Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat Universty Journal of Social Science Cilt: 10 Say : 1, Sayfa: 29-49, ELAZI-2000

SLAM TARHNDE DNN POLTKAYA ALET EDLMESNN LK RNEKLERI Do.Dr. Mehmet ELK
ZET nsanlk tarihi boyunca hep ynetenler ve ynetilenler olagelmitir. Ynetenler Hakimiyet unsuru olarak deerli ve kutsal olan her olguyu, bu gaye uruna kullanmlardr. Tarih boyunca bu deerli ve kutsal olan olgularn banda da din gelir Hz. Peygamberin vefatndan hemen sonra, Mslmanlar arasnda ortaya kan ynetme sorunu, din eleri toplumsal ve siyasal hayata tamtr. Kuran sayfalarnn mzraklarn ucuna taklarak sava meydanlarna tanmas, peygamberin vefatndan ok ksa bir sre sonra (yaklak 30 yl) gereklemitir. lk Mslmanlarla balayan bu anlay, 1400 yllk slam tarihinde, slam bilginleri tarafndan hep st rtlerek ele alnmtr. Bunun da nedeni, Sahabe de olsa ilk Mslmanlara bir kutsiyet atfetme anlaydr. Bu almann en nemli yn bu rtnn kaldrlmasdr. Anahtar Kelimeler: Hilafet, Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Aie, Muaviye, Cemel, Sffn. SUMMARY THE FIRST EXAMPLES OF RELIGION MINGLED WHIT POLITICS IN ISLAM HISTORY The rulers and common citizens have all existed in the human history. The governing bodies have used every precious and holy concept to achieve their goals to dominate, the society, Religion takes the firs place among this precious and holy concepts. Immediately after the death of Hz. Peygamber (Mohammed) the problem to find a ruler to the society, carried the riligious issues to social and political life. It occured only after a short time (approximately 30 years) after the death of Hz. Peygamber that people carried the pages of Koran stuck on their spearheads in the battlefields. Such an understanding, which began whit the early Muslems, has always been concealed from notice Islamic scholars in the 1400 years of Islam History. The reason for this approach was to ascribe a holiness to the early believers (sahabes) the most striking part of this study is to unveil the so-called hiddin truth. Key Words: Hilafet, Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Aie, Muaviye, Cemel, Sffn.

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

Hz. Peygamberin Mekkeden Medineye hicreti (M.622), yeni bir dnemin balangcdr. Mekke dneminde organize olamam bir cemaat grntsnde olan Mslmanlar, Medinede devletlemeye ilk adm hicretle birlikte atm; Medinenin Gayr- Mslim sakinleriyle (Mrik ve Yahudiler) 1 yaplan antlamalar hukuki bir devletin temel tan oluturmutur 2 . Tabiatiyle Hz. Peygamberin bu 10 yllk Medine hayat, kendine zg artlar olan mstesna bir devirdir. Hz. Muhammed hem din nderi, hem de devlet bakan sfatn tayordu. Mescidini hem devlet merkezi, hem bakomutanlk, hem eitim merkezi ve hem de ibadethane olarak kullanyordu. Mslmanlarn gerek dini ve gerekse dnyev ilerinde son sz Onundu 3 . Bylece herhangi bir dini veya siyasi gruplamadan sz edilemezdi. Her tr ihtilaf, neticede Hz. Peygamberin huzurunda zme kavuturulurdu. zet olarak ifade edilecek olunursa; din ile politika Hz. Peygamber dneminde hi kar karya gelmedi. Hep birbirini tamamlayc unsurlar oldular. Tabii olarak bunun balca sebebi; bu iki grevin de Hz. Peygamberin ahsnda toplanm olmasyd. Daha ak bir ifade ile Onun birinci grevi; Allahtan gelen ilahi emirleri insanlara tebli etmek, ikincisi ise, bu vahiy hkmlerine gre, bakan bulunduu toplumu (devleti) ynetmekti. Onun vefatyla (M.632) birinci grevi sona erdi ise de, ikinci grevi Mslmanlar arasnda devam etti. te bu ikinci grevin devamnda zaman zaman ihtilaflar kt; kan dkld ve Allahn kutsal kitab, ksacas din politikaya alet edildi. Esas aratrma konumuz olan slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin lk rneklerine gemeden din esinin o gnk toplumda fonksiyonunu daha iyi anlamak iin, Hz. Peygamberden sonra ilk halife dnemine ksaca gz atmakta fayda mlahaza ediyoruz.

Medinede iki kabile meskun idi. Bunlarn ikisi de slmiyeti kabul etmelerine ramen, bir ksm hala mrikti. Ayrca Medinede Yahudi kabilesi vard. Bunlar Ben-i Kureyza, Ben-i Kaynuka ve Beni Nadir idi. 2 Bu antlama metinleri iin bkz. Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi (ev. M.Said Mutlu), 3. bask, stanbul-1967, C-l, s. 131-134. 3 Geri dnyevi ilerde esas olan ura idi. Kuran- Kerimin birok ayetinde buna iaret edilmitir. Hz. Peygamber de dnyevi ilerde bu ura esasna riayet ederdi. Zaman zaman Onun grlerinin aksine de karar kabilirdi (Uhud rneinde olduu gibi). Ancak temel ilke; Resulullah gerekli mavereyi yaptktan sonra, artlar neyi gerektiriyorsa, o ynde karar verirdi. ura ile ilgili bkz. Mahmud Babilli, slmda ura (ev. N.Armaan-K. obanbeyli) Fikir Yaynlar. stanbul-1973, s. 36-38.

30

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... Halife Seiminde Din esinin Fonksiyonu Hz. Peygamberin vefat, Mslmanlar devlet ynetimi hususunda hazrlksz yakalamt. Peygamber hayattayken hi kimse byle bir konuyu dnmedii gibi, hastal srasnda da bu konu hi tartlmad. Byk bir ihtimalle, Hz. Peygamberin leceini hi kimse aklna getirmemi olmaldr 4 . Ayrca bu konuda Kuran- Kerimde bir hkm bulunmad gibi, Hz. Peygamberden de bu konuda bir sz veya iaret de sadr olmamt 5 . Konu, Hz. Peygamberin na henz defnedilmemiken, Ben-i Saide glgeliinde Ensar tarafndan tartlmaya baland. Evs ve Hazrec kabileleri slma yaptklar hizmeti ve Medinenin de yerlileri olmay gz nne alarak, hilafetin kendi haklar olduunu kabul ederek, Sad b. Ubade zerinde anlatlar 6 . Bu haber duyulunca, Hz. mer, Ebu Ubade ve Hz. Ebu Bekir, Hz. Peygamberin evinden hzla toplant yerine geldiler. Burada yaplan konumalar neticesinde nce tansiyon drld 7 . Daha sonra bu ie kimin layk olduu tartlmaya baland. Bu i iin ortaya atlan vasflar arasnda en nemlileri u ikisi idi: a) lk Mslmanlardan olmas, b) Hz. Peygambere yaknl 8 . Bu iki vasf da en ok Hz. Ebu Bekirde vard. Dini e ar basnca, Hz. Ebu Bekirin stnl tartlmazd. Bylece ilk halife seilmi oldu 9 .
4

Hatta Hz. Peygamberin vefat, Mslmanlar zerinde ok etkisi yapmt. Kimse buna inanamyordu. Hz.mer kendisini ylesine kaybetmiti ki Hz. Peygamberin ldn syleyeni klcyla paralayacan haykryordu... Bu konuda geni bilgi iin tm slm Tarihi, Siyer ve Megazi kitaplarnn ilgili blmlerine baklabilir. 5 Ancak bu konuda ia ve ii kaynaklar EhI-i Snnete muhaliftirler. Hz.Peygamberin hayatta iken birok defa kendisinden sonra ynetimin Hz. Ali ve evlatlarnn hakk olduuna iaret ettiini; hasta iken de vasiyetini yazdrmak istediini ve bunu yazl olarak belgelemeyi arzuladn, ancak Hz.mer tarafndan engellendiini iddia etmektedirler. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Hasan Onat, Emevi Devri ii Hareketleri (Baslmam Doktora Tezi), 1., Ankara-1986, s.21, v.d.; Abdulbaki Glpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve iilik, stanbul-1979, s. 40 v.d.; Cemal Sofuolu. Gadir-i Hum Ankara niv., lahiyat Fak. Der., Ankara-1983, C.XXVI, s.462 v.d. 6 Taberi. Tarih-i Taberi (ev. Mehmet Eminolu). stanbul-1983. C.III, s. 5 v.d.; lbnl Esir; el-Kamil fit-Tarih, stanbul-1985, C.II., s. 300 v.d 7 bnl-Esir, C.II. s. 302. 8 bnl-Esir, C.II, s. 302-303, 522; Ziyaddin Rayyis, slmda Siyasi Dnce Tarihi (ev.Ahmet Sarkaya) stanbul-1990, s. 233 v.d. 9 Taberi, C.III, s. 8 ve 67; bnl-Esir, C.II, s. 303 v.d.

31

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

Hz. merin halife seilmesinde ise, Mslmanlar bu sefer hazrlksz yakalanmadlar. Hz. Ebu Bekirin iki yllk hilafeti boyunca, herkes Ondan memnun kalmt. Bu yzden, son gnlerde hasta yatanda, mminler kendisini ziyaret ederken, kendisinden sonra kimin halife olmas konusunda fikrini sormulard. O da eitli meziyetlerinin yan sra dindeki ncelii ve Hz. Peygambere yaknl hasebiyle meri tavsiye etmiti. Medineli Mslmanlar da hi bir ihtilafa dmeden bu tavsiye zerine Hz. mere biat ettiler 10 . Hz. merin bir Mecusi olan Ebu Ll tarafndan suikast sonucu ar yaralanmas, yeni halifenin kim olaca sorusunu tekrar gndeme getirdi. Bu konuda Mslmanlar Hz. merin grn sordular. O ise kimseyi tavsiye etmedi. Ancak alt kiilik bir ura ekibi oluturarak, karar onlara brakt. Bu alt kii, Osman b. Affan, Ali b. Ebi Talib, Abdurrahman b. Avf, Sad b. Ebi Vakkas, Zbeyr b. Avvam ve Talha b. Ubeydullaht 11 . Bu alt kii kendi aralarndan birisini halife seeceklerdi. Bu adaylarn mmeyyiz vasf ise ilk Mslmanlardan olular, Hz. Peygambere yaknlklar idi. Hatta bunlar Aere-i Mbeereden yani henz hayatta iken Peygamber tarafndan Cennetle mjdelenmilerdi. Burada da grlmektedir ki, halife seilecek kiide aranan en nemli e dini idi. Neticede Hz. merin eitli tavsiyeleri gz nne alnarak 12 Hz. Osman nc halife olarak seildi 13 .

10

Taberi, C.III, s. 55 v.d.; Ibnl-Esir, C.III, s. 389 v.d.; Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya (Haz.Mahir z), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1955, C.II, s. 130 v.d.; Rayyis, s. 237 v.d. 11 Taberi, C.III, s. 140; lbnI-Esir, C.III, s. 56 v.d.; Mevlana ibli, Asr- Saadet (ev. .Rza Dorul), stanbul-1978, C.V, s. 10 v.d.; Ahmet Cevdet, C.II, s. 260. 12 bnlEsir. C.III., s. 56 v.d.; Hasan brahim Hasan; Siyasi, Dini, Kltrel, Sosyal, slm Tarihi (ev. .Yiit-S.Gm), stanbul-1987, C. I., s. 325 v.d.; . Sreyya Srma, slmi Tebliin rnek Halifeler Dnemi, stanbul-1990, s. 104; Taberi, C.III, s. 140-141; Muhammed Yusuf Kandehlevi, Hayats Sahabe (ev. Ahmet Meylani), Konya-1991, C.II, s. 106, v.d; EbuI-Ala el-Mevdudi, Hilafet ve Saltanat, (Trc.Ali Genceli), stanbul-Tarihsiz, s. 115. 13 Kandehlevi, C. II, s. 109; Taberi, C. III, s. 141 v.d.; Rayyis, s. 239; A. Cevdet, C. II, s. 263-265; M. ibli, C.V, s. 10 v.d.; H. brahim Hasan, C. I, s. 325 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 74; Corci Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi, (Terc. Zeki Magamiz), stanbul-1976, C. IV, s. 86 v.d.; Mcteba Uur, Hicri Birinci Asrda slm Toplumu, stanbul-1980. s. 5 v.d.; Onat, s. 27 v.d.; Mevdudi, s. 93 v.d.; Ethem Ruhi Flal, badiyyenin Douu ve Grleri, Ankara-1983, s. 34; Komisyon, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul-1986, C.II, s. 193.

32

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... Siyasi Guruplamalarn Ortaya k ve Organizeli lk Halk Hareketleri Hz. Osmann halife seilmesi, ilk nce kllenmi olan Emevi ve Haimi ekimesini yeniden alevlendirdi 14 . Ancak hilafetinin toplam sresinin ilk yarsnda (ilk alt ylnda) (H.24-29/M.644-649), tm devlet ynetimi meyyeoullarnn eline gemesine ramen 15 , honutsuzluk dourduysa da, bu sylenti ve dedikodulardan teye gemedi. Organizeli bir ayaklanma veya isyan hareketine dnmedi. Ancak devlet kademesinde grev alan meyyeoullarnn kt ynetimleri 16 , kabile taassuplar, zulm ve basklar, lkenin drt bir yannda infiallere sebep oldu 17 . Ksa bir sre sonra bu infialler zellikle Kufe 18 , Basra 19 ve Msrda 20 kitle hareketlerine dnt. Suriye blgesinde ise ayaklanmalar ve aktan muhalefet olmamasnn sebebi, Muaviyenin bu blgeye tam hakim olmasyd. Bunda, Muaviyenin iyi bir ynetici

14

Muhammed Ebu Zehra, slmda Siyasi, tikadi ve Fkhi Mezhepler Tarihi, (ev. H. Karakaya-K. Aytekin), stanbul-1983. s. 15 v.d.; H. brahim Hasan, C. II, s. 42 v.d.; Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi (ev.Salih Tu), stanbul-1980, C. I, s. 247 v.d. 15 H. brahim Hasan, C. I, s. 329; Ibnl-Esir, C. III, s. 86; Taberi, C. III, s. 146; Belazuri, FutuhIBldan (ev.Mustafa Fayda), Kltr Bakanl Yay. Ankara-1987, s. 400 v.d.; Ahmed Emin, Fecrl slm, (ev. A. Serdarolu), Ankara-1986, C. I, s. 141; Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin ekillendii Kelam Meseleleri, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara-1988, s. 145; Mevdudi, s. 130. 16 Robert Metran, slamn Yayl Tarihi, (VII-XI yy.), (ev. smet Kayaolu), Ankara-1981, s. 97; rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Ankara-1990, s. 99 v.d.; Ahmet Akbulut, s. 146; Flal, badiyyenin Douu, s. 36 v.d.; Onat, s. 29 v.d.; G. Levi Della Vida, Osman b. Affan, slm Ansiklopedisi, stanbul-1993, C. IX, s. 428 v.d. 17 Geni bilgi iin bkz. Ahmet Akbulut, s. 144 v.d.; Mevdudi. s. 131 v.d.; Onat, s. 29-30; Ahmet Emin, s. 142-143; Julien Velhausen, Arap Devleti ve Skutu, (ev. Fikret lltan), Ankara-1962, s. 19; . Aycan, s. 99 v.d. 18 Flal, badiyyenin Douu, s. 36; A. Akbulut, s. 145; Muhammed b. Abdlvehab, Hz.Peygamberin Hayat, (ev. eyh Salih b. Abdlaziz), Ankara-1977, s. 208 v.d. 19 bnlEsir, C. III, s. 105 v.d.; Ayrca 149 v.d. 20 Taberi, C. III, s. 147 v.d.; Belazuri, s. 704 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 94 v.d.; Muhammed b.Abdlvehab, s. 207 v.d.; A. Akbulut, s. 146; Talat Koyiit, Hadiscilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara-1969, s. 25-26.

33

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

ve g dengelerini gzeten bir lider olmasnn pay bykt 21 . Organize olmayan clz sesleri ise, Muaviye ustalkla bastryordu 22 . Ancak, am Eyaletinin dnda bulunan yrelerdeki kitle hareketleri artk n alnamaz bir maceraya doru toplumu srklyordu. Buna Hz. Osmann da baz uygulamalar eklenince 23 , bata Sahabiler olmak zere Medine halk da Osmandan desteini ekti 24 . Halife ve meyyeoullar artk herkes tarafndan tenkit ediliyordu. Kufe, Basra ve Msrdan gelen ikayet mektuplarna, heyetler de eklenmeye balad 25 . Bu heyetlerin lkelerine eli bo dnmesi, blge halklarn bsbtn ileden karyordu. Hz. Osmann, valilerinin szne uyarak 26 , istekleri geri evirmesi, ikayetlere kulak asmamas, organize halk kitlelerinin Medineye gelmelerine sebep oldu 27 . Artk merkezi ynetime kar toplu bir halk hareketi sz konusuydu. Medinede bir isyan, bir ihtilal havas esiyordu. Asilerin, Halifeden iki istekleri vard a) ya valileri grevden almas. b) ya da istifa etmesi. Hz. Osman ise bu ikisine de yanamyordu 28 . Bylece, asiler isteklerini kabul ettirinceye kadar halifenin evini muhasara altna aldlar 29 . Medine halk da asilere bir nevi pasif destek veriyordu 30 . Hz. Osman,
21

Belazuri, s. 180 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 122; Mevdudi, s. 139 v.d.; A. Cevdet, C. II, s. 280; . Aycan, s. 100 v.d. 22 Taberi, C. III, s. 151 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 118 v.d.; M. ibli, C.V, s. 19-20; . Aycan, s. 100 v.d. 23 Hz.Osmann tepki eken eitli uygulama rnekleri iin bkz. bnl-Esir, C. III, s. 115 v.d.; H. brahim Hasan, C. II, s. 29 v.d.; A. Cevdet, C. II. s. 284 ve 301 v.d.; Kandehlevi, C. III, s. 474; rfan Aycan, s. 105 v.d.; Taberi, C. III, s. 140 v.d.; Mevdudi, s. 140 v.d.; Mevlana Muhammed (smail Peripeti), slamn Yayl Tarihi, (ev. A. Genceli), stanbul-1971, C. II, s. 547 v.d.; Suphi es-Salih, slm Mezhepleri ve Messeseleri (ev. brahim Sarm), stanbul-1983, s. 74 v.d.; Koyiit, s. 22; Ebu Zehra, s. 35; Ahmet Akbulut. s. 150; Sabri Hizmetli, slm Tarihi (lk Drt Halife Dnemi), A. . ahiyat Fak. Yay., Ankara-1991, s. 211 v.d.; Bahriye ok, Emeviler ve Abbasiler, Ankara-1979, s. 7, v.d. 24 bnl-Esir, C. III, s. 154 ve 182; . Aycan, s. 117 v.d.; Seyyid Radiy, Nehcl Belea (Haz: A. Glpnarl), Der Yaynlar, stanbul-1990, s. 212; bn-i Haldun, Mukaddime, (ev. Z. K. Ugan), stanbul-1985, C. I, s. 457; Metran, s. 90-99; Julien Welhansen, slamn En Eski Tarihine Giri, (ev. F. Iltan), stanbul-1960, s. 112. 25 Taberi, C. III, s. 156; ibnl-Esir, C. III, s. 156-164; H. . Hasan, C. II, s. 35. 26 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Taberi, C. III, s. 157 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 154 v.d.; Komisyon, slm Tarihi, C. II, s. 210 v.d.; . Aycan, s. 113 v.d.; A. Akbulut, s. 153; . S. Srma, s. 119. 27 Bu guruplarn deiik saylar iin bkz. Taberi, C. III, s. 159-160; bnl-Esir, C. III, s. 164; Mevdudi, s. 142; Fglal, badiyyenin Douu, s. 38; Koyiit, s. 29; A. Akbulut, s. 154. 28 Taberi, C. III, s. 162. 29 Taberi. C. III, s. 162-163. 30 Kandehlevi, C. II, s. 228 v.d.; M. ibli, C.V, s. 36; A. Akbulut, s. 161.

34

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... valilerinden ve zelikle Muaviyeden yardm istedi. Ancak, gelen yardm Medine dnda mevzilendirilerek her ne sebeptense, mdahale etmedi ve adeta Hz. Osmann ehid olmasn bekledikten sonra, geldikleri eyaletlere geri dndler 31 . Hz. Osmann Katlinden Sonra Medinede Durum ve Hz. Alinin Halife Seiminde Din esinin Fonksiyonu Hz. Osmann evinin yaklak 40 ksur gn sren muhasaras esnasnda, meyyeoullar halifeyi adeta isyanclarla kar karya brakmlard. Medine yaknnda mevzilendirilen Muaviye kuvvetleri isteselerdi kuru kalabalk olan bu asiler gruhunu databilerdi. Ancak, grnen o ki, zaten yal olan halifenin unun urasnda ne kadar mr kalmt? Bir iki yl daha yaarsa ne olacakt ki?.. Osmandan sonra hilafet meyyeoullarnn elinden ebediyyen gidecekti. nk bu ailede dini karizmas olan ikinci bir ahs yoktu. Bu ailenin tm Mekkenin fethine kadar Peygamberin en byk dmanlarydlar. Mekkenin fethinden sonra adeta alternatifsizlik sonucu Mslman olmulard 32 . Ancak, katledilen bir halifenin kann dava etmek; bu yolla asabiyeti krkleyerek iktidar mcadelesi yapmak, tek aklc ve kar yoldu. Kanaatimizce, Muaviye de bu dncedeydi ve Osmann kannn dklmesini herkesten ok o istiyordu veya en iyimser ve yumuak ifadeyle, bu i en ok Ona yarayacakt. Hz. Osmann katlinden sonra, Medine adeta bir lm sessizliine gmlmt. Halifenin cenazesi gn yerde kald. Rivayetlere gre koca halifenin cenaze namazn drt veya yedi kii kld ve cenaze korkudan kabristann dna gmlebildi 33 . Bu havay saylar 2000 civarnda olan asilere balamak da doru deildir. Zira Medine de 20000nin zerinde eli silah tutan mslman vard 34 . in gerei, halife Medine halknn desteini kaybetmiti.

31 32

Taberi, C. III, s. 163-164. Bu iddiamz hakknda slm Tarihi ile ilgili en eski Siyer ve Megazi kitaplarnn ilgili blmlerine baklabilir. 33 Geni bilgi iin bkz. Taberi, C. III, s. 163 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 186 v.d.; A. Cevdet, C. II, s. 354 v.d. 34 A. Akbulut, s. 162.

35

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

Adeta senaryo nceden hazrlanm gibi, Hz. Osmann kanl gmlei ile Suriyeli olan ei Nailenin 35 , kopan parmaklar ve yine gya bu kadn tarafndan yazlm ok duygusal bir mektup Numan b. Bir tarafndan ama gtrld. Muaviye de bunlar camiinin minberinde tehir ettirerek, Suriyelileri Hz. Aliye kar tahrik etmeye balad 36 . Hz. Osmann ahadetinden sonra, mslmanlar Medinede drt guruba ayrlmlard: a)Hz. Alinin taraftarlar, b) Hadiselere karmam olanlar, c) Hakkn hangi tarafta olduuna karar vermeyip, beklemeyi tercih edenler, d) Hz. Osmann taraftarlar. Hadiselerin ilk oku atlatldktan sonra, zihinler yeni halifenin kim olaca sorusuna cevap aramaya balad. Yine kriter olarak dini e n plana kt. Aere-i Mbeereden olan ve Hz. mer tarafndan ura yeliine seilenlerin drd hayattayd. Bunlar Hz. Ali, Talha, Zbeyr ve Sad b. Ebi Vakkast. Sad b. Ebi Vakkasn hilafette gz yoktu 37 . Kufeliler eski valileri Zbeyre, Basrallar da eski valileri Talhaya meyyaldiler 38 . Ancak, Hz. Ali artk rakipsiz bir konumdayd. Onun dini karizmas ve Peygambere yaknl tartlmazd. am Eyaleti hari, tm slm alemindeki hava, Hz.Alinin hilafet hakknn ok geciktirilmi olduu ynnde alglanyordu. Netice itibariyle bu havann da etkisiyle. Hz. Ali hi bir ciddi muhalefetle karlamadan, kendisini hilafet makamnda buldu 39 . eri Hkmn Uygulanmamas Bahanesiyle Meru Ynetime Kar Din Kisvesi Altnda Muhalefet Cephelerinin Olumas Hz. Alinin halife seilmesi, meyyeoullar arasnda telaa ve gelecek endiesine neden oldu. Bu meyyeoullarnn tm devlet kademelerinden temizlenmeleri ve edindikleri gayr- meru mlklerin ellerinden alnmalar anlamna geliyordu 40 . Nitekim, Medinede oturan meyyeoullar buradan kap, Mekkeye
35

Naile bint-i Ferafisa, Suriyenin mehur Kelp Kabilesindendi. Muaviyenin tahrikiyle damatlarnn kan iin yemin etmilerdi. 36 bnl-Esir, C. III, s. 196; M. ibli, C.V, s. 78; A. Akbulut, s. 165; . Aycan, s. 123 v.d. 37 Nevin Abdulhalik Mustafa, slm Siyasi Dncesinde Muhalefet, (ev. Vehbi Akyz), stanbul1990, s. 196. 38 bnl-Esir. C. III, s. 197; A. Cevdet, C. III, s. 4. 39 Taberi, C. III, s. 165 v.d; bnl-Esir, C. III, s. 197 v.d; Hseyin Atay, Ehl-i Snnet ve ia, Ankara1983, s. 22; . Aycan, s. 125; A. Akbulut, s. 171; A. Cevdet, C. III, s. 5-6. 40 Ebu Cafer b. Vehb el-Yakubi, Tarihl Yakubi, Necef-1358, C. II, s. 154; . Aycan, s. 125.

36

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... sndlar 41 . Bir Emevi-Haimi ekimesinin balamamas iin bazlar Hz. Aliye valilerin deiimi hususunda acele etmemesini tavsiye ettiler 42 . Ancak, Hz. Ali bu ite kararlyd 43 . Alelacele Sehl b. Huneyfi ama: Osman b. Huneyfi Basraya; Umare b. ihab Kufeye; Ubeydullah b. Abbas Yemene ve Kays b. Saidi de Msra vali olarak atad 44 . Neticede am ve Kufe dndaki valiler grevlerine baladlar 45 . Bunun zerine Kufe valisi Ebu Musa ile am Valisi Muaviyeye birer mektup yazan Hz. Ali, onlardan kendisine biat etmelerini istedi. Ebu Musa olumlu cevap verirken 46 , Muaviye Hz. Aliyi oyalamaya balad 47 . Hz. Ali, tek muhalefet cephesinin sadece Muaviyeden geleceini dnrken yanlgya dt. Hz. Alinin hesaba katmad husus ise Talha ve Zbeyrdi. Bunlardan Talha Basra, Zbeyr ise Kufe valiliini istemilerdi. Hz. Ali ise bunu reddetmiti 48 . Bunun zerine Talha ve Zbeyr Hz. Aliye krlarak Mekkeye geldiler ve burada Hz. Aie ile bulutular 49 . meyyeoullarnn Hz. Aliye tabii karlanacak muhalefeti ile, Hz. Aienin fk Hadisesinden dolay Hz. Aliye olan duygusal kzgnl 50 ve Talha ile Zbeyrin dnyevi istekleri birleince, Mekkede bir muhalefet cephesi olumu oldu.

41 42

bnl-Esir, C. III, s. 197; Yakubi, C. II, s. 154-155. bnl-Esir, C. III, s. 201 v.d. 43 Taberi, C. III, s. 167; bnl-Esir, C. III, s. 201 v.d; A. Cevdet, C. III, s. 8 v.d; bn-i Haldun, C. I, s. 526 v.d; H. . Hasan, C. II, s. 35 v.d; M. ibli, C.V, s. 81. 44 Taberi, C. III. s. 168; bnl-Esir, C. III, s. 205; A. Cevdet, C. III, s. 15; . Aycan, s. 128. 45 bnl-Esir, C. III, s. 205; A. Cevdet, C. III, s. 15; Mevdudi, s. 170; M. ibli, C.V, s. 81. 46 A. Cevdet, C. III, s. 16. 47 Taberi, C. III, s. 169-207. 48 Taberi, C. III, s. 167; M. ibli, C.V. s. 79; H. . Hasan, C. II, s. 38; H. Atay. s. 23. 49 Taberi, C. II, s. 170. 50 Hz. Peygamberin Ben-i Mustalk Gazvesinden dnte, Hz. Aienin gerdanln kaybetmesi neticesinde, kafileden geri kalmt. Bunu frsat bilen mnafklar, Hz. Aie hakknda dedikodular kardlar. Tm mslmanlar gibi Hz. Peygamberin ve Hz. Aienin moralleri bozulmutu. Medinede bu dedikodular oalnca; Hz. Ali, Hz. Peygambere bu dedikodularn kesilmesi iin Aieyi boamasn sylemiti. Hz. Alinin bu szleri Aienin kulana kadar gitmiti ve ok zlmt. Kadn olmann verdii duygusallkla, Hz. Aliye olan kzgnl hi gemedi. Bu hilafet meselesinde Hz. Aliye iddetli muhalefeti, kanaatimize gre bu hadisenin duygusal kzgnlndan kaynaklanmaktayd. (Bu konuda Nur Suresinin 11-24 ayetlerinin yansra, geni bilgi iin bkz. bn-i Hiam, Siret-i bn-i Hiam, (ev. Hasan Ege), stanbul-1985, C. IV, s. 311; Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi, (ev. Salih Tu), stanbul-1989, C. I, s. 275 v.d; M. ibli, C. III. s. 314 v.d.

37

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

Dinin Politikaya Alet Edilerek lk Mslman Kannn Dklmesi Hz. Alinin halife seildikten sonra, ilk karlat problem Hz. Osmann katillerinin cezalandrlp-cezalandrlmamas meselesi oldu. Hz. Ali; her ne kadar bu hadisenin meyyeoullar tarafndan istismar edileceini tahmin ediyorduysa da, bunun dini bir mesele olabileceini; hele hele Hz. Aie ile Talha ve Zbeyrin bunun bayraktarln yapacaklarn aklndan dahi geirmiyordu. ok ak bir ekilde ifade edelim ki, Hz. Osmann ahadeti, dini deil, tamamen siyasi bir cinayettir 51 . slam dnrlerinden hibiri, hadisenin slm Dinini reddetme veya dini akideye kar yaplm dini bir atma olduunu sylememilerdir 52 . Ancak mslman ilim adamlarnn en byk kmaz, dini karizmalar sebebiyle ilk mslman siyasilerin (zellikle sahabe ise) bulatklar hadiseleri gerektii biimde deerlendirmekten kanmalar olmutur. Bu hadise de, ynetim uygulamalarndan zarar gren halkn, gerek aktif ve gerekse pasif direnmeleri sonucunda, bir halifenin devletin bandan - yle veya byleuzaklatrlmas hadisesidir. Mekkede Aie, Talha ve Zbeyrin nderliinde hadise dini bir mahiyet alnca, Hz. Ali hemen ie el att. Ancak, Nailenin de belirttii gibi Hz. Osman ehid edenleri tanmyordu 53 . Bu yzden katil veya katilleri belirlemek ve cezalandrmak zaman istiyordu. Ortaln yatmas gerekiyordu. Ortam hi gz nne almak istemeyen muhalifler ise; Ey nananlar! ldrmede ksas size farz klnd (binaenaleyh, katilin ldrlmesi gerekir). Hre hr, kleye kle, kadna kadn 54 ayetini dillerine dolayarak; Hz. Alinin Allahn emrini inediini, ksas tatbik etmediini, stelik katilleri de saklayp, koruduunu propoganda ediyorlard. yle ki, Hz. Osmann katlinde tm Medine halk seyirci kalmken, meyyeoullar bilerek hedefi kltm ve teksulu adeta Hz. Ali olmutu 55 . Hz. Aie fk Hadisesinin duygusall 56 ; Talha ve Zbeyr de istedikleri valiliklerin verilmeyii ile hadiseyi krklyorlard.

51

L.Veccia Vagleri, Ali-Muaviye Mcadelesi ve Harici Ayrlmasnn badi Kaynaklarn Inda ncelenmesi, (ev. E. R. Flal), A.. . F. D., Ankara-1973, C. XIX, s. 148. 52 Muhammed Ammara, Laiklik ve Dini Fanatizm Arasnda slm Devleti, (ev. A. Karababa-S. Barlak), stanbul-1991, s. 188 v.d; A. Akbulut, s. 168. 53 M. ibli, C.V, s. 76 v.d; A. Cevdet, C. III, s. 7; Flal, badiyenin Douu, s. 39. 54 Bakara, 178. 55 A. Akbulut, s. 172. 56 bnl-Esir, C. III, s. 210; Taberi, C. III, s. 169.

38

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... Muhalefet cephesinin arkasna sndklar ksas hkmnn icra usul ise eran yledir: ... Hz. Osmann kann istemenin tek bir eri yolu vardr: Hereyden nce yeni halifeye biat edilecekti. Kendisi resmen halife olarak tanndktan sonra, Ondan u hususlar istenecekti: Osmann katillerini bul ve haklarndaki gerekli tahkikat icra et. Onlar mahkemede yargla. Sululuk nisbetine ve crme itirak derecesine gre herbirinin cezasn... ver. Bu hususta eriat lleri ve mahkeme usulleri gereince ne lazmsa yle yap 57 . Ayrca eran bunlar istemek, maktuln varislerinin hakkyd. Osmann oullar hayattayken 58 bu i eriat gerei Muaviyeye dmezken, hele hele Aie, Talha ve Zbeyre hi dmezdi. Mekkede oluan muhalefetin bana Hz. Aie geti. Mekke, Basra ve Yemen valilerinin getirdii maddi destekle, muhalefet glendi 59 . Yaplan istiareler sonucunda Hz. Osmann kan ve katilleri bir yana braklarak, Hz. Alinin devrilmesi kararlatrld. Bunun iin de asker toplamak gerekliydi ve en uygun yer olarak Basra dnld. Hz. Aie 1000 kiilik bir kuvvetin banda Basraya hareket etti 60 . Bunu haber alan Hz.Ali, Muaviye meselesini erteleyerek, o da hemen Basraya doru yola kt 61 . Ancak, Hz. Aie ve maiyeti Basraya daha nce vardlar ve ehri ele geirip direnen bir ok insan kltan geirdiler. Grnte bir insann kann talep ederken, bir ok insann kanna girdiler 62 . Talhann daha nce burada valilik yapmas, Basrallarn yarsndan ounun Hz. Aie tarafnda yeralmasna sebep oldu 63 . Nihayet 9 Aralk 659 ylnn Perembe gn, tm bar abalar sonusuz kalnca 64 , iki ordu karlar 65 . Bu savata Talha ve Zbeyrin de dahil olduu 10.000 mslman hayatn kaybeder 66 . Hz. Aie ise esir alnr. Ancak Hz. Peygamberin ei olmas
57

Mevdudi, s. 494 v.d; Taberi, C. III, s. 169; bnl-Esir, C. III, s. 211; M. ibli, C. V, s. 83; A. Cevdet, C. III, s. 18. 58 Mevdudi, s. 155 v.d. 59 Taberi, C. III, s. 17; bnI-Esir, C. III, s. 211; A. Cevdet, C. III, s. 18. 60 bnl-Esir, C. III, s. 211; A. Cevdet, C. III, s. 19; Taberi, C. III, s. 171; Mevdudi, s. 163. 61 Taberi, C. III, s. 171; bnI-Esir, C. III, s. 226 v.d.; M. ibli, C.V, s. 84; A .Akbulut, s. 192. 62 Taberi, C. III, s. 174 v.d; bnl-Esir, C. III, s. 220 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 27 v.d. 63 Taberi, C. III, s. 176; bnI-Esir, C. III, s. 224 v.d. 64 bnl-Esir, C. III, s. 246 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 44 v.d.; Taberi, C. III, s. 138 v.d.; Ayrca 183 v.d.; J. Welhausen, slamn En Eski Tarihine Giri, s. 124. 65 M. Said Hatipolu, Hilafetin Kureyilii, A. . . F. D., Ankara-1978. C. XXIII, s. 195; Taberi, C. III, s. 177-184; bnI-Esir, C. III, s. 246-248. 66 M. ibli, C. V, s. 88; A. Cevdet, C. III, s. 41-56; Mevdudi, s. 164 v.d.; J. Welhausen, slamn En Eski Tarihine Giri, s. 124 v.d.; Seyyid Radiy, Nehcl Belaa, s. 206; H. . Hasan, C. II, s. 40

39

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

mnasebetiyle hrmette kusur edilmez ve Medineye gnderilir. Hz. Aie, rivayetlere gre hayatnn sonuna kadar duygusallnn kurban olarak yapt bu hatadan dolay pimanlk duymutur 67 . Her ne kadar slm alimleri; Aie, Talha ve Zbeyrin hatal olmakla beraber, hsn- niyet sahibi olduklarn ve tutumlarnn bir ictihad farkndan kaynaklandn ileri srmlerse de 68 ; bize gre bu iddia doru deildir. Hereyden nce hadise dini deildi ki, ictihad hatas olsun. Dnyevi hrsn krkledii siyasi bir meseleydi ve bunu da hayatlaryla dediler. Saltanat Ele Geirme Hrsyla Kuran Sayfalarnn Sava Meydanlarnda stismar ve 70.000 Mslmann Kannn Dklmesi Cemel Savandan sonra Hz. Ali, muhaliflerinin hepsini bertaraf etti. Kendisine biat etmeyen sadece Muaviye ve am halk kalmt. Hz. Ali, Muaviyeye yine mektuplar ve eliler gndererek kendisine biat etmesini istiyordu 69 . Muaviye ise bu arada hazrlklarn yapmt. Biat reddettii gibi, yeni taktiinde bir adm daha ileri giderek Hz. Aliye ... yklenmi olduun emirlikten vazge ki, Mslmanlarn ileri aralarnda ura ile olsun 70 teklifinde bulunuyordu. imdiye kadar sadece Hz. Osmann kann dava eden Muaviye, imdi rtl bir ekilde emelini sergiliyordu. Artk Hz. Aliyi meru halife olarak da grmyordu. Nitekim Hz. Alinin Muaviyeye gnderdii heyetin bakan olan Kays b. Sad b. Ubade, Muaviyeye Ey Muaviye, btn halk senin, gerekte Osmann kann talep etmediini bilir. mamet ve riyaseti elde etmek iin bahane aryorsun. imdi Osmann kann brak... 71 demiti. Zira hukuki adan devletin bir valisisin, devlet bakanna isyan ederek byle bir talepte bulunmas szkonusu olamazd. O da bunu bildii iin bandan beri sra suresinin 33nc ayetine snarak 72 , Osmann eran varisi olduunu iddia ediyordu ki 73 , bu

67 68

bnl-Esir, C. III, s. 265; M. ibli, C. III, s. 349 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 56 v.d. Taberi, C. III, s. 184. 69 bnI-Esir, C. III, s. 284-296; Seyyid Radiy, NehcI-Belaa, s. 309-322; Mevdudi, s. 175; Taberi, C. III, s. 193 70 bnl-Esir, C. III, s. 296. 71 Taberi, C. III, s. 193. 72 Kuran- Kerimin sra Suresinin 33. ayeti mealen yledir: Allahn haram kldg can haksz yere ldrmeyin. Kim zulmen ldrlrse, onun velisi (olan mirascs) ne yetki vermiizdir. 73 A. Cevdet, C. III, s. 84.

40

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... da doru deildi. Osmann varisleri oullaryd. Muaviye ise varis olmayacak derecede uzak bir akrabasyd 74 . Muaviyenin asl amacnn siyasi olduu apak ortadayken, manevi duygular kullanarak hadiseyi dini bir karaktere evirmesi, kitleler arasnda ihtilaf meru hale sokuyordu. zellikle de am blgesinden destek gryordu. Gerekte, Emeviler ellerindeki iktidar ve nimetlerini kaybetmemek iin tutunacak bir dal aryorlard. Belki de Hz. Ali acele etmeyip, Muaviyeyi grevden almasayd; Muaviye yerinden, dier meyyeoullar ise Hz. Osman dneminde elde ettikleri kazanlarn ellerinde kalacaklarndan emin olabilselerdi, Hz. Aliye biat edeceklerdi. Gerek Hz.Alinin fevri ve aceleci tutumu ve gerekse meyyeoullarnn saltanat kaybetmeme arzular, hadiseleri bu hale getirdi. Cemelden sonra, Muaviye artk srann kendisine geldiinden emindi. Bu yzden Suriye dndan da destekler bulmak iin harekete geti. Bata nde gelen sahabeler olmak zere, g odaklarna mektuplar yazd, eliler gnderdi 75 . Muaviyenin en korktuu husus ise Iraktan gelecek halife ordusuyla, Msrdan gelecek Kays b. Sad b. Ubadenin ordusu arasnda skp, iki ynl ate arasnda kalmakt 76 . Bu yzden Kays kendi tarafna ekmeye alt 77 . Ancak bunu baaramad 78 . Fakat bu planndan da vazgemedi. Nihayet eitli hile yollarna bavurarak, halifenin Kays grevden almasn salad 79 ve Msr kendine kar zararsz bir konuma getirmeyi baard. Netice itibariyle karlkl mektuplar ve gidip gelen heyetler, Muaviyeye zaman kazandrmaktan baka bir ie yaramamt. ki taraf da hazrlklarn tamamladktan sonra 657 ylnda Frat Nehri kenarnda Sffnda kar karya
74

Mevdudi, s. 155-159; Ayrca bu konudaki ayetlerin yorumu iin bkz., Sleyman Ate, Kuran- Kerim ve Yce Meali, Kl Kitabevi, Ankara-1975, s. 184; S. Kutup, Fi-Zilalil-Kuran (ev. M. E. Sara-. H. engler-B. Karlda), stanbul-1986, C. IX, s. 313 v.d. 75 Bu ilikiler iin ayr ayr bkz. . Aycan, s. 134; A. Akbulut, s. 182; Taberi, C. III, s. 190 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 281 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 67-84.; M. ibli, C. V, s. 94 v.d.; S. Radiy, NehcIBelaa, s. 220-230; Zuhuri Danman, Byk slm Tarihi, stanbul-1969, C. IV, s. 208 v.d. 76 Taberi, C. IIl, s. 189; bnl-Esir, C. III, s. 277; M. ibli, C. V, s. 92 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 63 v.d. 77 bnl-Esir, C. III, s. 277; Taberi, C. III, s. 189 78 bnl-Esir, C. III, s. 178 v.d.; M. ibli, C. V, s. 92 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 63 v.d. 79 Bu hilelerin detaylar iin bkz. Taberi, C. III, s. 189 v.d.; bnI-Esir, C. III, s. 278 v.d.; M. ibli, C. V, s. 93; A. Cevdet, C. III, s. 64; . Aycan, s. 140-141; smail Mutlu, Drt Halife Devri, stanbul1991, s. 338 v.d.

41

geldiler 80 . Hz. Alinin niyeti kan dkmemekti. Bu yzden ordusuna hcum emri vermedi. ki ordu aylarca Sffinda konaklayp durdular. Hz. Ali bu sre zarfnda defalarca heyetler gndererek, Muaviyeden biat etmesini istedi 81 . Muaviye ise her seferinde eski iddialarn tekrarlayarak uzlamaz tutumunda srar etti 82 . Sava artk kanlmazd. Dnyevi ihtiraslarnn gzlerini karart siyasilerin peine taklan mslmanlar, birbirlerinin kann dkmek iin, Allahn hkmnn icras(!) inancyla birbirlerine hcum ettiler. 8 Safer H. 37/26 Temmuz 657 tarihinde balayan iddetli arpma 9 Safer H. 37/27 Temmuz 657 Perembeyi Cumaya balayan gece (Leyletl-Harir) ok iddetli ekilde devam etti 83 . Cuma gn artk stnlk Hz. Ali tarafna gemiti. Muaviyenin ordusu bozulmak zereydi. Savata, her hilenin meru olduu anlay ile hareket eden ve buna Kuran- Kerimi bile alet etmekten ekinmeyen Amr b. As, Muaviyeye u tavsiyede bulundu: ... Sana bir hususu hatrlatmam istermisin? Ki o, bizim aramz birletirsin; onlar da ikiye blsn ve aralarna tefrika soksun! Muaviyede: Evet isterim. Nedir bu? diye sorunca, Amr: Kuran sayfalarn havaya kaldralm. Onlar Kurann hkmlerine davet ederek, aramzda bu hkmlerin hakem olmasn talep edelim. ayet, onlarn bir ksm bu hileye kanmaz da, bu hkm kabul etmezse; dier bir ksm ise buna yanamak isteyecek ve Kuran hkmne boyun emeyi kabul edeceklerdir. Bylelikle aralarna tefrika girmi olacak. Onlar Kuran hkmlerine mracaat etmeyi kabul ederlerse, biz de bir mddet savamaktan nefes alrz 84 . Amrn bu irkin teklifine Muaviyenin akl yatt. Hemen askerlerine yanlarnda bulunan Kuran sayfalarn mzraklarnn ularna takmalarn emretti. Bu ilemi gerekletirdikten sonra, aldklar ikinci emir gerei Suriye askerleri yle bardlar : Ey mslmanlar! Irakta ve amda insan kalmad. Bundan sonra kim mslmanlk eder, kim namaz klar, kim oru tutar, kim cihada gider? imdi biz sizi Cenab- Hakkn Kitabna davet ediyoruz. Harbi brakalm. Gelin Kitabullaha uyalm. Bizler

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

80 81

Taberi, C. III. S. 192; Cevdet, C.III, s. 94; Aycan, s. 145. bnI-Esir, C. III, s. 294 v.d.; Taberi, C. III, s. 194 v.d. 82 Taberi, C. III, s. 193 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 290 v.d.; Mevdudi, s. 174 v.d.; Mutlu, s. 346; Komisyon, slm Tarihi, C. II, s. 240 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 96. 83 Taberi, C. III, s.195 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 301-305; M. ibli, C. V, s. 98; J. Welhausen, Arap Devleti, s. 36. 84 bnl-Esir, C. III, s. 321; M. ibli, C. III, s. 99; A. Cevdet, C. III, s. 112; Mevdudi, s. 180; Danman, C. IV, s. 237; Hitti, C. I, s. 277.

42

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... ve sizler buna iman etmiiz. Gelin, Onunla amel edelim. Aramzda Allahn Kitab hakem olsun! 85 . Amrn bu hilesi, Hz. Alinin ordusunu pheye sevketmede ve ikiye blmede gecikmedi. Bozulmaya, hatta hezimete giden Muaviye ve ordusunun bu hareketi, olduka disiplinsiz, cahil ve mutaassp dindar kesimlerden oluan Hz. Ali ordusununki, zellikle n saflarda cansiperane arpan Kurrann -zerinde, beklenenden ok daha byk etki yapt. Kuran sayfalarnn havaya kaldrlmas silahlarn verecei bir karar yerine, Kuran hkmne tabi olmasna bir ar eklinde yorumland 86 . Hz. Ali ve kumandanlar, bunun irkin bir hile olduunu anlatmaya altlarsa da 87 bu cahil ve disiplinsiz askere sz geiremediler. Muaviye bylece son ve ldrc darbeyi yemekten kurtuldu (10 Safer H. 37/28 Temmuz 657). Devletin birlik ve btnln bozan bu isyan hareketi tam bitirilecekken, aclarla dolu yeni bir sayfann kapa ald. Hedefine ulamayan bu arpmann faturas ise 70.000 mslmann kanyd 88 . Neticede, problemin zm iin i hakemlere havale edildi. Hz. Ali, bu banaz ve cahil kesimin basksyla kendisini temsil edecek hakemi bile seemedi. Diplomasi yetenei olmayan ve zorla lanse edilen Ebu Musa el.Eariye raz oldu 89 . Muaviyenin vekili ise Amr b. Asd. ki tarafn heyetleri arasnda bir anlama yapld (13 Safer/3l Temmuz); Muaviye askeriyle ama, Hz. Ali askeriyle Kufeye dndler 90 . Anlama gerei, iki tarafn heyetleri daha sonra bir araya gelecek; mterek almalarn ve vardklar karar aklayacaklard. Buna, iki taraf da raz olacakt.

85

Taberi, C. III, s. 197; bnl-Esir, C. III, s. 321; bn-i Haldun, C.I, s. 673; M. ibli, C. V, s. 99; M. bin Abdlvehhab, s. 212; Rayyis, s. 83; Mutlu, s. 350 v.d.; Matran, s. 100; Hizmetli, slm Tarihi, s. 219. 86 E. Ruhi, Flal, Haricilerin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler. A. . . F. D. Ankara-1975, C. XX, s. 241; Hitti, C. I, s. 277. 87 bnl-Esir, C. III, s. 321; A. Cevdet, C. III, s. 113; Flal, badiyyenin Douu, s. 46; Danman, C. IV, s. 237 v.d.; Komisyon, slm Tarihi C. II, s. 244. 88 A. Akbulut, s. 205; Flal, badiyyenin Douu, s. 52; Hizmetli, slm Tarihi, s. 219. 89 Geni bilgi iin bkz. bnl-Esir, C. III. s. 324 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 116 v.d.; Mutlu, s. 353 v.d.; H. . Hasan, C. II, s. 46; Abdlvehab, s. 212; Matran, s. 100; Akbulut, s. 206 v.d.; Julien Welhansen, slamiyetin lk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri (ev. F. Iltan), Ankara-1989, s. 2, Y. Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara-1965, s. 48; Rayyis, s. 83. 90 Aycan, s. 153.

43

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

Ancak, Hz. Ali Kufeye dnnce, Kuran sayfalar yznden sava durduran gurup, antlama metni yznden Hz. Aliyi sulamaya baladlar. Anlalmaz mantklar zetle yle idi : Hkm yalnz Allahndr. Aramzda Kuran hakem olacakt. Halbu ki, bu i iki faniye havale edildi. Kullarn verecei karara raz deiliz. Eer bu anlamay bozmazsan: Allahn hkmn ineyerek, hakemlerin hkmne raz olacaksan, kafir olursun. Biz de senin karnda oluruz. Ya tvbe et, veya seninle savarz! 91 . Halife, bunlarn mantn bir trl anlayamad. Bir yandan bunlarla mcadele ederken, bir yandan da hakemlerin almalarnn neticesini beklemeye balad. Hariciler adn alan bu gurup. Irak fitne ve fesada bodu. Hz. Ali gah bunlar silahla, gah nasihatla yola getirmeye alt 92 . Hariciler, Hz. Aliden tamamen ayrlarak kendilerine ayr bir halife setiler ve Hz. Aliyle savamaya yemin ettiler 93 . Bu arada heyetler almalarn tamamlayarak, Sffin Savandan bir yl sonra (658), Ezruh (veya Dumetul-Cendel) da toplandlar. Grmeler srasnda. Amr b. As, Ebu Musann safIndan (?) faydalanarak, Onu ifal etmiti. slam aleminde kan dklmesine son vermek iin Hz. Alinin de Muaviyenin de hilafet iddialarn noktalama zerinde anlamlard 94 . Grld gibi, hadise nereden nereye ekilmiti. Osmann katilleri unutulmu, sradan bir vali, Amr b. Asn marifetiyle meru halifeyle ayn haklar talep edecek bir konuma getirilmiti. Karar, Kufede ok etkisi yapt. Hz. Ali, am zerine yrmek iin hazrlklara balad. Ancak, arkada kaynayan Harici tehlikesi kendisini tedirgin ediyordu. nce onlarn zerine yrd. Nehrevanda Haricileri bozguna uratt 95 . Muaviye zerine yrmek iin son hazrlklarn yaparken, bir Haricinin suikastna maruz kalarak, ehid oldu 96

91

bnl-Esir, C. III, s. 327 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 120; Flal, badiyyenin Douu, s. 48; Taberi, C. III, s. 199; S. Radiy, Nehcl-Belaa, s. 249. 92 Taberi, C. III, s. 200; bnl-Esir, C. III, s. 333 v.d.; M. ibli, C. V, s. 104; H. . Hasan, C. II, s. 54 v.d.; Mutlu, s. 358 v.d. 93 bnI-Esir, C. III, s. 342 v.d.; Neet aatay-. Aah ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, Ankara1985, s. 20 v.d. 94 Taberi, C. III, 200-201, bnl-Esir, C. III, s. 335 v.d.; M. ibli, C. V, s. 101 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 127 v.d.; H. . Hasan, C. II, s. 47 v.d.; Mutlu, s. 36 v.d.; Mevdudi, s. 183; Hizmetli, 221; Hitti, C. I, s. 278. 95 Taberi, C. III, s. 204 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 354 v.d. 96 Taberi, C. III, s. 214 v.d.; bnI-Esir, C. III. s. 398 v.d.; M. ibli, C. V, s. 106; A. Cevdet, C. III, s. 153 v.d.; E. Ruhi Flal, mamiyye Sias, stanbul-1984, s. 82.

44

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... Bu beklenmedik durum, Muaviyenin nnde karlmaz bir frsat dourdu. Ksa srede eitli yollarla Alinin olu Hasan da bertaraf ederek 97 ; Emevi hanedannn saltanata giden yolunu at. slam aleminde, seimle gelen Halifeler dnemi bylece kapand ve Emevi saltanat balam oldu.

SONU slam Tarihinde, Dinin Politikaya Alet Edilmesinin lk rnekleri adl bu almamzda szkonusu edilen hadiseler, eitli kaynaklarda hem de ok detayl ekilde yeralmaktadr. Ancak, mslman alimlerin, en byk kmaz, dini karizmalar sebebiyle, ilk mslman siyasilerin (zellikle bunlar sahabeden ise) bulatklar hadiseleri, siyasi hrslarnn sebep olduu neticeleri, gerektii biimde deerlendirmekten kanmalar olmutur. zellikle Ashabm, gkteki yldzlar gibidir; hangisinin peinden giderseniz, gidiniz. Dalalete dmezsiniz veya Ashabm hakknda kt sz sylemeyin! gibi, sahabeyi ycelten ve Peygambere atfedilen szler, slam alimlerini tarihi ve siyasi hadiseleri deerlendirmede ekingen brakmtr. Bu anlay bilimsel deildir ve bilim adna hibir ekilde, deerlendirilemez. Hereyden nce, din adna birilerinin hakk korunurken, birilerinin hakkna da tecavz edilmitir. Hakl haksz Allah bilir; biz karmayalm mantnn bilimsel adan hi bir geerlilii yoktur. Bu yzdendir ki, Cemelde 10.000, Sffnde 70.000 mslmann kannn msebbibleri slm kaynaklarnda ortaya konamamtr. te bu makalenin orijinallii, hadisenin bu ynne k tutmasdr. Aka belirtildii gibi Hz. Aie, kadnsal duygusallnn, Talha ve Zbeyr dnyevi karlarnn etkisiyle, dini duygular emellerine alet etmilerdir. Birok slm aliminin hsn- niyet ve ictihad farkll tezleri havada kalmaktadr. Hele hele Muaviye ve Amr b. Asn sahabe olular noktai nazarndan hareket edilerek, bu ictihad farkll kriteriyle deerlendirilmeleri, ciddiye dahi alnamaz. syankar bir valinin saltanat ele geirmek iin, bir halifenin kann ve Allahn kitabn siyasi emellerine alet etmekten baka ekilde deerlendirilemez.
97

bnl-Esir, C. III, s. 413 v.d.; Taberi, C. III, s. 220 v.d.; E. Ruhi Flal, Hz. Hasan ve Hseyin Dnemleri, A. . . F. D., Ankara-1983, C. XXVI, s. 356-357; A. Glpnarl, s. 377; A. Cevdet, C. III, s. 169 v.d.

45

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

u bir gerektir ki, slam Dininin yaps, dinin politikaya alet edilmesine ok yatkndr. 1400 yllk slam Tarihi boyunca bunun saysz rneklenine rastlanmtr (Tpk asrlarca Batda da olduu gibi). Bu almann amac, slam tarihindeki olaylar incelerken, ilim adamlarnn dikkatini biraz da bu noktadan meseleler zerinde younlatrmalarna kap aralamaktr.

KAYNAKLAR Ahmed Cevdet Paa Akbulut, Ahmet Ammara, Muhammed Atay, Hseyin Ate, Sleyman Aycan, Irfan Babilli, Mahmud Belazuri Corci Zeydan Ksa- Enbiya (Hazrlayan Mahir lz), Kltr Bakanl Yaynlar, C. II, Ankara-1985. Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin ekillendii Kelam Meseleleri, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara-1988. Laiklik ve Dini Fanatizm Arasnda slam Devleti, (ev: A. Karababa- S. Barlak), stanbul-1991. Ehl-i Snnet ve ia, Ankara-1983. Kuran- Kerim ve Yce Meali, Kl Kitabevi, Ankara1975. Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Ankara1990. slamda ura (ev: N. Armaan-K. obanbeyli), Fikir Yaynlar, stanbul-1973. Futuhul Bldan (ev: Mustafa Fayda), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1987. slam Medeniyeti Tarihi (Tercme Zeki Megamiz), C. V, stanbul-1976.

aatay, Neet - ubuku, . slam Mezhepleri Tarihi, Ankara-1985. Agah

46

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... Danman, Zuhuri Ebu Zehra, Muhammed Ebul Ala eI-Mevdudi Emin, Ahmed Flal, Ethem Ruhi Flal, E. Ruhi Flal, E. Ruhi Flal, E. Ruhi Glpnarl, Abdlbaki Hamidullah, Muhammed Hasan, Hasan brahim Hatipolu, M. Said Hitti, Philip K. Hizmetli, Sabri bn-i Haldun Byk slam Tarihi, C. IV, stanbul-1969. slamda Siyasi, tikadi ve Fkhi Mezhepler Tarihi, (ev: H. Karakaya-K. Aytekin) stanbul. Hilafet ve Saltanat (Tercme: Ali Genceli), stanbul-Tarih siz. Fecrl-slam (ev: A. Serdarolu), C. I, Ankara-1 986. badiyyenin Douu ve Grleri, Ankara-1983. Hz. Hasan ve Hseyin Dnemleri, A. . . F. D., C. XXVI, Ankara-1983. mamiye ias, stanbul-1984. Haricilerin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler, A. . . F. D., C. XX, Ankara-1975. Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, stanbul-1979. slam Peygamberi, (ev: Salih Tu), C. I, stanbul-1980. Siyasi Dini, Kltrel, Sosyal, slam Tarihi (ev: . Yiit-S. Gm), C. I, stanbul-1987. Hilafetin Kureylilii, A. . . F. D., C. XXIII, Ankara1978. Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, (ev: Salih Tu), C. I, stanbul-1989. slam Tarihi, (lk Drt Halife Dnemi), Ankara A. . . F. Yaynlar, Ankara-1979. Mukaddime, (ev: Z. K. Ugan), C. I, stanbul-1985.

47

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

bn-i Hiam bnl-Esir Kandehlevi, Yusuf Koyiit, Talat Komisyon Kutluay, Yaar Kutup, Seyyid Metran. Robert

Siret-i bn-i Hiam (ev: Hasan Ege), C. IV, stanbul-1985. El Kamil Fit-tarih, (ev: Ahmet Araka), C. II, stanbul1985. Muhammed Hayats Sahabe, (ev: Ahmet Meylani), C. II, Konya-1991. Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara1969. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. II, stanbul1986. slam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara-1965. Fi-Zilalil Kuran, (ev: M. E. Sara-. H. engler-B. Karlda), C. IX, stanbul-1986. slamn Yayl Tarihi (VII-XI. Y.Yl, (ev: smet Kayaolu). Ankara-1 981.

Muhammed b. Abdlvehhab Hz. Peygamberin Hayat, (ev: eyh Salih b. Abdlaziz), Ankara-1977. Muhammed, Mevlana Mustafa, Nevin Abdlhalik Mutlu, smail Onat, Hasan Radiy, Seyyid (smail Penipeti), slamn Yayl Tarihi (ev: A. Genceli), C. II, stanbul-1971. slam Siyasi Dncesinde Muhalefet (ev: Vechi Akyz), stanbul-1990. Drt Halife Devri, stanbul-1991. Emevi Devri ii Hareketleri (Baslmam Doktora Tezi), I. Ankara-1986. Nehcl-Belaa (Haz: A. Glpnarl), Der Yaynlar, stanbul-1990.

48

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin... Rayyis, Ziyauddin es Salih, Suphi Srma, . Sreyya Sofuolu, Cemal ibli Taberi Uur Mcteba ok, Bahriye Vagleri, L. Veccia slamda Siyasi Dnce Tarihi, (ev: Ahmet Sarkaya), stanbul-1990. slam Mezhepleri ve Messeseleri (ev: brahim Sarm), stanbul-1983. slami TebIiin rnek Halifeler Dnemi, stanbul-1990. Gadir-i Hum, A. . . F. D., C. XXVI. Ankara-1983. Mevlana, Asr- Saadet (ev: . Rza Dorul), C. V, stanbul-1978. Tarih-i Taberi (ev: Mehmet Eminolu), C. III, stanbul1983. Hicri Birinci Asrda slam Toplumu, stanbul-1980. Emeviler ve Abbasiler, Ankara-1979. Ali-Muaviye Mcadelesi ve Harici Ayrlmasnn badi Kaynaklarnn Inda ncelenmesi (ev: E. R. Flal), A. . . F. D., C. XIX, Ankara-1973. Arap Devleti ve Skutu, (ev: Fikret Iltan), Ankara-1962. slamn En Eski Tarihine Giri, (ev: F. Iltan), stanbul1960. slamiyetin lk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri (ev: F. Iltan), Ankara-1989. Osman b. Affan, slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul1993. Tarihl-Yakubi, C. II, Necef-1358.

Velhausen, Julien Welhausen, Julyenp Welhausen, Julian Vida, G. Levi DelIa Yakubi, Ebu Cafer b. Vehb

49