ELEKTRK ve ELEKTRONK MHENDSL BLM

ELE 487

ENERJ HATLARI

Dr. A.Terciyanli

Enerji Hatlar

Dersin ierii
2

1) Yksek Gerilim (YG) Enerji letim Sistemleri

2) Yksek Gerilim Temel Devre Elemanlar 3) Yksek Gerilim Tekniinin Temelleri Statik Elektrik Alan ve Elektrot Sistemleri Kat, Sv ve Gaz Yaltkanlarda Boalma Olaylar 4) Enerji letim Hatlarnn Genel Tasarm lkeleri 5) Enerji letim Hatlarnda Kullanlan Donanmlar

6) Enerji letim Hatlarnn letilmesi

Enerji Hatlar
3

Enerji nakil hatlar genel olarak; standartlara bal kalnarak ina

edilen, retilen elektrik enerjisinin uzak noktalara tanmasn salayan, farkl konstrksiyon yaplarna sahip direkler, iletkenler,

topraklama ekipmanlar, hrdavat takmlar ve izolatr ekipmanlar gibi

malzeme gruplarndan meydana gelen tama hatlardr. Temel ekipmanlar: letkenler Direkler zolatrler

Havai vs. Yer alt Hatlar

4

Avantajlar Ucuzdur(%50) Arzalar, gzle grldnden, abuk bulunur. Kpr, nehir, vadi, demir yolu ve su geileri daha kolaydr. Dezavantajlar evre artlarndan etkilenir. Arzalar, doa artlar msait deilse hemen yaplamaz. mrleri uzun deildir (30-40 yl). Ormanlk alanlardan geilerinde yangnlara sebebiyet verebilir.

Havai Hatlar
5

letkenler Aras Mesafeler

Gerilim altndaki iletkenler iin kabul edilen azami yaklama mesafesi aada belirtilmitir. 50 V 3500 Volt aras...................: 30 cm 3500V 10 000 Volt aras............: 60 cm 10.000V 50.000 Volt aras.........: 90 cm 50.000V 100.000 Volt aras.......:150 cm 100.000V 250.000 Volt aras.....: 300 cm 250.000V 450.000 Volt aras.....: 450 cm

Havai Hatlar
6

Dey Uzaklklar

Ynetmelikler
7

ELEKTRK KUVVETL AKIM TESSLER YNETMEL ELEKTRK LETM SSTEM ARZ GVENLRL ve KALTES YNETMEL

letkenler
8

Enerji nakil hatlarnda kullanlan iletkenler, artnamelere ve

standartlara bal kalnarak ve kullanlacaklar gce (akma), gerilime ve hava artlarna gre retilmi iletken tellerdir. Elektrik enerjisinin iletilmesi ve datlmasnda genel olarak bakr, tam alminyum (AAC) ve elik zl alminyum (ACSR) iletkenler kullanlr.

letkenler
9

Bakr letkenler:
Mekanik mukavemetin ve elektriksel geirgenliin yksek oluu nedeniyle tercih edilir. Kopmaya kar dayankl olmas iin souk haddeden geirilmesi

gereklidir. Bakrn pahal ve zgl

arlnn fazla oluundan dolay bugn hava hatlarnda yerini daha ucuz ve hafif olan alminyum iletkenlere brakmtr.

letkenler
10

Tam Alminyum letkenler (AAC):

AAC olarak da tanmlanan bu tip, %99.7 elektrolitik olarak artlm alminyum klelerden retilmektedir. Bu iletkenler genel olarak yerleim alanlarnda, ksa

direk aralkl enerji iletim hatlarnda

kullanlmaktadr. Bu tr iletkenler ayrca denizcilik sektrnde de yksek korozyon direncine sahip olmalarndan dolay kullanlabilmektedirler.

letkenler
11

elik zl Alminyum letkenler (ACSR):

ACSR olarak da bilinen bu tip, % 6-40 orannda deien elik zler zerine sarlm alminyum

iletkenler ile yksek ekme ve gerilme zelliklere

uygundur. Bu tr iletkenler nehir geileri ve direk aralklar uzun olan enerji nakil hatlarnda

kullanlmaktadr. elik zl iletkenlerin en byk

zellikleri yksek gerilme mukavemeti, dk arlk, daha az sayda mesnet ile daha fazla iletim hatt mesafesinin salanmasdr. Bu tip orta ve yksek gerilimde enerji iletim hatlarnda byk avantajlar salanmaktadr.

letkenler
12

OG letkenleri (1.0-36.0 kV)

Bugn iin lkemizde YG enerji naklinde, 3AWG; 1/0AWG; 3/0AWG; 266 MCM ve 477 MCM St-Al iletkenler kullanlmaktadr. AWG: American Wire Gauge (Amerikan Tel llerinin)nin ba harfleridir. Ksaltma amacyla 0000=4/0, 000=3/0, 00=2/0, 0=1/0 eklinde gsterilir. 3 AWG=3 AWG Swallow (Krlang) 0 AWG=1/0 AWG Raven (Kuzgun) 000 AWG=3/0 AWG Pigeon (Gvercin)

letkenler
13

OG letkenleri (1.0-36.0 kV)

MCM: Daha byk kesitteki St-Al iletkenler (266.8 MCM, 477 MCM) ise; ABDde iletken kesitlerini ifade etmekte kullanlan CM (Circular

Mile) olarak belirtilmitir. 1 MCM, ap 0.001 inch olan daire yzeyine

eittir. Al kesiti: 266.8x0.5067=135.18mm135mm (Partridge) Al kesiti: 477x0.5067=241.69mm242mm (Hawk)

letkenler
14

YG letkenleri (36.0 154 kV)

154 kV iletim hatlar, standart 468 mm2 795 MCM Drake, 546 mm2 954 MCM Cardinal ve 726 mm2 1272 MCM Pheasant olan elik

takviyeli (ACSR) alminyum iletken ve tek veya ift devre direkleri

kullanlarak tesis edilir. 154 kV hatlarda genellikle her fazda bir iletken bulunur. ok yksek talep blgelerinde iletim hatlarnn tama kapasitesini artrmak iin 154 kV ikili demet cardinal iletkenli ift devre stratejik ksa hatlar

tesis edilir.

letkenler
15

YG letkenleri (36.0 154 kV)

letkenler
16

YG letkenleri (154 kV 380 kV)

380 kV iletim hatlar, standart 954 MCM Cardinal (546 mm2 ) ve 1272 MCM Pheasant (726 mm2) kesitli, her bir fazda iki veya l demet

halinde elik takviyeli (ACSR) alminyum iletkenler kullanlarak tesis

edilir. Uygun iklim ve hat profili/mekanik yklenme artlarna gre tasarlanan standart tek devre direkler zerinde yukarda tanmlanan iletken karakteristikli 380 kV hatlar kullanlr. Youn yerleim blgeleri gibi

istisnai durumlarda tek bir direk zerinde birden fazla devre

kullanlabilir.

letkenler
17

YG letkenleri (154 kV 380 kV)

letkenler
18

YG letkenleri
letim hattn yldrmdan korumak iin 3 faz iletkene ilave olarak direklerin tepe noktalarna galvenize elik toprak teli tesis edilir.

Genel olarak, 380 kV standart direklerde tek devre ve ift devre hatlar
korumak iin iki adet toprak teli kullanlr. 154 kV hatlar, direk tasarmna bal olarak bir veya iki toprak teli ile korunur. Standart olarak, 380 kV ve 154 kV hatlarda srasyla 96 mm2 ve 70 mm2 koruma iletkenleri kullanlr.

letken Seimi
19

letkenlik
Koronaya Kar Dayankllk ap zgl Arlk Sehim (Salg)

Mekanik Dayankllk
Isya Kar Dayankllk

Hat Sabiteleri
20

Diren
Hava hatlarnda elik alminyum (St-Al) iletkenler kullanlmas durumunda ortada bulunan elik tellerin kesitleri ihmal edilir. Diren

hesabnda sadece alminyum kesit hesaplanr.

Hava hatt iletkenlerinin damarlar birbirleri zerine spiral eklinde sarlm olduundan iletkenin direnci %2 orannda artar.

Hat Sabiteleri
21

Endktans
Bir iletkenin endktans iletkenin etrafndaki manyetik alan hatlar ile ilgilidir. Gidi ve dn iletkenlerinde meydana gelen tek fazl hatlarn

her ikisinde de manyetik alanlar meydana gelir. Bunlarn birbirlerine

olan etkileri sebebi ile manyetik alan hatlarnn iletkenin merkezine gre simetrilii bozulur.

Hat Sabiteleri
22

Kapasitans
Enerji nakil hava hatlarndaki iletkenler kendi aralarnda kondansatr zellii gsterir. Hava hatt iletkenleri kendi aralarnda olduu gibi

toprak zeminle de kondansatr zellii gsterir. Ayn durum yer alt

kablolarnda da grlr. Kapasite 66 kV'luk gerilimden yksek olan enerji iletim hatlarnda dikkate alnr. Daha dk gerilimlerde kapasite deeri dikkate alnmaz.

Buz ve Rzgar Ykleri

23

Ar iklim artlarnn bulunduu

blgelerden geen iletim hatlar zerinde meydana gelen buz

tabakasnn etkisiyle iletkenIer

kopabilir. Enerji nakil hatlar tesis edilirken bu durum gz nne alnmaldr.(Buz yk blgesi iklime ve zemin yksekliine gre deiir.)

Buz ve Rzgar Ykleri

24

lkemiz buz yk bakmndan be ayr blgeye ayrlmtr. Birinci

blgede buzun olumad kabul edilmitir.

Buz ve Rzgar Ykleri

25

Buz ve Rzgar Ykleri

26

Hava hatlar, dey buz yklerinin etkisinde kald gibi yatay rzgr kuvvetlerinin etkisinde kalr. Bu sebeple hesaplamalarda rzgr kuvvetlerinin dikkate alnmas gerekir. Rzgr kuvvetleri iletkenlerin ve izolatrlerin salnmlar ile direklerin statik hesaplarnda dikkate alnmaldr.

Direkler
27

Yksek gerilim elektrik enerjisinin retildii yerden tketim merkezlerine iletilmesi iin hava hatlar kullanlr. letim ve datm hatlarnda kullanlan ve iletkenleri birbirlerinden belirli uzaklkta havada tutmaya yarayan ve hat boyunca uygun aralk ve ykseklikte yerletirilen ebeke donanmna direk denir.
Yapldklar malzemeye gre ana balkta incenebilir: Demir Direkler Beton Direkler Aa Direkler

Demir Direkler
28

Enerji iletim ve datm ebekelerinde kullanlan direkler U, I veya L profil demirden yaplr. Demir direklerin, havadan, nemden ve bilhassa sanayi blgelerindeki zararl gazlardan etkilenmemeleri iin boyanmalar (veya koruyucu madde ile kaplanmalar) gerekmektedir. Demir direkler genel olarak eittir: Boru direkler A ve kafes direkler Putrel (pilon, atal) direkler

Boru Direkler
29

Daha ok zel tip aydnlatmalarda ve dk gerilimli sokak, cadde, liman, marina, site ve bahe aydnlatmalarnda kullanlan direklerdir. zel olarak projektr aydnlatma direi olarak da kullanlmaktadr. Ykseklikleri 4 ila 8 metre arasndadr. Tekli, ikili, l tipleri vardr.

A ve Kafes direkler
30

Alak gerilim ebekelerinde kullanlan A ve kafes tipi demir direkler, iller bankas tarafndan standardize edilmitir. Bu standardize boylar ksa ve uzun direkler iin ayr ayrdr.

Putrel (Pilon, atal) Direkler

31

Galvaniz cvatal, boyal ve kaynakl olarak retilen bu direkler, ekilen hattn zelliine gre 3l veya 6l hatlar olarak ok yksek gerilimler iin kullanlr. Boylar istenilen ebatlarda bytlp ayarlanmakta olup standart bir uzunluu yoktur.

Beton Direkler
32

Demir, imento, su ve teki katk maddeleri katlarak yaplr. Beton ile yksek dayanml elik tel veya elik ubuklarn kullanlmasyla elde edilir. Beton ve elik malzemenin gzeneksiz bir ekilde uygunluunun salanmas iin titreim (vibrasyon) veya savurma (santrifj) metodu uygulanr. Bu yntemle imal edilen direklere betonarme direk denir. Betonarme direklerin demir direklere gre en byk avantaj, hava artlarndan ve zellikle sanayi blgelerindeki zararl gaz ve buharlardan az etkilenmeleridir.

Beton Direkler
33

stnlkleri: 1-Bakm istemezler. 2-Tepe kuvvetleri byktr. 3-mrleri uzundur. 4-Her amaca uygun tipleri vardr. 5-Hava deimelerinden etkilenmezler.
Sakncalar: 1-Ar ve krlgandrlar. 2-Tama ve dikilmeleri olduka zordur.

Beton Direkler
34

Aa Direkler
35

OG Enerji naklinde kullanlan aa direkler kknar, ard, ladin ve am gibi aalardan yaplr. Aa kesildikten sonra tornalanr, ilalanr ve (Emprenye edilir.) kurutulur. Aa direkler 30kVa kadar gerilimlerde 15m boylarnda yaplr. Demir ve beton direklerdeki gibi temellerine beton dklmez. lkemizde aa direkler u anda ky elektrifikasyonunda kullanlmaktadr. Ayrca acil durumlarda tekrar deitirilmek zere de aa direkler kullanlmaktadr. Aa direkler 80 metre direk aklklarna kadar kullanlabilir.

Aa Direkler
36

Aa direkler bugn iin lkemizde 3AWG iletkenli hatlarda kullanlmaktadr. 3AWG iletkenler, aa direin tepesine monte edilen demir travers zerindeki izolatrlere balanmak suretiyle tanrlar. Aa direkler yalnzca tayc (T) ve kede tayc (KT) direk olarak kullanlrlar.

Aa Direkler
37

stnlkleri: 1-Ucuzdur. 2-Hafiftir. 3-Tamalar ve dikilmeleri kolaydr. 4-Temel deitirilerek tekrar kullanlabilir. 5-Simetriktirler (Her yndeki kuvvetlere kar koyabilir). 6-Boyama masraflar yoktur. 7-Trmanmak kolaydr. 8-Kaak akmlara kar daha gvenilir durumdadr. Sakncalar: 1-mrleri ksadr. 2-Tepe kuvvetleri azdr. 3-Yldrm dtnde yanabilir. 4-Yksek gerilimlerde kullanlmazlar.

Kullanm Yerlerine Gre

38

Durdurucu Direkler Tayc direklere aslm ve bunlar tarafndan, tanan hat iletkenlerinin gzergh boyunca belirli uzaklklarda sabit ve salam noktalara balanm, gerilmi olmalar gerekir. Tel kopmas, direk devrilmesi vb. Durumlarda arza iki direk arasnda (iki durdurucu veya nihayet-durdurucu) snrl kalr. Hava hattnn dier ksmlarn etkilemez. Tama hatlarnda gzergh belirli aralklarda (yaklak 1 kmde bir) olmak zere, iletkenlerin tespit edilip gerilmesi amac ile dz hat gzerghnda kullanlan ve iletkenlerin izolatrlere nihayet ba ile baland veya gerildii direklere denir.

Kullanm Yerlerine Gre

39

Kede Durdurucu Direkler

Dz dorultuda giden hattn yn deitirdii yerlerde (byk sapmalarda) kullanlan ve iletkenlerin izolatrlere nihayet ba ile baland veya gerildii direklere denir.

Tayc Direkler
Bu tip direkler, iletkenleri sadece tamak amac ile iletkenlerin asld dz hat dorultusunda kullanlan direklerdir.

Kede Tayc Direkler

Dz dorultuda giden hattn, yn deitirdii yerlerde kullanlan (kk sapmalarda) ve iletkenlerin izolatrlere tayc ba ile baland direklerdir.

Kullanm Yerlerine Gre

40

Nihayet (Son) Direkleri

Hava hattnn balad ve bittii yerlerde kullanlan iletkenlerin izolatrlere nihayet ba ile baland veya gerildii direklere denir.

Branman Direkleri
Datm hattnn kollara ayrld yerlerde kullanlan direklere denir. zerlerinde datm iin gerekli ilave balama tesisleri ve ayrc/kesicilerde bulunabilir. Direklerden bir veya iki ynde kol veya ube hatt ayrlyorsa bu durumdaki tayc ve kede tayc direklere branman direkleri denir.

Kullanm Yerlerine Gre

41

Tevzi (Datm) Direkleri

Enerji nakil hatlarnda ikiden fazla nihayet ba ile bal olan hatlarn tevzi edildii yani kollara ayrlarak datmnn yapld direklere denir. Direkteki hatlardan kesiti en byk olan hat, ana hat olarak kabul edilir. Bunun dnda kalan dier hatlar bu ana hattn birer branman veya kolu durumundadr. Ana hatlarla bu direklere kadar gelen enerji, bu direkten ayrlan branmanlarla daha kk kapasiteli enerjiler halinde ayrlr.

Travers ve Konsollar
42

Travers Tanm:
Enerji nakil hatlarndaki iletkenlerin demir veya beton direkler zerindeki emniyetli geiini ve tanmasn salar. zolatrlerin de direklere tutturulabilmesi traversler aracl ile salanr. Traversler iki tarafl olup direklerde kullanlacak travers says ve ekilleri kullanlacak iletken saysna, gerilme kuvvetine, arlklarna, izolatr ve direk tipine bal olarak deiir.

Travers eitleri:
Traversler genel olarak iki ekilde yaplr. Bunlar beton ve demir traverslerdir. Beton traversler vibre beton (VBA), demir traversler ise putrel demirden yaplmaktadr. Travers eitleri ise tayc, durdurucu ve nihayet traversleridir.

Travers ve Konsollar
43

Konsol Tanm:
Konsollar ayn traversler gibi iletkenleri tamaya yarayan ve izolatrleri direklere tutturmaya yarayan tek tarafl tama parasdr. Konsollarn yaps veya says iletkenlerin tertip edili ekline, direin tayc, durdurucu, kede durdurucu, nihayet, branman veya tevzi direi oluuna gre deiir. Beton direklerde maksimum direkler aras akla gre boyuna, arlna, yatay ve dikey kuvvetlere gre eitli tipte konsollar kullanlr.

zolatrler
44

Enerji nakil hatlarn, alt sahalar ve datm merkezlerinde baralar, tespit edildikleri yerden yaltan ve tayan elemanlara izolatr denir. Enerji iletim ve datm ebekelerinde kullanlan izolatrlerin iki ana grevi vardr: Elektriksel bakmdan iletkenleri topraktan ayrmak letken arln ve iletkenlere gelen ek ykleri karlamak

Yaps
45

1. Gvde: letkenin ve mesnet demirinin tutturulduu ksmdr. 2. Tutturma yuvas: zolatr demirinin izolatre tespit edilebilmesi iin alan dz veya vidal ksmdr. 3. Siper veya etek (damlalk): zolatrn elektriksel direncini artrmak iin gvdeye yaplm bir veya birden fazla kanatlardr. 4. letken yuvas: zolatre balanacak olan iletkenlerin yerletirilmesi iin yaplm yuvalardr. 5. Tutturma demiri (izolatr demiri): zolatr direk veya konsol (travers) zerine tespit etmeye yarayan demir aksamdr.

Malzeme Cinsine Gre

46

Porselen izolatrler Isl ve mekaniki dayanmlarnn yksek olmasndan dolay ok eskiden beri kullanlan izolatrlerdir. Sert porselenden yaplan izolatrlerin yap maddeleri %50 kaolin, % 25 feldspat ve %25 kuvarstr. zolatrn dielektrik dayanmn artrmak iin ince bir sr (porselen) tabakasyla kaplanarak yzeyinin przsz (deliksiz) olmas salanr. Yzeyin przsz olmas, kirlenen izolatrlerin yamur sularyla kolayca temizlenmesine yardmc olur. Porselenin dielektrik dayanm (60-70 kV/cm), cama gre daha azdr.

Malzeme Cinsine Gre

47

Porselen izolatrler

Malzeme Cinsine Gre

48

Cam zolatrler Yapm malzemesi, cam olan izolatrlerdir. Dielektrik dayanmlarnn (140 kV / cm) porselene gre daha fazla, maliyetlerinin ise ucuz olmas, kullanm alanlarn artrmtr. Saydam olduklarndan krk ve atlaklar kolayca grlebilir. Ortam ssnn deimelerinde zerlerinde nem toplamalar, atlamalara neden olur. Bu, istenmeyen bir durumdur.

Malzeme Cinsine Gre

49

Epoksi Reineli zolatrler Mekaniki dayanm ok iyi olan bu izolatrler, pahal olmalar nedeniyle zel durumlar haricinde imdilik kullanlmamaktadr.

Malzeme Cinsine Gre

50

Silikon zolatrler
Silikon izolatrlerin, dier adyla kompozit izolatrlerin, cam ve porselen izolatrlere kar birok stnlkleri olmakla beraber pahal olmalar dolaysyla kullanm alanlar azdr. Ancak gelimi gvenlik ortam salamas sebebiyle yakn gelecekte daha geni bir kullanm alan bulaca kesindir. Silikon izolatrlerin stnlklerini u ekilde sralayabiliriz: Darbelere kar dayankldr. Hafif olduundan tesise ek bir yk getirmez. Gerilme vb. kuvvetlere kar dayanm ok yksektir. zerinde yamur suyu, kar suyu tutunamadndan ark gibi nemli bir elektriksel olumsuzluk olmaz. atlama ve krlma riski ok azdr. ok souk ve ok scak havalarda bile zelliini kaybetmez. Gnein ultraviyole nlarndan etkilenmez. Kurulumu kolaydr.

Karlatrma
51

Porselen zolatrlerle Cam zolatrlerin Karlatrlmas

Cam izolatrler, effaf olduundan atlama ve krlmalarn tespiti daha kolaydr;
porselen izolatrlerde daha zordur. Cam izolatrlerin termik genlemeleri, porselen izolatrlere gre daha kk olduundan ortam ssnn deimesinde fiziki zarar grme olasl azdr. Cam, geiren bir madde olduundan gne nda daha az snr; porselen izolatr daha ok snr. Cam izolatrler, porselen izolatrlere gre hem daha ucuz hem de dielektrik dayanm daha yksektir. Nem, cam izolatr zerinde, porselene gre daha abuk younlar. Bu da cam izolatr zerinde pisliklerin toplanmasna ve kaak akmlara neden olur. Cam, muntazam olmayan ekiller iin porselene nazaran daha az msaittir. Buna sebep, dkldkten sonra soumann her tarafta eit ekilde olmamas ve bundan dolay camda i gerilimlerin meydana gelmesidir. Bu nedenle camdan ancak yekpare gvdeli ve az ekilli mesnet tipi izolatrler yaplabilmekte fakat buna karlk zincir tipi izolatrler iin geni kullanlma sahas bulunmaktadr.

alma Gerilimine Gre

52

Alak gerilim izolatrleri:

Anma gerilimi 1000 Va kadar olan ve TS 76 kapsamna giren izolatrlerdir. Bunlar: Pin tipi, makara tipi ve gergi tipi izolatrlerdir.

alma Gerilimine Gre

53

Orta gerilim izolatrleri: Anma gerilimi 35 kVa kadar olan izolatrlerdir. Bunlar:
Mesnet izolatrleri (MN)

Dolu tip mesnet izolatrleri (MD) Zincir izolatrler (Z.40.U) (K1) ubuk izolatrler (D) Ayrc mesnet izolatrler (C 4 -170) Ayrc itici mesnet izolatrler (SCD 30) Geit izolatrleri (DAF 30 / 400) Bara mesnet izolatrleri (SAR 30

alma Gerilimine Gre

54

Yksek ve ok yksek gerilim izolatrleri: Gerilimi 35 kVtan byk olan izolatrlerdir.

OG/YG zolatrleri
55

Zincir izolatrler (Kale zolatr kataloundan alnmtr.)

OG zolatrleri
56

Bu tip izolatrler orta gerilim datm enerji nakil hatlarnda iletkenin diree tespitinde kullanlr.Bu grup izolatrler , B grubu yani delinebilir tipi olup , PN TP MESNET izolatrlerdir.

Pin izolatrler (Ankara Seramik ve Kale zolatr kataloundan alnmtr.)

OG zolatrleri
57

Hava hatt mesnet izolatrleri (Kale zolatr kataloundan alnmtr.)

OG/YG zolatrleri
58

Hava hatt mesnet izolatrleri (Kale zolatr kataloundan alnmtr.)

OG zolatrleri
59

Orta gerilimde hariten - dahile veya dahilden - dahile duvar geit izolatrleri bir iletkenin bina iine giriflinde kullanlan ve iletkeni duvara kar izole eden bir izolatrdr. zolatr, bir flan ile duvara veya duvardaki sa levhaya tesbit edilir.

Geit izolatrleri (Kale zolatr kataloundan alnmtr.)