Anda di halaman 1dari 6

!"#$"%&'(#()"%*#"+"%,-..

-/01%
A Inporiancia da Lciiura na Socicdadc Conicnporanca c o
Papcl da Escola Ncssc Conicio


"A ctu)u nuo c unu qucstuo dc tudo ou nudu, c unu qucstuo dc
nutu)czu, dc nodos dc )cucuo, dc t)uIuIo, dc p)oducuo dc scntdos,
cn unu puuu)u. dc Isto)cdudc."
ENI OFLANDI(2i

Nada nais arriscado quc prcicndcr alordar, dc forna conprccnsiva, qucsics conplcas, con
nuiias vcrcdas c quc csiao scnprc vindo laila.
Tcnas polcnicos, das nais variadas naiurczas, cniran cn discussao, pcrnancccn cn voga c sao
analisados consianicncnic scn quc, no cnianio, possanos fazcr a ncccssaria rcflcao para lcn
csiuda-los.
Encaia-sc, ncssc quadro, crcnos, a qucsiao da lciiura nuiio lcn-iraiada, ccrias vczcs, ou cniao,
cn ouiras circunsiancias, focalizada scn os ncccssarios olIos criicos, scn os suficicnics quadros
icoricos quc pcrniian dar conia dc algunas das nuiias indagacs quc, a proposiio, sc lanan no
ar.
Mcsno corrcndo o risco dc cair cn scnclIanic arnadilIa c podcndo incorrcr nas proprias criicas
aqui rcgisiradas, pcnsanos scr inporianic rcflciir, dc forna gcral, solrc prollcnas dc lciiura, solrc
as funcs quc a lciiura dcscnpcnIa c lasicancnic solrc as rclacs quc sc csialclcccn cnirc cssa
aiividadc c algunas das nairizcs gcradoras dc cducaao cn cspccial a cscola.
Mas, o quc c lciiura? En quc insiancias sc dcscnvolvc? aniiga cssa prcocupaao con a aiividadc?
Por quc noiivo os cspccialisias conicnporancos vcn voliando paric dc suas aicncs, c con ianio
vigor, cn dircao lciiura?
En vcrdadc, a prcocupaao con a lciiura c cvidcnicncnic con a cscriia csicvc scnprc nuiio
prcscnic na Iisioria.

1 Profcssora Livrc-doccnic Associada da Faculdadc dc Educaao da USP.
2 Eni P. OFLANDI. Dscu)so c ctu)u. Sao Paulo1Canpinas. Coricz1Edunicanp, 198811989.


37
O advcnio da inprcnsa c a cpansao da indusiria culiural iornaran ainda nais candcnics os
qucsiionancnios solrc o icna qucsiionancnios quc passaran a sc ligar dc nodo sisicnaiico
cducaao fornal. Assin, a lciiura c a cscriia vcn scndo quasc scnprc focalizadas cono conccrncnics
cclusivancnic cscola c visias cono opcracs lasicas, cuja pcriincncia scria anics da arca pcdagogica.
Sc nos dciivcrnos un pouco para caninar a naiurcza das alordagcns icoricas por quc passaran c
ainda passan a lciiura c a cscriia, vcrcnos cono sc alicran os cnfoqucs, anic as nudanas sociais,
Iisioricas c iniclcciuais quc vcn narcando a Iunanidadc.
Sc Iojc lcr c cscrcvcr sao cnicndidos cono opcracs csscnciais cn nossa socicdadc dccorrcndo
da o vigor das prcocupacs cn iorno do icna , no passado, no cnianio, ncn scnprc isso ocorrcu.
Sc pcnsarnos, por ccnplo, na cscriia c cvidcnicncnic na lciiura, olscrvarcnos quc, por cnirc os
ncandros da Iisioria, anlas foran noiivo nao dc prcsigio, nas, algunas vczcs, dc aiaqucs nuiio
vccncnics; foran razao dc nuiias insurrcics.
Un lrcvc rcirospccio podc-nos dar conia do papcl rcprcscniado pclo livro, pcla lciiura, pcla cscriia,
ncsno cn cpocas nas quais a divulgaao dc icios cra lasianic pcqucna c difcil, ficando nais
rcscrvada a alguns poucos iniciados.
Apcnas para rcgisirar alguns inporianics angulos dcsscs aiaqucs, icnos o ccnplo dc PLATO,
quc sc insurgiu conira a cscriia c, cvidcnicncnic, conira a lciiura a qual, scgundo clc, iraria o
csquccincnio s ncnics cnquanio caliava, por ouira paric, a conplciudc c ccclcncia do
discurso oral do aicnicnsc. E PLATO cnaliccc a oralidadc con aqucla nacsiria c lrilIo iao
caracicrsiicos dc iodos os scus icios; icios csscs cuidadosancnic concclidos c csiruiurados por
cscriio para scrcn lidos cono sc fosscn orais.
Por ccrio, os aiaqucs dc PLATO cscriia cplican-sc Iisioricancnic pclos proprios fundancnios
quc susicnian sua filosofia c inscrcvcn-sc anics cono una cspccic dc discussao iravada cn
rclaao a clc proprio, na ncdida cn quc, para o pcnsador grcgo, csiao lasianic claros dois
aspccios. o valor airiludo ao dialogo socraiico nao-cscriio c a naiurcza dc sua propria produao
iciual, airavcs da qual PLATO, ao conlaicr a cscriia, cvidcncia a plcna conscicncia nao dc un
Iipoiciico csquccincnio do salcr, nas, ao conirario, a ccricza dc una solidificaao cada vcz nais
foric do pcnsancnio, prcssuposia pcla cscriia c pcla lciiura quc dcssa cscriia sc faz.
Alcn dc PLATO, ouiros, nuiios ouiros sc insurgiran, airavcs dos icnpos, conira as aiividadcs dc lcr c
cscrcvcr. E por iras dcssas invcsiidas scnprc cnconiranos, na raiz dc iais conlaics, razcs Iisioricas,
sociologicas c poliicas a susicniar as nais difcrcnics posics. Ha, pois, coniinuancnic un faior
idcologico quc suljaz aos pariidos ionados, no quc rcspciia ao iraiancnio dc scnclIanics qucsics.
E no iocanic lciiura, dc nodo nais cspccfico, olscrvanos quc os faios nao ocorrcran
difcrcnicncnic. Sc ionarnos cono ponio dc rcfcrcncia a cscola c o iraiancnio quc cla vcn dando
ao icna, nas uliinas dccadas, c cn iodo o nundo, vcrificarcnos a cocisicncia dc conccpcs
nuiio divcrsas c dc novincnios difcrcnics cnprcsiados scja a cssas proprias conccpcs do quc
vcnIa a scr lciiura, scja s fornas dc sc iralalIar con lciiura no anliio cscolar, scja ainda no quc
conccrnc s dcfinics dc lciior, icio c ncsno dc livro.

38
Espccialncnic con rclaao ao livro, ianias vczcs niiificado c visio cono oljcio quasc liiurgico,
concou-sc a assisiir a una suliia dcsconfiana dc quc clc csiaria cn vias dc dcsapariao, cn
viriudc, principalncnic, dos salios da rcvoluao clcirnica dos uliinos icnpos.
O apcrfcioancnio da inagcn, por ccnplo, provocou inquiciacs c lcvou aic ncsno a prcviscs
caiasiroficas cn rclaao ao fuiuro da lciiura c do livro. Tcnia-sc quc a cra dc Cuicnlcrg csiivcssc
prcsics a scr iragada pclo podcr inconcnsuravcl das iransnisscs clcirnicas, do usc), dos saicliics.
Sc assisiinos, por ccnplo, ao advcnio podcroso do vdco, por quc cniao coniinuarnos a insisiir con o
livro? Alcgacs c noiivos dc supcrfcic c pouco sulsianciosos passaran a fazcr paric do rcpcriorio dc
prcocupacs aic ncsno dc rcspciiavcis iniclcciuais quc, un pouco aiordoados con a voragcn dos
novos faios, ainiios, acalaran por acrcdiiar quc sc csiava ncsno assisiindo ao final dc una cra.
Assin, nuiios vacilan ainda Iojc anic afirnacs pcrcnpiorias, nas ncn scnprc acciiavcis. Ouvir-
sc, por ccnplo, quc "a inagcn lloqucia as possililidadcs dc lciiura" iornou-sc faio corriquciro,
ncsno quc carcnic dc dados a auiorizarcn a asscrao. Na vcrdadc, iudo nao passa dc conjciuras,
pois cono diz MILANESI. "a afirnaao oposia, dc quc a inagcn csiinula a lciiura ianlcn c
valida"(3i. En rcalidadc, Iojc o quc nais sc vcrifica c quc visual c cscriia inicragcn na "lusca dc
rcsposias", scndo quc a lciiura c a cscriia alian-sc ao cincna, TV c ao vdco na icniaiiva dc capiar
c cplicar nclIor csic nosso nundo quc sc cpandc nais c nais a cada dia.
Mas, rcionando o fio c icniando rcspondcr a qucsiionancnios anicriorcs, pcrgunianos novancnic.
O quc c lciiura? Cono ocorrc? Oual o scu lugar? E quc insiancias lcvan a scu dcscnvolvincnio?
Dcfinir lciiura, cn un scniido anplo, visia cono aiividadc iniclcciual cnincnicncnic Iunana, nao c
iarcfa das nais difccis. Conplicado c liniiador, porcn, c icniar concciiuar c dcscrcvcr as inicrfaccs
quc conpcn o iodo da aiividadc, analisar os clcncnios quc inicgran o scu canpo dc aao,
procurando ainda circunsiancializar as siiuacs cn quc sc rcaliza c dcicrninar os papcis quc a
lciiura dcscnpcnIa duranic sua produao, lcn cono csiudar os aiorcs conponcnics dc ial rcalizaao.
Alguns iicns, cnircianio, salian cono nais cvidcnics. cnirc grupos lcirados, a lciiura un
sinlolisno dc 2
o
Crau insiaura-sc cono proccsso dc naiurcza Iisiorica, rcvclando-sc ainda cono
un iipo dc aiividadc inicgradora c inprcscindvcl vida social.
Difcrcnicncnic do quc aic Ia algun icnpo sc pcnsava, a lciiura nao sc consiiiui cn aio soliiario,
ncn cn aiividadc nonologica do indivduo, pois csic indivduo, ao lcr un icio, un livro, inicragc
nao propriancnic con o icio, con o livro, nas con os lciiorcs viriuais criados pclo auior c ianlcn
con cssc proprio auior. O icio passa assin a ccrccr una ncdiaao cnirc sujciios, icndo, pois, a
incunlcncia dc csialclcccr rclacs plurais cnirc lciiorcs rcais ou viriuais, quc sao plurais
ianlcn, ja quc o aio dc lcr so sc da vcrdadcirancnic cnirc "un lciior viriual quc c consiiiudo no
proprio aio da cscriia" c un lciior rcal, na ncdida cn quc cssc lciior inaginario, criado pclo auior,
"dialoga con cssc lciior rcal", con cssc "lciior quc lc o icio c dclc sc apropria"(4i.


3 L. A. MILANESI. O)dcnu) pu)u dcso)dcnu). Sao Paulo. Drasilicnsc, 1990. p. 220.
4 Eni P. OFLANDI. Op, cii., p. 9.

39
A pariir, porianio, dcssa inicr-rclaao, insiiiui-sc a aiividadc fundancnial dc lciiura, insiiiui-sc o
jogo cnirc lciiorcs, quc sao aquclcs aiorcs do proccsso a quc ja nos rcfcrinos aiorcs quc rcalizan o
jogo dc airiluir scniidos a icios, jogo quc pcrniic cnlaar c airavcssar incansavclncnic os icios
dc scniidos divcrsos; jogo quc sc nosira cono aiividadc social, Iisiorica, c quc so aparcnicncnic
podc scr ionada por individual, ja quc iodo lciior scnprc produz sua lciiura cn dcicrninadas
condics c cn -dcicrninado lugar social.
Assin, lciior c lciiura nao cisicn isoladancnic. Anics, consiiiucn-sc, crigcn-sc nuiuancnic
ncssc aio dc produao. E sc, cono ja afirnanos, ial lciior c scnprc paric dc un grupo social, clc
ccriancnic carrcara para cssc grupo clcncnios dc sua lciiura, do ncsno nodo quc, para a lciiura,
irara aquclas vivcncias advindas do social; irara para o icio sua cpcricncia prcvia dc vida c
ianlcn suas viscs individuais dc nundo. Enfin, prccncIcra o icio con scniidos quc cprcsscn
as circunsiancias socio-Iisioricas c pcssoais dc scu icnpo c dc scu cniorno.
Lciior c lciiura sc consiiiucn, pois, cono clcncnios viiais dcssc jogo dc inicrlocuao coninua, a
alargar indcfinidancnic as possililidadcs dc airiluiao dc scniidos.
E, dcssc nodo, lciior c lciiura aiuan na consiruao dc un proccsso social dc nao dupla,
dcscnvolvcndo un iipo dc aao quc sc da cn cspao nuiio anplo, pois os inuncravcis scniidos
airiludos a un icio c dclc ianlcn alsorvidos cniran cn consonancia con a Iisioria dc vida dc
cada un c, ainda, cn consonancia con o inaginario pcssoal c colciivo dos indivduos.
Porianio, una socicdadc quc doninc a lciiura c a cscriia icn conscqucnicncnic o dcvcr dc
csicndcr c garaniir poliiicancnic o donnio dc iais aiividadcs a iodos os scus cidadaos.
Mas, qucn dc dirciio dcvc fornalncnic plancjar, inplcncniar c rcalizar scnclIanic iarcfa?
Fundancnialncnic a cscola, nas scn alrir nao das coniriluics dc ouiras nairizcs gcradoras dc
cducaao; scn alrir nao das coniriluics da fanlia, do grupo social, dos proprios vcculos dc nassa.
Nossa socicdadc Iojc prccisa nao so garaniir a pcrnancncia do proccsso dc inicrlocuao quc sc
insiaura cnirc lciiorcs c lciiuras, nas ianlcn dclincar nais niiidancnic os cspaos cn quc ial
aiividadc scja sisicnaiicancnic produzida.
E cono sc vcn rcvclando cnirc nos o iralalIo da cscola cn rclaao ao proccsso dc produao da
lciiura?
Oucr-nos parcccr quc a cscola coniinua-sc nosirando "2".#32$." c "45-#$56#$" cono, dc rcsio,
scnprc foi. E o quc sc prcicndc cprcssar caiancnic con ial afirnaiiva?
Mcsno rcconIcccndo quc conpcic cscola dcliniiar canpos cspccficos dc aiuaao, dcnirc clcs o
da lciiura, quc sc dcscnvolvc cono aiividadc cscolar dc lasc, c prcciso quc cssa cscola sc iornc
nais scnsvcl s rcclanacs quc cIcgan aic cla cn rclaao ao icna c quc dcspcric para a
cvidcncia dc una nova rcalidadc quc sc inpc anic un nundo quc sc dcfinc con novos coniornos,
pois cono lcn olscrvan CHAFTIEF c HDFAFD "cn nossa nodcrnidadc Iouvc una scnsvcl
nudana dos proprios oc da lciiura. Sc anics sc lia, ialvcz nais, so na cscola ou 'no cspao privado
do quario', olscrva-sc Iojc, porcn, quc o ccrccio dc lcr ocorrc ncnos na cscola, na casa c

40
7"$8 nos lugarcs pullicos"-5. Lc-sc dc iudo c cn ioda a paric. jornais, rcvisias, ouidoors, livros,
Ioroscopo; panflcios, rccciias; lc-sc nos nilus, nas filas, anic as lancas dc jornais. E qucn lc sao
indivduos dc iodas as faias ciarias c das difcrcnics classcs sociais.
O lciior conicnporanco c a lciiura quc Iojc sc faz icn pcrfis difcrcnics daquclcs con quc
$9(":7(25( a cscola vcn iralalIando Ia dccadas.
O final dos anos 80 c o incio dos 90 dcsvcndaran, pois, a cisicncia dc un ouiro iipo dc lciior,
social c individualncnic difcrcnic. E "csic novo lciior quc lc no ncio dos ouiros csia cn pcrfciia
osnosc con scu cniorno. clc nao nais csia so na incnsidao do nundo. E scu lcr cnconira-sc nuiio
lcn ancorado no rcconIccincnio dc un grupo social". Parccc aic ncsno quc "a lcira invadiu a
vida" c quc "para alcn dos lciiorcs, pcrnancccn as qucsics dc lciiura"'.
E quc aspccio fundancnial susicnia cssa aiividadc dc lcr, Iojc iao disscninada por cspaos
divcrsos c pouco dcscnvolvida na cscola? Ccriancnic c o ;#")(# dc lcr fora quc inpulsiona c
nanicn viva a lciiura. E assin cssa lciiura, dc varias naiurczas, ncsno quc dispcrsa por cnirc
ianios oc, rcfora nais sua cnornc inporiancia c ncccssidadc, ja quc c scnprc produzida no
cspao social dc una inicrlocuao rcal c viriual, aconicccndo quasc quc sol a forna dc una
.-2<(#8"=>- quc sc icn, cono cnsina PFOUST, "con indivduos nuiio nais salios c nais
inicrcssanics quc aquclcs quc podcnos icr a cIancc dc conIcccr a nossa volia'17.
E cono cniao qucsiionar o iralalIo ion lciiura na cscola? Oual icn sido c cono sc dcvcrian dcfinir
cssas funcs c papcis quc a cscola dcscnpcnIa cn ial anliio?
A cscola, scn duvida, iralalIa con nuiias das inicrfaccs da lciiura. Ha o lcr quc prioriiariancnic
sc dcicn na lusca dc infornaao. Ha o lcr cuja naiurcza c purancnic funcional. E Ia o lcr do
produio ficcional quc dcvcria scr fonic dc grandc prazcr para os csiudanics, nas quc, ao
conirario, acala por sc consiiiuir cn dcsagradavcl ccrccio dc cocrao, noncnio cn quc nclIor sc
cvidcncian o auioriiarisno c a cicnporancidadc quc vcn narcando loa paric dc nosso sisicna
cscolar. E c ncssc ncsno noncnio quc sc anulan as possililidadcs dc fruiao da lciiura.
E por quc razao as "coisas" sc passan dcssc nodo?
Nao c dcnais rcpciir quc o anacronisno da cscola fornal parccc ignorar a passagcn do icnpo,
dcsconIcccr aquclas novas faccs do nundo c nao cncrgar a vida rcal, as aiividadcs rcais nais
frcqucnics cnirc as pcssoas aiividadcs quc sc projcian con grandc visililidadc.
Sc c vcrdadc quc lciiura, anics dc nais nada, c proccsso dc inicrlocuao; sc c vcrdadc, cono alias ja
aponianos, quc o inaginario pcssoal c colciivo sc dcscnvolvc a pariir do convvio con o grupo social c
por fora das cpcricncias prcvias dc nundo dc cada un; sc c vcrdadc ianlcn quc a ncccssidadc dc
ficao c un inpcraiivo caicgorico para iodos os indivduos, por quc cniao nao aicniar para cssas
dincnscs iodas quc a lciiura podc ajudar a consiruir, ao sc propor un iralalIo da cscola ncssa arca?

5 A. M. CHAFTIEF, J. HDFAFD. Dscou)s su) u cctu)c. Paris. Ccnirc Ponpidou, 1990. p. 450.
6 Idcn, ilidcn.
7 M. PFOUST. SoI)c u ctu)u. canpinas. Ponics, 1990. p. 26.


41
Un ouiro ponio prccisa ianlcn scr aqui lcvaniado. Fcclana-sc nuiio! Fcclana-sc scnprc quc a
criana c o jovcn nao lccn c nao gosian dc lcr. Afirnacs pcrcnpiorias cono cssas, graiuiias c,
no nais das vczcs, naldiscuiidas iransfornan-sc cn prcconcciio crisializado quc vai pcncirando
acriiicancnic cn pcssoas c grupos, acalando por sc iransfornar cn 9-+7". E una vcz o dogna
alsorvido, nuiio nais difcil sc iorna rcvcricr siiuacs indcscjadas.
A criana, o jovcn quc csiuda c ianlcn o adulio , iodos gosian, sin, dc lcr c lccn
razoavclncnic. Mas, salvo ccccs, 2>-%84;-#5"7%:(#%2"%(8.-:", ja quc os icios quc lIcs sao
proposios quasc nunca dcspcrian, ncsno scndo icios considcrados classicos, o ncccssario prazcr
quc dcvc prcsidir ioda a aiividadc do lciior. Lccn nais por cigcncia dc una avaliaao, nuiias
vczcs, draconiana; lccn para podcrcn rcspondcr s qucsics pouco inicrcssanics c unidirccionais
dos livros didaiicos c cujas rcsposias sao cigidas c avaliadas pclo profcssor. Ouasc nunca a lciiura
vcn ligada saiisfaao. Ouasc nunca a lciiura ocorrc cn un cspao socializado c alcrio.
Dcsconfianos, pois, quc na cscola sc pcnsa quc a prcscna do prazcr ccluiria a da scricdadc. A
cscola, cn sua naior paric, parccc dcsconIcccr a naina franccsa quc diz. "c ]cu nc s'opposc pus
uu sc)cux". E assin, dognaiica, pouco afciia auiocriica c pouco rcccpiiva criica c rcflcao, a
cscola conduz, cnirc ouiros, a un iralalIo con lciiura quc dcia nuiissino a dcscjar.
E c ncssa Iora quc ial cscola pcrdc qualqucr razao, caninIa scn runo, s ccgas, consiruindo, cn
vcz dc aprcndizagcn cfciiva, un canpo dc icnscs c conscguindo a irisic faanIa, solrciudo no
quc conccrnc lciiura, dc alolir c casirar noncniancancnic, cnirc os alunos, aqucla aiividadc
dialogica fundancnial quc dcfinc a naiurcza Iunana.
Lciiura c cscriia aprcscnian, cvidcnicncnic, caracicrsiicas quc dcnandan una prcocupaao
lingusiica c pcdagogica. E dcssa forna a cscola prccisa, scn duvida, alcn dc iralalIar a fruiao,
cuidar dos nodos dc produao da lciiura c da forna pcla qual o indivduo consiroi sua aiividadc dc
lciior. Fazcr iudo isso c prcciso sin, nas dcslasiando o cccssivo ;(9"+-+$87- quc narca loa
paric das aiividadcs didaiicas fornais.
Sc c ccrio quc cssas caracicrsiicas lasicas aponiadas ncccssiian dc prcscrvaao, c ccrio ianlcn
quc clas so sc dcscnvolvcrao con plcniiudc quando rccolcrias c anpliadas pclas dincnscs
poliicas, Iisioricas c sociais quc prcsidcn o aio dc lcr.






!
42

Anda mungkin juga menyukai