ALAIM ELEMENTLERNN ELKLERE ETKLER

ekme Mukavemeti Uzama Kritik Souma Hz Sertleme Derinlii Scakta Mukavemet Menevi Dayankll Anma Mukavemeti Tufallamaya Dayankllk Tala Kaldrabilirlik Korozyon Dayankll C + + + + Mn + + + + Si + + + + + + + + Cr + + + + + + + Ni + + + + + + + Mo + + + + + + W + + + + + Co + + + + + + + + Al + + + +

Maksimum %2,06 karbon ieren demir karbon alamlar elik olarak adlandrlr. elikler halen gnmzde en yaygn kullanlan malzeme grubunu oluturmaktadr. elikler sade karbonlu olabilecei gibi, eitli zelliklerin gelitirilebilmesi iin baz alam elementleri ierebilirler. elik bnyesinde bulunan elementler; istenerek katlan alam elementleri ve bunlarn yannda uzaklatrlmak istenen, zelliklere kt ynde etkili elementlerdir. Alam elementlerinin eliklere etkileri yledir: Karbon (C): eliklerin temel alam elementi olan karbon, eliklerin retim ilemleri srasnda yapdaki yerini alr. Karbon miktar, eliklerin mekanik zelliklerini en fazla etkileyen faktrdr. Karbon, eliin akma ve ekme mukavemetini artrr, yzde uzamay, ekillenebilirlii ve kaynak kabiliyetini azaltr. lenebilirliin n planda olduu eliklerde karbon miktar dk tutulmal, dayanm deerlerinin yksek olmas gerektii durumlarda ise eliin karbon ierii yksek olmaldr. Dk karbonlu yumuak eliklerin ekillendirilmesi srasnda meydana gelebilecek en nemli problem mavi gevrekliktir. Bu olay karbon (ve/veya azot) atomlarnn kk apl olmas nedeniyle kolay yaynmalarndan kaynaklanr ve ileme srasnda krlganlk yaratr. Mavi Gevreklik: Yumuak elikler 270-350 0C arasnda ekillendirilirlerse kk apl atomlar hzl bir ekilde yaynr. Yaynan atomlar dislokasyonlar kilitleyerek malzemenin akma snr noktasn ykseltir. Dolaysyla malzeme daha gevrek davranr. Sz edilen scaklklar arasnda eliin ald renk mavi olduu iin bu olaya mavi gevreklik denir. Mangan (Mn): Mangan da karbon gibi retim ilemlerinde elik yapsnda yer alan bir elementtir ve eliin dayanmn arttran etki gsterir. Bunun yannda sertleebilme ve kaynak kabiliyetini de artrr, stenit kararlatrc bir elementtir. Mangann en nemli zellii kkrtle MnS bileii yapmas ve demir kkrt FeS bileii oluumunu engellemesidir. FeS scak krlganla neden olur. Silisyum (Si): Silisyum oksijen giderici olarak elik iinde yer alr. eliin akma, ekme dayanmn ve elastikiyetini artrr. elik yapsndaki silisyum miktar azaldka tufal yapma oran artar.

Silisyum ucuz bir alam elementidir, yaygn olarak yksek elastiklik gerektiren yay eliklerinde kullanlr. Ayrca elektriksel akm zayiatn nleyen bir elementtir. Silisyum miktar fazla olan filmainlerin ok kk aplara indirilmeleri zordur. nk silisyum, malzeme tel haline getirilirken teli sertletirir ve kopmalara neden olur. Bu sebeple filmainlerde dk silisyum tercih edilir. Fosfor (P): Fosfor, eliin akma ve ekme dayanmn arttrr, yzde uzamay ve eme zelliklerini ok fazla ktletirir, souk krlganlk yaratr, talal ekillendirme kabiliyetini arttrr. Fosfor, elik iinde retim ilemlerinden kalan bir elementtir ve istenmeyen zellikleri nedeniyle mmkn mertebe yapdan uzaklatrlr. Kaliteli slah eliklerinde maksimum fosfor miktar %0.045, asal slah eliklerinde ise %0,035dir. Kkrt (S): Akma ve ekme mukavemetine etkisi yok denecek kadar azdr. Fakat malzemenin yzde uzamasna ve tokluuna etkisi ok fazladr. Kkrt malzemenin tokluunu ve snekliini nemli lde azaltr. Ayrca kaynaklanabilirlii kt ynde etkiler. Kkrt demirle birleerek FeS fazn oluturur. Bu faz dk ergime scaklna sahip olduu iin haddeleme scaklnda ergiyerek scak krlganla sebep olur. Bu olumsuz etki kkrdn manganla birlemesi salanarak nlenir. Kkrt elik iinde eliin retiminden kalan bir elementtir ve yukarda belirtilen istenmeyen zellikleri nedeniyle yapdan mmkn mertebe uzaklatrlr. Sadece talal ekillendirilmeye uygun otomat eliklerinde kkrt miktar yksek tutulur. Kaliteli slah eliklerinde maksimum kkrt miktar %0.045, asal slah eliklerinde ise %0,035 dir. Krom (Cr): Krom paslanmaz eliklerin temel alam elementidir. Krom, korozyon ve oksidasyon direnci salar. Sertleebilme kabiliyetini artrr. Yksek karbonlu eliklerde anma direncini ykseltir. Krom, karbon ile tane snrlarnda biriken Cr23C6 bileiini oluturur. Oluan bu bileik, paslanmaz eliklerde tane snrlarndaki krom miktarn paslanmazlk snr olan %12nin altna eker. Bu bileik yksek scaklklarda karbon yaynmnn hzlanmas ile kolayca meydana gelir ve kaynakl paslanmaz eliklerde, kaynak dikii yaknlarnda kaynak bozulmalarna neden olur. Nikel (Ni): Nikelin darbe tokluunu ve tavl eliklerde dayanm artrr. Nikel stenitik paslanmaz eliklerin kromdan sonra ikinci en nemli alam elementidir. stenitik paslanmaz eliklerdeki nikel miktar %7-20 arasndadr. Nikel stenit kararlatrc bir elementtir ve stenitik paslanmaz eliklerin, adndan da anlalaca gibi oda scaklnda bile kafes yaps YMKdir. YMK kafes yaps stenitik paslanmaz eliklere yksek ekillendirilebilme zellii kazandrr. Molibden (Mo): Tane bymesini nler, sertleebilme kabiliyetini artrr.

Menevi gevrekliini giderir. Menevi scaklndan yava soumalarda baz alamlarn tane snrlarnda karbr kelmesi meydana gelir, bu da krlganla neden olur. Molibden bu olumsuz etkiyi ortadan kaldrr. Ayrca molibden eliklerin srnme dayancna ve anma direncini ykseltir. Alaml takm eliklerinde nemli bir alam elementidir. Paslanmaz eliklerde zellikle oyuklanma korozyonunu engelledii iin korozyon direncini nemli lde artrr. Baz mikro alaml eliklerde nitrr veya karbonitrr oluturan alam elementi olarak molibden kullanlr. Kobalt (Co): Alaml takm eliklerinde kullanlan bir alam elementidir. Takm eliklerinin scakta sertliini muhafaza etmesi iin kullanlr. Tungsten (W): Anma direncini artran, scakta sertliin muhafazasn salayan bir alam elementidir. zellikle hz eliklerinde olmak zere alaml takm eliklerinde yaygn olarak kullanlan bir alam elementidir. Vanadyum (V): Tane kltme etkisi yaparak eliklerin akma ve ekme dayanmlarn olduka artrr. Ayrca sertleebilme kabiliyetini artrr, menevileme ve ikinci sertlemede olumlu etkileri vardr. Alaml takm eliklerinde kullanm yeri olan bir alam elementidir. Vanadyum, tane kltc ve karbr yapc etkisi ile mikro alaml eliklerde niyobyum ve titanyum ile birlikte kullanlan bir mikro alam elementidir. Mikro alaml eliklerde alam elementleri toplam %0,25i gemez. Bu elementler tek, ikili ve l kompozisyonlar halinde mikro yap ierisinde oluturduklar karbonitrr keltileri ile tane boyutunu inceltmelerinin yan sra kelti sertlemesi mekanizmasyla dayanm artrrlar. Titanyum (Ti): Vanadyum gibi tane kltc etkisi vardr. Ancak bu etkisi vanadyumun etkisinden daha yksektir. Mikro alaml eliklerde mikro alam elementi olarak kullanlr. Ayrca paslanmaz eliklerde krom karbrn olumsuz etkisini giderebilmek iin karbr oluturucu alam elementi olarak kullanlr. Niyobyum (Nb): Mikro alaml eliklerde tane kltme etkisi en yksek olan mikro alam elementidir. Paslanmaz eliklerde titanyumun yapt etkiye yapar ve titanyumla birlikte veya tek bana kullanlr. Alminyum (Al): Oksijen gidermek iin kullanlr. Akma dayanmn ve darbe tokluunu arttrc etki gsterir. Yksek alminyum miktar srekli dkmlerde nozul tkanmalarna sebep olur. Ayrca alminyumun tane kltc etkisi vardr, nitrasyon eliklerinin temel alam elementidir. Baz mikro alaml eliklerde de nitrr ve karbonitrr oluturan mikro alam elementi olarak da kullanlr.

Kalay (Sn): Akma ve ekme dayanmlarn pek etkilemez, fakat scak haddelemelerde sorunlar yaratr. Kalay dk ergime scaklna sahip bileikler yaparak haddeleme srasnda kopmalara neden olur. Bakr (Cu): Akma ve ekme dayanmn arttrr, yzde uzamay ve ekillenebilirlii azaltr. Souk ekilebilirlii kt ynde etkiler. Bu yzden filmainlerdeki bakr orannn olabildiince dk olmas istenir. Korozyon dinencini ykselten etki gsterir. Kurun (Pb): Haddelenebilirlii azaltr. Haddeleme esnasnda kopmalara neden olur, yzey kalitesini olumsuz ynde etkiler. Srekli dkmlerde sorunlara sebebiyet verir. Kurun eliklerin talal ekillendirme kabiliyetine artrr, bu yzden otomat eliklerinde alam elementi olarak kullanlr. Azot (N): stenmeyen bir elementtir. Azot krlganlna neden olur, eme zelliklerini ok ktletirir. Hidrojen (H): Hidrojen gevrekliine neden olur. Azottan daha tehlikelidir. Malzemenin elastikiyetini azaltr.