
divcrsos csqucnas sinplcs c fundancniais,
caiancnic cono sc sc iraiassc dc sinplcs...
csqucnas fundancniais das naicnaiicas".
Assin, a aplicaao do nciodo naicnaiico
Iisioria, noral c ao dirciio, dcvcra nos garaniir,
ianlcn aqui, a ccricza naicnaiica na vcrdadc
dos rcsuliados oliidos, inprinindo-sc-lIcs o sclo
dc vcrdadcs auicniicancnic inuiavcis.
Na rcalidadc, nao c nais do quc un novo
rodcio do vclIo c favoriio nciodo idcologico,
ianlcn cIanado apriorsiico, quc consisic cn
185
csialclcccr c provar as propricdadcs dc un
oljcio, nao pariindo do proprio oljcio, nas
dcrivando-as do concciio quc dclc fornanos. A
princira coisa a fazcr, c convcricr o oljcio nun
concciio dcssc oljcio; cn scgundo lugar, nao c
prcciso nais quc invcricr a ordcn das coisas c
ncdir o oljcio pcla sua inagcn, o concciio. Nao
c, pois, o concciio quc sc dcvc ajusiar ao oljcio,
nas csic c quc sc dcvc ajusiar quclc. Nas
cluculracs do Sr. DuIring, sao os clcncnios
sinplcs, uliinas alsiracs a quc sc podc cIcgar,
quc dcscnpcnIan o papcl dc concciios, nas isso
cn nada nodifica os icrnos do prollcna, pois
csscs clcncnios sinplcs podcn icr, na nclIor
das Iipoicscs, un caraicr purancnic concciiual.
Cono vcnos, a filosofia da rcalidadc" ianlcn
aqui nao c nais quc una pura idcologia, ou scja,
una rcalidadc quc c dcduzida, nao dc si ncsna,
nas da idcia.
Pois lcn, sc o idcologo qucr consiruir a
noral c o dirciio, nao lascado na rcalidadc das
condics sociais cn quc vivcn os Ioncns quc o
rodcian, nas pariindo do concciio da
socicdadc", ou scja, daquilo quc clc cIana
clcncnios sinplcs, con quc naicriais conia clc
para una ial iarcfa dc consiruao? Con duas
classcs dc naicriais, cvidcnicncnic. a princira,
os cscassos vcsigios dc qualqucr conicudo rcal
quc possan cisiir ainda naquclas alsiracs
quc scrvcn dc lasc consiruao, c una scgunda
186
classc, quc c o conicudo quc carrcga o nosso
idcologo, c quc clc rciira dc sua propria
conscicncia. En sua naior paric, iniuics solrc
noral c dirciio, quc sao una cprcssao, nais ou
ncnos adcquada posiiiva ou ncgaiiva,
favoravcl ou nao das condics sociais c
poliicas cn quc clc vivc. Talvcz, alcn dcssas
iniuics, possan cnconirar-sc idcias ionadas da
liicraiura solrc csics prollcnas c, por
casualidadc, cn uliino lugar, una scric dc
figuracs pcssoais. O quc qucr quc faa o nosso
idcologo, colocando-sc ondc qucr quc scja, o
rcsuliado scra quc a rcalidadc Iisiorica, quc clc
cpulsa pcla poria, volia a cnirar pcla jancla, c,
quando acrcdiia csiar consiruindo una icoria da
noral c do dirciio, para iodos os icnpos, c para
iodos os nundos, o quc na rcalidadc csia fazcndo
c csloar una inagcn caricaiural, arrancada
dc sua lasc rcal, invcriida cono sc nun cspclIo
cncavo das corrcnics conscrvadoras ou
rcvolucionarias dc scu icnpo.
O Sr. DuIring analisa a socicdadc cn scus
clcncnios sinplcs c dcscolrc quc a ncsna,
rcduzida cn sua cprcssao nais sinplcs, c
fornada, no nnino, por dois Ioncns. Esics dois
Ioncns fornarao, cn scguida, o naicrial para as
suas nanipulacs aionaiicas. Colocado ncsic
rano, cIcga-lIc s naos, por si ncsno, o aiona
lasico da noral. duas voniadcs Iunanas sao,
cono iais, alsoluiancnic idcniicas una ouira,
187
c una dclas nao podc, inicialncnic, cigir nada
dc posiiivo da ouira". Fica, dcssc nodo,
caracicrizada a forna fundancnial da jusiia
noral" c, ianlcn, da jusiia jurdica, pois, para
dcscnvolvcr os concciios fundancniais do dirciio,
lasia-nos dcscnvolvcr a rclaao sinplcs c
clcncniar cnirc dois Ioncns".
Afirnar quc dois Ioncns ou duas voniadcs
Iunanas, considcradas cono iais, sao
alsoluiancnic idcniicas cnirc si, nao soncnic
nao c un aiona, cono ianlcn podc scr
considcrado, pclo ncnos, un grandc cagcro.
Dois scrcs Iunanos podcn, ncsno considcrados
cono iais, difcrir cnirc si, anics dc nais nada,
pclo sco, c csic faio, iao sinplcs. lcva-nos,
incdiaiancnic, conclusao dc quc os clcncnios
sinplcs da socicdadc para nos cnircicrnos un
noncnio con csias infaniilidadcs nao sao
prccisancnic dois Ioncns, dois varcs, nas un
Ioncn c una nulIcr quc fundan una fanlia,
forna princira c nais sinplcs da socicdadc,
colocada ao scrvio da produao. Mas isso nao
convcn ao Sr. DuIring. dc nodo algun. Por quc?
Porquc ncccssiia, a iodo iransc, quc scjan os
dois fundadorcs dc sua socicdadc conplciancnic
iguais, sc possvcl, c ianlcn porquc nao scria
capaz ncsno o Sr. DuIring, dc consiruir,
lascado na fanlia priniiiva, a cquiparaao
jurdica c noral do Ioncn c da nulIcr. Das
duas una. ou a nolccula da socicdadc
188
duIringuiana, dc cuja nuliiplicaao dcvc sair
ioda a socicdadc, csia condcnada, dcsdc o
nascincnio, a pcrcccr, pois quc dois Ioncns nao
procriarao nunca, ou sao clcs rcprcscniados
cono dois cIcfcs dc fanlia. Mas, ncsic caso,
volianos dc rcpcnic ao singclssino csqucna
fundancnial, quc nos dcnonsira nao a igualdadc
Iunana, nas, cn csscncia, a igualdadc dos
calcas dc fanlia c, cono nada sc pcrgunia con
rcspciio s nulIcrcs, dcnonsira ianlcn o faio
da sulordinaao da nulIcr.
Sinio nuiio icr dc conunicar ao lciior una
noicia dcsagradavcl. nao iardara nuiio quc
icnIanos dc visia csics dois fanosos Ioncns do
Sr. DuIring. Esics dois pcrsonagcns vicran
rcprcscniar, aproinadancnic, no canpo das
rclacs sociais, o ncsno papcl quc aic aqui
csiava dcsiinada aos Ialiianics dos ouiros
nundos, dos quais, aforiunadancnic, ja nos
livranos. Eisic algun prollcna dc ccononia, dc
poliica, cic... para rcsolvcr? Incdiaiancnic sc
pcn cn canpo os nossos dois Ioncns c
rcsolvcn a coisa aionaiicancnic", dc un so
golpc. una dcscolcria nagnfica, original, c
capaz dc criar sisicna", a dcssc nosso filosofo da
rcalidadc! pcna quc o rcspciio vcrdadc nos
olriguc a dizcr quc a dcscolcria nao c
prccisancnic sua! Esscs dois Ioncns dc
cnconcnda sao pairinnios dc iodo o scculo
XVIII. Ja os conIcccnos cn 1754 no Discurso
189
solrc as dcsigualdadcs dos Ioncns", dc J. J.
Fousscau, ondc scja diio cnirc parcnicscs
sc dcnonsira, ianlcn aionaiicancnic, o
conirario do quc o Sr. DuIring afirna. Tornanos
a nos cnconirar con clcs, dcscnpcnIando un
papcl dc rclcvo, na ccononia poliica, dcsdc
Adan SniiI aic Ficardo, cnlora ja nao scjan,
ncssc assunio, conplciancnic iguais, pois quc
ccrccn ofcios difcrcnics gcralncnic os dc
caador c pcscador c irocan cnirc si os scus
produios. Mas o scculo XVIII sc uiiliza, dc un
nodo quasc cclusivo, dcsscs pcrsonagcns, a
iiiulo dc ilusiraao c ccnplo; a originalidadc do
Sr. DuIring consisic cn iornar cssc nciodo
purancnic ilusiraiivo cono nciodo fundancnial
aplicavcl a ioda a cicncia da socicdadc c cono
criicrio para o csiudo dc iodas as nanifcsiacs
Iisioricas. Fcalncnic, a conccpao csiriiancnic
cicnifica solrc coisas c Ioncns" nao podcria scr
nais facil.
Mas, para cirair logo dcpois aiona
fundancnial, scgundo o qual csscs dois Ioncns
c suas rcspcciivas voniadcs sao ioialncnic
idcniicos cnirc si, scn quc ncnIun dos dois
icnIa nada a cigir do ouiro, nao c suficicnic quc
scjan dois Ioncns quaisqucr. Dcvcrao scr dois
arcs Iunanos iao fora dc ioda a rcalidadc, iao
dcspidos dc iodas as condics nacionais,
cconnicas, poliicas, rcligiosas, cisicnics cn
nosso nundo, quc, dc iodas as caracicrsiicas c
190
pcculiaridadcs dc pcssoa c dc sco, nclcs so dcvc
rcsiar o ncro concciio dc Ioncn, dc scr
Iunano. Soncnic assin, podcrao scr
conplciancnic idcniicos". Cono sc vc, nao
csianos prccisancnic dianic dc dois Ioncns,
nas dc dois pcrfciios faniasnas, cvocados por
csic ncsno Sr. DuIring. quc vivc a dcscolrir c a
dcnunciar, por ioda a paric, as rcacs
cspiriiisias". Esscs dois cspcciros sao
naiuralncnic condcnados a fazcr iudo o quc
Ioncn quc os cvocou dclcs cija; c por isso sao
alsoluiancnic indifcrcnics s ouiras coisas do
nundo para as suas nanipulacs ariificiais.
Pcncircnos, un pouco, na aionaiica do Sr.
DuIring. Dizanos quc aquclas duas voniadcs
nada podian cigir dc posiiivo, una da ouira. Sc
una dclas falia a cssc dcvcr c aprcscnia una
cigcncia, cIcgando ncsno a inp-la pcla fora,
cria-sc, cniao, un csiado injusio c, dcsic
csqucna fundancnial, faz o Sr. DuIring dcrivar
a injusiia, a doninaao, a cscravidao, nuna
palavra, ioda a condcnavcl Iisioria dcsdc a
aniiguidadc aic os nossos dias. Enircianio, ja
Fousscau, no csiudo quc ciianos airas, valcndo-
sc caiancnic dc nossos dois Ioncns, provou, dc
nodo aionaiico, jusiancnic o conirario, ou scja,
quc cnirc os dois Ioncns, A" nao podc
cscravizar D" pcla violcncia, a nao scr colocando-
o nuna ial siiuaao quc D" nao possa prcscindir
dc A". Esia conccpao pcca, no cnicndcr do Sr.
191
DuIring, por scr cccssivancnic naicrialisia.
Focalizcnos, pois, cssa ncsna coisa, dc ouiro
nodo. SuponIanos quc dois naufragos, sozinIos
nuna ilIa, coniraian una socicdadc. Suas
voniadcs, sao fornalncnic idcniicas, c anlos
assin o considcran, Mas cnirc os dois socios
cisicn grandcs difcrcnas naicriais. A" c un
Ioncn rcsoluio c cncrgico; D" c indcciso,
indolcnic, prcguioso; A" c inicligcnic, D" c
rciardado. naiural quc, ccdo ou iardc, A"
acalc dc inpor a sua voniadc a D",
princirancnic pcla pcrsuasao c, a scguir, pouco
a pouco, por fora do Ialiio, nas scnprc dc un
nodo livrc c csponianco. Significa a ncsna coisa
quc scjan rcspciiadas ou dcsprczadas as fornas
voluniarias. voluniaria ou nao, a scrvidao c
scrvidao. A acciiaao voluniaria da scrvidao c
cnconirada cn ioda a Idadc Mcdia c, na
AlcnanIa, cIcga ncsno aic a Cucrra dos 30
Anos. Ouando, na Prussia, dcpois das dcrroias dc
1806 c 1807, foi alolida a scrvidao c con cla a
olrigaao inposia ao nolrc fcudal dc zclar pclos
scus sudiios, cn casos dc niscria, cnfcrnidadc
ou vclIicc, dirigiran-sc os canponcscs ao rci
para suplicar quc os dciassc coniinuar cono
scrvos, pois, dc ouiro nodo, qucn iria cuidar
dclcs c anpara-los na niscria? O csqucna dos
dois Ioncns cnccrra, pois, os gcrncs dc
dcsigualdadc c scrvidao, ianio quanio os dc
igualdadc c coopcraao. E cono, alcn disso,
192
dcvcnos, a nao scr quc os condcncnos a pcrcccr,
concclc-los cono calcas dc fanlia, vcrificanos
quc cssc csqucna conicn, alcn do nais, a
cplicaao da cscravizaao Icrcdiiaria.
Mas dcicnos por un noncnio csic assunio
c suponIanos quc nos icnIa convcncido a
aionaiica do Sr. DuIring c quc csicjanos
vcrdadcirancnic cniusiasnados con a alsoluia
cquiparaao das duas voniadcs, con a solcrania
Iunana gcral", con a solcrania do indivduo",
vcrdadciras cprcsscs naravilIosas ao lado das
quais o nico", dc Ma Siirncr, con iodas as
suas propricdadcs, fica olscurccido, cnlora
ianlcn a clc scja dcvida una paric nodcsia da
criaao. Adniianos pois quc sonos iodos
alsoluiancnic iguais c indcpcndcnics. Todos?
Nao, iodos nao. Eisicn, ianlcn, unas
dcpcndcncias lcgiiinas", nas csias nao sc
originan dc razcs lascadas no ccrccio das
duas voniadcs, cono iais, nas nun icrcciro
faior, cono aconiccc, por ccnplo, con as
crianas; ncsias, csic icrcciro faior provcn da
insuficicncia dc sua propria dcicrninaao".
Magnfico! Dcssc nodo, nao sc dcvc luscar
as razcs a quc sc dcvc a dcpcndcncia no
ccrccio dc anlas as voniadcs cono iais. Cono
sc Ia dc luscar a a razao quando jusiancnic a
dcpcndcncia consisic cn cniorpcccr o ccrccio
dc una das voniadcs? Essa razao, dcvc scr
193
cnconirada, cono nos diz o Sr. DuIring, nun
icrcciro faior". Essc icrcciro faior c a insuficicnic
capacidadc dc dcicrninaao concrcia da voniadc
quando sujciia cocrao. O nosso filosofo da
rcalidadc ianio dcla sc disianciou quc, cono
vcnos, conparado con cprcsscs alsiraias c
vazias cono a da voniadc, o conicudo rcal dc
dcicrninaao, propria dcssa voniadc, sc lIc
asscnclIa a un icrcciro faior". Mas, scja o quc
for, o caso c quc a cquiparaao das duas
voniadcs icn ccccs, pois una voniadc nao sc
ajusia ouira, a propria dcicrninaao dc una
dclas c rcconIccida cono insuficicnic. Liniiano-
nos a consignar. rcicirada nuncro un!
Prossiganos. Ali, ondc Ioncn c aninal
fornan una so pcssoa, podc-sc pcrguniar, cn
nonc dc una scgunda pcssoa conplciancnic
Iunana, sc a sua conduia podc, ncsic caso, scr a
ncsna quc icria sido frcnic a pcssoas
cclusivancnic Iunanas, diganos assin...
Concanos por supor duas pcssoas noralncnic
dcsiguais, una das quais icn, dc ccrio nodo, un
pouco do caraicr das lcsias, c, dcssa forna,
crianos un csqucna fundancnial ap1icavcl a
iodas as rclacs quc podcn, dc acordo con cssa
difcrcna, scr cnconirados... cnirc os grupos
Iunanos c dcniro dclcs." E o lciior, sc quiscr,
quc procurc cnicndcr o aiorncniado lilclo quc o
Sr. DuIring aprcscnia ao cnvcrcdar por csia
uliina sada, na qual da volias c nais volias,
194
dcslizando por scndas ioriuosas, cono un
jcsuia, para acalar scnicnciando,
judiciosancnic, aic quc ponio podc o Ioncn
Iunano proccdcr conira o Ioncn lcsiial; aic
quc ponio lIc c liciio cnprcgar conira csic uliino
a nanolra, a asiucia gucrrcira c ncsno os
rccursos da violcncia, do icrror, da nisiificaao,
scn faliar cn nada aos posiulados da noral
inuiavcl.
Assin, a igualdadc ianlcn icrnina ali ondc
duas pcssoas sao noralncnic dcsiguais". Eniao,
para quc cssc csforo iodo no scniido dc rcunir
dois scrcs Iunanos alsoluiancnic idcniicos, sc
salcnos quc nao cisicn duas pcssoas quc
scjan noralncnic iguais? Pois c o Sr. DuIring
qucn nos diz quc a dcsigualdadc consisic cn quc
una dclas c pcssoa Iunana, cnquanio quc a
ouira icn dcniro dc si una qualqucr coisa dc
lcsia. Enircianio, a propria proccdcncia aninal
do Ioncn ja nos indica quc clc nao podc nunca
sc dcsprcndcr ioialncnic da condiao dc lcsia, c
quc, alcn disso, o prollcna da disiinao cnirc a
lcsiialidadc c a Iunanidadc c purancnic
quaniiiaiivo, rcfcrindo-sc apcnas a una difcrcna
dc grau. A classificaao dos Ioncns cn dois
landos niiidancnic disiinios c scparados, o dos
Iunanos c os dos lcsiiais, os lons c os naus, os
cordciros c os lolos, soncnic podc scr adniiida
pcla filosofia da rcalidadc c pclo crisiianisno,
con a difcrcna dc quc csic c nais conscqucnic,
195
pois cria un juiz univcrsal, quc icn a scu cargo a
iarcfa da classificaao dc cada indivduo nun dos
dois grupos. Mas, na filosofia da rcalidadc, qucn
Ia dc scr o juiz univcrsal? Succdcra con cla o
quc cosiuna aconicccr, na praiica, cnirc os
crisiaos, cn quc os picdosos cordcirinIos sc
cncarrcgan da funao, con grandc ciio, cono
salcnos, dc juiz univcrsal dc scus proinos, os
lolos dcsic nundo. A sciia dos filosofos da
rcalidadc, caso fossc fundada algun dia, nao
podcria scr pior, con rclaao a cssc assunio. Mas
isio pouco nos inporia; o quc nos inicrcssa c
ionar noia da conccssao quc acala dc nos fazcr
o ScnIor DuIring dc quc a dcsigualdadc noral
cnirc os Ioncns acala por anular a igualdadc.
Fciirada nuncro dois.
Coniinucnos a lciiura. Sc una pcssoa agc,
rcspciiando a cicncia c a vcrdadc, cnquanio quc
ouira sc dcia lcvar por prcconcciios...
ncccssariancnic, Iavcra cnirc clas algunas
pcriurlacs... Ouando aiingircn un ccrio grau
a lruialidadc ou as icndcncias nalignas do
caraicr, produzir-sc-a forosancnic un cIoquc...
Nao sao apcnas as crianas c os loucos quc
conIcccn ouiras arnas alcn da fora. A
succssao dos grupos naiurais c das classcs
culiurais podc iornar una ncccssidadc inadiavcl
a sulnissao dc cada voniadc dcsviada c Iosiil,
aic sulncic-la aos vnculos colciivos. Ao fazcr ial
coisa, rcspciia-sc cono igualncnic lcgiiina a
196
voniadc alIcia; o quc sc da c quc o scu ccrccio,
colciivo quando Iosiil c prcjudicial, provoca una
conpcnsaao c, sc lIc falian foras, nao faz nais
quc suporiar os cfciios rcflcos, provocados pcla
sua propria injusiia".
Cono vcnos, nao c so a dcsigualdadc noral,
nas ianlcn a dcsigualdadc cspiriiual quc podc
dciiar por icrra a conplcia idcniidadc" das duas
voniadcs, insiaurando o rcino dc una noral quc
jusiifica iodas as infanias praiicadas pclos
Esiados civilizados cn sua cruzada dc rapina
conira os povos nais fracos, aic ncsno as
rcpugnanics faanIas dos russos no Turqucsiao.
Ouando, no vcrao dc 1873, o gcncral Kauffnann
caiu, cono un vcndaval. solrc a irilo iariara dos
jonudas, inccndiou suas icndas, nassacrou.
loa nancira caucasiana", cono rczava a ordcn,
as nulIcrcs c as crianas, invocava clc ianlcn a
ncccssidadc incviiavcl dc sulncicr a voniadc
dcsviada c Iosiil" daquclcs sclvagcns, para
rcduzi-los aos vnculos colciivos", afirnando quc
os ncios posios cn praiica por clc cran os nais
cficazcs para conscguir ial coisa; c ja sc salc,
alcn do nais, quc os fins jusiifican os ncios, O
quc vcrificanos c quc o gcncral conquisiador cra
un pouco ncnos crucl, pois nao lIc ocorria, alcn
dc iudo, rir-sc dos jonudas, cnganando-os con a
falula dc quc, ao cicrnina-los, cono
conpcnsaao", nao fazia nais quc rcndcr
Ioncnagcn sua propria voniadc, acaiando-a
197
cono igualncnic lcgiiina". Ncsic confliio, os
clciios sao ainda, cn uliina insiancia, os
filosofos da rcalidadc, quc dizcn agir dc
confornidadc con a vcrdadc c a cicncia, c quc
porianio sao cIanados a dcfinir o quc qucr dizcr
a supcrsiiao, o prcconcciio, a lruialidadc, o quc
sao as icndcncias nalignas do caraicr c quando c
quc dcvcn scr indicadas a doninaao c a fora
cono ncios dc conpcnsaao. A igualdadc fica
rcduzida, pois, ainda una vcz, nivclaao pcla
fora c a scgunda voniadc dcvc scr cquiparada
princira por ncio dc un aio dc sulnissao,
Fciirada nuncro ircs, quc, nais quc rciirada, c ja
una fuga vcrgonIosa.
Acrcsccniarcnos, cnirc parcnicscs, quc a
frasc scgundo a qual a voniadc alIcia c
sancionada cono igualncnic lcgiina",
jusiancnic por ncio da nivclaao pcla fora, nao
c nais quc una dciurpaao da icoria dc Hcgcl, dc
acordo con o qual o crininoso icn dirciio pcna.
No faio dc vcr inplciio na pcna un dirciio
proprio do crininoso c quc sc rcconIccc c sc
Ionra a csic cono un scr racional". (Filosofia do
Dirciio, 100, noiai.
Acrcdiianos quc isso c suficicnic, Nao c
prcciso scguir passo a passo o Sr. DuIring para a
dcsiruiao gradual dc scu principio dc igualdadc,
iao aionaiicancnic proclanado, dc sua
solcrania Iunana gcral, cic. cic.; c inuiil
198
coniinuarnos a olscrvar quc, cnlora sc
ncccssiicn apcnas dc dois Ioncns para consiruir
a socicdadc, c prcciso, para cdificar o Esiado,
nais un icrcciro, scn o qual para rcsunir dc
un nodo conciso nao sc podcria rcsolvcr
ncnIun prollcna pclo sisicna da naioria c, scn
csia, isio c, scn o donnio da naioria solrc a
ninoria, nao c possvcl concclcr-sc o Esiado. Nao
prccisanos vcr cono, pouco a pouco, vai o Sr.
DuIring navcgando para as aguas iranquilas da
consiruao dc scu Esiado socialiiario do fuiuro,
no qual icrcnos oporiunidadc, nuna nanIa dc
lon icnpo, dc fazcr-lIc una visiia. Dasia-nos o
quc foi diio airas para conprccndcr quc a
conplcia igualdadc cnirc as duas voniadcs fica
liquidada dcsdc o noncnio c no ponio caio cn
quc qualqucr una dclas cIcguc a dcscjar alguna
coisa. Conprccndcnos, dcssc nodo, quc, dcsdc o
noncnio cn quc dcian dc scr voniadcs
Iunanas cono iais c passan a scr voniadcs
rcais, individuais, acalou-sc a igualdadc das
voniadcs dc dois Ioncns rcais c concrcios.
Conprccndcnos quc a infancia, a loucura, o quc
clc cIana dc lcsiialidadc, a suposia supcrsiiao,
os prcconcciios dcnunciados, a prcsunida
incapacidadc dc un lado c o prurido dc
Iunanidadc dc ouiro, o donnio da vcrdadc c
das cicncias, ou scja, quc a nnina difcrcna do
ponio dc visia qualiiaiivo cnirc as duas voniadcs,
ou no iocanic inicligcncia quc as oricnia,
199
jusiifican unc dcsigualdadc quc podc cIcgar aic
a sulnissao. Para quc coniinuar, quando ja o
proprio Sr. DuIring pulvcriza iao radicalncnic,
cn scus proprios fundancnios, o scu cdifcio da
igualdadc?
Mas o faio dc icrnos liquidado a alsurda c
iola consiruao quc o Sr. DuIring cria solrc a
idcia da igualdadc, nao qucr dizcr quc icnIanos
liquidado a propria idcia, quc ocupa un lugar iao
inporianic na icoria, principalncnic a pariir dc
Fousscau, c quc ccrccu iania influcncia na
poliica praiica da Crandc Fcvoluao, c nos
pcrodos quc a scguiran c quc, pcla sua aao
agiiadora, influcncia ainda Iojc o novincnio
socialisia dc quasc iodos os pascs. Analisando o
scu conicudo cicnifico, icniarcnos pr cn
cvidcncia o valor quc icn csia idcia para o
novincnio prolciario.
A crcna dc quc iodos os Ioncns, pclo
sinplcs faio dc sc-lo, icn alguna coisa dc
conun quc os iorna iguais, na proporao cn quc
cisia cssc ponio conun, c naiuralncnic
aniiqussina. Mas o posiulado nodcrno da
igualdadc difcrc radicalncnic dcsia idcia c, pclo
conirario, faz rcssaliar da propria naiurcza,
conun a iodos os Ioncns, dcssa igualdadc dos
Ioncns cono iais, o princpio da cquiparaao
poliica c social dc iodos os scrcs Iunanos, ou,
pclo ncnos, dc iodos os cidadaos dc un Esiado,
200
ou dc iodos os indivduos dc una ncsna
socicdadc. Foi prcciso quc nuiios nilIarcs dc
anos passasscn c, dc faio, passaran, anics quc
aqucla idcia priniiiva da igualdadc rclaiiva
inspirassc, cono un corolario, a idcia da
igualdadc dcniro da socicdadc c do Esiado c
nuiio nais icnpo scria prcciso aic quc csia
dcduao sc inpuscssc cono algo cvidcnic c
naiural. Nas vclIas conunidadcs naiurais,
soncnic sc podia falar dc igualdadc, dc faio,
cnirc os ncnlros da ncsna colciividadc; as
nulIcrcs, os cscravos, os csirangciros, ficavan
ccludos, naiuralncnic, dcsia conunidadc, c
cssa cclusao cra considcrada cono
pcrfciiancnic naiural. Na Crccia c cn Fona, as
dcsigualdadcs cnirc os Ioncns iinIan nuiio
nais fora quc qualqucr forna dc igualdadc. E sc
ocorrcssc a algucn dizcr, cniao, quc os grcgos c
os larlaros, os livrcs c os cscravos, os cidadaos
do Esiado c os csirangciros acolIidos sol a sua
proicao, os cidadaos ronanos c os sudiios dc
Fona (para cnprcgar un icrno gcrali cran
ncrcccdorcs dc un ncsno iraiancnio poliico,
dcvcria cssa pcssoa passar por louca aos olIos
dos aniigos; no Inpcrio Fonano, csias
dcsigualdadcs foran dcsaparcccndo pouco a
pouco, con cccao apcnas da quc scparava os
cscravos dos Ioncns livrcs, surgindo cniao cnirc
csics uliinos aquclc sisicna dc igualdadc
lascado no qual sc dcscnvolvcu o Dirciio
201
Fonano, a nais pcrfciia cprcssao quc sc
conIccc dc un Dirciio cincniado solrc a
insiiiuiao da propricdadc privada. Mas, cnlora
sulsisiissc a disiinao cnirc os Ioncns livrcs c
os cscravos, nao Iavia razao para sc falar dos
corolarios jurdicos dcrivados da igualdadc dc
iodos os Ioncns; aic Ia pouco icnpo, podia-sc
ainda olscrvar csic fcnncno nos Esiados
cscravagisias da Ancrica do Noric.
O crisiianisno rcconIccia apcnas una
igualdadc cnirc os Ioncns. a do pccado original,
igualdadc cssa quc sc cnquadrava pcrfciiancnic
no scu caraicr dc rcligiao dos cscravos c dos
oprinidos. Ao lado dcsia, adniiia no naino a
igualdadc dos clciios, nas nao insisiia a rcspciio
dcsia, a nao scr nuiio nos prinordios da rcligiao.
Os vcsigios da conunidadc dos lcns, con quc
dcfronianos igualncnic, nos princiros icnpos
da nova rcligiao, iinIan a sua origcn nais na
solidaricdadc cnirc os pcrscguidos do quc nuna
vcrdadcira idcia dc igualdadc. Adcnais, a
disiinao cnirc os saccrdoics c os lcigos vcio logo
pr un fin a csic rudincnio dc igualdadc crisia.
A invasao do ocidcnic da Europa pclos gcrnanos
varrcu por varios scculos ioda idcia dc igualdadc,
lcvaniando, pouco a pouco, una Iicrarquia social
c poliica iao conplicada cono aic cniao nao sc
conIcccra; cnircianio, ao ncsno icnpo, a
invasao gcrnanica arrasiava consigo, para o
ncsno novincnio Iisiorico. iodos os pascs do
202
ocidcnic c do ccniro da Europa, criando, pcla
princira vcz, una arca conpacia dc culiura c
solrc csia arca crigindo ianlcn pcla princira
vcz na Iisioria, un sisicna dc Esiados
prcdoninanicncnic nacionais, quc sc
influcnciavan c sc conirapunIan uns aos
ouiros. Foi dcssc nodo quc sc prcparou o icrrcno
para, icnpos nais iardc, scr possvcl falar-sc da
igualdadc Iunana c dos dirciios do Ioncn.
Alcn disso, no lojo da Idadc Mcdia fcudal,
cnirou cn gcsiaao a classc cIanada a
proclanar quando aiingissc a idadc nadura, o
posiulado da igualdadc Iunana nodcrna. a
lurgucsia. A lurgucsia, quc ianlcn cn scus
concos cra apcnas una canada fcudal
inpriniu un grau rclaiivancnic clcvado dc
dcscnvolvincnio indusiria aricsanal c iroca
dc produios dcniro da socicdadc fcudal por
ocasiao dc alcriura dc novas roias nariinas,
cono rcsuliado das grandcs dcscolcrias dos fins
do scculo XV. O concrcio cira curopcu, quc aic
cniao sc rcalizava soncnic cnirc a Iialia c os
porios do Lcvanic, iorna-sc cicnsivo agora
Ancrica c ndia c logo ulirapassa cn
inporiancia o inicrcanlio cnirc nuiios pascs
curopcus c ncsno o concrcio inicrior dcsics
pascs. O ouro c a praia da Ancrica inundaran a
Europa c pcnciraran. cono un acido corrosivo,
cn iodos os poros. fcndas c vacuos da socicdadc
fcudal. Nao lasiava ja a produao aricsanal para
203
colrir as crcsccnics ncccssidadcs; a nanufaiura
ionou posics nos ranos da produao nais
inporianics dos pascs nais adianiados.
Enircianio, csic giganicsco crcscincnio das
condics cconnicas dc vida da socicdadc nao
foi scguido dc pcrio pcla nudana
corrcspondcnic da organizaao poliica. O rcginc
csiaial coniinuava scndo fcudal, cnlora a
socicdadc sc fossc iornando cada dia nais
lurgucsa. O concrcio cn grandc cscala c
principalncnic o concrcio inicrnacional c nais
ainda o concrcio nundial rcqucrcn livrcs
propriciarios dc ncrcadorias, dcscnlaraados
cn scus novincnios, capazcs iodos dc rcalizar
iransacs, dispondo dc un dirciio igual para
iodos, pclo ncnos dcniro dc cada localidadc. A
passagcn do aricsanaio para a nanufaiura
prcssupc a cisicncia dc un ccrio nuncro dc
opcrarios livrcs livrcs, dc un lado. dos
cniravcs grcniais c, dc ouiro, donos dos ncios dc
cplorarcn, por si proprios, a sua fora dc
iralalIo capazcs dc csialclcccr coniraio con o
falricanic, vcndcndo-lIc a sua fora dc iralalIo,
c quc, porianio, scjan capazcs dc coniraiar dc
igual para igual. Finalncnic, a igualdadc c a igual
valorizaao dc iodos os iralalIos Iunanos, na
qualidadc dc nanifcsiacs do iralalIo da
Ioncn, cnconirou a sua nais foric cprcssao.
cnlora inconscicnic, na lci do valor da ccononia
lurgucsa nodcrna, scgundo a qual o valor dc
204
una ncrcadoria sc ncdc pclo iralalIo
socialncnic ncccssario coniido ncla.(5i Mas ali
ondc as condics cconnicas clanavan por
igualdadc dc dirciios c por lilcrdadc, a ordcn
poliica lIcs opunIa, a cada passo, os cniravcs
fcudais c os privilcgios dc classc. Por iodas as
parics sc crguian privilcgios locais, larrciras
alfandcgarias para cada produio, lcis dc cccao
dc iodo o gcncro, prcjudicando o concrcio nao so
dos csirangciros c dos Ialiianics das colnias,
nas aic, nuiias vczcs, dc caicgorias iniciras dos
proprios sudiios do pas; por iodas as parics,
inuncros privilcgios grcniais larravan-lIcs o
caninIo c sc anicpunIan ao dcscnvolvincnio da
nanufaiura. Os conpciidorcs lurgucscs nao
cnconiravan lilcrdadc c igualdadc dc condics
cn ncnIuna paric, c, cnircianio, cssa sua
rcivindicaao cra csscncial c cada vcz nais
prcncnic.
A cnancipaao dos cniravcs fcudais c a
inplaniaao da igualdadc jurdica, pcla aloliao
das dcsigualdadcs do fcudalisno, cran un
posiulado colocado na ordcn do dia pclo
progrcsso cconnico da socicdadc, c quc
dcprcssa alcanaria grandcs proporcs. Enlora
proclanado csic posiulado da igualdadc dc
dirciios no inicrcssc da indusiria c do concrcio,
nao Iavia nais rcncdio scnao iorna-lo cicnsivo
ianlcn grandc nassa dc canponcscs quc,
sulnciida a iodas as nuanas dc vassalagcn,
205
quc cIcgava aic a scrvidao conplcia, passava a
naior paric dc scu icnpo iralalIando
graiuiiancnic nos canpos do nolrc scnIor
fcudal, alcn dc icr dc pagar a clc c ao Esiado
una infinidadc dc iriluios. Posios ncsic
caninIo, nao Iavia ouiro rcncdio para os
lurgucscs scnao cigir ianlcn a aloliao dos
privilcgios fcudais, da iscnao dc inposios para a
nolrcza, dos dirciios poliicos singularcs dc cada
caicgoria social fcudal. E cono a socicdadc nao
vivia nais nun inpcrio nundial cono o ronano,
nas sin dividida nuna rcdc dc Esiados
indcpcndcnics, quc naniinIan cnirc si rclacs
dc igualdadc c iinIan cIcgado a un grau quasc
lurgucs dc dcscnvolvincnio, cra naiural quc
aquclas icndcncias adquirisscn un caraicr gcral,
ulirapassando as froniciras dos Esiados c cra
naiural, porianio, quc a lilcrdadc c a igualdadc
fosscn proclanadas dirciios Iunanos. Para
conprccndcr o caraicr cspccificancnic lurgucs
dc iais dirciios Iunanos, nada nais cloqucnic
quc a Consiiiuiao noric-ancricana, a princira
cn quc sao dcfinidos os dirciios do Ioncn, na
qual, ao ncsno icnpo, sc sanciona a cscravidao
dos ncgros, cniao vigcnic nos Esiados Unidos, c
sc proscrcvcn os privilcgios dc classc, cnquanio
quc os privilcgios dc raa sao saniificados.
Salc-sc, por ouiro lado, quc a lurgucsia,
dcsdc o insianic cn quc sai do cnlriao da
lurgucsia fcudal, insianic cn quc, dc canada
206
fcudal sc convcric cn classc nodcrna, sc vc
ladcada, scnprc c cn iodas as parics,
inscparavclncnic, cono por sua propria sonlra,
pclo prolciariado. E ao novincnio da igualdadc
lurgucsa aconpanIa, ianlcn, cono a sonlra
ao corpo, o novincnio da igualdadc prolciaria.
Dcsdc o insianic cn quc sc proclana o posiulado
lurgucs da aloliao dos privilcgios dc classc,
crguc-sc o posiulado prolciario da aloliao das
proprias classcs posiulado cssc quc adoia
princiro a forna rcligiosa, lascada no
crisiianisno priniiivo, c quc, nais iardc, sc apoia
nas proprias icorias lurgucsas da igualdadc. Os
prolciarios colIcn a lurgucsia pcla palavra. c
prcciso quc a igualdadc cisia nao so na
aparcncia, quc nao sc circunscrcva apcnas
orliia do Esiado, nas quc ionc corpo c
rcalidadc, fazcndo-sc cicnsiva vida social c
cconnica. E, dcsdc quc a lurgucsia franccsa,
solrciudo dcpois da Crandc Fcvoluao, passou a
considcrar cn princira plano a igualdadc
lurgucsa, o prolciariado franccs coloca, passo a
passo, as suas proprias rcivindicacs,
lcvaniando o posiulado da igualdadc social c
cconnica, c, a pariir dcssa cpoca, a igualdadc sc
convcric no griio dc gucrra do prolciariado, c,
nuiio cspccialncnic, do prolciariado franccs.
O posiulado da igualdadc icn, pois, na loca
do prolciariado, una dupla accpao. As vczcs
cono succdcu solrciudo nos princiros icnpos,
207
na gucrra dos canponcscs, por ccnplo, csic
posiulado significa a rcaao naiural conira as
dcsigualdadcs sociais clanorosas, conira o
conirasic cnirc ricos c polrcs, ScnIorcs c scrvos,
faninios c gluics. Esic posiulado da igualdadc
nao c nais quc una cplosao do insiinio
rcvolucionario c soncnic isso c quc o jusiifica.
Ouiras vczcs, no cnianio, nascc cssc posiulado
cono rcaao conira o posiulado dc igualdadc da
lurgucsia c iira dclc nuiias conscqucncias
avanadas, nais ou ncnos caias, scndo
uiilizado cono ncio dc agiiaao para lcvaniar os
opcrarios conira os capiialisias, usando para isso
frascs ionadas dos proprios capiialisias c,
considcrado dcssc aspccio, sc organiza c cai por
icrra cssc posiulado juniancnic con cssa ncsna
lilcrdadc lurgucsa. Tanio nun cono nouiro
caso, o vcrdadciro conicudo do posiulado da
igualdadc prolciaria c a aspiraao dc alcanar a
aloliao das classcs. Oualqucr ouira aspiraao dc
igualdadc quc iransccnda a iais liniics dcslorda,
ncccssariancnic, para o alsurdo. Dcnos ja
alguns ccnplos a csic rcspciio c podcrcnos
cnconira-los cn alundancia quando cIcgarnos
s faniasias solrc o fuiuro, do Sr. DuIring.
Cono vcnos, a idcia da igualdadc, ianio na
sua forna lurgucsa cono na prolciaria, c, por si
ncsna, un produio Iisiorico quc soncnic podia
ionar corpo cn viriudc dc dcicrninadas
condics Iisioricas, as quais, por sua vcz,
208
iinIan por iras dc si un grandc passado. Esia
longc, pois, dc scr una vcrdadc cicrna. E sc
alguna coisa c aiualncnic cvidcnic para o
grandc pullico nun ou nouiro scniido sc,
cono diz Mar, alguna coisa possui ja a
conplcia csialilidadc dc un prcconcciio
popular", nao Ia dc scr dcvido sua vcrdadc
aionaiica, nas por scr rcsuliado da difusao
gcncralizada c da pcrnancnic aiualidadc das
idcias do scculo XVIII. Porianio, sc o Sr. DuIring
podc sc dar ao luo dc colocar os scus dois
Ioncns a vivcr nun plano dc igualdadc, isso sc
da. pura c sinplcsncnic, porquc para o povo,
dcvido a cssc prcconcciio, parccc cssa igualdadc
scr a coisa nais naiural do nundo. Nao
csqucanos quc o Sr. DuIring cIana dc filosofia
naiural sua filosofia, por scr provcnicnic dc
ioda una scric dc coisas quc parcccn a clc
naiuralssinas. Por quc c quc lIc parcccn
naiurais c una coisa quc nao ncrccc a
prcocupaao do Sr. DuIring.
209

Captulo XI
MORAL E DIREITO.
LIBERDADE E NECESSIDADE.

No quc sc rcfcrc aos prollcnas poliicos c
jurdicos, os princpios proclanados ncsic Curso
rcpousan nos nais conscicnciosos csiudos
cspccializados. Porianio, o ponio dc pariida
scra... a naicria dc quc ja iraianos... a cposiao
conscqucnic dos rcsuliados das cicncias jurdicas
c poliicas. Conccci por dcdicar-nc ao csiudo da
jurisprudcncia c nao so consagrci a cla os ircs
anos usuais da prcparaao icorica univcrsiiaria,
cono ainda nais ircs anos da praiica judicial,
ocupados por un consianic csiudo,
principalncnic dcsiinado a aprofundar o scu
conicudo cicnifico... Tanlcn cnfrcniaria
scgurancnic a criica das insiiiuics dc dirciio
privado c suas corrcspondcnics inpcrfcics
jurdicas, con idcniico donnio da naicria, sc
nao csiivcssc ccrio dc conIcccr iodos os ponios
fracos dcsia cspccialidadc, da ncsna forna quc
conIccia os scus ponios forics."
Un Ioncn quc possui iiulos suficicnics
para falar dc si ncsno cn iais icrnos Ia dc nos
infundir, forosancnic, una confiana iliniiada,
210
dcsdc o princiro noncnio, ainda nais sc
conpararnos a sua prcparaao con os csiudos
jurdicos prinarios do Sr. Mar, iao dcscuidados,
scgundo clc ncsno confcssa". A unica coisa quc
nos assonlra c quc una criica s insiiiuics do
dirciio privado, quc sc crguc con iania
scgurana, sc rcduza a cplicar quc a
cicniificidadc da jurisprudcncia... nao c grandc",
quc o dirciio civil posiiivo c a injusiia, pois quc
sanciona a propricdadc lascada na forna c quc o
fundancnio naiural" do dirciio pcnal c a
vingana, afirnaao quc nao prina pcla
novidadc, a nao scr con a roupagcn nsiica do
fundancnio naiural". Os rcsuliados da cicncia
poliica fican rcduzidos s ja conIccidas
ncgociacs cnirc os ircs Ioncns ja conIccidos,
un dos quais, aic agora, vcn ccrccndo a
violcncia solrc os ouiros, dois, alcn do quc, o Sr.
DuIring invcsiiga conscicnciosancnic sc scra o
scgundo ou o icrcciro quc, cn princiro lugar,
iniroduzira a violcncia ou a cscravidao.
Mas, olscrvcnos dc pcrio os conscicnciosos
csiudos cspccializados c o profundo donnio da
cicncia, adquirido por nosso jurisia, duranic os
ircs anos dc praiica judiciaria.
Ouanio a Lassallc, conia-nos o Sr. DuIring,
foi acusado c proccssado cono insiigador dc
icniaiiva dc roulo dc una nalcia", nas nao foi
possvcl una condcnaao judicial, icndo-sc
211
aplicado a cIanada alsolviao dc insiancia, quc
ainda cisiia ncssc icnpo... cssa ncia
alsolviao".
O proccsso Lassallc, a quc sc rcfcrc, foi
julgado cn Colnia, cn 1848, ondc csiava cn
vigor, cono cn quasc ioda a provncia rcnana, o
dirciio pcnal franccs. So para os dcliios c
coniravcncs poliicos cra aplicado, cn caraicr
cccpcional, o dirciio nacional prussiano, aic quc,
cn alril dc 1848, CIanpIauscn aloliu ianlcn
cssa lci dc cccao. O dirciio franccs nao adniic,
dc nodo algun. cssa dcsncccssaria caicgoria do
dirciio prussiano quc sc cIana insiigaao a un
dcliio", ncn ianpouco, cono da sc dcprccndc, a
insiigaao a una icniaiiva dc dcliio. FcconIccc
apcnas a cciiaao ao crinc; c csia, para scr
condcnavcl, dcvc scr rcalizada por ncio dc
prcscnics, proncssas, ancaas, aluso dc
prcsigio ou dc fora, asiucia ou ariifcios
culposos." (Codigo Pcnal, ariigo 60i. O Minisicrio
Pullico, ncrgulIado no dirciio nacional
prussiano, passou por alio, da ncsna forna quc
o Sr. DuIring, solrc a difcrcna csscncial quc
disiinguc o prccciio franccs, concrcio c prcciso,
da confusa inprccisao da norna prussiana, c,
dcssc nodo, prcicndcu cnvolvcr Lassallc nun
proccsso icndcncioso, icndo sado
fragorosancnic dcrroiado. Afirnar quc o dirciio
proccssual franccs, assin cono o prussiano,
adniic una alsolviao dc insiancia, una ncia
212
alsolviao", cigc una audacia quc so sc podc
pcrniiir cn qucn dcsconIccc conplciancnic o
nodcrno dirciio franccs. O dirciio franccs adniic
apcnas, con rclaao ao proccsso pcnal, una
alsolviao, ou una condcnaao nao Ia ncio
icrno.
Podcnos, pois, afirnar, quc o Sr. DuIring
nao podcria aplicar a Lassallc, con o nodo
scguro con quc o faz, csia sua Iisioriografia dc
grandc csiilo", caso iivcssc cn suas naos, ncsno
quc fossc una so vcz, o Codigo dc Napolcao. Nao
icnos ouiro rcncdio scnao concluir quc o Sr.
DuIring ignora, dc nodo alsoluio, o unico
Codigo Civil nodcrno quc sc lascia nas
conquisias sociais da Crandc Fcvoluao Franccsa
c quc iraduz csias conquisias para a linguagcn
jurdica. o nodcrno dirciio franccs.
Nouiro irccIo, quando o Sr. DuIring criica a
insiiiuiao do jurado, inplaniada cn iodo o
coniincnic, dcpois dc sc icr alcrio o prcccdcnic
franccs, c no qual o vcrcdiciun c ionado por
naioria dc voios, iransniic-nos o scguinic
cnsinancnio. Sin, icrcnos dc acciiar ncsno a
idcia, quc nao c scqucr nova na Iisioria, scgundo
a qual, nuna conunidadc pcrfciia, dcvcria scr
considcrada insiiiuiao alsurda una condcnaao
por voios coniradiiorios... Enircianio, cssc nodo
scrio c profundancnic cspiriiual dc cncarar as
coisas Ia dc nos parcccr, forosancnic,
213
inadcquado, cn rclaao s insiiiuics
iradicionais, cono ja aponianos acina, por scr
dcnasiado lon para clas".
O Sr. DuIring coniinua ignorando quc a
unaninidadc dos jurados, nao so nas
condcnacs pcnais, nas ianlcn nas scnicnas
cvcis, c un rcquisiio indispcnsavcl dc acordo
con o dirciio conun inglcs, ou scja, o dirciio
consuciudinario, nao cscriio, quc vcn scndo
aplicado, na Inglaicrra, dcsdc icnpos incnoriais,
pclo ncnos do scculo XIV cn dianic. Un nodo
iao scrio c iao profundancnic cspiriiual dc
concclcr as coisas, cono cssc quc o Sr. DuIring
rcpuia dcnasiado lon para o nosso nundo, icn
sido aplicado na Inglaicrra, a pariir do pcrodo
nais sonlrio da Idadc Mcdia c, dcssc pas, foi, a
scguir, cporiado para a Irlanda, para os Esiados
Unidos da Ancrica c para iodas as suas colnias,
scn quc os conscicnciosos csiudos cspccializados
do Sr. DuIring na naicria lIc iivcsscn rcvclado
ncn una infornaao solrc iais faios. A arca, na
qual c aplicado o princpio da unaninidadc do
jurado, nao so c infiniiancnic grandc, cn
conparaao con o dininuio raio dc aao do
dirciio prussiano, cono cnglola ianlcn un
icrriiorio naior do quc iodos os pascs cn quc o
principio da naioria prcvalccc con rclaao
insiiiuiao do juri. Da sc conclui, pois, quc o Sr.
DuIring ignora conplciancnic nao apcnas o
unico dirciio nodcrno, o dirciio franccs, cono
214
dcnonsira ncsno idcniica inculiura con
rcspciio ao unico dirciio gcrnanico quc sc
dcscnvolvcu aic os nossos dias, csicndcndo-sc
aos quairo canios do nundo, fora dc qualqucr
influcncia ronana. o dirciio inglcs. E c naiural
quc assin scja, pois o proprio Sr. DuIring nos
afirna quc o pcnsancnio jurdico inglcs nao
podcria scr conparado con a disciplina dos
concciios puros dos jurisias classicos ronanos,
forjada dcniro da AlcnanIa". E acrcsccnia. O
quc podcra significar o nundo dc lngua inglcsa
con o analgana pucril dc sua linguagcn, ao lado
dc nosso vigoroso c aniiqussino idiona?" Dasia-
nos rcspondcr a isio con as palavras dc Spinoza.
Ignoraniia non csi arguncniun".
Dcpois da quc acalanos dc cpor, sonos
forados a concluir quc os conscicnciosos csiudos
cspccializados do Sr. DuIring sc rcduziran a ircs
anos dc csforos icoricos consagrados ao Corpus
Juris c ouiros ircs anos dc prcocupacs praiicas
ao nolrc Dirciio Nacional Prussiano. Esiudos
lasianic ncriiorios, scn duvida, c quc sao
suficicnics para un rcspciialilssino juiz disiriial
ou para un scnIor advogado prussiano. Mas
quando sc dcscja criar una filosofia do dirciio
quc scja valida para iodos os nundos c iodos os
icnpos, acIanos quc nao scria dcnais acunular
un pcqucno conIccincnio das insiiiuics
jurdicas dc pascs cono a Frana, a Inglaicrra c
os Esiados Unidos da Ancrica, quc
215
rcprcscniaran na Hisioria, c ainda rcprcscnian,
un papcl lasianic difcrcnic quc o dirciio dcssc
rccanio da AlcnanIa ondc florcscc o dirciio
nacional prussiano. Coniinucnos o canc das
icorias jurdicas do Sr. DuIring.
A piiorcsca ncscla dc dirciios locais,
provinciais c nacionais, quc sc cnirccIocan nas
nais divcrsas dirccs, adquirindo, dc un nodo
capricIoso, ora a forna dc dirciio
consuciudinario, ora a da lci cscriia, rcduzindo
naicrias inporianissinas, nao poucas vczcs,
sinplcs forna csiaiuiaria, csic quadro, nodclo dc
dcsordcn c dc coniradiao, no qual, o concrcio
coniradiz o gcral, c, s vczcs, aic ncsno as
nornas gcrais coniradizcn os prccciios
concrcios, nao c ccriancnic un quadro adcquado
para pcrniiir a algucn a fornaao dc una clara
conscicncia jurdica." Mas, ondc c quc inpcra
cssc quadro dc confusao quc ianio dcsnoricia o
Sr. DuIring? Ouc sailanos, cssa confusao rcina
no ja rcfcrido Dirciio Nacional Prussiano, no qual,
ao lado dc un dirciio nacional, por cina c por
laio dclc, vigora ioda una scric dc dirciios
provinciais c dc csiaiuios locais, conlinados
nalgunas localidadcs con o dirciio conun c con
ouiras conplicacs do ncsno csiilo, nuna
inacalavcl gana dc variavcis rclaiivas, quc
provocan cn iodo o jurisia profissional cssc griio
dc angusiia quc con iania sinpaiia rccolIc aqui
o Sr. DuIring. Mas ncn scqucr prccisa cruzar as
216
froniciras dc sua anada Prussia; lasia-lIc dar
un passciozinIo pclo Fcno para sc convcnccr dc
quc aqui nao cisia, Ia nais da 70 anos, nada
disso quc clc dcscrcvc, scn falar dc ouiros pascs
civilizados cn quc faz nuiio icnpo quc cssc
aniiquado rcginc dcsaparcccu.
Coniinucnos. Dc un nodo ncnos flagranic,
olscrvanos quc a rcsponsalilidadc naiural do
indivduo fica cncolcria pclos juzos c pclos aios
colciivos, sccrcios c, porianio. anninas. dos
irilunais sol a forna dc colcgios ou dc ouiros
orgaos da auioridadc, nos quais sc disfara a
coniriluiao pcssoal dc cada ncnlro." E nouiro
irccIo. No aiual csiado dc coisas, scria
considcrado surprccndcnic c cccssivancnic
rigoroso un posiulado quc nao pcrniiissc quc a
rcsponsalilidadc individual fossc cncolcria ou
disfarada por irilunais colcgiais." Talvcz scja
una noiicia surprccndcnic para o Sr. DuIring. a
dc quc, nos icrriiorios cn quc vigora o dirciio
inglcs, iodos os juizcs do irilunal colcgial sao
olrigados a cniiir dcspacIos c a cpcndcr
individualncnic a sua opiniao cn scsscs
pullicas; c ialvcz sc surprccnda ianlcn quando
soulcr quc os organisnos adninisiraiivos
colcgiais. quc nada icn dc clciivos c dc aiuaao c
voiaao pullicas, sao una insiiiuiao
cnincnicncnic prussiana, dcsconIccida na
naioria dos pascs, razao pcla qual o scu
posiulado acina rcfcrido soncnic podc scr
217
rcpuiado surprccndcnic c cccssivancnic
rigoroso... na Prussia.
A ncsna coisa aconiccc con os scus
lancnios a rcspciio das inironisscs
injusiificadas do riiual rcligioso no nascincnio,
no nairinnio, na noric c nos cnicrros; dc iodos
os pascs civilizados dc ccria cicnsao, iais
lancnios sc aplican soncnic Prussia, c,
ncsno ncsia, ja sc iornan dcsncccssarios dcsdc
a inplaniaao do sisicna do Fcgisiro Civil. Aic
ncsno un Disnarcl foi capaz dc rcsolvcr, Ia
pouco icnpo, por una sinplcs lci, o prollcna
quc o Sr. DuIring nao sonIava quc sc pudcssc
rcsolvcr a nao scr por ncio dc scus planos
socialiiarios" solrc o fuiuro. Na sua qucia a
rcspciio da dcfciiuosa prcparaao dos jurisias
para ccrccr a sua profissao", alias cicnsiva aic
aos funcionarios da adninisiraao", volia a
nariclar a iccla das lancniacs cspccificancnic
prussianas. Tanlcn o anii-scniiisno, icndo ou
nao inporiancia c quc c lcvado a circnos
ridculos, ncrcccndo o cniusiasno do Sr.
DuIring, nos dcnonsira a ncsna qualidadc, sc
nao cspccificancnic prussiana, pclo ncnos
caracicrsiica dc una dcicrninada rcgiao da
Prussia. o Lcsic do Ella.
Con cfciio, csic filosofo da rcalidadc, quc
conicnpla con un dcsprczo solcrano iodos os
prcconcciios c supcrsiics, sc dcia influcnciar
218
profundancnic pclas quincras pcssoais aic o
ponio dc qucrcr qualificar o prcconcciio popular
conira os judcus, Icrdado da lcaiaria ncdicval,
dc prcconcciio naiural" lascado cn
fundancnios naiurais" lanando a scguinic
afirnaao digna dc noia. O socialisno c a unica
fora capaz dc fazcr frcnic a Esiados dc
populaao con una foric ncscla judia." (Esiados
dc ncscla judia! Ouc linguagcn!i
Parccc quc c suficicnic. Todas aquclas
prcicnscs dc crudiao jurdica, sc rcduzcn no
nclIor dos casos vulgarssinos
conIccincnios profissionais dc un vulgarssino
dcnagogo prussiano. E a cicncia jurdica c
poliica, cujos fruios nos sao ofcrccidos,
conscqucnicncnic, pclo Sr. DuIring, sc rcsiringc
ao raio dc aao do dirciio nacional prussiano,
Afora os conIccincnios dc dirciio ronano quc
possui qualqucr profissional do dirciio,
aiualncnic, ncsno na Inglaicrra, a sua cicncia
jurdica liniia-sc sinplcsncnic ao dirciio
nacional prussiano, cssc codigo ilusirado do
dcspoiisno pairiarcal, cscriio nun alcnao quc sc
parccc con o quc aprcndcu o Sr. DuIring, codigo
quc parccc csiar cIcio da cra prc-rcvolucionaria,
pclas suas glorias norais, pclo scu csiilo vago c
pcla falia dc conscicncia jurdica, lcn cono pclos
aoiics quc adoiava cono ncio dc ioriura c cono
pcna. Fora disso, nada rcza confornc a cariilIa
do Sr. DuIring. para clc nao cisic o nodcrno
219
dirciio civil franccs, ncn ianpouco o dirciio
inglcs, con a sua pcculiarssina cvoluao c suas
garaniias dc lilcrdadc pcssoal, dcsconIccidas
csias cn iodo o coniincnic. Una filosofia quc
nao sc dcia liniiar pcla aparcncia dc ncnIun
Iorizonic, nas quc rcvolvc nuna profunda
conoao iodas as icrras c iodos os ccus
inicriorcs c cicriorcs da naiurcza", nao icn
ouiro Iorizonic rcal scnao as froniciras das scis
provncias oricniais do vclIo rcino da Prussia, c,
ianlcn, uns dois ou ircs palnos dc icrra, quc
fican do ouiro lado dcssas froniciras c nos quais
vigora o nolrc dirciio prussiano; fora dcsscs
Iorizonics, nao csircncccn icrras ncn ccus, nao
sc rcvolvc naiurcza alguna cicrior ou inicrior; o
quc soncnic sc agiia c un quadro da nais crassa
ignorancia, con rcspciio ao quc ocorrc no rcsio
do nundo.
Nao c facil falar dc noral c dc dirciio scn
iocar no prollcna do cIanado livrc arlirio, o
prollcna da rcsponsalilidadc Iunana, o
prollcna das rclacs cnirc a ncccssidadc c a
lilcrdadc. En rclaao a csic prollcna, a filosofia
da rcalidadc nos ofcrccc nao apcnas una, nas
duas solucs.
Todas cssas falsas icorias da lilcrdadc
dcvcn scr sulsiiiudas pclo caraicr da rclaao,
cn quc sc fundcn, cono a cpcricncia nos rcvcla,
pariindo, dc un lado, a pcnciraao racional c, dc
220
ouiro, os inpulsos insiiniivos, cono para fornar
una fora inicrncdiaria. A olscrvaao fornccc-
nos os faios fundancniais dcssa cspccic dc
dinanica c podcnos ianlcn calcula-los, con
anicccdcncia, dc una nancira nais ou ncnos
loa, no quc conccrnc ao gcncro c grandcza,
con rclaao ncsno ao quc nao foi olscrvado.
Dcssc nodo, cacn por icrra iodas cssas iolas
figuracs a rcspciio da lilcrdadc inicrior con as
quais sc rcnocran c sc ioriuraran os Ioncns
duranic nilIarcs dc anos, dciando, cn scu
lugar, alguna coisa dc posiiivo c dc uiil para a
organizaao praiica da vida." Dc acordo con cssa
idcia, a lilcrdadc consisic cn quc a pcnciraao
nacional lcva o Ioncn para a dirciia c os
inpulsos irracionais para a csqucrda, fornando
un paralclograno dc foras cn quc o novincnio
rcal iona a dircao da diagonal. A lilcrdadc scria,
pois, a linIa ncdia cnirc a razao c o insiinio,
cnirc a inicligcncia c a irrcflcao, podcr-sc-ia
dcicrninar o grau dc lilcrdadc, cn cada
indivduo, dc nodo cnprico, por ncio dc una
cquaao pcssoal", para dizc-lo cn linguagcn
asironnica. Vanos cnconirar, paginas adianic,
a scguinic afirnaao. Dascanos a
rcsponsalilidadc noral na lilcrdadc, nas csia
significa para nos apcnas a rcccpiividadc do
Ioncn cn rclaao aos novcis conscicnics, cono
rcsuliado da inicligcncia naiural c adquirida.
Todos csics novcis agcn con o caraicr inflcvcl
221
das lcis naiurais, apcsar dc sc pcrcclcr un
possvcl aniagonisno cnirc clcs; c c prccisancnic
con csic caraicr ncccssario c incluiavcl quc
podcnos coniar cono ponios dc apoio para as
alavancas norais."
Essa scgunda dcfiniao da idcia da lilcrdadc,
quc sc cIoca flagranicncnic con a princira, nao
c nais do quc una fraca vulgarizaao da filosofia
Icgcliana. Foi Hcgcl o princiro quc soulc cpor
dc un nodo caio as rclacs cnirc a lilcrdadc c
a ncccssidadc. Para clc, a lilcrdadc nao c ouira
coisa scnao a convicao da ncccssidadc. A
ncccssidadc soncnic c ccga cnquanio nao
conprccndida," A lilcrdadc nao rcsidc, pois,
nuna sonIada indcpcndcncia cn rclaao s lcis
naiurais, nas na conscicncia dcssas lcis c na
corrcspondcnic possililidadc dc projcia-las
racionalncnic para dcicrninados fins. Isio c
vcrdadc nao soncnic para as lcis da naiurcza
cicrior, nas ianlcn para as lcis quc prcsidcn a
cisicncia corporal c cspiriiual do Ioncn. duas
cspccics dc lcis quc podcnos disiinguir, quando
nuiio, cn nosso pcnsancnio. nas quc, na
rcalidadc, sao alsoluiancnic inscparavcis. O
livrc arlirio nao c. porianio, dc acordo con o quc
acalanos dc dizcr, scnao a capacidadc dc
dccisao con conIccincnio dc causa. Assin, pois,
quanio nais livrc, for o juzo dc una pcssoa con
rclaao a un dcicrninado prollcna, ianio nais
niido scra o caraicr dc ncccssidadc dcicrninado
222
pclo conicudo dcssc juzo; ao conirario, a falia dc
scgurana quc, lascada na ignorancia, parccc
cscolIcr, livrcncnic, cnirc un nundo dc
possililidadcs disiinias c coniradiiorias, csia
dcnonsirando, dcssc nodo, jusiancnic a sua
falia dc lilcrdadc, csia assin dcnonsirando quc
sc acIa doninada pclo oljcio quc prcicndc
doninar, A lilcrdadc, pois, c o donnio dc nos
proprios c da naiurcza cicrior, lascado na
conscicncia das ncccssidadcs naiurais; cono ial
c, forosancnic, un produio da cvoluao
Iisiorica. Os princiros Ioncns quc sc
lcvaniaran do rcino aninal cran, cn iodos os
ponios csscnciais dc suas vidas, iao pouco livrcs
quanio os proprios aninais; cada passo dado no
caninIo da culiura c un passo no caninIo da
lilcrdadc. Nos prinordios da Iisioria da
Iunanidadc, rcalizou-sc a dcscolcria quc
pcrniiiu convcricr o novincnio nccanico cn
calor. a produao do fogo pcla fricao; o progrcsso
icn, aiualncnic, cono sua ciapa icrninal, a
dcscolcria quc iransforna, invcrsancnic, o calor
cn novincnio nccanico. a naquina a vapor. E
apcsar do colossal alalo dc lilcriaao quc a
naquina a vapor irouc ao nundo social c quc
aic Iojc ainda nao dcu scqucr a nciadc dc scus
fruios c induliiavcl quc a produao do fogo
pcla fricao, nos icnpos priniiivos, foi supcrior
qucla dcscolcria cono condiao cnancipadora.
O fogo, oliido dcssa forna, foi quc pcrniiiu ao
223
Ioncn o donnio solrc una fora da naiurcza,
cnancipando-o dcfiniiivancnic das liniiacs do
nundo aninal. A naquina a vapor nao podcra
janais rcprcscniar un passo iao giganicsco na
Iisioria do Ioncn, por nais quc aparca, anic
nossos olIos, cono a rcprcscniaao dc iodas
cssas giganicscas foras produiivas a cla
incorporadas c scn as quais nao scria possvcl
insiaurar un rcginc social livrc dc iodas as
difcrcnas dc classc, no qual dcsaparcan as
prcocupacs con rclaao aos ncios dc
sulsisicncia individual c sc possa falar, pcla
princira vcz, dc una lilcrdadc vcrdadcirancnic
Iunana, dc una vida cn Iarnonia con as lcis
naiurais quc conIcccnos. O sinplcs faio dc ioda
a Iisioria anicrior nossa cpoca podcr scr
dcsignada cono a Iisioria do pcrodo quc conca
con a dcscolcria praiica, quc convcric o
novincnio nccanico cn calor c culnina con a
dcscolcria quc iransforna o calor cn novincnio
nccanico, cssc sinplcs faio indica cono c jovcn
ainda a Iisioria Iunana, c ianlcn cono scria
ridculo qucrcr inprinir s nossas idcias aiuais
un caraicr alsoluio.
Mas o Sr. DuIring conprccndc a Iisioria dc
ouiro nodo. Dc nancira gcral, a Iisioria,
concclida cono scndo a Iisioria dos crros, da
ignorancia c da larlaric, da violcncia c da
cscravizaao, c naicria quc rcpugna filosofia da
rcalidadc; para cssa filosofia, a Iisioria,
224
focalizada concrciancnic, sc dividc cn duas
grandcs cpocas, a salcr. 1i do csiado da naicria
idcniica a si ncsno aic a Fcvoluao Franccsa; c
2i da Fcvoluao Franccsa aic o Sr. DuIring.
Ncsic scgundo pcrodo, o scculo XIX coniinua
scndo ainda csscncialncnic rcacionario c, no
icrrcno cspiriiual, cIcga a scr ainda nais (!i
rcacionario do quc o scculo XVIII", apcsar dc ja
irazcr cn suas cniranIas o socialisno c, con
csic, o gcrnc dc un rcnascincnio nuiio nais
podcroso do quc o concclido (!i pclos prccursorcs
c Icrois da Fcvoluao Franccsa". O dcsprczo cn
quc a filosofia da rcalidadc icn ioda a Iisioria
anicrior a csic pcrodo sc jusiifica da nancira
scguinic. Os poucos nilcnios a quc sc podc
rcnoniar a rccordaao Iisiorica, por ncio dc
docuncnios originais, para csialclcccr a
csiruiura da Iunanidadc aic os nossos dias, nao
significan grandc coisa, quando sc pcnsa na scric
dc nilcnios quc ainda csiao por vir... O gcncro
Iunano, considcrado cono un iodo, c ainda
nuiio jovcn, c, quando cIcgar o dia cn quc as
docuncniacs cicnificas rcirospcciivas possan
opcrar con dczcnas dc nilIarcs c nao apcnas
con nilIarcs dc anos, o caraicr cspiriiualncnic
pucril c incipicnic dc nossas insiiiuics icr-sc-a
inposio, indiscuiivclncnic, cono scndo una
Iipoicsc cvidcnic solrc a nossa cpoca, quc scra,
cniao, considcrada cono a nais priniiiva das
aniiguidadcs."
225
Scn nos dcicrnos na configuraao rcalncnic
vigorosa c aniiqussina" dcssa uliina frasc,
icrcnos quc olscrvar duas coisas. En princiro
lugar, cssa priniiivssina aniiguidadc" scra
scnprc, aconica o quc aconicccr, un pcrodo
Iisiorico dc grandc inicrcssc para iodas as
gcracs fuiuras, pois quc consiiiui a lasc dc
iodo o progrcsso posicrior, icndo por ponio dc
pariida a cnancipaao do Ioncn das condics
do rcino aninal c icndo, por conicudo, a
supcraao dc dificuldadcs iao grandcs cono
janais voliarao a sc conirapor ao Ioncn
associado do fuiuro. En scgundo lugar, o
cancclancnio dc ioda cssa priniiivssina
aniiguidadc, cn rclaao qual os fuiuros
pcrodos Iisioricos, quc nao sofrcrao
coniraposiao dos diqucs das ncsnas
dificuldadcs c olsiaculos, proncicn nuiios
iriunfos cicnificos, iccnicos c sociais iao
difcrcnics, cssc cancclancnio c, logo princira
visia, un nodo lrilIanicncnic cscolIido para sc
podcr diiar nornas aos scculos fuiuros por ncio
dc vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis, dc vcrdadcs
inuiavcis c dc conccpcs lascadas no
conIccincnio das coisas aic as suas razcs,
dcscolcrias no csiudo da infaniilidadc c da
incipicncia cspiriiual dc nosso scculo, iao
airasado" c rcirogrado". prcciso quc sc scja
un FicIard Wagncr filosofo cnlora scn o
ncsno ialcnio para nao sc conprccndcr quc
226
iodos os dcsprczos, quc sc cosiunan lanar
solrc a Iisioria Iunana anicrior aos nossos dias,
acalan por sc voliar, ncccssariancnic, conira o
proprio rcsuliado final dc suas invcsiidas, a
cIanada filosofia da rcalidadc.
Un dos capiulos nais cloqucnics dcssa nova
cicncia radical c o quc iraia da individualizaao c
da poicnciaao do valor da vida. No dccorrcr dc
ircs capiulos iniciros vcnos fluir, aos lorloics,
cn fluos irrcsisivcis, scnprc os ncsnos lugarcs
conuns, vcsiidos dc roupagcns oracularcs.
Liniiar-nos-cnos, pois, infclizncnic, a ofcrcccr
aos nossos lciiorcs, apcnas un par dc loics
cono anosira dc ioda cssa riqucza.
A csscncia profunda dc iodas as scnsacs,
c, porianio, dc iodas as fornas suljciivas dc
vida, rcpousa na difcrcna dc csiados... Mas con
rclaao vida nicgra (!i podc-sc afirnar
sinplcsncnic (!i quc o quc calia a scnsaao dc
vida c dcscnvolvc os inpulsos dccisivos nao c a
inolilidadc, nas, sin, a passagcn dc una
siiuaao dc vida para ouira... O csiado quasc
idcniico a si ncsno, incric por assin dizcr, cono
quc cn cquillrio, nao significa nada dc
inporianic qualqucr quc scja o caraicr con quc
sc aprcscnic, cono una prova dc vida... O Ialiio
c a assinilaao, por assin dizcr, acalan por
convcricr-sc cn algo conplciancnic indifcrcnic,
quc nao sc difcrcncia cn grandc coisa da noric.
227
En rcsuno, nanifcsiar-sc cono una cspccic dc
rcaao ncgaiiva dc vida, a ioriura do icdio...
Nuna vida csiagnada, dcsaparccc, para os
indivduos cono para os povos, ioda a paiao c
iodo o inicrcssc pcla cisicncia. A nossa lci da
difcrcna cplica iodos csscs fcnncnos".
vcrdadcirancnic incrvcl a rapidcz con quc
o Sr. DuIring salc pr cn praiica as suas
concluscs auicniicancnic originais. Nas linIas
anicriorcs, a filosofia da rcalidadc foi cplicada
pclo lugar conun dc quc o friccionancnio
consianic dc un ncsno ncrvo ou a rcpciiao dc
un ncsno friccionancnio acala por faiigar a
qualqucr ncrvo c a qualqucr sisicna ncrvoso.
Assin, cn circunsiancias nornais, inpc-sc una
inicrrupao ou una nudana das rcacs
ncrvosas, lugar conun cssc, quc c cnconirado,
Ia ja nuiios anos, cn qualqucr nanual dc
fisiologia c quc qualqucr pcssoa conIccc por
cpcricncia propria; nas apcnas foi rcvcsiida
cssa vclIa vulgaridadc pclo nisicrioso posiulado
dc quc a csscncia profunda rcsidc na difcrcna
dos csiados, da qual cncrgc insianiancancnic a
nossa lci da difcrcna". E cssa lci da difcrcna
cplica pcrfciiancnic" ioda una scric dc
fcnncnos quc nao sao, por sua vcz, nais quc
ouiros ianios ccnplos c ilusiracs dc cono sao
agradavcis as variacs na uiilizaao da cada
ncrvo, faio cssc quc nao ncccssiia dc
dcnonsiraao ncn para a nais vulgar
228
inicligcncia dc filisicu c nao adquirc ncn un
aiono dc clarcza pclo faio dc icr sido invocada
cn scu apoio cssa prcicnsa lci da difcrcna.
Nao sc pcnsc quc con isso csgoianos a
radicalidadc dc nossa lci da difcrcna". A
graduaao das idadcs c as nudanas nas
siiuacs da vida, quc dcla dcrivan, forncccn un
ccnplo, lcn ao nosso alcancc, para ilusirar o
nosso princpio da difcrcna. A criana, o
adolcsccnic, o noo, o Ioncn, nao
cpcrincnian a fora dc suas rcspcciivas
scnsacs dc vida, qucr cn cada csiado fio cn
quc sc cnconiran, qucr nas cpocas dc iransiao
dc un para ouiro csiagio." Mas, coniinua ainda.
Nossa lci da difcrcna podc icr una aplicaao
ainda nais rcnoia quando sc icn cn conia o faio
dc quc a rcpciiao do fcnncno ja cpcrincniado
ou rcalizado nao ofcrccc cncanio algun".
Dcicnos ao lciior quc iirc, por si ncsno, as
suas concluscs, solrc o rcnaic oracular cn quc
vao culninar iodas cssas profundas c radicais"
afirnacs. Nao c dc csiranIar quc, ao icrninar o
livro, possa o Sr. DuIring cclanar, con un ar
dc iriunfo. Para a aprcciaao c a poicnciaao do
valor da vida, a lci da difcrcna icvc un caraicr
dccisivo, ianio praiica cono icoricancnic".
Dccisivo nao so para cssc cfciio, nas ianlcn
para a aprcciaao quc faz o Sr. DuIring do nvcl
cspiriiual dc scu pullico. pclo visio, clc paric do
229
suposio dc quc iodos os scus lciiorcs sao uns
asnos ou uns ncniccapios.
Un pouco nais adianic, vanos cnconirar as
scguinics rcgras, ciraordinariancnic praiicas,
dc vida. Os ncios para inccniivar o inicrcssc
gcral pcla vida" (lcla nissao para filisicu ou para
qucn dcscja cIcgar a sc-loi, consisicn cn
dciar quc sc dcscnvolvan ou sc sulsiiiuan uns
aos ouiros os inicrcsscs concrcios, por assin
dizcr clcncniarcs, dc quc sc conpc a vida ioial,
icndo cono lasc os scus pcrodos naiurais.
Sinuliancancnic, dcniro dc un ncsno csiado,
dcvcra ianlcn scr uiilizada a gradaao na scric
dos apciiics laios c faccis dc saiisfazcr, aic as
cnocs nais alias c dc cficacia nais duradoura,
dc nodo a cviiar quc sc produzan lacunas dc
una ioial auscncia dc inicrcssc. Alcn disso, iudo
dcpcndcra dc sc prccavcr conira a icndcncia das
icnscs, quc sc produzcn naiuralncnic ou no
curso nornal da cisicncia social, sc acunularcn
ou crcsccrcn dc un nodo arliirario ou a
icndcncia dc una alcrraao invcrsa, a dc sc
saiisfazcr ncnor rcaao inpcdindo dcssc nodo
o dcscnvolvincnio dc un apciiic capaz dc causar
un prazcr. A olscrvaao do riino naiural c, ncsic
cono nouiros casos, a condiao prcvia quc
dcicrnina o novincnio consianic c airaiivo. Nao
dcvcnos ianpouco nos propor o oljciivo
irrcalizavcl dc anpliar os cncanios dc una
siiuaao qualqucr alcn dos liniics narcados pcla
230
naiurcza ou pclas circunsiancias, cic. cic." O
Ioncn Ioncsio, quc acciiar cono norna dc vida
iodos csscs oraculos solcncs con quc o
pcdaniisno caviloso dc un filisicu rcvcsic as
nais dcsconcas vulgaridadcs, nao icra quc sc
quciar, ccriancnic, dc lacunas conplciancnic
dcsprovidas dc inicrcssc" pois gasiara iodo o scu
icnpo para prcparar c pr cn ordcn os scus
prazcrcs olcdcccndo a csia rccciia c nao lIc
rcsiara, scqucr, un ninuio livrc para os proprios
gozos.
prcciso vivcr a vida, a vida nicgra. O Sr.
DuIring nos prolc apcnas duas coisas. a
inundcic c o uso do ialaco" c as lclidas c
alincnios quc provocan scnsaao dc nojo ou
conicn qualqucr ouira qualidadc coniraria s
scnsacs dclicadas". Mas cono, no scu curso dc
ccononia, o Sr. DuIring dcdica una scric dc
diiiranlos dcsiilaao dc aguardcnic, dcvcnos
por isso cnicndcr quc a sua proiliao nao c
cicnsiva a csias lclidas, nas soncnic ao vinIo
c ccrvcja. Prolc-nos, ianlcn, o uso da carnc c
cssa proiliao clcva a filosofia da rcalidadc
quclas aliuras cn quc sc colocou, cn scu
icnpo, con ianio ciio. Cusiavo Sirouvc. nas
aliuras da nais pura fuiilidadc. Adcnais, podia o
Sr. DuIring scr un pouco nais lilcral no quc sc
rcfcrc aos cspiriiuosos. Un Ioncn quc
rcconIccc quc nao podc cnconirar ainda a ponic
cnirc a csiaiica c a dinanica, dcvia icr razcs dc
231
solra para julgar con ccria lcncvolcncia a un
polrc dialo, quc, icndo dolrado o coiovclo nais
do quc podia, lusca ianlcn, cn vao, a ponic
cnirc a dinanica c a csiaiica.
232

Captulo XII
DIALTICA.
QUANTIDADE E QUALIDADE

A princira c nais inporianic das icscs solrc
as propricdadcs logicas fundancniais do scr
rcfcrc-sc cclusao da coniradiao. O
coniradiiorio c una caicgoria quc soncnic podc
ocorrcr nuna conlinaao cspcculaiiva, nas
nunca na rcalidadc. Nao cisicn coniradics
nas coisas, ou, diio dc ouiro nodo, a coniradiao
posia na rcalidadc c o cunulo do alsurdo... O
aniagonisno dc foras quc sc ncdcn unas s
ouiras cn dcicrninado scniido c, inclusivc, a
forna fundancnial dc iodas as acs na
rcalidadc do nundo c dos scrcs quc nclc
Ialiian. Mas csia divcrgcncia cnirc as difcrcnics
dirccs dc fora dos clcncnios c dos indivduos,
nao sc concilia, dc nodo algun, con a idcia dc
alsurdos coniradiiorios... Podcno-nos, scniir,
ncsic ponio, saiisfciios por podcr dcsfazcr, con
una inagcn clara do vcrdadciro alsurdo quc
rcprcscnia a coniradiao na rcalidadc, a ncvoa
quc parccc lcvaniar-sc dos prcicndidos nisicrios
da logica, dcnonsirando a inuiilidadc do inccnso
quc sc gasiou, aqui c ali, cn Ioncnagcn ao
233
fciicIc dc larro da dialciica da coniradiao,
grosscirancnic ialIado c lurilado na
csqucnaiica dos aniagonisnos do nundo".
isso, nais ou ncnos, iudo o quc o Curso dc
Filosofia nos diz solrc a dialciica. Na sua Hisioria
Criica, o Sr. DuIring focaliza, dc un nodo
conplciancnic difcrcnic, a dialciica da
coniradiao c ncla, principalncnic, a douirina dc
Hcgcl. Na logica Icgcliana, ou nclIor, na icoria
do Logos, o coniradiiorio nao rcsidc no
pcnsancnio, quc, por sua propria naiurcza, so
podc scr rcprcscniado cono funao suljciiva c
conscicnic, nas quc cisic oljciivancnic c podc
scr apalpado, diganos, dc un nodo corporal, nas
coisas c nos proprios fcnncnos; ou scja, o
conira scnso nao c dc faio una conlinaao
inpossvcl dc pcnsancnios, nas sin una
poicncia rcal. A rcalidadc do alsurdo c o princiro
ariigo dc fc na unidadc Icgcliana da logica c da
falia dc logica... Ouanio nais coniradiiorio, nais
vcrdadciro, ou nclIor, quanio nais alsurdo,
nais vcrossnil. Esia naina, quc ncn scqucr c
nova, pois provcn da icologia da rcvclaao c da
nsiica, c a cprcssao pura c sinplcs do
cIanado principio dialciico."
A idcia coniida ncsscs dois irccIos ciiados
podc scr rcsunida pcla afirnaao dc quc a
coniradiao c o alsurdo c quc, porianio, nao
podc sc dar no nundo da rcalidadc. Con cfciio,
para qucn sc ufana dc possuir un sadio scnso
234
conun csia icsc icra a ncsna fora dc cvidcncia
quc icria sc disscsscnos quc una rcia nao podc
scr curva, ncn una curva podc scr rcia.
Enircianio, o calculo difcrcncial, apcsar dc iodos
os proicsios do sadio scnso conun, cquipara, cn
ccrias circunsiancias, as rcias s curvas,
aiingindo, assin, rcsuliados quc janais podcrian
scr alcanados sc os naicnaiicos conungasscn
con o prcsunoso c sadio scnso conun cn
considcrar cono alsurda a idcniidadc da curva c
da rcia. Considcrando-sc o papcl dc suna
inporiancia quc a cIanada dialciica da
coniradiao icn dcscnpcnIado na filosofia,
dcsdc os grcgos aniigos aic os filosofos aiuais,
ncsno un advcrsario un pouco nais foric do
quc o Sr. DuIring scniir-sc-ia na olrigaao dc
lanar conira cla arguncnios quc nao fosscn
apcnas una afirnaao c unas ianias injurias.
Ccriancnic, dcsdc quc nos liniicnos a
focalizar as coisas cono sc fosscn csiaiicas c
incrics, conicnplando-as isoladancnic, cada
una dc pcr si, no icnpo c no cspao, nao
dcscolrircnos ncsias coisas ncnIuna
coniradiao. Enconirar-nos-cnos con
dcicrninadas propricdadcs, unas conuns c
ouiras difcrcnics c aic ncsno coniradiiorias
cnirc si, nas quc nao cnccrran una coniradiao
vcrdadcira una vcz quc csia sc cnconira
disiriluda cnirc divcrsos oljcios. Nos liniics
dcsia zona dc olscrvaao podcnos aplicar o
235
nciodo vulgar da nciafsica scn ncnIun pcrigo.
Mas a coisa c difcrcnic sc quiscrnos focalizar os
oljcios dinanicancnic, aconpanIando-os cn
sua nolilidadc, vcndo-os iransfornar-sc, vivcr, c
influir uns solrc os ouiros. Ao pisar ncsic
icrrcno, caircnos incdiaiancnic nuna scric dc
coniradics. O proprio novincnio, por si
ncsno, c una coniradiao; o dcslocancnio
nccanico dc un lugar para ouiro soncnic podc
scr rcalizado por csiar un corpo, ao ncsno
icnpo, no ncsno insianic, nun c nouiro lugar c
ianlcn pclo faio dc csiar c nao csiar o corpo ao
ncsno icnpo no ncsno local. A succssao
coniinua dc coniradics dcssc gcncro, ao ncsno
icnpo fornadas c solucionadas, c prccisancnic o
quc consiiiui o novincnio.
Tcnos, pois, dianic dc nos, una coniradiao
quc cisic oljciivancnic c quc podc scr
apalpada, diganos, dc un nodo corporal, nas
coisas c nos proprios fcnncnos". Ouc diz a csic
rcspciio o Sr. DuIring? O Sr. DuIring afirna
quc, aic Iojc, na nccanica racional nao sc
cnconira ncnIuna ponic quc liguc o csiriiancnic
csiaiico c o dinanico". O lciior, finalncnic,
pcrcclcra agora o quc csia oculio por dciras
dcssa frasc da prcdilcao do Sr. DuIring c quc sc
rcsunc no scguinic. A inicligcncia quc so salc
pcnsar nciafisicancnic nao podc, dc nodo
algun, passar da idcia do rcpouso idcia do
novincnio, porquc o olsiaculo da coniradiao
236
lIc larra o caninIo. Para os quc assin pcnsan,
o novincnio c, cono coniradiao, alguna coisa
dc ioialncnic inconcclvcl. E ao afirnar quc o
novincnio c inconcclvcl da cono rcconIccida,
scn qucrcr, a cisicncia dcssa coniradiao,
rcconIcccndo, porianio, a cisicncia dc una
coniradiao quc sc cnconira oljciivancnic nas
coisas c nos fcnncnos c, alcn disso, quc csia
coniradiao c una fora cfciiva.
E, sc o sinplcs novincnio nccanico, a
sinplcs nudana dc un para ouiro lugar,
conicn una coniradiao, suponIa-sc cniao a
scric dc coniradics quc csiarao coniidas nas
fornas supcriorcs dc novincnio da naicria, c,
cn pariicular, na vida organica c na sua
cvoluao. Vinos airas quc a vida consisic,
prccisancnic, csscncialncnic, cn quc un scr c,
no ncsno insianic, clc ncsno c ouiro. A vida
nao c, pois, por si ncsna, nais quc una
coniradiao cnccrrada nas coisas c nos
fcnncnos, c quc sc csia produzindo c rcsolvcndo
inccssanicncnic. ao ccssar a coniradiao, ccssa a
vida c solrcvcn a noric. Vinos ianlcn cono,
no proprio nundo do pcnsancnio, nao
podcranos csiar livrcs dc coniradics, cono,
por ccnplo, a coniradiao cnirc a capacidadc dc
conIccincnio do Ioncn, iliniiada inicriorncnic
c a sua cisicncia rcal, no scio dc un conjunio dc
Ioncns, cujo conIccincnio c liniiado c finiio
cicriorncnic. Essa coniradiao, no cnianio, sc
237
rcsolvc na succssao infiniia, pclo ncnos para
nos, das gcracs, nun progrcsso iliniiado.
Cono ja vinos, una das lascs fundancniais
das naicnaiicas supcriorcs c, prccisancnic, a
coniradiao, quc consisic cn cquiparar, cn
ccrias circunsiancias, as rcias s curvas. Una
ouira coniradiao das naicnaiicas supcriorcs c a
quc sc olscrva quando sc cruzan duas linIas;
csias, na disiancia dc cinco ou scis ccninciros
do ponio dc inicrscao, sc iornan linIas
paralclas, quc, por nais quc sc prolongucn, aic o
infiniio, nao sc Iao dc cnconirar. Enircianio, c
por csias coniradics c por ouiras, ainda nais
accniuadas, nao so quc sc cnconiran rcsuliados
caios, cono ianlcn sc alcanan rcsuliados
pcrfciiancnic inccquvcis nos liniics das
naicnaiicas infcriorcs.
Nao nos c ncccssario, iodavia, sair dos
quadros liniiados dcsias naicnaiicas infcriorcs,
para cnconirar coniradics cn iodos os
icrrcnos. Nao Ia una coniradiao, por acaso, no
faio dc quc una raiz dc A scja una poicncia dc A,
c, ainda nais, quc cnconircnos. ?
Nao Ia una coniradiao no faio dc quc una
grandcza ncgaiiva nao possa scr quadrado dc
ncnIuna ouira, cnlora ioda grandcza ncgaiiva
nuliiplicada por si ncsna dc un quadrado
posiiivo? A raiz quadrada dc ncnos un (- 1i c,
238
pois, nao soncnic una coniradiao, nas
sinplcsncnic una coniradiao alsurda, un
vcrdadciro conira-scnso. Enircianio, c, cn
nuiios casos, o rcsuliado ncccssario dc una
opcraao naicnaiica caia; c ncsno, ondc
csiarian as naicnaiicas, ianio as clcncniarcs
cono as supcriorcs, sc lIcs fossc proilido opcrar
con a raiz quadrada dc ncnos un?
As proprias naicnaiicas, ao iraiar das
opcracs solrc grandczas variavcis, pcnciran no
icrrcno dialciico, c c significaiivo o faio dc quc foi
o filosofo dialciico Dcscarics qucn lcvou csic
progrcsso ao canpo das naicnaiicas. Pois lcn;
a rclaao quc cisic cnirc as naicnaiicas das
grandczas variavcis c as dc grandczas invariavcis,
c a ncsna quc ncdcia cnirc a logica dialciica c a
nciafsica. Isso nao inpcdc, dc nodo algun, quc
a grandc naioria dos naicnaiicos nao acciic a
dialciica fora dcsscs liniics c nao poucos dclcs
coniinucn a scrvir-sc dos nciodos oliidos pclo
nciodo dialciico, nancira aniiga, liniiada c
nciafsica.
Podcranos dcicr-nos a caninar nais dc
pcrio o aniagonisno dc foras do Sr. DuIring c a
csqucnaiica aniagnica do nundo, sc, solrc cssc
assunio, clc nos ofcrcccssc alguna coisa a nais
quc sinplcs frascs. Dcpois dc as icr fornulado,
nao salc o nosso auior aprcscniar cssc
aniagonisno cn aao, ncn una so vcz, na
239
csqucnaiica do nundo, ncn na filosofia da
naiurcza. Esia c a naior prova dc quc o Sr.
DuIring nada salc fazcr dc posiiivo con csia
forna fundancnial dc iodas as acs na
cisicncia do nundo c dos scrcs quc o Ialiian".
Ouando sc icn conIccincnio dc cono sc rcduziu
a icoria do scr" dc Hcgcl a csia vulgaridadc dc
foras quc sc novincnicn cn dircao
dcicrninada, nas nao por un proccsso dc
coniradics. o nclIor quc sc icn a fazcr c cviiar
cuidadosancnic qualqucr aplicaao dc un ial
lugar conun.
Un ouiro prcicio cn quc sc apoia o Sr.
DuIring para dar vazao sua colcra aniidialciica
c O Capiial dc Mar. Falia dc logica naiural c
inicligvcl, quc scrvc para cvidcnciar os lalirinios
c aralcscos dc idcias rciorcidancnic dialciicas...
Ao irccIo quc icnos cn nossa frcnic dcvc scr
aplicado o princpio dc quc, cn ccrios casos c
ncsno dc nodo gcral, (!i cn confornidadc con o
conIccido prcconcciio filosofico, dcvc cnconirar-
sc o iodo cn cada una das coisas c cada una
das coisas dcvc scr cnconirada no iodo c, dc
acordo con csia idcia dc nisiura c confusao,
iudo c, cn uliina analisc, uno." Isso qucr dizcr
quc, pcncirando no conIccido prcconcciio
filosofico", o Sr. DuIring podc prcvcr con
alsoluia scgurana qual scra o fin" dc ioda a
filosofia cconnica narisia, c, porianio, qual o
conicudo dos rcsianics voluncs dc O Capiial faz
240
cssa dcclaraao scic linIas dcpois dc icr afirnado
quc cnircianio, nao Ia rcalncnic ncnIuna
nancira dc sc salcr o quc vira dc faio, falando
cono Ioncn c cono alcnao, nos dois voluncs."
Nao c a princira vcz quc as olras do Sr.
DuIring sc vccn includas cnirc as coisas" cn
quc o coniradiiorio cisic oljciivancnic c podc
scr apalpado, diganos, dc un nodo corporal".
Isso nao inpcdc, cnircianio, dc prosscguir nun
ion iriunfal. dc sc cspcrar, iodavia, quc a
vcrdadcira logica iriunfara solrc a sua
caricaiura... O ar douioral c a lanalizaao dos
nisicrios dialciicos nao icniarao quclcs quc
conscrvan un pouco dc scnso conun c nao sc
dcian cnvolvcr por cssas algaravias dc
pcnsancnio c dc csiilo... Na agonia dcsics
uliinos rcsios das ioliccs dialciicas, pcrdcrao
csics proccssos dc nisiificaao, a sua cnganosa
influcncia... c ja ningucn sc considcrara olrigado
a sc aiorncniar na procura dc una profunda
salcdoria la ondc, una vcz posio a nu o nuclco
dc iodas cssas ariinanIas rciorcidas,
cnconirarcnos, na nclIor das Iipoicscs,
vcsigios dc icorias vulgarcs ou, cniao, lugarcs
conuns... alsoluiancnic inpossvcl rcproduzir
os lalirinios (dc Mari rcfcrcnics icoria do
Logos, scn quc sc icnIa dc prosiiiuir a logica
vcrdadcira". O nciodo dc Mar consisic cn
rcalizar nilagrcs dialciicos, para pasno dos scus
crcnics", cic., cic.
241
Tanlcn aqui sc cogiia dc analisar a caiidao
ou a falsidadc dos rcsuliados cconnicos a quc
cIcgan as invcsiigacs dc Mar, nas apcnas sc
analisa o nciodo dialciico por clc aplicado. Podc-
sc lcn afirnar quc a naioria dos lciiorcs dc O
Capiial concaran so agora a ionar
conIccincnio do quc na rcalidadc lcran, graas
ao Sr. DuIring. E, cnirc csscs lciiorcs, sc
cnconira o proprio Sr. DuIring quc, cn 1867
(Erganzungsllaiicr, III, cadcrno 3i podc, iodavia,
fazcr un rcsuno dcsic livro, rclaiivancnic
racional para un pcnsador dc scu calilrc, scn sc
scniir na olrigaao dc iraduzir o dcscnvolvincnio
da olra dc Mar cn icrnos duIringuianos, cono
agora acrcdiia indispcnsavcl. Enlora ja naqucla
cpoca incorrcssc no dcslizc dc confundir a
dialciica narisia con a Icgcliana, nao iinIa
ainda pcrdido por conplcio a capacidadc dc
disiinguir o nciodo dos rcsuliados conscguidos
por ncio dclc, ncn ianpouco o don dc
conprccndcr quc, para rcfuiar dc un nodo
concrcio csics rcsuliados, nao lasia lanar por
icrra, dc un nodo gcral, o nciodo.
Mas a vcrdadcira surprcsa quc nos iinIa
rcscrvado o Sr. DuIring c a dc quc, do ponio dc
visia narisia, cn uliina analisc iudo c uno",
ou scja, quc, para Mar, por ccnplo, capiialisias
c opcrarios assalariados, rcgincs dc produao
fcudal, capiialisia c socialisia, iudo c uno" c
acalanos, no fin dc conias, por concluir quc
242
Mar c o Sr. DuIring sao ianlcn uno c o
ncsno. Para nao cair cn ial iolicc c cn
scnclIanic sinplisno, nao icnos nais quc un
caninIo, quc c o dc supor quc, pronunciando a
palavra dialciica", o Sr. DuIring sc vc
iransporiado auionaiicancnic para un csiado
dc irrcsponsalilidadc, no qual, pariindo dc una
idcia dc lallurdia c confusao, acala por acIar
quc iudo c a ncsna coisa, parcccndo-lIc quc c
un iodo" iudo quanio diz c faz.
Tcnos a una prova do quc o Sr. DuIring
cIana o ncu grandioso scniido Iisiorico" ou,
cono diz nouira paric, o proccsso sunario quc
ajusia conias con a cspccic c con o iipo scn,
cnircianio, sc dignar a dcsccr aic prcsiar
Ionrarias ao quc Hunc cIanava a plclc crudiia,
pondo a nu a sua ignorancia con una
ninuciosidadc nicroscopica"; csic proccsso quc c
no nais alio c nais nolrc dos csiilos, o unico
adniiido pclos inicrcsscs da vcrdadc plcna c quc
c conpaivcl con os dcvcrcs para con o pullico
nao arrcgincniado". A vcrdadc c quc o grandioso
scniido Iisiorico c cssa liquidaao sunaria dc
conias con a cspccic c con o iipo" sao lasianic
cnodos para o Sr. DuIring pois lIc pcrniicn
dcsprczar, cono nicroscopicos c nulos, iodos os
faios concrcios, cinindo-sc do dcvcr dc provar
alguna coisa para sc liniiar a consiruir frascs
gcrais c lanar afirnacs c palavras visiosas.
Alcn disso, cssc proccsso icn a vaniagcn dc nao
243
forncccr ao advcrsario qualqucr prcicio naicrial,
nao lIc dciando, porianio, a ncnor possililidadc
dc rcfuiaao quc nao scja a dc lanar, por sua
vcz, unas ianias afirnacs sunarias c
grandiosas, pcrdcndo-sc cn frascs gcrais c
rcspondcndo s palavras do Sr. DuIring con
ouiras ianias palavras visiosas, quc c o quc sc
podc dizcr dcvolvcr a pcloia; nas csic proccsso
nao csia no gosio dc iodos. Dcvcnos por isso
soliciiar ao Sr. DuIring quc, cccpcionalncnic,
alandonc o scu csiilo alio c nolrc para nos
ofcrcccr, ao ncnos, dois ccnplos dos crros cn
quc incorrc Mar cn sua rcprovavcl icoria do
Logos.
Cono c cnico, por ccnplo, o apclo idcia
nclulosa c confusa dc Hcgcl, dc quc a quaniidadc
sc convcric cn qualidadc c, porianio, dc quc, ao
cIcgar cn dcicrninado liniic, una quaniidadc
auncniada, pclo sinplcs faio dc crcsccr
quaniiiaiivancnic, sc convcric cn capiial."
Con cfciio, a idcia cposia dcssa nancira
pclo Sr. DuIring, dcpois dc podada"
cuidadosancnic, nao sc podc ncgar quc c
lasianic csquisiia. Vcjanos, porcn, quc aspccio
aprcscnia a idcia no original, ial cono Mar a
cpc. Na pagina 313 (2a. cdiao dc O Capiiali
Mar cirai da invcsiigaao anicriorncnic fciia
solrc o capiial consianic c o capiial variavcl c
solrc a nais-valia, a conclusao dc quc ncn ioda
244
a sona dc dinIciro ou dc valor, qualqucr quc
scja, podc scr convcriida cn capiial, scn quc csia
iransfornaao suponIa anics, a cisicncia dc un
dcicrninado nnino dc dinIciro ou dc valor dc
iroca nas naos do possuidor dc dinIciro, ou dc
ncrcadorias." Da cono ccnplo quc, nun rano
qualqucr dc iralalIo, o opcrario iralalIa para si
ncsno 8 Ioras diarias, ou scja, para criar o valor
dc scu salario, iralalIando ouiras 4 Ioras para o
capiialisia a fin dc produzir a nais-valia quc vai
cniao para os scus lolsos. Para isso, dcvc,
ncccssariancnic, cisiir algucn quc disponIa dc
una sona dc valor quc lIc pcrniia forncccr aos
opcrarios naicrias-prinas, ncios dc iralalIo c
salarios, do nodo a podcr cnlolsar, iodos os
dias, a nais-valia ncccssaria para podcr vivcr,
pclo ncnos, iao lcn cono dois dc scus opcrarios.
Mas cono a produao capiialisia nao icn cono
oljciivo sinplcsncnic o dc vivcr c sc susicniar,
nas ianlcn, o dc incrcncniar a riqucza, nao
scra suficicnic quc o nosso cnprcsario icnIa
csscs clcncnios, para quc, uiilizando os scus
dois opcrarios, scja un vcrdadciro capiialisia.
Para podcr vivcr duas vczcs nclIor do quc un
opcrario conun c para voliar a iransfornar, alcn
disso. cn capiial, a nciadc da nais-valia
produzida, dcvcria dar iralalIo a oiio opcrarios,
possuindo, porianio, quairo vczcs a sona dc
valor dc quc iivcran ncccssidadc para susicniar
dois iralalIadorcs. Soncnic dcpois dc
245
csialclcccr csias condics c, dc acordo con
ouiros dcscnvolvincnios cIanados a ilusirar c a
fundancniar o faio dc quc nao lasia una
pcqucna sona qualqucr dc valor para quc sc
possa convcricr cn capiial, nas quc, para isso,
un pcrodo iodo dc cvoluao c un rano iniciro
dc produao dcvcrao ulirapassar un dcicrninado
liniic nnino, soncnic dcpois dc iudo isso c cn
rclaao a csics faios c quc Mar adiania. Aqui,
cono nas cicncias da naiurcza, sc conprova a
vcrdadc da lci dcscolcria por Hcgcl cn sua
Logica, scgundo a qual, ao cIcgar a un
dcicrninado ponio, as nudanas ncrancnic
quaniiiaiivas sc convcricn cn variacs
qualiiaiivas.
Podcra o lciior, agora, adniiir o alio c
nolilssino csiilo quc pcrniic ao Sr. DuIring,
airiluir a Mar jusiancnic o conirario do quc clc
na rcalidadc diz. Mar afirna quc o faio dc una
sona do valor podcr sc convcricr cn capiial
soncnic quando ulirapassa un liniic nnino,
quc varia scgundo as circunsiancias, nas quc,
cn cada caso, c un liniic concrcio, quc cssc faio
prova a vcrdadc da lci Icgcliana. E quc c quc o
Sr. DuIring diz solrc cssa afirnaao? O scguinic.
Porquc, dc acordo con a lci fornulada por Hcgcl
a quaniidadc sc iransforna cn qualidadc, por
isso c cn viriudc disso, c quc una quaniidadc
auncniada, ao cIcgar a un dcicrninado ponio,
246
sc convcric cn capiial. Cono vcnos, c
jusiancnic o conirario."
Ouando caninavanos a criica quc o Sr.
DuIring fazia dc Darwin, iivcnos ocasiao dc
conIcccr cssc nciodo, quc consisic cn falscar as
ciiacs, scn duvida porquc assin o cigc o
inicrcssc da vcrdadc plcna" c assin o rcclanan
os dcvcrcs para con o pullico nao
arrcgincniado". Essa praiica consiiiui una
ncccssidadc inicrna arraigada na filosofia da
rcalidadc. O quc nao sc podc ncgar c quc cla
ofcrccc, a qucn a nancja. un proccsso lasianic
sunario". Alcn disso, o ScnIor DuIring
aprcscnia as coisas cono sc Mar iivcssc falado
dc una quaniidadc auncniada" qualqucr,
quando, na rcalidadc, sc iraia, concrciancnic, dc
una quaniidadc invcriida cn naicrias-prinas,
insiruncnios dc iralalIo c salario. O Sr. DuIring
as prcpara dc nodo a quc aparcan nos lalios dc
Mar cono un puro alsurdo, c, logo dcpois,
concic a dcsfaaicz dc considcrar cnico" c
ridculo o alsurdo quc clc ncsno acala dc
cngcndrar. Faz con Mar caiancnic a ncsna
coisa quc con Darwin. Consiroi un Mar
inaginario, fciio ncdida dc suas foras, para
podcr, logo dcpois, iriunfar solrc clc. Nao rcsia
duvida dc quc o scu caraicr Iisiorico" c
grandioso".
247
Mais airas, ao caninarnos a csqucnaiica
do nundo, vinos quc, con o Sr. DuIring, sc
iinIa passado a quasc dcsgraa dc icr
rcconIccido c aplicado, nun noncnio dc
dclilidadc, cssa linIa nodal dc dcsproporcs,
cono a cIana Hcgcl, na qual, cn ccrios ponios,
as iransfornacs quaniiiaiivas sc convcricn dc
rcpcnic cn salios qualiiaiivos. Ciiavanos un dos
ccnplos nais conIccidos. o da iransfornaao
dos csiados da agrcgaao da agua quc, sol a
prcssao nornal do ar, ao cIcgar a zcro
ccnigrado, sc convcric dc un corpo lquido cn
corpo solido c aos 100, dc lquido cn gasoso,
caso cssc quc dcnonsira cono, ao alcanar csscs
dois ponios dccisivos, una sinplcs nudana
quaniiiaiiva dc icnpcraiura provoca una
iransfornaao qualiiaiiva no corpo.
Ccnicnas dc casos cono csics, ionados da
naiurcza ou da socicdadc Iunana, podcrian scr
lcnlrados para dcnonsiraao dcssa lci Assin,
por ccnplo, cn O Capiial dc Mar, ioda a scao
4a., dcdicada ao csiudo da produao da nais-
valia rclaiiva ao anliio da corporaao, da divisao
do iralalIo, c da nanufaiura, da naquinaria c
da grandc indusiria, conicn inuncros casos dc
sinplcs nudanas quaniiiaiivas quc fazcn
iransfornar-sc a qualidadc c, dc nudanas
quaniiiaiivas quc fazcn con quc sc iransfornc a
qualidadc das coisas podcndo-sc dizcr, porianio,
para usar una cprcssao quc iania indignaao
248
provoca no Sr. DuIring, quc a quaniidadc sc
convcric cn qualidadc c vicc-vcrsa. Tcnos, por
ccnplo, o faio dc quc a colaloraao dc nuiias
pcssoas, a fusao dc nuiias foras nuna so fora
ioial, cria, cono diz Mar, una nova poicncia dc
foras" quc sc difcrcncia, dc nodo csscncial, da
sona das foras individuais associadas.
Para sua naior pcrplcidadc, no irccIo quc,
no inicrcssc da vcrdadc plcna, o Sr. DuIring
virou s avcssas, Mar acrcsccnia a scguinic
olscrvaao. A icoria nolccular, aplicada
qunica nodcrna c dcscnvolvida cicniificancnic
pcla princira vcz por Laurcni c CcrIardi,
dcscansa ncsia ncsna lci." O quc conclui dc
iudo isso o Sr. DuIring? Elc salc quc ali, ondc,
cono aconiccc ao Sr. Mar, c a scu rival Lassallc,
a cicncia sol ncdidas, aliada a un pouco dc
filosofia rasicira, forna o ncsquinIo arcalouo
das prcicnscs crudiias, ali c quc sc noia,
prccisancnic, una naior auscncia dos clcncnios
cnincnicncnic nodcrnos dc culiura, quc sao os
nciodos das cicncias naiurais"; ao conirario
disso, o Sr. DuIring iona scnprc por lasc dc
suas invcsiigacs, cono ja vinos, os dados,
fundancniais das cicncias caias no canpo da
nccanica, da fsica, da qunica", cic. Enircianio,
para quc ianlcn possan os ouiros julgar, con
plcno conIccincnio dc causa, vanos caninar
un pouco nais dciidancnic o ccnplo quc Mar
dcu cn sua noia.
249
Traia-sc das scrics Ionologas dc
conlinacs dc carlono, nuiias das quais ja sao
conIccidas, cada una dclas icndo a sua propria
forna algclrica siniciica. Assin, pois, Sc, do
ncsno nodo quc os qunicos, cIanarnos un,
aiono dc carlono dc C, un aiono dc Iidrogcnio
dc H un aiono dc oigcnio dc O c por n o
nuncro dos aionos dc carlono cnccrrados cn
cada conlinaao, podcnos cpor as fornulas
nolccularcs dc algunas dcssas scrics, do
scguinic nodo.
Scric da parafina nornal. C
n
H
2n
+ 2
Scric dc alcoois prinarios. C
n
H
2n
+ 20
Scric dos acidos graos nonolasicos. C
n
H
2n

O
2
.
Sc ionarnos cono ccnplo a uliina dcssas
scrics c adoiarnos, succssivancnic, n1, n2,
n3, cic., icrcnos os scguinics rcsuliados
(dciando dc pr os isoncrosi.
acido frnico CH
2
O
2
ponio dc cluliao.
100 ponio dc fusao. 1.
acido acciico C
2
H
4
O
2
ponio dc cluliao.
118 ponio dc fusao. 17.
acido proprinico C
3
H
6
O
2
ponio dc
cluliao. 140 ponio dc fusao.
250
acido luiirico C
4
H
S
O
2
ponio dc cluliao.
162 ponio dc fusao.
acido valcrianico C
2
H
10
O
2
ponio dc
cluliao. 175 ponio dc fusao. c assin
succssivancnic, aic cIcgar ao acido nclssico
(C
30
H
60
O
2
i quc nao sc fundc aic os 80 c nao icn
ponio dc cluliao pcla sinplcs razao dc quc cssc
acido sc dcconpc ao sc cvaporar. Tcnos, pois,
aqui, ioda una scric dc corpos qualiiaiivancnic
disiinios, fornados pcla sinplcs adiao
quaniiiaiiva dc clcncnios quc sao, alcn do nais,
agrcgados scnprc na ncsna proporao. Essc
fcnncno ainda sc iorna nais claro quando iodos
os clcncnios, quc cniran na conposiao, varian
na ncsna proporao c na ncsna quaniidadc,
cono aconiccc con a scric das parafinas nornais
(C
n
H
2n
+2i. A princira fornula c o nciano (CH
4
i
quc c un gas; a fornula nais clcvada quc sc
conIccc c o Iccdccano (C
16
H
34
i, corpo solido
fornado por crisiais incolorcs, quc sc fundc a
21., c quc so aiingc o scu ponio dc cluliao a
278. En anlas as scrics lasia acrcsccniar CH
2

ou scja, un aiono dc carlono c dois dc
Iidrogcnio, fornula nolccular do ncnlro
anicrior da scric, para quc sc icnIa un corpo
novo; dondc sc conclui quc una nudana
purancnic quaniiiaiiva da fornula nolccular faz
surgir un corpo qualiiaiivancnic difcrcnic.
251
E csias scrics sao apcnas un ccnplo facil c
palpavcl; cn quasc iodos os canpos da qunica,
a concar pclos difcrcnics oidos dc niirogcnio
ou pclos divcrsos oiacidos dc fosforo ou dc
cnofrc, podc-sc olscrvar, a cada passo, cono a
quaniidadc sc convcric cn qualidadc c cono
csia, quc sc considcra cono una idcia nclulosa c
confusa dc Hcgcl, podc scr iocada corporalncnic,
por assin dizcr, nas coisas c nos fcnncnos, scn
quc cisia a ncnor confusao ncn a ncnor
nclulosidadc a nao scr na calca do Sr. DuIring.
O faio dc icr sido Mar o princiro quc ps cn
rclcvo cssc fcnncno c o faio dc scr o Sr. DuIring
capaz dc lcr cssa arguncniaao scn cnicndc-la,
ncn supcrficialncnic, pois, sc a iivcssc
cnicndido, nao icria conciido cssa inaudiia
airocidadc, lasian para iornar claro, scn quc
scja prcciso rccapiiular a fanosa filosofia
duIringuiana da naiurcza, sc c Mar ou DuIring
quc scnic falia, ncsic icrrcno, dos clcncnios
cnincnicncnic nodcrnos dc culiura quc sao os
nciodos das cicncias naiurais", qual dos dois
conIccc, c qual ignora os dados fundancniais...
da qunica".
Para icrninar csic capiulo vanos dar un
icsicnunIo final a favor da nudana da
quaniidadc cn qualidadc. o icsicnunIo dc
Napolcao. Napolcao dcscrcvc o conlaic iravado
cnirc a cavalaria franccsa, cujos soldados cran
pouco afciios cquiiaao, nas quc cran, no
252
cnianio, disciplinados, c os nanclucos, cuja
cavalaria cra a nclIor do scu icnpo para os
conlaics individuais, nas quc cran
indisciplinados. Eis o quc nos diz Napolcao. Dois
nanclucos solrcpujavan, indiscuiivclncnic, a
ircs franccscs; 100 nanclucos fazian frcnic a
100 franccscs; 300 franccscs vcncian 300
nanclucos c 1.000 franccscs dcrroiavan,
incviiavclncnic, 1.500 nanclucos". Da ncsna
forna quc, cn Mar, a sona do valor dc iroca
iinIa quc alcanar un liniic nnino
dcicrninado, cnlora variavcl, para sc convcricr
cn capiial, vcnos quc, na dcscriao napolcnica,
o dcsiacancnio dc cavalaria icn quc alcanar un
dcicrninado liniic nnino para quc a fora da
disciplina quc sc cnccrra na ordcn unida dc
conlaic, c no cnprcgo das foras, con lasc nun
so plano, possa sc nanifcsiar c sc dcscnvolvcr aic
o ponio dc podcr aniquilar nassas
nuncricancnic supcriorcs dc una cavalaria
irrcgular, conposia dc nclIorcs noniarias c dc
soldados iao lravos pclo ncnos quanio os ouiros.
Ouc nos diz solrc isso o Sr. DuIring? Nao
acalou por sucunlir Napolcao na sua luia
conira a Europa? Nao sofrcu clc dcrroias solrc
dcrroias? Por quc foi dcrroiado Napolcao? Pura c
cclusivancnic por icr dcscjado aplicar iaiica
da cavalaria a confusa c nclulosa idcia dc
Hcgcl...
253

Captulo XIII
DIALTICA.
NEGAO DA NEGAO

Esic csloo Iisiorico (o da gcncsc da
cIanada acunulaao priniiiva do capiial, na
Inglaicrrai c, aic agora, o quc Ia dc nclIor,
rclaiivancnic, no livro dc Mar c ainda podcria
icr sido nclIor sc nao sc apoiassc na agudcza
crudiia c, alcn disso, na dialciica. Fccorrc
ncgaao da ncgaao dc Hcgcl para quc ponIa a
scu scrvio, na falia dc ncios nais claros c
nclIorcs, os scus scrvios dc paricira, ajudando-
o a fazcr lroiar o fuiuro das cniranIas do
passado. A aloliao da propricdadc individual,
quc sc proccssou, por cssc nodo, a pariir do
scculo XVI, c a princira ncgaao. Esia, scra
scguida por ouira, caracicrizada cono ncgaao da
ncgaao c, porianio, cono a rcsiauraao da
propricdadc individual", nas dc una forna nais
clcvada, lascada na propricdadc conun do solo
c dos insiruncnios dc iralalIo. O faio dc o Sr.
Mar qualificar, cn scguida, csia nova
propricdadc individual" ianlcn con o nonc dc
propricdadc social", rcvcla a unidadc Icgcliana
dc caraicr supcrior, na qual a coniradiao,
254
confornc sc vcrifica, fica cancclada; ou scja, dc
acordo con o ja conIccido jogo dc palavras, a
coniradiao sc nanicn, ainda quc supcrada. A
cpropriaao dos cpropriadorcs c, dc acordo con
isso, o rcsuliado auionaiico da rcalidadc
Iisiorica, cn suas circunsiancias naicriais
cicrnas... Naiuralncnic, ncnIuna pcssoa quc
rcfliia dciar-sc-a convcnccr so por icrcn sido
invocados os disparaics dc Hcgcl, c a ncgaao da
ncgaao nada nais c quc un dos ianios, da
ncccssidadc dc sc inplaniar a conunidadc da
icrra c dos capiiais... Alcn disso, a nclulosa
anliguidadc das idcias dc Mar nao
surprccndcra a qucn ja salc quc cla prcicndc
rinar con a dialciica dc Hcgcl, ionando-a cono
sua lasc cicnifica, ou nclIor, ionando cono
conclusao o alsurdo a quc nos qucrcn lcvar.
Para qucn dcsconIccc csics irccIos,
advcriircnos quc a princira ncgaao c, cn Hcgcl,
a idcia do pccado original do Caiccisno c a
scgunda c a idcia dc una unidadc supcrior quc
conduz rcdcnao do Ioncn. E, solrc una farsa
dcssc gcncro, ionada rcligiao, nao sc podc,
facilncnic, fundar a logica dos faios. O Sr. Mar
sc olsiina cn pcrnancccr no nundo ncluloso dc
sua propricdadc ao ncsno icnpo individual c
social, dciando quc os scus adcpios rcsolvan
por si cssc profundo cnigna da dialciica." Assin
fala o Sr. DuIring.
255
Isio qucr dizcr quc Mar nao conscguc provar
a ncccssidadc da rcvoluao social, a ncccssidadc
da insiauraao dc un rcginc dc produao
conun da icrra c dos insiruncnios dc produao
criados pclo iralalIo, a nao scr pcla invocaao do
criicrio Icgcliano da ncgaao da ncgaao; c,
fundancniando a sua icoria socialisia ncsia
farsa ionada rcligiao", conclui quc na socicdadc
fuiura scra inplaniada una propricdadc ao
ncsno icnpo individual c social", quc c a
unidadc supcrior Icgcliana a quc icra quc aiingir
a coniradiao supcrada.
Dcicnos por un noncnio a ncgaao da
ncgaao c analiscnos, nais dc pcrio, cssa
propricdadc ao ncsno icnpo individual c
social". O Sr. DuIring nos diz quc c un nundo
ncluloso" c, ainda quc parca csiranIo, dcssa
vcz clc csia con a razao. O pior c quc, cono
scnprc, nao c Mar quc vivc ciraviado ncssc
nundo ncluloso, nas, dc faio, c o proprio Sr.
DuIring. Con cfciio, cono ja vinos, o scu
dcscnlarao no nancjo do nciodo Icgcliano do
dclrio", pcrniiiu-lIc dcfinir, scn. dificuldadc, o
quc conicrian os voluncs ainda nao pullicados
dc O Capiial, c ainda aqui lIc c facil rciificar
Mar dc acordo con Hcgcl, airiluindo-lIc a
unidadc supcrior dc una propricdadc solrc a
qual Mar nao dissc una so palavra.
256
Eis o icio dc Mar. a ncgaao da ncgaao.
Esia, rcsiaura a propricdadc individual, nas
lascada nas conquisias da cra capiialisia,
lascada na coopcraao dc opcrarios livrcs c na
sua propricdadc colciiva solrc a icrra c solrc os
ncios dc produao produzidos pclo proprio
iralalIo. A iransfornaao da propricdadc privada
c dispcrsa dos indivduos quc c lascada no scu
proprio iralalIo, cn propricdadc privada
capiialisia c, naiuralncnic, un proccsso
inconparavclncnic nais difcil, nais duro c nais
iralalIoso quc a iransfornaao da propricdadc
privada capiialisia, rcpousada dc faio nun
rcginc social dc cploraao, nuna propricdadc
colciiva." Isio c iudo o quc dissc Mar. Cono sc
vc, o rcginc criado pcla cpropriaao dos
cpropriadorcs c dcsignado cono scndo a
rcsiauraao da propricdadc individual, dcsdc quc
scja lascada na propricdadc social solrc a icrra c
solrc os ncios dc produao, produzidos pclo
proprio iralalIo. Para qualqucr pcssoa quc saila
lcr, isio significa quc a propricdadc colciiva sc
iornara cicnsiva icrra c aos dcnais ncios dc
produao, c a propricdadc individual sc liniiara
aos produios, ou aos oljcios dcsiinados ao
consuno. E para quc cssa idcia possa scr
conprccndida ncsno por crianas quc icnIan
scis anos, Mar, na pagina 40, fala dc una
associaao dc Ioncns livrcs quc iralalIan con
ncios conuns dc produao c quc dcspcndcn
257
suas foras dc iralalIo individuais,
conscicnicncnic, cono una fora dc iralalIo
social", isio c, dc una associaao organizada dc
forna socialisia, c acrcsccnia. O produio colciivo
da associaao c un produio social. Una paric
dcssc produio volia a scrvir cono ncio dc
produao. Coniinua scndo social. Mas una ouira
paric c alsorvida cono ncio dc vida pclos
ncnlros da associaao. Dcvc, porianio, scr
disiriluda cnirc clcs." Isio csia nais do quc claro
c aic ncsno una calca Icgclianizada, cono a
do Sr. DuIring, dcvcria conprccndc-lo.
A propricdadc ao ncsno icnpo individual c
social, csia anliguidadc confusa, cssc alsurdo
quc ncccssariancnic icria quc lroiar da dialciica
Icgcliana, csic nundo ncluloso, cssc profundo
cnigna dialciico quc Mar dcia para scr
rcsolvido pclos scus adcpios c, naiuralncnic,
cono dc cosiunc, una livrc c inaginaiiva
invcnao do Sr. DuIring. Cono suposio
Icgcliano, Mar dcvcria nos forncccr, cono
rcsuliado da ncgaao da ncgaao, una vcrdadcira
unidadc supcrior, c, cono nao o fcz a gosio do Sr.
DuIring, icvc csic dc rccorrcr nais una vcz ao
scu clcvado c nolrc csiilo, airiluindo a Mar, no
inicrcssc da vcrdadc plcna, coisas quc sao un
gcnuno produio das suas cluculracs. Un
Ioncn alsoluiancnic incapaz dc fazcr, ainda
quc por cccao, una ciiaao ajusiada vcrdadc,
podcra ianlcn dciar-sc lcvar, por un accsso dc
258
indignaao noral, a invcsiir conira a crudiao
rcluscada" dc ouiras pcssoas quc ciian scnprc
con caiidao c quc, jusiancnic por isso, nao sao
capazcs dc dcscolrir" a falia dc pcnciraao no
conjunio das idcias dos auiorcs ciiados". Mas o
Sr. DuIring icn razao! Assin cscrcvcn a Iisioria
os Iisioriadorcs dc scniido Iisiorico grandioso"!
Aic aqui, pariinos do suposio dc quc as ciiacs
falsas, nas quais O Sr. DuIring insisic, pclo
ncnos, nao aicniavan conira a loa fc, nas cran
dcvidas a una incapacidadc ioial dc
conprccnsao por paric dc qucn as cnprcgava,
ou ialvcz a una propricdadc caracicrsiica dos
quc cscrcvcn a Iisioria con un scniido
grandioso", propricdadc quc, nouira pcssoa, sc
cIanaria dc un nau cosiunc dc, por prcguia,
fazcr ciiacs dc ncnoria. Mas parccc quc
cIcgou o noncnio cn quc o Sr. DuIring ianlcn
sc convcric dc quaniidadc cn qualidadc. Con
cfciio, sc ionarnos cn considcraao quc a frasc
dc Mar c, por si ncsna, pcrfciiancnic clara,
ainda podcranos conplcia-la con un ouiro
irccIo da ncsna olra, caso fossc ncccssario, dc
nodo a nao dciar lugar a duvida. prcciso quc
sc saila quc, na criica a O Capiial, qucr a
pullicada na olra a quc nos rcfcrinos airas, qucr
a quc csia coniida na princira cdiao da Hisioria
criica, cn ncnIuna das duas conscguc o Sr.
DuIring dcscolrir cssc nonsiro da propricdadc
ao ncsno icnpo individual c social", nas apcnas
259
advcric o lciior, na scgunda cdiao dc scu livro, c,
assin ncsno, dcpois dc una icrccira lciiura quc
sc fizcr. Ncsia scgunda cdiao, rcfundida
nancira socialisia, o Sr. DuIring nosirou grandc
inicrcssc cn colocar nos lalios dc Mar os
naiorcs alsurdos possvcis no quc sc rcfcrc
organizaao fuiura da socicdadc, para quc, con
isso, rcssaliassc ainda nais iriunfalncnic aquilo
quc clc cIana dc Conuna cconnica, por nin
csloada, cconnica c juridicancnic, cn ncu
Curso". Sc ionarnos iudo isso cn considcraao,
icrcnos forosancnic dc concluir quc o Sr.
DuIring, dc un nodo dclilcrado c conscicnic,
anpliou lcncficancnic" c claro quc
lcncficancnic para clc, a idcia dc Mar.
Vcjanos agora quc papcl dcscnpcnIa para
Mar a ncgaao da ncgaao. Nas paginas 791 c
scguinics cpc clc os rcsuliados finais das
invcsiigacs cconnicas c Iisioricas, quc
consian dc cinqucnia paginas anicriorcs, solrc a
cIanada acunulaao priniiiva do capiial. Anics
dc solrcvir a cra capiialisia, doninava, pclo
ncnos na Inglaicrra, a pcqucna indusiria
lascada na propricdadc privada do opcrario solrc
os ncios dc produao. A cIanada acunulaao
priniiiva do capiial sc caracicrizou, ncsias
condics, pcla cpropriaao dcsscs produiorcs
incdiaios, isio c, pcla aloliao da propricdadc
privada, lascada no iralalIo do proprio
produior. Efciivou-sc ial coisa porquc aquclc
260
rcginc dc pcqucna indusiria cra conpaivcl
soncnic con as proporcs ncsquinIas c
priniiivas da produao c da socicdadc,
cngcndrando, iao logo os ncios naicriais dc
produao aiingiran un ccrio grau dc progrcsso,
a sua propria dcsiruiao. Esia dcsiruiao, quc
consisiiu na iransfornaao dos ncios individuais
c dispcrsos dc produao cn ncios dc produao
socialncnic conccnirados, consiiiui a prc-Iisioria
do capiial. A pariir do noncnio cn quc os
opcrarios sc iransfornan cn prolciarios, cn quc
as suas condics dc iralalIo passan a icr a
forna dc capiial, a pariir do insianic cn quc o
rcginc capiialisia dc produao conca a sc novcr
por sua propria conia, a socializaao do iralalIo
c a nudana do sisicna dc cploraao da icrra c
dos dcnais ncios dc produao, c, porianio, a
cpropriaao dos propriciarios privados
individuais, c prcciso, para coniinuarcn
progrcdindo, quc scja adoiada una nova forna.
Nao sc iraia nais dc cpropriar o opcrario
quc produz por sua propria conia, nas o
capiialisia cplorador dc nuiios opcrarios. E cssa
nova cpropriaao sc rcaliza pclo jogo das lcis
inancnics da propria produao capiialisia, pcla
conccniraao dos capiiais. Cada capiialisia
dcvora nuiios ouiros. E, ao ncsno icnpo cn
quc alguns capiialisias cproprian a nuiios
ouiros, dcscnvolvc-sc, cn grau cada vcz nais
clcvado, a forna coopcraiiva do proccsso dc
261
iralalIo, a aplicaao iccnica c conscicnic da
cicncia, scndo a icrra culiivada nais
nciodicancnic, os insiruncnios dc iralalIo
icndcn a alcanar fornas quc sao nancjavcis
unicancnic pclo csforo conlinado dc nuiios,
ccononizan-sc os ncios da produao, cn sua
ioialidadc, ao scrcn aplicados pcla colciividadc
conc ncios dc iralalIo social, o nundo iniciro sc
vc cnvolvido na rcdc do ncrcado nundial, c, con
isso, o rcginc capiialisia passa a aprcscniar un
caraicr inicrnacional cada vcz nais accniuado. E,
dcsic nodo, cnquanio vai dininuindo
progrcssivancnic o nuncro dos nagnaias do
capiial, quc usurpan c nonopolizan iodas as
vaniagcns dcssc proccsso dc iransfornaao,
auncnia, no polo oposio, proporcionalncnic, a
polrcza. a oprcssao, a cscravizaao, a dcgradaao
c a cploraao. Mas, ao ncsno icnpo, crcscc a
rcvolia da classc opcraria c csia sc iorna cada dia
nais nuncrosa, nais disciplinada, nais unida c
organizada pclo proprio nciodo capiialisia dc
produao. O nonopolio capiialisia iransforna-sc
nas grilIcias do rcginc dc produao quc con clc
c sol as suas nornas florcsccu. A conccniraao
dos ncios dc produao c a socializaao do
iralalIo cIcgan a un ponio cn quc sc iornan
inconpaivcis con a sua cnvoliura capiialisia. E
a cnvoliura sc dcsagrcga. Soou a Iora final da
propricdadc privada capiialisia. Os
cpropriadorcs sao cpropriados."
262
Apos icrnos iranscriio csic irccIo,
pcrgunianos ao lciior. ondc csiao os iais
lalirinios dialciicos c os iais aralcscos
inaginaiivos, ondc csiao csias idcias confusas c
cnlrulIadas, scgundo as quais iudo c uno c o
ncsno, ondc csiao csics nilagrcs dialciicos fciios
para os crcnics, cssc cnaranIado dc cnignas
dialciicos c cssa dciurpaao da icoria do Logos dc
Hcgcl, scn os quais, Mar, scgundo o Sr.
DuIring, c incapaz dc dcscnvolvcr suas
douirinas? Mar dcnonsira, apoiando-sc
sinplcsncnic na Iisioria, confornc sc vc no
pcqucno irccIo iranscriio, quc, do ncsno nodo
quc, cn sua cpoca, a pcqucna indusiria, ao
cpandir-sc, criou, por fora dc una ncccssidadc,
as condics dc sua propria dcsiruiao, isio c, as
condics para a cpropriaao dos pcqucnos
propriciarios, o aiual rcginc capiialisia dc
produao cngcndra as condics naicriais pclas
quais dcvcra ncccssariancnic pcrcccr. Traia-sc
dc un proccsso Iisiorico, c pclo faio dc scr cssc
proccsso nao so Iisiorico nas ianlcn dialciico,
por faial quc isso possa parcccr ao Sr. DuIring, a
culpa nao c prccisancnic dc Mar.
Ao cIcgar a csic ponio, dcpois dc dcscnvolvcr
c csgoiar a sua dcnonsiraao, lascada na
Hisioria da Econonia, Mar afirna. O rcginc
capiialisia dc produao c dc apropriaao, ou, o
quc vcn a significar a ncsna coisa, a
propricdadc privada capiialisia, c a princira
263
ncgaao da propricdadc privada individual,
lascada no iralalIo do proprio produior. A
ncgaao da produao capiialisia surgc dcla
propria, pcla ncccssidadc inpcriosa dc un
proccsso naiural. a ncgaao da ncgaao."
Vcnos, assin, quc Mar, ao cncarar cssc
fcnncno cono un caso dc ncgaao da ncgaao,
nao icn cn ncnic a idcia dc dcnonsira-lo, por
ncio dcssc arguncnio, cono un fcnncno dc
ncccssidadc Iisiorica. Pclo conirario. soncnic
dcpois dc Iavcr provado Iisioricancnic o
fcnncno quc ja sc passara parcialncnic c quc
icra ncccssariancnic quc sc dcscnvolvcr daqui
por dianic, c quc o dcfinc cono un fcnncno
sujciio cn sua rcalizaao, a una dcicrninada lci
dialciica. E c suficicnic cssa cplicaao. O Sr.
DuIring volia a incorrcr, pois, nun aio dc
falsificaao, quando afirna quc a ncgaao da
ncgaao sc vc aqui olrigada a prcsiar scrvios dc
paricira para fazcr o fuiuro surgir das cniranIas
do passado quando susicnia quc Mar sc socorrc
da ncgaao da ncgaao para convcnccr os scus
lciiorcs da ncccssidadc da aplicaao do
conunisno aos capiiais c icrra, o quc c; scja
diio cnirc parcnicscs, una nova coniradiao
corporca do Sr. DuIring.
Ja supc una ioial auscncia dc
conIccincnios do quc c a dialciica, o faio dc
considcra-la o Sr. DuIring cono un cpcdicnic
264
ncrancnic prolaiorio, quc c, alias, o nodo pclo
qual as pcssoas dc Iorizonic liniiado cosiunan
usar a logica fornal ou as naicnaiicas
clcncniarcs. A logica fornal ianlcn c, anics dc
nais nada c acina dc iudo, un nciodo dc
pcrscruiar novos rcsuliados progrcssivos do
conIccido ao dcsconIccido. Da-sc o ncsno,
ainda con un scniido nais cvidcnic, con a
dialciica quc, alcn disso, ronpcndo os csirciios
Iorizonics da logica fornal, rcprcscnia, por si
ncsna, o gcrnc dc una anpla conccpao do
nundo. E a ncsna coisa ocorrc ianlcn con as
naicnaiicas. As naicnaiicas clcncniarcs, quc
opcran con grandczas consianics, sc novcn,
pclo ncnos cn icrnos gcrais, dcniro das
froniciras da logica fornal; as naicnaiicas das
grandczas variavcis, cujo scior nais inporianic c
o calculo infiniicsinal, nao sao, cn csscncia,
nada nais quc a aplicaao da dialciica aos
prollcnas naicnaiicos. Aqui, o aspccio
purancnic prolaiorio fica, dc una vcz por iodas,
rclcgado a un scgundo plano, sulsiiiudo pcla
aplicaao variada c consianic do nciodo a novas
zonas dc invcsiigaao. Mas, a rigor. quasc iodas
as dcnonsiracs das naicnaiicas supcriorcs, a
concar pclas iniroduiorias ao calculo
difcrcncial, sao falsas do ponio dc visia das
naicnaiicas clcncniarcs. O ncsno aconicccra,
cono sc prcicndc aqui, sc dcscjarnos aplicar, por
ncio da logica fornal, os rcsuliados oliidos no
265
icrrcno dialciico. Oucrcr provar alguna coisa,
pcla sinplcs dialciica, a un nciafsico iao
dcclarado cono o Sr. DuIring, scria pcrdcr
icnpo, c scria iao infruifcro, cono aconicccu
quando Lcilniiz c scus discpulos quiscran
provar, aos naicnaiicos dc sua cpoca, as
opcracs do calculo infiniicsinal. As difcrcnciais
causavan quclcs cavalIciros caiancnic a
ncsna indignaao quc Iojc a ncgaao da
ncgaao causa ao Sr. DuIring, na qual, alcn do
nais, a difcrcncial dcscnpcnIa, cono vcrcnos,
un papcl dc rclcvo. Aquclcs cavalIciros foran,
cnircianio, pouco a pouco, pclo ncnos aquclcs
quc solrcvivcran qucla ciapa, sc rcndcndo
nova douirina, cnlora rcsnungando, nao por
quc csia convcnccssc, nas por quc a vcrdadc sc
inpunIa cada dia con nais fora. O Sr. DuIring
anda pclos quarcnia, confornc sua propria
infornaao, c podcnos garaniir quc passara pcla
ncsna cpcricncia quc aquclcs naicnaiicos, sc
alcanar a idadc avanada, cono c, alias, nosso
dcscjo.
Mas, afinal, cn quc consisic cssa cspaniosa
ncgaao da ncgaao, quc anargura a vida do Sr.
DuIring, aic o ponio dc vcr ncla un crinc
inpcrdoavcl, algo cono sc fossc un pccado
conira o Espriio Sanio a quc os crisiaos nao
adniicn salvaao possvcl? Consisic, cono
vcrcnos, nun proccsso nuiio sinplcs, quc sc
rcaliza iodos os dias c cn iodos os lugarcs, c quc
266
qualqucr criana podc conprccndcr, dcsdc quc o
lilcricnos da cnvoliura cnignaiica con quc o
colriu a vclIa filosofia idcalisia c con quc
qucrcn coniinuar colrindo-o, porquc assin lIcs
convcn, os fracassados nciafsicos da icnpcra
do Sr. DuIring. Toncnos, por ccnplo, un grao
dc ccvada. Todos os dias, nilIcs dc graos dc
ccvada sao nodos, cozidos, c consunidos, na
falricaao dc ccrvcja. Mas, cn circunsiancias
nornais c favoravcis, cssc grao, planiado cn
icrra fcriil, sol a influcncia do calor c da
unidadc, cpcrincnia una iransfornaao
cspccfica. gcrnina. Ao gcrninar, o grao, cono
grao, sc ciinguc, c ncgado, dcsirudo, c, cn scu
lugar, lroia a plania, quc, nasccndo dclc, c a sua
ncgaao. E qual c a narcIa nornal da vida dcssa
plania? A plania crcscc, florcscc, c fccundada c
produz, finalncnic, novos graos dc ccvada,
dcvcndo, cn scguida ao anadurccincnio dcsscs
graos, norrcr, scr ncgada, c, por sua vcz, scr
dcsiruda. E, cono fruio dcsia ncgaao da
ncgaao, icnos ouira vcz o grao dc ccvada inicial,
nas ja nao sozinIo, porcn ao lado dc dcz, vinic,
irinia graos. Cono as cspccics vcgciais sc
nodifican, con ciraordinaria lcniidao, a ccvada
dc Iojc c quasc igual dc ccn anos airas. Mas
ioncnos, cn vcz dcssc caso, una plania dc
ornancniaao ou cnfciic, por ccnplo, una dalia
ou una orqudca. Sc iraiarnos a scncnic c a
plania quc dcla lroia, con os cuidados da aric da
267
jardinagcn, olicrcnos cono rcsuliado dcsic
proccsso dc ncgaao da ncgaao, nao apcnas
novas scncnics, nas scncnics qualiiaiivancnic
nclIoradas, capazcs dc nos forncccr florcs nais
lclas; cada rcpciiao dcsic proccsso, cada nova
ncgaao da ncgaao, rcprcscniara un grau a
nais ncsia cscala dc apcrfcioancnio. E un
proccsso scnclIanic sc da con a naioria dos
inscios, cono, por ccnplo, con as nariposas.
Nasccn, csias, ianlcn, do ovo, por ncio da
ncgaao do proprio ovo, dcsiruindo-o,
airavcssando dcpois una scric dc ncianorfoscs
aic cIcgar naiuridadc scual, sc fccundan c
norrcn por un novo aio dc ncgaao, iao logo sc
consunc o proccsso dc procriaao, quc consisic
cn pr a fcnca os scus nuncrosos ovos. Por
cnquanio nada nais nos inicrcssa, ncn quc nao
aprcscnic o proccsso a ncsna sinplicidadc
nouiras planias c aninais, quc nao produzcn
una, nas varias vczcs, scncnics, ovos ou crias.
anics quc lIcs solrcvcnIa a noric; a unica coisa
quc nos inicrcssa c dcnonsirar quc a ncgaao da
ncgaao c un fcnncno quc sc da rcalncnic nos
dois rcinos do nundo organico, o vcgcial c o
aninal. E nao soncnic ncsics rcinos. Toda a
gcologia nao c nais quc una scric dc ncgacs
ncgadas, una scric dc dcsnoronancnios dc
fornacs rocIosas aniigas, solrcposias unas s
ouiras, c dc jusiaposiao dc novas fornacs. A
succssao conca porquc a crosia icrrcsirc
268
priniiiva, fornada pclo rcsfriancnio da nassa
fluida, vai-sc fracionando pcla aao das foras
occanicas, ncicorologicas c qunico-
ainosfcricas, fornando-sc, assin, nassas
csiraiificadas no fundo do nar. Ao cncrgir, cn
ccrios ponios, as naicrias do fundo do nar
supcrfcic das aguas, paric dcsias csiraiificacs
sc vcn sulnciidas novancnic aao da cIuva,
s nudanas icrnicas das csiacs, aao do
Iidrogcnio c dos acidos carlnicos da ainosfcra;
c a cssas ncsnas influcncias sc acIan cposias
as nassas pcircas fundidas c logo dcpois
csfriadas quc, lroiando do scio da icrra,
pcrfuran a crosia icrrcsirc, Duranic nilIarcs dc
scculos vao sc fornando, dcssa forna, novas c
novas canadas quc, por sua vcz, sao novancnic
dcsirudas cn sua naior paric c, algunas vczcs,
sao uiilizadas cono naicria para a fornaao dc
ouiras novas canadas. Mas o rcsuliado c scnprc
posiiivo cn qualqucr Iipoicsc. a fornaao dc un
solo ondc sc nisiuran os nais divcrsos
clcncnios qunicos nun csiado dc pulvcrizaao
nccanica, quc pcrniic o dcscnvolvincnio da
nais cicnsa c variada vcgciaao.
Con as naicnaiicas ocorrc caiancnic o
ncsno faio. Toncnos una qualqucr grandcza
algclrica, por ccnplo a. Sc a ncgarnos, icrcnos
-a (ncnos ai. Sc ncgarnos csia ncgaao,
nuliiplicando -a por -a, icrcnos +a2, isio c, a
grandcza posiiiva da qual pariinos, nas nun
269
grau supcrior clcvada scgunda poicncia. Mas
aqui nao nos inicrcssa quc a csic rcsuliado (a2)
sc possa cIcgar nuliiplicando a grandcza
posiiiva a por si ncsna, pois a ncgaao ncgada c
algo quc sc acIa iao arraigado na grandcza a2,
quc csia cnccrra, scnprc c dc qualqucr nodo,
duas razcs quadradas, a salcr. a do a c a do -a.
E csia inpossililidadc dc nos dcsprcndcrnos da
ncgaao ncgada, da raiz ncgaiiva coniida no
quadrado, iona, nas cquacs dos quadrados,
un caraicr dc cvidcncia narcanic. Enircianio c
naior ainda a cvidcncia con quc sc nos
aprcscnia a ncgaao da ncgaao na analisc
supcrior, ncssas sonas dc grandczas
iliniiadancnic pcqucnas" quc o proprio Sr.
DuIring considcra cono as suprcnas opcracs
das naicnaiicas c quc sao as quc vulgarncnic
cIananos dc calculo difcrcncial c inicgral. Cono
sc dcscnvolvcn cssas opcracs dc calculo
SuponIanos, cono ccnplo, quc, nun prollcna
qualqucr quc nos foi dado para rcsolvcr, Ia duas
grandczas variavcis c y, ncnIuna das quais
podc variar scn quc varic ianlcn a ouira, na
proporao quc as circunsiancias dcicrnincn.
Concanos, cniao, por difcrcnciar as duas
grandczas, c y isio c, por supor quc sao iao
infiniiancnic pcqucnas quc dcsaparcccn,
conparadas con qualqucr ouira grandcza rcal,
por pcqucna quc scja, nao rcsiando, porianio, dc
x c y nada nais quc sua razao ou proporao,
270
dcspojada, por assin dizcr, dc ioda a lasc
naicrial, rcduzida a una rclaao quaniiiaiiva da
qual sc clininou a quaniidadcdy/dx, isio c, a
razao ou proporao das duas difcrcnciais dc x c
y, sc rcduz, porianio, a 0/0, nas csia fornula
nada nais c quc a cprcssao da fornula y/x.
Olscrvanos, dc passagcn, quc csia razao ou
proporao cnirc duas grandczas clininadas, lcn
cono o noncnio caio cn quc sc clininan, c
una coniradiao; nas csia coniradiao nao nos
dcvc dcsoricniar, cono nao dcsoricniou os
naicnaiicos dc dois scculos airas. Pois lcn, quc
fizcnos ncsic prollcna, alcn dc ncgar as
grandczas x c y, nas ncga-las nao nos
dcscariando dclas, quc c o nodo pclo qual a ncga
a nciafsica, nas sin ncgando-as dc un nodo
quc sc ajusia rcalidadc da siiuaao?
Sulsiiiunos as grandczas x c y pcla sua
ncgaao, cIcgando, assin, cn nossas fornulas
ou cquacs a dx c dy. Isso fciio, scguinos
nossos calculos opcrando con dx c dy cono
grandczas rcais, cnlora sujciias a ccrias lcis dc
cccao c ao cIcgar a un dcicrninado noncnio,
ncganos a ncgaao, isio c, inicgranos a fornula
difcrcncial, olicndo novancnic, cn vcz dc dx c
dy, as grandczas rcais x c y. E, ao fazc-lo, nao
iornarcnos a nos cnconirar no ponio do qual
pariinos, nas icrcnos rcsolvido o prollcna
conira o qual sc dclaicran, cn vao, por ouiros
caninIos, a gconciria c a algclra clcncniarcs.
271
O ncsno aconiccc con a Hisioria. Todos os
povos civilizados icn cn sua origcn a
propricdadc colciiva do solo. E. cn iodos csscs
povos, ao pcncirar nuna dcicrninada fasc
priniiiva, o dcscnvolvincnio da agriculiura, a
propricdadc colciiva convcric-sc nun cniravc
para a produao. Ao cIcgar a csic noncnio, a
propricdadc colciiva sc dcsiroi, sc ncga,
convcricndo-sc, apos ciapas inicrncdiarias nais
ou ncnos longas, cn propricdadc privada. Mas,
ao cIcgar a una fasc nais clcvada dc progrcsso
no dcscnvolvincnio da agriculiura, fasc cssa quc
sc alcana jusiancnic dcvido propricdadc
privada do solo, csia, por sua vcz, sc convcric
nun olsiaculo para a produao, confornc Iojc sc
olscrva no quc sc rcfcrc grandc c pcqucna
propricdadc. Ncsias circunsiancias, surgc, por
fora da ncccssidadc, a aspiraao dc ncgar
ianlcn a propricdadc privada c dc convcric-la
novancnic cn propricdadc colciiva. Mas csia
aspiraao nao icndc caiancnic a rcsiaurar a
priniiiva propricdadc conunal do solo, nas a
inplaniar una forna nulio nais clcvada c nais
conplca dc propricdadc colciiva quc, longc dc
criar una larrcira ao dcscnvolvincnio da
produao, dcvcra accniua-lo, pcrniiindo-lIc
cplorar inicgralncnic as dcscolcrias qunicas c
as invcncs nccanicas nais nodcrnas.
Toncnos ouiro ccnplo. A filosofia aniiga
cra una filosofia naicrialisia, porcn priniiiva c
272
rudincniar. Essc naicrialisno nao scria capaz dc
cplicar clarancnic as rclacs cnirc o
pcnsancnio c a naicria. A ncccssidadc dc sc
cIcgar a concluscs claras a rcspciio dcssc
prollcna, lcvou criaao da icoria dc una alna
scparada do corpo c logo dcpois sc passou
afirnaao da inorialidadc da alna c, por fin, ao
nonoicsno. Dcssc nodo, o naicrialisno
priniiivo sc via ncgado pclo idcalisno. Mas, con
o dcscnvolvincnio da filosofia, ianlcn o
idcalisno sc iornou insusicniavcl c, por sua vcz,
icvc dc scr ncgado pclo naicrialisno nodcrno.
Esic nao c, cnircianio, cono ncgaao da ncgaao,
a ncra rcsiauraao do naicrialisno priniiivo,
nas, pclo conirario, corrcspondc incorporaao,
s lascs pcrnancnics dcsic sisicna, dc iodo o
conjunio dc pcnsancnios, quc nos provcn dc
dois nilcnios dc progrcssos no canpo da filosofia
c das cicncias naiurais c da Iisioria ncsna
dcsics dois nilcnios. Nao sc iraia ja dc una
filosofia, nas dc una sinplcs conccpao do
nundo, dc un nodo dc vcr as coisas, quc nao c
lcvado conia dc una cicncia da cicncia, dc una
cicncia paric, nas quc icn, pclo conirario, a
sua scdc c o scu canpo dc aao cn iodas clas.
Vcnos, pois, cono a filosofia c, dcssc nodo,
cancclada", isio c, supcrada ao ncsno icnpo
quc naniida"; supcrada, con rclaao sua
forna; conscrvada, quanio ao scu conicudo. Pois
ali ondc o Sr. DuIring nao vc nais quc un jogo
273
dc palavras", sc cscondc, para qucn salc vcr as
coisas, un conicudo c una rcalidadc.
Finalncnic, aic a icoria rousscauniana da
igualdadc, quc icn apcnas un cco apagado c
falscado nas fuiilidadcs do Sr. DuIring, foi
incapaz dc sc consiiiuir scn os scrvios dc
paricira da ncgaao da ncgaao Icgcliana. c isio,
nais dc 20 anos anics do nascincnio dc Hcgcl.
Longc dc sc cnvcrgonIar dc ial coisa, cssa icoria
cilc, quasc osicnsivancnic. cn sua princira
vcrsao, a narca dc suas origcns dialciicas. No
csiado dc naiurcza c dc sclvagcria, os Ioncns
cran iguais; c cono Fousscau considcra ja a
linguagcn una dciurpaao do csiado dc
naiurcza, icn razao quando aplica o criicrio da
igualdadc, assin cono, ao ncsno icnpo,
prcicndcu classificar Iipoiciicancnic, cono
Ioncns-lcsias, sol a dcsignaao dc alalos"
(scrcs privados dc falai. Mas csics Ioncns-
lcsias, iguais cnirc si, lcvavan solrc os ouiros
aninais a vaniagcn dc scrcn aninais
pcrfccivcis, dc icrcn capacidadc dc
dcscnvolvincnio; cis ondc csia, scgundo
Fousscau, a fonic da dcsigualdadc. Fousscau vc,
assin, no nascincnio da dcsigualdadc un
progrcsso, nas csic progrcsso c coniradiiorio,
pois inplica, ao ncsno icnpo, nun rciroccsso.
Todos os dcnais progrcssos (a pariir do csiado
priniiivo da naiurczai foran, aparcnicncnic,
ouiros ianios dados para o apcrfcioancnio do
274
indivduo Iunano", nas, na rcalidadc, o quc o
progrcdia cra a dccadcncia da cspccic. A
claloraao dos nciais c o foncnio da agriculiura
foran as duas arics, cuja dcscolcria provocou
csia grandc rcvoluao". (Fousscau sc rcfcrc
iransfornaao das florcsias virgcns cn icrras c
canpos dc iralalIo, gcncralizaao da niscria c
da cscravidao, cono cfciio da inplaniaao da
propricdadci. Para o pocia, o ouro c a praia,
assin cona para o filosofo o fcrro c o irigo,
civilizaran o Ioncn c arruinaran o gcncro
Iunano". Cada novo avano da civilizaao c, por
sua vcz, un novo avano da dcsigualdadc. Todas
as insiiiuics quc nasccn nas socicdadcs, no
dccorrcr do proccsso dc civilizaao, sc convcricn
no invcrso dc sua priniiiva finalidadc.
indiscuivcl, scndo una lci fundancnial dc iodo o
dirciio poliico, quc os povos concaran por
acciiar prncipcs quc proicgcsscn a sua lilcrdadc
c nao quc a dcsirusscn. Enircianio. csscs
prncipcs sc convcricran, por fora da
ncccssidadc, cn oprcssorcs dos povos quc
dcvcrian proicgcr, c lcvaran cssa oprcssao aic
un ponio cn quc a dcsigualdadc, clcvada ao
naino, icn quc sc convcricr novancnic no
conirario do quc c, isio c, cn fonic dc igualdadc.
frcnic ao dcspoia, iodos os Ioncns sao iguais,
pois iodos sc rcduzcn a zcro. Ao cIcgar a cssa
fasc, o grau naino dc dcsigualdadc c o ponio
final quc, fccIando o ciclo, ioca ja o ponio inicial
275
do qual pariinos. ao cIcgar a csic ponio, iodos
os Ioncns sao iguais, pclo faio dc scrcn nada c,
cono sudiios, icn iodos, cono unica lci, a
voniadc dc scu ScnIor". Mas o dcspoia c ScnIor
soncnic quando icn cn suas naos a fora c, por
isso, no caso dc scr dcrroiado, nao podc sc
quciar dc icr sido dcrroiado pclo uso da fora..."
A ncsna fora quc o susicvc, o dcrrula, c iudo
sc passa, dc acordo con una causa adcquada c
dc acordo con a ordcn naiural". Significa isso
quc a dcsigualdadc sc iransforna novancnic cn
igualdadc, nas csia ja nao c a igualdadc
rudincniar c priniiiva do Ioncn alado", cn
csiado naiural, nas c a lilcrdadc supcrior do
coniraio social. Os oprcssorcs sc convcricn cn
oprinidos. a ncgaao da ncgaao.
En Fousscau, ja nos cnconiranos, pois, con
un proccsso quasc idcniico ao quc Mar
dcscnvolvc cn O Capiial. Alcn dc iodas as
cprcsscs dialciicas quc sao caiancnic as
ncsnas cnprcgadas por Mar, cnconiranos
ianlcn proccssos aniagnicos por naiurcza,
cIcios dc coniradics, conicndo a iransnuiaao
dc un circno cn scu conirario c, finalncnic, o
ponio ncvralgico dc ioda a qucsiao, a ncgaao da
ncgaao. Assin, ja cn 1754, Fousscau, quc
ainda nao sc podia cprinir pcla noncnclaiura
Icgcliana, csiava, 23 anos anics do nascincnio
dc Hcgcl. dcvorado aic a ncdula pcla pcsic da
filosofia Icgcliana, pcla dialciica da coniradiao,
276
pcla icoria do Logos, pcla icologia, cic.. cic. E
quando o Sr. DuIring, rcduzindo a zcro a icoria
rousscauniana da igualdadc, opcra con os scus
dois IoncnzinIos iriunfais, sc vc forado a
dcslizar por un plano pcrigoso, quc o lcva,
irrcncdiavclncnic, para a ncgaao da ncgaao da
qual csia qucrcndo fugir. O csiado cn quc
florcscc a igualdadc dcsscs dois Ioncns c quc
nos c aprcscniado, scn duvida, cono un csiado
idcal, rccclc pagina 271 da Filosofia o apclido
dc csiado priniiivo". Mas, ao cIcgar pagina
279, csic csiado priniiivo" sc iransforna, por lci
ncccssaria, no sisicna dc rapina". princira
ncgaao. Craas, cnircianio, filosofia da
rcalidadc, conscguinos alolir csic sisicna dc
rapina", para inplaniar, solrc suas runas, a
Conuna cconnica invcniada pclo Sr. DuIring c
lascada na igualdadc. ncgaao da ncgaao,
igualdadc clcvada a una poicncia nais alia.
divcriido vcr cono, alcn dc anpliar dc nodo
lcncfico o nosso Iorizonic visual, o proprio Sr.
DuIring acala concicndo, ianlcn, scn quc sc
dc conia, conira a sua augusia pcssoa, o
Iorrcndo crinc, quc c o dc incorrcr na iniolcravcl
ncgaao da ncgaao.
Ouc vcn a scr, finalncnic, a ncgaao da
ncgaao una lci ciraordinariancnic gcral, c,
por isso ncsno, ciraordinariancnic cficaz c
inporianic, quc prcsidc ao dcscnvolvincnio da
naiurcza, da Iisioria c do pcnsancnio; una lci
277
quc, cono ja vinos, sc inpc no nundo aninal c
vcgcial, na gcologia, nas naicnaiicas, na Iisioria
c na filosofia. A csia lci, o proprio Sr. DuIring
acala por sc sulncicr, cnlora scn o salcr,
apcsar dc iodos os olsiaculos c naldics quc
lana conira cla. Ja sc dissc quc o proccsso quc
airavcssa, por ccnplo, o grao dc ccvada, dcsdc a
sua gcrninaao aic quc dcsaparca a plania a
quc clc dcu a vida, c una ncgaao da ncgaao, c,
con isio, nao sc prcicndc, dc nodo algun,
prcjulgar o conicudo concrcio dcsic proccsso.
Pois, sc sc prcicndcssc afirnar o conirario,
quando sc salc quc o proprio calculo inicgral
cono ja vinos c ianlcn ncgaao da ncgaao,
scria cair no alsurdo dc susicniar quc o proccsso
dc vida dc un grao dc ccvada cquivalc ao calculo
difcrcncial, c o quc fazcnos con o calculo
difcrcncial podcranos aplicar aic ao socialisno.
Isso c o quc os nciafsicos consianicncnic
criican na dialciica. Ouando sc diz quc iodos
csscs proccssos icn dc conun a ncgaao da
ncgaao, o quc sc prcicndc c cnglolar a iodos,
sol csia lci dinanica, scn sc prcjulgar, no
cnianio, dc nodo algun, o conicudo concrcio dc
cada un dclcs. Esia nao c a nissao da dialciica.
quc icn apcnas por incunlcncia csiudar as lcis
gcrais quc prcsidcn dinanica c ao
dcscnvolvincnio da naiurcza c do pcnsancnio.
Podcr-sc-ia oljciar, ainda, quc a ncgaao,
quc sc rcaliza ncsic proccsso, nao c a vcrdadcira
278
ncgaao; un grao dc ccvada c ianlcn ncgado
quando c nodo, da ncsna forna quc un inscio
c ncgado quando csnagado, c a grandcza posiiiva
A quando c ncgada sc a anula cic. Ao sc ncgar a
afirnaao. a rosa c una rosa", quando sc diz quc
a rosa nao c una rosa", qual c o rcsuliado sc,
logo dcpois, sc iorna a ncgar csia ncgaao, para
dizcr. Sin, a rosa c una rosa"? Ouiros nao sao,
con cfciio, os arguncnios principais lcvaniados
pclos nciafsicos conira a dialciica, arguncnios
dignos da csirciicza dc Iorizonics, caracicrsiica
dcssa nancira dc pcnsar. Ncgar, cn dialciica,
nao consisic pura c sinplcsncnic cn dizcr nao,
cn dcclarar quc una coisa nao cisic, ou cn
dcsiru-la por capricIo. Ja Spinoza dizia. Onnis
dcicrninaiio csi ncgaiio, ioda dcicrninaao, ioda
dcnarcaao c, ao ncsno icnpo, una ncgaao.
Alcn disso, cn dialciica, o caraicr da ncgaao
olcdccc, cn princiro lugar, naiurcza gcral do
proccsso, c, cn scgundo lugar, sua naiurcza
cspccifica. Nao sc iraia apcnas dc ncgar, nas dc
anular novancnic a ncgaao. Assin, a princira
ncgaao scra dc ial naiurcza quc iornc possvcl
ou pcrniia quc scja novancnic possvcl a
scgunda ncgaao. Dc quc nodo? Isso dcpcndcra
do caraicr cspccial do caso concrcio. Ao sc nocr o
grao dc ccvada, ou ao sc naiar o inscio, csia-sc
cccuiando, incgavclncnic, o princiro aio, nas
iorna-sc inpossvcl o scgundo. Porianio, cada
cspccic dc coisas icn un nodo cspccial dc scr
279
ncgada, quc faz con quc a ncgaao cngcndrc un
proccsso dc dcscnvolvincnio, aconicccndo o
ncsno con as idcias c os concciios. No calculo
infiniicsinal, ncga-sc, dc un nodo difcrcnic, a
olicnao dc poicncias posiiivas quc paricn dc
razcs ncgaiivas. Mas csics nciodos difcrcnics dc
ncgar dcvcn scr conIccidos c aprccndidos, cono
aconiccc con iodas as ouiras coisas. Nao lasia
quc sailanos quc a nuda dc ccvada c o calculo
infiniicsinal sc cnconiran sol as lcis da ncgaao
da ncgaao, para quc possanos culiivar con
succsso a ccvada ou para quc possanos rcalizar
opcracs dc difcrcnciaao ou inicgraao, da
ncsna nancira quc nao nos c suficicnic
conIcccr as lcis quc rcgcn a dcicrninaao do
son, pclas dincnscs das cordas, para quc
sailanos iocar violino. Mas c cvidcnic quc nao
podc sair nada dc un proccsso da ncgaao da
ncgaao quc sc liniic apcnas pucrilidadc dc
cscrcvcr nun quadro ncgro un A, c logo dcpois
apaga-lo, ou a dizcr quc una rosa c una rosa
para, logo cn scguida, dizcr quc nao c. Soncnic
sc podcria provar, dcssa forna, a idioiicc dc
qucn sc cnircga a iais divagacs. Isso nao
olsia, porcn, a quc os nciafsicos prcicndan
dcnonsirar quc, sc nos cnpcnIarnos cn
raciocinar solrc a ncgaao da ncgaao, soncnic
podcrcnos uiilizar csic proccsso.
CIcganos, pois, conclusao dc quc c o Sr.
DuIring a unica pcssoa quc qucr nisiificar as
280
coisas quando afirna quc a ncgaao da ncgaao c
una quincra analogica, invcniada por Hcgcl,
cnprcsiada do canpo da rcligiao, c calcada solrc
o niio do pccado original c da rcdcnao. Muiio
anics dc salcr o quc cra dialciica, o Ioncn ja
pcnsava dialciicancnic, da ncsna forna por
quc, nuiio anics da cisicncia da palavra cscriia,
clc ja falava. Hcgcl nada nais fcz quc fornular
niiidancnic, pcla princira vcz, csia lci da
ncgaao da ncgaao, lci quc aiua na naiurcza c
na Hisioria, cono aiuava, inconscicnicncnic, cn
nossos ccrclros, nuiio anics dc icr sido
dcscolcria. E sc o Sr. DuIring fica alorrccido
con un ial nonc, c qucr rcalizar o proccsso, scn
quc ningucn saila quc o csia rcalizando, ainda c
icnpo dc invcniar un nonc nclIor. Mas sc o quc
dcscja c apagar a propria opcraao do
pcnsancnio, dcvcra, anics, cnconirar o nodo dc
cpulsar cssc proccsso da naiurcza c da Iisioria
c, para isso, dcvcra invcniar una naicnaiica na
qual -a X -a nao dcvc dar +a2 c na qual scja
proilido, sol pcnalidadcs divcrsas, o calculo
difcrcncial c inicgral.
281

Captulo XIV
CONCLUSO

Acalcnos o csiudo da Filosofia. Traiarcnos,
a scguir, dc ouiras faniasias coniidas no Curso"
para, finalncnic, caninarnos os caracicrsiicos
da rcvoluao quc o Sr. DuIring iniroduz no
icrrcno do socialisno. Ouc nos Iavia pronciido O
Sr. DuIring? Tudo. E o quc finalncnic cunpriu?
Alsoluiancnic nada. Os clcncnios dc una
filosofia rcal c oricniada, porianio, para a
rcalidadc da naiurcza c da vida", a conccpao
rigorosancnic cicnifica do nundo", as idcias
criadoras dc sisicna", c iodas as dcnais viiorias
do Sr. DuIring, anunciadas por frascs ponposas
c rciunlanics dcran cono rcsuliado, cn iodos
os sciorcs a quc sc aplicaran, una pura farsa. A
csqucnaiica do nundo, quc scn pcrdcr cn nada
a profundcza do pcnsancnio, fiou as fornulas
fundancniais do scr" cra, cono vinos, apcnas
un cco cIarlaiancsco c infiniiancnic dcsloiado
da Logica dc Hcgcl, da qual cirai a supcrsiiao
dc quc cssas fornas fundancniais" ou
caicgorias logicas cisicn nisicriosancnic, nao
sc salc ondc, anics da cisicncia do nundo c
nargcn da rcalidadc a quc sc dcvcn aplicar". A
filosofia da naiurcza nos ofcrccc una cosnogonia
282
quc icn por ponio dc pariida un csiado da
naicria idcniico a si ncsno", un csiado quc so
podc scr concclido. criando-sc una caoiica c
irrcncdiavcl confusao a rcspciio das rclacs
cnirc a naicria c o novincnio c, so podc scr
concclido, alcn disso, supondo-sc a cisicncia dc
un Dcus pcssoal c cnironizado nargcn do
nundo quc c o unico capaz, por scu inpulso, dc
iirar o nundo dcsic csiado dc inolilidadc c dc
lana-lo ao novincnio. No csiudo da naiurcza
organica iivcnos oporiunidadc dc vcr quc a
filosofia da rcalidadc, apos condcnar a luia pcla
cisicncia c a sclcao naiural, dc Darwin, cono
un caso dc sclvagcria conciida conira a
Iunanidadc", pcrniiia quc csias icorias sc
csgucirasscn novancnic pcla poria irascira,
cono faiorcs aiivos da naiurcza, cnlora dc
scgunda classc. O Sr. DuIring soulc cndossar,
alcn disso, no canpo da liologia, una ignorancia
quc, dcsdc quc sc iornaran Ialiiuais as
confcrcncias dc vulgarizaao cicnifica, ja nao c
facil cnconirar c quc, ncsno cnirc as scnIoriias
dc loa socicdadc, icr-sc-ia quc procurar con
una lanicrna. No canpo da noral c do dirciio, foi
iao infcliz, ao caricaiurar Fousscau, cono anics,
ao sc aprcscniar caricaiurando Hcgcl. E
cndossou, ainda, inclusivc no icrrcno da cicncia
jurdica, apcsar dc scus csforos cn nos
dcnonsirar o conirario, un dcsconIccincnio
cicnifico quc so podc scr concclido no nais
283
vulgar c aniiquado jurisia prussiano. Una
filosofia cono cssa, frcnic qual nao rcsisic
ncnIun Iorizonic dc ncra aparcncia", sc liniia,
juridicancnic, a un Iorizonic rcal, quc nao
ulirapassa as froniciras dcniro das quais vigora o
dirciio nacional prussiano. Coniinuanos
cspcrando pclas icrras c ccus da naiurcza
cicrior c inicrior" o quc cssa filosofia pronciia
alrir aos nossos olIos no scu poicnic arranco" c,
dcssc nodo, coniinuanos cspcrando as
pronciidas vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis" c
o alsoluiancnic fundancnial". Esic filosofo,
cujo nciodo cspcculaiivo cclui, cono clc proprio
o diz, ioda a ncianorfosc, no scniido dc una
rcprcscniaao suljciiva c iliniiada do nundo",
nao soncnic sc considcra cono un Ioncn
suljciivancnic liniiado, pcla polrcza circna dc
conIccincnios dc quc faz alardc, por scu
ncsquinIo nciodo nciafsico dc cspcculaao,
cono por suas groicscas vaidadcs, scn falarnos
dc suas pucris nanias pcssoais. Nao conscguc
cpor a sua filosofia da rcalidadc, scn insinuar
ao lciior a sua rcpugnancia conira o ialaco,
conira os gaios c os judcus. Prcicndc inpor os
scus gosios c rcpugnancias cono lci alsoluia
para ioda a Iunanidadc, scn incluir, cono c
naiural, os judcus. A sua plaiaforna rcalncnic
criica", con rclaao aos ouiros auiorcs, consisic
cn pr, nos scus lalios, insisicnicncnic, coisas
quc csics nunca disscran c quc sao un produio
284
gcnuno c pcculiar dc sua propria calca. Os
polrcs rcsios dc salcdoria quc nos ofcrccc a
rcspciio dc assunios proprios dc filisicus cono,
por ccnplo, o do valor da vida c o nclIor ncio
dc goza-la, icn un ial caraicr dc vulgaridadc quc
lasian para cplicar, pcrfciiancnic, a colcra dc
scu auior conira o Fausio dc CociIc. Con cfciio,
o Sr. DuIring, nao podcra pcrdoar janais a
CociIc, o faio dc icr criado, cono Icroi dc scu
drana, un scr iao inoral cono Fausio, cn vcz dc
pr cn scu lugar un ilusirc filosofo da rcalidadc,
cono o scria Wagncr.
En rcsuno, a filosofia da rcalidadc nao c,
nais quc, afinal dc conias, para usar una
cprcssao dc Hcgcl, a nais vulgar lana do
lanaal alcnao", con una fluidcz c una
iransparcncia fciias dc lugarcs conuns, quc so
podc scr iornada nais iurva c nais dcnsa con os
coagulos oracularcs quc o scu auior ncla
dissolvc. Ouando icrninanos a uliina pagina do
livro, salcnos ianio quanio anics dc icr iniciado
a sua lciiura c sonos forados a confcssar quc o
novo nciodo cspcculaiivo" ao lado dos
rcsuliados c conccpcs fundancnialncnic
originais" c das idcias criadoras dc sisicna", nos
rcvclou, dc faio, nao poucos alsurdos, scn nos
ofcrcccr, cn iroca, una linIa scqucr cn quc
possanos aprcndcr alguna coisa. E csic Ioncn,
quc iania propaganda faz dc suas arics c
ncrcadorias, ao son dc fanfarras, cono o nais
285
vulgar cancloi dc fcira, por dciras dc cujas frascs
grandiloqucnics nao sc cnconira nada, nas
alsoluiancnic nada, csic Ioncn icn a ousadia
dc cIanar dc cIarlaiacs a figuras cono FicIic,
ScIclling c Hcgcl, o nais Iunildc dos quais scria,
ao scu lado, un giganic! Ha cIarlaianisno, sin.
nas ondc c por paric dc qucn?
286


PARTE II

Economia Poltica

287

Captulo I
OBJETO E MTODO

A Econonia Poliica, no scniido nais anplo
da palavra, c a cicncia das lcis quc rcgcn a
produao c o inicrcanlio dos ncios naicriais da
vida na socicdadc Iunana. Produao c iroca sao
duas funcs disiinias. A produao podc
dcscnvolvcr-sc scn a iroca, nas csia prcssupc,
scnprc, ncccssariancnic, a produao, pclo
proprio faio dc quc o quc sc irocan sao os
produios. Cada una dcsias funcs sociais sofrc
a influcncia dc un grandc nuncro dc fcnncnos
cicriorcs, scndo quc cssa influcncia c
sulordinada, cn grandc paric, a lcis proprias c
cspccificas. Mas, ao ncsno icnpo, a produao c
a iroca sc condicionan, a cada passo,
rcciprocancnic c influcn dc ial nodo una solrc
a ouira, quc sc podc dizcr quc sao a alcissa c a
ordcnada da curva cconnica.
As condics sol as quais os Ioncns
produzcn c irocan o quc foi produzido varian
nuiio para cada pas c, dcniro dc cada pas, dc
gcraao para gcraao. Por isso, a Econonia
Poliica nao podc scr a ncsna para iodos os
pascs ncn para iodas as cpocas Iisioricas.
288
Dcsdc o arco c flccIa, passando pclo nacIado dc
pcdra do sclvagcn, con os scus aios dc iroca,
rarssina c cccpcional, aic a naquina a vapor dc
nil cavalos dc fora, os icarcs nccanicos, as
csiradas dc fcrro c o Danco dc Inglaicrra, cisic
un vcrdadciro alisno. Os Ialiianics da Tcrra do
Fogo nao conIcccn a produao cn grandc
cscala, assin cono nao conIcccn o concrcio
nundial, ncn ianpouco as lciras dc canlio quc
circulan a dcscolcrio c os incspcrados craqucs
dc Dolsa. Oucn qucr quc sc cnpcnIassc cn
rcduzir a Econonia Poliica da Tcrra do Fogo s
ncsnas lcis por quc sc rcgc Iojc a Econonia da
Inglaicrra, nao podcria, cvidcnicncnic iirar
alguna conclusao, a nao scr uns quanios lugarcs
conuns da nais vulgar irivialidadc. A Econonia
Poliica c, porianio, una cicncia csscncialncnic
Iisiorica. A naicria solrc quc vcrsa c una
naicria Iisiorica, isio c, sujciia a nudana
consianic. Soncnic dcpois dc invcsiigar as lcis
cspccificas dc cada ciapa concrcia dc produao c
dc iroca, cono conclusao, nos scra pcrniiido
fornular, a iiiulo dc rcsuno. as poucas lcis
vcrdadcirancnic gcrais, aplicavcis produao c
iroca, quaisqucr quc scjan os sisicnas. Con
isio, qucr sc dizcr quc as lcis, quc sc aplican a
un dcicrninado sisicna dc produao ou a una
forna concrcia dc iroca, sao validas ianlcn a
iodos aquclcs pcrodos Iisioricos cn quc cssc
sisicna dc produao ou cssa forna dc iroca sc
289
aprcscnian. Assin, por ccnplo, no pcrodo cn
quc sc inplaniou na Econonia o sisicna dc
dinIciro ncialico, cnira cn aao ioda una scric
dc lcis quc passan a rcgcr c quc sc nanicn
vigcnics cn iodos os pascs c cn iodas as cpocas
da Iisioria cn quc a iroca sc rcaliza icndo cono
ncdiador o dinIciro ncialico.
O rcginc dc produao c dc iroca dc una
socicdadc Iisiorica dcicrninada c, con clc, as
condics Iisioricas prcvias quc prcsidcn a vida
dcsia socicdadc dcicrninan, por sua vcz, o
rcginc dc disiriluiao do quc foi produzido. Na
conunidadc irilal ou na conuna canponcsa,
organizadas lasc da propricdadc colciiva do
solo, rcginc pclo qual passaran cono sc podc
olscrvar cn scus niidos vcsigios iodos os
povos civilizados da Iisioria, c pcrfciiancnic
conprccnsvcl quc inpcrassc un sisicna dc
disiriluiao quasc igualiiario dos produios. Ali
ondc aparccc, na disiriluiao, una dcsigualdadc
nais ou ncnos assinalada, csia dcsigualdadc c
nais un siniona dc quc a conunidadc conca a
sc dcsagrcgar. A grandc c a pcqucna agriculiura
corrcspondcn a fornas nuiio disiinias dc
disiriluiao, confornc as condics Iisioricas
prcvias dc quc icnIan nascido. Mas c cvidcnic
quc a agriculiura cn grandc cscala condiciona
scnprc un rcginc dc disiriluiao conplciancnic
difcrcnic do da pcqucna agriculiura; c cvidcnic
quc, cnquanio a princira prcssupc ou cngcndra
290
ncccssariancnic un aniagonisno dc classcs
divisao cn anos c cscravos , a scgunda forna,
pclo conirario, nodcla una difcrcna dc classcs
quc nao csia condicionada, dc nodo algun, pclos
indivduos quc iralalIan na produao agrcola,
nas quc ja rcvcla a dccadcncia quc sc inicia no
rcginc dc cploraao parcclada do solo. A
inplaniaao c a difusao do dinIciro ncialico nos
pascs cn quc a Econonia ionava
dcscnvolvincnio, cclusiva ou
prcdoninanicncnic, pclas vias naiurais, irouc
consigo una pcriurlaao, nais ou ncnos
inicnsa, nais ou ncnos rapida, do sisicna
iradicional dc disiriluiao, una nodificaao quc
iorna ainda nais agudas as dcsigualdadcs da
disiriluiao cnirc os indivduos, acclcrando
assin a divisao cnirc ricos c polrcs. A indusiria
aricsanal da Idadc Mcdia, do iipo local c grcnial,
inpossililiiava a cisicncia dc grandcs
capiialisias c dc opcrarios, assalariados por ioda
a vida, con a ncsna fora dc ncccssidadc con
quc a grandc indusiria nodcrna, a aiual
csiruiura do crcdiio c a forna da iroca adcquada
ao dcscnvolvincnio dcsscs dois faiorcs, quc c a
livrc concorrcncia, faz con quc cisian csscs
ncsnos grandcs capiialisias c opcrarios
assalariados.
E con as difcrcnas no rcginc dc disiriluiao
surgcn as difcrcnas dc classc. A socicdadc sc
dividc cn classcs privilcgiadas c dcsproicgidas,
291
cploradoras c cploradas, doninanics c
doninadas. E o Esiado, quc nasccu do
dcscnvolvincnio dos grupos naiurais c priniiivos
cn quc sc concaran a organizar as
conunidadcs dcsccndcnics do ncsno ironco,
para a dircao dc scus inicrcsscs conuns
(irrigaao da icrra, nos pascs do Oricnic, cic.i, c
para sc dcfcndcr conira os pcrigos dc fora,
fornou para si, a pariir dc cniao, una nova
finalidadc. a dcfcsa, pclo uso da fora, das
condics dc vida c dc govcrno da classc
doninanic frcnic classc doninada.
A disiriluiao nao c, pois, un ncro produio
passivo da produao c da iroca, nas, pclo
conirario, rcpcrcuic ianlcn c con fora nao
infcrior. solrc clas proprias. Todo novo rcginc dc
produao, ioda nova forna dc iroca, iropca, logo
ao nasccr, nao so con a rcsisicncia passiva quc
lIc opcn as fornas iradicionais c as insiiiuics
poliicas ajusiadas a clas, nas ianlcn con as
larrciras do vclIo rcginc dc disiriluiao. Por
isso, dcvcn cssc rcginc c cssa forna luiar
durancnic c duranic largo cspao dc icnpo aic
conquisiar un sisicna dc disiriluiao adcquado
nova nodalidadc dc produao ou dc iroca. Mas,
quanio nais dinanico c nais capaz dc
apcrfcioancnio c dcscnvolvincnio for un
dcicrninado rcginc dc produao c dc iroca, nais
dcprcssa dcvcra alcanar ianlcn o rcginc dc
disiriluiao un grandc dcscnvolvincnio quc
292
dcic para iras o rcginc scu progcniior, un
grandc progrcsso quc sc iornc inconpaivcl con o
rcginc aniigo dc iroca c dc produao. As vclIas
conunidadcs naiurais, a quc nos rcfcrinos airas,
pudcran vivcr nilIarcs dc anos, cono alias
ainda pcrduran cn nossos dias cnirc os ndios c
nuiios cslavos, anics quc o concrcio con o
nundo cicrior cngcndrassc cn scu scio as
difcrcnas dc pairinnio quc dcvcrian acarrciar
a sua disposiao. Ao conirario, a nodcrna
produao capiialisia, quc nao conia nais dc
irczcnios anos dc cisicncia c quc nao sc inps
ncsno dcpois da inplaniaao da grandc
indusiria, isio, c, aic Ia uns ccn anos, provocou,
no cnianio, duranic csic curio pcrodo, nuiios
aniagonisnos no rcginc dc disiriluiao dc un
lado a conccniraao dc capiiais cn poucas naos
c, dc ouiro, a conccniraao das nassas nao
possuidoras nas cidadcs nais populosas, dc
ial nodo quc csics aniagonisnos
ncccssariancnic a farao pcrcccr.
A rclaao cnirc o rcginc dc disiriluiao c as
condics naicriais dc cisicncia dc una
dcicrninada socicdadc csia iao arraigada na
naiurcza das coisas, quc cIcga a sc rcflciir,
conuncnic, no insiinio do povo. Enquanio un
rcginc dc produao csia-sc dcscnvolvcndo cn
scniido asccnsional, podc coniar aic ncsno con
a adcsao c a adniraao cniusiasia dos quc ncnos
lcncficiados sairao con o rcginc dc disiriluiao
293
ajusiado a clc. Dasia quc sc rccordc o cniusiasno
dos opcrarios inglcscs ao aparcccr a grandc
indusiria. E ncsno dcpois quc csic rcginc dc
produao ja consolidado, consiiiui, na socicdadc
dc quc sc iraia, un rcginc nornal, coniinua-sc
nanicndo, cn gcral, algun conicniancnio con a
forna dc disiriluiao c, sc sc crguc alguna voz
dc proicsio, c das filciras da classc doninanic
quc cla sai (Saini-Sinon, Fouricr, Owcni, scn
cnconirar ncn ncsno algun cco no scio da
nassa cplorada. Ha dc passar algun icnpo c
cncaninIar-sc o rcginc dc produao, ja
francancnic pcla vcricnic da dccadcncia, dcvc
csic rcginc ja icr sido supcrado cn paric. dcvcn
icr dcsaparccido, cn grandc proporao, as
condics quc jusiifican a sua cisicncia,
csiando ncsno ionando ial vulio o scu succssor
, para quc a disiriluiao, cada vcz nais
dcsigual, scja considcrada injusia, para quc a voz
da nassa clanc conira os faios do passado junio
ao irilunal da cIanada jusiia cicrna. Claro csia
quc csic apclo noral c ao dirciio nao nos faz
avanar cicniificancnic ncn una polcgada; a
cicncia cconnica nao podc cnconirar, na
indignaao noral, por nais jusiificada quc cla
scja, ncn razcs ncn arguncnios, nas
sinplcsncnic sinionas. A sua nissao consisic
cclusivancnic cn dcnonsirar quc os novos
alusos c nalcs, quc ionan corpo na socicdadc,
nao sao nais quc ouiras ianias conscqucncias
294
olrigaiorias do rcginc dc produao cn vigor, ao
ncsno icnpo cn quc sao indcios da
proinidadc dc scu fin, iornando conIccidos os
clcncnios para a organizaao fuiura da produao
c da iroca, quc ja csiao coniidos no scio do
rcginc cconnico quc caninIa a passo largos
para a sua dissoluao, c na qual csscs nalcs c
alusos icrao quc dcsaparcccr. A colcra provocada
no pocia icn a sua razao dc scr quando sc iraia
dc dcscrcvcr csscs nalcs c alusos, ou dc aiacar
os Iarnonizadorcs" quc prcicndcn ncga-los ou
aicnua-los cn lcncfcio da classc doninanic
nas, para conprccndcr cono a colcra prova
pouco cn cada caso, lasia quc sc considcrc quc,
aic Iojc, cn iodas as cpocas da Hisioria, Iouvc
naicria dc solra para alincniar os scus
inpulsos.
Mas a Econonia Poliica, concclida cono a
cicncia das condics c das fornas sol as quais
as divcrsas socicdadcs Iunanas produzcn c
irocan os scus produios, c sol as quais sc
disirilucn os produios, csia Econonia Poliica,
ncsics icrnos conccdida, con ial anpliiudc, csia
ainda por sc criar. Tudo o quc aic Iojc possunos
dc cicncia cconnica sc rcduz quasc
cclusivancnic gcncsc c ao dcscnvolvincnio do
rcginc capiialisia dc produao. Ela paric da
criica dos rcsios das fornas fcudais dc produao
c dc iroca, pc cn rclcvo a ncccssidadc dc fazcr
dcsaparcccr csics rcsios, sulsiiiuindo-os por
295
fornas capiialisias, dcscnvolvc as lcis do rcginc
capiialisia dc produao, con as suas fornas
corrcspondcnics dc iroca no scu aspccio posiiivo,
isio c, do ponio dc visia cn quc conirilucn para
foncniar os fins gcrais da socicdadc c conclui
con a criica socialisia do rcginc dc produao do
capiialisno, o quc qucr dizcr con a cposiao das
lcis quc prcsidcn o scu aspccio ncgaiivo, con a
dcnonsiraao dc quc csic rcginc dc produao
por fora dc scu proprio dcscnvolvincnio, sc
aproina dc un ponio cn quc a sua cisicncia sc
iorna inpossvcl. Esia criica iorna paicnic quc
as fornas capiialisias dc produao c dc iroca vao
convcricndo-sc cn cniravcs cada vcz nais
insuporiavcis para a propria produao; quc o
rcginc dc disiriluiao, ncccssariancnic
condicionado por cssas fornas, cngcndrou, por
sua vcz, una siiuaao dc classc cada dia nais
insuporiavcl c nais aguda, un aniagonisno
scnprc nais profundo cnirc alguns capiialisias,
cada vcz cn ncnor nuncro, porcn cada vcz nais
ricos c una nassa dc opcrarios assalariados,
cada vcz nais nuncrosa c cn gcral, ianlcn
nais dcsfavorccida c nal rciriluda; c finalncnic,
dcnonsira quc a nassa das foras produiivas
quc cngcndra o rcginc capiialisia dc produao c
quc csic rcginc nao conscguc nais govcrnar, csia
cspcrando ionc possc das proprias foras
produiivas una socicdadc organizada sol un
rcginc dc coopcraao, lascada nun plano
296
Iarnnico dcsiinado a garaniir a iodos os
indivduos da socicdadc, cn proporao cada vcz
naior, os ncios ncccssarios dc vida c os rccursos
para o livrc dcscnvolvincnio dc sua capacidadc.
Para conprccndcr cn iodo o scu alcancc csia
criica da Econonia lurgucsa, nao cra suficicnic
conIcccr a forna capiialisia dc produao, dc
iroca c dc disiriluiao. Era prcciso invcsiigar c
irazcr conparaao cnlora apcnas cn scus
iraos nais gcrais, as fornas quc a prcccdcran c
quc, cn pascs ncnos avanados, cocisicn
ainda con aqucla. Aic Iojc, csia invcsiigaao c
csic csiudo conparaiivo foran rcalizados
soncnic por Mar, c dcvcnos, porianio, a scus
iralalIos, quasc quc cclusivancnic, o quc aic
agora sc podc csclarcccr con rclaao icoria
cconnica prc-lurgucsa.
Enlora iivcssc nascido, nos fins do scculo
XVIII, cn algunas calcas gcniais, a Econonia
Poliica, no scniido rcsiriio, ial cono a
aprcscnian os fisiocraias c Adan SniiI, c
csscncialncnic un fruio do scculo XVIII,
figurando cnirc as conquisias dos grandcs
racionalisias franccscs dcssa cpoca, pariicipando,
porianio, dc iodas as vaniagcns c iodos os
inconvcnicnics do icnpo. O quc disscnos dos
racionalisias podcnos aplicar ianlcn aos
ccononisias dcssc scculo. A nova cicncia nao cra,
para clcs. una cprcssao das circunsiancias c
297
das ncccssidadcs da cpoca cn quc vivian, nas,
sin, un rcflco da razao cicrna. as lcis da
produao c da iroca, dcscolcrias por clcs, nao
possucn una forna condicionada
Iisioricancnic, con a qual sc dcvian rcvcsiir
cssas aiividadcs, nas ouiras ianias lcis naiurais
cicrnas, dcrivadas da naiurcza Iunana. Mas o
Ioncn quc clcs iinIan cn conia cra, na
rcalidadc, sinplcsncnic o Ioncn da classc
ncdia daquclcs icnpos, do qual dcprcssa dcvcria
lroiar o Ioncn lurgucs nodcrno, rcduzindo-sc
a sua naiurcza apcnas a falricar c a concrciar,
sol as condics Iisioricancnic condicionadas
dc cniao.
Tcndo ja ocasiao dc conIcccr, dc solra, ao
nosso fundancniador criico", Sr. DuIring, lcn
cono a scu nciodo, por ic-lo visio opcrar no
canpo da filosofia, nao nos c difcil prcdizcr cono
clc aprcscniara as suas conccpcs na Econonia
Poliica. No icrrcno da filosofia, quando nao dizia
sinplcs disparaics (cono o vinos fazcr na
Filosofia da Naiurczai, as suas idcias cran
apcnas una caricaiura das do scculo XVIII. Para
clc nao cisiian lcis dc dcscnvolvincnio
Iisiorico, nas apcnas lcis naiurais, vcrdadcs
cicrnas. As insiiiuics sociais, cono a noral c o
dirciio, nao cran dcicrninadas pcla localizaao
dcniro das condics Iisioricas rcais dc cada
cpoca, nas pcla ajuda prcsiada por aquclcs dois
Ioncns fanosos, dos quais un oprinia
298
faialncnic o ouiro, cnlora aic Iojc csia
suposiao nao sc icnIa dado nunca, infclizncnic,
na rcalidadc. Nao csiarcnos crrados, pois, sc,
dcssas idcias, dcduzirnos quc a Econonia sc
lascia ianlcn, no nodo dc vcr do Sr. DuIring,
cn vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis, cn lcis
naiurais c cicrnas, cn aionas iauiologicos da
nais dcsolada inuiilidadc, scn, cnircianio, dciar
dc logo nos ofcriar, pclas porias do fundo, iodo o
conicudo posiiivo da Econonia, na ncdida cn
quc dclc icn conIccincnio; ncn ianpouco nos
cnganarcnos ao supornos quc, para o Sr.
DuIring, a disiriluiao, concclida cono
fcnncno social, nao c dcrivada da produao c da
iroca, nas sc consiroi c fica dcfiniiivancnic
rcsolvida por ncio dos dois cclclrcs Ioncns. E,
cono sc iraia dc ariifcios quc ja conIcccnos
lasianic, nao scra prcciso quc nos csicndanos
cn scu canc.
Con cfciio, ja na pagina 2 O Sr. DuIring
dcclara quc a sua Econonia nanicn csirciia
rclaao con o csialclccido cn sua filosofia c sc
lascia, cn alguns ponios csscnciais, nas
vcrdadcs supcriorcs, ja asscniadas nun canpo
nais alio dc invcsiigaao". Scnprc o ncsno
cnpcnIo cn nos convcnccr dc sua grandcza.
Scnprc as ncsnas pondcracs solrc o
asscniado" c csialclccido", pclo ncsno Sr.
DuIring. Ja iivcnos ocasics dc solra para vcr
299
cono c quc asscnia" c csialclccc" as suas
vcrdadcs o Sr. DuIring.
A scguir dcparanos con as lcis naiurais
nais gcrais dc ioda a Econonia". Nossas
prcviscs nao iinIan sido pois dcsncniidas. Mas
csias lcis naiurais so nos pcrniicn conprccndcr
caiancnic a Iisioria passada, scnprc c quando
as invcsiigucnos sol cssa dcicrninaao prccisa
quc as fornas poliicas dc sulnissao c
agrupaao inpriniran cniao a scus rcsuliados.
Insiiiuics cono a cscravidao c a cploraao do
iralalIo assalariado, s quais sc vcn unir, con
sua irna gcnca, a propricdadc lascada na fora,
dcvcn scr invcsiigados cono fornas consiiiuiivas
cconnico-sociais, dc auicniico caraicr poliico,
fornando as ncsnas, no nundo aiual, o quadro
fora do qual nao sc podcrian rcvclar os cfciios
das lcis naiurais da Econonia".
Toda csia iirada conplicada c apcnas a
fanfarra quc anuncia, cono icna wagncriano a
cnirada cn ccna dos dois fanosos Ioncns,
Porcn, c, alcn disso, o icna fundancnial do iodo
o livro do Sr. DuIring. Ao iraiar do Dirciio, nao
podc o Sr. DuIring ofcrcccr-nos nada nais quc
una pcssina iraduao da icoria rousscauniana
da igualdadc para a linguagcn socialisia; cn
qualqucr ialcrna dc opcrarios dc Paris podcr-sc-
ia cnconirar una adapiaao nuiio nclIor. Ncsic
novo capiulo, clc nos ofcrccc una iraduao
300
socialisia, igualncnic na, das lancniacs dos
ccononisias a rcspciio do fracasso das lcis
naiurais c cicrnas da Econonia c dos cfciios
causados pcla inironissao do Esiado c da fora.
Ncsic icrrcno, o Sr. DuIring csia cono socialisia,
por iniciro, conplciancnic, ncrccidancnic.
Oualqucr opcrario socialisia dc qualqucr pas
salc pcrfciiancnic quc a fora anpara a
cploraao, nas quc nao lIc da origcn, quc a sua
cploraao icn a raiz nas rclacs cnirc o capiial
c o iralalIo assalariado c quc csias rclacs
iivcran a sua origcn nun icrrcno purancnic
cconnico, c nao na sinplcs violcncia.
Prosscguindo a lciiura, vcrificanos quc, cn
iodos os prollcnas cconnicos, podcnos
disiinguir duas irajciorias, a da produao c a da
disiriluiao". E quc o conIccido c supcrficial
ccononisia Jcan Dapiisic Say acrcsccnia a csias
duas una icrccira irajcioria, a do consuno, nas
scn cIcgar a dizcr nada dc inicligcnic a rcspciio
dcla, ncn nais ncn ncnos quc o scu succssor.
E, finalncnic, vcrificanos quc a iroca ou
circulaao nao c nais quc un capiulo da
produao, dcvcndo cnirar ncssc capiulo iudo o
quc sc dcvc fazcr para quc os produios cIcgucn
s naos do uliino c vcrdadciro consunidor. O
Sr. DuIring, ao idcniificar dois proccssos iao
sulsiancialncnic difcrcnics, cnlora
nuiuancnic condicionados, cono sao, dc faio, a
produao c a circulaao, afirnando, scn sonlra
301
dc duvida, quc, sc nao sc acciiar cssa nisiura
dos dois capiulos; csia-sc criando una fonic dc
confusao", nao faz nais quc dcnonsirar quc
ignora por conplcio, ou nao conprccndc, o
giganicsco dcscnvolvincnio a quc aiingiu, nos
uliinos anos, a circulaao, ignorancia c
inconprccnsao quc vcnos confirnadas por ioda a
sua olra. Mas, nao conicnic con isio, nao
conicnic por dciar, sol a ncsna rulrica dc
produao, produao c circulaao, aprcscnia a
disiriluiao ao lado da produao, cono un
scgundo proccsso pcrfciiancnic indcpcndcnic,
quc nada icn a vcr con aquclc. Cono ja vinos, a
disiriluiao c scnprc, cn suas fornas nais
inporianics, un fruio ncccssario do rcginc dc
produao c dc iroca, vigcnic nuna dcicrninada
socicdadc, dc acordo con a condiao Iisiorica
prcvia dcsia ncsna socicdadc, dc ial nodo quc,
conIcccndo csia condiao podcnos concluir con
ioda a caiidao qual o rcginc dc disiriluiao quc
inpcra ncssa socicdadc. Mas rcconIcanos
dcsdc logo quc o Sr. DuIring por nao qucrcr irair
os princpios asscniados" cn sua conccpao da
Moral, do Dirciio c da Hisioria, nao iinIa ouiro
rcncdio, scnao ncgar csic faio cconnico
clcncniar, prcparando assin ianlcn o icrrcno
para fazcr-nos cscorrcgar, na Econonia, para o
canpo dc scus dois insulsiiiuvcis Ioncns.
Assin, dcsligada ja, fclizncnic, a disiriluiao dc
iodo o coniaio con a produao c a iroca, podc,
302
cniao, rcalizar-sc, por fin o grandc
aconiccincnio.
Fccordcnos, anics, porcn, cono sc
dcscnvolvcu a coisa no icrrcno da Moral c do
Dirciio. Concava a o Sr. DuIring por nanolrar
con un so Ioncn, dizcndo. Un Ioncn, na
qualidadc dc indivduo, ou scja, dcsligado dc ioda
a concao con quaisqucr ouiros Ioncns, nao
podc icr dcvcrcs. Nao Ia, para clc, ouiros
inpcraiivos quc o dc sua voniadc." Oucn Ia dc
scr csic Ioncn, dcsligado dc scus dcvcrcs c
concclido cono indivduo isolado a nao scr o
faial proiojudcu Adao" ainda no paraso, dcspido
dc iodo o pccado, pcla sinplcs razao dc nao icr
con qucn concic-lo? Mas ianlcn a csic Adao,
da Econonia da rcalidadc, csia rcscrvado o scu
pccado original. Ao lado dclc surgc, nao una Eva
dc longos calclos cncaracolados, nas un
scgundo Adao. E incdiaiancnic Adao adquirc
dcvcrcs c logo os dcsrcspciia. En vcz dc csirciiar
conira o pciio o scu irnao, cono un scu igual,
sulncic-o logo ao scu donnio, cscraviza-o.
csic princiro pccado, csic pccado original da
cscravidao, c o pccado cujas conscqucncias ainda
vcn scndo scniidas por ioda a Iisioria do
nundo, c ial c a causa por quc csia Iisioria nao
valIa, scgundo o Sr. DuIring, ncn una
cadclinIa qualqucr.
303
Fccordcnos, incidcnialncnic, quc o Sr.
DuIring dava dc onlros. pcjoraiivancnic,
ncgaao da ncgaao", na qual clc via un cco
groicsco do vclIo niio do pccado original c da
rcdcnao. Ouc Iavcnos dc pcnsar agora dcsia
sua novssina cdiao do ncsno niio? (pois,
cono vcrcnos dcniro cn pouco, aic o niio da
rcdcnao foi por clc uiilizadoi. En iodo o caso,
prcfcrinos dcsdc ja a vcrsao scniica, na qual,
pclo ncnos, os dois pcrsonagcns, o Ioncn c a
nulIcr, saan lucrando alguna coisa por icr
dciado dc lado a inoccncia priniiiva, cnlora
icnIanos dc rcconIcccr quc ningucn dispuiara
ao Sr. DuIring a gloria dc icr consirudo o pccado
original da nancira nais original do nundo. con
dois Ioncns.
DcicnIano-nos un noncnio, porcn, para
cscuiar a iraduao do pccado original para a
linguagcn cconnica. Para a idcia da produao,
lasia, dcsdc o incio, quc sc rcprcscnic un
Folinson quc, cnfrcniando isoladancnic a
naiurcza, so por ncio dc suas foras, nada icn a
pariilIar con ningucn; isio nao lasia cono
csqucna cspcculaiivo... Eisic a ncsna
convcnicncia cn sc rcprcscniar o quc Ia dc nais
sulsiancial na idcia da disiriluiao pclo csqucna
cspcculaiivo dc duas pcssoas, cujas foras
cconnicas sc conlinan, vcndo-sc naiuralncnic
foradas a sc sulsiiiuir rcciprocancnic, sol una
forna ou ouira, cn rclaao s suas pariicipacs.
304
, dc faio, suficicnic, csic sinplcs dualisno para
sc podcr cpor, con iodo o rigor, algunas das
rclacs nais inporianics dc disiriluiao c para
sc podcr csiudar, cnlrionariancnic, as suas lcis,
cn sua ncccssidadc logica... Podc-sc, igualncnic,
concclcr aqui a coopcraao nun pc dc igualdadc,
con a qual, a conlinaao das foras, ncdianic a
ioial oprcssao dc una das parics, vcndo-sc csia,
ncsic caso, doninada cono cscrava ou cono
ncro insiruncnio dc scrvio cconnico, soncnic
susicniada na qualidadc dc insiruncnio... Enirc
o csiado da igualdadc c o da anulaao dc una
das parics, ao lado da onipoicncia c da
pariicipaao aiiva da ouira, ncdcia ioda una
scric dc graus quc os fcnncnos da Iisioria
univcrsal sc cncarrcgaran dc prccncIcr con una
piiorcsca varicdadc. Una visia dc olIos univcrsal
solrc as difcrcnics insiiiuics do dirciio c da
injusiia Iisioricos, iorna-sc aqui una condiao
prcvia csscncial..." Assin, pois, iodo o prollcna
da disiriluiao convcric-sc, finalncnic, nun
dirciio cconnico dc disiriluiao".
Pisa finalncnic o Sr. DuIring cn icrrcno
firnc. dc naos dadas con os scus dois
insulsiiiuvcis Ioncns, podc clc lcvar dc vcncida
a iodo o scu scculo. Por dciras do iriunviraio quc
sc forna, crguc-sc un annino.
Nao foi o capiial quc invcniou a nais-valia.
Ondc qucr quc una paric da socicdadc possua o
305
nonopolio dos ncios dc produao, o opcrario,
livrc ou cscravo, nao icn ouiro rcncdio scnao
acrcsccniar ao icnpo, dc iralalIo para o scu
susicnio una quaniidadc dc iralalIo cccdcnic,
dcsiinaria a produzir os ncios dc vida para o
propriciario dos ncios dc produao, qucr sc iraic
dc un caloscagaios aicnicnsc, un icocraia
cirusco, un civis ronanus (cidadao ronanoi qucr
dc un larao da Nornandia, un cscravagisia
ancricano, un ScnIor fcudal da Walaquia, un
propriciario dc icrras nodcrno ou do un
nodcrno capiialisia." (Mar, O Capiial, i. I,
scgunda cdiao, pag. 227i.
Dcpois dc vcrificar por csic caninIo qual cra
a forna fundancnial dc cploraao, conun a
iodas as fornas dc produao aic a nossa cpoca
dcsdc quc lascadas cn aniagonisnos dc classcs,
nao prccisava o Sr. DuIring scnao pr cn aao
os scus dois IoncnzinIos c con apcnas isso
ficavan arnados os aliccrccs radicais" dc sua
Econonia da rcalidadc. E nao vacilou clc ncn un
noncnio na cccuao dcsia idcia criadora dc
sisicna". Eis o ponio ccniral. iralalIo scn
rcnuncraao apos icr sido gasio o icnpo dc
iralalIo ncccssario para a conscrvaao do
opcrario. O nosso Adao, agora convcriido cn
Folinson, pc a iralalIar o scgundo Adao, ou
scja, o Scia-fcira". Porcn, cono Scia-fcira" Ia
dc sc prcsiar a iralalIar nais do quc o
ncccssario para o scu susicnio? Esia pcrgunia
306
parccc quc foi ianlcn rcspondida, cn paric pclo
ncnos, por Mar. Enircianio, a rcsposia dc Mar
c dcnasiada prolia para os nossos dois Ioncns.
Fcsolvc-sc o assunio con nais facilidadc.
Folinson oprinc" o Scia-fcira", cspolia-o
cono un cscravo ou insiruncnio, posio ao
scrvio cconnico", c soncnic o susicnia na
qualidadc dc insiruncnio". Con csia novssina
nanolra criadora", naia o Sr. DuIring dois
coclIos con una so cajadada. En princiro lugar,
poupa-sc ao iralalIo do cplicar-nos as divcrsas
fornas dc disiriluiao quc sc succdcn na
Iisioria, con suas difcrcnas c suas rcspcciivas
causas. Dasia quc sc saila quc iodas csias
fornas sao rcprovavcis, pois iodas clas
dcscansan na oprcssao, na violcncia, solrc isso
icrcnos oporiunidadc dc falar nais adianic. En
scgundo lugar, dcsloca ioda a icoria da
disiriluiao, do icrrcno cconnico para o da
Moral c do Dirciio, ou scja, do icrrcno dos faios
naicriais concrcios c dccisivos para o das
opinics c scniincnios nais ou ncnos
fluiuanics. Ncsia siiuaao, ja nao sc prccisa
nolcsiar cn invcsiigacs c dcnonsiracs
lasiando-lIc rcciiar vasias iiradas dcclanaiorias
c cigir quc a disiriluiao dos produios do
iralalIo sc ajusic, nao s causas rcais. nas ao
quc clc DuIring, considcra jusio c noral. Mas o
quc o Sr. DuIring considcra jusio nao c, dc nodo
algun, algo dc inuiavcl, disiando nuiio dc scr
307
una auicniica vcrdadc, pois csias, scgundo a sua
opiniao, nao sao nunca inuiavcis". En 1868, o
Sr. DuIring afirnava (O dcsiino dc ninIa
ncnoria social", cic.i quc na icndcncia dc
qualqucr civilizaao supcrior, csia o nodclancnio
da propricdadc cn iraos cada vcz nais
dcfinidos", c quc nisio c nao nuna confusao dc
dirciios c dc csfcras dc influcncia" sc lascava o
caraicr c o fuiuro da cvoluao nodcrna". E
afirnava, ianlcn, quc nao podia sinplcsncnic
conprccndcr cono a iransfornaao do iralalIo
assalariado nun rcginc difcrcnic dc
sulsisicncia, podcria cIcgar a scr, dc qualqucr
nodo, conpaivcl con as lcis da naiurcza
Iunana c da csiruiura naiural c ncccssaria do
organisno social. Cono vcnos, cn 1868. a
propricdadc privada c o iralalIo assalariado
cran insiiiuics naiurais c ncccssarias c,
porianio, jusias. En 1876, cran anlas, pclo
conirario, rcsuliado da violcncia c do roulo, c
porianio,injusias. Nao c nada facil salcr o quc
scra considcrado noral c jusio, dcniro dc alguns
anos, por un gcnio iao vcriiginoso cono cssc. Sc
quiscrnos, assin, csiudar a disiriluiao das
riquczas, scra nclIor quc nos rcsirinjanos s
lcis rcais c oljciivas da Econonia, c nao s idcias
noncniancas, nuiavcis c suljciivas do Sr.
DuIring, no quc diz rcspciio ao Dirciio c
injusiia.
308
No quc diz rcspciio rcvoluao, quc sc
aproina c quc iransfornara o aiual rcginc dc
disiriluiao dos produios do iralalIo, con iodos
os scus clanorosos conirasics dc niscria c
alundancia, fonc c dissipaao, sc coniasscnos
apcnas con a conscicncia dc quc cssc rcginc dc
disiriluiao c injusio c dc quc, ccdo ou iardc, o
dirciio c a injusiia acalarian por iriunfar
podcranos, cniao, cspcrar iranquilancnic
scniados. Os nsiicos da Idadc Mcdia, aquclcs
quc sonIavan con a proinidadc do rcino
nilcnar, ja iinIan conscicncia dcssa injusiia, a
conscicncia da injusiia dos aniagonisnos dc
classc. Nos prinordios da Iisioria nodcrna, Ia
uns irczcnios c cinqucnia anos, crgucu-sc a voz
dc TIonas Munzcr, clanando conira csia
injusiia. O ncsno griio novancnic rcssoa c
pcrdc-sc na Fcvoluao Inglcsa c na Fcvoluao
lurgucsa da Frana. O griio, quc aic 1830 nao
iinIa conovido ainda as nassas iralalIadoras c
oprinidas, cnconira Iojc cco cn nilIcs dc
Ioncns, alalando un por un, iodos os pascs,
na ncsna ordcn c con a ncsna inicnsidadc
con quc, ncsscs pascs, sc vai dcscnvolvcndo a
grandc indusiria, c cIcga a aiingir, no dccurso dc
una gcraao, una fora ial, quc podc dcsafiar
iodos os podcrcs coligados conira clc, csiando
ncsno scguro da viioria dcfiniiiva nun fuiuro
proino. Calc-nos pcrguniar agora. A quc sc
dcvc isso? Sinplcsncnic ao faio dc quc a grandc
309
indusiria nodcrna cngcndrou, por un lado, o
prolciariado, classc quc sc pdc lcvaniar, pcla
princira vcz na Iisioria, para cigir a aloliao,
nao dc una ou dc ouira organizaao concrcia dc
classc, nao dc ial ou qual privilcgio concrcio dc
classc, nas dc iodas as classcs cn gcral; cssa
classc, pclas proprias circunsiancias, c olrigada
a inpor cssa aloliao, sol pcna dc ficar rcduzida
siiuaao cn quc sc cnconiran os coolics na
CIina. Por ouiro lado, a grandc indusiria cria a
lurgucsia; classc quc osicnia o nonopolio dc
iodos os insiruncnios dc produao c ncios dc
vida, ficando dcnonsirado, cn cada pcrodo dc
saiuraao c nas criscs quc lIcs sao
sulscqucnics, quc c ja incapaz dc coniinuar a
govcrnar as foras produiivas, quc fogcn ao scu
conirolc; cssa classc, sol cujo conirolc a
socicdadc corrc, vcriiginosancnic, para a runa,
cono sc fossc una loconoiiva, na qual o
naquinisia nao icn nais fora suficicnic para
alrir ncnIuna valvula dc scgurana. Ora, por
ouiras palavras. a onda dc rclcldia c dcvida a
quc as foras produiivas cngcndradas, ianio pclo
nodcrno rcginc capiialisia dc produao, cono
ianlcn pclo sisicna dc disiriluiao dc riquczas,
por clc criado, csiao cn flagranic coniradiao
con cssc rcginc dc produao, nuna coniradiao
iao irrcduivcl quc, ncccssariancnic, dcvcra sc
produzir una iransfornaao radical no rcginc dc
produao c dc disiriluiao, arrasiando para o
310
alisno iodas as difcrcnas dc classc, sc c quc a
socicdadc nodcrna nao qucr pcrcccr. Ncsic faio
naicrial c iangvcl, quc sc inpc, dcniro dc
liniics nais ou ncnos claros, airavcs dc una
irrcsisivcl ncccssidadc, nos ccrclros dos
prolciarios viinas da cploraao, ncssc faio c
nao nas idcias c naquinacs dc un crudiio
cspcculador solrc o Dirciio c a Jusiia, c quc sc
cvidcncia a ccricza dc quc o socialisno nodcrno
icra dc iriunfar.
311

Captulo II
TEORIA DA VIOLNCIA

A rclaao cnirc a poliica gcral c as
fornacs do dirciio cconnico c dcicrninada,
cn ncu sisicna, dc una forna iao dccisiva c iao
original quc nao scra dcnais rcssalia-la aqui,
para faciliiar a sua conprccnsao. A configuraao
das rclacs poliicas c Iisioricancnic
fundancnial, c as dcpcndcncias cconnicas
nada nais sao quc un cfciio ou caso cspccial,
scndo, porianio, scnprc, faios dc scgunda ordcn.
Muiios dos sisicnas socialisias nodcrnos icn,
cono principio dirciivo, a aparcncia dc una
rclaao ioialncnic invcrsa, quc salia aos nossos
olIos, fazcndo con quc os csiados cconnicos
surjan, diganos, das sulordinacs poliicas.
Esscs cfciios dc scgunda classc cisicn, scn
duvida, cono iais, c sao cspccialncnic scnsvcis
nos icnpos aiuais; nas o clcncnio prinario dcvc
scr cnconirado no podcr poliico incdiaio c nao
no podcr cconnico indircio". E a ncsna
douirina sc rcflcic nouiro irccIo cn quc o Sr.
DuIring cirai da icsc dc quc os csiados
poliicos sao a causa dccisiva da siiuaao
cconnica c dc quc a rclaao invcrsa rcprcscnia
soncnic una rcpcrcussao dc scgunda ordcn ..
312
Enquanio nao sc considcrcn os agrupancnios
poliicos, por si ncsnos,, cono ponios dc
pariida, considcrando-os pclo conirario,
cclusivancnic, cono ncios para fins ligados
sulsisicncia, por nais radical, nais socialisia c
nais rcvolucionario quc sc qucria aparcccr,
coniinuar-sc-a a cscondcr una loa dosc
canuflada dc rcaao."
Tal c a icoria do Sr. DuIring. Tcoria quc,
ncsic cono cn nuiios ouiros irccIos, clc sc
liniia a fornular c, quasc podcranos dizcr, a
dccrciar. En ncnIun dos ircs ionos dc sua
olra, apcsar dc iao volunosos, podc scr
cnconirada a nais lcvc inicnao dc dcnonsira-la
ou dc rcfuiar a opiniao coniraria sua. Ainda quc
os arguncnios fosscn laraios cono anoras, o
Sr. DuIring nao nos forncccria ncnIun cn apoio
sua icsc. Para quc fornccc-los sc iudo csia iao
suficicnicncnic dcnonsirado pclo fanoso pccado
original, cn quc vanos Folinson cscravizar
Scia-fcira"? Esia cscravizaao cra un aio dc
violcncia c, porianio, un aio poliico. E, cono
cssc aio dc doninaao c o ponio dc pariida c o
faio fundancnial dc ioda a Iisioria aic os nossos
dias, iniroduzindo ncla o pccado original da
injusiia, cnlora un pouco aicnuado ao sc
convcricr nais iardc nas fornas lcn nais
indircias da dcpcndcncia cconnica", c, cono
dcssc avassalancnio priniiivo lroia ioda a
propricdadc lascada na fora", quc vcn aic Iojc
313
inpcrando, c cvidcnic quc os fcnncnos
cconnicos icn a sua raiz cn causas poliicas c,
nais concrciancnic, na violcncia. E qucn nao sc
confornar con cssas dcducs c un rcacionario
canuflado.
Olscrvcnos, anics dc nais nada, quc c
ncccssario csiar nuiio cIcio dc si, cono o Sr.
DuIring, para afirnar quc csia icoria c original",
quando cla nao o c dc nodo algun. A crcna dc
quc os aios poliicos dos cIcfcs c do Esiado sao
un faior dccisivo da Hisioria c una crcna iao
aniiga cono a propria Iisioriografia c a cla sc
dcvc pariicularncnic o faio dc quc sailanos
ianpouco a rcspciio da silcnciosa cvoluao quc
inpulsiona rcalncnic os povos c quc sc oculia no
fundo dc iodas as ccnas ruidosas. Esia crcna
prcsidiu ioda a Hisioria aniiga aic quc, na cpoca
da Fcsiauraao, os Iisioriadorcs lurgucscs lIc
asscsiaran o princiro golpc. O quc c original c
quc o Sr. DuIring ignorc iudo isso, cono dc faio
o ignora.
Alcn disso, ncsno adniiindo, por un
noncnio, quc o Sr. DuIring icnIa razao ao
afirnar quc ioda a Hisioria, aic aos nossos dias,
icn as suas razcs na cscravizaao do Ioncn
pclo Ioncn, nao cIcgaranos, dcssc nodo, ncn
aproinadancnic, ao ponio ncvralgico da
qucsiao. Surgiria incdiaiancnic a pcrgunia. quc
lcvou Folinson a cscravizar Scia-fcira"? Fcz
314
Isso apcnas por divcrsao? Salcnos quc nao. O
quc sc nos afirna, pclo conirario, c quc Scia-
fcira" cra cspoliado cono cscravo, ou cono
sinplcs insiruncnio para scrvio cconnico, c
naniido soncnic na caicgoria dc insiruncnio".
Folinson, porianio, cscraviza Scia-fcira" para
quc csic iralalIc cn scu lcncficio. E cono pdc
Folinson sc aprovciiar do iralalIo dc Scia-
fcira"? Soncnic conscguindo quc Scia-fcira"
cric, por scu proprio iralalIo, nais ncios dc vida
do quc os quc Folinson possui para lIc forncccr,
a fin dc quc sc nanicnIa cn condics para
iralalIar. Isio c, Folinson, conira as prcscrics
cprcssas c inpcraiivas do Sr. DuIring nao
iona cono ponio dc pariida un agrupancnio
poliico" criado por ncio da cscravizaao dc
Scia-fcira", por si ncsno considcrando-o, pclo
conirario, cclusivancnic, cono ncios para fins
ligados sulsisicncia", c agora, clc quc procurc
cnicndcr-sc con o scu dono c ScnIor.
Vcnos, pois, quc o ccnplo pucril,
cprcssancnic invcniado pclo Sr. DuIring para
nos provar quc a violcncia c un faior
Iisioricancnic fundancnial", na rcalidadc nos
dcnonsira quc csic faior nada nais c quc o ncio,
cnquanio quc o fin csia prccisancnic no provciio
cconnico. E, finalncnic, iudo o quc icn dc
fundancnial" cn rclaao aos ncios cnprcgados
para alcana-lo, ianlcn icn dc fundancnial, na
Hisioria, o aspccio cconnico da rclaao cnirc os
315
dois Ioncns, conparado con o aspccio poliico.
O ccnplo ciiado dcnonsira, pois, jusiancnic, o
conirario do quc o scu auior prcicndia
dcnonsirar, A ncsna coisa quc, cono vcnos,
aconiccc con Folinson c Scia-fcira", podc scr
olscrvada con iodos os casos dc podcr c
avassalancnio dc quc nos fala a Hisioria. A
cscravizaao icn sido scnprc, para cnprcgar a
clcganic cprcssao do Sr. DuIring, un ncio
para fins ligados sulsisicncia" (concclida a
sulsisicncia cn scu scniido nais anploi, scn icr
sido cn paric alguna un agrupancnio poliico",
inplaniado graas a si ncsno. prcciso quc sc
scja un Sr. DuIring para sc podcr inaginar quc
os inposios colrados pclos Esiados nao sao nais
quc cfciios dc scgunda ordcn" c quc o
agrupancnio poliico" dc nossos dias, quc
coloca, dc un lado, a lurgucsia podcrosa c, dc
ouiro lado, o prolciariado oprinido, cIcgou a
cisiir graas a si ncsno, c nao cono
conscqucncia dos fins dc sulsisicncia" dos
lurgucscs doninanics, ou scja, pcla produao dc
lucro c acunulaao do capiial.
Volicnos. porcn. aos nossos dois Ioncns.
Folinson, con a cspada na nao", cscraviza
Scia-fcira". Mas, para quc scja un faio a
cscravizaao, Folinson ncccssiia dc alguna coisa
a nais quc a sinplcs cspada. Ncn a iodos os
iipos dc scnIorcs lIcs sao uicis scus cscravos.
Para quc possan scrvir-sc dclcs iorna-sc
316
ncccssario duas coisas. cn princiro lugar, os
insiruncnios c oljcios ncccssarios para o scu
iralalIo, c, cn scgundo lugar, os ncios
indispcnsavcis para o scu susicnio. Assin pois,
anics dc sc insiiiuir a cscravidao,. para quc csia
scja ncsno possvcl, c nisicr quc a produao
icnIa alcanado ja un ccrio grau dc progrcsso c
quc, na disiriluiao, icnIa sido aiingido un ccrio
grau dc dcsigualdadc. E, para quc o iralalIo dos
cscravos possa convcricr-sc cn rcginc dc
produao prcdoninanic cn ioda a socicdadc, c
prcciso quc, ncsia, a produao, o concrcio c a
acunulaao dc riquczas sc icnIan dcscnvolvido
nun grau ja nuiio supcrior. Nas priniiivas
conunidadcs naiurais, organizadas solrc o
rcginc da propricdadc colciiva do solo, ou nao
pdc a cscravidao cisiir, sol ncnIuna forna ou,
cniao, dcscnpcnIou csia insiiiuiao papcl nuiio
sccundario. Aconiccia o ncsno na aniiga Fona,
quando csia cra una cidadc dc canponcscs.
Mais iardc, ao convcricr-sc nuna cidadc
univcrsal", c ao conccnirar a propricdadc do solo
da pcnnsula iialica, cada vcz nais inicnsancnic,
nas naos dc una classc pouco nuncrosa dc
propriciarios dc icrra riqussinos, a priniiiva
populaao dc canponcscs ccdcu lugar a una
populaao dc cscravos. Salcnos quc, nos icnpos
da gucrra dos Pcrsas, o nuncro dc cscravos sc
clcvava, cn Corinio, a 460.000 c cn Egina, a
470.000, cIcgando a Iavcr 10 cscravos para cada
317
cidadao livrc. cvidcnic quc para cIcgar a csic
csiado dc coisas, nao lasiava usar a violcncia",
nas, pclo conirario, dcvia fazcr falia una
indusiria arisiica c aricsanal nuiio
dcscnvolvida, ao lado dc una cicnsa rcdc
concrcial. Nos Esiados Unidos da Ancrica a
cscravidao nao dcscansava ncn no uso da
violcncia, ncn na cisicncia da indusiria inglcsa
do algodao. Nas rcgics nao algodociras c quc nao
sc dcdicavan, cono os Esiados liiorancos,
nanuicnao dc cscravos, dcsiinados aos Esiados
algodociros, foi-sc ciinguindo a cscravidao por si
ncsna, scn apclar para a violcncia, pcla sinplcs
razao dc quc nao cra rcndosa.
Ouando, porianio, o Sr. DuIring diz quc a
insiiiuiao nodcrna da propricdadc csia lascada
na violcncia c a dcfinc cono aqucla forna dc
podcr quc nao cclui o scnclIanic do uso dos
ncios naiurais da vida, nas ianlcn, o quc c
nuiio inporianic csia insiiiuiao csia lascada
no avassalancnio do Ioncn cono scrvo", csia o
Sr. DurIing virando as coisas pclo avcsso. O
avassalancnio do Ioncn cono scrvo, qualqucr
quc scja a forna quc aprcscnic, prcssupc, cn
qucn o avassala, o podcr dc dispor solrc os
ncios dc iralalIo, scn os quais o scrvo nao lIc
scrviria para nada, c prcssupc, na insiiiuiao da
cscravidao, alcn disso, o podcr dc dispor dos
ncios dc vida indispcnsavcis para o susicnio do
cscravo. Prcssupc, assin. dc qualqucr nancira,
318
un ccrio nvcl pairinonial supcrior ao grau
ncdio dc foriuna. Pcrgunianos, agora, dc ondc .c
quc saiu csia difcrcna? fora dc duvida quc
pdc icr sado do roulo, isio c, da violcncia, nas
csia nao c a unica cplicaao possvcl Podc
ianlcn scr o fruio do iralalIo, do furio, ou dc
una iransaao concrcial ou dc una fraudc.
Ainda nais. para quc alguna coisa possa scr
roulada c nisicr icnIa algucn criado, con o scu
iralalIo, aquilo quc sc lIc roula.
A propricdadc privada nao surgc na Hisioria
ncn cono fruio do roulo c da violcncia ncn
cono coisa parccida. Muiio ao conirario, a
propricdadc privada, cnlora liniiada a ccrios
oljcios, ja cisic nas conunas naiurais
priniiivas, na origcn dc iodos os povos
civilizados. Conca por sc dcscnvolvcr, ainda no
scio dcsias conunidadcs, pcla iroca cfciuada con
os ncnlros dc ouiras conunas, sol a forna dc
ncrcadoria. E quanio nais sc accniua a forna dc
ncrcadoria nos produios da conuna, ou, o quc
vcn a scr o ncsno, quanio naior for a proporao
cn quc csics ariigos scjan produzidos para a
iroca, c nao para scrcn consunidos pclo proprio
produior, quanio nais csia iroca fcz sulsiiiuindo
ainda no scio da propria conuna, o rcginc
priniiivo c naiural da divisao do iralalIo, sc vai
cada vcz nais accniuando, ianlcn, a
dcsigualdadc na siiuaao dc riqucza dos
difcrcnics ncnlros da conunidadc, ianio nais
319
sc vai ninando c solapando o vclIo rcginc dc
propricdadc colciiva do solo c, nais rapidancnic,
cncaninIa-sc a conunidadc para a sua
dissoluao, para sc convcricr finalncnic nuna
aldcia quc c consiiiuda por lavradorcs,
propriciarios dc suas rcsiias dc icrra. O
dcspoiisno oricnial c a consianic nudana dc
podcrcs, dc uns para ouiros povos nnadcs
conquisiadorcs, nao pudcran violar duranic
nilcnios, csic rcginc priniiivo dc conunidadc.
En conpcnsaao, a dcsiruiao gradual dc sua
indusiria doncsiica naiural, pcla concorrcncia
con os produios da grandc indusiria, vai
conduzindo csic rcginc, cada vcz nais
acclcradancnic, para a sua dissoluao. Nao c
ncccssario falarnos aqui da violcncia, ncn
ncsno quando iraianos da rcpariiao, quc sc
csia ainda rcalizando cn nossos dias, da
propricdadc agraria conunal, das fazcndas" do
Moscla c dos alios losqucs; o quc aconiccc
sinplcsncnic c quc os lavradorcs acIan nais
provciioso, para os scus inicrcsscs, a propricdadc
privada da icrra cn lugar da propricdadc
conunal. Ncn ncsno a fornaao dc una
arisiocracia naiural, cono a quc sc insiiiuiu
cnirc os Cclias c os Ccrnanos c na rcgiao Iindu
dos Cinco Fios, lascada no rcginc da
propricdadc colciiva do solo, surgc, dc forna
alguna, lascada na violcncia, nas sin dc nodo
csponianco c por fora do cosiunc. Ondc qucr
320
quc aparca a propricdadc privada, nascc cla con
cfciio das nudanas vcrificadas nas condics dc
produao c dc iroca, no inicrcssc do
dcscnvolvincnio da produao c da inicnsificaao
do concrcio, rcspondcndo, porianio, a causas
cconnicas. Ncsic proccsso, a violcncia nao
dcscnpcnIa ncnIun papcl. Para quc o ladrao
possa sc apropriar dc lcns alIcios, c cvidcnic quc
a insiiiuiao da propricdadc privada ja dcvc csiar
consagrada c cn vigor cn ioda a socicdadc; ou
scja, a violcncia podcra, scn duvida alguna,
iransfornar o csiado posscssorio, nas,
cnircianio, nao cngcndrara nunca a insiiiuiao
da propricdadc.
E, para cplicar o avassalancnio do Ioncn
cono scrvo", na nais nodcrna dc suas fornas o
iralalIo assalariado, nao podcnos ncn
ianpouco prccisanos rccorrcr violcncia ou
propricdadc cincniada ncla. Ja olscrvanos o
rclcvanic papcl quc dcscnpcnIa na dissoluao
das vclIas conunidadcs, c, porianio, na difusao,
dircia ou indircia, da propricdadc privada, a
iransfornaao dos produios do iralalIo cn
ncrcadorias, a sua produao nao para o consuno
proprio nas para o ncrcado. Pois lcn, cn O
Capiial, Mar, dcnonsirou, con clarcza
ncridiana, c o Sr. DuIring sc rcscrva o
naino possvcl dc fazcr alusao a isso quc, ao
alcanar un ccrio grau dc dcscnvolvincnio, a
produao dc ncrcadorias sc convcric cn
321
produao capiialisia, c quc, cIcgado a csic
noncnio, a lci da apropriaao, ou lci da
propricdadc privada, lascada na produao c na
circulaao dc ncrcadorias, sc convcric, cn
viriudc dc sua propria dialciica, inicrna c
incviiavcl, no scu conirario. A iroca dc
cquivalcnics, quc cra a opcraao priniiiva, vai
iransfornando-sc aic sc convcricr nuna iroca
apcnas aparcnic, dcvido a duas razcs. cn
princiro lugar, porquc a paric do capiial quc sc
iroca pcla fora dc iralalIo nao c, por si ncsna,
scnao una paric do produio do iralalIo alIcio
apropriado, scn icr sido dado nada cn iroca; cn
scgundo lugar, porquc o produior, o opcrario, nao
soncnic a rcpc, nas sc vc olrigado a rcp-la
acrcsccniando-lIc un novo cccdcnic... A
princira visia, a propricdadc aparccia cono
lascada no iralalIo individual... Agora (ao
finalizar o csiudo dc Mari, a propricdadc sc nos
aprcscnia, no quc sc rcfcrc ao capiialisia, cono
un dirciio dc sc apropriar do iralalIo alIcio nao
rciriludo, c, no quc diz rcspciio ao opcrario,
cono a inpossililidadc dc apropriar-sc do
produio dc scu iralalIo. Dondc sc conclui quc o
divorcio cnirc a propricdadc c o iralalIo sc
convcricu nuna conscqucncia ncccssaria dc una
lci quc parccia dc sua propria idcniidadc".
Por ouiras palavras, ainda quc sc suponIa
quc fosscn ioialncnic inpossvcis o roulo, a
violcncia c a fraudc, sc adniiirnos quc ioda a
322
propricdadc privada rcpousa inicialncnic, no
iralalIo pcssoal do propriciario c quc, no
dccorrcr do proccsso Iisiorico posicrior, apcnas
sc irocan valorcs iguais por valorcs iguais,
cIcganos forosancnic, ao sc dcscnvolvcr a
produao c a iroca, ao aiual rcginc capiialisia dc
produao, ao nonopolio dos ncios dc produao c
dc vida nas naos dc una classc pouco nuncrosa,
aic a dcgradaao da ouira classc, consiiiuda pcla
incnsa naioria da populaao, nun conjunio dc
prolciarios dcspojados. c, ainda aic a siiuaao cn
quc inpcran, alicrnaiivancnic, os nainos dc
produao c as criscs concrciais; nuna palavra,
ao csiado dc anarquia quc Iojc rcina na
produao. E iodo cssc proccsso sc cplica por
causas purancnic cconnicas, scn ncccssidadc
dc sc rccorrcr ao arguncnio do roulo, ncn ao da
violcncia, ncn ao Esiado, ncn ncsno a qualqucr
ouira inironissao dc caraicr poliico. Dondc sc
conclui quc a fanosa propricdadc lascada na
fora" nada nais c quc una frasc dcclanaioria.
cnirc ianias, dcsiinada a disfarar a
inconprccnsao do proccsso rcal das coisas.
Esic proccsso, csiudado Iisioricancnic, nao
c nais quc a Iisioria do dcscnvolvincnio da
lurgucsia. E sc os csiados poliicos sao a causa
dccisiva da siiuaao cconnica", a lurgucsia
nodcrna nao podc sc icr dcscnvolvido cn luia
conira o fcudalisno, nas icra quc scr un filIo
nascido csponiancancnic dc suas cniranIas.
323
Mas iodo o nundo salc quc nao foi assin, quc a
vcrdadc c jusiancnic o conirario. Canada
oprinida dcsdc as suas origcns, iriluiaria da
nolrcza fcudal doninanic rccruiada cnirc scrvos
c vassalos dc ioda a cspccic, a lurgucsia, luiando
consianicncnic conira a nolrcza, conquisiou
posics, una apos ouira aic asscnIorcar-sc, nos
pascs nais avanados, do podcr, para ocupa-lo
cn lugar da propria nolrcza Na Frana
dcrrulando dirciancnic a nolrcza, na Inglaicrra,
alurgucsando-a c convcricndo-a nuna cupula
ornancnial dc sua propria classc, E cono
conscguiu iudo isso? Conscguiu-o sinplcsncnic
pcla nudana da siiuaao cconnica", a quc
incdiaiancnic sc scguiu. ccdo ou iardc,
csponiancancnic ou por ncio dc luias. a
nudana das insiiiuics poliicas. A luia da
lurgucsia conira a nolrcza fcudal c a luia da
cidadc conira o canpo. da indusiria conira o
propriciario dc icrras, da ccononia lascada no
dinIciro conira a ccononia naiural, c as arnas
dccisivas quc, ncsias luias, cnprcgou o lurgucs
foran sinplcsncnic os scus rccursos dc podcr
cconnico, consianicncnic rcforados por ncio
do dcscnvolvincnio da indusiria, a princpio
aricsanal c nais iardc nanufaiurcira, c pcla
difusao do concrcio, duranic ioda csia luia, o
podcr poliico fornou ao lado da nolrcza, con a
unica cccao dc un pcrodo cn quc o podcr rcal
julgou convcnicnic uiilizar a lurgucsia conira a
324
nolrcza, para coniralalanar una canada con a
ouira. Mas, a pariir do noncnio cn quc a
lurgucsia, cnlora inpoicnic poliicancnic
concou a scr pcrigosa, graas ao scu podcrio
cconnico cada vcz naior, a nonarquia voliou a
aliar-sc con a nolrcza. provocando, assin,
princiro na Inglaicrra c logo dcpois na Frana, a
rcvoluao da lurgucsia. Na Frana, os csiados
poliicos" pcrnanccian invariavcis, nas a
siiuaao cconnica" ulirapassava os scus
liniics. Poliiicancnic, a nolrcza cra iudo c a
lurgucsia cra nada. Socialncnic, a lurgucsia cra
ja a classc nais inporianic dcniro do Esiado, ao
passo quc a nolrcza iinIa pcrdido ja iodas as
suas funcs sociais, cnlora coniinuassc
colrando as rcndas con quc ainda cran
rcnuncradas cssas funcs dcsaparccidas. E nao
apcnas isso, nas sc acIava a lurgucsia coilida
ianlcn, cn ioda a sua aiividadc dc produao,
pclas fornas poliicas fcudais da Idadc Mcdia,
sol as quais ja Ia nuiio csia produao nao
soncnic a nanufaiura, nas ianlcn o proprio
aricsanaio nao podia nais progrcdir, ccrccada
por un cccsso dc privilcgios grcniais c dc iarifas
provinciais c locais quc nao cran nais quc ouiros
ianios incnodos c cniravcs para a produao. A
rcvoluao lurgucsa ps fin a iudo isso. Mas nao
dc acordo con o princpio do Sr. DuIring,
adapiando a siiuaao cconnica aos csiados
poliicos quc cra prccisancnic o quc a
325
nonarquia c a nolrcza procuravan fazcr cn vao,
dcsdc nuiios anos , nas pclo conirario,
varrcndo iodas aquclas nornas poliicas vclIas c
apodrccidas, c criando csiados poliicos" nais dc
acordo con a nova siiuaao cconnica", ondc
csia pudcssc vivcr c sc dcscnvolvcr folgadancnic.
Na vcrdadc, a nova siiuaao cconnica"
dcscnvolvcu-sc naravilIosancnic, ncssa
ainosfcra poliica c jurdica adcquada s suas
ncccssidadcs, iao naravilIosancnic, quc Iojc a
lurgucsia ja nao csia nuiio longc da posiao quc
a nolrcza ocupava cn 1789, pois quc, dc faior dc
progrcsso foi-sc convcricndo, pouco a pouco,
nun faior, nao apcnas socialncnic inuiil, nas
aic nocivo ao dcscnvolvincnio da socicdadc; a
lurgucsia vai-sc colocando, cada vcz nais,
nargcn da aiividadc produiiva, convcricndo-sc,
cono no scu icnpo a nolrcza, nuna classc quc
nao faz nais do quc vivcr dc suas rcndas. Todo
cssc proccsso dc dccadcncia. ao lado da criaao
dc una nova classc, o prolciariado, sc
dcscnvolvcu scn a ncnor inicrvcnao da
violcncia, por ncios purancnic cconnicos. E
ainda nais. Esic rcsuliado da aiuaao c da
conduia da lurgucsia nao corrcspondc, dc nodo
algun. sua voniadc; nuiio pclo conirario, foi
ccdcndo anic o inpulso dc una fora irrcsisivcl,
conira a sua voniadc c conira as suas inicncs,
sinplcsncnic porquc as suas proprias foras
produiivas ulirapassaran os quadros dc sua
326
dircao c cnpurraran a socicdadc lurgucsa
inicira, por fora das lcis naiurais, rcvoluao ou
runa. E quando os lurgucscs apclan para a
violcncia con o fin dc conicr, lorda do alisno,
a siiuaao cconnica" quc narcIa para clc, isso
dcnonsira apcnas una coisa. qucn incorrc no
ncsno alsurdo do Sr. DuIring. no alsurdo dc
supor quc os csiados poliicos" sao a causa
dccisiva da siiuaao cconnica", aquclcs quc
pcnsan, caiancnic cono o Sr. DuIring, quc o
podcrio poliico priniiivo", o podcrio
dirciancnic poliico", lIcs pcrniiira nodificar
csscs faios dc scgunda ordcn", quc consiiiucn a
siiuaao cconnica", dc nodo a rcsisiir ao
irrcsisivcl dcscnvolvincnio, cono sc os cfciios
cconnicos da naquina a vapor c dc iodo o
naquinario nodcrno por cla novincniado a
rcdc do ncrcado nundial, dos lancos c do
crcdiio, nos icnpos aiuais pudcsscn scr
varridos do nundo por ncio dos canIcs Krupp c
dos fuzis Mauscr.
327

Captulo III
TEORIA DA VIOLNCIA
(Continuao)

Vanos analisar, cnircianio un pouco nais
dc pcrio, cssa onipoicnic violcncia" do Sr.
DuIring. Folinson cscraviza Scia-fcira", con a
cspada na nao". Sin, nas ondc arranjou cssa
cspada? Ouc sc saila, aic Iojc, as cspadas nao
lroian, cono arvorcs, dc ncnIun lugar da icrra,
ncn ncsno nas ilIas inaginarias ondc vivcn os
Folinson. O Sr. DuIring nao acIa oporiuno
rcspondcr a csia pcrgunia ora, sc Folinson
podc arnar-sc dc una cspada scn nos dizcr dc
ondc a iirou, nada nos inpcdc dc supor quc, una
lcla nanIa, o nosso Scia-fcira" aparcccra
cnpunIando un rcvolvcr carrcgado c cniao ioda
a rclaao da violcncia" csiara virada pclo avcsso.
Scia-fcira" sc inpora c Folinson icra dc
iralalIar para clc. Pcdinos ao lciior quc nos
pcrdoc por insisiirnos ianio na Iisioria dc
Folinson c Scia-fcira", nais apropriada para a
rccrcaao dc crianas do quc para cluculracs
cicniificas, nas, quc Iavcnos dc fazcr? Nao
icnos ouiro rcncdio scnao aplicar
conscicnciosancnic os nciodos aionaiicos do
328
Sr. DuIring, c nao icnos culpa dc quc sc liniic
csic pcsquisador a un icrrcno dc ncra
pucrilidadc. O rcvolvcr iriunfara da cspada c aic
a criaiura nais cIcia dc aionas icra dc
rcconIcccr quc, ncsic caso, a violcncia nao c un
ncro aio dc voniadc, prcssupondo, pclo
conirario, condics prcvias lasianic rcais para o
scu ccrccio, a salcr. insiruncnios, cnirc os
quais, o nais pcrfciio csnaga o nais inpcrfciio.
Esics insiruncnios, quc nao lroian do solo por
si sos, iivcran dc scr produzidos, o quc cquivalc
a dizcr quc o produior dos nais pcrfciios
insiruncnios dc violcncia, quc sao as arnas,
iriunfa solrc o produior dos nais inpcrfciios.
Da icnos dc rcconIcccr, cn rcsuno, quc a
viioria da violcncia sc rcduz produao dc arnas
c quc csia, por sua vcz, sc rcduz produao cn
gcral, c, porianio, ao podcrio cconnico",
siiuaao cconnica", aos ncios naicriais
colocados disposiao da voniadc dc violcncia.
Ouc vcn a scr, aiualncnic, a violcncia? Sao
os ccrciios c os navios dc gucrra, c anlos
cusian, cono ja iivcnos ocasiao dc aprcndcr, por
dolorosa cpcricncia, un noniao dc dinIciro".
Mas, quc sailanos, a violcncia nao c capaz dc
criar dinIciro. A unica coisa quc cla salc c
arrclaiar o quc ja foi criado, o quc ianlcn dc
pouco nos scrvira, cono ja o salcnos pcla
pungcnic cpcricncia dos fanosos cinco nil
nilIcs da Frana. En uliina analisc, c scnprc
329
a produao cconnica quc sulninisira a
quaniidadc ncccssaria dc dinIciro. Volianos a
nos cnconirar, aqui, con a idcia dc quc a
violcncia csia condicionada pcla siiuaao
cconnica, da qual cla dcvc rccclcr os ncios
ncccssarios para sc cquipar con insiruncnios,
lcn cono para conscrva-los. E nao icrnina aqui
a nossa Iisioria. Nada podc dcpcndcr ianio dos
faiorcs cconnicos cono o ccrciio c a narinIa,
O arnancnio, a conposiao, a iaiica c a
csiraicgia, dcpcndcn, anics dc iudo, do grau dc
produao inpcranic c do sisicna dc
conunicacs. Nao foran as criacs livrcs da
inicligcncia" dc cIcfcs gcniais quc
rcvolucionaran a csiraicgia niliiar, nas a
invcnao dc arnas nais pcrfciias c as nudanas
sofridas pclo naicrial Iunano. O naino quc
un csiraicgisia gcnial podc fazcr c adapiar os
nciodos dc luia s novas arnas c aos novos
luiadorcs.
No concos do scculo XIV, a invcnao da
polvora passou dos aralcs para os curopcus
ocidcniais, rcvolucionando, dcssc nodo, cono
salc alias qualqucr ncnino dc cscola, iodos os
nciodos dc gucrra. E a iniroduao da polvora c
das arnas dc fogo nao foi prccisancnic un aio
do violcncia, nas un progrcsso indusirial c,
porianio, un progrcsso cconnico. A indusiria
nao pcrdc o scu caraicr dc indusiria por sc
dcsiinarcn os scus produios a dcsiruir c nao a
330
criar os oljcios. E a adoao das arnas dc fogo
nao soncnic rcvolucionou os nciodos dc gucrra,
cono ianlcn as insiiiuics poliicas dc podcrio
c dc doninaao. Para conscguir polvora c arnas
dc fogo, fazian falia indusiria c dinIciro, c anlos
csics clcncnios csiavan cn naos da lurgucsia
das cidadcs. As arnas dc fogo foran, por isso,
dcsdc o princiro noncnio, nancjadas pclas
cidadcs c pcla nonarquia cn asccnsao, quc nclas
sc apoiava para luiar conira a nolrcza fcudal. As
nuralIas dc pcdra das forialczas fcudais, aic
cniao incpugnavcis, rcndcran-sc frcnic aos
canIcs dos lurgucscs c as lalas dos nosqucics
da lurgucsia ircspassaran as arnaduras dos
cavalciros. Ao sc dcslaraiar a cavalaria da
nolrcza, con suas arnaduras, sc dcsnancIa
ianlcn a Icgcnonia da classc nolrc. O
dcscnvolvincnio da lurgucsia fcz con quc
passasscn para o princiro plano, cono arnas
dccisivas da gucrra, a infaniaria c a ariilIaria,
icndo csia forado a criaao do una nova scao,
dcniro da indusiria dc gucrra, aic cniao
dcsconIccida. a da cngcnIaria niliiar.
As arnas dc fogo dcscnvolvcran-sc con
grandc lcniidao. Os canIcs coniinuavan
pcsados. os nosqucics nao pcrdian sua forna
iosca, apcsar dc nuiios invcnios quc o
nodificaran cn dcialIcs. Foi prcciso quc sc
passasscn irczcnios anos aic quc fossc invcniado
un fuzil quc pudcssc scr uiilizado por ioda a
331
infaniaria. Aic os concos do scculo XVIII, o fuzil
dc cspolcia. arnado dc laioncia, nao clininou
dcfiniiivancnic a lana, cono arna dc infaniaria.
As aniigas iropas pcdcsircs cran fornadas pclos
clcncnios nais vis da socicdadc, quc cran
sujciios a una rigorosa insiruao, nas nao
rcprcscniavan ncnIuna scgurana c so
conscguian nanicr-sc disciplinados cusia dc
pancada. Eran soldados ncrccnarios, rccruiados
pclos prncipcs, nao poucas vczcs fora, cnirc
os prisionciros dc gucrra ininigos, c a unica
forna dc luia na qual podian csics soldados
uiilizar o novo fuzil cra a iaiica dc linIa, quc
alcanou a sua naina pcrfciao sol o conando
dc Frcdcrico II. Esia iaiica consisiia cn fornar
ioda a infaniaria do ccrciio nun grandc
quadrado dc ircs filas, capaz dc sc novcr
soncnic cn lloco na ordcn dc laialIa; o quc no
naino sc pcrniiia cra quc una das duas alas
avanassc ou rccuassc un pouco. Toda cssa
nassa disfornc c lcrda nao so podia novincniar
ordcnadancnic a nao scr nun icrrcno
conplciancnic plano c, ncsno assin, con
grandc lcniidao dc novincnios ( razao dc
scicnia c cinco passos por ninuioi. Nao sc podia
pcnsar cn nudar a ordcn dc laialIa duranic o
conlaic, c una vcz quc cnirava cn fogo a
infaniaria, a viioria ou a dcrroia podian scr
dccididas dc golpc, rapidancnic.
332
Conira csias linIas dcsnanicladas c ionias,
sc lcvaniaran, na gucrra da indcpcndcncia noric-
ancricana, as gucrrilIas dos rclcldcs quc,
cnlora scn csiar insirudos, disparavan con
nuiio nais poniaria con as suas caralinas c,
alcn disso, cono luiavan por scus proprios
inicrcsscs, nao sc prccisava icncr quc
dcscriasscn, cono cosiuna aconicccr con as
iropas ncrccnarias. E csias gucrrilIas nao
davan aos inglcscs a saiisfaao dc cnfrcnia-los
con csic, cn linIa rcgular dc conlaic, ncn a
canpo alcrio, opcrando, pclo conirario, cn
grupos solios, nanolrando con nuiia rapidcz c
sol a proicao dos losqucs. A linIa, iornada
inpoicnic icvc dc sucunlir frcnic a un ininigo
invisvcl c inaiacavcl c surgiu a iaiica dos
aiiradorcs. una iaiica nova, fruio dc un novo
naicrial Iunano.
A olra iniciada pcla Fcvoluao Ancricana foi
lcvada a icrno, ainda no icrrcno niliiar, pcla
Fcvoluao Franccsa. Frcnic aos ircinados
ccrciios ncrccnarios da coalizao, a Frana podia
apcnas lcvaniar as suas nassas, irazidas dc ioda
a naao, nuncrosas nas pouco lcn insirudas.
Con csias nassas iraiava-sc dc proicgcr Paris,
isio c, dc dcfcndcr una dcicrninada zona c,
ncsias condics, nao podian os conlaics
alcrios dc nassa garaniir sozinIos o iriunfo.
Para ial rcsuliado, nao lasiava ianlcn a iaiica
dc gucrrilIas. Era prcciso invcniar una forna
333
nova para cnprcgar as nassas, c csia forna foi a
coluna, A narcIa cn coluna c a sua disposiao
dc conlaic pcrniiian ainda a iropas pouco
ircinadas quc sc dcslocasscn lasianic
ordcnadancnic c con ccria rapidcz dc
novincnios ( razao dc ccn passos c aic nais,
por ninuioi, pcrniiian quc sc ronpcsscn as
rgidas fornas das vclIas linIas, luiando-sc cn
qualqucr icrrcno, ncsno quando dcsfavoravcl
para as linIas, quc sc agrupasscn as iropas do
nodo nais convcnicnic para cada caso, podcndo-
sc larrar, coriar o caninIo c faiigar as linIas
ininigas, conlinando a aao rcgular con a aao
das gucrrilIas dispcrsas, c disiraindo o ininigo
aic quc cIcgassc o noncnio dc sc lanar solrc
clc c dc sc ronpcr a sua frcnic con as nassas dc
rcscrva. Esic novo nciodo dc luia, lascado na
aao conlinada dc gucrrilIas dc colunas c no
agrupancnio do ccrciio cn diviscs c corpos dc
ccrciio indcpcndcnics, inicgrados por iodas as
arnas, nciodo dc luia quc Napolcao uiilizou c
dcscnvolvcu pcrfciiancnic cn scu aspccio
csiraicgico c iaiico, surgiu, cono vinos, inposio
pcla ncccssidadc, prccisancnic na ocasiao cn
quc sc iransfornava o naicrial Iunano niliiar
con a Fcvoluao Franccsa. Mas ianlcn
prcssupunIa duas condics iccnicas nuiio
inporianics. A princira cra a invcnao, por
Crilcauval, dc carrcias nais lcvcs para os
canIcs dc canpanIa, dc nodo a pcrniiir a
334
csics dcslocar-sc rapidancnic. A scgunda o
arqucancnio das cscopcias dc caa, quc aic
cniao vinIa scndo aplicado apcnas no scniido dc
alargar o dianciro dos canIcs, quando aplicado
culaira dos fuzis, c pcrniiir quc sc aponiassc a
un Ioncn isolado, scn sc disparar ao acaso.
Esic invcnio foi inplaniado na Frana cn 1767, c
podcnos dizcr quc, scn clc, nao icria sido
possvcl cquiparar cficicnicncnic os aiiradorcs.
O sisicna rcvolucionario, quc consisiia cn
arnar o povo, foi logo sulsiiiudo pclo
rccruiancnio olrigaiorio (irocado pclo rcsgaic cn
dinIciro, no caso das ricosi c adoiado pcla
naioria dos grandcs Esiados do coniincnic. A
Prussia foi o unico pas quc prcicndcu csicndcr
aos quadros da rcscrva, cn grandcs proporcs, a
fora niliiar do povo. E foi, alcn disso, o princiro
Esiado a adoiar cn ioda a sua infaniaria a
novssina arna, o fuzil carrcgado pcla culaira,
dcpois dc icr usado, por pouco icnpo, o fuzil dc
carga dianicira, apcrfcioado c adapiado para a
gucrra, cnirc 1830 c 1860. Tais foran as duas
inovacs a quc sc dcvcran os iriunfos
prussianos dc 1866.
Na gucrra franco-prussiana, cnfrcniaran-sc,
pcla princira vcz, dois ccrciios cquipados con
fuzis carrcgados pcla culaira, anlos insirudos,
cn csscncia, nas fornacs iaiicas quc ja cran
uiilizadas no icnpo do vclIo fuzil dc cspolcia.
335
Nada nais os difcrcnciava, a nao scr quc os
prussianos, adoiando a coluna dc conpanIia, sc
csforavan por criar una forna dc luia nais
adcquada ao novo arnancnio. Ouando, porcn.
cn 18 dc agosio, pcrio dc Si. Privai, a Cuarda
Prussiana quis ionar a scrio a ordcn dc laialIa
dc sua coluna dc conpanIia, os cinco rcgincnios
nais cnpcnIados na aao pcrdcran, cn duas
Ioras, nais da icra paric dc scus cfciivos (178
oficiais c 5.114 Ioncnsi. A pariir dcsic noncnio,
a coluna dc conpanIia foi condcnada a
dcsaparcccr cono forna dc luia, da ncsna
nancira quc a coluna dc laialIao c a linIa.
Alandonou-sc ioda c qualqucr inicnao dc
coniinuar cpondo, ao fogo dos fuzis ininigos,
fornacs ccrradas c, a pariir dcssa cpoca, os
alcnacs passaran a gucrrcar soncnic cn dcnsas
gucrrilIas, naquclcs ncsnos cnancs dc iropas
cn quc a coluna sc alria, dispcrsando-sc por si
ncsna, gcralncnic sol a cIuva das lalas
ininigas, iaiica quc o conando conlaiia cono
scndo coniraria aos rcgulancnias. Una ouira
inovaao foi a adoao do passo rapido dc narcIa
sol o alcancc do fogo ininigo, cono scndo a
unica forna dc novincnio. Novancnic o soldado
voliava a sc nosirar nais inicligcnic quc o oficial,
dcscolrindo insiiniivancnic a unica forna dc
luia quc, dcsdc cniao, pdc vingar, sol o fogo do
fuzil carrcgado pcla culaira, c inpondo-a,
336
iriunfalncnic, apcsar dc iodas as rcsisicncias do
conando.
A gucrra franco-prussiana rcprcscnia, na
Iisioria niliiar, un ponio dc iransiao quc
ulirapassa cn inporiancia a iodos os
prcccdcnics. En princiro lugar, as arnas
adquircn un ial grau dc apcrfcioancnio quc
ncnIun progrcsso c ja possvcl capaz dc
rcvolucionar csic scior. Ouando ja sc dispc dc
canIcs capazcs dc alvcjar un laialIao iao logo
scja divisado a olIo nu disiancia, c fuzis quc
pcrniicn fazcr o ncsno icndo cono oljciivo un
Ioncn isolado c nos quais sc dcnora ncnos
icnpo cn carrcgar quc cn fazcr a poniaria, iodos
os progrcssos quc possan ainda scr fciios nas
arics da gucrra sao dc ncnor inporiancia. Ncsic
aspccio, podcnos dizcr quc a cra do progrcsso
csia nais ou ncnos icrninada, pclo ncnos cn
sua paric csscncial. En scgundo lugar, a gucrra
olrigou a iodos os grandcs Esiados do coniincnic
a inplaniar o sisicna rigoroso da rcscrva do iipo
prussiano, con isso irazcndo para os scus
onlros una carga niliiar quc os lcvara runa
dcniro dc poucos anos. Os ccrciios sc
convcricran na principal finalidadc dos Esiados,
cono un fin cn si ncsnos. Os povos cisicn
Iojc so para forncccr soldados c para susicnia-
los. O niliiarisno donina c dcvora a Europa.
Mas csic niliiarisno iraz ja cn scu scio o gcrnc
dc sua propria ruina. A concorrcncia dcscnfrcada
337
cnirc os Esiados os olriga a invcricr cada vcz
nais dinIciro cn iropas, cn navios dc gucrra,
cn canIcs, cic., acclcrando, dcssc nodo, c cada
vcz nais, a lancarroia financcira. Por ouiro lado,
o scrvio niliiar vai gcncralizando-sc cada vcz
nais c con isso nao faz nais quc faniliarizar con
o cnprcgo das arnas iodo o povo, ou scja,
iornando-o capaz, ncsno conira a sua voniadc,
dc inpor, nun dcicrninado noncnio, a sua
voniadc canarilIa niliiar govcrnanic. E
cIcgara ianio nais dcprcssa csic noncnio
quanio nais dcprcssa a nassa do povo os
opcrarios urlanos c rurais c os canponcscs
icnIan una voniadc. CIcgado csic noncnio, os
ccrciios dos prncipcs sc convcricrao cn
ccrciios do povo, a naquina sc ncgara a
coniinuar funcionando c o niliiarisno pcrcccra,
cngolido pcla dialciica dc scu proprio
dcscnvolvincnio. E o quc nao pdc conscguir a
dcnocracia lurgucsa dc 1848, prccisancnic
porquc cra lurgucsa, c nao prolciaria, infundir
s nassas iralalIadoras una voniadc ajusiada
sua siiuaao dc classc conscguira o socialisno,
infalivclncnic. E pclo faio dc conscgui-lo, naiara
cn suas razcs o niliiarisno c os ccrciios
pcrnancnics.
Eis algunas lics quc sc podcn cirair dc
nossa Iisioria da nodcrna infaniaria. Una ouira
liao, quc nos faz voliar ao Sr. DuIring, c quc
ioda a organizaao c iodos os nciodos dc luia dos
338
ccrciios c, porianio, os iriunfos c as dcrroias,
dcpcndcn das condics naicriais, ou, nais
concrciancnic, das condics cconnicas. do
naicrial Iunano c do naicrial arnancnio, ou
nclIor, da qualidadc c da quaniidadc da
populaao c da iccnica. Soncnic un povo dc
caadorcs cono o ancricano podcria dc novo pr
cn praiica a iaiica dos aiiradorcs. E os
ancricanos nao cran caadorcs por capricIo,
nas por causas purancnic cconnicas,
caiancnic da ncsna forna por quc Iojc, por
causas ianlcn purancnic cconnicas, csscs
ncsnos yanlccs pclo ncnos aquclcs quc
vivcn nos Esiados nais aniigos sc
convcricran cn lavradorcs, indusiriais,
navcganics c concrcianics, quc ja nao sc
dcdican caa no dcslravancnio das sclvas
virgcns, nas quc, cn iroca, salcn cono ningucn
sc novcr con dcscnvoliura no canpo da
cspcculaao, no qual aplicaran ianlcn a sua
iaiica dc nassas. So una rcvoluao cono a
franccsa, quc cnancipou ccononicancnic o
lurgucs c solrciudo o lavrador, podcria icr
dcscolcrio os ccrciios dc nassa c, con clcs, as
fornas nalcavcis dc dcslocancnio no icrrcno,
conira as quais sc csloroavan as aniigas linIas"
quc, por sua rigidcz, cran a inagcn niliiar do
alsoluiisno na dcfcsa do qual csiavan scnprc a
laialIar. Ja vcrificanos. scguindo passo a passo
a cvoluao, cono os progrcssos da iccnica,
339
cnquanio sc fazian aplicavcis ou sc aplicavan
praiica niliiar, provocavan c inpunIan quasc
quc pcla violcncia, incdiaiancnic, una scric dc
nodificacs s vczcs radicais, nos nciodos dc
luia, nodificacs quc, con frcqucncia, sc
rcalizavan conira as dcicrninacs do conando.
Aic quc ponio a iaiica da gucrra dcpcndc
aiualncnic do csiado da produao c dos ncios dc
conunicaao do pas, quc o ccrciio icn cn sua
rciaguarda, c coisa quc qualqucr suloficial, por
pouco insirudo, podcra cplicar ao Sr. DuIring.
En rcsuno, cn iodas as parics c cn iodos os
icnpos, sao una scric dc condics cconnicas c
dc rccursos naicriais quc fazcn con quc a fora
iriunfc, pois, scn cssas condics. cla dciaria dc
scr fora, c qucn prcicndcssc rcfornar a aric da
gucrra do ponio dc visia conirario, lascando-sc
nos princpios do Sr. DuIring, nao ganIaria nais
quc unas surras cono rcconpcnsa.(6i
Passando dos ccrciios dc icrra narinIa,
vcrcnos quc soncnic os uliinos vinic anos
consiiiucn una vcrdadcira rcvoluao ncsic
aspccio da gucrra. A unidadc dc conlaic da
gucrra da Crincia cra ainda o larco dc nadcira
con as suas duas ou ircs colcrias c scus 60 a
100 canIcs, novido quasc scnprc a vclas,
cnlora auiliado por una pcqucna naquina a
vapor. Scus canIcs, quasc iodos, pcsavan 50
quiniais, as lalas 32 lilras, c un ou ouiro, 95
quiniais c 68 lilras, rcspcciivancnic. Aic o fin
340
da ciiada gucrra surgiran as laicrias fluiuanics,
llindadas dc fcrro, nonsiros pcsados c quasc
inovcis, incpugnavcis para a ariilIaria daqucla
cpoca. A couraa dc fcrro nao iardou a aplicar-sc
ianlcn aos navios dc gucrra. A principio cra
una canada nuiio dclgada; quairo polcgadas dc
cspcssura ja sc considcrava una llindagcn
pcsadssina. Mas os progrcssos da ariilIaria
alcanaran c ulirapassaran csia dcfcsa. Para
cada nova cspcssura da llindagcn cra invcniado
un novo canIao scnprc nais pcsado quc a
pcrfurava con naior facilidadc. CIcganos assin
s cspcssuras dc couraas dc dcz, caiorzc, c vinic
c quairo polcgadas (a Iialia sc dispc a consiruir
un larco cncouraado con cIapas dc ircs pcs dc
cspcssurai, dc un lado, c, dc ouiro, aos canIcs
dc 25, 35, 80 c aic 100 ioncladas (20 quiniais dc
pcsoi, capazcs dc lanar a disiancias anics
inconcclvcis cargas dc 300, 400. 1.700 c aic
2.000 lilras. O larco dc gucrra dc Iojc c un
vapor giganicsco con cIapa iorncada, dc oiio ou
novc nil ioncladas dc calado c 6 a 8 nil cavalos
dc fora, con iorrcs giraiorias, c quairo ou, no
naino, scis canIcs pcsados, c una proa
icrninada cn arcic por dclaio da linIa dc
fluiuaao para pr a piquc os larcos ininigos; c
iodo clc una naquina giganicsca, na qual a fora
dc vapor nao soncnic pcrniic un dcslocancnio
nuiio nais rapido, cono ianlcn ioda una scric
dc novincnios anics dcsconIccidos, iais cono a
341
dircao do navio da ponic do conando, o nancjo
do lcnc, a roiaao das iorrcs, a dircao c o
carrcgancnio dos canIcs, a sucao da agua, o
arriar c iar dos loics opcraao quc sc rcaliza,
ianlcn s vczcs, a vapor, cic. o duclo cnirc
a llindagcn dos navios c o alcancc dos canIcs
csia nuiio longc dc icrninar, a ponio dc quc,
gcralncnic, quando sai un navio dos csialciros,
ja c aniiquado c nao nais corrcspondc s
cigcncias quc prcsidiran a sua consiruao. Os
nodcrnos navios dc gucrra nao so sao un
produio cono sao ianlcn una anosira da
nodcrna grandc indusiria. Sao iodos clcs
falricas fluiuanics, cnlora dcsiinadas cn gcral a
criar, cn princiro lugar, os ncios dc dissipar
dinIciro. O pas ondc csia nais dcscnvolvida a
grandc indusiria icn quasc o nonopolio dc
consiruao dc navios dc gucrra. Todos os larcos
cncouraados iurcos, quasc iodos os russos c a
naioria dos alcnacs, foran consirudos na
Inglaicrra. As cIapas llindadas dc alguna
cficacia quasc quc so sao falricadas cn SIcfficld.
Das ircs falricas dc fundiao da Europa,
noniadas cn condics dc forncccr canIcs nais
pcsados, duas corrcspondcn Inglaicrra
(WoolwicI c Elswicli c a icrccira AlcnanIa
(Kruppi. Nada nclIor quc isio para dcnonsirar
cono a fora poliica incdiaia" quc, dc acordo
con o Sr. DuIring, c a causa dccisiva da
siiuaao cconnica", sc cnconira, nuiio pclo
342
conirario, sulordinada conplciancnic a csia.
Nao c prcciso nais quc olscrvar quc, nao so a
criaao cono ianlcn o nancjo do insiruncnio
dc fora no nar, o navio dc gucrra, sc convcricu
cn un rano da grandc indusiria nodcrna,
Ningucn ficara iao dcscspcrado con csia nova
siiuaao cono a propria violcncia, isio c, o
Esiado, quc cIcga conclusao dc quc un navio
lIc cusia Iojc ianio cono anics una pcqucna
csquadra, icndo por fin quc sc rcsignar con o
faio dc quc csics navios carssinos scjan logo
considcrados olsolcios, pcrdcndo, porianio, o scu
valor anics dc fazcr-sc ao nar. O Esiado,
ccriancnic, lancnia, iao anargancnic cono o
Sr. DuIring, quc, a lordo dos navios dc gucrra dc
Iojc, dcscnpcnIc papcl nuiio nais inporianic o
rcprcscnianic da siiuaao cconnica", o
cngcnIciro, do quc o dcscnpcnIado pclo
rcprcscnianic da violcncia incdiaia", ou scja, o
capiiao. Dc nosso lado, nao icnos por quc nos
indignar pclo faio dc quc, no duclo quc sc csia
dcscnrolando cnirc as placas llindadas c os
canIcs, o navio vai apcrfcioando-sc, aic quc
icrninc por aiingir una pcrfciao ial quc sc iornc
dcfiniiivancnic inccquvcl c inuiil para a
gucrra.(7i Longc dc ial coisa, dcvcnos c nos
alcgrar ao conprovar quc csic duclo ianlcn sc
ajusia, no caso da gucrra nariina, s lcis
dialciicas inicriorcs da dinanica, por fora das
quais. o niliiarisno, cono qualqucr ouira
343
nanifcsiaao Iisiorica, pcrcccra, dcvido s
conscqucncias dc scu proprio dcscnvolvincnio.
Fica novancnic paicnicado, con clarcza
ncridiana, quc nao c alsoluiancnic na fora
incdiaia ncn no podcr cconnico indircio" quc
sc dcvc procurar o prinordial". Ondc c quc
rcsidc prccisancnic o prinordial" da propria
fora? Cono ja iivcnos oporiunidadc dc vcr,
rcsidc no podcr cconnico, na possililidadc dc
dispor dos rccursos da grandc indusiria. A fora
poliica no nar, quc icn a sua lasc c scus
aliccrccs nos nodcrnos navios dc gucrra, longc dc
scr una fora incdiaia", c una fora rcsulianic,
pura c cclusivancnic, da ncdiaao" do podcr
cconnico, graas ao dcscnvolvincnio da
ncialurgia c cisicncia dc iccnicos Ialcis c dc
alundanics ninas dc carvao.
Mas para quc pcrdcr icnpo con iodas csias
dcnonsiracs? Ouc na proina gucrra nariina
sc cnircguc o Alio Conando ao Sr. DuIring c
vcrcnos cono clc dcsiruira iodas as froias dc
cncouraados, cscravizados pcla siiuaao
cconnica", scn uiilizar iorpcdos ou ouiras
arnas do ncsno gcncro, nas sinplcsncnic
apclando para a sua fora incdiaia".
344

Captulo IV
TEORIA DA VIOLNCIA
(Concluso)

Una circunsiancia nuiio inporianic c a dc
quc, cfciivancnic, a doninaao da naiurcza sc
dcscnvolvcu, cn gcral (!i, prcccdida pcla do
Ioncn (quc linguagcn! A doninaao da naiurcza
sc dcscnvolvcu" (!i. A cploraao da propricdadc
do solo, cn grandcs zonas, nao sc lcvou a cfciio,
nunca, cn paric alguna, scn quc fossc prcccdida
pclo avassalancnio do Ioncn, sol una forna
qualqucr dc cscravidao ou dc scrvilisno. Para
insiaurar una Icgcnonia cconnica solrc as
coisas, foi prcciso quc csia, ncccssariancnic, sc
prcccdcssc pcla Icgcnonia poliica, social,
cconnica do Ioncn solrc o Ioncn. Cono scria
possvcl concclcr-sc un grandc scnIor icrriiorial
scn o scu corrcspondcnic donnio solrc
cscravos, scrvos ou Ioncns privados
indirciancnic dc lilcrdadc? Ouc podcrian
significar ou quc icrian significado, as foras do
indivduo anparadas apcnas pclas da opcraao
faniliar para un cicnsivo culiivo do canpo? A
cploraao da icrra ou a cicnsao do podcr
cconnico solrc a ncsna, cn proporcs iais
345
quc anulan as foras naiurais do indivduo, so
foi possvcl aic Iojc, cn ioda a Iisioria, dcvido a
quc, anics dc insiaurar o podcr solrc a icrra, ou
ao ncsno icnpo cn quc isso sc dava, sc
inplaniava ianlcn o ncccssario avassalancnio
do Ioncn. En cpocas posicriorcs cssc
avassalancnio sc aicnuou... nos icnpos aiuais,
nos pascs nais civilizados, clc aprcscnia a forna
dc un rcginc dc iralalIo assalariado, nais ou
ncnos conirolado pclo podcr policial. ncsic
rcginc quc Iojc sc lascia a possililidadc praiica
do iipo da riqucza aiual quc sc corporifica no
vasio donnio da icrra c (!i nas grandcs
propricdadcs do solo. claro quc ianlcn os
dcnais iipos dc riqucza disiriluiiva podcn scr
cplicados Iisioricancnic dc un nodo analogo,
da ncsna forna quc a indircia doninaao do
Ioncn pclo Ioncn, quc consiiiui, aiualncnic, o
irao fundancnial dos csiados ncnos
progrcssivos, nao podc scr cplicada ncn scr
conprccndida por si ncsna, nas cono una
Icrana un pouco nodificada dc un priniiivo
rcginc dircio dc sulnissao c cpropriaao." Aic
aqui, falou o Sr. DuIring.
Tcsc. o donnio da naiurcza (pclo Ioncni
prcssupc o donnio do Ioncn (pclo Ioncni.
Prova. a nanuicnao da propricdadc do solo,
cn grandcs zonas, nao sc rcalizou nunca, ncn
346
cn paric alguna, quc nao fossc por ncio dc
scrvos.
Prova da prova. Nao podcn cisiir grandcs
propriciarios dc icrra scn scrvos, pois quc, scn
clcs, rcduzido cclusivancnic sua fanlia, o
grandc propriciario so podcria culiivar una paric
nuiio pcqucna dc sua propricdadc.
Assin, para provar quc o Ioncn, anics dc
sulncicr ao scu donnio a naiurcza, icvc dc
cscravizar scu scnclIanic, o Sr. DuIring
convcric a naiurcza", prccipiiadancnic, scn
qualqucr prcparaao, nuna cspccic dc
propricdadc do solo, cn grandcs zonas" c csia
propricdadc do solo quc nao nos diz a qucn
pcricncc sc convcric, por scu lado, nao ncnos
suliiancnic, na propricdadc dc un grandc
propriciario dc icrras, quc, por sua vcz, cono c
logico, nao podc culiiva-la scn scrvos.
En princiro lugar, podcnos olscrvar quc o
donnio da naiurcza" c a cploraao da
propricdadc do solo" nao sao, dc nodo algun,
concciios idcniicos. O donnio da naiurcza
adquirc, na indusiria, proporcs nuiio nais
giganicscas do quc na agriculiura, dcvido razao
dc csiar doninada csia pclo faior clina, por nao
icr conscguido ainda sulncic-lo ao scu conirolc.
En scgundo lugar, para nos liniiarnos ao
culiivo ou cploraao da propricdadc do solo cn
347
grandcs zonas, dcvcnos salcr anics dc nais
nada a qucn pcricncc csia propricdadc. E cniao
cIcganos conclusao dc quc, nos prinordios da
Iisioria dc iodos os povos civilizados, o quc nos
vcnos nao c cssc grandc propriciario dc icrras"
quc o Sr. DuIring, con a sua Ialiiual nania dc
prcsiidigiiador nania quc clc dcnonina dc
dialciica naiural" , qucr nos inpingir dc
coniralando, nas, pclo conirario, o quc vcnos c
a conuna rural c a irilo, con o scu rcginc dc
propricdadc colciiva do solo. Dcsdc a ndia aic a
Irlanda, o culiivo da propricdadc do solo, cn
grandcs zonas, pdc dcscnvolvcr-sc, nas suas
origcns, graas prccisancnic a csic rcginc
colciivo das conunas rurais c das irilos, ora
culiivando a icrra cn conun, por conia da
colciividadc, ora ncdianic a disiriluiao
icnporaria dc parcclas dc icrra a dcicrninadas
fanlias, nanicndo-sc conuniiaria a uiilizaao
dos losqucs c pasios. O Sr. DuIring volia a
aprcscniar aqui os scus ninuciosos csiudos
profissionais, no icrrcno poliico c jurdico",
dcnonsirando ignorar dc nodo alsoluio iodas
csias coisas c dando provas cn iodas as suas
olras dc dcsconIcccr, conplciancnic, os csiudos
fundancniais c dccisivos dc Maurcr, a rcspciio
do Marco" alcnao, lasc dc iodo o dirciio alcnao,
c dcssc nanancial dc liicraiura quc coniinua a
crcsccr inccssanicncnic, c quc, cono o proprio
Maurcr sugcrc, scrvc para dcnonsirar o
348
fundancnio do priniiivo rcginc dc conunidadc
do solo cn iodos os povos civilizados da Europa c
da sia c quc cpc as suas difcrcnics
nodalidadcs c as vicissiiudcs quc o lcvaran
runa. Passa-sc con o Sr. DuIring. con rclaao
ao dirciio alcnao, a ncsna coisa quc sc passava
con o dirciio franccs c con o inglcs. adquiriu
por si ncsno ioda a sua ignorancia", apcsar dc
scr csia nuiio grandc. Essc Ioncn, quc iao
raivosancnic sc pc a falar da liniiaao dos
Iorizonics dos profcssorcs univcrsiiarios,
coniinua novincniando-sc, no quc sc rcfcrc ao
dirciio alcnao, c ialvcz csicjanos cnganados, no
ncsno icrrcno quc sc novian os profcssorcs dc
Ia vinic anos.
pura criaao c inaginaao livrc" do Sr.
DuIring a afirnaao dc quc para o culiivo ou
cploraao do solo cn grandcs zonas scja
indispcnsavcl a cisicncia dc grandcs
propriciarios c dc scrvos. En iodo o Oricnic, ondc
a propricdadc da icrra csia nas naos do
nunicpio ou do Esiado, o idiona dcsconIccc
ncsno a cprcssao propriciario icrriiorial". O
Sr. DuIring podc infornar-sc disso junio aos
jurisias inglcscs, quc ianio sc dcdicaran na
ndia, c scnprc cn vao, procurando avcriguar
qucn c quc ali cra propriciario dc icrra dc nodo
un pouco scnclIanic pcrgunia. Oucn c
cnico?, fciia cn scu icnpo, pclo prncipc
Hcnriquc LXXII dc Fcuss-Crciz-ScIlciiz-
349
Lolcnsicin-Elcrswaldc. Foran os iurcos quc
iniroduziran no Oricnic, nos pascs por clcs
conquisiados, una cspccic dc fcudalisno
icrriiorial. A Crccia pcncirou na Iisioria, no
pcrodo Icroico, con una organizaao social por
canadas, quc c ja, por sua vcz, o fruio naiural dc
una anpla c ignorada prc-Iisioria, ianlcn cla
nos nosirando quc a icrra c culiivada cn sua
naior paric por canpnios indcpcndcnics, c quc
as grandcs cicnscs dc icrra dos nolrcs c dos
prncipcs dc linIagcn consiiiucn una cccao,
icndcndo alcn disso a dcsaparcccr rapidancnic.
O solo da Iialia foi dcslravado, cn sua naior
paric, por canponcscs. quando, nos uliinos
icnpos da Fcpullica Fonana, os propriciarios
dos grandcs llocos dc icrra, os laiifundiarios,
cpulsaran os canponcscs dc scus loics,
sulsiiiuindo-os por cscravos, foi ao ncsno
icnpo sulsiiiuda a agriculiura pcla criaao dc
gado, scncando, cono ja prcdizia Plnio, a runa
da Iialia (laiifundia Iialian pcrdidcrci. Na Idadc
Mcdia, donina cn ioda a Europa solrciudo no
dcslravancnio dc icrras inculias o rcginc
canponcs, scndo indifcrcnic a qucsiao dc sc
salcr sc cssc canponcs iinIa ou nao quc pagar
iriluios a qualqucr scnIor fcudal. Os colonos da
Frisia, da Daia Sania, dc Flandrcs, c do Daio-
Fcno. os quc culiivavan. lcsic do Ella. a icrra
arrclaiada aos cslavos, iralalIavan cono
lavradorcs livrcs, sol un csiaiuio nuiio favoravcl
350
c scn csiarcn sujciios a ncnIun iipo dc
vassalagcn". Na Noric-Ancrica, a grandc naioria
das icrras foran alcrias ao culiivo pclo iralalIo
dc agriculiorcs livrcs, cnquanio quc os grandcs
propriciarios do Sul, con scus cscravos c scus
nciodos dc cploraao. csgoiaran o solo aic o
ponio dc nao dar nais nada, cccio pinIo, razao
pcla qual o culiivo do algodao foi sc dcslocando
cada vcz nais cn dircao do Ocidcnic. Na
Ausiralia c na Nova-Zclandia, fracassaran aic
agora iodas as icniaiivas do govcrno inglcs, para
a insiauraao ariificial dc una arisiocracia dc
fazcndciros. Assin, pois, sc prcscindirnos das
colnias do iropico, c das quc fican alaio dclc.
nas quais o clina vcda ao curopcu o culiivo da
icrra, cssc grandc propriciario dc icrras, quc
conca por dcslravar o solo c por sulncicr a
naiurcza ao scu donnio, por ncio dc scus
cscravos ou dc scus vassalos, nao c nais quc
una pura criaao da faniasia do Sr. DuIring.
Longc disso, ali ondc aparccc cssc grandc
propriciario dc icrras, cono aconicccu na Iialia,
nao c prccisancnic para dcslravar c iniciar o
culiivo das icrras inculias, nas, nuiio ao
conirario, para convcricr cn pasios as icrras
culiivadas pclos canponcscs, dcspovoando c
arruinando rcgics incnsas. E, quando cIcganos
aos icnpos nodcrnos, quando a grandc
dcnsidadc dc populaao faz con quc sc clcvc o
valor da icrra, c quando os progrcssos da
351
ccononia pcrniicn culiivar aic ncsno as icrras
piorcs; cniao c quc cnconiranos os grandcs
laiifundios, con o culiivo cn grandc cscala dc
icrras inculias c dc icrrcnos dc pasio, rcalizando-
sc cssa cvoluao principalncnic, ianio na
Inglaicrra cono na AlcnanIa pcla cpropriaao
das icrras conunais dos canponcscs. Nao sc
julguc quc csia icndcncia sc inponIa ianpouco
cono un caraicr gcral. Para cada acrc dc icrras
conunais quc os grandcs propriciarios
culiivaran na Inglaicrra, convcricrcn, na
Escocia, pclos ncnos ircs acrcs dc icrra
culiivadas cn pasio dc ovclIas c, nao conicnics
con isso, convcricran, ncsics uliinos icnpos cn
sinplcs cicnscs dc icrra dcsiinadas caa,
povoadas dc aninais silvcsircs.
Tcnos quc caninar aqui a icsc do Sr.
DuIring dc quc o dcslravancnio dc grandcs
cicnscs dc icrra c porianio da ioialidadc ou
quasc ioialidadc das zonas dc culiivo nao sc podc
rcalizar, nunca ncn cn paric alguna" a nao scr
pclos grandcs propriciarios c scus scrvos, icsc
cssa quc prcssupc", cono ja vinos, un
dcsconIccincnio da Iisioria, vcrdadcirancnic
Inaudiio. Nao nos inicrcssa, pois, por cnquanio,
salcr aic quc ponio, nas difcrcnics cpocas
Iisioricas, sc icnIan culiivado cssas zonas, ja
dcslravadas cn sua ioialidadc ou cn sua naior
paric, por ncio dc cscravos (cono na cpoca do
apogcu da Crcciai ou por ncio dc scrvos (cono no
352
rcginc dc vassalagcn da Idadc Mcdiai. Ncn nos
inicrcssa ianpouco vcrificar qual foi a funao
social dos grandcs propriciarios dc icrras cn
cada una das difcrcnics cpocas.
Dcpois dc alrir anic nossos olIos csic
naravilIoso quadro dc faniasia, no qual nao sc
salc o quc nais adnirar, sc a aric dc cscanoicar
a dcduao ou a dc falscar a Iisioria, cclana
iriunfalncnic o Sr. DuIring. cvidcnic quc as
dcnais cspccics dc riqucza disiriluiiva podcn scr
cplicadas Iisioricancnic, dc nancira analoga".
O quc cviia para clc, naiuralncnic, o iralalIo dc
cplicar-nos por ccnplo as origcns do capiial c
aic dc fazcr a ncnor alusao a csic assunio.
Sc o Sr. DuIring, ao afirnar quc o donnio
do Ioncn solrc o Ioncn c, cn icrnos gcrais, a
condiao prcvia do donnio da naiurcza pclo
Ioncn, c con isio qucr dizcr apcnas quc iodo o
nosso aiual csiado cconnico, o grau dc
dcscnvolvincnio a quc cIcgaran a agriculiura c
a indusiria, sao apcnas o rcsuliado dc una
Iisioria social quc sc vcio dcscnvolvcndo por
aniagonisnos dc classc, por rclacs cnirc o
podcr c a vassalagcn, ncssc caso csia afirnando
alguna coisa quc c ja, dcsdc a pullicaao do
Manifcsio conunisia, un vclIo lugar conun.
Traia-sc prccisancnic dc cplicar as origcns
dcssas classcs c as rclacs do podcr, c o Sr.
DuIring nao salc nos ofcrcccr nais quc a
353
rcpisada cplicaao da violcncia", nas cssa
palavra nao nos faz dar ncn un passo para a
frcnic. O sinplcs faio dc quc os doninados c
cplorados icnIan sido, cn iodos os icnpos,
una lcgiao nuiio nais nuncrosa do quc a dc
scus doninadorcs c cploradorcs, icndo porianio,
cn suas naos a fora rcal lasia para pr a nu
ioda a inuiilidadc da icoria da violcncia. O
prollcna csia, cclusivancnic, rcpciinos, cn
cplicar o por quc dcssas rclacs cnirc o podcr c
vassalagcn.
A sua origcn c dupla.
Ao sc dcsligarcn, originariancnic, do rcino
aninal cn scniido rcsiriio os Ioncns
cniran na Iisioria ainda ncio aninalizados c
lruios, inpoicnics ainda, con rclaao s foras
da naiurcza, ignoranics ncsno dc suas proprias
foras fragcis, pois, cono as proprias lcsias c
apcnas nais produiivos do quc clas. Fcina cnirc
os Ioncns una ccria igualdadc dc nvcis dc vida
c ianlcn, cnirc os cIcfcs dc fanlia, una cspccic
dc igualdadc no quc conccrnc posiao social;
nao cisicn ainda, pclo ncnos, cssas classcs cn
quc sc Ia dc dividir nais iardc a socicdadc, c quc
ainda nao csianparan a sua narca nas
colciividadcs naiurais c agrarias dos povos
civilizados posicriorcs. No scio dc cada una
dcsias colciividadcs cisicn, dcsdc o princiro
noncnio, dcicrninados inicrcsscs conuns, cuja
354
dcfcsa sc cnircga a dcicrninados indivduos,
cnlora sol o conirolc da colciividadc, cono scja.
adninisiraao da jusiia, rcprcssao dc aios
ilcgiinos, inspcao do rcginc dc aguas,
principalncnic nos pascs iropicais c, finalncnic,
ioda una scric dc funcs rcligiosas, dcrivadas
do priniiivisno sclvagcn dcsias socicdadcs. Tais
fcnncnos dc disiriluiao dc conpcicncias sc
cnconiran, nas colciividadcs naiurais dc iodas
as cpocas, cono ja ocorria na socicdadc
aniiqussina dos narls alcnacs c cono ainda
Iojc sc olscrva na ndia. Trazcn consigo, cono c
logico. una ccria anpliiudc dc podcrcs c
rcprcscnian as origcns do Esiado. Pouco a
pouco, as foras produiivas sc vao inicnsificando,
a dcnsidadc cada vcz naior dc populaao cria
inicrcsscs. ora conuns ora fornados cnirc as
disiinias colciividadcs, dc nodo quc, agrupando-
sc nun iodo supcrior, fazcn nasccr una nova
divisao do iralalIo, criando os orgaos
ncccssarios para cuidar dos inicrcsscs
Iarnnicos c para dcfcndcr-sc conira os
inicrcsscs Iosiis. Tais orgaos, quc ocupan ja,
cono rcprcscnianics dos inicrcsscs conuns dc
iodo o grupo, una posiao cspccial frcnic a cada
colciividadc pariicular, aic ncsno inclusivc
ininiga, vao adquirindo dia a dia naior
indcpcndcncia, dcvido, cn paric, ao caraicr
Icrcdiiario dc suas funcs, caraicr quasc
cvidcnic nun nundo cn quc iudo sc dcscnvolvc
355
dc un nodo clcncniar c cn paric, proporao
cn quc sc vao iornando indispcnsavcis pcla
nuliiplicaao dos confliios con ouiros grupos.
Nao c ncccssario quc canincnos aqui o nodo
cono csia indcpcndcncia da funao social frcnic
socicdadc foi convcricndo-sc, con o corrcr dos
icnpos, nuna vcrdadcira Icgcnonia solrc a
propria socicdadc, o nodo cono os priniiivos
scrvidorcs da socicdadc, nos lugarcs ondc as
circunsiancias lIcs foran propcias, foran-sc
crigindo paulaiinancnic cn scnIorcs dcla
propria c, finalncnic, o nodo cono, dc acordo
con o anlicnic, csscs ncsnos scnIorcs sc
insiauraran, no Oricnic, cono dcspoias ou
sairapas, na Crccia, cono prncipcs dc linIagcn,
cnirc os cclias, cono cIcfcs dc cla, c assin por
dianic. Dciarcnos dc iraiar, alcn disso, aic quc
ponio, para sc cnironizar dcssc nodo, iivcran
clcs quc sc scrvir cclusivancnic da violcncia, ao
ncsno icnpo cn quc, finalncnic, os divcrsos
indivduos cnironizados foran-sc agrupando para
fornar una classc doninanic. A unica coisa quc
nos inicrcssa c paicnicar quc a Icgcnonia
poliica icvc por lasc, cn iodas as parics, o
ccrccio dc una funao social, podcndo garaniir-
sc iao soncnic cnquanio prccncIcssc a funao
social cn quc sc fundancniava. Muiios foran os
dcspoias quc passaran pclo podcr, na Pcrsia c na
ndia, nas iodos clcs salian pcrfciiancnic quc a
sua nissao colciiva cra, anics dc iudo, a dc rcgar
356
os valcs, pois quc scn irrigaao nao sc podia
fazcr ali agriculiura. Foi prcciso quc cIcgasscn
os inglcscs civilizados para quc cssc dcvcr
prinordial do dcspoiisno, no Oricnic, fossc
csquccido. Os inglcscs dciaran quc sc
csiragasscn os canais c as rcprcsas, c,
aiualncnic, dcpois dc nuiios anos, as cpocas
pcriodicas dc fonc vcn a lIcs aponiar quc
ncnosprczaran a unica aiividadc quc podcria
iornar a sua Icgcnonia solrc a ndia pclo ncnos
iao lcgiina quanio a dc scus anicccssorcs.
Paralclancnic a csic proccsso dc fornaao dc
classcs, ainda un ouiro sc dcscnvolvia. O rcginc
clcncniar dc divisao do iralalIo, inplaniado no
scio da fanlia lavradora, pcrniiiu, ao scr
aiingido, un ccrio grau dc lcn-csiar, a
incorporaao fanlia dc una ou varias foras dc
iralalIo alIcias cla. Isso sc dcu, solrciudo,
naquclcs pascs cn quc o rcginc priniiivo dc
propricdadc do solo ja sc iinIa dcsagrcgado, ou,
pclo ncnos, iinIa ccdido lugar o sisicna dc
cploraao cn conun ao culiivo individual das
loics dc icrra, pclas fanlias isoladancnic. A
produao iinIa-sc dcscnvolvido cn iais
proporcs quc, cniao, a fora Iunana dc
iralalIo ja cra capaz dc criar nais do quc o
ncccssario para o scu ncro susicnio. Coniava-sc
con os ncios indispcnsavcis para a nanuicnao
dc novas foras dc iralalIo, assin cono con os
ncios ncccssarios para dar-lIcs ocupaao. A
357
fora dc iralalIo adquiriu un valor. Mas ncn a
colciividadc, por si ncsna, ncn o agrupancnio
dc colciividadcs dc quc cla fazia paric podian
forncccr foras dc iralalIo disponvcis,
cccdcnics. Fornccia-as a gucrra, quc ja sc
cfciuava a pariir, pclo ncnos, dos icnpos cn quc
concaran a cocisiir, lado a lado, disiinios
grupos sociais. Aic cssa cpoca, nao sc iinIa
salido, ainda, cono cnprcgar os prisionciros dc
gucrra, razao pcla qual cran clcs liquidados cn
vcz dc sc os alincniar, cono cra cosiunc cn
cpocas anicriorcs. Ao cIcgar, porcn, a csia ciapa
da cvoluao cconnica, os prisionciros dc gucrra
concaran a rcprcscniar un valor. Por isso,
dciaran-nos vivcr, a fin dc aprovciiarcn-sc dc
scu iralalIo. Cono vcnos, a violcncia, longc dc
sc inpor solrc a siiuaao cconnica, foi posia a
scrvio dcsia. Havian sido lanadas as lascs da
insiiiuiao da cscravidao. Nao iardou csia cn
convcricr-sc na forna prcdoninanic da produao
cn iodos os povos quc ja Iavian ulirapassado as
liniiacs das conunidadcs priniiivas, para
icrninar por scr una das causas principais dc
sua runa. Foi a cscravidao quc iornou possvcl a
divisao do iralalIo, cn larga cscala, cnirc a
agriculiura c a indusiria, c foi graas a cla quc
pdc florcsccr o nundo aniigo, o Iclcnisno. Scn
cscravidao, nao scria possvcl concclcr-sc o
Esiado grcgo, ncn a aric c a cicncia da Crccia.
Scn cscravidao nao icria cisiido o Inpcrio
358
Fonano. E scn as lascs do Iclcnisno c do
Inpcrio Fonano nao sc icria cIcgado a fornar a
nodcrna Europa, Nao nos dcvcranos csqucccr
nunca quc iodo o nosso dcscnvolvincnio
cconnico, poliico c iniclcciual, nasccu dc un
csiado dc coisas cn quc a cscravidao cra una
insiiiuiao nao soncnic ncccssaria. nas ianlcn
sancionada c rcconIccida dc un nodo gcral,
Podcnos, ncsic scniido, afirnar, lcgiiinancnic,
quc, scn a cscravidao aniiga, nao cisiiria o
socialisno nodcrno.
Nao Ia nada nais para fazcr-sc quc lanar
unas quanias frascs nclodranaiicas conira a
cscravidao c conira iudo o quc sc lIc asscnclIa,
dcrranando una iorrcnic dc indignaao noral
conira scnclIanic ignoninia. Dcsgraadancnic,
nada sc conscguc con isso, a nao scr proclanar o
quc ja iodo o nundo salc. quc cssas insiiiuics
dos icnpos aniigos ja nao sc ajusian nossa
cpoca, ncn aos scniincnios quc cssa cpoca
forna cn cada un dc nos. Por ial caninIo, nao
conscguiranos provar ncn una palavra solrc o
nodo por quc nasccran cssas insiiiuics, ncn
cono clas sc naniivcran c o papcl quc
dcscnpcnIaran na Hisioria. Ncsic icrrcno, por
nais paradoal c nais Icrciico quc possa
parcccr, nao icnos ouiro rcncdio scnao dizcr quc
a inplaniaao da cscravidao rcprcscniou, nas
circunsiancias cn quc ocorrcu, un grandc
progrcsso. indiscuivcl quc a Iunanidadc saiu
359
dc un csiado dc aninalidadc c quc ncccssiiou
uiilizar, porianio, dc ncios larlaros c quasc
lcsiiais para crgucr-sc dcssc csiado dc larlaric.
As aniigas conunidadcs, ondc sulsisicn cssas
insiiiuics, fornan, dcsdc nilIarcs dc anos, da
ndia Fussia, a lasc da nais iosca forna dc
Esiado. o dcspoiisno oricnial. Soncnic ondc
cssas conunidadcs priniiivas sc dissolvcran,
conscguiran os povos coniinuar progrcdindo por
inpulso proprio, c scu progrcsso cconnico
incdiaio consisiiu prccisancnic cn inicnsificar c
dcscnvolvcr a produao por ncio do iralalIo dos
cscravos. Enquanio o iralalIo Iunano cra nuiio
pouco produiivo, c claro quc apcnas fornccia un
pcqucno cccdcnic, dcpois dc saiisfciias as
ncccssidadcs nais prcncnics da vida, nao sc
podcndo iraiar da inicnsificaao das foras
produiivas, da anpliaao do ncrcado, do
apcrfcioancnio do Esiado c do Dirciio, da
fundaao dc ncnIuna aric c dc ncnIuna
cicncia, a nao scr pcla nais rcforada divisao do
iralalIo, cn cuja lasc csiava, forosancnic, a
grandc divisao do iralalIo cnirc as nassas
dcdicadas ao sinplcs iralalIo nanual c uns
poucos privilcgiados, ao cargo dos quais csiava a
dircao dos iralalIos, o concrcio, o iraio dos
ncgocios pullicos c, nais iardc, o culiivo das
arics c cicncias. Pois lcn; a forna nais sinplcs c
nais clcncniar dc insiiiuir cssa divisao do
iralalIo foi a cscravidao. Dcniro das condics
360
Iisioricas do nundo aniigo c, cn cspccial, do
nundo grcgo, o progrcsso quc cisiia na
insiauraao dc una socicdadc lascada cn
aniagonisnos dc classc, soncnic podia lcvar-sc a
calo sol a cscravidao. E rcprcscniava csia
insiiiuiao un progrcsso aic para os proprios
cscravos. pcrniiia, pclo ncnos, aos prisionciros
dc gucrra, cnirc os quais cran rccruiados cn scu
naior nuncro os cscravos, quc conscrvasscn as
vidas ja quc, aic cniao, cran iodos cicrninados,
no conco, por ncio da fogucira, c, dcpois, por
ncio do cuiclo.
Ja quc a ocasiao c propcia, qucrcnos
acrcsccniar quc, aic Iojc. iodas as difcrcnas
Iisioricas cnirc classcs cploradoras c
cploradas, doninanics c doninadas, iivcran a
sua raiz ncssa iao inpcrfciia produiividadc
rclaiiva do iralalIo Iunano. Enquanio a
populaao rcalncnic iralalIadora, alsorvida por
scu iralalIo ncccssario, nao icvc ncn un
noncnio livrc para sc dcdicar dircao dos
inicrcsscs conuns da socicdadc dircao dos
iralalIos, dos ncgocios pullicos, solucionancnio
dos liigios, aric, cicncia, cic., iinIa quc Iavcr
ncccssariancnic una classc cspccial quc, livrc do
iralalIo cfciivo, iraiassc dcsscs assunios. Esia
classc acalava scnprc, infalivclncnic por inpor
novas c novas solrccargas dc iralalIo solrc os
onlros das nassas produioras, alcn dc cplora-
las cn scu provciio proprio. A giganicsca
361
inicnsificaao das foras produiivas, conscguida
graas ao advcnio da grandc indusiria, c quc
iornou possvcl quc o iralalIo sc possa
disiriluir, scn cccao, cnirc iodos os ncnlros
da socicdadc, rcduzindo dcssa forna a jornada dc
iralalIo do indivduo a iais liniics, quc dcicn a
iodos un icnpo livrc suficicnic para quc cada
un inicrvcnIa icorica c praiicancnic nos
ncgocios colciivos da socicdadc. Hojc soncnic c
quc sc podc asscvcrar quc ioda classc doninanic
c cploradora c inuiil c, nais ainda, prcjudicial c
cniravadora do proccsso social. Aic Iojc, no
cnianio, nao iinIa cIcgado o noncnio cn quc
cssas classcs dcvcrian scr suprinidas, cono o
scrao, incluiavclncnic, por nais quc sc dcfcndan
por dciras das irincIciras da fora incdiaia".
O Sr. DuIring, quc ccrra as solrancclIas ao
falar dos grcgos, por quc o scu rcginc dc vida
csiava lascado na cscravidao, podcria ianlcn
fccIar-lIcs a cara por nao conIcccrcn a
naquina a vapor c o iclcgrafo scn fios. E, quando
afirna quc a nossa nodcrna vassalagcn
assalariada nao c nais quc una Icrana un
pouco nodificada da cscravidao, scndo una
insiiiuiao quc nao sc podc cplicar por si ncsna
(isio c. pclas lcis cconnicas da nodcrna
socicdadci. as suas palavras significan quc, ou o
iralalIo assalariado c a cscravidao sao duas
fornas dc doninaao c inpcrio dc una classc
solrc ouira, coisa quc qualqucr criana ja salc,
362
ou, no caso dc nao significarcn ial coisa, clas sao
falsas, pois, con a ncsna razao, podcranos
dizcr quc o iralalIo assalariado soncnic podc scr
cplicado cono una forna niiigada da
aniropofagia, quc cra, priniiivancnic, o fin quc
sc dava aos ininigos vcncidos.
Conprccndc-sc con ioda a clarcza, do quc
ficou diio acina, qual o papcl dcscnpcnIado pcla
violcncia, na Hisioria, con rclaao ao
dcscnvolvincnio cconnico. En princiro lugar, a
fora poliica sc lascia, scnprc, dcsdc as suas
origcns, nuna funao cconnica, social, c cla sc
inicnsifica na ncdida cn quc, con a dissoluao
da priniiiva conunidadc, os indivduos sc
convcricn cn produiorcs privados,
aprofundando-sc nais ainda a sua scparaao dos
quc dirigcn as funcs sociais colciivas. En
scgundo lugar, assin quc a fora poliica adquirc
cisicncia propria cn rclaao socicdadc,
convcricndo-sc os scus dcicniorcs dc scrvidorcs
cn scus donos, pdc cssa fora passar a aiuar
cn, dois scniidos difcrcnics. As vczcs aiua no
scniido c con a oricniaao das lcis quc rcgcn o
dcscnvolvincnio cconnico. Ncsic caso, nao Ia
ncnIuna discrcpancia cnirc os dois faiorcs, c a
violcncia nao faz nais quc acclcrar o proccsso
cconnico. Ouiras vczcs, cnircianio, a fora
poliica aiua cn scniido conirario c, ncsics casos,
acala scnprc por sucunlir, con raras ccccs,
frcnic ao vigor da cvoluao cconnica. Essas
363
raras ccccs sc rcfcrcn a casos isolados dc
conquisia. cn quc o invasor, ncnos civilizado,
cicrnina ou pcrscguc a populaao dc un pas,
dcvasiando ou dciando inuiilizarcn-sc as foras
produiivas do pas invadido, con as quais nada
salc rcalizar. Foi o quc os crisiaos, na conquisia
da EspanIa nourisca, fizcran con a naior paric
das olras dc irrigaao, nas quais sc lascava o
progrcssisia sisicna dc agriculiura c dc
Ioriiculiura dos aralcs. Toda a conquisia dc un
pas por paric dc un povo infcrior cniorpccc-lIc,
induliiavclncnic, o dcscnvolvincnio cconnico c
anula nuncrosas foras produiivas. Na incnsa
naioria dos casos, porcn, casos cn quc a
conquisia c duradoura, o conquisiador, sc for un
povo infcrior ao conquisiado, nao icn ouiro
rcncdio scnao sulncicr-sc siiuaao
cconnica" dcsic, quc c supcrior, icrninando a
conquisia con a assinilaao do conquisiador
pclo conquisiado, quc lIc inpc, inclusivc, na
naior paric das vczcs, o scu proprio idiona.
Nas siiuacs cn quc a fora, alcn dos casos
dc conquisia, c rcprcscniada pclo podcr inicrior
do Esiado, c cIcga a sc opor ao dcscnvolvincnio
cconnico do pas. cono vcnos aconicccr scnprc
con o podcr poliico, nun dcicrninado grau dc
cvoluao, ncsics casos, a luia icrnina scnprc
con a dcrrocada do podcr poliico. A cvoluao
cconnica vcncc iodas as larrciras, scnprc,
incoravclncnic, scn cccao. Tivcnos ja
364
oporiunidadc dc ciiar o uliino ccnplo Iisiorico
irrcfuiavcl dcsia lci. a Crandc Fcvoluao
Franccsa. Sc a siiuaao cconnica, c con cla o
rcginc cconnico dc cada pas, csiivcssc na
dcpcndcncia sinplcs da fora cncarnada no Podcr
poliico, cono qucr a icoria do Sr. DuIring, nao
sc conprccndcria por quc, dcpois dc 1848,
Frcdcrico CuilIcrnc IV da Prussia, nao Iouvcssc
podido, apcsar dc scu naravilIoso ccrciio",
nandar fundir nas corporacs ncdicvais c
nouiras, quaisqucr quincras ronaniicas as
csiradas dc fcrro, as naquinas a vapor, c ioda a
grandc indusiria quc concava por aqucla cpoca
a sc dcscnvolvcr cn scu pas. Ncn sc
conprccndc por quc o inpcrador da Fussia,
nuiio nais podcroso quc o rci da Prussia, nao
scja capaz dc pagar as suas dvidas, ncn scqucr
consiga nanicr a sua violcncia", scn sc
conproncicr, corrcndo consianicncnic cn lusca
dc crcdiios, junio siiuaao cconnica" da
Europa ocidcnial.
Para o Sr. DuIring, a violcncia c a naldadc
alsoluia. O princiro aio dc fora c, cn sua
Dllia, o pccado original, rcduzindo-sc iodo o scu
arrazoado a un scrnao jcrcnaco solrc o
coniagio do pccado original cn iodos os faios
Iisioricos, c solrc a infanc dciurpaao dc iodas
as lcis naiurais c sociais por cssc podcr saianico,
quc c a fora. Salcnos nos quc a violcncia
dcscnpcnIa ianlcn, na Iisioria, un papcl
365
nuiio difcrcnic, un papcl rcvolucionario;
salcnos quc cla c, ianlcn, para usar una
cprcssao dc Mar, a paricira dc ioda a socicdadc
aniiga, quc iraz cn suas cniranIas una ouira
nova. quc c cla un insiruncnio por ncio do qual
sc faz cfciiva a dinanica social, fazcndo saliar aos
pcdaos as fornas poliicas fossilizadas c norias.
Mas, a rcspciio dc ial aspccio. nada nos diz o Sr.
DuIring. FcconIccc unicancnic, cnirc suspiros c
gcnidos, quc, para dcrrular o rcginc dc
cploraao, nao Ia ouiro rcncdio scnao usar a
violcncia. dcsgraadancnic, acrcsccnia, pois o
cnprcgo da violcncia dcsnoraliza scnprc a qucn
a uiiliza. E diz-nos cssas palavras, csqucccndo-sc
do clcvado inpulso noral c cspiriiual quc cnana
dc ioda rcvoluao iriunfanic! E diz-nos ial coisa
aqui, na AlcnanIa. ondc un cIoquc violcnio
quc sc podc inpor cn caso ncccssario, ao povo
(qucn o duvida?i icria ao ncnos a vaniagcn
dc varrcr da conscicncia nacional cssa cspccic dc
sulnissao scrvil quc dcla sc apodcrou dcsdc a
IunilIaao da gucrra dos Trinia Anos! E scra
cssc prcgador dcsconco, scn sciva c scn fora,
qucn prcicndcra inpor sua douirinas ao pariido
nais rcvolucionario quc a Iisioria conIccc?
366

Captulo V
TEORIA DO VALOR

Ha ccrca dc ccn anos, aparcccu, cn Lcipzig,
un livro, quc alcanou irinia c una cdics, aic o
conco do aiual scculo, icndo sido disiriludo c
difundido nas cidadcs c aldcias, pclas proprias
auioridadcs, por prcgadorcs c por filaniropos dc
ioda a cspccic, alcn dc scr colocado cn iodas as
cscolas pullicas do pas, cono icio dc lciiura. O
iiulo dcsic Livro cra. O Anigo da Criana, c
iinIa por auior un ial FocIow. A sua finalidadc
cra douirinar, aos jovcns filIos dos canponcscs c
dos aricsaos, a rcspciio dc sua nissao na vida c
dc scus dcvcrcs para con os scus supcriorcs
Iicrarquicos, na socicdadc c no Esiado,
infundindo-lIcs conicniancnio con a soric
lcnfazcja quc o ccu lIcs iinIa rcscrvado na icrra,
c, ao ncsno icnpo, con o pao ncgro c as
laiaias, as iriluiacs fcudais c os nagros
salarios, as surras rccclidas dc scu pai, c ouiras
coisas nao ncnos agradavcis, iudo divulgado por
ncio dc raciocnios quc cran nuiio conuns
naqucla cpoca. Fazia-sc vcr aos ncninos da
cidadc c da aldcia quanio cra salia a organizaao
da naiurcza, quc fazia con quc o Ioncn iivcssc
dc corrcr ao iralalIo para adquirir os ncios dc
367
susicnio c para assin podcr dcsfruiar da vida, c
quanio sc dcvian scniir diiosos o canponcs c o
aricsao, pois quc o ccu lIcs pcrniiia icnpcrar a
sua conida con o duro iralalIo, cn lugar dc
csiar padcccndo do csinago, do fgado ou dc
indigcsics, cono o rico gluiao, quc scnic
rcpugnancia aic ao cngolir os locados nais
apciiiosos. Os ncsnos lugarcs conuns quc o
vclIo FocIow julgava ccclcnics, cn scu icnpo,
para os pcqucnos canponcscs da Sania, sao os
quc o Sr. DuIring nos ofcrccc nas paginas 14 c
scguinics dc scu Curso", cono scndo o
alsoluiancnic fundancnial na Novssina
Econonia Poliica".
As ncccssidadcs Iunanas, cono iais, sc
govcrnan por lcis naiurais c, no quc sc rcfcrc ao
scu auncnio, clas sc fccIan dcniro dc ccrios
liniics quc podcn scr apcnas conirariados
duranic algun icnpo pcla dcsolcdicncia
naiurcza, nas quc, finalncnic, irazcn asco,
cansao da vida, alaiincnio, airofia social, c, por
fin. una salvadora dcsiruiao... Un jogo fciio dc
puros prazcrcs, scn finalidadc uiil ncnIuna,
conduziria dcprcssa ao cnloiancnio, ou nclIor,
ao dcsgasic dc ioda a scnsililidadc. O iralalIo
rcal, sol qualqucr forna c, pois, a lci social da
naiurcza dos Ioncns sadios... Sc nao cisiissc
un .conirapcso para os insiinios c as
ncccssidadcs, clcs nos darian apcnas una
cisicncia infaniil, nas nunca, dc nodo algun,
368
un dcscnvolvincnio Iisioricancnic progrcssivo.
Saiisfciios scn ncnIun csforo, clcs sc
csgoiarian dcprcssa, dciando soncnic cono
rcsio una cisicncia dcsolada, quc sc
rcprcscniaria por una scric dc inicrrcgnos
cnfcrnios, quc fluirian dcpois c cada rcpciiao
dos prazcrcs... O faio da saiisfaao dos insiinios c
das paics dcpcndcr da supcraao dc un
olsiaculo cconnico consiiiui, pois, una lci
saudavcl, sol iodos os aspccios, c quc c
fundancnial para a naiurcza cicrior, para o scu
nodo dc sc organizar, c para a csiruiura inicrior
do Ioncn", cic., cic. Cono sc csia vcndo, as
nais lanais vulgaridadcs do livro dc FocIow
podcn cclclrar no Sr. DuIring o julilcu dc scu
ccnicnario, porquc sc rcnovaran, convcriidas,
alcn disso, na nais profunda fundancniaao"
do unico sisicna socialiiario" vcrdadcirancnic
criico c cicnifico quc janais cisiiu.
Apos icr asscniado os aliccrccs confornc
ficou cposio acina, pdc o Sr. DuIring
prosscguir na sua consiruao. Dc acordo con o
nciodo naicnaiico, ligando-sc ao prcccdcnic do
vclIo Euclidcs, conca clc por nos ofcrcccr una
scric dc dcfinics. un proccsso nuiio cnodo,
ianio nais quc sao as dcfinics consirudas dc
ial nodo, quc nclas cnira pclo ncnos una paric
daquilo quc sc iraia dc provar c dcfinir. Por cssc
proccsso, scrcnos infornados, logo no incio do
csiudo, dc quc o concciio quc prcsidc ioda a vida
369
cconnica aic os nossos dias sc dcnonina
riqucza. E quc a riqucza, ial cono vcn scndo
cnicndida cfciivancnic aic os nossas dias, na
Hisioria Univcrsal. c ial cono sc dcscnvolvcu o
scu inpcrio, podc scr dcfinida cono o podcr
cconnico solrc Ioncns c coisas". cssa una
afirnaao duplancnic falsa. En princiro lugar, a
riqucza das aniigas irilos c conunas rurais nao
cra, ncn longinquancnic, un podcr solrc
Ioncns, c cn scgundo lugar, ianpouco a riqucza
sc rcfcrc, prcdoninanicncnic, nas socicdadcs
quc sc dcscnvolvcn solrc os aniagonisnos dc
classc, solrc o avassalancnio dc Ioncns, nas,
pclo conirario, csic donnio solrc Ioncns,
quando cisic. cisic c sc dcscnvolvc por naio dc
rclacs dc podcr solrc coisas. A pariir do
insianic rcnoio cn quc o aprisionancnio c a
cploraao dc cscravos sc convcricran cn dois
ncgocios disiinios, os cploradorcs do iralalIo
dos cscravos soulcran conprar cscravos,
adquirindo, dissc nodo, o podcr solrc o Ioncn
por ncio do podcr solrc as coisas, isio c, solrc o
prco do cscravo c solrc os scus ncios dc vida c
insiruncnios dc iralalIo. Duranic ioda a Idadc
Mcdia, a grandc propricdadc da icrra c a
condiao prcvia. graas qual a nolrcza fcudal
arrcgincnia colonos c vassalos, sujciios iodos
iriluiaao, E, aiualncnic, aic una criana dc
scis anos podc salcr quc a riqucza, afirnando o
scu podcrio solrc os Ioncns. conscguc cssc
370
oljciivo, pura c cclusivancnic. por ncio das
coisas dc quc dispc.
Ouc olriga o Sr. DuIring consiruao dcssa
falsa dcfiniao dc riqucza. dciando dc lado a
rclaao cfciiva quc sc vcn inpondo, aic Iojc, cn
iodas as socicdadcs dc classc? Fcz isio
sinplcsncnic con a inicnao dc arrasiar a
riqucza do icrrcno cconnico para o icrrcno
noral. O podcr do Ioncn solrc as coisas c una
insiiiuiao nuiio loa, nas o scu donnio solrc
os ouiros Ioncns c aloninavcl, c, cono o Sr.
DuIring foi alsoluiancnic incapaz, por si
ncsno, dc cplicar a doninaao dos Ioncns
cono dcrivada da doninaao das coisas, rcsolvcu
cplicar cssc fcnncno por un novo c audacioso
salio, pura c sinplcsncnic cono scndo un fruio
dc sua anada violcncia. E assin cIcganos
conclusao dc quc a riqucza, cono podcr
suljugador dc Ioncns, passa a scr a rapina" c
nos cnconiranos, dcssc nodo. con una nova
cdiao, nada nclIorada, da aniiqussina fornula
proudIoniana. A propricdadc c un roulo".
Fclizncnic, acalanos dc passar cn rcvisia a
riqucza dos dois ponios dc visia csscnciais da
produao c da disiriluiao. En princiro lugar, a
riqucza concclida cono un podcr solrc as
coisas, a cIanada riqucza dc produao, lado
lon; c cn scgundo, a riqucza concclida cono
un podcr solrc os Ioncns, ou scja, a quc icn
371
sido cIanada dc riqucza dc disiriluiao, lado
nau, cpulscno-la! Esia classificaao, aplicada
s aiuais condics, podc scr cplicada do
scguinic nodo. o rcginc capiialisia dc produao c
ccclcnic c podc coniinuar cisiindo, nas o
rcginc capiialisia dc disiriluiao nao scrvc c dcvc
scr alolido. Vcja-sc a quc alsurdo cIcgan os quc
sc pcn a cscrcvcr solrc ccononia scn icr a
ncnor idcia da rclaao cnirc produao c
disiriluiao.
Dcpois dc sc dcfinir a riqucza, icn-sc a
dcfiniao do valor. Valor c a coiizaao quc as
coisas c os scrvios cconnicos alcanan no
concrcio". Essa coiizaao corrcspondc ao prco
ou a un qualqucr nonc dc cquivalcnic, cono,
por ccnplo, ao salario", ou, o quc vcn a scr a
ncsna coisa. o valor c o prco. Mas nao
qucrcnos scr injusios con o Sr. DuIring c por
isso vanos rcproduzir o alsurdo dc sua
dcfiniao, iranscrcvcndo-a con a naior fidclidadc
pclas suas proprias palavras. o valor sao os
prcos. Pois c o quc clc diz na pagina 19. O valor
c os prcos quc o cprincn cn dinIciro",
rcconIcccndo con isso, scn quc ningucn o cija,
quc un ncsno valor podc corrcspondcr a
difcrcnics prcos, c, porianio, scgundo o quc
disscnos airas, a difcrcnics valorcs. Sc Hcgcl nao
csiivcssc norio c lcn norio, ao lcr una ial coisa
clc sc cnforcaria. Nao scria capaz dc
conprccndcr, apcsar dc iodas as suas icologias,
372
cssa cspccic dc valor quc icn ianios valorcs
difcrcnics cono prcos. prcciso icr-sc, con
cfciio, a agudcza do Sr. DuIring para cpor una
nova c nais profunda fundancniaao da
ccononia, pcla dcclaraao dc quc cnirc o prco c
o valor nao cisic naior difcrcna quc a do faio
dc quc o princiro sc cprinc cn dinIciro,
cnquanio quc o scgundo nao.
Coniinuanos, porcn, scn salcr o quc c valor
c a nossa ignorancia c ainda naior a rcspciio dos
faiorcs quc o dcicrninan. O Sr. DuIring vc-sc
olrigado pois a dcscnvolvcr novas cplicacs.
En icrnos nuiio gcrais, a lci fundancnial da
conparaao c da avaliaao, na qual sc lascian o
valor c os prcos quc o cprincn cn dinIciro,
rcsidc princirancnic na csfcra da pura
produao, dciando dc lado a disiriluiao, quc sc
liniia a iniroduzir no concciio dc valor un
scgundo clcncnio. Os olsiaculos nais ou ncnos
grandcs, quc a divcrsidadc dc rclacs naiurais
opc s aspiracs icndcnics aquisiao dos
oljcios, olrigando-as a un dcsgasic naior ou
ncnor dc fora cconnica, dcicrninan
ianlcn... o valor, naior ou ncnor", c csic sc
calcula icndo-sc cn visia a rcsisicncia
aquisiao quc opcn naiurcza c s
circunsiancias. proporao cn quc dcposiianos
nclcs. (nos oljciosi a nossa propria fora c a
causa dccisiva c incdiaia da cisicncia do valor
373
cn gcral, c, cn pariicular, a causa dc sua
grandcza."
Sc csias palavras icn algun scniido, so podc
scr o dc quc o valor dc un produio do iralalIo sc
dcicrnina pcla quaniidadc do iralalIo ncccssario
para a sua claloraao, coisa quc ja salanos Ia
nuiio icnpo, scn ncccssidadc dc quc o Sr.
DuIring no-la vicssc dizcr. O quc aconiccc c quc
O Sr. DuIring, incapaz dc cpor os faios pura c
sinplcsncnic, sc vc forado a rcvcsii-los con a
sua roupagcn oracular, ioialncnic falso quc a
proporao cn quc o Ioncn dcposiia a sua fora
cn un ljcio (conscrvanos a grandiloqucnic
cprcssaoi scja a causa dccisiva incdiaia" do
valor c dc sua grandcza. En princiro lugar c
prcciso salcr cn quc oljcios sc conccnira a fora
c, cn scgundo lugar, cono c quc csia sc
conccnira. Sc un Ioncn cria un oljcio quc nao
icn valor dc uso para os ouiros Ioncns, por
nuiia fora quc conccnirc nclc, nao produzira
ncn scqucr un aiono dc valor. E, por nais quc
sc csforcc cn produzir nanualncnic un oljcio
quc una naquina produz vinic vczcs nais
laraio, dczcnovc vigcsinos da fora por clc gasia
nao icra ncnIun valor c, porianio, ncnIuna
quaniidadc cspccial dc valor. Adcnais, procurar
convcricr o iralalIo produiivo, criador dc
produios posiiivos, nuna sinplcs supcraao
ncgaiiva dc rcsisicncias, c qucrcr invcricr
conplciancnic os concciios. Dc acordo con cssa
374
idcia, para cIcgar a produzir una canisa
icranos quc fazcr o scguinic. cn princiro lugar,
vcnccr a rcsisicncia da scncnic da plania do
algodao, quc sc opc a scr scncada c a crcsccr;
cn scguida, a rcsisicncia do algodao naduro
conira a colIciia, conira o cnfardancnio c a
cpcdiao; dcpois a rcsisicncia quc aprcscnia o
produio cnfardado a scr dcsanarrado,
lcncficiado c fiado; nais iardc, a rcsisicncia do
fio a scr iccido, a do iccido a scr clarcado c
cosiurado c, finalncnic, a rcsisicncia da canisa
ja confcccionada a scr vcsiida.
Para quc iodas cssas invcncs c
conplicacs pucris? Sinplcsncnic para cIcgar,
por ncio da rcsisicncia", do valor dc produao",
do vcrdadciro valor, quc aic agora nao icn sido
scnao un valor purancnic idcal, nas quc c o
unico quc rcgula os faios na Hisioria, ao valor da
disiriluiao, falscado pcla violcncia. Alcn da
rcsisicncia quc a naiurcza ja opc... Ia un ouiro
olsiaculo, purancnic social... Enirc o Ioncn c a
naiurcza sc lcvania un podcr cniorpcccdor quc c,
novancnic, o Ioncn. O Ioncn, concclido
individual c isoladancnic, c livrc frcnic
naiurcza... Mas a siiuaao sc nodifica dcsdc quc
pcnscnos nun scgundo Ioncn quc, con a
cspada na nao; larra o accsso naiurcza c aos
scus icsouros, cigindo un prco, sol una ou
ouira forna, para dciar livrc o caninIo. cono
sc cssc scgundo Ioncn... inpuscssc un iriluio
375
ao princiro, scndo csia a razao por quc o valor
dos oljcios quc sc dcscja scja supcrior ao quc
icria sido sc csic olsiaculo poliico c social nao sc
lcvaniassc coilindo a aquisiao ou a produao...
As nodalidadcs cspcciais dcsia coiizaao
ariificialncnic auncniada dos oljcios, quc lcvan
naiuralncnic consigo una laia proporcional no
quc sc rcfcrc coiizaao do iralalIo, sao
variadssinas... Assin, porianio, c una ilusao
qucrcr vcr no valor, dcsdc o princiro insianic,
un cquivalcnic, no scniido rcsiriio da palavra,
isio c, una igualdadc dc valor, ou una rclaao dc
iroca ajusiada ao principio da igualdadc da
prcsiaao c da coniraprcsiaao dc scrvios... Pclo
conirario, a noia caracicrsiica dc una icoria
caia do valor c quc a causa nais gcral dc
avaliaao quc sc concclc nao coincidc con a
nodalidadc dc coiizaao quc icn a sua lasc na
coaao disiriluiiva. Esia coiizaao varia quando
varia a organizaao social, cnquanio quc o
vcrdadciro valor cconnico soncnic podc scr un
valor dc produao ncnsurado cn rclaao
naiurcza, c, porianio, podc variar so con os
sinplcs olsiaculos da produao, scjan dc caraicr
naiural ou iccnico,."
Isio qucr dizcr quc, no nodo dc vcr do Sr.
DuIring, o valor dc una coisa quc vigora na
praiica consia dc duas parics. a princira c o
iralalIo quc csia coisa cnccrra c a scgunda c a
solrccarga iriluiaria uc lIc c inposia pcla fora
376
do Ioncn da cspada na nao". Ou, por ouiras
palavras o valor quc csia cn vigor na aiualidadc c
un prco dc nonopolio. Pois lcn, sc, dc acordo
con cssa icoria, iodas as ncrcadorias circulan
sol un prco dc nonopolio, icrcnos apcnas duas
Iipoicscs. Una c a dc quc iodo o conprador
voliaria a pcrdcr, cono conprador, iudo o quc
ganIassc cono vcndcdor, c, ncsic caso, os prcos
sc icrian nodificado apcnas noninalncnic, pois
na rcalidadc sc nanicrian invariavcis na
nuiua proporao c iudo coniinuaria a scr
cono anicriorncnic, dcsaparcccndo cono una
ncra aparcncia o valor dc disiriluiao. A ouira
Iipoicsc c a dc quc a prcicndida solrccarga
iriluiaria rcprcscnia cn rcalidadc una sona dc
valor, a salcr. a sona dc valor quc a classc
iralalIadora, criadora dc valorcs, produz c da
qual a classc nonopolizadora sc apropria, caso
cn quc csia sona dc valor c fornada,
sinplcsncnic, pclo iralalIo nao rciriludo; nas
por csic caninIo, cIcgarcnos, ncccssariancnic,
apcsar do Ioncn dc cspada na nao, apcsar dc
iodos os cncargos iriluiarios c do iao falado valor
dc disiriluiao, ao ponio a quc Mar ja Iavia
cIcgado. icoria da nais-valia.
Enircianio, parcnos un pouco para
caninar alguns ccnplos do fanosssino valor
dc disiriluiao". Nas paginas 125 c scguinics,
afirna. A nodclaao do prco pcla concorrcncia
individual dcvc scr considcrada ianlcn cono
377
una forna dc disiriluiao cconnica c dc nuiua
inposiao dc iriluios... Sc pariirnos da
suposiao dc quc as cisicncias dc una qualqucr
ncrcadoria ncccssaria dininucn suliiancnic dc
nodo considcravcl, o vcndcdor ficara, dc rcpcnic,
con un podcr dc cploraao dcsproporcional... c
cssas siiuacs anornais, nas quais sc inpcdc,
por nuiio icnpo, a aflucncia dc ariigos
ncccssarios, paicnician con cvidcncia as
giganicscas proporcs quc csic podcr pdc
aiingir cic. Alcn disso, afirna-nos o Sr. DuIring
quc, no curso nornal das coisas, cisicn ianlcn
nonopolios cfciivos quc pcrniicn fazcr sulir
arliirariancnic os prcos, cono aconiccc, por
ccnplo, con as csiradas dc fcrro, con as
conpanIias urlanas dc disiriluiao dc agua, gas
dc iluninaao, cic. Nao c coisa nova a cisicncia
dc casos dc cploraao nonopolisia. O quc c dc
faio novo c a afirnaao dc quc os prcos
cngcndrados pclo nonopolio nao consiiiucn
ccccs dc casos cspccficos, nas quc sao, pclo
conirario, un ccnplo classico do aiual rcginc
dc fiaao dc valorcs. Cono sc dcicrninan os
prcos dos gcncros alincnicios? O Sr. DuIring
nos rcspondc. Idc a una cidadc siiiada ondc
csicjan sccas as fonics do ncrcado c ficarcis
salcndo! Cono aiua a concorrcncia solrc a
fiaao dos prcos no ncrcado? Fcsposia.
Pcrguniai aos nonopolios c icrcis a cplicaao!
378
Por nuiio quc olIcnos, nao conscguinos
dcscolrir, ncsscs nonopolios, ondc csia o fanoso
Ioncn quc nanicn a vigilancia junio a clcs, con
a cspada na nao. Longc disso, nas cidadcs
siiiadas o Ioncn con a cspada na nao,
conandanic da praa, sc csia cunprindo con o
scu dcvcr, o quc faz c dar un fin ao nonopolio
ao ncsno icnpo cn quc rcquisiia os csioqucs
acunulados para disiriluir cquiiaiivancnic os
gcncros. Scnprc quc os Ioncns da cspada
prcicndcran falricar un valor dc disiriluiao"
nao conscguiran scnao dcsasircs c pcrdas dc
dinIciro. Pclo scu nonopolio do concrcio das
ndias Oricniais, nao conscguiran os Iolandcscs
ouira coisa nais quc a ruina dc scu nonopolio c
dc scu concrcio. Os dois govcrnos nais forics
quc ja cisiiran no nundo, o govcrno
rcvolucionario noric-ancricano c a Convcnao
Nacional, iivcran prcicnsao dc fiar os prcos
nainos c fracassaran lancniavclncnic. Ha
nuiios anos, o govcrno russo vcn iralalIando
por fazcr clcvar, cn Londrcs, fora dc conprar
naquclc ncrcado lciras dc canlio solrc a Fussia,
a coiaao do papcl-nocda russo quc, cn scu
proprio pas, csia laiando, ininicrrupiancnic,
dcprinida pclas coniinuas cnisscs dc lilIcics
dc lanco dc curso forado. En poucos anos, cssa
farsa cusiou ao Erario russo ccrca dc 60 nilIcs
dc rullos c, aiualncnic, o rullo, quc dcvia valcr
nornalncnic nais dc 3 narcos, csia valcndo
379
ncnos dc dois. Sc a cspada icn cssc podcr
nagico quc lIc airilui o Sr. DuIring, por quc
cniao, aic Iojc, ncnIun govcrno foi capaz dc
infundir, cn larga cscala, ao dinIciro nau, o
valor dc disiriluiao" do dinIciro lon, ou ao
papcl-nocda o valor do ouro? E, alcn disso, ondc
c quc csia a cspada quc govcrna o ncrcado
nundial?
Eisic, cnircianio, ouira forna dc capiial na
qual o valor dc disiriluiao iorna possvcl a
apropriaao dc prcsiacs dc scrvios dc ouircn,
scn coniraprcsiacs. a rcnda posscssoria", ou
scja, a rcnda da icrra nais o lucro do capiial.
Liniiar-nos-cnos, por cnquanio, a consignar
cssas dcfinics, para podcr acrcsccniar, a
scguir, quc clas sao iudo o quc nos dizcn solrc o
fanoso valor dc disiriluiao". Tudo? Nao, iudo
nao. Ouanos o scguinic. A dcspciio do scgundo
ponio dc visia quc sc nanifcsia no
rcconIccincnio da cisicncia dc un valor dc
produao c dc un valor dc disiriluiao, ficara
scnprc dc pc alguna coisa dc conun, aquclc
oljcio lasico do qual sc fornan iodos os valorcs
c pclo qual, porianio, podcn iodos scr ncdidos. A
ncdida incdiaia c naiural para iodos c o
dcsgasic dc foras, c a unidadc dc ncdida nais
sinplcs c a fora Iunana, no scniido nais cru da
palavra. Esia ncdida sc rcduz, cn uliina
insiancia, ao icnpo da cisicncia Iunana, cuja
propria conscrvaao inplica por sua vcz na
380
supcraao dc una dcicrninada sona dc
dificuldadcs dc alincniaao c dc vida. O valor dc
disiriluiao ou dc apropriaao cisic soncnic,
pura c cclusivancnic, ali ondc podc dispor solrc
coisas nao produzidas, ou, usando a linguagcn
vulgar, ali ondc csias ncsnas coisas sc irocan
por oljcios ou scrvios quc rcprcscnian
vcrdadciro valor dc produao. O irao conun
cnirc iodas as cprcsscs do valor c quc,
porianio, sc cvidcncia c aparccc rcprcscniado nas
parics inicgranics do valor, apropriadas pcla
coniraprcsiaao, consisic no dcsgasic dc fora
Iunana quc aparccc... cncarnado cn ioda a
ncrcadoria."
Ouc dcvcnos dizcr a rcspciio disio? Sc iodos
os valorcs das ncrcadorias sao ncdidos pclo
dcsgasic dc fora Iunana quc as ncrcadorias
rcprcscnian, quc foi fciio do fanoso valor dc
disiriluiao, da clcvaao dos prcos, da
inposiao dos iriluios? vcrdadc quc o Sr.
DuIring nos afirna quc ianlcn as coisas nao
produzidas, incapazcs porianio dc conicr un
vcrdadciro valor, adquircn un valor dc
disiriluiao podcndo pois scr irocadas por
oljcios produzidos nos quais cisic un valor.
Mas, ao ncsno icnpo, afirna quc iodos os
valorcs inclusivc os valorcs pura c sinplcsncnic
dc disiriluiao, consisicn nun dcsgasic dc fora
quc clcs rcprcscnian. Francancnic nao
conprccndcnos, por infclicidadc, quc dcsgasic dc
381
fora podc rcprcscniar una coisa nao produzida.
Dc ioda cssa confusao dc valorcs, o quc nos
parccc claro c quc cssc prcicndido valor dc
disiriluiao, cssa clcvaao dc prcos, inposia
solrc as ncrcadorias por ncio da posiao social,
cssa iriluiaao inposia pcla cspada, iudo isso
nao icn cisicncia alguna. Ouc rcprcscnian os
valorcs das ncrcadorias, dcicrninados
cclusivancnic pclo dcsgasic da fora Iunana,
cIanada popularncnic irala1Io? O Sr. DuIring.
dciando dc lado a rcnda da icrra alcn dc uns
ianios prcos isolados dc nonopolio, diz-nos,
cniao, cnlora nuiio nais dcsconca c
confusancnic, a ncsna coisa quc ja afirnara. Ia
nuiio icnpo. con nuiio naior prccisao c clarcza,
a dcicsiada icoria dc Ficardo c dc Mar.
Sin clc afirna isso c, ao ncsno icnpo c dc
un so flcgo, afirna o conirario. Mar. pariindo
das invcsiigacs dc Ficardo, diz o scguinic. O
valor das ncrcadorias c dcicrninado pclo
iralalIo gcral, Iunano, socialncnic ncccssario,
nclas naicrializado, o qual, por sua vcz, c ncdido
pcla sua duraao. O iralalIo c a ncdida dc iodos
os valorcs, nas nao possui valor algun. O Sr.
DuIring. dcpois dc icr cposio sua noda,
ciravaganicncnic, quc o iralalIo c a ncdida do
valor, acrcsccnia. O iralalIo sc rcsunc no
icnpo dc cisicncia c a sua propria conscrvaao
rcprcscnia, por scu lado, a supcraao dc una
dcicrninada sona dc dificuldadcs dc alincniaao
382
c dc. vida". Passcnos por alio solrc csia
confusao nascida do puro anscio dc
originalidadc quc o Sr. DuIring cria cnirc o
quc c icnpo dc iralalIo a unica coisa quc nos
inicrcssa ncsic noncnio c o quc c icnpo dc
cisicncia, quc nao salcnos o quc icnIa sido,
alguna vcz aic o dia dc Iojc, fonic ou ncdida dc
valorcs. Dcicnos dc lado, ianlcn, cssa falsa
aparcncia socialiiaria" con quc prcicndc nos
cnvolvcr, ao falar da propria conscrvaao" dcssc
icnpo dc cisicncia. cnquanio o nundo for
nundo, ioda pcssoa quc quiscr sc susicniar a si
ncsno icra quc fazc-lo consunindo, ianlcn por
si ncsna, os scus ncios dc vida. Dcnos por
suposio quc o Sr. DuIring sc Iavia cprcssado
cn icrnos cconnicos c prccisos c quc a sua
afirnaao acina iranscriia sc rcsunc no
scguinic. O valor dc una ncrcadoria c
dcicrninado pclo icnpo dc iralalIo quc
rcprcscnia c o valor dcssc icnpo dc iralalIo c
rcprcscniado pclos ncios dc vida ncccssarios
para susicniar, duranic cssc pcrodo. o opcrario,
o quc. aplicado socicdadc aiual, qucr dizcr quc
o valor dc una ncrcadoria sc dcicrnina pclo
salario quc ncla csia cnccrrado.
Tcrninanos dcssc nodo, por dcscolrir o quc,
rcal c vcrdadcirancnic, qucr o Sr. DuIring dizcr.
O valor dc una ncrcadoria sc dcicrnina, para
dizcr cn icrnos dc ccononia vulgar, pclo cusio
da produao. Carcy, opondo-sc a csia cplicaao.
383
fazia rcssaliar a vcrdadc, quando afirnava quc
nao cra o cusio dc produao. nas o cusio dc
rcproduao, quc dcicrninava o valor" (Hisioria
Criica". pag. 401i. Vcrcnos nais adianic sc csic
cusio dc produao ou rcproduao icn alguna
razao dc scr; por cnquanio, lasia quc sailanos
quc clc sc cnconira fornado, cono c claro, por
duas parcclas. o salario c o lucro do capiial. O
salario rcprcscnia o dcsgasic dc fora"
naicrializado na ncrcadoria, ou scja, o valor dc
produao. O lucro rcprcscnia o iriluio ou o
auncnio dc prco inposio ncrcadoria pclo
capiialisia, anparado pclo scu nonopolio, pcla
cspada quc icn na nao, ou scja, o valor dc
disiriluiao. E iodo o cnaranIado da icoria
duIringuiana do valor, prcnIc dc coniradics,
acala por sc rcsolvcr, finalncnic, na nais lcla c
Iarnoniosa linpidcz.
A dcicrninaao do valor das ncrcadorias pclo
salario, quc ainda frcqucnicncnic sc confundc,
cn Adan SniiI, con a dcicrninaao do valor
pclo icnpo dc iralalIo, ja foi alolida, a pariir dc
Ficardo, do icrrcno da ccononia cicnifica,
cnconirando aiualncnic divulgaao apcnas na
ccononia vulgar. Con cfciio, so os nais vulgarcs
dcnagogos da ordcn social vigcnic, do
capiialisno, c quc prcgan a dcicrninaao do
valor pclo salario, ao ncsno icnpo cn quc
prcicndcn aprcscniar o lucro do capiialisia cono
una forna supcrior dc salario, cono una cspccic
384
dc salario dc alsiincncia (quc o capiialisia
rcscrva para si, por nao icr dcspcrdiado o scu
capiial cn prazcrcsi, cono un prcnio dos riscos
quc o capiial scnprc corrc, cono una
rcnuncraao dc scus scrvios frcnic do ncgocio,
cic. O Sr. DuIring disiinguc-sc apcnas dcsscs
cavalIciros pclo faio dc dcclarar quc o lucro c un
aio dc rapina. Por ouiros icrnos, consiroi o Sr.
DuIring, dirciancnic, o scu socialisno con lasc
nos cnsinancnios da nais dcsacrcdiiada
ccononia vulgar. Fornan un iodo os dois
sisicnas, a ccononia vulgar c o socialisno do Sr.
DuIring. Ao dcsaparcccr un, dcsaparccc o ouiro,
ncccssariancnic.
cvidcnic quc o quc produz un opcrario c o
quc clc cusia sao duas coisas iao difcrcnics cono
o sao o quc produz c o quc cusia una naquina.
O valor quc cria un opcrario, nuna jornada dc
iralalIo dc dozc Ioras, nao icn nada dc conun
con o valor dos gcncros quc clc consonc duranic
cssa jornada dc iralalIo c nos inicrvalos c Ioras
dc dcscanso dc cada dia. Ncsics ncios dc vida
quc consonc podcra csiar cnccrrado un icnpo
dc iralalIo cquivalcnic a ircs, a quairo ou a scic
Ioras, scgundo o grau dc dcscnvolvincnio a quc
icnIa cIcgado o rcndincnio do iralalIo.
SuponIanos quc para a produao dcsscs gcncros
icnIan sido ncccssarias scic Ioras dc iralalIo. a
icoria do valor, fornulada pcla ccononia vulgar c
acciia pclo Sr. DuIring, icra quc concordar quc o
385
produio dc dozc Ioras dc iralalIo icn o valor do
produio dc scic Ioras dc iralalIo, ou scja, quc
dozc Ioras dc iralalIo sao a ncsna coisa quc
scic Ioras dc iralalIo, ou ainda, quc 12 7.
Para quc a coisa scja ainda nais clara. Un
opcrario agrcola, quaisqucr quc scjan as
condics sociais cn quc iralalIc, produz,
diganos, una quaniidadc dc irigo dc vinic
Iccioliiros por ano. Duranic csic icnpo, consonc
una quaniidadc dc valorcs quc sc cprinc nuna
quaniidadc dc irigo dc quinzc Iccioliiros. Dc
acordo con cssa icoria, os vinic Iccioliiros icrao
o ncsno valor quc os quinzc, c isio nun ncsno
ncrcado, c sol condics quc nao variaran cn
nada. Isio cquivalc a dizcr, nouiros icrnos, quc
20 cquivalcn a 15! E cIanan a una ial coisa
Econonia Poliica!
Todos os progrcssos da socicdadc Iunana, a
pariir do noncnio cn quc sc crguc do csiagio da
larlaric aninal priniiiva, icn o scu conco no
dia cn quc o iralalIo da fanlia criou nais
produios quc os ncccssarios para o scu susicnio,
porianio, quando una paric do iralalIo podc scr
invcriida, nao apcnas na produao dc sinplcs
ncios dc vida, nas cn criar ncios dc produao. A
fornaao dc un cccdcnic do produio do
iralalIo, dcpois dc icr sido colcrio o gasio dc
sulsisicncia do proprio iralalIo, ao ncsno
icnpo cn quc a fornaao c o dcscnvolvincnio
por ncio dcsic cccdcnic dc un fundo social dc
386
produao c dc rcscrva cra, dcsdc o princpio c
coniinua scnda Iojc, a lasc dc iodo o progrcsso
social, poliico c iniclcciual. Essc fundo vcn
scndo, Iisioricancnic, o pairinnio dc una
classc privilcgiada quc pcla sua possc, icn
ianlcn nas naos a Icgcnonia poliica c a
dircao cspiriiual. A rcvoluao social quc sc
aproina convcricra, pcla princira, vcz, csic
fundo colciivo dc produao c dc rcscrva, isio c, a
nassa glolal dc naicrias-prinas, insiruncnios
dc produao c ncios dc vida, nun vcrdadciro
fundo social, arrancando-o das naos dcssa classc
privilcgiada, quc aiualncnic dclc dispc, c
colocando-o cono pairinnio colciivo a scrvio dc
ioda a socicdadc.
So podc scr acciia una dc duas solucs. Ou
o valor das ncrcadorias sc dcicrnina pclo cusio
dc nanuicnao do iralalIo ncccssario para
produzir csias ncrcadorias, o quc cquivalc a
dizcr, na aiual socicdadc, quc sc dcicrnina pclo
salario. Ncsic caso, cada opcrario rccclc, con o
scu salario o valor do produio dc scu iralalIo, c
nao Iavcra ncnIuna possililidadc dc quc a
classc dos opcrarios assalariados scja cplorada
pcla classc dos capiialisias. SuponIanos quc o
cusio dc nanuicnao dc un opcrario scja
cprcsso nuna socicdadc dcicrninada, pcla
sona dc ircs narcos. Dc acordo con csic cusio, c
lascando-nos na icoria dos ccononisias vulgarcs
quc acalanos dc cpor, o produio diario do
387
opcrario icra o valor dc ircs narcos. Adniianos,
agora, quc o capiialisia para o qual iralalIa cssc
opcrario acrcsccnic a cssc produio un lucro, un
iriluio dc un narco, vcndcndo-o por quairo
narcos. A ncsna coisa farao iodos os
capiialisias. Mas, cniao, o opcrario nao podcra
coniinuar a sc nanicr con ircs narcos, nas
prccisara dc quairo. E cono sc supc quc as
dcnais circunsiancias quc influcn no fcnncno
pcrnancccn invariavcis, coniinuara scndo o
ncsno o salario cprcsso cn ncios dc vida, nas
o salario cprcsso cn dinIciro icra,
ncccssariancnic, quc auncniar, c auncniara
concrciancnic dc ircs para quairo narcos
diarios, pois quc os capiialisias sc vcrao
olrigados a dcvolvcr classc iralalIadora sol a
forna dc salarios, aquilo quc lIc arrancaran sol
a forna dc lucro. Coniinuanos caiancnic no
ncsno ponio cn quc csiavanos. sc o salario
dcicrnina o valor, c inpossvcl concclcr quc o
opcrario scja cplorado pclo capiialisia. Nao scra
ianlcn possvcl fornar-sc un cccdcnic dc
produios, pois os opcrarios, dc acordo con o quc
prcssuponos inicialncnic, consunirao
caiancnic a ncsna quaniidadc dc valor quc
clcs ncsnos produziran. E cono os capiialisias
nao produzcn valor algun nao sc podc calcular
ncn ncsno do quc podcrao clcs vivcr. Sc cisic,
apcsar dc iudo, un cccdcnic da produao solrc
o consuno, sc cisic un cccdcnic dc produao c
388
dc rcscrva, c, dc faio, cisic nas naos dos
capiialisias, nao nos rcsia nais quc una
cplicaao. os opcrarios sc liniian a consunir
para a sua propria nanuicnao, o valor das
ncrcadorias, dciando aos capiialisias a iarcfa dc
cplorar cssas ncrcadorias.
Mas ainda cisic ouira soluao. Sc csic fundo
dc produao c dc rcscrva cfciivancnic cisic nas
naos da classc capiialisia c sc clc fornou, cono
sc olscrva na rcalidadc ncdianic a acunulaao
dc lucros (dciando por un noncnio a rcnda do
soloi, csiara forosancnic inicgrado pclo
cccdcnic do produio do iralalIo da classc
opcraria, acunulada por csia c cnircguc classc
capiialisia, pclo cccdcnic quc rcsia dcpois dc icr
sido colcria a sona paga cono salario pcla classc
capiialisia classc iralalIadora. Mas cniao o
valor nao scra dcicrninado prccisancnic pclo
salario, nas pcla quaniidadc dc iralalIo; assin a
classc opcraria cnircgara classc capiialisia,
cono produio dc scu iralalIo, una quaniidadc
naior dc valor do quc o paric quc rccclc dcla sol
a forna dc salario, c o lucro do capiial, da ncsna
forna quc as dcnais fornas dc apropriaao do
produio da iralalIo alIcio nao rciriludo, icra
sua cplicaao, cono paric inicgranic dcssa
nais-valia, nada nais c quc una dcscolcria dc
Mar.
389
Dircnos dc passagcn quc, cn iodo o Curso
da Econonia, nao cisic ncnIuna rcfcrcncia
grandc dcscolcria con quc Ficardo, narcando
cpoca, da incio sua olra capiial, quc c a
scguinic. O valor dc una ncrcadoria dcpcndc da
quaniidadc dc. iralalIo ncccssaria para a sua
produao, c nao da rcnuncraao nais clcvada ou
nais laia quc c csialclccida para cssc
iralalIo". Na Hisioria Criica alrc-sc-lIc una
pcqucna cova, cnicrrando-o con cssas palavras
sacrancniais. Nao sc vc, (isio c, Ficardoi quc a
ncnor ou naior proporao cn quc o salario podc
scr (!i un indcio das ncccssidadcs da vida, icn
quc sc rclacionar ncccssariancnic... con una
nodalidadc difcrcnic no quc sc rcfcrc s rclacs
dc valor." Esia frasc icn a vaniagcn dc fazcr con
quc o lciior possa pcnsar o quc lIc aprouvcr ou,
cniao, o quc c nais scguro, nao pcnsar nada.
Pclo quc disscnos, o lciior podc agora
cscolIcr, cnirc as cinco classcs dc valor quc nos
sao scrvidas pclo Sr. DuIring nuna landcja, a
quc nais lIc agradar. o valor dc produao quc
icn a sua fonic na naiurcza, ou o valor dc
disiriluiao, criado pcla naldadc dos Ioncns c
quc sc caracicriza pcla pariicularidadc dc scr
ncdida pclo dcsgasic dc fora quc clc nao
rcprcscnia; ou cniao, o valor quc sc ncdc pclo
icnpo dc iralalIo; o valor quc sc ncdc pclo cusio
da rcproduao; c, por fin, o valor quc sc ncdc
pclo salario. Cono sc vc, Ia o quc cscolIcr; a
390
colcao nao podc scr nais conplcia, assin cono
o c a confusao, c, cono solrcncsa, podcnos
cclanar cono o faz o proprio Sr. DuIring. A
icoria do valor c a pcdra dc ioquc pcla qual sc
aprccia a solidcz dos sisicnas cconnicos".
391

Captulo VI
TRABALHO SIMPLES E
TRABALHO COMPLEXO

O Sr. DuIring dcscolriu cn Mar una falIa
cconnica vcrdadcirancnic inpcrdoavcl, quc,
alcn disso, c una Icrcsia socialisia
pcrigosssina para a causa. A icoria narisia do
valor, diz clc, nao c nais do quc a icoria,., vulgar
quc vc no iralalIo a causa dc iodos os valorcs c
no icnpo dc iralalIo a sua ncdida. A idcia quc
sc podc icr do valor difcrcncial do cIanado
iralalIo qualificado fica, ncsia icoria, na nais
conplcia olscuridadc. ccrio ianlcn quc, dc
acordo con a nossa icoria, so o icnpo dc
iralalIo invcriido c quc podc ncdir o proprio
cusio naiural c, porianio, o valor alsoluio das
coisas cconnicas. Mas, para isso, sc cquipara,
dc anicnao, dc nodo alsoluio o icnpo dc
iralalIo dc iodos os indivduos, dcvcndo sc icr
cn conia apcnas quc, quando sc iraia dc
iralalIos qualificados, vcn incorporar-sc ao
icnpo dc iralalIo individual dc una pcssoa, o
icnpo dc iralalIo dc ouiras pcssoas, cn
coopcraao con cla, por ccnplo, no insiruncnio
quc sc uiiliza. Nao sc iraia, pois, cono o Sr.
392
Mar, nclulosancnic, inagina, dc quc o icnpo
dc iralalIo dc una pcssoa valIa, por si so, nais
do quc o dc ouira, cono sc nclc sc condcnassc
nais icnpo dc iralalIo ncdio, c sin, do faio dc
quc iodo icnpo dc iralalIo c pcrfciiancnic
cquiparavcl, scn cccao, por princpio, scn quc
scja pois ncccssario quc sc iirc una ncdia; anic
a aiividadc dcspcndida por una pcssoa,
principalncnic dianic dc un produio acalado
qualqucr, dcvcnos vcr apcnas quanio icnpo dc
iralalIo dc ouiras pcssoas sc oculia sol cssa
invcrsao dc iralalIo, aparcnicncnic proprio c
cclusivo. Para a rigorosa aplicaao da icoria, nao
inporia alsoluiancnic quc sc iraic dc un
insiruncnio dc produao a scr uiilizado pclas
naos ou quc sc iraic das naos c da propria
calca, considcradas cono insiruncnios, as
quais, scn o icnpo dc iralalIo dc ouiras
pcssoas, nao icrian janais adquirido a
ncccssaria capaciiaao para o iralalIo. O Sr.
Mar, cn suas cluculracs solrc o valor, nao
conscguc dcsfazcr-sc do faniasna do icnpo dc
iralalIo qualificado quc sc crguc ao fundo. O
iradicional nodo dc pcnsar das classcs culias, s
quais icn ncccssariancnic quc parcccr
nonsiruoso o faio dc sc cquiparar, plcnancnic,
no icrrcno cconnico, o icnpo dc iralalIo do
carrcgador c o do arquiicio, cono valorcs, foi quc
lIc inpcdiu quc acalassc con cssa quincra."
393
O irccIo dc Mar, quc icvc a viriudc dc
provocar cssc accsso dc colcra no Sr. DuIring, c
nuiio rcsunido. Mar procura invcsiigar o quc c
quc dcicrnina o valor das ncrcadorias c cIcga
conclusao dc quc c o iralalIo Iunano nclas
coniido. Essc iralalIo, acrcsccnia, c o dcsgasic
da sinplcs fora dc iralalIo quc iodo Ioncn
nornal, cn ncdia, scn un dcscnvolvincnio
cspccfico, possui cn scu organisno fsico... O
iralalIo nais conplco nao c nais quc o
iralalIo sinplcs poicnciado, ou nclIor,
nuliiplicado dc ial nancira quc una quaniidadc
pcqucna dc iralalIo conplco cquivalc a una
quaniidadc naior dc iralalIo sinplcs. A
cpcricncia nos cnsina quc a rcduao dc iralalIo
conplco para iralalIo sinplcs csia scndo
rcalizada diariancnic. Enlora una ncrcadoria
scja un produio do iralalIo nais conplicado do
nundo, o scu valor a coloca no ncsno plano quc
os produios do iralalIo sinplcs, o quc faz con
quc so rcprcscnic una dcicrninada quaniidadc
dc iralalIo conun. As difcrcnics proporcs cn
quc as difcrcnics cspccics dc iralalIo sao
rcduzidas ao iralalIo sinplcs, quc c a sua
unidadc dc ncdida, sao fiadas por ncio dc un
proccsso social, dcscnvolvido scn o conIccincnio
dos produiorcs, quc supcn ncsno quc cla
provcn da iradiao."
Cono sc olscrva, Mar sc liniia, ncsic
irccIo, apcnas, a invcsiigar o criicrio dc
394
dcicrninaao do valor das ncrcadorias, ou scja,
dos oljcios quc, dcniro da socicdadc conposia dc
produiorcs privados, sao criados por clcs cn scu
inicrcssc c por sua propria conia, c quc sao
irocados pclos ouiros. Nao sc iraia, pois, dc nodo
algun, do valor alsoluio", ncn ncsno da
vcrificaao do local ondc cssc cisic. Mas,
sinplcsncnic, do valor quc vigora c quc c oljcio
dc conparacs nuna dcicrninada forna dc
socicdadc. Concclido dcssa forna, sol cssc
scniido Iisiorico concrcio, cIcga-sc conclusao
dc quc o valor c criado c icn a sua ncdida no
iralalIo Iunano cnccrrado nas difcrcnics
ncrcadorias. Essc iralalIo Iunano, por sua vcz,
sc dcfinc cono o dcsgasic da sinplcs fora dc
iralalIo. Ora, ncn iodo iralalIo consisic na
sinplcs fora Iunana dc iralalIo. Eisicn
variadas cspccics dc iralalIo, quc cnvolvcn o
ccrccio dc apiidcs c conIccincnios, adquiridos
con naior ou ncnor csforo, ao lado dc un gasio
naior ou ncnor dc icnpo c dc dinIciro. Fornan,
cssas caicgorias dc iralalIo conplco, no ncsno
cspao dc icnpo, un valor ncrcaniil idcniico ao
do iralalIo sinplcs, quc c o dcsgasic ou a
aplicaao da fora sinplcs dc iralalIo? Esia claro
quc nao. O produio dc una Iora dc iralalIo
conplco, conparado con o produio dc una
Iora dc iralalIo sinplcs, rcprcscnia una
ncrcadoria cujo valor c duas ou ircs vczcs
supcrior. O valor dos produios do iralalIo
395
conplco c cprcsso, ncsia conparaao, por
dcicrninadas quaniidadcs dc iralalIo sinplcs,
nas csia rcduao do iralalIo conplco ao
iralalIo sinplcs sc rcaliza por ncio dc un
proccsso social dcsconIccido dos proprios
produiorcs, cuja irajcioria nao podcnos aqui
scnao assinalar na cposiao da icoria do valor,
dciando a sua cplicaao dcialIada para ocasiao
oporiuna.
O sinplcs faio a quc acalanos dc nos rcfcrir,
iodos os dias rcalizado na socicdadc capiialisia,
foi o quc Mar prcicndcu csiudar. Essc faio c iao
indiscuivcl, quc ncn ncsno o Sr. DuIring sc
aircvc a ncga-lo, ianio no scu Curso", cono na
sua Hisioria da Econonia. E a cposiao dc Mar
c iao sinplcs c clara, quc, induliiavclncnic,
qucn fica na nais conplcia olscuridadc" c o Sr.
DuIring. E so assin quc sc podc cplicar quc clc
confunda o valor das ncrcadorias, unica coisa
quc Mar prcicndc invcsiigar ncssc irccIo, con
aquilo quc clc dcnonina cusio proprio c
naiural", concciio quc apcnas faz auncniar,
cono sc ja nao fossc pouca a olscuridadc do
auior, confundindo ianlcn con o valo,
alsoluio", concciio quc aic Iojc nao conscguiu sc
inpor c, quc nos sailanos, nao icn vigorado na
ccononia dc ncnIun pas. Scn prcicndcrnos,
porcn, invcsiigar o quc c quc o Sr. DuIring
cnicndc por cusio proprio c naiural", ncn qual
dc suas cinco cspccics dc valor icn a clcvada
396
Ionra dc rcprcscniar aqui o papcl dc valor
alsoluio", podcnos afirnar, con alsoluia
scgurana, quc Mar nao sc rcfcrc, dc nodo
algun, a csias coisas, nas, pura c sinplcsncnic,
ao valor das ncrcadorias c quc, cn ioda a paric
dc O Capiial consagrada ao csiudo do valor, nao
cisic ncn a ncnor alusao quc nos faa supor
quc Mar prcicndcssc aplicar a sua icoria do
valor das ncrcadorias a ouiras fornas dc
socicdadc, ncn ncsno quc nos pcrniia concluir
solrc sc Mar adniic ao ncnos a possililidadc dc
quc clas vcnIan a scr aplicadas.
Nao sc iraia pois coniinua o Sr. DuIring
cono inagina nclulosancnic o ar. Mar, dc
quc o icnpo dc iralalIo dc una pcssoa, por si
so, valIa nais do quc o dc ouira, dc quc iodo
icnpo dc iralalIo c, pcrfciiancnic cquiparavcl,
scn cccao, por princpio, scn quc scja
ncccssario quc sc iirc una ncdia". Fclizncnic
para o Sr. DuIring, o dcsiino nao o colocou
frcnic dc una falrica, cviiando, dcssc nodo, quc
clc iivcssc dc fiar o valor dc suas ncrcadorias dc
acordo con cssc novo criicrio, pois, dcssc nodo,
clc cIcgaria falcncia. Mas cono? Scra quc
ainda csiano-nos novcndo no nundo dos
falricanics? Nada disso! Con o scu cusio
proprio c naiural" c o scu valor alsoluio", o Sr.
DuIring nos fcz dar un salio, un vcrdadciro
salio norial, quc nos iransplania do nosso
nalvado nundo dc Iojc, do nundo dos
397
cploradorcs, para a sua Conuna Econnica do
fuiuro, o risonIo paraso da igualdadc c da
jusiia. Nao icnos ouiro rcncdio, cnlora nos
aniccipando un pouco, quc nos dcicr para
conicnplar csic nundo novo a quc nos csiao
lcvando.
vcrdadc quc, scgundo a icoria do Sr.
DuIring, ncn ncsno na Conuna Econnica sc
podcra ncdir o valor das coisas cconnicas, a
nao scr ncdianic o icnpo dc iralalIo nclas
invcriido. A difcrcna c quc, ncssa Conuna, o
icnpo dc iralalIo dc cada un scra rcspciiado,
dcsdc o princiro noncnio, cono pcrfciiancnic
cquiparado ao dos dcnais, pois iodo o icnpo dc
iralalIo c pcrfciiancnic cquiparavcl scn quc
scja ncccssario quc sc iirc ncnIuna ncdia".
Cono c polrc, conparada con csic fornoso c
radical socialisno igualiiario, a nclulosa
conccpao dc Mar, scgundo a qual o icnpo dc
iralalIo dc ncnIuna pcssoa valc nais, por si
ncsno, quc o dc ouira", por nclc csiar coniido
nais icnpo dc iralalIo ncdio condcnsado,
conccpao cssa quc o arrasia ao nodo dc pcnsar
iradicional, para o qual c ncccssariancnic
nonsiruosa a cquiparaao plcna do icnpo dc
iralalIo do carrcgador, no icrrcno cconnico,
con o do arquiicio, na qualidadc dc valorcs!
Infclizncnic para o Sr. DuIring, Mar
cscrcvc, cn scguida ao ciiado irccIo dc O
398
Capiial, a scguinic olscrvaao. O lciior
conprccndcra quc aqui nao falanos do salario,
valor quc o opcrario pcrcclc por una jornada dc
iralalIo, diganos, nas do valor das ncrcadorias,
cn quc iona corpo una jornada dc iralalIo." Ou
scja, cono Mar adivinIassc ioialncnic o quc
prcicndia o Sr. DuIring, clc sc prcvinc, cono
ncdida Iigicnica, conira o pcrigo dc quc aquclas
suas afirnacs scjan aplicadas ianlcn para o
salario quc, na socicdadc aiual, c pago pclo
iralalIo conplco. E, no cnianio, o Sr. DuIring,
nao conicnic con una ial coisa, incorrc naquilo
conira o quc Mar prcvinc aos scus lciiorcs, c
icn, adcnais, a ousadia dc fazcr passar aquclas
ncsnas afirnacs cono scndo os princpios quc
dcvcrian, scgundo o, pcnsancnio dc Mar,
prcsidir a disiriluiao dos ncios dc vida, na
colciividadc socialisiicancnic organizada. Cono
vcnos, c un caso vcrgonIoso dc nisiificaao,
para o qual so sc podc cnconirar prcccdcnic na
liicraiura dc cIaniagcn.
Vano-nos dcicr ainda a caninar, un pouco
nais dc pcrio, a icoria da igualdadc dc valor do
iralalIo. Scgundo o Sr. DuIring, iodo o icnpo dc
iralalIo c pcrfciiancnic cquiparavcl, no quc
conccrnc ao valor, qucr scja o dc un carrcgador,
qucr scja o dc un arquiicio. Assin. o icnpo dc
iralalIo, c, porianio. o proprio iralalIo, icn un
valor. Olscrvc-sc. no cnianio, quc o iralalIo c o
criador dc iodos os valorcs. clc, c soncnic clc,
399
quc iransniic un valor, no scniido cconnico da
palavra, aos produios fornccidos pcla naiurcza.
Por si ncsno, o valor nao c nais do quc a
cprcssao do iralalIo Iunano socialncnic
ncccssario, rcprcscniado por un oljcio. O
iralalIo nao podc, porianio, icr un valor. Ao
falarnos do valor do iralalIo, cnpcnIando-nos
cn dcicrnina-lo, incorrcnos no ncsno conira-
scnso cn quc incorrcranos sc falasscnos.
procurando cnconira-lo, do valor ou do pcso, nao
dc un corpo pcsado. nas da propria gravidadc. O
Sr. DuIring, quc classifica a Ioncns cono Owcn.
Saini-Sinon c Fouricr. cono scndo alquinisias
sociais", dcnonsira, ao nonologar copiosancnic
solrc o valor do icnpo dc iralalIo, ou. o quc vcn
a scr o ncsno, solrc o iralalIo, quc csia nuiio
alaio dos vcrdadciros alquinisias. Julguc-sc,
agora, dcpois do quc acalanos dc vcrificar,
quania ousadia foi ncccssaria para quc o Sr.
DuIring airilussc a Mar a afirnaao dc quc o
icnpo dc iralalIo dc una pcssoa nao valc, por si
ncsna, nais quc o dc ouira qualqucr pcssoa,
cono sc o icnpo dc iralalIo c, porianio, o
proprio iralalIo iivcssc un valor. Airilui cssc
alsurdo logo a Mar, quc foi o princiro a
dcnonsirar, aic ncsno cn suas causas, quc o
iralalIo nao podc icr un valor!
Para o socialisno. quc aspira cnancipaao
da fora Iunana dc iralalIo dc sua condiao dc
ncrcadoria, c da naior inporiancia conprccndcr
400
quc o iralalIo nao icn un valor. Dcnonsirado
csic faio, cacn por icrra iodas as icniaiivas,
proprias do socialisno opcrario priniiivo c
clcncniar, quc icn no Sr. DuIring un
coniinuador, c quc sao dcsiinadas a
rcgulancniar a disiriluiao fuiura dos ncios dc
vida, por ncio dc una cspccic dc salario supcrior.
Alcn disso. dcpois dc csclarcccr cssc assunio,
cIcga-sc conclusao dc quc, cnlora govcrnada
por noiivos dc ordcn purancnic cconnica, a
disiriluiao scra rcgulada pclo inicrcssc da
produao, c csia sc vcra inccniivada
principalncnic por un rcginc dc disiriluiao quc
pcrniia a iodos os indivduos da socicdadc
dcscnvolvcr. nanicr c ccrciiar, nos nais anplos
aspccios, as suas capacidadcs. claro quc o
ncdo iradicional dc pcnsar das classcs culias,
Icrdado pclo Sr. DuIring. icn quc considcrar,
ncccssariancnic, cono una nonsiruosidadc,
quc cIcguc o dia cn quc nao cisian nais
carrcgadorcs c arquiicios dc profissao, c no qual
o Ioncn, quc passou una ncia Iora dando
insirucs, cono arquiicio, icn quc scrvir
duranic algun icnpo cono carrcgador, aic quc
scus scrvios dc arquiicio volicn a scr
ncccssarios. Para sc cicrnizar a caicgoria dos
carrcgadorcs dc profissao nao cra prcciso o
socialisno!
Sc a cquiparaao dc valor do icnpo dc
iralalIo significa quc cada opcrario produz, no
401
ncsno cspao dc icnpo, valorcs iguais, scn quc
scja ncccssario, porianio, csialclcccr una ncdia,
a icsc c alsoluiancnic falsa. Enirc dois
opcrarios, aic dc un ncsno rano indusirial, o
produio do valor criado cn cada Iora dc iralalIo
sc difcrcnciara scnprc, qucr dcvido inicnsidadc
do iralalIo, qucr Ialilidadc do iralalIador.
csic nal", quc cisic soncnic para Ioncns do
gcncro do Sr. DuIring, nao podc scr rcncdiado
ncn ncsno pcla Conuna Econnica, ao ncnos
cn nosso plancia. Dcssc nodo, c quc c quc rcsia
dcssa prcicnsa cquiparaao dc valor dc iodos c dc
cada un dos iralalIos do Ioncn? Fcsia apcnas
a frasc dcclanaioria, frasc quc nao icn ouira
lasc na Econonia a nao scr a incapacidadc do
Sr. DuIring dc disiinguir cnirc a dcicrninaao do
valor por ncio dc iralalIo c a dcicrninaao por
ncio do salario. Nao icn csia frasc ouiro
fundancnio scnao a proclanaao pcla qual o Sr.
DuIring diia, nova Conuna Econnica, a sua
lci fundancnial. o salario pago por un icnpo dc
iralalIo igual scra scnprc o ncsno! Os aniigos
conunisias opcrarios franccscs c o alcnao
Wciiling, pclo ncnos, salian alcgar nclIorcs
razcs para scrvir dc apoio sua igualdadc dc
salarios.
Vcjanos, agora, quc soluao darcnos a csic
prollcna iao inporianic quc c o da rciriluiao
nais clcvada do iralalIo conplco? Na socicdadc
dc produiorcs privados, os gasios para a
402
fornaao dc cada opcrario insirudo corrcn por
conia dos pariicularcs ou dc suas fanlias, razao
pcla qual dcvcn clcs ncsnos lucrar con a
difcrcna dc prco das foras dc iralalIo
qualificadas. O cscravo Ialil c vcndido por naior
prco, o opcrario nais conpcicnic olicn un
nclIor salario. . Na socicdadc socialisia, os
gasios con a insiruao corrcrao por conia da
colciividadc, c a cla, porianio, c quc dcvcrao
calcr os scus fruios, isio c, o cccdcnic dc valor
cngcndrado pclo iralalIo conplco.
Pcssoalncnic, nao icra noiivos o opcrario para
rcclanaao. Dondc sc conclui, scja diio dc
passagcn, cono corolario praiico, quc o fanoso
dirciio do opcrario ao produio inicgro dc scu
iralalIo" sc cIoca ianlcn, s vczcs, con
algunas dificuldadcs.
403

Captulo VII
CAPITAL E MAIS-VALIA

Mar nao fcz do capiial a idcia conuncnic
adniiida cn ccononia poliica, scgundo a qual o
capiial c un conjunio dc ncios dc produao,
scndo clc proprio un produio; Mar procura
cprcssar una idcia Iisiorico-dialciica,
pcncirando no jogo dc ncianorfoscs dos
concciios c da Iisioria.
O capiial, diz clc, nascc da nocda; consiiiui
una fasc Iisiorica quc concou no scculo XVI,
con os rudincnios dc ncrcado nundial quc a
cpoca adniiia. Evidcnicncnic, o rigor da analisc
cconnica pcrdc-sc cn facc dc ial concciio. Ncssc
gcncro dc conccpcs... julgadas ncio-Iisioricas
c ncio-logicas, nas, no fundo, unicancnic
produios lasiardos da faniasia Iisiorica c logica,
a faculdadc dc disiinao c dc conprccnsao pc
alaio ioda prolidadc no uso dos concciios" c
assin coniinua por ioda una pagina, nuna
vcrdadcira carga dc cavalaria. ....A dcfiniao
narisia do concciio do capiial so podc iniroduzir
a confusao na rigorosa icoria cconnica...
inprovisacs quc prcicndcn inpor-sc cono
404
vcrdadcs logicas profundas... fragilidadc dc
fundancnios", cic.
Assin, scgundo Mar, o capiial icria nascido
da nocda no conco do scculo XVI. cono sc
disscsscnos quc a nocda ncialica nasccu Ia
ircs nil anos, do gado, porquc, cono sc salc,
csic icvc aniigancnic funao dc nocda. So
ncsno o ScnIor DuIring scria capaz dc
cprinir-sc con iania grosscria c dcsaccrio. Na
analisc quc faz Mar das fornas cconnicas no
scio das quais sc opcra o proccsso dc circulaao
das ncrcadorias, a nocda aparccc cono a forna
uliina c supcrior. Esic produio uliino da
circulaao das ncrcadorias c a princira forna
sol a qual sc nanifcsia o capiial. Do ponio dc
visia Iisiorico, o capiial crguc-sc por ioda paric
conira a propricdadc icrriiorial, sol a forna dc
dinIciro, cono nuncrario, cono capiial ncrcaniil
c capiial usurario... O ncsno fcnncno
dcscnvolvc-sc diariancnic aos nossos olIos. Na
sua princira cnirada cn ccna, isio c, na sua
princira apariao no ncrcado, qucr sc iraic do
ncrcado dc ncrcadorias, do dc iralalIo ou dc
nocda, o capiial rcvcsic scnprc a forna dinIciro,
a forna dc un dinIciro quc, por proccssos
dcicrninados, dcvc iransfornar-sc cn capiial".
(O Capiial, livro I, capiulo IVi. , porianio, un
faio quc Mar rcgisira. Incapaz dc conicsia-lo, o
ScnIor DuIring dcforna-o; o capiial icria
nascido da nocda.
405
Mar prosscguc, cniao, no csiudo dos
proccssos pclos quais a nocda sc iransforna cn
capiial; vcrifica, inicialncnic, quc a forna sol a
qual a nocda circula cono capiial c a invcrsao
caia da forna sol a qual cla circula cono
cquivalcnic gcral das ncrcadorias. O sinplcs
possuidor dc ncrcadorias vcndc para conprar;
vcndc aquilo dc quc nao icn ncccssidadc c, con
o dinIciro oliido, conpra aquilo dc quc icn
ncccssidadc. O capiialisia incipicnic conca por
conprar aquilo dc quc clc proprio nao icn"
ncccssidadc; conpra para vcndcr, c para vcndcr
nais caro, para rccupcrar o valor dinIciro
priniiivancnic aplicado na conpra c, nais ainda,
para rccupcra-lo acrcscido dc un cccdcnic cn
dinIciro, quc Mar dcnonina dc nais-valia.
Oual a origcn dcssa nais-valia? Ela nao podc
provir ncn dc icr o conprador conprado as
ncrcadorias alaio dc scu valor, ncn dc ic-las
vcndido acina dc scu valor. Con cfciio, ncsscs
dois casos, os ganIos c as pcrdas dc cada un sc
conpcnsan rcciprocancnic, porquanio cada un
c succssivancnic conprador c vcndcdor. Ela nao
podc igualncnic provir do dolo, porquc csic podc
nuiio lcn cnriqucccr un a cpcnsas dc ouiro,
nas nao auncniar a sona ioial possuda por un
c por ouiro, ncn, por conscguinic, a sona dos
valorcs cn circulaao nun pas. difcil quc a
ioialidadc da classc capiialisia dc un pas sc
cnganc a si propria". (O Capiial, pag. 165i.
406
E, cnircianio, vcrificanos quc a classc dos
capiialisias dc cada pas, ionada cn scu
conjunio, sc cnriquccc consianicncnic aos
nossos olIos, vcndcndo nais caro do quc
conprou, apropriando-sc da nais-valia. Esianos,
porcn, iao adianiados cono no conco; dondc
provcn a nais-valia? csia qucsiao quc sc iraia
dc rcsolvcr c dc nancira purancnic cconnica"
alsiraao fciia dc qualqucr dolo, dc qualqucr
inicrvcnao dc podcrcs csiranIos. O prollcna c
csic. cono c possvcl vcndcr consianicncnic
nais caro do quc sc conprou, ncsno quc sc
suponIa quc sc irocan scnprc valorcs iguais por
valorcs iguais?
A soluao dcssa qucsiao c, na olra dc Mar,
o scu grandc ncriio, un aconiccincnio quc
narca una cpoca. Ela vcio iluninar donnios
cconnicos cn quc aic aqui nao so os socialisias
cono os ccononisias lurgucscs iaicavan no
ncio das ircvas nais cspcssas. Daia dcssa cpoca,
c cn iorno dcla sc agrupa, o socialisno cicnifico.
A soluao c a scguinic. O auncnio do valor
da nocda quc sc vai iransfornar cn capiial nao
podcria opcrar-sc solrc cssa nocda", ncn provir
da conpra", porquanio cssa nocda rcaliza aqui
soncnic o prco da ncrcadoria, c cssc prco
prcssupondo-sc, cono sc prcssupc, quc os
valorcs irocados sao iguais nao c difcrcnic do
valor. Por cssa razao, ianlcn o acrcscino do
407
valor nao podc provir dc vcnda" da ncrcadoria.
prcciso, porianio, quc cssa alicraao sc vcrifiquc
na ncrcadoria conprada c nao cn scu valor",
visio scr cla conprada c vcndida por scu valor,
nas por scu valor dc uso" cono ial; diio dc ouiro
nodo. a nudana dc valor dcvc rcsuliar do
consuno da ncrcadoria. Para infcrior, porcn, o
valor do consuno dc una ncrcadoria, scria
prcciso quc o nosso possuidor dc dinIciro iivcssc
a soric dc dcscolrir na csfcra da circulaao, isio
c, no ncrcado, una ncrcadoria cujo valor dc uso
fossc doiado da singular propricdadc dc scr fonic
dc un novo valor ou cuja uiilizaao rcal scria,
pois, a naicrializaao do iralalIo c, por
conscqucncia, criaao dc valor". Ora, o possuidor
dc dinIciro cnconira no ncrcado cssa ncrcadoria
pariicular. c a capacidadc dc iralalIo, ou fora
dc iralalIo". (O Capiial, pagina 190i. Sc,
confornc vinos, o iralalIo" cono ial nao podc
icr un valor, nao c cssc, dc nancira alguna, o
caso da fora dc iralalIo". Esia rccclc un valor
dcsdc quc sc iorna ncrcadoria", cono o c Iojc,
dc faio; c cssc valor c dcicrninado, cono o dc
qualqucr ncrcadoria, pclo icnpo dc iralalIo
ncccssario produao, incluindo-sc ncla, por
conscguinic, a rcproduao dcssc iralalIo
cspccfico"; isio c, pclo icnpo dc iralalIo
ncccssario para criar os ncios dc cisicncia dos
quais o iralalIador ncccssiia para sc nanicr
apio para o iralalIo c para coniinuar procriando
408
iralalIadorcs. Adniianos quc csscs ncios dc
cisicncia rcprcscnicn, cn ncdia, un icnpo dc
iralalIo dc scis Ioras por dia, nosso capiialisia
incipicnic, quc conpra fora dc iralalIo" para
inpulsionar o scu ncgocio, isio c, quc aluga un
iralalIador, paga a cssc iralalIador o valor
diario conplcio dc sua fora dc iralalIo, pois quc
lIc da una sona cn dinIciro quc rcprcscnia
igualncnic scis Ioras dc iralalIo. E, dcsdc quc o
opcrario iralalIc scis Ioras ao scrvio do
capiialisia incipicnic icra rccnlolsado
inicirancnic csic uliino da quaniia quc lIc foi
paga, isio c, do valor diario dc fora dc iralalIo
quc o capiialisia lIc pagou. Mas, dcssa nancira o
dinIciro nao scria iransfornado cn capiial, nao
icria cngcndrado nais-valia. Tanlcn o
conprador da fora dc iralalIo icn, cn
conscqucncia, una nancira inicirancnic divcrsa
dc cncarar a naiurcza do coniraio rcalizado con
o opcrario. O faio dc soncnic scis Ioras dc
iralalIo scrcn ncccssarias para nanicr a vida do
iralalIador duranic vinic c quairo Ioras, nao o
inpcdc dc nodo algun quc scja olrigado a
iralalIar dozc Ioras cn vinic c quairo. O valor
da fora dc iralalIo c a sua cploraao no
proccsso dc iralalIo sao duas grandczas
disiinias. O possuidor dc dinIciro pagou o valor
da fora dc iralalIo; clc c, porianio, propriciario
dcla duranic iodo o dia, fazcndo iralalIar o dia
iniciro o ncsno opcrario. Ouc valor criado pcla
409
uiilizaao dcssa fora dc iralalIo, duranic un
dia, scja duas vczcs iao grandc quanio o valor
diario dcssa fora, c una grandc soric para o
conprador; nas nao c, dc forna alguna, dc
acordo con as lcis quc rcgcn a iroca dc
ncrcadorias, una injusiia cn rclaao ao
vcndcdor. Assin, o iralalIo cusia ao possuidor
dc dinIciro, scgundo a nossa Iipoicsc,
diariancnic, o produio cn valor dc scis Ioras dc
iralalIo. Difcrcna cn provciio do possuidor dc
dinIciro; scis Ioras dc solrc-iralalIo nao pago,
no qual sc acIa incorporado o iralalIo dc scis
Ioras. Fcalizou-sc o nilagrc, a nais-valia foi
produzida, o dinIciro iransfornou-sc cn capiial.
Dcnonsirando, assin, cono nascc a nais-
valia c a unica nancira pcla qual a nais-valia
podc nasccr, sol o inpcrio das lcis quc rcgcn a
iroca das ncrcadorias, Mar ps a nu o
nccanisno do aiual rcginc capiialisia dc
produao c do rcginc dc apropriaao fundado
solrc clc, dcsvcndando o nuclco ccniral cn iorno
do qual gira ioda a ordcn social aiual.
Essa gcncsc do capiial icn, cnircianio, una
condiao prcvia csscncial. A iransfornaao do
dinIciro cn capiial cigc quc o possuidor dc
dinIciro cnconirc no ncrcado o iralalIador
livrc", c livrc sol un duplo scniido. prcciso,
princirancnic, quc o iralalIador possa dispor,
cono pcssoa livrc, dc sua fora dc iralalIo, cono
410
dc una ncrcadoria qualqucr; c prcciso, cn
scguida, quc nao icnIa ouira ncrcadoria a
vcndcr c quc csicja livrc c dcscnlaraado dc
iodas as coisas ncccssarias para rcalizar, por
conia propria, a sua fora dc iralalIo". (O
Capiial, pagina 192i. Mas cssa rclaao cnirc
possuidorcs dc dinIciro c dc ncrcadorias,
Ioncns quc nada possucn scnao sua propria
fora dc iralalIo, por ouiro lado, nao c una
rclaao dcpcndcnic da naiurcza, ncn nuiio
ncnos un faio conun a iodos os pcrodos da
Hisioria. c cvidcnicncnic o rcsuliado dc un
dcscnvolvincnio Iisiorico anicrior, o produio...
do dcsaparccincnio dc ioda una scric dc fornas
aniigas dc produao social". Con cfciio, cssc
iralalIo livrc aparccc na Iisioria, pcla princira
vcz, cn nassa, no fin do scculo XV c conco do
XVI, cn scguida dcconposiao do rcginc fcudal
dc produao. Ora, por isso ncsno c pcla criaao,
quc daia da ncsna cpoca, do concrcio nundial c
do ncrcado nundial, sao lanadas as lascs solrc
as quais a nassa da riqucza noliliaria cisicnic
vai-sc convcricndo progrcssivancnic cn capiial c
o nodo capiialisia dc produao vai-sc inclinando
inicirancnic para a criaao dc nais-valia, vai sc
iransfornando, por fora das circunsiancias, no
sisicna prcdoninanic c cclusivo.
Aic aqui, icnos aconpanIado as conccpcs
coiicas" dc Mar, csscs produios lasiardos da
faniasia Iisiorica c logica", cn quc a faculdadc
411
dc disccrnincnio da inicligcncia con iudo o quc
significa prolidadc no uso dos concciios".
OponIanos, agora, a cssas inprovisacs" as
profundas vcrdadcs logicas" c o caraicr
cicnifico dcfiniiivo c rigoroso no scniido das
disciplinas caias", iais cono nos ofcrccc o
ScnIor DuIring.
Ja vinos quc Mar nao icn do capiial a
idcia conuncnic adniiida cn ccononia poliica,
scgundo a qual c un conjunio dc ncios dc
produao quc sao, ao ncsno icnpo, produios;
cn vcz disso, clc diz quc una sona dc valorcs
nao sc iransforna cn capiial scnao quando sc
valoriza, isio c, quando cria nais-valia. E quc diz
o Sr. DuIring? O capiial c a lasc dos ncios
cconnicos quc pcrniicn a coniinuidadc da
produao c a olicnao gcral dc lucros solrc os
rcsuliados da fora dc iralalIo gcral". Por nais
oracular c ofuscanic quc scja o scu nodo dc
cprcssar-sc, c cvidcnic quc, scgundo a propria
dcclaraao do ScnIor DuIring, cssa lasc dc
ncios cconnicos", cnlora inpulsionc a
produao aic a cicrnidadc, nao sc convcricra cn
capiial cnquanio nao proporcionar lucros solrc
o rcsuliado da fora gcral dc iralalIo", isio c,
nais-valia ou, pclo ncnos, solrc-produio. Assin,
o pccado quc o ScnIor DuIring acusa cn Mar,
dc nao fazcr do capiial a idcia conuncnic
adniiida cn ccononia poliica, nao soncnic clc
proprio o concic, cono pcrpcira, cn rclaao a
412
Mar, un plagio iorpc, nal dissinulado" por
ncio dc frascs prcicnsiosas.
pagina 262, cssa idcia rccclc un novo
dcscnvolvincnio. O capiial no scniido social (c o
capiial nun scniido nao social c ouira coisa quc
o ScnIor DuIring icra ainda quc dcscolriri c
cspccificancnic disiinio dos sinplcs ncios dc
produao; porquc, cnquanio csics uliinos nao
icn scnao un caraicr iccnico c sao
indispcnsavcis cn iodas as circunsiancias, o
capiial sc disiinguc pcla sua fora social dc
apropriaao c dc pariicipaao. O capiial social c,
na vcrdadc, cn grandc paric, apcnas o ncio
iccnico dc produao cn sua funao social, nas c
prccisancnic cssa funao quc... dcvc
dcsaparcccr". Sc nos lcnlrarnos quc foi Mar,
prccisancnic, qucn princiro salicniou a funao
social" graas qual so una sona dc valor sc
iorna capiial, faialncnic, iodo olscrvador aicnio
icra quc conprccndcr logo quc a dcfiniao
narisia dc capiial so podc csialclcccr confusao
nao cono pcnsa o ScnIor DuIring, na rigorosa
icoria cconnica, nas unica c cclusivancnic na
calca do Sr. DuIring, quc, na Hisioria criica,
Sc csquccc da airaao quc ccrcia solrc clc, cn
larga cscala; no Curso, a rcfcrida idcia dc capiial.
Enircianio, o ScnIor DuIring nao sc
conicnia dc ionar cnprcsiada a Mar. cnlora
sol una forna apurada", sua dcfiniao do
413
capiial c c olrigado a coniinuar ianlcn no jogo
dc ncianorfoscs dos concciios c da Iisioria", c
isso apcsar dclc ncsno conprccndcr quc da nao
podcn sair scnao inaginacs coiicas",
inprovisaao", fragilidadc dos fundancnios"
cic. Dondc vcn cssa funao social" do capiial
quc lIc pcrniic apropriar-sc dos fruios dc
iralalIo alIcio c quc, por si so, o disiinguc do
sinplcs ncio dc produao? Ela nao asscnia
diz o Sr. DuIring na naiurcza dos ncios dc
produao c cn scu indispcnsavcl caraicr iccnico";
cla, porianio, nasccu da Hisioria; c o Sr. DuIring
liniia-sc a rcpciir, pagina 252, o quc nos o
ouvinos dizcr dcz vczcs. cplica a origcn do
capiial pcla fanosa avcniura dos dois Ioncns,
dos quais un, no conco da Iisioria, iransforna
os scus ncios dc produao cn capiial pclo
sinplcs faio dc sulncicr o ouiro ao scu podcr.
Mas, nao conicnic cn assinalar una origcn
Iisiorica funao social cn viriudc da qual una
sona dc valor sc iorna capiial, o ScnIor DuIring
profciiza-lIc ianlcn un fin Iisiorico.
prccisancnic cla quc dcvc dcsaparcccr". Un
fcnncno nascido Iisioricancnic, c quc
Iisioricancnic dcsaparccc, cIana-sc, na
linguagcn conun, una fasc Iisiorica". O capiial
c, pois, una fasc Iisiorica, nao soncnic cn Mar
cono ianlcn no ScnIor DuIring. Sonos, assin,
forados a concluir quc csianos cnirc jcsuias.
quando dois Ioncns fazcn a ncsna coisa, nao c
414
a ncsna coisa. Ouando Mar diz quc o capiial c
una fasc Iisiorica, cssa afirnaao c rcsuliado dc
una inaginaao coiica, produio lasiardo da
faniasia Iisiorica c logica cn quc a faculdadc dc
disccrnincnio dcsaparccc con iudo o quc
significa prolidadc no cnprcgo dos concciios".
Ouando o Sr. DuIring aprcscnia igualncnic o
capiial cono una fasc Iisiorica, isso c una prova
dc pcnciraao na analisc cconnica, do caraicr
cicnifico nais dcfiniiivo c nais rigoroso, no
scniido das disciplinas caias".
En quc sc disiinguc, porianio, a idcia quc o
Sr. DuIring faz do capiial da idcia dc Mar? O
capiial diz Mar nao invcniou o solrc-
iralalIo. Ondc qucr quc una paric da socicdadc
possua o nonopolio dos ncios dc produao, o
opcrario, scja clc livrc ou cscravo, c olrigado a
acrcsccniar ao icnpo dc iralalIo ncccssario
sua propria conscrvaao un icnpo dc iralalIo
suplcncniar para produzir os ncios dc
sulsisicncia dc quc icn ncccssidadc o
propriciario dos ncios dc produao". (O Capiial,
livro I, cap. VIIIi. O solrc-iralalIo, o iralalIo
cccdcnic ao icnpo ncccssario nanuicnao do
iralalIador", c a apropriaao do produio dcssc
solrc-iralalIo por ouircn, a cploraao do
iralalIo, sao, pois, conuns a iodas as fornas dc
socicdadc aic aqui cisicnics, cnquanio nclas
rcinarcn os aniagonisnos dc classcs. Mas c
soncnic quando o produio dcssc solrc-iralalIo
415
sc rcvcsic da forna dc nais-valia, quando o
propriciario dos ncios dc produao cnconira
dianic dc si, cono oljcio dc cploraao, o
iralalIador livrc livrc dc cniravcs sociais c
livrc dc lcns proprios c o cplora icndo cn
visia a produao dc ncrcadorias, c soncnic,
cniao, scgundo Mar, quc os ncios dc produao
sc rcvcsicn do caraicr cspccfico dc capiial. E
isso so sc produziu cn grandc cscala dcpois do
fin do scculo XV c conco do scculo XVI.
Para o ScnIor DuIring, ao conirario, ioda
sona dc ncios dc produao c capiial quc
consiiiui un dirciio pariicipaao nos fruios da
fora dc iralalIo" c quc, por conscguinic, icn
cono rcsulianic o solrc-iralalIo qualqucr quc
scja a sua forna.
Nouiros icrnos, o ScnIor DuIring apropria-
sc do concciio dc solrc-iralalIo dcscolcrio por
Mar para fulninar a nais-valia, igualncnic
dcscolcria por Mar, c quc, por cnquanio, nao
lIc convcn. Scgundo o ScnIor DuIring, nao so a
riqucza noliliaria c inoliliaria dos cidadaos
aicnicnscs c coriniios, quc uiilizavan o iralalIo
cscravo, nas ianlcn a dos grandcs propriciarios
icrriioriais ronanos da cpoca inpcrial, c, do
ncsno nodo, dos larcs fcudais da Idadc Mcdia,
por pouco quc scrvisscn, dc qualqucr nancira,
produao, consiiiucn, iodas, nodalidadcs, scn
cccao, dc capiial.
416
O proprio ScnIor DuIring faz, porianio, do
capiial nao a idcia conuncnic adniiida dc quc c
un conjunio dc ncios dc produao, quc sao, ao
ncsno icnpo, produios, nas una idcia
inicirancnic oposia, quc alrangc inclusivc os
ncios dc produao nao produzidos. a icrra c scus
rccursos naiurais. Mas, dc rcsio, cssa idcia dc
quc o capiial c sinplcsncnic un conjunio dc
ncios dc produao, quc sao, ao ncsno icnpo,
produios", nao c conuncnic adniiida" scnao na
ccononia vulgar. Fora dcssa ccononia vulgar iao
cara ao ScnIor DuIring, o ncio dc produao,
produio clc proprio, ou, dc nancira gcral, una
sona qualqucr dc valorcs, so sc iorna capiial
quando produz un lucro ou juros, isio c, quando
rcndc solrc-produio do iralalIo nao rciriludo,
sol a forna dc nais-valia, apropriando-sc, alcn
disso, sol qualqucr dcssas duas fornas ou
varianics cspccificas, do nais-valor. Para nos, c-
nos alsoluiancnic indifcrcnic quc iodos os
ccononisias lurgucscs sc dcicn doninar pcla
idcia dc quc a viriudc dc produzir juros ou lucros
c incrcnic a qualqucr sona dc valorcs invcriidos,
sol condics nornais, na produao ou na iroca
dc ncrcadorias. Capiial c lucro ou capiial c juros
sao, na ccononia classica, inscparavcis, csiao dc
ial nancira cnirclaados cnirc si cono a causa c
o cfciio, o pai c o filIo, o onicn c o Iojc. Mas a
palavra, capiial, na sua significaao cconnica
nodcrna, so aparccc na cpoca cn quc surgc o
417
proprio fcnncno quc o caracicriza, cn quc a
riqucza noliliaria sc rcvcsic cada vcz nais da
funao dc capiial, isio c, cplora o solrc-iralalIo
dc opcrarios livrcs, con o fin dc produzir
ncrcadorias; c cssc fcnncno conca a ionar
forna, pcla princira vcz, na nais aniiga naao
capiialisia quc sc aprcscnia na Iisioria. a Iialia
dos scculos XV c XVI. E quando cn princiro
lugar Mar analisou, aic s suas razcs, o rcginc
dc apropriaao caracicrsiico do capiial nodcrno,
quando Mar ps o concciio dc capiial dc acordo
con os faios Iisioricos dc quc sc Iavia afasiado c
aos quais dcvia a cisicncia; quando Mar
lilcriou, assin, cssc concciio cconnico das
idcias olscuras c fluiuanics quc lIc cran
incrcnics, ncsno na ccononia lurgucsa classica,
c nos sisicnas socialisias anicriorcs; foi
prccisancnic Mar qucn proccdcu con aquclc
caraicr cicnifico nais dcfiniiivo c nais rigoroso"
quc o ScnIor DuIring icn scnprc loca c quc
ianio lancnianos nao cnconirar nclc.
Dc faio, a coisa passa-sc dc nodo
inicirancnic divcrso con o ScnIor DuIring. Nao
conicnic con o icr qualificado dcprcciaiivancnic
a conccpao do capiial, cono fasc Iisiorica,
considcrando-o un produio lasiardo da faniasia
Iisiorica c logica", c ic-lo aprcscniado, logo
dcpois, cono una fasc Iisiorica, proclana cono
capiial iodos" os ncios dc podcr cconnico,
iodos" os ncios dc produao quc scrvcn para sc
418
apropriar dc una paric dos fruios da fora dc
iralalIo gcral", conprccndcndo-sc nisso, por
conscqucncia, a propricdadc icrriiorial cn iodas
as socicdadcs dc classc; o quc nao o inpcdc, dc
forna alguna, dc fazcr, cn scguida, cnirc a
propricdadc icrriiorial c a rcnda icrriiorial a
disiinao iradicional cnirc capiial c lucro, para
qualificar dc capiial soncnic os ncios dc
produao quc produzcn un lucro ou juros, cono
sc podc vcr nas paginas 118 c scguinics do scu
Curso. O ScnIor DuIring podcria ianlcn, sol a
dcnoninaao dc loconoiivas, incluir cavalos,
lois, asnos c cacs, porquc os ncsnos podcn pr
cn novincnio un vcculo, ccnsurando os
cngcnIciros dc Iojc, quc rcsiringcn o nonc dc
loconoiivas aos nodcrnos iransporics a vapor,
fazcndo disso iudo una fasc Iisiorica c
cnircgando-sc a inaginacs coiicas, produios
lasiardos da faniasia Iisiorica c logica cic. E
icrninaria por dcclarar quc cavalos, lois, asnos c
cacs sao ccludos da dcnoninaao dc
loconoiivas, quc nao sc aplica scnao aos vcculos
a vapor.
Tudo isso nos olriga a dizcr novancnic. sao
caiancnic o concciio c a dcfiniao dc capiial,
aprcscniados pclo Sr. DuIring, quc carcccn dc
ioda a niiidcz dc analisc da Econonia poliica" c
quc pcrdcran a capacidadc dc disiinao c ioda a
prolidadc no uso dos concciios"; as conccpcs
aridas, os confusionisnos, as supcrficialidadcs
419
quc prcicndcn inpor-sc cono vcrdadcs logicas c
profundas, lcn cono a fragilidadc dos
fundancnios florcsccn csplcndorosancnic nas
paginas do proprio ScnIor DuIring.
Mas iudo isso nao significa grandc coisa. Ao
Sr. DuIring calcra scnprc a gloria dc Iavcr
dcscolcrio o cio cn iorno ao qual sc novcran,
aic aqui, ioda a ccononia, ioda a poliica, iodo o
dirciio, nuna palavra ioda a Iisioria. Eis aqui
a pcdra angular irrcnovvcl.
A violcncia c o iralalIo sao os dois faiorcs
capiiais quc cniran cn jogo na consiiiuiao das
rclacs sociais".
Ncssa unica proposiao csia cnccrrada a
consiiiuiao inicira do nundo cconnico aic aos
nossos dias. Ela c circnancnic lrcvc c csia
assin concclida.
Ariigo lo.. O iralalIo produz.
Ariigo 2o.. A violcncia disirilui.
E c a isso quc sc rcduz, falando
Iunanancnic c cn alcnao", ioda a cicncia
cconnica do ScnIor DuIring.
420

Captulo VIII
CAPITAL E MAIS-VALIA
(Concluso)

Scgundo o ponio dc visia do ScnIor Mar, o
salario rcprcscnia apcnas a rcnuncraao do
icnpo dc iralalIo quc o opcrario cnprcga
rcalncnic para iornar possvcl a sua cisicncia.
Dasia, para isso, un pcqucno nuncro dc Ioras.
iodo o rcsio da jornada dc iralalIo, quasc
scnprc nuiio prolongada, fornccc un cccdcnic
cn quc csia coniido o quc o nosso auior cIana
nais-valia" ou, para falar cn linguagcn conun,
o lucro do capiial. Alsiraao fciia do icnpo dc
iralalIo quc, nuna fasc qualqucr dc produao, ja
csia coniido nos insiruncnios dc iralalIo c nas
naicrias-prinas, csic cccdcnic da jornada dc
iralalIo c a paric do cnprciiciro capiialisia. A
prolongaao da jornada dc iralalIo c, cn
conscqucncia, pura cploraao cn provciio do
capiialisia... "
Assin, scgundo o ScnIor DuIring, a nais-
valia nao passa do quc conuncnic sc cIana
rcndincnio ou lucro do capiial. Vcjanos o quc diz
Mar. pagina 195 dc O Capiial, nais-valia c
421
cplicado pclas palavras posias cnirc parcnicscs
cn scguida a csias. juros, lucro, rcnda".
pagina 210, Mar da un ccnplo cn quc aparccc
una sona dc nais-valia dc 71 sIillings sol as
divcrsas fornas cn quc cla c rcpariida. dzino,
iaas locais c inposios, 21 sIillings; rcnda
icrriiorial, 28 sIillings; lucros c juros do
fazcndciro, 22 sIillings; nais-valia ioial. 71
sIillings. pagina 52, Mar dcclara quc una das
naiorcs lacunas quc sc noian cn Ficardo c
nunca icr csiudado a nais-valia cono ial, isio c,
indcpcndcnicncnic dc suas fornas pariicularcs,
iais cono o lucro, a rcnda icrriiorial cic."; c dc
icr, por cssa razao, confundido as lcis da iaa dc
lucro. Dcnonsirarci nais adianic, diz Mar
no livro II da prcscnic olra, quc, scgundo as
circunsiancias, a ncsna iaa dc nais-valia podc
cprinir-sc nas nais divcrsas iaas dc lucro c
quc iaas difcrcnics dc nais-valia podcn,
invcrsancnic, cprinir-sc na ncsna iaa dc
lucro". pagina 587, lc-sc ainda. O capiialisia
quc produz a nais-valia, isio c, quc sulirai
dirciancnic aos opcrarios una ccria quaniidadc
dc iralalIo nao pago, quc clc rcaliza cn
ncrcadorias, c o princiro a apropriar-sc dcssa
nais-valia, nas nao c o scu uliino propriciario.
Elc c olrigado a rcparii-la, cn scguida, con
capiialisias quc ccrccn ouiras funcs no
conjunio da produao social, iais cono o
propriciario icrriiorial cic. A nais-valia dividc-sc,
422
porianio, cn varias parics, quc sc dcsiinan a
divcrsas caicgorias dc pcssoas c sc rcvcsicn,
cada una, dc una forna cspccial, indcpcndcnics
unas das ouiras, iais cono lucro, juros, ganIo
concrcial, rcnda icrriiorial cic. No livro III,
iraiarcnos dcssas fornas nodificadas da nais-
valia". E assin cn nuiias ouiras passagcns.
Ningucn sc cpriniria con naior clarcza.
En iodas as ocasics, Mar aprovciia iodas as
oporiunidadcs para insisiir quc nao sc dcvc
alsoluiancnic confundir sua nais-valia con o
lucro ou o ganIo do capiial; quc csic uliino, pclo
conirario, c una forna sccundaria c quasc
scnprc una sinplcs fraao da nais-valia.
Ouando o Sr. DuIring prcicndc, porianio, quc a
nais-valia dc Mar c, para falar a linguagcn
conun, o lucro do capiial", quc sc podc concluir,
cn facc disso, una vcz quc iodo o livro dc Mar
gira cn iorno da nais-valia? So Ia duas
Iipoicscs. ou clc nao salc o quc diz c, ncssc
caso, c dc una inpudcncia scn igual
prcicndcndo fulninar una olra cujo conicudo
csscncial ignora; ou conIccc cssc conicudo c
concic voluniariancnic una falsificaao.
Mais adianic, o ScnIor DuIring cscrcvc. O
odio vcncnoso con quc o ScnIor Mar culiiva
cssa idcia dc concclcr a cploraao c lasianic
conprccnsvcl. Mas, podc-sc scniir una colcra
ainda nais violcnia c rcconIcccr, nais
423
plcnancnic ainda, o caraicr dc cploraao
csscncial forna cconnica fundada solrc o
iralalIo assalariado, scn adniiir a icndcncia
icorica quc sc cprinc na douirina narisia da
nais-valia".
Scgundo o ScnIor DuIring, o scniido lcn
inicncionado, nas icoricancnic crrado dc Mar,
dcspcria nclc un odio vcncnoso conira a
cploraao; sua paiao, noral cn si, rcvcsic,
cono conscqucncia dc sua falsa, icndcncia
icorica", una cprcssao inoral, nanifcsiando-sc
cn odio ignolil c iorpcncnic vcncnoso, ao passo
quc a cicncia dcfiniiiva c rigorosa" do ScnIor
DuIring sc cprinc por una paiao noral
naravilIosancnic nolrc, por una colcra
noralncnic supcrior cn sua forna c, alcn disso,
quaniiiaiivancnic supcrior quclc odio vcncnoso,
por scr una colcra nais podcrosa". Mas
dcicnos o ScnIor DuIring dclciiar-sc na sua
propria conicnplaao c vcjanos ondc icn suas
razcs vcrdadciras cssa colcra poicnic.
Una pcrgunia sc nos dcpara coniinua clc.
Cono os paircs cn concorrcncia conscgucn
valorizar consianicncnic o produio plcno do
iralalIo c, dcssc nodo, o solrc-produio,
clcvando-o nuiio acina das dcspcsas nornais dc
falricaao, confornc indica a proporao a quc ja
nos rcfcrinos cnirc o cccsso dc produao c as
Ioras dc iralalIo? Nao sc acIara rcsposia a cssa
424
pcrgunia na douirina dc Mar, pcla sinplcs razao
dc quc ncssa douirina nao Ia lugar para ial
pcrgunia. O caraicr dc luo quc rcvcsic a
produao fundada solrc o iralalIo assalariado
nao c scqucr alordado scriancnic c a
organizaao social, con scu caraicr vanpircsco,
nao c, dc nancira alguna, rcconIccida cono
fundancnio dcrradciro da cscravaiura lranca.
Pclo conirario, c prcciso, scgundo Mar, quc o
clcncnio poliico c social scja scnprc cplicado
pclo clcncnio cconnico".
Vinos, porcn, pclas passagcns acina
ciiadas, quc Mar nao prcicndc alsoluiancnic
quc o solrc-produio scja, cn iodas as
circunsiancias, vcndido, na ncdia dos casos, ao
scu plcno c jusio valor pclo capiialisia indusirial,
quc dclc sc apropria cn princiro lugar, cono
supc o ScnIor DuIring. Mar diz cprcssancnic
quc o lucro concrcial ianlcn consiiiui una
paric da nais-valia, c cn iais circunsiancias isio
so c possvcl sc o falricanic vcndcr scu produio
ao ncgocianic, alaio dc scu valor, ccdcndo-lIc,
assin, una paric dc scu cspolio. Fciia cono a
csia, a pcrgunia na vcrdadc, nao podc ncn
ncsno scr cnconirada cn Mar. Fciia cn icrnos
racionais, ci-la. Cono a nais-valia sc iransforna
cn suas fornas c nodalidadcs. lucro. juros,
ganIo do concrcianic, rcnda icrriiorial cic.? E
csia qucsiao Mar proncic, scn duvida, rcsolvc-
la no livro II dc O Capiial. Mas sc o ScnIor
425
DuIring nao podia cspcrar pacicnicncnic pclo
aparccincnio do scgundo volunc dc O Capiial,
podcria icr caninado, con nais cuidado, o
princiro volunc. Ncsic, podcria vcr, afora as
passagcns ja ciiadas, pagina 323, por ccnplo,
quc, scgundo Mar, as lcis inancnics da
produao capiialisia agcn no novincnio cicrior
dos capiiais cono as lcis inpcraiivas da
concorrcncia, quc c a forna sol a qual sc rcvclan
conscicncia do capiialisia individual cono os
scus noiivos propulsorcs; quc, por conscguinic,
una analisc cicnifica da concorrcncia nao c
possvcl scnao quando sc disccrnc a naiurcza
niina do capiial, do ncsno nodo quc o
novincnio aparcnic dos corpos cclcsics so c
pcrccpivcl aos quc conIcccn o scu novincnio
rcal, inpcrccpivcl aos scniidos. Solrc isio, Mar
nosira, por ccnplo, cono una lci dcicrninada c
concrcia, a lci do valor, sc nanifcsia nun caso
dcicrninado no canpo da concorrcncia c ali
ccrcc sua fora propulsora. Dasiava isio para
fazcr conprccndcr ao ScnIor DuIring quc a
concorrcncia rcprcscnia papcl capiial na
rcpariiao da nais-valia c con un pouco dc
rcflccs, csias indicacs dadas no princiro
volunc scrian, con cfciio, suficicnics para fazcr
rcconIcccr, pclo ncnos cn suas linIas gcrais, o
caninIo quc scguc a nais-valia para
iransfornar-sc cn suas difcrcnics fornas ou
nodalidadcs.
426
Mas, para o ScnIor DuIring, c jusiancnic a
concorrcncia o cnpccilIo alsoluio quc sc crguc
anic a conprccnsao do prollcna. Elc nao cIcga a
pcrcclcr cono paircs concorrcnics podcn
consianicncnic clcvar iao acina do cusio naiural
dc produao o produio inicgral do iralalIo, nclc
includo, porianio, o solrc-produio. Mais una vcz
iornanos a cnconirar aqui o scu conIccido
rigor" dc invcsiigaao quc, na rcalidadc, c
sinplcs ncgligcncia.
Para Mar, o solrc-produio, cono ial, nao
cnira alsoluiancnic nos gasios da falricaao. c a
paric do produio quc nao cusia nada ao
capiialisia, Sc os paircs concorrcnics quiscsscn
vcndcr o solrc-produio ao prco dc suas
dcspcsas naiurais dc falricaao, nada nais
icrian a fazcr scnao da-lo dc prcscnic. Mas nao
nos rciardcnos ncsics dcialIcs nicrologicos".
Nao csiarian os paircs concorrcnics valorizando
diariancnic o produio do iralalIo acina do
cusio naiural dc produao? Scgundo o ScnIor
DuIring, os gasios naiurais dc falricaao
consisicn no dispcndio dc iralalIo ou dc fora c
csia podc, cn uliina analisc, ncdir-sc pclo
dispcndio cn alincnios", una vcz quc na
socicdadc aiual clcs consisicn no dispcndio rcal
dc naicrias-prinas, insiruncnios dc iralalIo c
cn salarios rcalncnic invcriidos, pondo-sc
paric a iriluiaao", isio c. o lucro ou solrccarga
inposia ao produio icndo una cspada na nao.
427
Ora, iodos salcn quc na socicdadc cn quc
vivcnos os paircs concorrcnics nao vcndcn
suas ncrcadorias dc acordo con o valor das
dcspcsas naiurais dc falricaao. nas quc, dc
faio, lIcs acrcsccnian una solrccarga quc c o
lucro, c, con cfciio, dc ordinario o olicn. A
pcrgunia, con quc o Sr. DuIring julgava dc un
sopro, jogar por icrra iodo o cdifcio da icoria dc
Mar, ial cono fcz Josuc nos icnpos lllicos,
con as nuralIas dc Jcrico, cssa pcrgunia podc
scr fciia ianlcn no quc sc rcfcrc icoria
cconnica do Sr. DuIring. Vcjanos a rcsposia
quc clc da.
A propricdadc do capiial diz clc nada
significa praiicancnic c nao podc scr rcalizada
cn valor sc ncla nao csiivcr cnccrrada, ao ncsno
icnpo, o podcr indircio solrc a naicria Iunana.
O produio dcsic podcr c o lucro do capiial c a
grandcza dcssc lucro dcpcndcra, porianio, da
cicnsao c da inicnsidadc do ccrccio dc podcr...
o lucro do capiial c una insiiiuiao poliica c
social, cuja aao c nais podcrosa quc a da
concorrcncia. Os paircs, ncssc icrrcno, aiuan
cono classc c cada un, cn pariicular, nanicn
sua posiao. A cada nodalidadc doninanic dc
ccononia corrcspondc, ncccssariancnic, una
iaa dcicrninada dc lucro do capiial."
Infclizncnic coniinuanos a nao salcr cono
os paircs concorrcnics conscgucn vcndcr
428
consianicncnic o produio do iralalIo por
quaniia supcrior aos gasios naiurais dc
falricaao! Nao c possvcl quc o ScnIor DuIring
faa iao pouco caso do scu pullico a ponio dc
qucrcr cngana-lo con a frasc. o lucro do capiial
csia acina da concorrcncia cono, cn scu icnpo,
o rci da Prussia, csiava acina da lci. A nanolra
graas qual o rci da Prussia sc Iavia
cnironizado solrc a lci c lasianic conIccida; a
nanolra, por ncio da qual o lucro do capiial
conscguc cnironizar-sc por cina da concorrcncia
c scr nais foric do quc cla, c jusiancnic o quc o
Sr. DuIring dcvia fazcr-nos conIcccr c o quc clc
sc rccusou olsiinadancnic a cplicar-nos.
Nao c lasianic dizcr-sc quc os paircs ncssc
icrrcno, agcn con a classc c quc cada un dclcs
susicnia a sua posiao. Elc nao qucrcra,
porianio, fazcr-nos crcr, sol sua palavra, quc
lasia quc una colciividadc aja cono classc para
quc cada indivduo nanicnIa sua posiao. Os
ncnlros das corporacs da Idadc Mcdia, os
nolrcs franccscs, cn 1789, agiran, cono sc
salc, rcsoluiancnic, cono classc, nas, longc dc
nanicr sua posiao, foran lcvados noric, scn
possililidadc dc rcsisiir.
Tanlcn o ccrciio prussiano, cn Jcna,
aiuando cono un conjunio longc dc garaniir as
suas posics, icvc dc alandonar o canpo c,
cnlora parcialncnic, icvc ianlcn dc capiiular.
429
Nao nos podcrcnos conicniar, igualncnic, con a
ccricza dc quc cn cada rcginc doninanic dc
ccononia o lucro do capiial c, aic ccrio ponio,
una ncccssidadc; o quc jusiancnic sc procura
csclarcccr c a razao pcla qual sc vcrifica cssc
fcnncno. Nao avananos ainda ncnIun passo
quando o ScnIor DuIring nos faz csia
conunicaao. O inpcrio do capiial surgiu
rclacionado ao donnio solrc a icrra. Una paric
dos iralalIadorcs agrcolas (scrvosi, cnigrando
para as cidadcs, iransfornaran-sc cn opcrarios
indusiriais c acalaran por convcricr-sc cn
naicrial falril. Apos a rcnda icrriiorial, o lucro do
capiial consiiiuiu-sc cono una scgunda forna
da rcnda posscssoria". Enlora faanos
alsiraao do quc csia afirnaao icn dc
Iisioricancnic incaio, cla nao dcia dc scr una
sinplcs afirnaao c conicnia-sc cn asscgurar,
por varias vczcs, o quc jusiancnic dcvc scr
cplicado c dcnonsirado. Nao podcnos, porianio,
cIcgar scnao a una unica conclusao. a dc quc o
ScnIor DuIring c incapaz dc rcspondcr sua
propria pcrgunia. Cono os concrcianics
concorrcnics conscgucn vcndcr consianicncnic
o produio do iralalIo por quaniia supcrior s
dcspcsas naiurais dc falricaao? incapaz, pois,
dc cplicar a origcn do lucro. So lIc rcsia
dccrciar, nuna palavra, quc o lucro do capiial c o
produio da violcncia", o quc, alias, sc ajusia
pcrfciiancnic ao ariigo 2 da Consiiiuiao Social
430
dc DuIring. a violcncia disirilui". nuiio
loniio dc dizcr; nas cniao, ouira pcrgunia nos
acodc". a violcncia disirilui... o quc? prcciso
quc Iaja alguna coisa a disiriluir, scn o quc, aic
a nais onipoicnic das violcncias, con a naior
loa voniadc do nundo, nada podcria disiriluir.
O lucro quc os paircs concorrcnics
cnlolsan c algo lasianic solido c palpavcl. A
violcncia podc arrclaia-lo", nas nao produzi-
lo". E o ScnIor DuIring, quc sc rccusa
olsiinadancnic a cplicar-nos cono" a violcncia
arrclaia o lucro do capiialisia, rcspondc con un
silcncio dc iunulo quando sc lIc pcrgunia.
Dondc cla o iira? A qucn nada possui, o rci
dcclara livrc dc iriluios. Ondc nao Ia nada sao
inuicis iodas as violcncias. Do nada nada vcn c
nuiio ncnos o lucro. Sc a propricdadc do capiial
nao significa praiicancnic nada c nao podc
iransfornar-sc cn valor, caso nao sc vcrifiquc, ao
ncsno icnpo, un consirangincnio ccrcido
solrc a naicria Iunana, una princira pcrgunia
nos acodc. cono a riqucza do capiial conscguiu
adquirir cssc podcr dc consirangincnio? (qucsiao
quc nao rcsolvcn dc nodo algun as poucas
afirnacs Iisioricas ciiadas linIas airasi; c logo
una scgunda. Cono sc iransfornou cssc podcr
cn cploraao do capiial, isio c, cn lucro? E una
icrccira. dc ondc sai cssc lucro?
431
Podcnos caninar a douirina cconnica dc
DuIring sol o aspccio quc quiscrnos c nao
avanarcnos scqucr un passo. Para o Sr.
DuIring iodos os fcnncnos condcnavcis, o
lucro, a rcnda icrriiorial, os salarios dc fonc, a
scrvidao dos iralalIadorcs, sc rcduzcn a una
cprcssao apcnas. a violcncia, scnprc a violcncia.
E a podcrosa colcra" do Sr. DuIring, cono nada
conscguc cplicar, volia-sc conira a violcncia.
Vinos, cn princiro lugar, quc invocar a violcncia
c una cscapaioria iorpc quc nos faz passar do
icrrcno cconnico para o icrrcno poliico c c
incapaz dc cplicar un unico faio cconnico; cn
scgundo lugar, cla nao cplica a origcn da
propria violcncia c isio nuiio prudcnicncnic,
pois, do conirario, cIcgaria a concluir
forosancnic quc iodos os privilcgios sociais c
ioda violcncia poliica icn sua fonic nas
condics cconnicas, no rcginc dc produao c
dc iroca cnconirado cn cada socicdadc.
Epcrincnicnos, no cnianio, arrancar ainda
alguns csclarccincnios solrc o lucro, cssc
profundo c incoravcl fundancniador" da
ccononia, Talvcz o consiganos nas suas
cplicacs solrc o salario, pagina 158.
O salario do iralalIo c o prco da
nanuicnao da fora dc iralalIo c,
princirancnic, aparccc cono lasc da rcnda
icrriiorial c do lucro do capiial. Para
432
conprccndcrnos clarancnic as condics quc
inpcran ncsia naicria, canincnos
Iisioricancnic a rcnda icrriiorial c o lucro do
capiial scn salario, isio c, as condics dc
iralalIo nos rcgincs dc cscravidao, ou dc
vassalagcn... O faio dc quc o cscravo, o scrvo ou
o iralalIador assalariado icnIan dc scr
alincniados, concorrc apcnas para quc sc
csialclca una disiinao quanio ao nodo dc
dcicrninar o cusio dc produao. Dc qualqucr
forna, porcn, o produio lquido oliido pcla
cploraao da fora dc iralalIo consiiiui a rcnda
do pairao... Vc-sc, pois, quc... a oposiao
csscncial cn viriudc da qual sc icn, dc un lado,
una forna qualqucr da rcnda posscssoria", c dc
ouiro, o iralalIo assalariado scn dirciio dc
possc, nao podc scr focalizada cclusivancnic
nun dcsics icrnos, nas nos dois ao ncsno
icnpo". Mas a rcnda posscssoria nao c, cono
vcrificanos pagina 188, scnao una cprcssao
quc dcsigna, ao ncsno icnpo, rcnda icrriiorial c
lucro do capiial. Lc-sc ainda pagina 174. O quc
caracicriza o lucro do capiial c a apropriaao
duna paric csscncial do produio da fora dc
iralalIo. Scn a corrclaao do iralalIo, sujciio,
dircia ou indirciancnic, a una ou ouira forna, o
lucro do capiial c inconcclvcl". E pag. 174. O
salario nunca c nais do quc o pagancnio quc
dcvc, dc un nodo gcral, asscgurar ao
iralalIador a sua nanuicnao c a possililidadc
433
dc pcrpciuar a sua cspccic". E, por fin, pagina
195. O quc c dcsiinado rcnda posscssoria csia
ncccssariancnic pcrdido para o salario c,
invcrsancnic, a paric do rcndincnio gcral (!i, quc
sc dcsiina ao iralalIo, csia faialncnic pcrdida
para a rcnda posscssoria".
O Sr. DuIring c una vcrdadcira caia dc
surprcsas. Na icoria do valor c nos capiulos quc
sc scgucn aic, c inclusivc, a icoria da
concorrcncia, ou scja da pagina 1 pagina 155,
os prcos das ncrcadorias ou valorcs sc dividian
cn. 1o., cusio naiural ou valor da produao (a
salcr, dcspcsas con naicrias-prinas,
insiruncnios dc iralalIo c salarioi; 2o.,
solrccarga ou valor dc disiriluiao, iriluio quc a
classc nonopolisia inpc dc cspada na nao.
Essa solrccarga, confornc ja vinos, cn nada
podc alicrar a disiriluiao da riqucza, porquanio
da con una das naos o quc iona con a ouira c
quc, alcn disso, pclo quc o Sr. DuIring nos
inforna da sua origcn c conicudo, nascc do nada
c, porianio, consisic ianlcn dc nada.
Nos dois capiulos scguinics, quc iraian das
cspccics dc rcnda, ou scja da pagina 158
pagina 217, nao sc cuida nais dc ial solrccarga.
En vcz disso, o valor dc iodo produio do
iralalIo, dc ioda ncrcadoria, dividc-sc, agora,
cn dois clcncnios. 1o., os gaios dc produao, nos
quais ianlcn csia coniido o salario pago; c 2o., o
434
produio lquido oliido pclo dcsgasic da fora dc
iralalIo", quc consiiiui a rcnda do pairao. Essc
produio lquido icn una fisiononia lasianic
conIccida quc ncnIuna iaiuagcn ncn ncnIuna
aric dc disfarcc podcn cscondcr. Para
conprccndcr con pcrfciia clarcza as condics
quc rcinan ncssa naicria", conparc o lciior os
irccIos do ScnIor DuIring quc acalanos dc
ciiar, con os irccIos anicriorncnic ciiados dc
Mar a rcspciio do solrc-iralalIo, do solrc-
produio c da nais-valia, c logo dcscolrira quc,
sua nancira, o ScnIor DuIring, copia
dirciancnic, aqui, O Capiial.
o solrc-iralalIo, sol una forna qualqucr,
scja a da cscravidao, da scrvidao ou do iralalIo
assalariado, quc o ScnIor DuIring rcconIccc icr
sido a fonic das rcndas dc iodas as classcs
doninanics aic o dia dc Iojc. cssc irccIo c
ionado passagcn dc O Capiial (pag. 277i por
nos ciiada ja varias vczcs. O capiialisia nao
invcniou a nais-valia" cic. O produio lquido"
quc consiiiui a rcnda do pairao", ouira coisa nao
c scnao o cccdcnic do produio do iralalIo solrc
o salario quc, apcsar dc scu disfarcc cn
pagancnio", dcvc, dc un nodo gcral, scgundo
ainda o ScnIor DuIring, asscgurar ao
iralalIador o scu susicnio c a possililidadc dc
pcrpciuar a cspccic. Cono podcria opcrar-sc a
apropriaao da paric csscncial do produio da
fora dc iralalIo" a nao scr porquc, cono cn
435
Mar, o capiialisia sulirai ao iralalIador nais
iralalIo do quc lIc c ncccssario para rcproduzir
os ncios dc cisicncia consunidos por csic
uliino, isio c, porquc o capiialisia fora o
opcrario a iralalIar nais icnpo do quc lIc c
ncccssario para sulsiiiuir o valor do salario
pago? Cono scria possvcl a nao scr por ncio do
prolongancnio da jornada dc iralalIo alcn do
icnpo ncccssario para rcproduzir os ncios dc
sulsisicncia do iralalIador? a isso quc Mar
dcnonina dc solrc-iralalIo c c isso, igualncnic,
quc sc oculia no ScnIor DuIring sol a cprcssao
dc dcsgasic da fora dc iralalIo". O produio
lquido", quc rciorna ao pairao, nada nais c do
quc o solrc-produio c a nais-valia dc Mar. A
nao scr pcla incaiidao dc sua fornulaao cn
quc a rcnda posscssoria" dc DuIring difcrc da
nais-valia narisia? Dc rcsio, o Sr. DuIring
ionou a cprcssao rcnda posscssoria"
(Dcsiizrcnii a Fodlcrius, quc ja rcunia a rcnda
icrriiorial c a rcnda do capiial ou lucro do capiial
sol a cprcssao conun dc rcnda, dc nancira quc
o ScnIor DuIring nao icvc scnao quc acrcsccniar
a palavra posscssoria"(8i. E, para quc ncnIuna
duvida sulsisia solrc o plagio, o Sr. DuIring
rcsunc a scu nodo as lcis rclaiivas s variacs
dc grandcza do prco da fora dc iralalIo c da
nais-valia, cposias por Mar no capiulo XV dc
O Capiial, dizcndo quc o quc calc rcnda
posscssoria csia pcrdido para o salario c vicc-
436
vcrsa, rcduzindo, pois, as lcis concrcias c iao
sulsianciais dc Mar a una iauiologia vazia,
porquanio nao c prcciso dizcr quc, dc una
quaniidadc dc agua dividida cn duas parics,
una nao podc crcsccr scn quc a ouira dininua.
O ScnIor DuIring cIcgou, assin, a apropriar-sc
das idcias dc Mar dc ial nancira quc faz
dcsaparcccr inicirancnic o caraicr cicnifico
rigoroso, no scniido das disciplinas caias", quc
sc cnconira, ccriancnic, na cposiao dc Mar.
Nao podcnos, porianio, dciar dc adniiir quc
a ciraordinaria algazarra fciia conira O Capiial,
na Hisioria Criica, c a pocira quc cla faz
rcdcnoinIar cn iorno da fanosa qucsiao surgida
a proposiio da nais-valia, c quc icria sido nclIor
o ScnIor DuIring nao lcvaniar, una vcz quc clc
proprio nao a podc rcsolvcr; nao podcnos dciar
dc adniiir dizanos quc iudo isso nao passa
dc un csiraiagcna dc gucrra, dc una Ialil
nanolra para cscondcr o plagio grossciro dc
Mar conciido pclo ScnIor DuIring no Curso dc
Econonia. O ScnIor DuIring iinIa, con cfciio,
iodas as razcs do nundo para prcvcnir os scus
lciiorcs conira o csiudo dcssa larafunda quc sc
cIana O Capiial, do ScnIor Mar", conira os
produios lasiardos da faniasia Iisiorica c logica,
as idcias confusas, as nanias Icgclianas cic.". A
Vcnus da qual cssc ficl ncnior procura dcsviar a
juvcniudc alcna, clc a iinIa ido luscar nas
icrras dc Mar c a iinIa posio, cn surdina, cn
437
lugar scguro, para scu proprio prazcr.
Cunprincnicno-lo por cssc produio lquido
oliido, uiilizando a fora dc iralalIo dc Mar, c
pcla luz pariicular quc a sua ancaao da nais-
valia narisia, sol o nonc dc rcnda posscssoria,
lana solrc os noiivos da sua falsa c olsiinada
afirnaao, alias rcpciida cn duas cdics, dc quc
Mar cnicndia por nais-valia soncnic o lucro ou
o ganIo do capiial.
E assin sonos lcvados a clalorar o quadro
dos rcsuliados a quc cIcga o ScnIor DuIring, da
nancira scguinic, con os icrnos do proprio
ScnIor DuIring, scgundo o ponio dc visia do
ScnIor DuIring. o salario rcprcscnia apcnas a
rcnuncraao do icnpo dc iralalIo duranic o
qual o opcrario iralalIa rcalncnic para iornar
possvcl a sua propria cisicncia. Dasia, para
isso, un pcqucno nuncro dc Ioras; iodo o rcsio
da jornada dc iralalIo, quasc scnprc nuiio
prolongada, fornccc un cccdcnic cn quc csia
coniida o quc o nosso auior cIana rcnda
posscssoria... " Alsiraao fciia do icnpo dc
iralalIo ja coniido, nuna fasc qualqucr da
produao, nos insiruncnios dc iralalIo c nas
naicrias prinas rclaiivas, csic cccdcnic da
jornada dc iralalIo c, por conscguinic, un puro
ganIo do capiialisia arrancado cploraao. O
odio vcncnoso con quc o ScnIor DuIring culiiva
csia idcia a rcspciio do fcnncno da cploraao c
lasianic conprccnsvcl"... Mas o quc nao sc
438
conprccndc niiidancnic sao os ncios pclos quais
clc prcicndc alcanar a sua colcra podcrosa".
439

Captulo IX
LEIS NATURAIS DA ECONOMIA.
A RENDA TERRITORIAL

Apcsar dc nossa loa voniadc, aic aqui nao
Iavanos logrado dcscolrir cono o ScnIor
DuIring conscguc aprcscniar-sc, no donnio da
ccononia poliica, galando-sc dc un sisicna
novo quc nao so c suficicnic para a cpoca cn quc
vivcnos, cono ianlcn c dccisivo para csia
cpoca.
Mas o quc nao logranos vcr, a proposiio da
icoria da violcncia, ncn a proposiio do valor c do
capiial, ialvcz sc iornc claro cono o dia, aos
nossos olIos, quando considcranos as lcis
naiurais da ccononia", cposias pclo ScnIor
DuIring. Con cfciio, diz clc con sua
originalidadc c sua prccisao Ialiiuais, o ciio da
vcrdadcira cicncia consisic cn ulirapassar as
sinplcs dcscrics c classificacs da naicria,
por assin dizcr inovcl, para cIcgar s idcias
vivas quc cplican a gcncsc das coisas, O
conIccincnio das lcis c, por cssa razao, o nais
pcrfciio dc iodos os conIccincnios, porquc nos
nosira cono un fcnncno dcicrnina ouiro".
440
Para concar, a princira das lcis naiurais dc
ioda a ccononia foi cspccialncnic dcscolcria
pclo ScnIor DuIring. "Coisa noiavcl. Adan SniiI
nao so nao salicniou o faior nais inporianic dc
ioda a cvoluao cconnica, cono sc csqucccu
ioialncnic dc fornula-la cn pariicular c, dcssa
nancira, scn o qucrcr, rclaiou a un papcl
sccundario a fora quc inprinira o scu cunIo
cvoluao da nodcrna Europa. Essa lci
fundancnial, quc c prcciso fornular con a
naina prccisao, c a do aparccincnio do
cquipancnio iccnico, cspccic dc arnadura, dc
quc sc rcvcsic a fora cconnica naiural do
Ioncn". Esias lcis fundancniais", dcscolcrias
pclo ScnIor DuIring, csiao assin fornuladas.
Lci no. 1. A produiividadc dos ncios
cconnicos, das riquczas naiurais c da fora do
Ioncn, c inicnsificada pclas invcncs" c
dcscolrincnios".
Espanioso! O ScnIor DuIring iraia-nos,
nais ou ncnos cono, cn Molicrc, aquclc pandcgo
iraia o fidalgo, ao dizcr-lIc quc clc fcz prosa ioda
a vida scn o salcr. Ouc as invcncs c os
dcscolrincnios auncnicn cn alguns casos a
fora, produiiva do iralalIo (cn alguns casos,
nas dc nodo algun nun grandc nuncro, cono o
provan os arquivos pocircnios das ncgociacs
das paicnics dc invcnao do nundo iniciroi, Ia
nuiio icnpo quc o salanos. Mas, quc cssa
441
vclIa lanalidadc scja a lci fundancnial dc ioda a
ccononia, cis una rcvclaao quc ficanos dcvcndo
ao ScnIor DuIring. Sc a viioria da vcrdadcira
cicncia", cn ccononia poliica cono cn filosofia,
consisic soncnic cn dar ao princiro lugar-
conun quc nos ocorrc un nonc rciunlanic, c
proclana-lo cono una lci naiural, ou scja, cono
una lci fundancnial, cniao, rcalncnic, fundar a
cicncia solrc una lasc aprofundada",
rcvolucionar a cicncia, iorna-sc possvcl a iodo
nundo, inclusivc rcdaao da Vollszciiung, dc
Dcrlin. Scrianos, cniao, consirangidos a aplicar
con iodo o rigor", ao proprio ScnIor DuIring, o
julgancnio quc clc fcz dc Plaiao. Mas sc isso c
cicncia cconnica, o nosso auior pariilIa-a con
algucn quc janais soulc cprinir una idcia", ou
sinplcsncnic dizcr una palavra, solrc a propria
cvidcncia dos faios", Ouando dizcnos, por
ccnplo, quc os aninais concn, con isso
cnuncianos iranquilancnic, con ioda a
inoccncia, una grandc coisa. Para
rcvolucionarnos ioda a zoologia, nao icranos
scnao quc dizcr. a lci fundancnial dc ioda vida
aninal c concr.
Lci no. 2. Divisao do iralalIo. A scparaao
dos ranos profissionais c a cspccializaao das
aiividadcs auncnian a produiividadc do
iralalIo". No quc conicn dc caio, cssa icsc c
un lugar-conun dcsdc Adan SniiI. Aic quc
442
ponio c caia, vcr-sc-a na icrccira paric dcsia
olra".
Lci no. 3. Disiancia c iransporic sao as
causas principais quc cniravan ou favorcccn a
coopcraao das foras produiivas".
Lci no. 4. O Esiado indusirial icn una
capacidadc dc produao inconparavclncnic
naior quc o Esiado agrcola".
Lci no. 5. En ccononia poliica, nada
aconiccc scn quc corrcsponda a un inicrcssc
naicrial."
Tais sao as lcis naiurais" solrc as quais o
ScnIor DuIring funda a sua ccononia. Elc
coniinua ficl ao nciodo quc ja cpuscnos a
proposiio dc sua filosofia. Alguns iruisnos da
nais dcsoladora lanalidadc consiiiucn as
proposics fundancniais c ianlcn as lcis
naiurais da sua ccononia.
Sol o prcicio dc dcscnvolvcr o conicudo
dcssas lcis, alsoluiancnic scn conicudo, a
ocasiao c aprovciiada para una longa digrcssao
cconnica solrc difcrcnics icnas, cujos noncs"
sc cnconiran ncssas prcicnsas lcis. solrc as
invcncs, a divisao do iralalIo, os ncios dc
iransporics, a populaao, os inicrcsscs, a
concorrcncia cic., digrcssao cuja vulgaridadc nao
icn para salicnia-la scnao un grandiloqucnic
443
csiilo oracular c, aqui c ali, una dciurpaao
proposiial ou argucia prcicnsiosa solrc iodas as
cspccics dc suiilczas casusiicas. Apos o quc,
finalncnic, cIcganos rcnda icrriiorial, ao lucro
do capiial c ao salario c, cono nao iraianos
prcccdcnicncnic scnao dcsias duas uliinas
fornas dc apropriaao, icrninarcnos por un
csiudo rapido das idcias do ScnIor DuIring
solrc a rcnda icrriiorial.
Passanos por alio iodos os ponios cn quc o
Sr. DuIring sc liniia a rcpciir Carcy, scu
prcdcccssor; nao iraiarcnos aqui dc rcfuiar a
Carcy, ncn dc dcfcndc-lo conira suas
icrgivcrsacs c faiuidadcs acrcsccniadas
conccpao ricardiana da rcnda do solo.
Inicrcssa-nos apcnas o caso do Sr. DuIring.
E clc dcfinc a rcnda do solo cono a rcnda quc o
propriciario rccclc do solo, cn sua condiao dc
propriciario".
A idcia cconnica dc rcnda icrriiorial, quc o
Sr. DuIring dcvc cplicar, c singclancnic
iraduzida cn linguagcn jurdica, dc nancira quc
nao avananos un palno. Nosso consiruior dc
aliccrccs profundos c, porianio, olrigado a
cnircgar-sc, por lcn ou por nal, a cccssos dc
cplicacs. Conpara o arrcndancnio da icrra ao
cnprcsiino dc un capiial, nas logo dcscolrc quc
cssa conparaao soa cono iodas as ouiras.
444
Porquc, diz clc, sc quiscsscnos prosscguir na
analogia, scria nisicr quc o lucro, quc fica para o
arrcndaiario, apos icr pago a rcnda icrriiorial,
corrcspondcssc ao rcsianic do lucro do capiial
quc ioca ao cnprciiciro quc cplora o capiial,
dcduao fciia dos juros.
Mas nao csianos acosiunados a considcrar
os ganIos do fazcndciro cono a rcnda principal c
a rcnda icrriiorial cono un rcsio... A prova dc
quc sc faz a cssc rcspciio una idcia difcrcnic c o
faio" dc quc, na icoria da rcnda icrriiorial, nao
sc disiinguc cspccialncnic o caso cn quc un
Ioncn cplora, clc proprio, a sua icrra c nao sc
da nuiia inporiancia difcrcna quaniiiaiiva
quc cisic cnirc una rcnda pcrcclida sol a forna
dc arrcndancnio c una rcnda produzida por
aquclc ncsno quc a aufcrc. Pclo ncnos, nao sc
c induzido" a concclcr a rcnda dc un
propriciario quc cplora o scu pcdao dc icrra
cono dividida cn dois clcncnios, rcprcscniando
un, por assin dizcr, os dirciios dos lcns rurais c
o ouiro o lucro suplcncniar do cnprciiciro.
Alsiraao fciia do capiial proprio quc o colono
cnprcga, o scu lucro parccc, no naior nuncro dc
casos, scr conpuiado cono una cspccic dc
salario. Enircianio, scria arriscado dciar dc
dizcr alguna coisa solrc isso, una vcz quc cssa
qucsiao janais foi cncarada con ial prccisao.
Ondc cisian cploracs considcravcis, vcr-sc-a
facilncnic quc nao sc podcria considcrar o ganIo
445
cspccifico do arrcndaiario cono una cspccic dc
salario dc scu iralalIo. cssc lucro, con cfciio,
surgc cn oposiao fora dc iralalIo agrcola,
cuja cploraao iorna, por si ncsna, possvcl
cssa cspccic dc rcnda. cvidcnicncnic una
fraao dc rcnda" quc fica nas naos do
arrcndaiario c iorna ncnor a rcnda inicgral" quc
o propriciario rccclcria caso cplorassc por conia
propria a icrra.
A icoria da rcnda icrriiorial c una paric da
ccononia poliica cspccificancnic inglcsa c dcvia
sc-lo, pois c soncnic na Inglaicrra quc cisic un
nodo dc produao cn quc a rcnda sc scpara
cfciivancnic do lucro c dos juros. Na Inglaicrra,
cono sc salc, doninan o laiifundio c a grandc
agriculiura. Os propriciarios icrriioriais
arrcndan suas icrras, sol a forna, quasc
scnprc, dc grandcs donnios, a arrcndaiarios
providos dc capiial suficicnic para cplora-las.
Esics arrcndaiarios nao iralalIan cono os
canponcscs alcnacs, nao passando dc auicniicos
cnprciiciros capiialisias, pois cnprcgan o
iralalIo dc assalariados. Tcnos a, porianio, ircs
classcs da socicdadc lurgucsa c a rcnda propria
a cada una dclas; o laiifundiario, quc pcrcclc a
rcnda icrriiorial; o capiialisia, quc cnlolsa o
lucro; o iralalIador, quc rccclc o salario. Nunca
un ccononisia inglcs sc lcnlrou dc fazcr do
ganIo do arrcndaiario, cono parccc" ao ScnIor
DuIring, una cspccic dc salario. Essc
446
ccononisia nao acIaria arriscado" afirnar quc o
lucro do arrcndaiario c, dc nodo inconicsiavcl,
cvidcnic c iangvcl, o lucro do capiial.
vcrdadcirancnic ridculo, con cfciio, dizcr quc
nunca sc lcvaniou con iania prccisao a qucsiao
dc salcr o quc c, na vcrdadc, o lucro do
arrcndaiario. Na Inglaicrra, nao sc icn ncsno
ncccssidadc dc fazcr scnclIanic pcrgunia, cuja
rcsposia csia dada Ia nuiio icnpo pclos faios c
ncnIuna duvida Iouvc, aic Iojc, ncssc scniido,
dcsdc Adan SniiI.
O caso cn quc o propriciario cplora, clc
ncsno, as suas icrras, scgundo considcra o Sr.
DuIring, ou nclIor, cono diranos nos, a
cploraao por paric dos adninisiradorcs por
conia do propriciario icrriiorial, cono aconiccc,
s vczcs, na AlcnanIa, cn nada alicra a qucsiao.
Ouando o laiifundiario fornccc o capiial c faz
cplorar a icrra por sua propria conia, clc
cnlolsa, alcn da rcnda icrriiorial, o lucro do
capiial, cono c incviiavcl no aiual rcginc dc
produao. E quando o ScnIor DuIring prcicndc
quc nao sc julgou ncccssario, aic agora,
considcrar dividida cn scus clcncnios a rcnda
(scria nisicr dizcr. o rcndincnioi dc un
propriciario quc cplora as proprias icrras, c
dccididancnic una invcrdadc, quc, ainda una
vcz, so lIc prova a ignorancia. Toncnos un
ccnplo.
447
O rcndincnio, quc sc iira do iralalIo,
cIana-sc salario; o quc un Ioncn iira do
cnprcgo dc capiial cIana-sc lucro...; o
rcndincnio quc provcn cclusivancnic do solo
sc cIana rcnda c pcricncc ao propriciario
icrriiorial. Ouando cssas divcrsas cspccics dc
rcndincnio iocan a pcssoas difcrcnics, c facil
disiingui-las; nas, quando calcn a una so c
ncsna pcssoa, clas quasc scnprc sc confundcn,
pclo ncnos na linguagcn corrcnic. Un
laiifundiario quc ianlcn cplora" paric dc suas
proprias icrras dcvcria rccclcr, una vcz pagos os
gasios dc cploraao, a rcnda do propriciario
icrriiorial c o lucro do arrcndaiario, Enircianio,
clc cIanara dc loa voniadc, pclo ncnos na
linguagcn corrcnic, iodo o scu ganIo, dc lucro,
confundindo assin rcnda con lucro. A naioria
dos lavradorcs da Ancrica do Noric c das ndias
Ocidcniais csia ncssc caso. a naior paric culiiva
suas propricdadcs c rarancnic ouvinos falar da
rcnda dc una lavoura, c, sin, do lucro quc cla
da... Un Ioriclao, quc culiiva con suas naos sua
propria Ioria, c propriciario icrriiorial,
arrcndaiario c opcrario assalariado ao ncsno
icnpo. o produio dcvcria, porianio, pagar-lIc a
rcnda do princiro, o lucro do scgundo c o salario
do icrcciro; cnircianio, iudo passa
ordinariancnic cono scndo produio dc scu
iralalIo. dcssc nodo, a rcnda c o lucro sc
confundcn con o salario".
448
Essc irccIo cnconira-sc no capiulo VI do
princiro livro dc Adan SniiI. O caso cn quc un
propriciario cplora, clc proprio, os scus lcns, ja
foi, porianio, csiudado Ia ccn anos, c as duvidas
c inccriczas quc ianio anarguraran ao ScnIor
DuIring provcn cclusivancnic dc sua propria
ignorancia.
Por fin, clc procura livrar-sc do cnlarao
con un golpc audacioso. o ganIo do fazcndciro
funda-sc solrc a cploraao da fora dc iralalIo
agrcola". c, pois, cvidcnicncnic, una fraao dc
rcnda" da qual c dininuda a rcnda inicgral" quc
dcvcria propriancnic ir icr ao lolso do
propriciario icrriiorial. Isso nos cnsina duas
coisas. A princira c quc o arrcndaiario dininui"
a rcnda do laiifundiario, isio c, quc, no ScnIor
DuIring, nao c cono sc Iavia aic agora figurado,
o arrcndaiario quc paga" ao propriciario
icrriiorial, nas o propriciario icrriiorial" quc
paga ao arrcndaiario una rcnda" c cis a un
ponio dc visia cnincnicncnic original" En
scgundo lugar, ficanos salcndo, finalncnic, o
quc o ScnIor DuIring cnicndc cono rcnda do
solo. c iodo o solrc-produio oliido, na
agriculiura, pcla cploraao do iralalIo do
canponcs. Mas, cono cn ioda a ccononia
poliica aic os nossos dias alguns dcfcnsorcs
da ccononia vulgar podcn scr posios paric
cssc solrc-produio sc dividc cn rcnda icrriiorial
c lucro do capiial , c nisicr consiaiar quc o
449
ScnIor DuIring nao acciia igualncnic a
conccpao ordinaria" da rcnda icrriiorial. Assin,
scgundo o ScnIor DuIring, a unica difcrcna
cnirc a rcnda icrriiorial c o lucro do capiial c quc
a princira sc olicn na agriculiura c a scgunda
na indusiria c no concrcio. Elc cIcga a cssc
ponio dc visia confuso c dcsiiiudo dc qualqucr
fundancnio criico airavcs dc una scqucncia
ncccssaria. Vino-lo pariir dcssa conccpao
vcrdadcirancnic Iisiorica" dc quc a doninaao
do solo so sc Iavia podido csialclcccr apos scr
conscguida a doninaao solrc os Ioncns. Dcssc
nodo, quc o solo c culiivado por ncio dc una
forna qualqucr dc iralalIo scrvil, da rcsulia un
cccdcnic para o propriciario icrriiorial c cssc
cccdcnic c prccisancnic a rcnda, cono, na
indusiria, o cccdcnic do produio do iralalIo
solrc o salario c o rcndincnio do capiial. Dcssa
nancira, c cvidcnic quc. cn qualqucr icnpo c cn
ioda paric, a rcnda icrriiorial cisic cn proporao
considcravcl quando a culiura do solo sc faz por
ncio dc una das fornas dc sujciao do
iralalIo..." Mas, para dcscnvolvcr csic concciio
dc rcnda, aprcscniando-a cono a ioialidadc do
solrc-produio oliido na agriculiura, o ScnIor
DuIring cIoca-sc, dc un lado, con o lucro do
arrcndaiario inglcs" c, dc ouiro, quc cnconiranos
cn ioda a ccononia classica, do solrc-produio
cn duas parics, a rcnda do solo c o lucro do
450
arrcndaiario, isio c, a fornulaao prccisa c pura
da rcnda.
Ouc faz, porcn, o ScnIor DuIring? Fingc
dcsconIcccr conplciancnic a divisao do solrc-
produio agrcola cn lucro do arrcndaiario c rcnda
icrriiorial; isio c, fingc ignorar cn alsoluio ioda a
icoria da rcnda csialclccida pcla ccononia
classica, prcicndcndo fazcr crcr aos scus lciiorcs
quc ncnIun ccononisia, aic Iojc csialclcccu
con iania prccisao", a qucsiao dc salcr o quc c,
dc faio, o lucro do arrcndaiario. Faz cono sc sc
iraiassc dc un assunio inicirancnic novo, quc
janais iivcssc sido iraiado c do qual nada sc
conIccia scnao as aparcncias c as dificuldadcs.
Fogc dcssa alorrccida Inglaicrra, ondc,
alsoluiancnic scn inicrvcnao dc qualqucr
cscola icorica, o solrc-produio agrcola c iao
inpicdosancnic dividido cn scus clcncnios.
rcnda icrriiorial c lucro do capiial; fogc para as
rcgics dc scus anorcs, ondc rcina o LandrccIi
prussiano c a cploraao pclo propriciario csia
cn plcna florcsccncia pairiarcal, ondc o dono dc
una glcla cnicndc cono rcnda os rcndincnios
quc dcla aufcrc", ondc a opiniao dos scnIorcs
fidalgos solrc a rcnda prcicndc ainda inpor-sc
cicncia, ondc o ScnIor DuIring podc ainda
cspcrar insinuar-sc con suas idcias confusas
solrc a rcnda c o lucro, c aic ncsno conscguir
fazcr passar dc coniralando a sua nova invcnao.
451
a rcnda icrriiorial paga nao pclo arrcndaiario ao
propriciario icrriiorial, nas por csic quclc.
452

Captulo X
SOBRE A "HISTRIA CRTICA"

Lanccnos ainda una visia dc olIos
Hisioria criica da ccononia poliica, a do ScnIor
DuIring, quc, cono clc o dissc, nao icn, dc nodo
algun, prcccdcnics". Talvcz, por fin,
cnconircnos aqui aquclc caraicr cicnifico
rigoroso quc ianio nos proncicu.
O ScnIor DuIring fcz grandc larulIo con a
sua dcscolcria dc quc a cicncia cconnica" c
una criaao ciraordinariancnic nodcrna" (pg.
12i.
Con cfciio, Mar diz cn O Capiial. A
ccononia poliica... cono cicncia auinona, so
aparccc no pcrodo da nanufaiura" c, cn scu
livro Coniriluiao Criica da Econonia Poliica,
pagina 29, diz quc a ccononia poliica
classica... conca na Inglaicrra con Pciiy, cn
Frana con Doisguillclcri c cnccrra-sc na
Inglaicrra con Ficardo c na Frana con
Sisnondi". O ScnIor DuIring scguc cssa narcIa,
quc lIc cra prcscriia. soncnic, a ccononia
supcrior" conca prccisancnic para clc con os
lasiinavcis alorios quc a cicncia lurgucsa dcu
luz apos a icrninaao dc scu pcrodo classico,
453
En conpcnsaao, clc iriunfa con ioda a
lcgiiinidadc, no final dc sua Iniroduao. Mas, sc
ja cssa cnprcsa carccia dc prcdcccssorcs, cn
suas pariicularidadcs cicriorncnic aprcciavcis c
no quc icn dc nodcrno a nciadc do scu
conicudo, pcricncc-nc ainda nais por scus
ponios dc visia criicos inicrnos c por sua
icndcncia gcral" (pagina 9i.
Fcalncnic, clc podcria, dos dois lados, ianio
o cicrior cono o inicrior, anunciar a sua
cnprcsa" (cssa cprcssao indusirial nao foi nal
cscolIidai sol csic iiulo. O nico c a sua
propricdadc.(9i,
Cono a ccononia poliica, ial qual sc
nanifcsiou na Iisioria, nao c, dc faio, scnao o
csiudo cicnifico do quc c a ccononia do pcrodo
dc produao capiialisia, nao sc podcn cnconirar
proposics c icorcnas quc con cla sc rclacioncn
(por ccnplo, cnirc os cscriiorcs da socicdadc
grcga aniigai scnao na ncdida cn quc ccrios
fcnncnos, iais cono a produao ncrcaniil, o
concrcio, a nocda, o capiial quc rcndc juros cic.,
sao conuns s duas socicdadcs. Todas as vczcs
quc os grcgos incursionan ocasionalncnic ncssc
donnio, dcnonsiran o ncsno gcnio c a ncsna
originalidadc quc nos ouiros. Scus ponios dc
visia sao, pois, Iisioricancnic, os ponios dc
pariida icoricos da cicncia nodcrna. Vcjanos
454
agora cono o ScnIor DuIring cscrcvc cssa
Iisioria.
Dc acordo con isso, nao icranos,
propriancnic falando (!i, nada dc posiiivo a dizcr
solrc una icoria cicnifica da ccononia na
Aniiguidadc. A Idadc Mcdia, conplciancnic
csiranIa cicncia, ncnos naicria ainda fornccc
a cssc rcspciio. Mas, cono a nancira dc cscrcvcr
quc arvora vaidosancnic a aparcncia da
crudiao... dcsfigurou o puro caraicr da cicncia
nodcrna, c-nos ncccssario, ao ncnos para
lcnlrana, forncccr alguns ccnplos dc una
criica quc, con cfciio, sc alsicn da aparcncia
da crudiao".
Dissc Arisioiclcs (Poliica, 1, 3, II, pg. 1.257i
quc iodo lcn podc scrvir a dois usos un c
proprio coisa cono ial, o ouiro nao; assin, una
sandalia podc scrvir para calar, ou scr irocada;
un c ouiro sao nodos dc uso da sandalia, pois
aquclc quc iroca a sandalia pclo quc lIc falia,
dinIciro ou alincnios, uiiliza a sandalia cono
sandalia, nas nao na sua nancira naiural dc
uso, porquanio a sandalia nao c fciia para scr
irocada". Essa proposiao, scgundo o ScnIor
DuIring, nao soncnic c cprcssa dc nancira
vcrdadcirancnic irivial c cscolasiica, nas ainda
aquclcs quc ncla cnconiran una disiinao cnirc
o valor do uso c o valor dc iroca" sc dao, alcn do
nais, ao ridculo" dc csqucccr quc, na cpoca
455
nais rcccnic" c no sisicna nais avanado", quc
c, naiuralncnic, o do proprio ScnIor DuIring,
nao Ia nais ncccssidadc dc valor dc uso c dc
valor dc iroca.
Prcicndcu-sc ianlcn cnconirar nos cscriios
dc Plaiao solrc a Fcpullica... o capiulo nodcrno
da divisao do iralalIo cconnico". Traia-sc, scn
duvida, dc una alusao ao irccIo dc O Capiial cn
quc sc nosira, pclo conirario, quc os ponios dc
visia da Aniiguidadc classica solrc a divisao do
iralalIo csiao cn oposiao rigorosa" aos ponios
dc visia nodcrnos. Dcsdcn c nada nais, c iudo o
quc Plaiao conscguc do ScnIor DuIring pcla sua
cposiao gcnial para scu icnpo da divisao
do iralalIo cono lasc naiural da cidadc
(sinnino dc Esiado para os grcgosi, c isso
porquc clc nao ncnciona (nas o grcgo Xcnofonic
o faz, ScnIor DuIring!i o liniic quc inpc ioda
cicnsao do ncrcado divisao ulicrior dos ranos
profissionais c a scparaao iccnica das opcracs
cspcciais... A noao dcssc liniic c a princira
vcrificaao pcla qual una idcia quc, anics, sc
podia dificilncnic classificar dc cicnifica, sc
iorna una vcrdadc dc inporiancia cconnica".
O profcssor" FoscIcr, iao conirariado pclo
ScnIor DuIring, iraou cfciivancnic cssc unico
liniic" quc iorna cicnifica" a idcia da divisao do
iralalIo c, cn conscqucncia, airiluiu a Adan
SniiI a dcscolcria da divisao do iralalIo. Nuna
456
socicdadc cn quc a produao dc ncrcadorias c o
nodo doninanic dc produao, o ncrcado para,
una vcz, falarnos ianlcn nancira do ScnIor
DuIring c cfciivancnic un liniic" lasianic
conIccido pclos Ioncns dc ncgocios". Mas c
nisicr ouira coisa alcn do salcr c do insiinio da
roiina" para conprccndcr quc nao foi o ncrcado
quc criou a divisao capiialisia do iralalIo, nas
quc, invcrsancnic, foi o dcsdolrancnio dc
unidadcs sociais anicriorcs, c a divisao do
iralalIo dclc rcsulianic, quc criaran o ncrcado.
(Vcr O Capiial, livro I, capiulo XXIV, 5.
Esialclccincnio do ncrcado inicrior para o
capiial indusirial"i. O papcl da nocda foi, cn
iodos os icnpos, a princira inciiaao s idcias
cconnicas (!i. Mas quc salia un Arisioiclcs
dcssc papcl? Evidcnicncnic nada quc
ulirapassassc a noao dc quc a iroca, por ncio da
nocda, succdcu iroca priniiiva cn cspccic".
Mas, quando un" Arisioiclcs sc pcrniic
dcscolrir as duas fornas dc circulaao"
difcrcnics da nocda, una cn quc cla aparccc
cono sinplcs insiruncnio dc circulaao, ouira
cn quc agc cono capiial nonciario, nao faz con
isso, scgundo o ScnIor DuIring, scnao cprinir
una aniipaiia noral".. Ouando un" Arisioiclcs
lcva a sua audacia ao ponio dc qucrcr analisar a
nocda no scu papcl dc ncdida do valor", quando
coloca cfciivancnic cn scus icrnos caios cssc
prollcna iao dccisivo para a icoria da nocda,
457
un" DuIring prcfcrc nada dizcr, por noiivos
dclc conIccidos, solrc cssa inpcriincnic audacia.
Fcsuliado final. no quadro, quc o ScnIor
DuIring iraa, a aniiguidadc grcga nao icn
cfciivancnic scnao idcias inicirancnic vulgarcs"
(pag. 25i sc c quc una ial parvocc" (pagina 29i
icn qualqucr coisa dc conun con idcias
vulgarcs ou nao.
Farcnos nclIor lcndo o capiulo do ScnIor
DuIring. solrc o ncrcaniilisno, no original",
isio c, cn F. Lisi, Sisicna Nacional, capiulo
XXIX. O sisicna indusirial, falsancnic cIanado
dc sisicna ncrcaniil. Con cssc cuidado, o Sr.
DuIring salc, ainda aqui, cviiar ioda aparcncia
dc crudiao", podc-sc vcr pclo scguinic.
Lisi diz, capiulo XXVIII (Os Econonisias
Iialianosi. A Iialia prcccdcu iodas as nacs
nodcrnas, na icoria cono na praiica da ccononia
poliica", c ciia cn scguida cono princira olra
cscriia na Iialia, cspccialncnic solrc ccononia
poliica, o livro dc Aninio Scrra, napoliiano,
solrc os ncios dc proporcionar aos rcinos ouro c
praia cn alundancia (16l3i. O ScnIor DuIring
acciia isso scn Icsiiaao c podc, cn
conscqucncia, considcrar o Drcvc Traiiaio dc
Scrra cono una cspccic dc cpgrafc cnirada da
prc-Iisioria nodcrna, da ccononia". A cssa
gcniilcza liicraria" liniia-sc, dc faio, o scu
458
csiudo do Drcvc Traiiaio, nas, infclizncnic, as
coisas sc passaran na rcalidadc dc ouiro nodo,
pois, cn 1869, quairo anos por conscguinic anics
do Drcvc Traiiaio, aparcccu A Dicoursc of Tradc,
cic., dc Tonas Mann. Essa olra icvc, dcsdc a sua
princira cdiao, a significaao pariicular dc scr
dirigida conira o aniigo sisicna nonciario",
cniao ainda dcfcndido cono praiica do Esiado, na
Inglaicrra, c rcprcscnia. porianio, a
cnancipaao" conscicnicncnic praiicada pclo
sisicna ncrcaniil, dc sisicna quc lIc iinIa dado
origcn. Sol sua princira forna, a olra icvc ja
varias cdics c ccrccu influcncia dircia na
Lcgislaao. Na cdiao dc 1664, conplciancnic
rcfundida pclo auior c aparccida apos a sua
noric sol o iiulo dc England's Trcasurc cic...
coniinuou scndo, por nais ccn anos ainda, o
cvangclIo ncrcaniilisia. Sc. pois, o ncrcaniilisno
possui un livro quc fcz cpoca, una cspccic dc
cpgrafc cnirada", c lcn cssc, quc ianlcn nao
cisic dc nancira alguna para o ScnIor DuIring
c por sua Hisioria, quc olscrva con o naior
cuidado as gradacs Iicrarquicas da Iisioria".
Do fundador da ccononia poliica nodcrna,
Pciiy, o ScnIor DuIring nos diz quc iinIa una
quaniidadc lcn grandc" dc pcnsancnios
supcrficiais, quc nao iinIa o scnso das
disiincs inicriorcs c suiis cnirc os concciios"...
cra un cspriio vcrsaiil, quc conIccia nuiias
coisas, nas passava dc una a ouira
459
supcrficialncnic, scn sc aprofundar nuna idcia
qualqucr" ...; scu nciodo cconnico c ainda
nuiio grossciro" c cIcga a ingcnuidadcs cujo
disparaic pdc, ncsno, na ocasiao, divcriir un
pcnsador scrio". Ouc ciraordinaria
condcsccndcncia, csia do pcnsador scrio",
ScnIor DuIring, conscniindo cn lcvar cn conia
un Pciiy"! E dc quc nancira o lcva cn conia!
As icscs dc Pciiy solrc o iralalIo c o icnpo
dc iralalIo considcrado cono ncdida do valor",
quc sao rudincnios inpcrfciios" dcssa icoria,
ianlcn nao sao ncncionados nais no dccorrcr
da olra. No scu Trcaiisc on Tacs and
Coniriluiions (1a. cd. cn 1662i, Pciiy faz una
analisc pcrfciiancnic clara c caia solrc a
grandcza do valor das ncrcadorias. Esclarcccndo
princirancnic, luz da igualdadc dc valor cnirc
os nciais prcciosos c os ccrcais quc cusian un
iralalIo igual, clc foi o princiro a dizcr a uliina
palavra da icoria" solrc o valor dos nciais
prcciosos, cpondo con a ncsna prccisao o
princpio gcral dc quc os valorcs das ncrcadorias
sao ncdidos por un iralalIo igual" (cqual
lalori.
Elc aplica sua dcscolcria soluao dc
divcrsos prollcnas, alguns lcn conplcos, c cn
alguns irccIos, cn divcrsas ocasics c cn
divcrsas olras, scn quc scja ncsno rcpciida a
proposiao principal, iira dcla conscqucncias
460
inporianics. Mas, dcsdc o scu princiro iralalIo.
Afirno quc isio (a iaaao lasc da igualdadc
dc iralalIoi c a lasc da cquivalcncia da
conparaao. dos valorcs; cnircianio, na
consiruao c na aplicaao praiica dcsic princpio
cisic, cu o confcsso, nuiia divcrsidadc c
conplicaao". Pciiy confcssa, pois, a inporiancia
dc sua dcscolcria c, igualncnic, a dificuldadc cn
aplica-la concrciancnic. Elc icnia ianlcn, para
ccrios fins pariicularcs, un ouiro caninIo.
Traia-sc dc acIar una rclaao dc cquivalcncia
naiural (a naiural Pari cnirc o solo c o iralalIo,
dc nodo quc sc possa cprinir indifcrcnicncnic
cn qualqucr dos dois ou, nclIor ainda, cn
anlos". O proprio crro c gcnial. O ScnIor
DuIring faz, a proposiio da icoria do valor dc
Pciiy, csia olscrvaao pcnciranic. Sc clc proprio
iivcssc iido nais firncza dc pcnsancnio, nao sc
lIc podcria acIar, nouiras passagcns,
rudincnios dc una conccpao oposia cono ja sc
dissc nais acina". A vcrdadc, porcn, c quc a clas
nao sc aludiu scnao para dizcr quc iais
rudincnios" cran inpcrfciios". lcn
caracicrsiico do ScnIor DuIring csic Ialiio dc
fazcr alusao, ligcirancnic, solrc qualqucr coisa
nuna frasc vazia, para, logo, fazcr crcr ao lciior
quc, nais acina" ja sc lIc fcz conIcccr o
csscncial. Na rcalidadc, porcn, o auior nada nais
fcz do quc passar pclo assunio cono por cina dc
lrasas.
461
En Adan SniiI, cnconiran-sc nao soncnic
rudincnios" dc conccpcs oposias" solrc a
noao do valor; c nao soncnic duas, nas ircs c,
aic ncsno, quairo conccpcs foricncnic
coniradiiorias do valor, prosscgucn naiuralncnic
scu caninIo, ao lado c nisiuradas unas s
ouiras. Mas o quc c naiural para o fundador da
Econonia Poliica, quc ncccssariancnic iaicia,
cpcrincnia, luia con un caos dc idcias cn vias
dc fornaao, podc parcccr csiranIo nun cscriior
quc faz una snicsc criica dc nais dc un scculo
c ncio dc pcsquisas, quando os proprios
rcsuliados cn paric ja passaran dos livros para a
conscicncia conun. E. para rcsunirnos, vinos o
proprio ScnIor DuIring dar-nos a cscolIcr cnirc
cinco cspccics difcrcnics dc valor, a cada una
das quais corrcspondc una conccpao
radicalncnic divcrsa. Scgurancnic, sc clc
proprio iivcssc iido nais firncza dc pcnsancnio",
nao sc icria csfalfado ianio para lanar scus
lciiorcs, dcpois da conccpao pcrfciiancnic clara
quc Pciiy faz do valor, na nais circna confusao.
Un iralalIo dc Pciiy, pcrfciiancnic
Iarnnico, c o scu Ouaniuluncunquc
Conccrning Moncy, pullicado cn 1682, dcz anos
apos scu Anaiony of Ircland (aparccido pcla
princira vcz" cn 1672 c nao cn 1691, cono
cscrcvc o ScnIor DuIring, confornc as
conpilacs dos nanuais nais corrcnicsi. Os
uliinos iraos dc conccpcs ncrcaniilisias, quc
462
sc acIan nouiros cscriios dc Pciiy. dcsaparcccn
por conplcio ncsia olra. una pcqucna olra-
prina, no fundo c na forna, c c jusiancnic por
isso quc nao, figura na lisia do ScnIor DuIring.
pcrfciiancnic conprccnsvcl quc, cn facc do
pcsquisador nais gcnial ou do nais original dos
salios cn ccononia una ncdiocridadc vaidosa
dc ncsirc cscola apcnas nanifcsia a scu
dcsconicniancnio rcsnungao, ircsandando
dcspciios ao vcr as fascas dc luz icorica, cn vcz
dc dcsfilarcn solcncncnic cono aionas lcn
acalados, jorrarcn, pclo conirario, cn dcsordcn,
nuna longa succssao dc assunios praiicos c
grossciros" cono os inposios, por ccnplo.
O ScnIor DuIring iraia Pciiy. fundador da
Ariinciica Poliica, vulgarncnic cIanada
csiaisiica, cono ja Iavia iraiado Pciiy pclos
iralalIos propriancnic cconnicos. Da dc
onlros, con ar zangado, dianic da singularidadc
dos nciodos groicscos quc o proprio Lavoisicr
aplicava ainda, ncssc donnio, ccn anos nais
iardc. quando considcranos a disiancia quc
ainda scpara a csiaisiica aiual do oljciivo quc
Pciiy lIc iraara cn linIas gcrais, cssc ar dc
supcrioridadc suficicnic, dois scculos posi
fcsiun, parccc cono una iolicc dcsncdida.
As idcias nais inporianics dc Pciiy. das
quais iao poucos iraos Ia na cnprcsa" do
ScnIor DuIring, nao sao, scgundo csic uliino.
463
scnao puros capricIos, idcias lanadas ao acaso,
pcnsancnios dc ocasiao, aos quais soncnic nos
nossos dias sc airilui, graas a ciiacs
dcsiacadas do icio, una inporiancia quc cn si
nunca icrian, nao rcprcscniando, por
conscguinic, papcl algun na vcrdadcira"
ccononia poliica, nas unicancnic nos livros
nodcrnos infcriorcs ao nvcl da criica radical c
da Iisioriografia cn grandc csiilo" do Sr.
DuIring. Parccc quc clc, na sua cnprcsa", icvc
cn visia un crculo dc lciiorcs possudos da fc do
carvociro, c quc nao sc pcrniiian rcclanar a
prova dc una afirnaao. Voliarcnos logo a cssc
assunio a proposiio dc Loclc c NoriI. Por
cnquanio. icnos ncccssidadc dc dcicr-nos, por
un noncnio, cn Doisguillclcri c Law.
Ouanio ao princiro, assinalcnos o unico
acIado quc propriancnic pcricncc ao ScnIor
DuIring. clc dcscolriu. cnirc Doisguillclcri c
Law, una rclaao aic aqui ignorada.
Doisguillclcri dcclara quc os nciais prcciosos
podcrian scr sulsiiiudos, na funao nornal da
nocda, quc ccrccn no scio da produao
ncrcaniil, por una nocda fiduciaria (un cIiffon
dc papicr"i. Law inagina, pclo conirario, quc un
acrcscino" qualqucr do nuncro dcsscs pcdaos
dc papcl" auncnia a riqucza dc una naao. Da
sc conclui, para o ScnIor DuIring, quc a
conccpao dc Doisguillclcri cnccrrava ja cn si
una conccpao nova do ncrcaniilisno". Era ja,
464
cn ouiros icrnos, a icoria dc Law. Eis cono isso
c crisialinancnic dcnonsirado. Dasiaria airiluir
a csscs sinplcs pcdaos dc papcl" a ncsna
funao quc icrian" dc rcprcscniar os nciais
prcciosos, c assin incdiaiancnic sc rcalizaria
una ncianorfosc do ncrcaniilisno". Do ncsno
nodo cu podcria opcrar, incdiaiancnic, a
ncianorfosc do ncu iio cn ninIa iia, Na
vcrdadc, o Sr. DuIring acrcsccnia, nun ion
conciliaiorio. Ccrio, Doisguillclcri nao iinIa ial
inicnao". Mas, quc dialo! cono una vcz quc,
scgundo clc, os nciais prcciosos podcn scr
sulsiiiudos na sua funao dc nocda pclo papcl
podia clc icr a inicnao dc sulsiiiuir a sua
propria conccpao racionalisia dcssa funao dos
nciais prcciosos, pcla conccpao supcrsiiciosa
dos ncrcaniilisias? Enircianio" coniinua o
ScnIor DuIring, con a sua gravidadc cnica.
c prcciso convir quc nosso auior fcz algunas
olscrvacs rcalncnic criicriosas". (Pag. 83i.
Ouanio a Law, o ScnIor DuIring icn apcnas
csia olscrvaao rcalncnic criicriosa". O proprio
Law nunca pdc, conprccndc-sc, clininar"
conplciancnic cssc fundancnio uliino (ou scja
a lasc dos nciais prcciosos"i, nas clc lcvou a
cnissao dc lilIcics aic ao circno, isio c, aic ao
dcsnoronancnio do sisicna" (pag, 94i. Na
rcalidadc, porcn, cssas lorlolcias dc papcl,
puros signos nonciarios, quc adcjavan pclo
pullico, nao sc propunIan dininuir" a lasc dc
465
nciais prcciosos, nas apcnas rciirar csscs nciais
dos lolsos do pullico fazcndo-o cnirar nas caias
do Esiado quc csiavan nngua.
Voliando a Pciiy c ao papcl insignificanic quc
o ScnIor DuIring o faz rcprcscniar na Iisioria da
ccononia poliica, ouanos, princiro o quc nos c
diio solrc scus succssorcs incdiaios, Loclc c
NoriI. As duas olras Considcraiions on Lowcring
of Inicrcsi and Faising of Moncy, dc Loclc, c os
Discourscs upon Tradc, dc NoriI. aparcccran no
ncsno ano dc 1691.
O quc Loclc cscrcvcu solrc os juros c a
nocda nao sai do quadro das rcflccs quc cran
Ialiiuais, sol o rcino do ncrcaniilisno ligadas
aos aconiccincnios da vida poliica" (pag. 64,. O
lciior podcra, agora, por inicrncdio dcssc vcrdico
infornc, conprccndcr con alsoluia clarcza,
porquc o Lowcring of Inicrcsis, dc Loclc, ccrccu
solrc a ccononia poliica franccsa c iialiana, da
scgunda nciadc do scculo XVIII, influcncia iao
considcravcl, c cfciivada cn divcrsos scniidos.
Solrc a lilcrdadc da iaa dc juros, nuiios
Ioncns dc ncgocios Iavian pcnsado cono Loclc
c a propria cvoluao da socicdadc conporiava a
icndcncia dc considcrar cono incficazcs os
olsiaculos lcgais aos juros. Nun icnpo cn quc
un Dudlcy NoriI podia cscrcvcr scus Discourscs
upon Tradc, no scniido do livrc-canlio, cra
466
prcciso quc ja Iouvcssc, por assin dizcr, no ar,
una foric icndcncia a nao pcrniiir quc parcccssc
cono coisa cspaniosa a oposiao icorica s
rcsirics aos juros".
Era nisicr, porianio, quc Loclc cogiiassc das
idcias dc ial ou qual Ioncn dc ncgocios", scu
conicnporanco, ou quc rccolIcssc nuiias das
coisas quc, na sua cpoca fluiuavan, por assin
dizcr, no ar, para fazcr una icoria accrca dos
princpios da lilcrdadc dos juros scn nada dizcr
dc novo. Mas, dc faio, dcsdc 1622, no scu
Trcaiisc on Tacs and Coniriluiions, Pciiy
scparava os juros cono rcnda do dinIciro", quc
cIananos usura" (rcni of noncy wIicI wc call
usuryi da rcnda da propricdadc icrriiorial c
inoliliaria" (rcni of land and Iouscsi, c cnsinava
aos scnIorcs da icrra, quc qucrian aniquilar, por
disposics lcgais, nao a rcnda icrriiorial, nas a
rcnda dinIciro, quc c vao c csicril fazcr lcis civis
posiiivas conira a lci da naiurcza" (iIc vaniiy and
fruiilcssncss of naling civil posiiivc law againsi
iIc law of naiurci. Tanlcn considcra clc, no scu
Ouaniuluncunquc (1682i, a rcgulancniaao
lcgal dos juros, iao idioia c inuiil quanio a da
cporiaao dos nciais prcciosos ou das coiacs
do canlio. Na ncsna olra, clc diz a palavra
dccisiva solrc o raising of noncy (isio c, a
icniaiiva quc consisic, por ccnplo, cn dar a
ncio-sIilling o nonc dc sIilling, cunIando nuna
ona dc praia un nuncro duplo dc sIillingsi.
467
A rcspciio dcsic uliino ponio, Loclc c NoriI
nao fazcn scnao copia-lo. Mas, quanio aos juros,
Loclc fica no paralclo dc Pciiy, cnirc os juros
nonciarios c a rcnda icrriiorial, ao passo quc
NoriI, dcscnvolvcndo a idcia, opc o juro cono
rcnda do capiial (rcni of siocli rcnda icrriiorial,
c os siocllords aos landlords. Por ouiro lado,
cnquanio quc Loclc so adniic, con rcsirics, a
lilcrdadc dos juros rcclanada por Pciiy, NoriI a
acciia inicgralncnic.
O ScnIor DuIring ulirapassa-sc a si ncsno
quando, ncrcaniilisia nais inflcvcl ainda, nun
scniido nais suiil", fulnina os Discours upon
Tradc dc Duilcy NoriI, olscrvando quc sao
cscriios no scniido do livrc-canlio". cono sc
disscsscnos, dc Harvcy, quc clc cscrcvcu no
scniido da circulaao do sanguc. A olra dc NoriI
scn falar dc ouiros ncriios quc icn c una
analisc classica, cscriia con una logica rigorosa,
da douirina livrc-canlisia, rcfcrcnic ao concrcio
ianio cicrior cono inicrior, analisc quc, na
vcrdadc, no ano dc 1691, rcprcscniava algo
inaudiio".
Dc rcsio, o ScnIor DuIring rclaia quc NoriI
cra un iraficanic" c, ainda por cina, un nau
sujciio, c quc scu livro nao podia icr ciio". Elc
icria fciio nclIor nosirando quc ial olra icria
ciio", no noncnio cn quc iriunfava
dcfiniiivancnic o sisicna proiccionisia na
468
Inglaicrra, pclo ncnos junio iurla quc
rcprcscniava o clcncnio caracicrsiico.
Enircianio, isso nao inpcdiu sua aao icorica
incdiaia, quc sc podc nosirar cn ioda una scric
dc cscriios cconnicos aparccidos na Inglaicrra,
incdiaiancnic dcpois dclc, alguns ainda no
scculo XVII.
Loclc c NoriI dcran-nos a prova dc quc as
princiras lrccIas ousadas quc Pciiy alrira cn
quasc iodos os donnios da ccononia poliica,
foran anpliadas una a una por scus succssorcs
inglcscs. Os iraos dcssa cvoluao, duranic o
pcrodo quc vai dc 1691 a 1752, inpcn-sc ao
olscrvador nais supcrficial pclo sinplcs faio dc
quc iodos os iralalIos cconnicos inporianics
dcssa cpoca a clcs sc rcfcrcn, para dar razao ou
rcfuiar Pciiy. Essc pcrodo, cn quc alundan os
cspriios originais, c conscqucnicncnic o nais
inporianic para o csiudo da gcncsc c do gradual
dcscnvolvincnio da ccononia poliica. O
Iisioriador cn grandc csiilo", ccnsura a Mar,
cono una falia inpcrdoavcl, o faio dc, cn O
Capiial, icr fciio ianio larulIo cn iorno dc Pciiy
c dos cscriiorcs dcssc pcrodo, sinplcsncnic
cscanoicia a iodos clcs da Iisioria. Dc Loclc,
NoriI, Doisguillclcri c Law, cla salia
incdiaiancnic para os fisiocraias c, cniao,
aparccc nos unlrais do vcrdadciro icnplo da
ccononia poliica... David Hunc. Con a
pcrnissao do ScnIor DuIring, rcsialclcanos a
469
ordcn cronologica c ponIanos Hunc anics dos
fisiocraias.
Os Ensaios cconnicos dc Hunc aparcccran
cn 1752. Nos ircs cnsaios cisicnics Of
Moncy, Of iIc Dalancc of Tradc, Of Conncrcc,
Hunc scguc passo a passo, s vczcs aic cn suas
sinplcs faniasias, un livro dc Jacol Vandcrlini.
Moncy answcrs all iIings, Londrcs, 1734. Por
nais dcsconIccido quc cssc Vandcrlini iivcssc
pcrnanccido para o ScnIor DuIring c ainda
ionado cn considcraao nos livros inglcscs dc
ccononia poliica do fin do scculo XVIII, isio c,
no pcrodo quc sc scguc a Adan SniiI.
Cono Vandcrlini, Hunc iraia da nocda cono
sinplcs signo do valor; copia quasc palavra por
palavra (c isso c inporianic, porquc clc podcria
icr ionado dc cnprcsiino a nuiias ouiras olras
cssa icoria da nocda cono signo do valori, dc
Vandcrlini, as passagcns cplicando porquc a
lalana do concrcio nao podc scr
consianicncnic favoravcl ou dcsfavoravcl a un
pas; cnsina, cono Vandcrlini, a icoria do
cquillrio das lalanas csialclcccndo-sc naiural
c rcspcciivancnic, scgundo as divcrsas siiuacs
cconnicas dos difcrcnics pascs; prcga, cono
Vandcrlini, o livrc-canlio dc nancira apcnas
ncnos audaciosa c ncnos conscqucnic; insisic,
cono Vandcrlini, porcn con ncnos vigor, solrc
as ncccssidadcs cono noiivo da produao. scguc
470
Vandcrlini no quc sc rcfcrc falsa influcncia
airiluda nocda lancaria c a iodos os valorcs
pullicos solrc os prcos das ncrcadorias; cono
Vandcrlini. rcpclc a nocda fiduciaria; cono
Vandcrlini, faz dcpcndcr os prcos das
ncrcadorias do prco do iralalIo, porianio, do
salario; scguc-o ncsno ncssa faniasia dc quc o
cnicsourancnio faz laiar o prco das
ncrcadorias, cic. cic.
O Sr. DuIring vinIa ja, dcsdc Ia nuiio,
rcsnungando, cn ion oracular, quc ouiros nao
iinIan fciio caso da icoria da nocda dc Hunc c,
solrciudo, aludira ancaadorancnic a Mar.
quc, cn O Capiial, alcn do nais, assinalara, dc
nodo conirario a loa ordcn as rclacs sccrcias
dc Func con Vandcrlini c un auior do qual
iraiarcnos adianic. J. Massic.
Ouanio a cssa falsa inicrprciaao, cis o quc
sc passa. No quc diz rcspciio vcrdadcira icoria
da nocda dc Hunc, scgundo a qual a nocda nao
c scnao signo do valor (c. conscqucnicncnic.
nanicndo-sc iguais as condics c
circunsiancias, os prcos das ncrcadorias
laian na proporao quc auncnia a quaniidadc
da nocda circulanic c solcn na proporao cn
quc cla dininuii, o Sr. DuIring nao podc scnao
rcpciir ion a nclIor loa voniadc dcsic nundo
apcsar da nancira luninosa quc lIc c propria
os crros dc scus prcdcccssorcs. Mas Hunc, apos
471
icr proposio cssa icoria, faz a si ncsno csia
oljcao (quc ja Iavia sido fciia por Monicsquicu,
pariindo das ncsnas prcnissasi. c. cnircianio,
ccrio" quc dcpois do dcscolrincnio das ninas
da Ancrica a indusiria auncniou cn iodas as
nacs curopcias, inclusivc naquclas quc nada
iinIan a vcr con a possc dcssas ninas" c isso c
dcvido, cnirc ouiras causas, ao acrcscino da
quaniidadc dc ouro c praia". Elc da dcssc
fcnncno a cplicaao scguinic. sc lcn quc o
prco clcvado das ncrcadorias scja una
conscqucncia ncccssaria do acrcscino do ouro c
da praia, o ncsno nao sc vcrifica logo apos a
cssc acrcscino. c prcciso algun icnpo para quc o
dinIciro circulc cn iodo o Esiado c faa scniir
sua aao cn iodas as canadas da populaao."
Ncssc inicrvalo, aiua lcncficancnic solrc a
indusiria c o concrcio. No final dcssa analisc,
Hunc diz-nos ianlcn porquc isso sc passa,
cnlora dc nancira ncnos conprccnsvcl do quc
divcrsos dc scus prccursorcs c conicnporancos.
facil scguir os progrcssos da nocda airavcs dc
ioda a socicdadc. Vcrificanos quc cla csiinula
ncccssariancnic a aiividadc dc cada un anics dc
clcvar o prco do iralalIo".
Nouiros icrnos, Hunc dcscrcvc, aqui, os
cfciios dc una rcvoluao (nais concrciancnic,
una dcprcciaaoi no valor dos nciais prcciosos,
ou, o quc da no ncsno, dc una rcvoluao na
ncdida do valor" dos nciais prcciosos.
472
Esialclccc, nuiio accriadancnic, quc cssa
dcprcciaao dada a lcniidao con quc sc nivclan
os prcos das ncrcadorias, so nuiio dcpois clcva
o prco do iralalIo" ou scjan, os salarios; quc
assin clc auncnia, s cpcnsas dos
iralalIadorcs (o quc clc acIa, alias,
pcrfciiancnic dcniro da ordcni, o lucro das
concrcianics c dos indusiriais c csiinula a
aiividadc". Mas o vcrdadciro prollcna cicnifico,
quc c salcr sc c cono una inporiaao
auncniada dc nciais prcciosos, pcrnancccndo
idcniico o valor dcsics, agc salrc o prco das
ncrcadorias, nas supc quc iodo acrcscino dos
nciais prcciosos" acarrcia a dcprcciaao dcsics
uliinos. Hunc faz, pois, caiancnic o quc Mar
(Zur Kriiil, cic., pg. 141i, nclc dcnuncia.
Voliarcnos, ainda, dc passagcn, a csic ponio.
Vcjanos, porcn, princirancnic, o nulo dc Hunc
solrc os juros".
A arguncniaao quc Hunc dirigc
cprcssancnic conira Loclc; ou scja, quc os
juros nao sao rcgulados pcla quaniidadc dc
nocda cisicnic, nas pcla iaa dc lucro, c o rcsio
dc suas cplicacs solrc as causas quc
dcicrninan una iaa clcvada ou laia dc juros
iudo isso sc cnconira, con nuiio naior
caiidao c ncnos cspriio, nuna olra aparccida
cn 1750, dois anos anics do Ensaio, dc Hunc.
An Essay on iIc Covcrning Causcs of iIc Naiural
Faic of Inicrcsi, wIcrcin iIc scniincnis of sir W.
473
Pciiy and Mr. Loclc, on iIai Icad, arc
considcrcd. O auior dcssc cscriio c J. Massic,
pullicisia cIcio dc aiividadc cn divcrsos scniidos
c nuiio vcrsado ncsics prollcnas cono sc podc
avaliar pclos livros aparccidos por cssa cpoca na
Inglaicrra. Massic aproina-sc, nais quc Hunc,
da cplicaao, dada por Adan SniiI, da iaa dc
juros. Ncn Hunc, ncn Massic salcn ou dizcn
coisa alguna solrc a naiurcza do lucro", quc
rcprcscnia, no cnianio, un inporianic papcl
ianio nun cono nouiro. Alias", profcssa o Sr.
DuIring c-caicdra, icn-sc na naior paric do
icnpo proccdido con nuiia prcvcnao na
aprcciaao dc Hunc c sc lIc icn airiludo idcias
quc clc alsoluiancnic nao icvc". E dcssc
proccdincnio" o proprio ScnIor DuIring nos da
nais dc un ccnplo surprccndcnic.
Assin, por ccnplo, o Ensaio dc Hunc solrc
os juros, conca por csias palavras. Nada passa
por scr un indcio nais ccrio da prospcridadc dc
una naao, quc o nvcl laio da iaa dc juros, c
con razao; coniudo, crcio quc a causa dcssc faio
c un pouco difcrcnic daqucla quc gcralncnic sc
adniic". Cono vccn, dcsdc a princira frasc,
Hunc acciia a idcia dc quc o nvcl da iaa dc
juros c o indcio nais scguro da prospcridadc dc
una naao, cono un lugar-conun quc ja cn
scu icnpo sc iornara lanal. Efciivancnic, dcpois
dc CIild, cssa idcia" icvc, para sc popularizar,
uns lons ccn anos dc vulgarizaao. O Sr.
474
DuIring diz o conirario (pag. 10i. Enirc os
ponios dc visia dc Hunc solrc a iaa dc juros, c
prcciso, principalncnic, salicniar cssa idcia dc
quc cla c o vcrdadciro larnciro da siiuaao (quc
siiuaao?i c quc scu laio nvcl c un sinal quasc
infalvcl da prospcridadc dc una naao".
Oucn c, porianio, quc sc pcriurla" c sc
airapalIa quando sc cprcssa ncsscs icrnos? O
proprio ScnIor DuIring. Una coisa, alias,
dcspcria una adniraao ingcnua no nosso
Iisioriador criico. c quc Hunc, a proposiio dc
ccria idcia fcliz nao sc aprcscnia cono scu
auior". Eis o quc janais podcria aconicccr ao
ScnIor DuIring.
Vinos cono Hunc considcra iodo acrcscino
dc ncial prccioso cono causa quc acarrcia a sua
dcprcciaao c quc consiiiui una rcvoluao cn
scu proprio valor, porianio, na ncdida do valor
das ncrcadorias. Essa confusao cra incviiavcl cn
Hunc, porquc clc conprccndcra a funao dc
ncdida do valor" quc ccrccn os nciais
prcciosos. Nao podia fazc-lo porquanio nada
salia, alsoluiancnic nada, do proprio valor. A
propria palavra valor" nao sc cnconira, ialvcz,
cn scus Ensaios scnao una unica vcz c nun
irccIo cn quc clc lcva nais longc o crro dc Loclc,
scgundo o qual os nciais prcciosos so icrian un
valor inaginario", c o agrava dizcndo quc clcs
icn principalncnic un valor ficicio".
475
Ncssc ponio, Hunc c lasianic infcrior, nao
soncnic a Pciiy, nas ainda a varios dc scus
conicnporancos inglcscs. Elc nosira o ncsno
cspriio airasado quando sc olsiina cn caliar o
concrcianic", noda aniiga, cono o princiro
noiivo da produao, ponio dc visia quc Pciiy Ia
nuiio icnpo supcrara. Ouando sc vc o ScnIor
DuIring asscgurar quc Hunc sc ocupou cn scus
Ensaios das principais insiiiuics cconnicas",
nao sc icn scnao quc conparar a olra dc
Caniillon ciiada por Adan SniiI, (aparccida,
cono os Ensaios dc Hunc, cn 1752, nas nuiios
anos dcpois da noric do auiori para adnirar-sc
do crculo csirciio cn quc sc rcsiringcn as
pcsquisas cconnicas dc Hunc. Hunc, ja o
disscnos, coniinua, apcsar do diplona quc lIc
confcrc o ScnIor DuIring, un auior rcspciiavcl
no donnio da ccononia poliica, sc lcn quc nao
scja un pcsquisador original c nuiio ncnos un
dcsscs pcnsadorcs quc narcan cpoca. A aao dc
scus Ensaios cconnicos solrc os ncios culios
dc scu icnpo, rcsuliava, nao so sua nancira
ccclcnic dc cpor, nas principalncnic por scrcn
una apoicosc oiinisia c progrcssisia da
indusiria, cniao florcsccnic, c do concrcio, ou,
diio dc ouiro nodo, da socicdadc capiialisia,
ncssc noncnio cn asccnsao rapida na
Inglaicrra, c na qual cssas douirinas alcanavan
ncccssariancnic un grandc ciio". Dasia una
indicaao a csic rcspciio. Todos salcn con quc
476
paiao a nassa do povo inglcs luiava, na propria
cpoca dc Hunc, conira o sisicna dos inposios
indircios uiilizados sisicnaiicancnic pclo fanoso
Folcrio Walpolc, con o oljciivo dc aliviar os
propriciarios fundiarios c, dc un nodo gcral, os
ricos. No scu Ensaio solrc os inposios (of Tacsi,
Hunc, scn o ciiar, aiaca Vandcrlini, o nais
violcnio advcrsario dos inposios indircios c o
canpcao nais dcclarado do inposio icrriiorial; c
diz. prcciso, con cfciio, quc os inposios dc
consuno scjan lasianic pcsados c csialclccidos
dc nancira lasianic irracional para quc o
iralalIador, forialcccndo sua dcdicaao c cspriio
dc poupana, possa paga-los scn ncccssidadc dc
clcvar-sc o prco do scu iralalIo". Crcr-sc-ia
ouvir falar aqui Folcrio Walpolc cn carnc c osso,
solrciudo sc acrcsccniarnos cssc irccIo do
Ensaio solrc o crcdiio pullico, cn quc sc diz, a
rcspciio da dificuldadc dc iriluiar os crcdorcs do
Esiado. A dininuiao dc sua rcnda nao scria
disfarada" sol as aparcncias dc scr un sinplcs
ariigo do inposio dc consuno ou dirciios dc
alfandcga".
Cono cra incviiavcl nun cscoccs, a
adniraao dc Hunc pclo cnriquccincnio lurgucs
csia longc dc scr purancnic plainica. Nascido
polrc, clc conscguc olicr un rcndincnio anual
dc nilIarcs dc lilras, o quc o ScnIor DuIring,
una vcz quc nao sc iraia nais dc Pciiy, cprinc
cngcnIosancnic da scguinic nancira. Elc
477
cIcgara, pariindo dc poucos rccursos, graas a
una loa ccononia doncsiica", a nao prccisar
cscrcvcr para agradar a qucn qucr quc scja",
Mais adianic, o ScnIor DuIring diz. Elc janais
fizcra a ncnor conccssao influcncia dos
pariidos, dos prncipcs c das univcrsidadcs".
Scn duvida, nao nos consia quc Hunc sc
icnIa associado con un Wagncr, para ncgocios
liicrarios(10i. nas salc-sc quc Hunc cra un
pariidario infaiigavcl da oligarquia wIig,
dcfcnsora da Igrcja c do Esiado"; c quc, cono
rcconpcnsa dc scus scrvios, olicvc, princiro, o
posio dc sccrciario da cnlaiada cn Paris, c,
nais iardc, o cargo inconparavclncnic nais
inporianic c lucraiivo dc sul-sccrciario dc
Esiado. Do ponio dc visia poliico, Hunc cra c
coniinuou scnprc conscrvador c csiriiancnic
nonarquisia. Por cssc noiivo, nao foi
cconungado con iananIa violcncia, cono
Cillon, pclos pariidarios da Igrcja csialclccida",
diz o vclIo ScIlosscr. Hunc, cssc cgosia, cssc
Iisioriador ncniiroso" diz cssc rudc" plclcu
Collci quc insulia os nongcs inglcscs gordos,
dc cclilaiarios, scn fanlia. vivcndo da
ncndicidadc, nunca icvc ncn fanlia ncn
nulIcr c cra, clc proprio, un laiagao gordo c
grandc, ccclcnicncnic cngraado pclo dinIciro
do Esiado, scn o icr nunca ncrccido, por scrvio
algun, vcrdadciro, prcsiado ao povo". Hunc", diz
o Sr. DuIring, c, no csiudo praiico" da vida
478
nuiio supcrior. cn ponios csscnciais, a un
Kani".
Mas, por quc Hunc icn na Hisioria criica
un lugar iao cagcrado? Sinplcsncnic porquc
cssc pcnsador scrio c suiil icn a Ionra dc
rcprcscniar o DuIring do scculo XVIII. Do ncsno
nodo quc Hunc scrvc para provar quc A criaao
dc iodo cssc rano novo da cicncia (a ccononia
poliicai c o cfciio dc una filosofia nais
csclarccida", o prccursor Hunc c a nclIor
garaniia dc quc iodo cssc rano da cicncia
cnconirara, ianio quanio sc possa prcvcr dcsdc
ja, o scu icrno no Ioncn fcnoncnal quc fcz dc
una filosofia, apcnas nais csclarccida", a
luninosa filosofia da rcalidadc, c no qual, cono
cn Hunc. faio aic aqui scn ccnplo na
AlcnanIa... o csiudo da filosofia no scniido
csiriio da palavra sc acIa ligado s pcsquisas
cicnificas cn ccononia poliica. Eis porquc
Hunc, rcspciiavcl, alias, cono ccononisia, c
pronovido a csircla cconnica dc princira
grandcza, cuja inporiancia so icn sido aic agora
dcsconIccida pcla ncsna invcja quc iao
olsiinadancnic procura fulninar pclo silcncio os
scrvios, nagisirais para a cpoca", do ScnIor
DuIring.
A Escola fisiocraiica" dciou-nos. cono sc
salc, no Ouadro cconnico, dc Oucsnay, un
cnigna, quc, para os criicos c Iisioriadorcs da
479
ccononia poliica, icn sido dc inpossvcl
dccifraao. Essc quadro, dcsiinado a fazcr
conprccndcr clarancnic a conccpao quc iinIan
os fisiocraias da nancira pcla qual sc produz c
circula o conjunio da riqucza dc un pas,
pcrnancccu lasianic olscuro para os
ccononisias ulicriorcs. O ScnIor DuIring, ainda
aqui, vai alrir dcfiniiivancnic os nossos olIos. O
quc dcvc significar no proprio Oucsnay cssa
inagcn cconnica das rclacs dc produao c
disiriluiao", nao podcra scr conprccndido sc,
princiro, nao sc iivcr csiudado ninuciosancnic
as nocs dircioras quc lIc sao proprias", c isso
ianio nais quanio cssas nocs so Iavian sido,
aic cniao, cposias con nais inprccisao,
iornando-sc, no proprio Adan SniiI, difcil
rcconIcccr-lIc os iraos csscnciais". O ScnIor
DuIring vai liquidar, dc una vcz por iodas. cssa
cposiao supcrficial" iradicional. Mcic-sc a
zonlar dc scu lciior duranic cinco longas
paginas, cinco paginas dc cprcsscs
prcicnsiosas, dc rcpciics consianics una
dcsordcn dclilcrada dcvcn disfarar o faio
dcsagradavcl dc nao podcr dar o ScnIor DuIring,
solrc as nocs dircioras" dc Oucsnay ncn
scqucr o quc nos forncccn as conpilacs dos
nanuais nais corrcnics", conira os quais nao sc
cansa dc alcriar o lciior, Un dos aspccios nais
lancniavcis dcssa iniroduao c quc, ainda aqui,
cnconirando pcla princira vcz o Ouadro
480
cconnico, aic cniao conIccido soncnic dc
nonc, clc o aponia dc passagcn, nas cn scguida
cpandc-sc cn ioda soric dc rcflccs", cono,
por ccnplo, a disiinao cnirc os csforos c o
rcsuliado". Sc cla nao podc, na vcrdadc,
cnconirar-sc dcfinida na idcia dc Oucsnay", o
ScnIor DuIring vai, pclo conirario, dar-nos un
ccnplo fulninanic, quando passa dc scus
longos csforos prclininarcs" ao scu rcsuliado"
ciraordinariancnic conciso c lrcvc, isio c, s
suas cplicacs solrc o Ouadro propriancnic
diio. Fcpciinos, porianio, palavra por palavra",
iudo o quc acIou ncccssario dizcr solrc o Ouadro
dc Oucsnay.
Na sua Iniroduao, diz o ScnIor DuIring.
Parcccu-lIc cvidcnic (a Oucsnayi quc cra prcciso
concclcr c iraiar cssc produio oliido (o ScnIor
DuIring Iavia sc rcfcrido, pouco anics, a produio
lquidoi cono un valor cn nocda"... E aplicou
suas rcflccs (!i, cn scguida, aos valorcs cn
nocda", quc sups rcalizados, dcsdc a princira
iransfcrcncia, cono rcsuliado da vcnda dc iodos
os produios agrcolas. dcssa nancira (!i quc clc
opcra nas colunas dc scu Ouadro con varios
lilIcs dc valorcs cn nocda". Aprcndcnos,
assin, por ircs vczcs, quc Oucsnay opcra no
Ouadro con valorcs cn nocda" dos produios
agrcolas", inclusivc o do produio ou rcndincnio
lquido". Mais adianic. Sc Oucsnay iivcssc
cnvcrcdado pclo caninIo dc una olscrvaao
481
vcrdadcirancnic naiural das coisas c sc sc
iivcssc lilcriado, nao so da prcocupaao dos
nciais prcciosos c da quaniidadc dc dinIciro,
nas ianlcn da dos valorcs cn nocda... Ainda
assin, clc nao coniaria scnao cn sona dc
valorcs" c dcsdc logo inaginaria" (!i o produio
lquido cono un valor cn nocda". Assin, pcla
quaria c quinia vcz, ficanos salcndo quc, no
Ouadro, so Ia valorcs cn nocda!
Oucsnay oliinIa o produio lquido fazcndo a
suliraao das dcspcsas c pcnsando (!i
principalncnic" (infornaao quc, cnlora pouco
conun, nao dcia dc scr supcrficial, no valor
quc rciorna cono rcnda ao propriciario
icrriiorial". Nao dcnos ainda un passo, porcn
vanos icnia-lo. Mas, dc ouiro lado, o produio
lquido passa, cono oljcio naiural, circulaao c
iorna-sc, assin, un clcncnio quc scrvc. para
nanicr a classc qualificada dc csicril.. Podc-sc
vcr, aqui, incdiaiancnic", (!i un caso, valor cn
nocda, c nouiro, o proprio oljcio c quc dcicrnina
a arguncniaao". En gcral, ao quc parccc, a
circulaao dc ncrcadoria sofrc ioialncnic dcssa
confusao" dc circularcn sinuliancancnic cono
oljcios naiurais" c cono valorcs cn nocda".
Coniinuanos scnprc, porcn, a rodar cn iorno
dos valorcs cn nocda", porquc Oucsnay qucr
cviiar una dupla fundancniaao do produio na
ccononia poliica".
482
Con a pcrnissao do ScnIor DuIring. En
laio do Ouadro, na Analisc" quc a da Oucsnay,
as divcrsas cspccics dc produios figuran cono
oljcios naiurais", c cn cina, no ncsno Ouadro,
figuran cono valorcs cn nocda", Oucsnay fcz
ncsno inscrcvcr nais iardc, por scus fanulus, o
aladc Daudcau, os oljcios naiurais no proprio
Ouadro, ao lado dc scus valorcs cn nocda.
Dcpois dc ianios csforos prclininarcs", cis,
finalncnic, o rcsuliado". Ouvi c adnirai. A
inconscqucncia (no quc sc rcfcrc ao papcl
airiludo por Oucsnay aos propriciarios
icrriioriaisi aparccc logo", ao pcrguniarnos o
quc sc faz, no ciclo cconnico do produio lquido
apropriado sol a forna dc rcnda. So un nisio dc
confusao c dc arlirio, lcvado aic ao nisiicisno
cplica as idcias dos fisiocraias c o Ouadro
cconnico".
Tudo acalou lcn. Assin o ScnIor DuIring
nao salc o quc sc iorna, no ciclo cconnico,
(rcprcscniado pclo Ouadroi o produio lquido
apropriado sol a forna dc rcnda". O Ouadro c,
para clc, a quadraiura do crculo". Scgundo clc
proprio confcssa, nao conprccndc o ADC da
fisiocracia. Apos iodas cssas volias cn iorno do
poic, ioda cssa palIa rcvolvida ioa, iodos csscs
salios cn ziguczaguc, cssas arlcquinadas,
cpisodios, divcrscs, rcpciics c confuscs
csiupcfacicnics, quc dcvian prcparar-nos para a
483
grandiosa rcvclaao do quc dcvc significar o
Ouadro dc Oucsnay"; apos iudo isso, csia
conclusao. O ScnIor DuIring confcssa, iodo
cnvcrgonIado, quc nada salc a rcspciio.
Una vcz fciia cssa confissao dolorosa, lilcrio
do ncgro cuidado Ioraciano con quc cavalgara
airavcs do pas dos fisiocraias, o nosso pcnsador
profundo c suiil" cnpunIa dc novo, alcgrcncnic,
a sua ironlcia. As linIas quc Oucsnay iraa cn
iodos os scniidos (Ia scis ao iodoi airavcs dc scu
Ouadro, dc rcsio lasianic sinplcs, linIas quc sc
dcsiinan a rcprcscniar a circulaao do produio
lquido", lcvan-nos a pcrguniar sc nao Ia, na
lasc dcssas csiranIas conlinacs dc colunas",
un nisiicisno naicnaiico fazcndo-nos lcnlrar
quc Oucsnay sc ocupou da quadraiura do
crculo", cic. Cono cssas linIas, scgundo sua
propria confissao, lIc ficaran inconprccnsvcis,
apcsar dc sua sinplicidadc, o ScnIor DuIring,
sua nancira favoriia, dclas sc arrcccia. E agora
podc iranquilancnic dar o golpc dc niscricordia
ncssc Ouadro incnodo. Dcpois dc considcrar o
produio lquido ncssc aspccio, o nais duvidoso
dc iodos cic." Isio c, o Sr. DuIring sc aircvc a
cIanar dc aspccio nais duvidoso do produio
lquido" a confissao forada dc quc nada
cnicndcu do Tallcau Econoniquc, ncn do papcl
quc nclc dcscnpcnIa o produio lquido! Ouc
anargo Iunorisno!
484
Mas nao qucrcnos quc o lciior fiquc, a
rcspciio do Ouadro dc Oucsnay, na ncsna
ignorancia cn quc ncccssariancnic sc
afundaran os quc lclcn a sua cicncia
cconnica dc princira nao" no ScnIor DuIring.
Vcjanos, cn poucas palavras, dc quc sc iraia.
Salc-sc quc, para os fisiocraias, a socicdadc
sc dividc cn ircs classcs. 1a. a classc produiiva,
isio c, a classc quc rcalncnic sc ocupa da
agriculiura, os colonos c os iralalIadorcs rurais,
cujo iralalIo c produiivo porquc fornccc un
cccdcnic. a rcnda; 2a., a classc quc sc apropria
dcssc cccdcnic quc conprccndc os propriciarios
icrriioriais, os prncipcs c ioda a clicnicla quc
dclcs dcpcndc, dc nodo gcral, os funcionarios
pagos pclo Esiado c, inclusivc, a Igrcja, na sua
qualidadc pariicular dc rccclcdora dc dzino
(para alrcviar dcsignarcnos a princira classc
sinplcsncnic pclo nonc dc colonos" c a scgunda
pclo dc propriciarios fundiarios"i. 3a. a classc
indusirial, ou csicril (inproduiivai, porquc,
scgundo os fisiocraias, sc liniia a incorporar s
naicrias-prinas fornccidas pcla classc produiiva
o ncccssario valor para conpcnsar os vvcrcs quc
csia propria classc consonc. O Ouadro dc
Oucsnay c fciio para iornar scnsvcl aos nossos
olIos cono o produio ioial dc un pas (na
rcalidadc, a Franai circula cnirc cssas ircs
classcs c scrvc para a rcproduao anual.
485
Supc-sc, inicialncnic, no Ouadro, quc o
sisicna dc arrcndancnio, c con clc a grandc
agriculiura, no scniido quc cssa palavra iinIa no
icnpo dc Oucsnay, fora iniroduzido por ioda
paric, na Nornandia, na Picardia, na IlIa-dc-
Frana, c cn algunas ouiras provncias
franccsas. Tanlcn o arrcndaiario c para clc o
vcrdadciro conduior da agriculiura; rcprcscnia no
Ouadro ioda a classc produiiva (agrcolai, c paga
ao propriciario icrriiorial una rcnda cn dinIciro.
Ao conjunio dos fazcndciros c airiludo un
capiial cn lcns dc raiz, ou cn naicriais, dc dcz
lilIcs dc lilras, do qual un quinio (ou scjan
dois lilIcsi cono capiial dc cploraao a scr
rcposio, invcrsao cssa calculada ainda dc acordo
con as fazcndas nais lcn culiivadas das
ncsnas provncias.
Supc-sc, alcn disso, para sinplificar. 1o.,
quc os prcos sao consianics c quc a rcproduao
c sinplcs; 2o., quc ioda a circulaao quc nao sc
cfciua no scio dc una unica c ncsna classc
concrcia fica ccluda c sc iona cn considcraao,
cclusivancnic a circulaao dc classc a classc;
3o., quc iodas as vcndas, lcn cono iodas as
conpras quc sc fazcn dc classc a classc, dcniro
dc un ano indusirial, csiao rcunidas nuna sona
ioial unica. Finalncnic, c nisicr lcnlrar quc no
icnpo dc Oucsnay, na Frana c quasc quc cn
ioda a Europa, a indusiria doncsiica, propria da
fanlia canponcsa. asscgurava a paric nais
486
considcravcl dc suas ncccssidadcs alcn da
alincniaao, razao pcla qual o Ouadro a
considcra cono accssoria da agriculiura.
O ponio dc pariida do Ouadro c a colIciia
ioial do pas, a qual, por cssa razao, figura no
alio do Ouadro cono produio lruio anual do solo
ou rcproduao ioial" do pas, ou scja, da Frana.
O valor dcssc produio lruio c calculado scgundo
os prcos ncdios dos produios do solo nas
nacs concrciais. aiingc a cinco lilIcs, sona
quc, dc acordo con os dados csiaisiicos cniao
possvcis. cprinc aproinadancnic o valor cn
nocda do produio agrcola lruio da Frana. a
unica razao pcla qual Oucsnay opcra" no Ouadro
con varios lilIcs", concrciancnic con cinco, c
nao apcnas con cinco livrcs iournois.
O produio ioial, no valor dc cinco lilIcs,
acIa-sc, pois, nas naos da classc produiora, isio
c. princirancnic, nas dos fazcndciros quc o
produziran, dcspcndcndo anualncnic un capiial
dc cploraao dc dois lilIcs, corrcspondcnic a
un capiial inicial dc dcz lilIcs. Os produios
agrcolas, ncios dc cisicncia, naicrias-prinas
cic., ncccssarios para sulsiiiuir o capiial dc
cploraao, cnirc ouiras coisas, c, por
conscguinic, ncccssarios para susicniar iodas as
pcssoas dirciancnic cnpcnIadas nos iralalIos
agrcolas, sao rciirados cn cspccic da rcnda ioial
c novancnic dcspcndidos na produao agrcola.
487
Cono disscnos, calcularan-sc os prcos
consianics c a rcproduao sinplcs, scgundo una
iaa fiada dc una vcz por iodas. O valor cn
nocda dcssa paric dcsconiada, dc anicnao, c
igual a dois lilIcs dc lilras. Esia paric nao
cnira, pois, na circulaao gcral, porquc, confornc
ja disscnos, a circulaao quc sc cfciua soncnic
dcniro dc una das classcs, nao c rcgisirada no
Ouadro.
Dcpois quc rcps o capiial dc cploraao,
ionando-o juniancnic con una paric do
produio lruio, fica un cccdcnic dc ircs lilIcs,
dois cn ncios dc sulsisicncia c un cn naicrias-
prinas. Mas a rcnda quc os arrcndaiarios dcvcn
pagar aos propriciarios icrriioriais nao solc
scnao a dois icros dcssc cccdcnic. a dois
lilIcs. Por quc csscs dois lilIcs figuran sol a
rulrica produio lquido" ou rcndincnio
lquido"? Logo sc vcra.
Mas, fora da rcproduao agrcola ioial", no
valor dc cinco lilIcs, dos quais ircs passan
circulaao gcral, Ia, ainda, anics" quc conccc o
novincnio figurado no Ouadro iodo o pcculio"
da naao. dois lilIcs cn dinIciro cfciivo, nas
naos dos colonos. Vcjanos.
Scndo a rcnda ioial o ponio dc pariida do
Ouadro, consiiiui ao ncsno icnpo o ponio
icrninal dc un ano cconnico, por ccnplo, o
488
ano dc 1758, apos o qual un novo ano cconnico
conca. Duranic cssc novo ano dc 1759, a paric
do produio lruio dcsiinada circulaao dividc-sc
cnirc as duas ouiras classcs por ncio dc una
scric dc pagancnios individuais, vcndas c
conpras. Mas csscs novincnios succssivos, c
dispcrsos, quc sc csicndcn por iodo un ano, sao
cono dc qualqucr nancira dcvia fazcr-sc no
Ouadro rcunidos nun pcqucno nuncro dc
aios caracicrsiicos. alrangcndo cada un, dc un
so golpc, o ano iniciro. Assin, no fin do ano dc
1758, a classc dos arrcndaiarios viu rcfluir para
cla o dinIciro quc Iavia pago cono rcnda aos
propriciarias icrriioriais cn 1757 (o proprio
Ouadro nosirara cono isso sc dai, ou scja a
sona dc dois lilIcs dc nancira quc cla pdc
lanar novancnic cssa sona na circulaao dc
1759. Mas, scndo cssa sona, cono olscrva
Oucsnay, nuiio naior do quc sc iorna ncccssaria
para a circulaao ioial do pas, na rcalidadc na
qual os pagancnios sc rcpcicn consianicncnic
por fracs para a circulaao ioial do pas (ou
scja, para a Franai. os dois lilIcs dc lilras quc
sc cnconiran nas naos dos arrcndaiarios fican
rcprcscniando a sona ioial da nocda circulanic
da naao.
A classc dos propriciarios icrriioriais quc
vivcn dc suas rcndas. aprcscnia-sc, cniao, cono
ainda Iojc varias vczcs aconiccc, no scu papcl dc
crcdora. Scgundo a suposiao dc Oucsnay. os
489
propriciarios icrriioriais propriancnic diios nao
rccclcn scnao quairo sciinos dcssa rcnda dc
dois lilIcs. pois dois sciinos vao para o govcrno
c un sciino para os colradorcs dc dzinos. No
icnpo dc Oucsnay, a Igrcja cra o naior
propriciario icrriiorial dc Frana c rccclia, ainda
por cina, o dzino da propricdadc icrriiorial
rcsianic.
O capiial dc cploraao dcspcndido pcla
classc csicril" duranic o ano iniciro cn avanccs
annucllcs, consisic dc naicrias prinas no valor
dc un lilIao. cn naicrias prinas, soncnic
porquc os insiruncnios, as naquinas cic.
conian-sc cnirc os produios dcssa ncsna classc.
Ouanio aos nuliiplos papcis quc csscs produios
dcscnpcnIan na cploraao das indusirias
dcssa classc, c coisa quc nao inicrcssa ao quadro,
assin cono nclc nao inicrcssa a circulaao dc
ncrcadorias c dc dinIciro, quc sc vcrifica dcniro
da sua propria orliia. O salario pago pclo
iralalIo, graas ao qual a classc csicril
iransforna as naicrias-prinas cn produios
nanufaiurados c igual ao valor dos ncios dc
cisicncia quc cla rccclc, dirciancnic, da classc
produiiva c, indirciancnic, por inicrncdio dos
propriciarios icrriioriais. Sc lcn quc a classc
csicril sc divida cn capiialisias c iralalIadorcs
assalariados, cla csia, scgundo a conccpao
fundancnial dc Oucsnay, cono classc cn scu
conjunio, a soldo da classc produiiva c dos
490
propriciarios icrriioriais. Do ncsno nodo, a
produao indusirial ioial c, porianio, ianlcn a
sua circulaao social, disiriludas no ano
scguinic colIciia, sao igualncnic rcunidas nun
iodo unico. Supc-sc, porianio, quc, no conco
do novincnio figurado pclo Ouadro, a produao
anual cn ncrcadorias da classc csicril sc
cnconira inicirancnic cn suas naos, c, por
conscguinic, iodo o scu capiial dc cploraao, ou
scja, as naicrias-prinas no valor dc un lilIao, c
iransfornado cn ncrcadorias, no valor dc dois
lilIcs, cuja nciadc rcprcscnia o prco dos
ncios dc cisicncia consunidos duranic cssa
iransfornaao. Podcr-sc-ia, aqui, fazcr una
oljcao. a classc csicril consonc ianlcn
produios da indusiria para suas proprias
ncccssidadcs doncsiicas; ondc, pois, figuran
clcs, sc o produio ioial passou s ouiras classcs
pcla circulaao? A csia pcrgunia nos
rcspondcrao. nao so a classc csicril consonc, cla
propria, una paric dos scus produios, cono
ainda procura rcicr o naino quc podc; cla
vcndc, pois, suas ncrcadorias posias cn
circulaao, acina do scu valor rcal, c c forada a
fazc-lo una vcz quc inclunos cssas ncrcadorias
no valor ioial dc sua produao. Isso, cnircianio,
nao alicra os dados csialclccidos pclo Ouadro,
porquc as duas ouiras classcs so rccclcn, afinal
dc conias, as ncrcadorias nanufaiuradas pclo
valor dc sua produao ioial.
491
ConIcccnos, agora, porianio, a posiao
cconnica das ircs classcs disiinias no incio do
novincnio figurado pclo Ouadro.
A classc produiiva, apos Iavcr sulsiiiudo,
cn cspccic, o scu capiial dc produao, dispc
ainda dc ircs lilIcs dc produio agrcola c dc
dois lilIcs dc nocda. A classc dos propriciarios
icrriioriais so c a ncncionada pclo scu crcdiio dc
dois lilIcs dc rcnda solrc a classc produiiva. A
classc csicril dispc dc dois lilIcs dc
ncrcadorias nanufaiuradas. Os fisiocraias
cIanan circulaao inpcrfciia qucla quc sc
cfciua apcnas cnirc duas dcssas ircs classcs. a
circulaao pcrfciia c a quc sc passa cnirc iodas
as ircs.
Passcnos, pois, agora, ao Ouadro cconnico.
Princira circulaao (inpcrfciiai. Os
arrcndaiarios pagan aos propriciarios
icrriioriais, scn prcsiaao rccproca, a rcnda quc
lIcs corrcspondc, con dois lilIcs cn dinIciro.
Con un dcsscs lilIcs os propriciarios
icrriioriais conpran, dos arrcndaiarios, ncios dc
sulsisicncia, c assin rccclcran nciadc do
dinIciro dcscnlolsado para pagar a rcnda.
En sua Analisc, do Ouadro Econnico,
Oucsnay ja nao fala ncn do Esiado, quc rccclc
dois sciinos, ncn da Igrcja, quc rccclc un
sciino da rcnda icrriiorial, porquc o papcl social
492
dc un c dc ouira c univcrsalncnic conIccido.
Mas. no quc sc rcfcrc propricdadc icrriiorial, diz
clc quc os scus gasios, cnirc os quais ianlcn
figuran iodos os iralalIadorcs sao, pclo ncnos
cn sua naior paric, gasios inproduiivos, con
cccao da pcqucna paric quc c dcsiinada a
nanicr c a nclIorar os scus lcns c incrcncniar
o culiivo da icrra". A sua funao propria, scgundo
o dirciio naiural", consisic prccisancnic cn
zclar pcla loa adninisiraao c as dcspcsas dc
nanuicnao dc scu pairinnio", ou, cono
acrcsccnia nais adianic, consisic nos avanccs
foncicrcs, isio c, nas dcspcsas dcsiinadas a
prcparar o solo c alasicccr as fazcndas dc iodos
os scus accssorios, gasios csics quc pcrniicn ao
fazcndciro consagrar iodo o scu capiial
cclusivancnic culiura da icrra propriancnic
diia.
Scgunda circulaao (pcrfciiai. Con o
scgundo lilIao cn dinIciro, quc sc acIa ainda
cn suas naos, os propriciarios icrriioriais
conpran produios nanufaiurados classc
csicril; c, por ouiro lado, csia, con o dinIciro
pcrcclido, conpra dos fazcndciros os ncios dc
cisicncia pcla ncsna sona.
Tcrccira circulaao (inpcrfciiai. Os
fazcndciros conpran classc csicril, con un
lilIao cn nocda, ncrcadorias nanufaiuradas
corrcspondcnics ncsna sona; grandc paric
493
dcssas ncrcadorias consisic cn insiruncnios
agrcolas c ouiros ncios dc produao ncccssarios
ao culiivo da icrra. A classc csicril rcsiiiui aos
fazcndciros o ncsno dinIciro, conprando un
lilIao dc naicrias-prinas dcsiinadas a sulsiiiuir
scu proprio capiial dc cploraao. Assin, os
arrcndaiarios rccupcran os dois cn dinIciro por
clcs dcscnlolsado para pagancnio da icnda.
Dcssc nodo, fica rcsolvido o grandc cnigna. Ouc
vcn a scr, na circulaao cconnica, o produio
lquido apropriado sol forna dc rcnda?"
No conco do proccsso, cnconiranos cnirc
as naos da classc produiiva un cccdcnic dc
ircs lilIcs. Dclcs, soncnic dois foran pagos
cono produio lquido aos propriciarios
icrriioriais, sol forna dc rcnda. O icrcciro lilIao
cccdcnic consiiiui os juros do capiial ioial
invcriido pclos arrcndaiarios, isio c, para 10
lilIcs, lO%, csics juros frizcno-lo lcn clcs
nao os adquircn cn viriudc da circulaao.
acIan-sc cn cspccic cn suas naos, c a
circulaao nada nais faz quc rcaliza-los,
iransfornando-os, por cssc ncio, cn ncrcadorias
nanufaiuradas dc valor igual.
Scn csics juros, o arrcndaiario, quc c o
agcnic principal da agriculiura, nao fara a cla o
adianiancnio do capiial dc csialclccincnio. Esia
ja c una razao para os fisiocraias pcnsarcn quc
a apropriaao pclo arrcndaiario da paric do
494
solrc-produio agrcola quc rcprcscnia os juros, c
una condiao iao ncccssaria cono a propria
cisicncia dc una classc dc arrcndaiarios; c cssc
clcncnio nao podc, cn conscqucncia, scr
includo na caicgoria dc produio lquido" ou
rcndincnio lquido" nacional, dc podcr scr
consunido scn ncnIuna considcraao para con
as ncccssidadcs incdiaias da rcproduao
nacional. Mas csic capiial dc un lilIao scrvc,
scgundo Oucsnay, na naioria dos casos, para as
rcparacs iornadas ncccssarias duranic un ano,
lcn cono para as rcnovacs parciais do capiial
dc csialclccincnio; scrvc ainda dc capiial dc
rcscrva para os acidcnics; c, cnfin, quando c
possvcl, scrvc para cnriqucccr o capiial dc
csialclccincnio c dc cploraao, para nclIorar o
solo c anpliar as culiuras.
Todo csic proccsso c, na vcrdadc, lcn
sinplcs". Sao posios cn circulaao, pclos
fazcndciros, dois lilIcs, cn dinIciro, para o
pagancnio da rcnda, c ircs lilIcs dc produios
(scndo dois icros cn ncios dc sulsisicncia c un
icro cn naicrias-prinasi; pcla classc csicril,
dois lilIcs dc ncrcadorias nanufaiuradas, ou
ncios dc cisicncia, no ioial dc dois lilIcs, a
nciadc c consunida pclos propriciarios
icrriioriais c scus dcpcndcnics, a ouira nciadc
pcla classc csicril, cn pagancnio dc scu
iralalIo. As naicrias-prinas (ianlcn dois
lilIcsi scrvcn para sulsiiiuir o capiial dc
495
cploraao dcsia ncsna classc. Dos produios
nanufaiurados cn cada circulaao (nonianic.
dois lilIcsi una nciadc sc cscoa para os
propriciarios icrriioriais, c a ouira para os
arrcndaiarios, para os quais cla c apcnas una
iransfornaao quc rcprcscnia os juros dc scu
capiial acunulado, juros priniiivancnic iirados
da rcproduao agrcola. Ouanio ao dinIciro quc o
arrcndaiario ps cn circulaao para o pagancnio
da rcnda, volia a scu lolso, pcla vcnda dc scus
produios. dcssc nodo, o ncsno ciclo podc scr
pcrcorrido dc novo no ano cconnico quc sc
scguc.
Adnirai, agora, a cposiao vcrdadcirancnic
criica" do Sr. DuIring do Ouadro dc Oucsnay,
iao infiniiancnic supcrior s cposics
supcrficiais c cosiunciras". Dcpois dc nos icr,
cinco vczcs scguidas, aprcscniado cn icrnos
nisicriosos o crro dc Oucsnay cn opcrar no scu
Ouadro unicancnic con valorcs cn nocda (o
quc, alias, c falso, cono vinosi, clc cIcga,
finalncnic, a csic rcsuliado. dcsdc quc sc lIc
pcrgunia o quc sc iorna na circulaao cconnica
o produio lquido apropriado sol forna dc rcnda,
nao sc podc nais cplicar o Ouadro cconnico
scnao por un nisio dc confusao c dc arlirio
lcvado aic o nisiicisno". Vinos quc o Ouadro,
rcproduao iao sinplcs quanio gcnial, para a
cpoca, do proccsso anual dc rcproduao, ial cono
clc sc rcaliza por ncio da circulaao, cplica
496
caiancnic o quc vcn a scr o produio lquido na
circulaao cconnica, dc nancira quc o
nisiicisno", a confusao" c o arlirio"
coniinuan, una vcz por iodas; por conia
unicancnic do ScnIor DuIring, cono lado nais
duvidoso" c unico produio lquido" dc scus
csiudos fisiocraiicos.
O ScnIor DuIring csia iao a par da icoria
dos fisiocraias cono da influcncia Iisiorica dcssa
cscola. Con Turgoi inforna-nos clc a
fisiocracia cn Frana dcsaparccc icorica c
praiicancnic". Ouc Miralcau, porcn, fossc
csscncialncnic fisiocraia cn suas opinics
cconnicas; quc clc fossc iido, na Asscnllcia
Consiiiuinic dc 1789, cono una auioridadc cn
naicria dc ccononia; quc csia Asscnllcia icnIa,
cn suas rcfornas cconnicas, fciio passar da
icoria praiica una loa paric das icscs dos
fisiocraias, c, solrciudo,, quc icnIa inposio una
foric coniriluiao ao produio lquido quc a
propricdadc icrriiorial alsorvc, scn
rcciprocidadc", isio c, a rcnda nada disio cisic
para o ScnIor DuIring.
Assin cono csqucccndo o longo pcrodo dc
1891 a 1752 clininou iodos os prcdcccssorcs dc
Hunc, assin ianlcn un ouiro lapso supriniu
sir Jancs Sicwari, siiuado cnirc Hunc c Adan
SniiI. Solrc a sua grandc olra, quc, scn falar
da inporiancia Iisiorica, cnriqucccu dc nancira
497
considcravcl o donnio da ccononia poliica, na
cnprcsa" do Sr. DuIring nao sc cnconira una
unica slala. Cono dcsforra, lana conira Sicwari
a naior injuria do scu vocalulario, ao dizcr quc
csic cra un profcssor" conicnporanco dc Adan
SniiI. Infclizncnic, csia insinuaao c pura
invcnao. Sicwari cra, na rcalidadc, un grandc
propriciario da Escocia, quc, lanido da Cra-
DrcianIa por una prcicnsa pariicipaao na
conjuraao dos Sicwaris, rcsidiu c viajou,
duranic largo icnpo, pclo coniincnic, podcndo
faniliarizar-sc con a siiuaao cconnica dc
divcrsos pascs.
Fcsunanos. Dc acordo con a Hisioria
criica, iodos os ccononisias so icn iido, aic
Iojc, o valor dc aprcscniar rudincnios" para a
douirina nagisiral" do ScnIor DuIring ou para
quc, cn facc dc suas lancniavcis douirinas,
rcssalicn nais as ccclcncias do auior. Ha,
porianio, ncsno cn ccononia poliica, alguns
Icrois quc forncccn, nao soncnic rudincnios"
douirina aprofundada", cono ianlcn icscs" dc
ondc aqucla sai, scgundo as prcscrics da
Filosofia da Naiurcza, nao por dcscnvolvincnio",
nas por conlinaao". Esscs Icrois sao. o
inconparavcl c cnincnic". Lisi quc, para Ionra c
provciio dos falricanics alcnacs, forjou, cn
podcrosas frascs, as suiis" icorias ncrcaniilisias
dc un Fcrricr c ouiros; Carcy, quc rccrguc o lon
scnso na proposiao scguinic. O sisicna dc
498
Ficardo c un sisicna dc discordia... nada nais
faz do quc provocar o odio cnirc as classcs... scu
livro c o nanual do dcnagogo quc sc csfora por
ir ao podcr, airavcs da divisao das icrras, da
gucrra c do saquc"; c, finalncnic, Mac Lcod, o
grandc confusionisia da Ciiy londrina.
Assin, as pcssoas quc quiscrcn, Iojc c no
fuiuro, csiudar dc pcrio a Iisioria da ccononia
poliica, scguirao caninIo nulio nais accriado,
pondo-sc ao corrcnic das cluculracs
inspidas", das scnsalorias", das polrczas
prolias", quc ofcrcccn as nais vulgarcs
conpilacs, do quc sc fiando no quadro Iisiorico
dc grandc csiilo" do ScnIor DuIring.
Ouc rcsulia, afinal, dc conias, dc nossa
analisc do sisicna dc ccononia poliica quc c a
olra" do ScnIor DuIring? Eaiancnic s
ncsnas concluscs a quc cIcganos na analisc
dc sua Filosofia"; iodas as suas frascs ponposas
c suas grandiloqucnics proncssas sc rcduziran a
funaa. A icoria do valor", csia pcdra dc ioquc
dos sisicnas cconnicos", acala nisio. o ScnIor
DuIring cnicndc pcla palavra valor" cinco coisas
alsoluiancnic difcrcnics c alsoluiancnic
coniradiiorias cnirc si; dc forna quc cn rcsuno,
clc proprio nao salc o quc qucr. As lcis naiurais
dc ioda ccononia", anunciadas con iania ponpa,
rcvclaran-sc apcnas lugarcs-conuns conIccidos
dc iodo o nundo c quc, alias, quasc scnprc nao
499
sao inicrprciados corrciancnic. A unica
cplicaao dos faios cconnicos quc csic sisicna
duIringuiano nos ofcrccc c quc clcs sao o
rcsuliado da violcncia", nancira csia dc falar
con a qual, Ia scculos, os filisicus dc iodas as
nacs sc consolan dc iudo quc lIcs aconiccc dc
dcsagradavcl, c quc nada nos cnsina.
Mas, cn vcz dc procurar a origcn c
aprofundar os cfciios da violcncia, o Sr. DuIring
convida-nos a nos darnos por saiisfciios con
cssa palavra, ionando-a cono uliina causa, a
cplicaao dcfiniiiva c inapclavcl dos fcnncnos
cconnicos, pclo quc nuiio lIc dcvcnos
agradcccr. Olrigado a forncccr nais alguns
csclarccincnios solrc a cploraao capiialisia do
iralalIo, clc a aprcscnia, princiro, cono lascada
na iriluiaao c na clcvaao dos prcos, con isso
nao fazcndo nais quc sc apropriar dc un dcialIc
da douirina proudIoniana (o prclcvcncnii, para
cplicar, cn scguida, dcialIadancnic, por ncio
dc Mar, a icoria do solrc-iralalIo, do solrc-
produio c da nais-valia. Conscguc, dcssa
nancira, conciliar con fclicidadc duas
conccpcs alsoluiancnic coniradiiorias,
copiando-as c conlinando-as dc una pcnada. E
do ncsno nodo quc, na filosofia, nao cnconirava
palavras lasianic grossciras para usar conira
aquclc ncsno Hcgcl a qucn nao faz nais quc
cplorar, dcsfigurando-o, na Hisioria criica, as
calunias graiuiias conira Mar scrvcn para
500
cncolrir o faio dc quc iudo o quc sc cnconira no
Curso, dc nais ou ncnos racional, solrc o capiial
c o iralalIo, nao passa dc un nolrc plagio, cuja
viina c Mar. A ignorancia do Ioncn quc, no
Curso, coloca no conco da Iisioria dos povos
civilizados o grandc propriciario icrriiorial",
nosirando, assin, nao icr a ncnor idcia da
propricdadc colciiva do solo, quc vigorava cnirc
as irilos c as conunidadcs rurais, ponio dc
pariida, na rcalidadc, dc ioda a Hisioria, c cssa
ignorancia, nais ou ncnos inconcclvcl Iojc, c
quasc ulirapassada ainda por aqucla quc, na
Hisioria criica, sc aprcscnia scn nodcsiia cono
alcancc univcrsal da visao Iisiorica dc
conjunio", da qual apcnas dcnos alguns
ccnplos dcsaninadorcs. En poucas palavras.
princirancnic, cslanjancnio" giganicsco dc
clogios a si proprio, cIarlaiancsco alarico dc
ironpa, dc proncssas quc sc dcrranan unas
solrc as ouiras; c, por fin, o rcsuliado" zcro.
501


PARTE III

Socialismo

502

Captulo I
TRAOS HISTRICOS

Vinos, na Iniroduao, cono os filosofos
franccscs do scculo XVIII. quc alriran o caninIo
para a rcvoluao, apclavan para a razao cono
unico juiz dc iudo quania cisic. Prcicndia-sc
insiaurar un Esiado racional, una socicdadc
ajusiada razao, c iudo quanio coniradisscssc a
razao cicrna dcvcria scr cnicrrado scn a ncnor
picdadc. E vinos ianlcn quc na rcalidadc, cssa
razao cicrna nao cra scnao a inicligcncia
idcalizada do Ioncn da classc ncdia daquclcs
icnpos, do qual Iavcria dc sair, cn scguida, o
lurgucs. Por isso, quando a Fcvoluao Franccsa
icniou criar cssa socicdadc nacional c cssc
Esiado da razao. viu-sc quc as novas insiiiuics,
por nuiio quc sc dcsiacasscn das aniigas,
ficavan ainda longc da razao alsoluia. O Esiado
da razao fracassara ruidosancnic. O coniraio
social dc Fousscau ionaria corpo no rcginc do
icrror c, fugindo dclc c dcsconfiando ja dc scus
proprios donos poliicos, a lurgucsia foi rcfugiar-
sc, princira, na corrupao do Dirciorio c, por fin,
sol a cgidc do dcspoiisno napolcnico. A
pronciida paz cicrna iransfornara-sc nuna
inicrninavcl gucrra dc conquisias. A socicdadc
503
da razao ianlcn nao icvc nclIor soric. O
aniagonisno cnirc polrcs c ricos, longc dc
dcsaparcccr no lcn-csiar gcral, aguara-sc ainda
nais, con o dcsaparccincnio dos privilcgios
fcudais c nuiios ouiros, quc o aicnuavan, c os
csialclccincnios dc lcncficcncia, quc niiigavan
un pouco o conirasic da dcsigualdadc.
O dcscnvolvincnio da indusiria cn lascs
capiialisias convcricu a polrcza c a niscria dos
nassas iralalIadoras cn condics dc vida da
socicdadc. A csiaisiica crininal crcscia dc ano
para ano. Os vcios fcudais, quc aic cniao sc
cilian inpudicancnic luz do dia nao
dcsaparcccran, nas apcnas sc cscondcran, ao
ncnos por un noncnio, no fundo da ccna. En
iroca, florcscian culcranicncnic os vcios
lurgucscs, oculios aic cniao sol a supcrfcic . O
concrcio foi dcgcncrando, cada vcz nais
dcscaradancnic, cn roulo. A fraicrnidadc" da
divisa rcvolucionaria ionou corpo nas
dcslcaldadcs c na invcja da concorrcncia. A
oprcssao violcnia ccdcu lugar corrupao, c a
cspada, princira arna dc podcr social, foi
sulsiiiuda pclo dinIciro. O privilcgio da princira
noiic nupcial passou do scnIor fcudal para o
falricanic lurgucs. A prosiiiuiao dcscnvolvcu-sc
cn proporcs inaudiias. O casancnio coniinuou
scndo o quc ja cra. a forna sancionada pcla lci, o
nanio oficial con quc sc colria a prosiiiuiao
scguida dc una alundancia conplcncniar dc
504
adulicrio. Nuna palavra, conparadas con as
lrilIanics proncssas dos racionalisias, as
insiiiuics poliicas c sociais, insiauradas pcla
viioria da razao", dcran cono rcsuliados unas
irisics c dcccpcionanics caricaiuras, So faliava
ncsno quc os Ioncns puscsscn cn rclcvo o scu
dcscngano Esscs Ioncns surgiran nos princiros
anos do scculo XIX. En 1802, foran pullicadas
as Carias gcnclrinas dc Saini-Sinon; cn 1808,
Fouricr cdiiou o scu princiro livro, cnlora as
lascs da sua icoria ja daiasscn dc 1799; cn 1 dc
janciro dc 1800, Folcri Owcn assuniu a dircao
da cnprcsa dc Ncw Lanarl.
Por aquclcs icnpos, iodavia, o rcginc
capiialisia dc produao, c, con clc, o
aniagonisno cnirc a lurgucsia c o prolciariado,
nao Iavian sado ainda dc sua fasc incipicnic. A
grandc indusiria, quc, na Inglaicrra acalava dc
nasccr, cra inicirancnic dcsconIccida na Frana.
E a grandc indusiria c a cncarrcgada dc
dcscnvolvcr, cn iodas as parics, os confliios quc
rcclanan inpcriosancnic, dc un lado, a
sulvcrsao do rcginc dc produao confliios quc
csialan nao so cnirc as classcs cngcndradas por
cla cono ianlcn cnirc foras produiivas c as
fornas dc inicrcanlio por clas criadas, c, dc
ouiro, as giganicscas foras produiivas, quc
ofcrcccn os ncios para rcsolvcr csscs confliios.
Nos princpios do scculo os confliios, quc
lroiavan da nova ordcn social, concavan
505
apcnas a crcsccr a nuiio nais, naiuralncnic, os
ncios quc Iavcrian dc conduzir sua soluao.
Sc as nassas dcsproicgidas dc Paris conscguiran
apossar-sc, por algun icnpo, do podcr, duranic o
rcginc do Tcrror, foi soncnic para dcnonsirar
aic quc ponio cra inpossvcl nanicr cssc podcr
nas condics da cpoca. O prolciariado, quc
concava a dcsiacar-sc, no scio dcssas nassas
dcsproicgidas, cono ironco dc una classc nova,
nas ainda incapaz dc dcscnvolvcr una aao
poliica propria, nao rcprcscniava nais do quc
un scior oprinido, casiigado, ao qual, cn sua
Incapacidadc para valcr-sc a si ncsno, icria quc
scr dada ajuda dc fora, do alio, sc possvcl.
Essa siiuaao Iisiorica da forna s douirinas
dos fundadorcs do socialisno. Suas icorias
incipicnics nao fazcn nais do quc rcflciir o
csiado incipicnic da produao capiialisia a
cnlrionaria siiuaao da classc. Oucria iirar do
ccrclro a soluao dos prollcnas sociais laicnics
ainda nas condics cconnicas cnlrionarias da
cpoca. A socicdadc nao coniinIa scnao nalcs,
quc a razao pcnsanic cra cIanada a rcncdiar.
Traiava-sc dc dcscolrir un novo sisicna, nais
pcrfciio, dc ordcn social, a fin dc inp-lo
socicdadc, dc fora para dcniro, por ncio da
propaganda, c, sc possvcl, prcgando-o con o
ccnplo, ncdianic cpcricncias quc scrvisscn dc
nodclos dc conduia Esscs novos sisicnas
sociais nascian condcnados a novcr-sc no rcino
506
da uiopia; quanio nais dcialIados c ninuciosos
nais Iavcrian dc dcgcncrar, forosancnic, cn
puras faniasias.
Dascados nisso, nao Ia razao para nos
dcicrnos ncn un noncnio nais ncssc aspccio
ja dcfiniiivancnic incorporado ao passado.
Dcicnos quc os irapciros liicrarios do iipo do Sr.
DuIring rcvolvan solcncncnic csias faniasias,
quc Iojc provocan riso, para salicniar solrc cssc
fundo" a scricdadc c a rcspciialilidadc do scu
proprio sisicna. Nos, longc dc nos rirnos, nos
adniranos das idcias gcniais c dos gcniais
gcrncs dc idcias quc nasccn por ioda paric sol
cssc involucro dc faniasia c quc os filisicus,
naiuralncnic, sao incapazcs dc cncrgar.
Saini-Sinon cra filIo da Crandc Fcvoluao
Franccsa, quc csialou quando ainda nao coniava
irinia anos. A rcvoluao franccsa foi a viioria do
Tcrcciro Esiado, isio c, da grandc nassa da
naao a cujo cargo csiavan a produao c o
concrcio, solrc os fundancnios, aic cniao
ociosos c privilcgiados, da socicdadc. a nolrcza c
o clcro. Mas, dc rcpcnic, vcrificou-sc quc a viioria
do Tcrcciro Esiado nao cra scnao a viioria dc una
paric nuiio pcqucna dclc, a conquisia do podcr
poliico pclo scior socialncnic privilcgiado dcssa
classc. a lurgucsia alasiada. Essa lurgucsia
soulc, alcn disso, aprovciiar-sc da rcvoluao
para cnriqucccr-sc rapidancnic, cspcculando
507
con os lcns confiscados c. cn scguida, vcndidos,
da arisiocracia c da Igrcja, c cnganando a naao
por ncio dos fornccincnios ao ccrciio. Foi
prccisancnic o govcrno dcsscs cspcculadorcs
quc, sol o Dirciorio, lcvou a Frana c a rcvoluao
lcira da runa, proporcionando a Napolcao o
prcicio quc dcscjava para o scu golpc dc Esiado.
Por isso, no cspriio dc Saini-Sinon, o
aniagonisno cnirc o Tcrcciro Esiado c os sciorcs
privilcgiados da socicdadc ionou a forna dc un
aniagonisno cnirc iralalIadorcs" c Ioncns
ociosos". Os ociosos cran nao so os aniigos
privilcgiados nas ianlcn os quc vivian dc suas
rcndas, scn inicrfcrir na produao ncn no
concrcio. No concciio dc iralalIadorcs" nao
cniravan soncnic os opcrarios assalariados, nas
ianlcn os indusiriais, os concrcianics c os
lanquciros. Ouc os ociosos Iavian pcrdido os
iiulos quc os capaciiavan a dirigir
cspiriiualncnic c a govcrnar poliiicancnic o pas
cra un faio cvidcnic quc a rcvoluao iinIa
cvidcnciado dc nodo dcfiniiivo. E, para Saini-
Sinon, as cpcricncias do rcginc do icrror fazian
supor, ianlcn, quc os sans-culoiics, por sua
vcz, nao iinIan suficicnic capacidadc para isso.
Eniao, qucn Iavia dc dirigir c govcrnar a naao?
Scgundo Saini-Sinon a cicncia c a indusiria,
unidas por un novo lao rcligioso dcsiinado a
rcsiaurar a unidadc das idcias rcligiosas
dcsiruda dcsdc a Fcforna, un novo
508
crisiianisno" forosancnic nsiico c
rigorosancnic Iicrarquico. Mas a cicncia cran os
salios acadcnicos c a indusiria, cn princiro
lugar, os lurgucscs aiivos, os falricanics, os
concrcianics, os lanquciros. E csscs ncsnos
lurgucscs, scgundo as conccpcs dc Saini-
Sinon, Iavcrian dc iransfornar-sc nuna cspccic
dc funcionarios pullicos, dc agcnics sociais, nas
conscrvarian, scnprc, dianic dos opcrarios, una
posiao auioriiaria c ccononicancnic
privilcgiada. Os lanquciros, principalncnic,
scrian cIanados a rcgular ioda a produao
social por ncio dc una rcgulancniaao dc
crcdiio. Essc nodo dc concclcr a socicdadc
corrcspondia pcrfciiancnic a una cpoca cn quc
a grandc indusiria c, con cla o aniagonisno
cnirc a lurgucsia c o prolciariado concava a
dcsponiar na Frana. Saini-Sinon, nao olsianic,
insisic cn quc o quc o prcocupa scnprc, cn
princiro lugar, c a soric da classc nais
nuncrosa c nais polrc" da socicdadc (la classc la
plus nonlrcusc ci la plus pauvrci.
Ja cn suas Carias gcnclrinas susicnia
Saini-Sinon a icsc dc quc iodos os Ioncns
dcvcn iralalIar". E a ja sc cprcssa a idcia dc
quc o rcginc do icrror cra o govcrno das nassas
dcsproicgidas. Vcdc griia-lIcs, o quc
aconicccu, na Frana, quando vossos canaradas
suliran ao podcr, ocasionando una cpidcnia dc
fonc". Mas, o concclcr a Fcvoluao Franccsa
509
cono una luia dc classc cnirc a nolrcza, a
lurgucsia c os dcsproicgidos, cra un
dcscolrincnio vcrdadcirancnic gcnial para o ano
dc 1802. En 1818, Saini-Sinon dcclara quc a
poliica c a cicncia da produao c prcdiz a ioial
alsorao da poliica pcla ccononia. E sc aqui nao
sc faz nais do quc aponiar a conscicncia dc quc a
siiuaao cconnica c a lasc das insiiiuics
poliicas, proclana-sc ja, clarancnic, a fuiura
iransfornaao do govcrno poliico solrc os
Ioncns nuna gcsiao adninisiraiiva solrc as
coisas c no govcrno dircio solrc os proccssos da
produao quc nao c ncn nais ncn ncnos, do
quc a idcia da aloliao do Esiado, quc ianio
rudo lcvania Iojc. E, crgucndo-sc ncsic ncsno
plano dc supcrioridadc solrc os conicnporancos,
dcclara, cn 1814, coincidindo quasc con a
cnirada, cn Paris, das iropas coligadas, c
rcafirna, cn 1815, duranic a gucrra dos Ccn
Dias, quc a aliana da Frana con a Inglaicrra c
a dcsics dois pascs con a AlcnanIa c a garaniia
unica da prospcridadc c paz, para a Europa. Para
aconsclIar aos franccscs dc 1815 una aliana
con os vcnccdorcs dc Waicrloo cra prcciso
scgurancnic nais valcniia do quc para dcclarar
una gucrra dc palavras aos profcssorcs alcnacs.
O quc, cn Saini-Sinon, c una profundcza
gcnial dc visao, quc lIc pcrniic conicr, cn gcrnc,
iodas as idcias nao csiriiancnic cconnicas dos
socialisias posicriorcs c, cn Fouricr, a criica
510
suiil do franccs auicniico, criica cngcnIosa nas
ncn por isso ncnos profunda das condics
sociais cisicnics. Fouricr surprccndc, pcla
palavra, a lurgucsia, aos scus ardorosos profcias
prc-rcvolucionarios c scus aduladorcs dc apos-
rcvoluao. Dcspc inpicdosancnic a niscria
naicrial c noral do nundo lurgucs c conpara-o
con as proncssas icniadoras dos racionalisias,
con a sua inagcn da socicdadc cn quc so a
razao prcdoninaria, cn quc a civilizaao faria
iodos os Ioncns fclizcs c a capacidadc Iunana
dc pcrfciao supcraria iodos os olsiaculos, c
con as lrilIanics palavras dos idcologos
lurgucscs da cpoca. Mosira, dcrranando solrc
cssc ruidoso caudal da frascologia sua saiira
nordaz, cono cssas frascs lonlasiicas
conirasian, cn iodas as parics, con a nais crucl
rcalidadc. Fouricr nao c apcnas un criico; scu
cspriio suiil c cngcnIoso iorna-o sairico, un
dos naiorcs sairicos dc iodos os icnpos. A
loucura dc cspcculaao, quc sc accniua con o
rcfluo da onda rcvolucionaria c a ncsquinIcz do
concrcio franccs daquclcs anos, aparcccn
dcscnIados cn sua olra con iraos
naravilIosos c caiivanics. Elc sc iorna ainda
nais fornidavcl na criica das rclacs cnirc os
scos c da posiao da nulIcr na socicdadc
lurgucsa. o princiro a proclanar quc o grau dc
cnancipaao da nulIcr nuna socicdadc c o
larnciro naiural pclo qual sc ncdc a
511
cnancipaao gcral. Ondc nais sc clcva Fouricr,
cnircianio, c no nodo por quc concclc a Iisioria
da socicdadc. Fouricr dividc ioda a Iisioria cn
quairo fascs ou ciapas. o sclvagisno a larlaria, o
pairiarcado c a civilizaao, scndo quc csia uliina,
na sua opiniao, coincidc con a cIanada
socicdadc lurgucsa aiual c afirna quc a ordcn
civilizada calia dc nodo conplco, duplancnic
pcrvcrso, cquvoco c Iipocriia, iodos os vcios quc
a larlaria praiicava cn ncio da naior
sinplicidadc". Para clc, a civilizaao dclaic-sc
nun crculo vicioso", nun ciclo dc
aniagonisnos, quc csia cngcndrando c
consianicncnic rcnovando, scn conscguir
supcra-lo, olicndo scnprc jusiancnic o conirario
do quc qucr, ou, pclo ncnos fingc qucrcr
conscguir. E assin dcparanos, por ccnplo, o
faio dc na civilizaao, a polrcza dccorrcr da
propria alundancia" Cono sc vc Fouricr nancja
a dialciica con a ncsna ncsiria dc scu
conicnporanco Hcgcl. Dianic dos quc sc
cnpavonan falando da iliniiada capacidadc
Iunana dc pcrfciao, salicnia con a ncsna
dialciica, quc ioda fasc Iisiorica icn, ao ncsno
icnpo, un lado asccndcnic c ouiro dcsccndcnic c
projcia csia conccpao solrc o fuiuro dc ioda a
Iunanidadc. E, assin cono Kani proclana, na
cicncia da naiurcza, o fuiuro dcsaparccincnio da
icrra, Fouricr proclana, na cicncia Iisiorica, a
ciinao fuiura da Iunanidadc.
512
Enquanio o furacao da rcvoluao varria o solo
da Frana, na Inglaicrra sc dcscnvolvia un
proccsso rcvolucionario nais silcncioso, nas,
ncn por isso, ncnos podcroso. O vapor c a nova
naquinaria iransfornaran a nanufaiura na
grandc indusiria nodcrna, rcvolucionando, con
isso, iodos os fundancnios da socicdadc
lurgucsa. O riino lcnio do pcrodo da
nanufaiura iransfornou-sc nuna narcIa
vcrdadcirancnic vcriiginosa dc produao. Con
una vclocidadc cada vcz nais acclcrada ia-sc
opcrando a divisao da socicdadc cn dois canpos.
os grandcs capiialisias c os prolciarios, cnirc os
quais ja nao ficava cncravada a aniiga classc
ncdia, con sua csialilidadc, nas, ao conirario,
oscilava, lcvando vida inscgura, una nassa
insiavcl dc aricsaos c pcqucnos concrcianics, a
paric nais fluiuanic da populaao. O novo rcginc
dc produao concava a pcrcorrcr ainda a sua
vcricnic asccnsional. Era ainda o rcginc dc
produao nornal, c, ianlcn, o unico possvcl
naquclas circunsiancias. E, no cnianio, ja
cngcndrava ioda una scric dc alusos sociais
clanorosos. o anonioado dc una populaao
arrancada dc scu solo nas nais sordidas
Ialiiacs das grandcs cidadcs; a dissoluao dc
iodos os lucros iradicionais do cosiunc, da
sulnissao pairiarcal, da fanlia; a cploraao
alusiva do iralalIo, quc, para as nulIcrcs c
para os ncnorcs, principalncnic, ionava
513
proporcs assusiadoras. a corrupao dc nassas
dc iralalIadorcs lanadas, dc suliio, cn
condics dc vida ioialncnic novas. Ncsias
circunsiancias, surgc cono rcfornador un
indusirial dc vinic c novc anos, un Ioncn cuja
purcza infaniil aiingia o sullinc, c quc cra, ao
ncsno icnpo, un inaio conduior dc Ioncns,
cono poucos. Folcri Owcn assinilara os
cnsinancnios dos naicrialisias do racionalisno,
scgundo os quais sc o caraicr do Ioncn c por
un lado o produio dc sua organizaao inaia, c,
por ouiro, o fruio das circunsiancias quc o
rodcian duranic sua vida, c, principalncnic,
duranic o pcrodo dc scu dcscnvolvincnio. A
naioria dos Ioncns dc sua classc vian, na
rcvoluao, apcnas caos c confusao, una ocasiao
propcia para sc pcscar cn aguas iurvas c
cnriqucccr-sc rapidancnic. Owcn viu ncla o
icrrcno adcquado para pr cn praiica sua icsc
favoriia, iransfornando o caos cn ordcn. Ja cn
MancIcsicr, dirigindo una falrica dc nais dc
quinIcnios iralalIadorcs, icniara, nao scn ciio,
pr cn praiica sua icoria. dc 1800 a 1829,
conduziu, no ncsno scniido, cnlora con nuiio
nais lilcrdadc dc iniciaiiva c con un ciio quc
lIc valcu fana curopcia, a grandc falrica dc fios
dc algodao dc Ncw Lanarl, na Escocia, da qual
cra socio c gcrcnic. Una populaao opcraria, quc
foi crcsccndo aic cIcgar a 2.500 indivduos,
rccruiada cnirc os clcncnios nais Icicrogcncos,
514
a naioria dos quais scn qualqucr princpio
noral, convcricu-sc, cn suas naos, nuna
pcrfciia colnia nodclo, na qual nao sc conIcccn
a cnlriagucs, a policia, o carccrc, os proccssos,
os polrcs ncn a lcncficcncia pullica. Para isso,
lasiou-lIc colocar os scus iralalIadorcs cn
condics Iunanas dc vida, dcdicando un
cuidado cspccial cducaao dc scus
dcsccndcnics. Owcn foi o invcnior dos jardins-dc-
infancia, quc funcionaran, pcla princira vcz, cn
Ncw Lanarl. As crianas, ja aos dois anos dc
idadc, cran cnviadas cscola c ncla sc scniian
iao saiisfciias, con os scus jogos c divcrscs, quc
nao Iavia qucn dc la as iirassc. Ao passo quc,
nas ouiras falricas quc lIc fazian concorrcncia,
a duraao do iralalIo cra dc irczc c quaiorzc
Ioras por dia, a jornada cn Ncw Lanarl cra dc
dcz Ioras c ncia. Ao csialar una crisc algodocira,
quc o olrigou a fccIar a falrica duranic quairo
ncscs, os iralalIadorcs dc Ncw Lanarl
coniinuaran pcrcclcndo inicgralncnic os scus
salarios. E, apcsar disso, a cnprcsa duplicou scu
capiial c dcu, aic o uliino dia, grandcs lucros a
scus socios.
Owcn, porcn, nao csiava saiisfciio con o quc
conscguira. A cisicncia quc proporcionara a
scus opcrarios csiava, scgundo clc, ainda nuiio
longc dc scr una cisicncia Iunana. Aquclcs
Ioncns cran ncus cscravos". as condics
rclaiivancnic favoravcis cn quc os Iavia
515
colocado nao lIcs pcrniian ainda, ncn ao
ncnos, dcscnvolvcr racionalncnic c cn iodos os
scus aspccios a inicligcncia c o caraicr, c, nuiio
ncnos, ccrccr livrcncnic a sua vida. E, no
cnianio, a paric opcraria daquclas 2.500 alnas
produzia para a socicdadc una sona iao grandc
dc riqucza quc, ncio scculo anics, 600.000
Ioncns junios nao scrian capazcs dc cria-la. Eu
nc pcrguniava. Para ondc ira a difcrcna cnirc a
riqucza consunida por csias 2.500 criaiuras c a
quc icrian quc consunir as 600.000 dc ouirora?
A rcsposia nao cra difcil. Essa difcrcna
dcsiinava-sc a alonar aos socios da cnprcsa os
cinco por ccnio dc juros do capiial dc
csialclccincnio, o quc inporiava cn 300.000
lilras csicrlinas dc lucros. E o caso dc Ncw
Lanarl cra, ainda cn naior ncdida, o dc iodas
as falricas da Inglaicrra. Scn csia nova riqucza
criada pclas naquinas nao icria sido possvcl
lcvar a calo as gucrras quc sc fizcran para
dcrrular Napolcao c nanicr dc pc os princpios
da socicdadc arisiocraiica. E, cnircianio, csic
novo podcr cra olra da classc iralalIadora". A
cla, porianio, dcvian pcricnccr os scus fruios. As
novas c giganicscas foras produiivas quc, aic
cniao, so Iavian scrvido para cnriqucccr una
ninoria c para a cscravizaao das nassas,
lanava, na opiniao dc Owcn, os aliccrccs dc una
nova csiruiura social c csiavan dcsiinadas a
iralalIar apcnas para o lcn-csiar gcral, cono
516
propricdadc colciiva dc iodos os ncnlros da
socicdadc.
E foi assin, por csic caninIo purancnic
indusirial, cono un fruio, por assin dizcr, dos
calculos dc un Ioncn dc ncgocios, quc surgiu o
conunisno owcniano, quc conscrvou scnprc csic
ncsno caraicr praiico. En 1823, Owcn propc a
criaao dc un sisicna dc colnias conunisias
para conlaicr a niscria irlandcsa c aprcscnia,
cn favor dc sua proposia, un orancnio
conplcio dc insialaao, dcspcsas anuais c
rccciias provavcis. E, cn scus planos dcfiniiivos
do fuiuro, as ninucias iccnicas do assunio csiao
calculadas con ial conIccincnio da naicria,
quc, acciio o nciodo owcniano da rcforna da
socicdadc, pouca coisa sc lIc podcria oljciar,
ncsno un iccnico nuiio conpcicnic quanio aos
porncnorcs da organizaao.
Ao alraar o conunisno, a vida dc Owcn
iransfornou-sc radicalncnic. Enquanio sc
liniiara a agir cono filaniropo, colIcu riquczas,
aplausos, Ionrarias c fana. Era o Ioncn nais
popular da Europa.
Dispcnsavan-lIc cniusiasiica acolIida nao
so os Ioncns dc sua classc c posiao social,
cono ianlcn os govcrnanics c prncipcs. Mas,
quando fornulou suas icorias conunisias, a
coisa nudou dc aspccio. Scgundo clc, os grandcs
517
olsiaculos quc sc anicpunIan rcforna social
cran, principalncnic, ircs. a propricdadc
privada, a rcligiao c a forna aiual do nairinnio,
E nao ignorava o pcrigo quc corria conlaicndo-
os. Ncn podia ignorar quc lIc csiavan
rcscrvadas a condcnaao gcral da socicdadc
oficial c a pcrda da posiao quc ncla ocupava.
Mas cssa considcraao nao o dcicvc cn scus
inpicdosos aiaqucs quclas insiiiuics. E
ocorrcu o quc csiava prcvisio. Alijado da
socicdadc oficial, ignorado pcla inprcnsa,
arruinado por suas nalogradas cpcrincniacs
conunisias na Ancrica, s quais sacrificou
ioda a sua foriuna, cnircgou-sc dirciancnic
classc iralalIadora, no scio da qual ainda agiu
duranic irinia anos. Todos os novincnios
sociais, iodos os nclIorancnios rcais icniados
pcla Inglaicrra cn prol da classc iralalIadora
csiao associados ao nonc dc Owcn. Assin, por
ccnplo, cn 1819, dcpois dc cinco anos dc luias.
conscguiu fossc pronulgada a princira lci
rcgulancniadora do iralalIo da nulIcr c dos
ncnorcs nas falricas. Foi clc, ianlcn, qucn
prcsidiu o princiro congrcsso cn quc os
sindicaios dc ioda a Inglaicrra sc fundiran nun
grandc c unico sindicaio. E foi ianlcn clc qucn
inplaniou, cono ncdida dc iransiao, aic quc a
socicdadc pudcssc, na sua ioialidadc, organizar,
conunisiicancnic. duas cspccics dc organisnos.
as coopcraiivas dc consuno c dc produao, quc,
518
pclo ncnos, nosiran praiicancnic a inuiilidadc
do concrcianic c do falricanic, c os lazarcs
opcrarios, csialclccincnios cn quc sc irocavan
os produios do iralalIo por lnus dc iralalIo,
quc fazcn as vczcs do papcl-nocda c cuja
unidadc c a Iora dc iralalIo dcspcndido.
Esialclccincnios ncccssariancnic fadados ao
fracasso, nas quc supcran os lancos
proudIonianos dc inicrcanlio, nuiio posicriorcs,
difcrcnciando-sc dcsics principalncnic porquc
nao prcicndcn scrvir dc panaccia univcrsal para
iodos os nalcs sociais, nas sao, pura c
sinplcsncnic, un princiro passo para a
iransfornaao radical da socicdadc.
Sao csics os Ioncns quc o olnpico ScnIor
DuIring conicnpla dos cinos dc sua vcrdadc
alsoluia c dc uliina insiancia" con o dcsprczo
quc salicnianos na Iniroduao. Esic dcsprczo,
pclo ncnos cn paric, icn scu fundancnio c sua
razao, pois nascc, cn uliina analisc, dc una
ignorancia vcrdadcirancnic assusiadora das
olras dos ircs uiopisias. Dc Saini-Sinon, por
ccnplo, diz-nos quc sua idcia fundancnial cra
sulsiancialncnic caia, c pondo dc paric ccrias
pariicularidadcs, ainda Iojc dcicrnina c
inpulsiona una scric dc nodalidadcs rcais". Pois
lcn. apcsar dc nao duvidarnos dc quc o Sr.
DuIring Iaja iido cn suas naos algunas das
olras dc Saini-Sinon, cn vao luscarcnos, nas
vinic c scic paginas inprcssas quc lIc dcdica, a
519
idcia fundancnial" dc Saini-Sinon, a quc nais
acina sc rcfcrc, ncn ianlcn aiinanos con o
quc qucr significar, por si ncsno, o quadro
cconnico dc Oucsnay, c por fin, quciranos ou
nao, icnos dc nos conicniar con a afirnaiiva dc
quc a inaginaao c o cfciio filaniropico.., con a
faniasiosa Iipcricnsao propria dclc, doninavan
iodo o nundo idcologico dc Saini-Sinon". En
Fouricr, so vc c so iona cn considcraao as suas
faniasias solrc o fuiuro, cIcias dc ninucias
novclcscas. Nao duvidanos dc quc isso inicrcssc
nuiio nais" para pr cn rclcvo a infiniia
supcrioridadc do Sr. DuIring solrc Fouricr do
quc o pcsquisar cono clcs procura criicar por
alio os faios rcais". Por alio, quando nclc nao Ia
una so pagina cn quc nao lrilIcn as cIanas dc
sua saiira c da criica s niscrias da iao
cndcusada civilizaao! cono sc disscsscnos
quc o ScnIor DuIring proclana por alio" o
ScnIor DuIring cono o naior pcnsador dc iodos
os scculos. E, no quc sc rcfcrc a Folcrio Owcn,
para cscrcvcr as dozc paginas quc lIc consagra,
nao icvc ouira fonic dc infornaao scnao a
nscra lilliografia dc Sargani, un filisicu quc
ianlcn nao conIccia as olras nais inporianics
dc Owcn. as rclaiivas ao nairinnio c
organizaao conunisia da socicdadc. Essa
ignorancia pcrniic ao ScnIor DuIring lanar
inircpidancnic a afirnaiiva dc quc nao Ia lasc
para prcssupor" cn Owcn un conunisno
520
dccidido". Sc Iouvcssc iido cn suas naos o scu
Dool of iIc Ncw Moral World, nao so icria visio
afirnado nclc o nais dcfinido conunisno, con o
dcvcr gcral dc iralalIar c o dirciio dc pariicipar
cquiiaiivancnic do produio do iralalIo
cquidadc dcniro dc cada idadc, cono Owcn
salicnia scnprc cono ianlcn, pcrfciiancnic
csloado, o cdifcio da socicdadc conunisia do
fuiuro, con os scus planos, a sua plania c a sua
pcrspcciiva. Mas, quando o csiudo das olras
pcssoais dos rcprcscnianics da idcologia
socialisia sc rcduz ao sinplcs conIccincnio do
iiulo, ou, quando nuiio, dc qual c o icna dc
alguns livros, cono c o caso do Sr. DuIring, nao
Ia ouira soluao scnao prccipiiar-sc cn
afirnaiivas alsurdas c invcniadas. Owcn nao so
prcgou o conunisno dccidido" cono ianlcn o
praiicou duranic cinco anos (do fin da dccada dc
1830 ao incio da dccada dc 1840i na colnia dc
Harnony Hall dc HanpsIirc, cujo conunisno
nao dciava, quanio sua dccisao, nada a
dcscjar. Eu ncsno iivc ocasiao dc falar
pcssoalncnic con varias pcssoas quc Iavian
pcricncido a cssa colnia conunisia
cpcrincnial. O quc aconiccc c quc Sargani
ignora conplciancnic a aiividadc dc Owcn cnirc
os anos dc 1836 c 1850. Por cssc noiivo, a
profunda Iisioriografia" do Sr. DuIring dclaic-
sc nas nais ncgras ircvas. O Sr. DuIring diz quc
Owcn cra, cn iodos os scniidos, un vcrdadciro
521
nonsiro dc inpcriincncia filaniropica". Podc dizc-
lo o ScnIor DuIring. Enircianio, sc a nos nos
ocorrcssc dizcr dcssc ncsno ScnIor DuIring,
quc nos fala do conicudo dc livros quc so conIccc
pclo iiulo c, quando nuiio, pclo assunio, quc c,
cn iodos os scniidos, un vcrdadciro nonsiro dc
inpcriincncia ignoranic", cn nossos lalios isso
scria un insulio".
Eran uiopisias, pois, cono icnos diio,
porquc nao podian scr ouira coisa, nuna cpoca
cn quc a produao capiialisia concava a
dcscnvolvcr-sc. Nao iinIan ouira soluao scnao
iirar da calca os clcncnios dc una nova
socicdadc, pclo sinplcs faio dc quc na socicdadc
aniiga csscs clcncnios nao sc nanifcsiavan
ainda cn caraicr gcral. Para csloar os planos do
novo cdifcio, iinIan quc aicr-sc aos diiancs da
razao, porquc nao podian apclar para a Iisioria
vivida. E sc, Iojc, quasc oiicnia anos dcpois dc
scu aparccincnio, o Sr. DuIring cnira cn ccna
con a prcicnsao dc consiruir o sisicna
dcfiniiivo" dc una nova ordcn social, nao o
dcscnvolvincnio cono o rcsuliado ncccssario do
naicrial Iisiorico cisicnic, nas iirando-o dc sua
calca privilcgiada, dc scu cspriio cIcio dc
vcrdadcs dcfiniiivas c inapclavcis, nao c nais do
quc un cpgono dos uiopisias, o uliino dos
uiopisias, clc quc, por ioda paric, vc apcnas
cpgonos. O Sr. DuIring cIana os grandcs
uiopisias dc alquinisias sociais". possvcl.
522
Tanlcn a alquinia foi ncccssaria cn scu icnpo.
Mas, dcsdc cniao, vcio a grandc indusiria
dcscnvolvcr as coniradics quc dornian no scio
do rcginc capiialisia dc produao,
dcscnvolvcndo-as aic convcric-las cn
aniagonisnos sociais iao clanorosos, quc ja sc
podc sc c possvcl dizcr-sc iocar con as
naos a dcrroia inincnic dcsic rcginc dc
produao a ial ponio, quc as novas foras
produiivas sc podcn conscrvar c dcscnvolvcr
dcsdc quc scja inplaniado un novo rcginc dc
produao conscnianco cono scu grau aiual dc
dcscnvolvincnio; a luia cnirc as duas classcs,
criada pclo rcginc aiual dc produao c
coniinuancnic rcnovada, cn aniagonisno cada
vcz nais accniuado, invadiu iodos os pascs
civilizados, iornando-sc cada dia nais violcnia; ja
icnos Iojc conscicncia dc scu cncadcancnio
Iisiorico c podcnos pcncirar nas condics da
iransfornaao social, quc sc iorna incviiavcl,
cono podcnos prcdizcr igualncnic as linIas
gcrais dcssa iransfornaao, condicionada
ianlcn por cla propria. Ouando o Sr. DuIring,
cn vcz dc liniiar-sc ao naicrial cconnico
cisicnic, clalora, iirando dc scu augusio
ccrclro, una nova ordcn social uiopica, nao so
praiica a alquinia social", cono ianlcn agc
cono agiria algucn quc, dcpois dc dcscolrir c
cnunciar as lcis da qunica nodcrna, icinassc
cn rcsiaurar a alquinia no scu aniigo csplcndor,
523
valcndo-sc dos pcsos ainicos, das fornulas
nolccularcs, da valcncia dos aionos, da analisc
cspcciral c da crisialografia, para, finalncnic,
dcscolrir... a pcdra filosofal.

524

NOTAS

(1i lcn nais facil invciivar conira a
aniiga filosofia da naiurcza, aconpanIando o
vulgo profano, cono o faz Carlos Vogi, do quc
aprcciar sua inporiancia Iisiorica. Ela conicn
inuncros alsurdos c faniasias, nas nao ianias
quanias sc cnccrran nas icorias dos naiuralisias
cnpricos da ncsna cpoca c ja sc conca a
pcrcclcr, dcsdc a vulgarizaao da icoria da
cvoluao, quanio cnccrra dc lon scnso c dc
inicligcncia. Assin. Hacclcl rcconIcccu nuiio
jusiancnic os ncriios dc Trcviranus c dc Oclcn.
Esic, csialclcccu o posiulado da liologia lascado
na sulsiancia coloidc priniiiva (UrscIlcini c sua
vcsicuia prinaria (UrllascIcni, coisas quc dcpois
foran cIanadas proioplasna c cclula. Hcgcl c,
no quc lIc conccrnc cspccialncnic, dc nuiios
ponios dc visia, lcn supcrior aos cnpirisias dc
scu icnpo, quc supunIan Iavcr cplicado iodos
os fcnncnos airiluindo-os a una fora fora
dc gravidadc, fora dc roiaao, fora dc coniaio
clcirico, cic. c na inpossililidadc dcssas, a
una sulsiancia dcsconIccida, sulsiancia
luninosa, calorfica, clcirica, cic. As sulsiancias
inaginarias csiao Iojc nais ou ncnos
alandonadas, nas o cIarlaianisno das foras",
525
quc Hcgcl conlaiia, rcaparccc cono faniasna,
por ccnplo, no discurso pronunciado por
HclnIoliz cn Iunslrucl no ano dc 1869. (Cf.
Hclnlolis, Populrc Vorlcsungcn, 2o. cadcrno,
1871, pag. 190i. A proposiio do cndcusancnio
(Icrdado aos franccscs do scculo XVIIIi dc
Ncwion, quc a Inglaicrra colriu dc ouro c dc
Ionrarias, Hcgcl olscrvou quc Kcplcr,
alandonado fonc pcla AlcnanIa, c o
vcrdadciro fundador da nccanica nodcrna dos
corpos cclcsics c quc a lci da graviiaao dc
Ncwion ja sc acIava coniida nas ircs grandcs lcis
dc Kcplcr, c, dc forna cplciia ncsno, na
icrccira daquclas lcis. O quc Hcgcl prova, por
ncio dc sinplcs cquacs. na sua Filosofia da
Naiurcza, 270, c nas adics (Hcgcis Wcrlc,
cdiao dc 1842 iono VII, pags. 98 c 113-115i csia
Iojc confirnado pcla novssina nccanica
naicnaiica dc Cusiavo KircIIoff (Vorlcnslingcn
ulcr MaiIcnaiiscIc PIysil, 2a. cd. Lcipzig,
1877, pag. 10i, sol forna csscncialncnic idcniica
fornula naicnaiica princirancnic cposia por
Hcgcl. Os filosofos da naiurcza csiao, para a
cicncia naiural conscicnicncnic dialciica, na
ncsna siiuaao cn quc sc acIan os uiopisias
para o conunisno nodcrno.
(2i Vidc Enciclopcdia, 23.
(3i Ernsi Hacclcl Hisioria dc la
Crcacion, pag. 337.
526
(4i Posicriorncnic daia cn quc cscrcvi o
irccIo acina, parccc icr-sc confirnado cssa
Iipoicsc. Scgundo as uliinas pcsquisas fciias por
Mcndclclcf c Dogusly, con aparclIos dc naior
prccisao, iodos os vcrdadciros gascs rcvclaran
rclacs variavcis cnirc prcssao c volunc; o
cocficicnic dc cpansao do Iidrogcnio iinIa sido
posiiivo, cn iodas as prcsscs aplicadas aic
cniao (dininua o volunc con naior lcniidao
confornc auncniava a prcssaoi; no ar da
ainosfcra c cn iodos os dcnais gascs
invcsiigados, foi dcscolcrio un ponio norio dc
prcssao, dc ial nodo quc, nos casos dc pcqucna
prcssao, aquclc cocficicnic cra posiiivo.
convcricndo-sc cn ncgaiivo con o auncnio dc
prcssao. Assin, a lci dc Doylc, cnlora uiilizavcl
ainda, praiicancnic, prccisara scr conplciada, dc
acordo con os rcsuliados das pcsquisas, por ioda
una scric dc lcis cspcciais. (Aiualncnic 1885
ja salcnos, alcn disso, quc nao cisicn, dc
nodo algun, vcrdadciros" gascs, pois quc iodos
podcn scr rcduzidos ao csiado fluidoi.
(5i A fundancniaao das idcias nodcrnas
dc igualdadc, nas condics cconnicas da
socicdadc lurgucsa, foi analisada, pcla princira
vcz, por Mar, cn O Capiial.
(6i No Esiado-Maior Prussiano conIcccn
nuiio lcn o assunio quc csianos iraiando. A
lasc da aric da gucrra c, cn princiro lugar, o
527
rcginc cconnico dc vida dos povos", diz un
ScnIor Ma JaIns, capiiao dc Esiado-Maior,
nuna confcrcncia cicnifica (KolniscIc Zciiung,
20 dc alril dc 1876. fl. 3i.
(7i O apcrfcioancnio quc sc csia
aiingindo na grandc indusiria, cn rclaao
gucrra nariina o iorpcdo auionaiico
parccc rcalizar dcsdc ja csic prognosiico. Sc a
invcnao cIcgar a sc apcrfcioar o nais nfino
iorpcdo solrcpujara, cn cficicncia conlaiiva, ao
nais giganicsco cncouraado. (Ouanio ao rcsio,
pcrniio-nc rccordar ao lciior quc isio foi cscriio
cn 1878i.
(8i E ncn scqucr csia palavra. Eis o quc
diz Fodlcrius (Carias Sociais", Caria 2, pag. 59i.
Fcnda c, scgundo csia icoria (sua icoriai iudo o
quc sc ganIa scn un iralalIo proprio
cclusivancnic lasc dc un dirciio dc possc".
(9i Tiulo da olra do anarquisia alcnao
Siirncr.
(10i Alusao a una olra dc DurIing para
Disnarcl, por cnconcnda dc Wagcncr, profcssor
c consclIciro prussiano.
528


2001 Fidcndo Casiigai Morcs

Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
Maro 2001

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc pagou por cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

Anda mungkin juga menyukai