Profesor Bedri Jaka

Faqe 1 nga 6

JAKOVA 2011
T nisur nga Przreni (Prizreni- toponim sllav), n veriperndim t ksaj udhe takojm lumin Drini i Bardh i cili buron n Shljeb afr Pejs. Posa e kaprcejm kt lum (tek Ura e Fshejt), prmes nj fushe t gjer arrijm n Jakov. Pushtimi osman e gjen Jakovn si katund, me popullsi shqiptare dhe sllave e kjo shihet nga emrat e banorve t shnuar n deftert e Sanxhakut t Shkodrs t viteve 1485 dhe 1582 *) . -Sipas gojdhns, Jakova sht ngritur pas ardhjes s Turqve n Shqipri. N vendin ku gjendet sot qyteti, ekzistuaka nj katund prej shtat shpish, t nj gjaku me mbiemrin Vula, ku kryeplak katundi ishte Jak Vula. Themelues qyteti paska qen njfar Hadim Sulejman Efendia, i njohur me emrin Hadimaga. Ky posa ka ardhur n kt katund e paska plqyer livadhin e Jak Vuls, si truall pr ndrtimin e nj xhamie, nj hamami (banje publike) dhe t nj hani (bujtine).Przgjedhja e truallit ishte ndrlidhur me gjuajtjen e nj shtize nga largsia dhe n vendin ku ishte ngulur paska dal gjak. Fillimisht, Jaku nuk pranoi pr ta dhn livadhin. Ai parashtroi kushtin q qyteti t quhej me emrin e tij. Sulejman Efendia e kishte pranuar kushtin, q qyteti t quhet Jakov, do me thn Fusha e Jakut. Megjithat, kjo shitblerje nuk kishte kaluar pa vshtirsi dhe me at rast Sulejman Efendia e paska mallkuar Jakun duke i thn: Familja e juaj kurr mos u bft m shum se shtat shpi! Qyteti si qendr urbane daton q nga fundi i shekullit XVI, kur i behn themelet xhamis madhshtore t Hadim-ags (1592-1594). Banort e Jakovs qytetin e tyre e quanin Gjakov, n kujtim t gjakut t dal nga trualli,ku ishte ngulur shtiza e themeluesit. Ky qytet sht shum i bukur dhe i pasur me pem e vreshta. N perndim t qytetit gjendet nj kodr q quhet abrat (Pr tiu larguar pak mushkonjave, ndrtuesit e Xhamis s Hadim-ags, gjumin e nats e bnin n abreg-abrat). abrati sht i mbushur me vreshta (rrush t t gjitha llojeve) dhe pemishte (kumbulla, molla, ftonj, arra, lajthi, mushmoll, mana, mana-ther, qershi..). Prmes qytetit kalon nj prrua, Krena e quanin (kishte bart me vete koka kafshsh, por edhe bishta kafshsh-Bishta-Gjin). Prroi Krena e prgjysmon qytetin n dysh: n at t lasht-djathtas rrjedhs s tij dhe n at t ri-majtas. T gjith prrenjt e ktij territori derdhen n Erenik (i pasur me peshk) i cili buron nga Gjeravica dhe derdhet n Drini, afr Urs s Fshejt. Sipas gojdhns, katundi Rogove (e Hasit) sht m e vjetr se Jakova. Fillimisht sht planifikuar q qyteti t ndrtohet buz lumit Drini por Sulejman Efendia i friksuar nga mbytjet eventuale t fmijve n at lum aq t madh, ka hequr dor nga ai plan! - Sipas Defterit turk t vitit 1485, Gjakova kishte 54 shpi me rreth 300 banor, ishte qendr pazari ashtu si katundi Juniku .*) Vetm rreth nj gjysm shekulli pas ngritjes s Xhamis s Hadim-Ags, t huajt Gjakovn e prshkruajn si qytet me zejtari e tregti t spikatur. (Evlia elebia ,udhprshkrues turk m 1662 n kt qytet gjeti dy mij shtpi q i prgjigjet numrit t banorve prej s paku 10.000 sish si dhe 300 dyqane. 1)
*) prof. Dr. Ali Hadri, Gjakova n LN 1) prof.Dr.Qazim LLeshi Normalja e Gjakovs 1987. f. 40.

www.bedri-jaka.com

Profesor Bedri Jaka

Faqe 2 nga 6

Zhvillimin e hovshm urban e demografik si pasoj e rrits s fuqis ekonomike e shoqrore, Gjakova e shnoi edhe n shekujt pasues (XVIII e XIX), kur u zhvillua n tregun kryesor t pajisjes s Malsis,ku mori edhe emrtimin sipas ktij qyteti ( Malsia e Gjakovs -sot n Republikn e Shqipris), me t gjitha prodhimet zejtare, bujqsore, t pun-dors, madje edhe ca artikuj themelor ushqimor, si drithra.Gjakova dhe Shkodra atbot paraqitnin dy qytete t vetme dhe pa konkurrenc ekonomike n tr regjionin e Shqipris Veriore. Udhprshkruesi i njohur i mesit t shek. XVII, Evlia elebia, vizitues i huaj dhe mbase shum objektiv shum mir vrejti ndrvarsin midis elementeve t motit (klims) dhe pamjes fizike e psikike t vendasve. Meq klima e ktij vendi sht e kndshme, s kndejmi banort e tij jan t bukur dhe t dashur 2). Ngjashm shpreht edhe konsulli rus n Prizren-Ivan Jastrebov, m se dy shekuj m von (rreth vitit 1880): Klima n qytet dhe n katunde sht krejtsisht e shndetshme. T smur jan pak. Njerzit jetojn deri n pleqri t thell, nse nuk vriten nga pushka. T kuqrrem n fytyr e t hareshm n shpirt. 3) S kndejmi, nuk ka dyshim se tiparet shum t spikatura t karakterit q kan banort e ksaj ane, si jan afrueshmria, dashamirsia e iltrsia e ndjenjave shpirtrore-si virtyte shprehse psike-sociale, mund dhe lypset t ken marrdhnie t ndrsjella n radh t par me veorit e klims s rrethins s Gjakovs. 4) Nga Przreni turbullirat kombtare dhe politike-shoqrore gjithnj jan prcjell ku tjetr pos n Gjakov. Aty ishte edhe epiqendra e t mallkuarve, si i quante Porta banort e saj me rrethin q rrallher lshonin armt nga dora. Edhe dasma e Lidhjes s Prizrenit sht br n Gjakov, ku vritet mareshali dhe krye-diplomati turk Mehmet Ali Pash Maxhari. Lufta filloi m 3 dhe prfundoi m 6 shtator 1878, ku vetm brenda konakve t Abdullah Pash Drenit mbetn mbi 300 t vrar. Pas ksaj ndodhie, pr ta mbrojtur popullatn vendore nga ploja turke, bri q tek ngjarjet e Lidhjes s Prizrenit, nusja ti prkiste Gjakovs, ndrsa krushqit ti prkasin Prizrenit. Figurat qendrore t ktyre ngjarjeve mbetn kreshniku gjakovar Sulejman Vokshi ( 1815-1890) dhe atdhetari Abdyl bej Frashri(1842-1892). Gjakova ka pasur edhe kronikn e vet ku flitej pr historin e ktij qyteti e cila ka humbur (sht djegur), n kohn e Lufts s Par Ballkanike. Para Lufts s Dyt Botrore, vshtruar nga numri i banorve t qyteteve kosovare, Gjakova s bashku me Prishtinn e Pejn vinte menjher pas Prizrenit.Sipas regjistrimit t vitit 1921, qytetet kosovare kishin kt numr banorsh: Przreni 16.438; Peja 14.772; Prishtina 14.338 ; Gjakova 14.293; dy qytezat tjera: Gjilani 8887 e Ferizaj 3534 ndrsa Mitrovica 10.045 banor. 5) Gjakova e Kuqe, sipas tradits domethnse e kuptimplote popullore,q vijohet me emrtim pr nj nuanc t ndryshuar tek pushtuesit italian n Luftn e Dyt Botrore me epitetin e mirnjohur Piccola Mosca t s njjts domethnie 6), sht vendlindja e personalitetit t hershm iluminist, Gjon Nikoll Kazazi (1702-1752), dijetar i shquar, studiues i shkencave teologjike e filozofike.
2) 3) 4) 5) 6)

Po aty respektivisht fq. 42. 42. 42. 44.44.

www.bedri-jaka.com

Profesor Bedri Jaka

Faqe 3 nga 6

sht shum vshtir pr t mos thn e pamundur t prmendn t gjitha personalitetet madhore kombtare, tashm t ndjer (por ka shum m shum t gjall q pr shkaqe etike tani nuk bn ti zm n goj), t cilt ve e ve do duhej t shpalln krenaria e qytetit t Gjakovs por edhe e Kombit, pr vepra t arritura me prmbajtje t fuqishme n tabanin kombtar, vendlindja e t cilve sht Gjakova: Sulejman Vokshi, Ahmet Koronica, Bajram Curri, Asim Vokshi, Selman Riza, Niman Ferizi, Qazim Bakalli, Ibrahim Fehmiu, Zekeria Rexha, Hajdar Dushi, Emin Duraku, Fadil Hoxha, Beir Kastrati, Ibrahim Zherka, Ymer Riza, Qamili i Vogl, Abdurrahim Buza, Myderriz Fahri Efendi Iljazi, Zekeria Cana, Anton eta, Fehmi Agani, Gazmend Zajmi, Mahmut Bakalli, Ali Hadri, e dhjetra t tjer. N mjediset e qytetruara, personaliteteve t tilla historike me rndsi kombtare pr at vend, iu derdhin skulpturn n model, pr tiu ngritur prmendore! Gjakova n momentin e hapjes s Shkolls Normale (1946) kishte 15003 banor, Peja 17227 banor, Prishtina 19631 banor dhe Przreni 20540 banor 7). Gjakova n vitin 1946 kishte 371 dyqane zejtare me 32 lloje zejesh me afr 600 punonjs n t njjtat. Edhe gjat dhjet viteve t ardhshm n Gjakov nuk ishte ngritur asnj ndrmarrje industriale, prpos ca punishteve zejtarsh t mbledhur n kooperativa prkatse si ajo e kpuctarve, rrobaqepsve, teneqepunuesish, marangozve. Industria do z fill n vitin 1957. Qytetet kosovare t kohs kur u hap Normalja n Gjakov nuk kishin industri dhe as klas puntore prpos Mitrovics. Gjakova ishte qendr rrethi sikurse edhe 16 sosh n territorin e Kosovs. Pr nga kompetenca e gjyqit t Qarkut dhe Prokuroris Qarkore varej nga Peja. Para dhe pas Lufts s fundit n Kosov (1999), jo pak kompetenca administrative sot e gjith ditn Peja i ushtron mbi Gjakovn dhe gjakovart jo m kot reagojn, si sht e mundur q Gjakova t jet katundi m i madh i Kosovs! Gjakova gjithnj mbett fidanishte e kuadrove t panumrta n nivel kombtar, n lmin e arsimit, shkencs, ekonomis, drejtsis, mjeksis, politiks,.. Puna e Normales s Gjakovs (1946-1948) bri q gjakovart e diplomuar t shprndahen gjithandej n Drenic e Llap; Gollak e Rrafsh t Dukagjinit pr t shprndar rreze diturie, fillimisht nprmjet Abetares, ishte koha kur letra e ushtarit lexohej tek komshiu. T thuash, t gjith baballart e pushtetarve t sotshm, msuesit e fillores i kishin nga Gjakova ose t shkolluar n Gjakov! Gjakova n mnyr ciklike gjithnj e humbi nj pjes t popullats relativisht t re, me shprngulje masive t dhunshme apo me dshir duke u vendosur n qytetet m t gjalla t kohs, aty afr ku kishte udh hekuri. arshia e Madhe e Gjakovs muzeu zejtar kilometrik, nuk ka qen e djegur dhe e shndrruar n shkrumb e hir, vetm m 24 e 25 mars 1999 s bashku me Xhamin e Hadimit (ku pr pak m shum se tre muaj n Gjakov jan vrar m shum se 1000 qytetar, t gjitha moshave, t gjith duarthat). arshia e Madhe, identiteti arkitektonik i Gjakovs, ka qen djegur edhe n vitin 1926, nga i njjti barbar, meqense bukn e quanin buk e ujin uj .
7)

Po aty f. 45

www.bedri-jaka.com

Profesor Bedri Jaka arshia e Madhe ......Kaluan npr ty shtrngatat e motit Zjarri i mllefit dhe i mris t dogj E ti- prap e Madhe! U ngrite nga hiri i eshtrave Q i ruajte n gjinj t pashterur. Dasm gjakovare *) ..... Me cirkat e dnesat u rrite Gurt e latove thonjt fmijror Mesjetn mbi kok shpat e Demokleute plake Por hapin kah shtegu i Diellit Kah agu i ri mbajte 8)

Faqe 4 nga 6

Atbot, para 85 viteve, shpirti ndrmarrs i gjakovarve e mori botn n sy me shprngulje masive, duke u vendosur familjarisht npr qendra m t mdha urbane,afr trenit, ngulime t cilat prfaqsohen edhe sot e gjith ditn nprmjet mbiemrave autokton gjakovar n: Sarajev: (Shllaku, Thai, Gojani, arkaxhiu, Polloshka, Zhubi, Hoshi, Axhanela, Spahija, Macula, Domi, Beqa, Allaxha,..); Shkup: (Grubi, Nagavci, Meqa, Imami, Stavileci, Dulatahu, Shasivari, Ymerhalili..); Zagreb :(Rezniqi, Dobruna) Shkodr: (Mula, Rizvanolli, Grezda, Shllaku, Krajku..); Mitrovic: (Abrashi, Nagavci, Rudi, Sahatija, Baruti, Hamza, Zhubi, Zhaveli, Koshi, Kavaja(Kovai), Raa, Haxhiavdija, Rakateli,..); Prizren: (Vula, Kazazi, Fehmiu, Nimani, Xrxa, Daka, Xharra, Olloni, Pula, Nixha, Koshi, Dhomi, Krajku) Ferizaj: (Saraini, Dalladaku, Lamaxhema, Grari., Krelani, Shehu, Zhaveli..):Pej: (Nushi, Gjakova (Furdulli), Lleshi, Hadri, Kumnova, Kusari, Hyla, Imami, Kurhasani, Xharavina, Saneja, Kasapi, Gojani...); Tiran: (Dobruna, Dautaga, Rudi, Hasimja, Rizvanolli, Vokshi, Nagavci), Kuks: (Shehu, Rizvanolli, Kumnova, arkxhiu), Kavaj :(Rudi, Shehu, arkaxhia), etj. T thuash gjat tr historis s ekzistimit t saj, Gjakova bn pjes ndr qytetet e Kosovs q m s paku trhiqte pr tu vendosur ktu popullata nga jasht.Trungu gjenetik i gjakovarve veohet dukshm nga qytetet tjera kosovare!. Tradicionalisht edhe martesat ishin homogjene, ku dhndri e gjente nusen brendaprbrenda qytetit me tipare t prafrta qytetarie, menurie, pasurie dhe bukurie.T refuzuarit e shumfisht, t cilt nuk plotsonin dot kriteret e siprme, ishin t detyruar ta krkonin nusen n qytetet tjera.! Kjo tashm i prket s kaluars . Vendasit e hershm e din q gjysma e gjakovarve ndodhet n lidhje farefisnore me gjysmn tjetr t gjakovarve! Ktu duhet krkuar dhe gjetur forcn e intelektit t tyre, n prgjithsi! N rast lufte dhe paqeje, ather kur ekonomia e saj pr shkaqe politike-shoqrore nuk arrinte tiu siguroj mirqenie banorve t saj, Gjakova paraqiti qendr t fuqishme emigruese. Kjo smundje e vjetr e tendencs pr tu shprngulur popullata vendore, pr fat t keq e prcolli kt qytet edhe n harkun kohor (1945-1956) dhe m pas (1990-1999).Pas vitit 2000, pr t mbijetuar, emigracioni i gjakovarve shpalost si kurr m par n historin e saj 500 vjeare. Tashm dihet q Truri i Gjakovs jeton dhe punon jasht vendlindjes .Gjakova mbetet nj fidanishte e mir pr eksport kuadri, me nj kopsht jo t mir pr vetn e saj.
*)Abdurrahim Buza, Piktor i Popullit, Galeria e Arteve Tiran 1980. 8) E.Gjerqeku: E nn abrat , Gjakova 1978. f. 23.

www.bedri-jaka.com

Profesor Bedri Jaka

Faqe 5 nga 6

Sipas nj studimi t vitit 2009 kryer nga UNDP, jan plasuar kto shnime: N Komunn e Gjakovs (nga mosha 15 deri 65 vjeare) t aft pr pun jan 73.000 veta. Prej tyre t punsuar (gjithsej) jan 8.600 veta (2.000 persona buxhetor; 3.200 persona n biznese private dhe 3.400 persona n blegtori, bujqsi, hoteleri etj. Gjakova mbahet n mend si visar i pashtershm i kngtarve, muzikantve, dirigjentve, humoristve, aktorve, poetve, inxhinierve dhe akademikve, kuadro t rralla t cilat nuk i kan t gjitha qytetet e Kosovs !. Pr udi, n kohn e fundit kam dgjuar me vesht e mi(n nj emision televiziv): Gjakova sht qytet i vdekur(tamam si Vaskopoja!) dheGjakova nuk ka njerz, vlersime t cilat e plotsojn njra tjetrn.!-Duhet br prpjekje pr ta gjetur nj zgjidhje fatlume pr t gjitha palt! Ne banort denbabaden t Gjakovs q aktualisht ndodhemi mbi dhe, nuk jemi as t gjall dhe as t vdekur, shtiremi se po jetojm. Ka m tepr se 10 vite q ndodhemi n kom. Na ushqejn me buk, uj dhe krip. Qyteti ka qen goxha i madh. Tani pr tani, do dit sht duke u zvogluar e duke u rrudhur. Npr rrugt e tij ecin numr i paprfillshm njerzish, t lodhur nga varfria dhe skamja, ku askush nuk e njeh asknd. Sot n Gjakov, jo vetm njeriu por edhe guri e druri dnes nga gjendja mjerane, q e ka katandisur popullsin, keqqeverisja! Shumica absolute e popullsis jan t papun, ndrsa me letra pun krkojn m shum se 25.000 veta! Tash, pas 100 viteve, Kngt e mjerimit nga Migjeni, pr mjedisin ton kan fituar aktualitet: ............................................................................. Mjerimi ka vuln e vet t shmtuar; sht i neveritshm, i keq, i turpshm; balli q e ka , syt q e shprehin, buzt q m kot, mundohen ta fshehin. 9) ............................................................................. Vitet e shkuara n pa kthim (2000-2010), sot u mbushn dhjet e kan lnduar dhe trazuar shum qenien dhe krenarin e gjakovarve. Gjat ksaj periudhe, njerzit ku jeton mbreti, iu kan zhargitur privatizimin eshoqrive aksionare gjakovarve. N qytetin e tyre,ata nuk kan prjetuar punsim masiv n prodhim,as me disa dhjetra veta! Partit politike t t gjith krahve kan luajtur m shpresn e njerzve. Edhe pse shpresa vdes e fundit, sot Gjakova sht e pa shpres! Nuk e din ta shpjegojn si ndodhi, q nga druri i nj lisi, mos t fitohet as kunji i nj thesi! Mund t ket ndodhur q Paria e Kosovs, tani n shek. XXI, ta ken (ri)mallkuar Jakovn, tamam si Sulejman Efendia n shek. XVI. Askush nga ne q kemi mbetur t gjall, nuk e di kush e bri Gjakovn qytet t vdekur? Cilt ishin faktort, aktort dhe fajtort? Kush e varrosi Gjakovn pr s gjalli? A e meritoi Gjakova t vdes n pranvern e jets s saj?! A ishte kjo vdekje e dhunshme? Tru i Gjakovs q vajte atje ku jeton mbreti e m larg a ndihesh fajtor? Si mund tia shlyesh borxhin e madh q sot ia ke vendlindjes? Nesr ke pr t ikur nga kjo bot dhe ti nuk i ke br hije vets pr tu varrosur n Gjakov!!! Un, me njrn kmb mbi dhe e tjetrn nn dhe, me vmendje t shtuar e prcjell situatn! Si e prek me duar t mia, nuk m dukt q Gjakova ka vdekur, nuk ka si t vdes kur ajo end ka njerz t gjall, prndryshe afr meje sht dashur me ardhur me dhjetra mija, jo m pak se 115.000 veta. Nj mas kaq e madhe t ndjersh nuk kan ardhur! M tregoni mua, si vdes qyteti, me njerz apo pa njerz?. N rastin m t keq edhe po qe se t rriturit kan vdekur, fmijt jan gjall! Mos vall njerzit kan vdekur, por nuk kan hyr n dhe?!
9)

Migjeni: Vepra 1 1980. f. 31

www.bedri-jaka.com

Profesor Bedri Jaka

Faqe 6 nga 6

Gjakova nuk ka si t vdes, kur dim q ishte dhe mbetet djep i arsimit, shkencs dhe kulturs; ekonomis dhe politiks; e vlerave dhe tradits; e atdhedashuris dhe qytetaris. Ne t vdekurit, nuk do ta pranojm q Gjakova ka vdekur! Pra, kjo nuk sht shtje vetm e t gjallve, por edhe e t vdekurve!. Edhe ne n numr nuk jemi pak.Fatin e qytetit ton, askush nga t vdekurit nuk do ta nnshkruaj! Ktu n Gjakov, para se t vdisnim, do fush veprimtari kishte lulzuar:arsimi dhe zejtaria; bujqsia dhe blegtoria; pemtaria, vreshtaria dhe pularia; degt e industris: t tekstileve, t trikotazhit e t konfeksionit; t gypave metalik, t telit dhe t elikut; t pijeve alkoolike dhe jo alkoolike; t goms dhe t drurit; t gurit dhe t mermerit; t miellit dhe t buks; t qumshtit dhe t duhanit; t tullave dhe t tjegullave; t ndrtimit lart dhe t ult..... Kur ishim gjall i ndrronim vendet e puns sikurse kmisht dhe mditjet pr udhtime jasht Gjakovs dhe Kosovs nuk kishin t ndalur. Numri i prgjithshm i t punsuarve n qytet ishte 22.000 veta (Vetm Industria e tekstileve, trikotazhit dhe konfeksionit numronte 7000 puntor).! Kishim sistem t konsoliduar pensionimi dhe invaliditeti, duke u veuar akademiku nga bariu i deleve, pa shkrim-lexim. Sistemi shndetsor ishte t thuash perndimor, do familje ka qen e pajisur mebarnatore shtpie! T smurt merrnin pushimin mjeksor t merituar, me t drejt pagese, lehonat merrnin pushimin mjeksor njvjear, me pages; operacionet, edhe ato n zemr ishin pa pages; shrim npr banja dhe vende klimatike. Ndrtimi i shtpive me kredi, e t tjera.. Kto t dhna t vdekurit tashm i din. Gjakovart, dhjet vitet e fundit ishin t mbyllur n geto. Meqense nuk vrehet asnj m e vogla shenj e rimkmbjes socialeekonomike vendore, si na prfytyrohet pamja apokaliptike e Gjakovs dhe gjakovarve (gjat viteve 2011-2020), sa nuk sht tepr von, ne t vdekurit do ta shpallim Republikn e Gjakovs t pavarur dhe sovrane, tamam si San Marino dhe Monako (kuptohet vetiu kur bn shelgje rrush)!. Resurset njerzore dhe pozita gjeostrategjike e saj favorizojn krijimin e Republiks akoma m t re n Evrop! Pra, Vendlindja iu thrret ! Jakova 2011 ka njerz pr ta qeverisur jo vetm Gjakovn por edhe Kosovn , tamam sikurse 2=1+1! . 15. Janar. 2011.

www.bedri-jaka.com