Anda di halaman 1dari 340

,-'

V-1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BAB VI
PIMBIAYAAN ANGGARAN AN RISIKO IISKAL
6.1 Penduholoun
KebIjukun deIIsIL unggurun duIum Runcungun APBN LuIun zo11 seIuIn dILujukun unLuk
mendukung ekspunsI IIskuI duIum mendorong perLumbuIun ekonomI yung IebII LInggI,
dI
LenguI sILuusI perekonomIun gIobuI yung LenguI duIum proses pemuIIIun; sekuIIgus
jugu
dImuksudkun unLuk menjugu kesInumbungun IIskuI. PenguIumun mengujurkun, buIwu
ekspunsI IIskuI yung besur yung berIungsung duIum jungku wukLu yung cukup Iumu, yung
dIbIuyuI dengun uLung, LeIuI mengukIbuLkun beberupu neguru Eropu, seperLI PorLuguI,
rIundIu, YununI, dun SpunyoI menguIumI krIsIs uLung dun deIIsIL IIskuI yung beruL.
DunIu
buIkun mencemuskun krIsIs uLung dun IIskuI yung LerjudI dI sebugIun kuwusun Eropu
LersebuL
berpoLensI menImbuIkun permusuIuIun buru yung dupuL menggunggu proses
pemuIIIun
perekonomIun gIobuI yung LenguI berIungsung.
SebuguI suIuI suLu InsLrumen uLumu kebIjukun .ounter..li.cl, kebIjukun ekspunsI
IIskuI
yung dIumbII oIeI berbuguI neguru dI dunIu duIum menguLusI dumpuk krIsIs keuungun
gIobuI,
unLuru IuIn meIuIuI pemberIun sLImuIus IIskuI unLuk mendorong perLumbuIun ekonomI,
dun meIukukun konsoIIdusI IIskuI meIuIuI eIIsIensI jenIs beIunju LerLenLu unLuk
mengurungI
Lekunun IIskuI, dInIIuI cukup eIekLII duIum memperpendek Iumunyu krIsIs ekonomI. HuI
InI
unLuru IuIn dIIndIkusIkun oIeI udunyu perbuIkun sekLor keuungun dun pemuIIIun
kegIuLun
sekLor rIII. PerbuIkun dI sekLor keuungun, kIususnyu dI Eropu sebuguI pusuL krIsIs
unLuru
IuIn LerIIIuL pudu menIngkuLnyu pemInuL IeIung obIIgusI neguru yung dIIukukun oIeI
SpunyoI,
PorLuguI, rIundIu, dun YununI. Numun demIkIun, perbuIkun kondIsI sekLor keuungun
neguru-neguru dI kuwusun LersebuL, musII perIu dIwuspuduI mengInguL beIum
sepenuInyu
kembuII ke kondIsI sebeIum krIsIs, yung unLuru IuIn dILunjukun oIeI musII LInggInyu
voIuLIIILus
ield obIIgusI, IndIkuLor pusur moduI, dun nIIuI Lukur.
SebuguImunu dIIukukun oIeI bunyuk neguru-neguru dI dunIu, kebIjukun pemberIun
sLImuIus
IIskuI bugI perekonomIun jugu dIIukukun oIeI ndonesIu, sebuguI respon duIum
menyeIumuLkun perekonomIun nusIonuI, dun sekuIIgus memInImuIIsusI dumpuk krIsIs
ekonomI dun keuungun gIobuI, LeruLumu LerIudup musyurukuL berpengIusIIun renduI.
HuI
InI dIIukukun dengun menerupkun kebIjukun unggurun deIIsIL yung dImuksudkun unLuk
mendorong perLumbuIun ekonomI, sebuguImunu LercermIn duIum APBN-P LuIun zoo8
dun zo1o. DIbundIngkun dengun dengun persenLuse deIIsIL pudu perIode sebeIum zoo;,
besurnyu deIIsIL APBN-P pudu LuIun zoo8 dun zooq LersebuL reIuLII IebII LInggI, yuILu
berudu
pudu kIsurun z,1 persen dun z,q persen LerIudup PDB.
Numun demIkIun, penIngkuLun deIIsIL yung dIgunukun unLuk memberIkun sLImuIus
IIskuI
LIduk sepenuInyu dupuL LereuIIsusI sebuguImunu yung dIrencunukun. HuI InI dILunjukun
meIuIuI reuIIsusI deIIsIL LuIun zoo8 dun zooq yung IebII renduI durI yung dILurgeLkun,
yuILu
Iunyu sebesur o,1 persen dun 1,6 persen LerIudup PDB. HuI InI LeruLumu dIsebubkun
oIeI
beberupu komponen pendupuLun neguru yung dIperkIrukun ukun menguIumI penurunun
ukIbuL
krIsIs gIobuI jusLru menunjukun penIngkuLun, seIInggu meIumpuuI LurgeL, semenLuru dI
sIsI
beIunju neguru, beberupu pos pengeIuurun LIduk dupuL dIserup seIuruInyu sebuguImunu
yung
dIunggurkun.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
DuIum APBN-P LuIun zo1o, deIIsIL unggurun dIrencunukun menIngkuL durI perkIruun
APBN
zo1o sebesur Rpq8,o LrIIIun (1,6 persen durI PDB) menjudI Rp1,; LrIIIun (z,1 persen
durI
PDB). KenuIkun deIIsIL unggurun berkuILun dengun beberupu IukLor, dIunLurunyu: (i)
nuIknyu
Iurgu mInyuk dunIu, yung menyebubkun menIngkuLnyu bebun subsIdI energI yung Iurus
dILunggung oIeI pemerInLuI, serLu nuIknyu dunu bugI IusII mIgus yung Iurus dILrunsIer
ke
dueruI; (ii) menIngkuLnyu kebuLuIun dunu InvesLusI pemerInLuI, penyerLuun moduI
neguru,
dun dunu berguIIr penguduun LunuI unLuk juIun LoI (BPJT); (iii) dIbenLuknyu dunu
pengembungun pendIdIkun nusIonuI; serLu (it) udunyu pemberIun pInjumun kepudu PT
PN
(Persero) duIum rungku percepuLun pembungunun InIrusLrukLur keIIsLrIkun. KenuIkun
deIIsIL
unggurun LersebuL ukun dIbIuyuI durI LumbuIun uLung sebesur Rp1z,8 LrIIIun, dun
pembIuyuun
non-uLung sebesur Rpzz,q LrIIIun. Adunyu berbuguI pIIIIun sumber-sumber pembIuyuun
unggurun LersebuL mendorong perIunyu dIsusun kebIjukun pengeIoIuun dun sLruLegI
duIum
memunIuuLkun sumber pembIuyuun securu IuLI-IuLI dun Lerukur, dengun
memperLImbungkun eIIsIensI bIuyu, kemumpuun penyedIuun dunu, dun dumpuknyu
pudu
musu yung ukun duLung. DuIum meIukukun pemIIIIun durI berbuguI uILernuLII sumber-
sumber
pembIuyuun LersebuL, dIupuyukun dengun LerIebII duIuIu mengopLImuIkun sumber
pembIuyuun non-uLung. Dengun demIkIun, sumber pembIuyuun yung berusuI durI uLung
dIpIIII sebuguI uILernuLII LerukIIr pemenuIun deIIsIL unggurun, mengInguL udunyu bIuyu
dun rIsIko yung meIekuL duIum sumber pembIuyuun uLung.
SeIunjuLnyu, sejuIun dengun kebIjukun ekspunsI IIskuI unLuk mendukung perLumbuIun
ekonomI, perIuusun kesempuLun kerju, pengenLusun kemIskInun, dun pembungunun
yung
rumuI IIngkungun, dengun LeLup menjugu kesInumbungun IIskuI, duIum LuIun zo11,
RAPBN
dIrencunukun menguIumI deIIsIL sebesur Rp11,; LrIIIun, uLuu sekILur 1,; persen
LerIudup
PDB. SeIuIn unLuk memenuII kebuLuIun deIIsIL unggurun, pembIuyuun unggurun jugu
dIperIukun unLuk membIuyuI pengeIuurun pembIuyuun, seperLI dunu InvesLusI
pemerInLuI,
penyerLuun moduI neguru, dunu berguIIr, dunu pengembungun pendIdIkun nusIonuI, dun
kewujIbun penjumInun.
Dengun semukIn LerbuLusnyu sumber-sumber pemenuIun pembIuyuun non-uLung,
muku
suuL InI sumber pembIuyuun deIIsIL yung uLumu berusuI durI uLung. Numun demIkIun,
duIum
peIuksunuunnyu, pemerInLuI LeLup mengedepunkun perLImbungun eIIsIensI bIuyu,
kemumpuun penyedIuun dunu, dun dumpuknyu pudu musu yung ukun duLung.
6. Reulisusi Pembiuyuun APBN
SejuIun dengun kebIjukun ekspunsI IIskuI yung dILempuI oIeI pemerInLuI, buIk duIum
rungku
mendorong perLumbuIun ekonomI (5ro-routh), mencIpLukun Iupungun kerju unLuk
menguLusI pengunggurun (5ro-job), dun mengenLuskun kemIskInun (5ro-5oor), muupun
memberIkun sLImuIus IIskuI duIum memperkecII dumpuk krIsIs, dun menyeIumuLkun
perekonomIun nusIonuI durI krIsIs perekonomIun gIobuI sejuk LuIun zoo8, deIIsIL
unggurun
duIum kurun wukLu zoo-zooq semuIu dIruncung cenderung menIngkuL, durI o,q
persen
LerIudup PDB menjudI z,q persen LerIudup PDB. MeskIpun demIkIun, reuIIsusI deIIsIL
unggurun duIum kurun wukLu zoo-zooq musII berudu dI buwuI LurgeL yung
dILeLupkun.
DuIum perIode LersebuL, reuIIsusI deIIsIL berudu pudu kIsurun o,1 persen sumpuI dengun
1,6
persen. SebuguI gumburun, LurgeL dun reuIIsusI deIIsIL unggurun duIum perIode LuIun
zoo-
zooq dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.1.
ReuIIsusI deIIsIL unggurun puIIng renduI dIbundIngkun dengun LurgeL deIIsIL unggurun
yung
dILeLupkun duIum APBN-P LerjudI pudu LuIun zoo8, yuILu Iunyu sebesur o,1 persen
LerIudup
,-'
V-
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
PDB jIku dIbundIngkun dengun LurgeL
deIIsIL unggurun duIum APBN-P zoo8
sekILur z,1 persen LerIudup PDB.
RenduInyu reuIIsusI deIIsIL unggurun
duIum kurun wukLu LersebuL, LeruLumu
dIsebubkun oIeI reuIIsusI duyu serup
unggurun beIunju neguru ruLu-ruLu
Iunyu mencupuI sekILur q6, persen
durI pugu unggurun beIunju neguru yung
dILeLupkun duIum APBN-P, semenLuru
reuIIsusI unggurun pendupuLun neguru
dun IIbuI ruLu-ruLu sesuuI uLuu
memenuII susurun yung dILeLupkun
duIum APBN-P. KIusus unLuk LuIun
zoo8, renduInyu reuIIsusI deIIsIL unggurun LeruLumu dIsebubkun LerIumpuuInyu reuIIsusI
pendupuLun neguru dun IIbuI durI susurun yung dILeLupkun duIum APBN-P, semenLuru
reuIIsusI beIunju Iunyu mencupuI qq,6 persen durI pugu yung dILeLupkun duIum APBN-P.
ebII renduInyu reuIIsusI unggurun beIunju neguru durI pugu yung dILeLupkun duIum
APBN-P LeruLumu dIsebubkun oIeI reuIIsusI unggurun beIunju KJ Iunyu mencupuI
Rpzq,q LrIIIun uLuu 8q,6 persen durI pugu duIum APBN-P sebesur Rpzqo,o LrIIIun. DI
IuIn
pIIuk, reuIIsusI pendupuLun neguru dun IIbuI mencupuI Rpq81,6 LrIIIun uLuu q,; persen
meIumpuuI LurgeL yung dILeLupkun duIum APBN-P sebesur Rp8q,o LrIIIun. UnLuk LuIun
zooq, renduInyu reuIIsusI deIIsIL dIsebubkun oIeI renduInyu reuIIsusI beIunju neguru
yuILu
sebesur Rpq;,q LrIIIun uLuu Iunyu mencupuI q,; persen durI LurgeL APBN-P sebesur
Rp1.ooo,8 LrIIIun. AkIbuL durI renduInyu deIIsIL yung LIduk dIImbungI dengun
penyesuuIun
pembIuyuun uduIuI berLumbuInyu dunu duIum rekenIng SA PemerInLuI.
6..1 Tren Pembiuyuun Anggurun
KebuLuIun pembIuyuun APBN duIum kurun wukLu LuIun zoo-zo1o cenderung
menIngkuL
seIrIng dengun menIngkuLnyu deIIsIL unggurun dun mukIn besurnyu kebuLuIun
pengeIuurun
pembIuyuun. KebuLuIun pembIuyuun unggurun LersebuL dIpenuII, buIk durI sumber-
sumber
pembIuyuun uLung muupun pembIuyuun non-uLung. MengInguL kupusILus sumber
pembIuyuun yung berusuI durI non-uLung semukIn berkurung, muku duIum perIode
LersebuL,
sumber pembIuyuun uLung musII mendomInusI pemenuIun kebuLuIun pembIuyuun
unggurun. ukLor yung mempenguruII semukIn LerbuLusnyu konLrIbusI sumber
pembIuyuun
non-uLung duIum perIode zoo-zo1o, seIuIn ukIbuL kebIjukun penerImuun prIvuLIsusI
Budun
UsuIu MIIIk Neguru (BUMN) yung IebII dILujukun unLuk memenuII kebuLuIun
resLrukLurIsusI BUMN bersungkuLun, jugu kurenu semukIn LerbuLusnyu useL eks
resLrukLurIsusI
perbunkun yung dupuL dIgunukun sebuguI sumber pembIuyuun APBN. SemenLuru ILu,
sumber
pembIuyuun durI uLung LeruLumu berusuI durI penerbILun SuruL BerIurgu Neguru (SBN),
buIk meIuIuI InsLrumen SuruL ULung Neguru (SUN) muupun SuruL BerIurgu SyurIuI
Neguru
(SBSN). SeIuIn SBN, penurIkun pInjumun Iuur negerI LeruLumu pInjumun yung sIIuLnyu
LunuI
merupukun sumber pembIuyuun uLung yung jugu memberIkun konLrIbusI bugI
pemenuIun
kebuLuIun pembIuyuun. Securu neLo, duIum LuIun zoo-zo1o, pembIuyuun yung berusuI
durI uLung memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu ;,1 persen durI LoLuI pembIuyuun yung
dIperIukun. Gumburun mengenuI perkembungun deIIsIL dun penggunuun sumber-
sumber
pembIuyuun unggurun dIsujIkun sebuguImunu LerIIIuL pudu GruIik VI..
o,q
1,
1,
z,1
z,q
z,1
o,
o,q
1,
o,1
1,6
o,o
o,
1,o
1,
z,o
z,
,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
% thd PB
GRAIIK VI.1
TARGIT AN RIALISASI IIISIT oog-ooq
APBN-P KPP
Sumber: KemenLerIunKeuungun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
ApubIIu dIIIIuL durI komponen pembIuyuun securu bruLo, sLrukLur pembIuyuun LerbugI
ke
duIum komponen pengeIuurun dun penerImuun pembIuyuun, buIk yung berusuI durI
uLung
muupun non-uLung. Komponen pengeIuurun pembIuyuun uLung mencukup pembuyurun
pokok uLung juLuI Lempo, dun pembeIIun kembuII SBN sebeIum juLuI Lempo. SemenLuru
ILu, komponen pengeIuurun pembIuyuun non-uLung mencukup PMN, InvesLusI
pemerInLuI,
dunu berguIIr, dunu pengembungun pendIdIkun nusIonuI, dun kewujIbun-kewujIbun
pemerInLuI IuInnyu sebuguI konsekuensI durI kebIjukun pemberIun jumInun, LeruLumu
bugI
proyek-proyek InIrusLrukLur. Dengun udunyu keperIuun unLuk pengeIuurun pembIuyuun,
besurun kebuLuIun pembIuyuun securu LoLuI menjudI IebII besur durI pudu kebuLuIun
deIIsIL.
DuIum perIode LersebuL, bugIun Lerbesur pembIuyuun dIpenuII meIuIuI penerbILun SBN.
6.. Perkembungun eIisit dun Pembiuyuun Anggurun
PemenuIun pembIuyuun deIIsIL unggurun pudu dusurnyu merupukun bugIun InLegruI
durI
kebIjukun IIskuI sebuguI bugIun durI kebIjukun pengeIoIuun ekonomI mukro securu
keseIuruIun. DuIum kurun wukLu LuIun zoo-zo1o, pembIuyuun deIIsIL unggurun
dIsesuuIkun dengun sLruLegI kebIjukun IIskuI, yung dILeLupkun pemerInLuI duIum
merespon
perkembungun kondIsI perekonomIun yung mempenguruII pudu suuL ILu. DuIum
perkembungunnyu, reuIIsusI besurun deIIsIL dun reuIIsusI besurun pembIuyuun LIduk
seIuIu
sumu besur nIIuInyu dengun rencunu semuIu, seIInggu mendorong LImbuInyu sIsu IebII
pembIuyuun unggurun (SIPA) duIum IuI LerjudI keIebIIun pembIuyuun uLus kebuLuIun
unLuk menuLup deIIsIL, uLuu sIsu kurung pembIuyun unggurun (SIKPA) duIum IuI LerjudI
kekurungun pembIuyuun uLus kebuLuIun unLuk menuLup deIIsIL. MengInguL sebugIun
besur
sumber pembIuyuun unggurun berusuI durI uLung, muku pengeIoIuun dun perencunuun
APBN
yung LepuL dun ukuruL menjudI IuI yung penLIng, ugur pengeIoIuun APBN bIsu semukIn
eIIsIen, dun LIduk membebunI unggurun pudu musu yung ukun duLung. Gumburun
mengenuI
perkembungun reuIIsusI deIIsIL dun pembIuyuun unggurun LuIun zoo-zo1o
sebuguImunu
Tubel VI.1.
DurI LubeI LersebuL LerIIIuL udunyu perbeduun unLuru besurun reuIIsusI deIIsIL dun
besurun
reuIIsusI pembIuyuun, seIInggu menImbuIkun SIPA dun SIKPA. DuIum perIode
LersebuL,
reuIIsusI APBN menguIumI SIKPA sebesur Rp, LrIIIun pudu LuIun zoo, dun sebesur
{,o)
{1,o)
-
1,o
,o
,o
q,o
g,o
6,o
,,o
{qo)
{o)
-
o
qo
6o
So
1oo
1o
1qo
oog oo6 oo, ooS ooq o1o
trilion ropiuh % thd PB
uLuLun :
Angku zo1o merupukun ungku APBN-P zo1o
Sumber: KemenLerIun Keuungun
GRAIIK VI.
TRIN PIMBIAYAAN IIISIT, oog-o1o
eIisit
Non-Ltung Net
SBN-net
Pinjumun LN-net
eIisit thd PB
,-'
V-
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Rp;,q LrIIIun pudu LuIun zoo;. SebuIIknyu, pudu LuIun zoo6 reuIIsusI APBN menguIumI
SIIPA sebesur Rpo, LrIIIun, LuIun zoo8 reuIIsusI APBN menguIumI SIIPA sebesur
Rp8o,o LrIIIun, dun LuIun zooq menguIumI SIPA sebesur Rpzq,o LrIIIun, yung dupuL
dIgunukun unLuk membIuyuI deIIsIL unggurun pudu LuIun-LuIun berIkuLnyu.
TerjudInyu SIKPA pudu LuIun zoo, dIsebubkun oIeI reuIIsusI pembIuyuun IebII renduI
dIbundIngkun dengun reuIIsusI deIIsIL APBN. RenduInyu reuIIsusI pembIuyuun duIum
LuIun
LersebuL LeruLumu kurenu reuIIsusI pembIuyuun non-uLung menguIumI neguLII sebesur
Rp1,z LrIIIun, juuI IebII renduI jIku dIbundIngkun dengun LurgeL pembIuyuun non-uLung
sebesur Rp;,; LrIIIun. SemenLuru ILu, reuIIsusI pembIuyuun uLung Lurun menjudI sebesur
Rp1z, LrIIIun durI LurgeL sebesur Rp1;,z LrIIIun. SemenLuru ILu, LerjudInyu SIPA pudu
LuIun
zoo6, LeruLumu kurenu reuIIsusI pembIuyuun IebII renduI dIbundIngkun dengun LurgeL,
numun dIsIsI IuIn reuIIsusI deIIsIL jugu musII dIbuwuI LurgeL yung dILeLupkun. Berbedu
dengun
LuIun sebeIumnyu, reuIIsusI pembIuyuun non-uLung mencupuI Rpzo,o LrIIIun, IebII
besur
dIbundIng dengun LurgeL yung dILeLupkun sebesur Rp1q, LrIIIun. SemenLuru ILu, reuIIsusI
uLung menurun menjudI sebesur Rpq,q LrIIIun durI LurgeL sebesur Rpzo, LrIIIun.
Pudu LuIun zoo;, kembuII LerjudI SIKPA sebuguI ukIbuL udunyu kenuIkun beIunju neguru
berkuILun dengun nuIknyu Iurgu komodILus, yung berImbus pudu nuIknyu bebun subsIdI.
Sedungkun LerjudInyu SIPA sebesur Rp8o,o LrIIIun pudu LuIun zoo8, LeruLumu
dIsebubkun
renduInyu reuIIsusI deIIsIL unggurun, berkuILun dengun reuIIsusI pendupuLun neguru
yung
juuI meIumpuI LurgeL yung dILeLupkun, semenLuru reuIIsusI unggurun beIunju neguru
mendekuLI pugu yung dIrencunukun. DI IuIn pIIuk, reuIIsusI pembIuyuun unggurun
mendekuLI
LurgeL yung dILeLupkun.
Pudu LuIun zooq, LerjudInyu SIPA dIsebubkun reuIIsusI pembIuyuun unggurun IebII
LInggI
dIbundIngkun reuIIsusI deIIsIL. RenduInyu reuIIsusI deIIsIL LeruLumu berkuILun dengun
reuIIsusI
beIunju neguru Iunyu mencupuI sebesur Rpq;,q LrIIIun, IebII renduI Rp6,q LrIIIun bIIu
dIbundIngkun dengun pugu beIunju neguru yung dIrencunukun pudu APBN-P zooq
sebesur
Rp1.ooo,8 LrIIIun. SemenLuru ILu, reuIIsusI pembIuyuun unggurun, LeruLumu pembIuyuun
A. PINAPATAN NIGARA AN HIBAH gqo,1 qqg, 6gq,1 6S,o 6qq,1
,o,,S Sqg,o qS1,6 S,1,o SqS,S qqq,, qq,q
B. BILANJA NIGARA g6g,1 goq,6 6qq,1 66,,1 ,g,q ,g,,6 qSq,g qSg,,
1.ooo,S q,,q 1.oq,,, 1.16,1
C. SLRPLLS[IIISIT ANGGARAN {A - B) {q,q) {1q,q) {qo,o) {q,1) {gS,)
{qq,S) {qq,g) q,1 {1q,S) {SS,6) {qS,o) {1,,)
defisit thd PDB (o,pJ (o,gJ (1,jJ (o,pJ (1,gJ (1,jJ (z,1J o,1 (z,qJ (1,oJ (1,oJ
(z,1J
. PIMBIAYAAN q,q 11,1 qo,o q,q gS, q,g qq,g Sq,1 1q,S 11,6 qS,o
1,,
I. NON-LTANG ,,, {1,) 1q,g o,o 1, 11,q {1o,) 16,6 q, S,, ,g g,q
1. Perbunkun duIum negerI q, (z,6) 1;,q 18,q 1o,6 11,1 (11,;) 16,z 6,6 q1,1 ;,1 q,
z. PrIvuLIsusI (1,;) (,z) 1,o o,q z,o o, o, o,1 o,o o,o o,o 1,z
. HusII pengeIoIuun useL ,1 6,6 z,6 z,; 1,; z,q ,q z,8 (o,z) (o,) 1,z 1,z
q. Dunu nvesLusI PemerInLuI dun PMN o,o o,o (z,o) (z,o) (z,o) (z,o) (z,8) (z,) (1z,1)
(1z,1) (,q) (1z,q)
. Dunu Pengembungun PendIdIkun NusIonuI o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o
o,o (1,o)
6. KewujIbun PenjumInun o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o (1,o) o,o (1,o) (1,1)
;. PInjumun Kepudu PT PN (Persero) o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o (;,)
II. LTANG 1,, 1, o,g q,q q6,o o,6 1oq,, 6,,g S6,g S,q qg,g 1oS,
1. SuruL BerIurgu Neguru (neLo) zz,1 zz,6 ,8 6,o 8, ;,z 11;,8 8,q qq, qq, 1oq,q
1o;,
z. PInjumun (q,8) (1o,) (1,) (z6,6) (1z,) (z6,6) (1,1) (18,q) (1z,;) (1,) (8,q) o,8
I. PInjumun uur NegerI (q,8) (1o,) (1,) (z6,6) (1z,) (z6,6) (1,1) (18,q) (1z,;) (1,)
(q,q) (o,z)
-. PenurIkun PInjumun N (bruLo) q,o zq,1 ;,6 zq,; qz,z q,1 q8,1 o,z 6q, 8,; ;,6
;o,8
u. PInjumun Progrum 11, 1z, 1z,1 1,6 1q,o 1q,6 z6,q o,1 o, z8,q zq,q zq,q
b. PInjumun Proyek 1,; 16,8 z, 16,1 z,z 1q, z1,8 zo,1 q,o zq,; ,z q1,q
-. Penerusun PInjumun (;,q) (z,z) o,o (,6) o,o (z,;) o,o (,z) (1,o) (6,z) (8,6) (16,8)
-. Pembyr. IcIIun Pokok ULung N (qo,q) (;,1) (z,8) (z,;) (q,8) (;,q) (61,) (6,q)
6q,o (68,o) (8,8) (q,1)
II. PInjumun DuIum NegerI o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o 1,o 1,o
. TumbuIun PembIuyuun ULung o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o
KILIBIHAN[KIKLRANGAN PIMBIAYAAN o,o {,) {o,o) o, o,o {,,q)
o,o So,o o,o q,o {o,o) o,o
Somber : Kementeriun Keoungun
APBN-P II LKPP APBN-P LKPP APBN-P LKPP APBN-P LKPP APBN-P
TABIL VI.1
PIRKIMBANGAN RIALISASI IIISIT AN PIMBIAYAAN ANGGARAN,
oog-o1o
{trilion ropiuh)
oog oo6 oo, ooS
LKPP APBN APBN-P
ooq o1o
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
meIuIuI uLung mencupuI Rp8,q LrIIIun, uLuu sekILur q;,o persen durI LurgeL pembIuyuun
uLung yung dILeLupkun duIum APBN-P zooq sebesur Rp86, LrIIIun.
Perbeduun unLuru LurgeL dun reuIIsusI pudu sebugIun besur sumber pembIuyuun, buIk
nonuLung
muupun uLung, dun IuI-IuI yung mempenguruII LerjudInyu perbeduun unLuru LurgeL
dun reuIIsusI pembIuyuun, dIjuburkun sebuguI berIkuL.
6...1 Pembiuyuun Non-otung
KebuLuIun pembIuyuun non-uLung duIum APBN seIuIu dIpenuII durI berbuguI sumber
dengun jenIs dun proporsI yung berbedu seLIup LuIunnyu. PemIIIIun sumber dun
besurun
pembIuyuun non-uLung LersebuL, seIuIn dILenLukun oIeI keLersedIuun sumber
pemenuIunnyu,
jugu dILenLukun berdusurkun kemumpuun penyedIuun dunu, munIuuL, serLu keunLungun
yung dIperoIeI. Perkembungun pembIuyuun non-uLung dupuL dIIIIuL pudu Tubel VI..
A. Penggonuun suldo rekening Pemerintuh
PembIuyuun durI suIdo rekenIng PemerInLuI uduIuI penerImuun uLuu pengeIuurun
pembIuyuun yung LerkuIL dengun penerImuun dun pengembuIIun durI rekenIng-rekenIng
PemerInLuI IuInnyu yung dIkeIoIu uLuu dIkuusuI oIeI MenLerI Keuungun seIuku
BenduIuru
Umum Neguru (BUN). Penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI yung berudu dI
perbunkun
duIum negerI menjudI suIuI suLu uILernuLII sumber pembIuyuun yung dIgunukun unLuk
membIuyuI APBN. SuIdo rekenIng PemerInLuI LersebuL bersumber durI penerImuun
RekenIng
Dunu nvesLusI (RD)JRekenIng Pembungunun DueruI (RPD), RekenIng Pembungunun
HuLun (RPH), SuIdo Anggurun ebII (SA), dun rekenIng IuInnyu. Penggunuun suIdo
rekenIng
PemerInLuI duIum seLIup LuIun unggurun dIpenguruII oIeI jumIuI ukumuIusI uung
LunuIJ
oog oo6 oo, ooS ooq
A. Perbunkun ulum Negeri {,6) 1 S,q 11,1 16, q1,1 qg,g
1. RekenIng PemerInLuI - 11,6 q ,8 16,z q1,1 6,1
u.I - RekenIng Dunu nvesLusI - z ,o q,o o , ,; ,
- RekenIng Pembungunun HuLun - - - - o,6 o ,6
- SuIdo Anggurun ebII - - o , - 1,q q,
- RekenIng PemerInLuI uInnyu - q,6 o , 1,q (1,1) -
z. Eks. MoruLorIum NAD dun NIus, SumuL - ; , q 6 , - - -
B. Non Perbunkun ulum Negeri 1,q 1,1 o,, o,q {1,q) {o,1)
1. PrIvuLIsusI (neLo) (,z) o,q o , o,1 - 1,z
z. HusII PengeIoIuun AseL 6,6 z,; z,q z ,8 (o,) 1,z
. Dunu nvesLusI PemerInLuI dun PMN - (z,o) (z,o) (z,) (1z,1) (1z,q)
u.I I. nvesLusI PemerInLuI - (z,o) (z,o) - (o,) (,6)
II. PenyerLuun ModuI Neguru - - - (z,) (1o,;) (6,o)
III. Dunu BerguIIr - - - - (o,q) (,)
q. Dunu Pengembungun PendIdIkun NusIonuI - - - - - ( 1,o)
. KewujIbun PenjumInun - - - - - (1,1)
6. PemberIun PInjumun kepudu PT PN - - - - - ( ;,)
{ 1,) o,o 11,q 16,6 S,, g,q
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Jomluh
TABIL VI.
PIRKIMBANGAN PIMBIAYAAN NON-LTANG, oog-o1o
{trilion ropiuh)
Lruiun
Reulisusi APBN-P
o1o
,-'
V-;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
suIdo yung udu dI rekenIng PemerInLuI sebuguI IusII operusIonuI penerImuun dIkurungI
dengun pengeIuurun duIum APBN LuIun-LuIun sebeIumnyu.
Tren penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI duIum LuIun zoo-zo1o cenderung
menguIumI
penIngkuLun, kecuuII LuIun zoo; yung menunjukkun penurunun sebesur Rp6,8 LrIIIun
uLuu
8, persen dIbundIngkun dengun LuIun zoo6. Tren penIngkuLun penggunuun suIdo
rekenIng
PemerInLuI duIum LuIun zoo6-zo1o dIsebubkun menIngkuLnyu konLrIbusI RDJRPD
dun
SA.
DuIum LuIun zoo6, penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI sebesur Rp11,6 LrIIIun uLuu
menIngkuL sebesur Rp1q,1 LrIIIun (,z persen) jIku dIbundIngkun dengun LuIun zoo.
PenIngkuLun InI dIsebubkun udunyu seLorun RD sebesur Rpz,o LrIIIun dun rekenIng
IuInIuIn
sebesur Rpq,6 LrIIIun. Sedungkun LInggInyu jumIuI suIdo rekenIng IuIn-IuIn yung
dILerImu
duIum LuIun zoo6 kurenu udunyu penerImuun durI IusII penuLupun rekenIng
PemerInLuI
dI berbuguI KJ yung mencupuI Rp, LrIIIun. PenuLupun rekenIng InI dIIuksunukun
duIum
rungku penerLIbun rekenIng-rekenIng yung kuLegorIkun ke duIum rekenIng nonbudjeter.
KemudIun duIum LuIun zoo;, penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI sebesur Rpq,8
LrIIIun
uLuu Lurun Rp6,; LrIIIun. Penurunun sebesur 8, persen InI dIsebubkun menurunnyu
penerImuun yung berusuI durI penuLupun rekenIng PemerInLuI dI KJ, meskIpun
penerImuun
RD menIngkuL cukup sIgnIIIkun IInggu mencupuI 1oo persen bIIu dIbundIngkun dengun
penerImuunnyu duIum LuIun sebeIumnyu.
SemenLuru ILu, penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI duIum LuIun zoo8 sebesur
Rp16,z LrIIIun uLuu menIngkuL Rp11,q LrIIIun (z6,6 persen) bIIu dIbundIngkun dengun
LuIun
zoo;. PenIngkuLun InI dIsebubkun udunyu penyesuuIun penumbuIun dun penurunun
suIdo
RekenIng KIusus (Reksus) ukIbuL seIIsII kurs sebesur Rp1,q LrIIIun.
DuIum LuIun zooq penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI unLuk menuLup kebuLuIun
pembIuyuun APBN meIonjuk cukup LInggI IInggu mencupuI Rpq1,z LrIIIun. PenIngkuLun
penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI mencupuI Rpzq,q LrIIIun uLuu 1q,1 persen bIIu
dIbundIngkun dengun LuIun zoo8. HuI InI sebuguI ukIbuL menIngkuLnyu penerImuun
RD
sebesur Rp,q LrIIIun (1.1,o persen), RPH sebesur Rp6z1,o mIIIur (1oo,o persen), dun
SA
sebesur Rp1,q LrIIIun. Penggunuun SA yung cukup sIgnIIIkun duIum LuIun zooq
berkenuun
dengun udunyu SIPA zoo8 yung cukup besur. SIPA LersebuL dIsebubkun kurenu
reuIIsusI
pendupuLun neguru yung meIebIII durI LurgeL yung dILeLupkun dun reuIIsusI beIunju
neguru
yung IebII renduI durI pugu yung
dILeLupkun, kIususnyu beIunju subsIdI
kurenu reuIIsusI Iurgu mInyuk menLuI
(P) IebII renduI durI perkIruun semuIu.
DuIum APBN-P zo1o, dIrencunukun
penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI
mencupuI Rpq, LrIIIun uLuu menIngkuL
Rpq,q LrIIIun (1o,8 persen) dIbundIngkun
LuIun zooq. PenIngkuLun InI dIkurenukun
menIngkuLnyu penerImuun RD sebesur
Rp1,8 LrIIIun uLuu q8,6 persen bIIu
dIbundIngkun dengun LuIun zooq. SeIuIn
ILu jugu dIkurenukun duIum LuIun zooq
o,o
1,o
z,o
,o
q,o
,o
6,o
;,o
8,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
GRAIIK VI.
PINGGLNAAN SALO RIKINING PIMIRINTAH TAHLN
oog-o1o
{trilion ropiuh)
APBN-P zo1o
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
LerdupuL pengeIuurun durI rekenIng PemerInLuI LerkuIL udunyu penyesuuIun
penumbuIun
dun penurunun suIdo Reksus ukIbuL seIIsII kurs IInggu mencupuI Rp1,1 LrIIIun. DurI
segI
penggunuun SA, duIum LuIun zo1o dIrencunukun PemerInLuI ukun menggunukun SA
unLuk membIuyuI APBN sebesur Rpq, LrIIIun uLuu Lurun Rp1z, LrIIIun (zq,1 persen)
bIIu
dIbundIngkun dengun LuIun sebeIumnyu. ebII renduInyu penggunuun SA duIum
LuIun
zo1o dIkurenukun IebII renduInyu SIPA LuIun zooq jIku dIbundIngkun dengun SIPA
LuIun
zoo8. Perkembungun penggunuun suIdo rekenIng PemerInLuI duIum LuIun zoo-zo1o
dupuL
dIIIIuL pudu GruIik VI..
B. Privutisusi BLMN
Berdusurkun Undung-Undung Nomor 1q TuIun zoo LenLung Budun UsuIu MIIIk
Neguru,
prIvuLIsusI uduIuI penjuuIun suIum Persero, buIk sebugIun muupun seIuruInyu, kepudu
pIIuk
IuIn duIum rungku menIngkuLkun kInerju dun nIIuI perusuIuun, memperbesur munIuuL
bugI
neguru dun musyurukuL, serLu memperIuus kepemIIIkun suIum oIeI musyurukuL.
PrIvuLIsusI sebuguI suIuI suLu benLuk resLrukLurIsusI BUMN, dIIukukun bukun Iunyu
duIum
rungku memperoIuI dunu segur, meIuInkun jugu unLuk menumbuIkun buduyu korporusI
dun proIesIonuIIsme, unLuru IuIn meIuIuI pembenuIun munujemen dun penguwusun
berdusurkun prInsIp-prInsIp LuLukeIoIu perusuIuun yung buIk. PrIvuLIsusI suuL InI LIduk
IugI
dIurLIkun securu sempIL sebuguI penjuuIun suIum PemerInLuI semuLu ke pIIuk
nonPemerInLuI, LeLupI dIIukukun sebuguI upuyu unLuk mencupuI beberupu susurun
sekuIIgus,
Lermusuk dI duIumnyu uduIuI penIngkuLun kInerju dun nIIuI LumbuI perusuIuun,
perbuIkun
sLrukLur keuungun dun munujemen, pencIpLuun sLrukLur IndusLrI yung seIuL dun
kompeLILII,
pemberduyuun BUMN yung mumpu bersuIng dun berorIenLusI gIobuI, penyeburun
kepemIIIkun oIeI pubIIk serLu pengembungun pusur moduI domesLIk (prIvuLIsusI
dIupuyukun
dIIukukun meIuIuI meLode initicl 5ubli. ojjerinJPO).
DurI progrum prIvuLIsusI LersebuL, kemudIun sebugIun dunu yung dIperoIeI dupuL
dIgunukun
sebuguI suIuI suLu sumber pembIuyuun APBN dun sebugIun IuInnyu musuk kus
perusuIuun
yung dupuL dIgunukun unLuk menIngkuLkun kupusILus perusuIuun. PenerImuun
pembIuyuun
meIuIuI prIvuLIsusI cenderung menguIumI penIngkuLun LeruLumu seIumu perIode zoo6-
zoo;,
dun seIunjuLnyu semukIn menurun, sejuIun dengun kebIjukun PemerInLuI yung LIduk
IugI
mengunduIkun IusII prIvuLIsusI sebuguI suIuI suLu sumber penerImuun pembIuyuun.
DuIum perIode zoo-zooq, upuyu prIvuLIsusI BUMN LeIuI mengIusIIkun Rp, LrIIIun
yung
dIIukukun meIuIuI PO, strctei. scles (SS), 5ritcte 5lc.ement, se.ondcr ojjerin
(SO),
dun em5loee mcncement bu out (EMBO). SemenLuru ILu duIum LuIun zo1o,
penerImuun
prIvuLIsusI dIperkIrukun mencupuI Rp1,z LrIIIun.
Pudu LuIun zoo, LIduk udu penerImuun pembIuyuun yung berusuI durI prIvuLIsusI,
LuIun
zoo6 sebesur Rpz,q LrIIIun yung berusuI durI prIvuLIsusI PT PerusuIuun Gus Neguru
(PT PGN), LuIun zoo; sebesur Rp,o LrIIIun yung berusuI durI prIvuLIsusI Bunk BN.
SemenLuru ILu, pudu LuIun zoo8 PemerInLuI menyeLujuI progrum prIvuLIsusI LerIudup
qq
BUMN, yung unLuru IuIn bergeruk pudu sekLor pekerjuun umum, perkebunun, IndusLrI
dun
keuungun. DurI jumIuI InI, sebunyuk 8 perusuIuun dengun kepemIIIkun neguru
muyorILus
dun 6 perusuIuun dengun kepemIIIkun neguru mInorILus. Numun, kurenu kondIsI pusur
keuungun yung LIduk kondusII, progrum prIvuLIsusI pudu LuIun zoo8 LIduk dupuL
dIIuksunukun. ReuIIsusI penerImuun prIvuLIsusI pudu LuIun zoo8 sebesur Rp8z, mIIIur
yung
berusuI durI penuLupun suIdo prIvuLIsusI Bunk BN LuIun zoo;.
,-'
V-q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pudu LuIun zooq, PemerInLuI LIduk
menurgeLkun pembIuyuun durI
prIvuLIsusI. HuI LersebuL LerkuIL dengun
kebIjukun PemerInLuI duIum pengeIoIuun
BUMN dun IukLor-IukLor eksLernuI, unLuru
IuIn krIsIs keuungun gIobuI yung beIum
menguIumI perbuIkun, IIukLuusI Iurgu
komodILI yung suIIL dIperkIrukun, dun
IukLor geopoIILIk yung LIduk pusLI.
SemenLuru ILu, pudu LuIun zo1o
PemerInLuI menurgeLkun penerImuun
durI prIvuLIsusI BUMN sebesur
Rp1,z LrIIIun. SeLorun prIvuLIsusI duIum
APBN-P LersebuL dIrencunukun berusuI
durI IusII penjuuIun suIum reenshoe Bunk BN sebesur ,1 persen uLuu seLuru dengun
q;.8q.z;o Iembur suIum. PenjuuIun suIum reenshoe Bunk BN LersebuL
dImuksudkun
unLuk mensLubIIkun Iurgu suIum dI se.ondcr mcrlet puscu peIuksunuun prIvuLIsusI
z6,q persen suIum Bunk BN yung LeIuI dIIukukun pudu LungguI 1 AgusLus zoo;.
Perkembungun penerImuun prIvuLIsusI pudu perIode zoo-zo1o dupuL dIIIIuL duIum
GruIik
VI.q.
C. Husil Pengeloluun Aset
SesuuI PeruLurun MenLerI Keuungun Nomor zJPMK.o6Jzoo6 LenLung PengeIoIuun
Kekuyuun
Neguru yung berusuI durI Budun PenyeIuLun Perbunkun NusIonuI oIeI PT PerusuIuun
PengeIoIu AseL (Persero), HusII PengeIoIuun AseL (HPA) uduIuI seLIup penerImuun LunuI
yung berusuI durI resLrukLurIsusI, kerjusumu dengun pIIuk IuIn, penugIIun pIuLung,
penjuuIun,
penyewuun, dIvIden, kuponJbungu dunJuLuu penerImuun IuIn yung berusuI durI useL
yung
dIkeIoIu durI LrunsuksI yung suduI seIesuI. OIeI kurenu ILu, dI sumpIng pembIuyuun durI
penggunuun dunu LunuI yung udu dI rekenIng PemerInLuI, pembIuyuun LunuI non-uLung
duIum APBN jugu dIbIuyuI durI HPA mIIIk PemerInLuI. DuIum perIode zoo-zo1o useL
yung
dIkeIoIu PemerInLuI dun dupuL dIgunukun unLuk pembIuyuun APBN uduIuI useL yung
dIkeIoIu
oIeI DIrekLoruL JenderuI Kekuyuun Neguru (DJKN) KemenLerIun Keuungun dun useL
yung
dIkeIoIu oIeI PT PerusuIuun PengeIoIu AseL (PT PPA).
AseL yung dIkeIoIu DJKN meIIpuLI useL eks Bunk DuIum IkuIdusI (BD), useL eks
keIoIuun
PT PPA dun useL eks Budun PenyeIuLun Perbunkun NusIonuI (BPPN). AseL yung dIkeIoIu
DJKN LersebuL dupuL berupu useL kredIL, useL properLI, dun useL suIum, yung dIkeIoIu
dengun
curu: (1) penugIIun, meIuIuI PunILIu Urusun PIuLung Neguru (LerIudup useL kredIL),
(z) penjuuIun (LerIudup useL properLI dun suIum), () pemunIuuLun (LerIudup useL
properLI),
(q) peneLupun sLuLus penggunuun (LerIudup useL properLI) kepudu KJ, dun ()
peIepusun
Iuk dengun pembuyurun kompensusI LerIudup useL properLI yung dIpergunukun unLuk
kepenLIngun umum.
SemenLuru ILu, PT PPA meIuksunukun pengeIoIuun useL berdusurkun penugusun yung
dILerImu
durI KemenLerIun Keuungun. AseL yung dIkeIoIu oIeI PT PPA meIIpuLI useL suIum bunk,
useL
suIum nonbunk, useL kredILJIuk LugII, serLu useL suIum dun kredIL. HusII pengeIoIuun
useL
oIeI PT PPA seLIup LuIun ukun dIevuIuusI oIeI KemenLerIun Keuungun, dun seIunjuLnyu
o,o
1,o
z,o
,o
q,o
,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
GRAIIK VI.q
PINIRIMAAN PRIVATISASI BLMN, oog - o1o
{trilion ropiuh)
APBN-P ReuIIsusI
Sumber: KemenLerIunKeuungun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-1o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
ukun dIIukukun perjunjIun pengeIoIuun
useL seLIup LuIunnyu unLuru KemenLerIun
Keuungun dun PT PPA unLuk
menenLukun jenIs dun jumIuI useL yung
ukun dIkeIoIu oIeI PT PPA. Pudu LuIun
zoo dun zoo6, konLrIbusI pengeIoIuun
useL duIum penerImuun pembIuyuun
uduIuI musIng-musIng sebesur
Rp6,6 LrIIIun dun Rpz,; LrIIIun.
SemenLuru ILu, pudu kurun wukLu LuIun
zoo;-zooq, pengeIoIuun useL
memberIkun konLIbusI musIng-musIng
sebesur Rpz,q LrIIIun, Rpz,8 LrIIIun, dun
sebesur neguLII Rpoq,; mIIIur. HPA pudu
LuIun zooq yung bernIIuI neguLII
Rpoq,; mIIIur LersebuL LerdIrI durI IusII penjuuIun useL sebesur Rp6qo, mIIIur
dIkurungI
dengun PMN unLuk resLrukLurIsusI BUMN sebesur Rp1,o LrIIIun. Sedungkun pudu
APBN-P
LuIun zo1o, IusII pengeIoIuun useL dIIurupkun memberIkun konLrIbusI sebesur Rp1,z
LrIIIun.
KonLrIbusI pengeIoIuun useL yung cenderung menurun LersebuL sejuIun dengun mukIn
berkurungnyu jumIuI useL yung dIkeIoIu, buIk oIeI DJKN muupun oIeI PT PPA
(persero).
Perkembungun IusII pengeIoIuun useL pudu perIode zoo-zo1o dupuL dIIIIuL pudu
GruIik
VI.g.
. unu Investusi Pemerintuh dun
Penyertuun Modul Neguru
Dunu nvesLusI PemerInLuI dun PenyerLuun
ModuI Neguru (PMN) LerdIrI uLus berbuguI
komponen, yuILu: (1) nvesLusI PemerInLuI, (z)
PMN, dun () dunu berguIIr. Pudu seLIup LuIun
unggurun, LIduk semuu jenIs uIokusI InI udu
pudu dunu InvesLusI PemerInLuI dun PMN.
Dunu nvesLusI PemerInLuI dun PMN
merupukun pengeIuurun pembIuyuun yung
LIduk dIIukukun securu reguIer, numun
merupukun kebIjukun yung bersIIuL cd-ho. LergunLung kepudu kebuLuIun uLuu
kebIjukun
PemerInLuI duIum suLu LuIun unggurun seperLI dukungun PemerInLuI LerIudup
pembungunun InIrusLrukLur dun pendIrIun sebuuI BUMN unLuk menjuIunkun kebIjukun
PemerInLuI. Perkembungun dunu nvesLusI PemerInLuI dun PMN seIumu perIode zoo-
zo1o dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.6.
Investusi Pemerintuh
Dunu nvesLusI PemerInLuI merupukun dunu yung dIuIokusIkun oIeI PemerInLuI duIum
APBN
yung perunLukunnyu mengucu kepudu Undung-Undung Nomor 1 TuIun zooq LenLung
PerbenduIuruun Neguru, juncLo PeruLurun PemerInLuI Nomor 1 TuIun zoo8 LenLung
nvesLusI PemerInLuI, yuILu unLuk menIngkuLkun nIIuI LumbuI dun memperoIeI
munIuuL
ekonomI, sosIuI, dunJuLuu munIuuL IuInnyu. nvesLusI PemerInLuI LersebuL dupuL
dIIukukun
duIum benLuk pembeIIun suIum, suruL uLung muupun InvesLusI Iungsung. DuIum
mencupuI
Lujuun InvesLusI PemerInLuI dImuksud, uruI kebIjukun dunu InvesLusI PemerInLuI
o,o
z,o
q,o
6,o
8,o
1o,o
1z,o
1q,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
nvesLusI PemerInLuI PMN Dunu BerguIIr
APBN-P zo1o
Sumber: KemenLerIunKeuungun
GRAIIK VI.6
RIALISASI ANA INVISTASI PIMIRINTAH AN PMN, oog-o1o
{trilion ropiuh)
o,o
1,o
z,o
,o
q,o
,o
6,o
;,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
GRAIIK VI.g
HASIL PINGILOLAAN ASIT oog-o1o
{trilion Ropiuh)
APBN-P ReuIIsusI
Sumber: KemenLerIunKeuungun
,-'
V-11
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
dILILIkberuLkun pudu bIdung InIrusLrukLur.
PemerInLuI pudu LuIun zoo beIum mengunggurkun dunu InvesLusI PemerInLuI.
AIokusI
dunu InvesLusI PemerInLuI pudu LuIun unggurun zoo6 dun zoo; musIng-musIng sebesur
Rpz,o LrIIIun. Pudu LuIun unggurun zoo8, PemerInLuI LIduk mengunggurkun Dunu
nvesLusI
PemerInLuI. Numun pudu LuIun unggurun zooq PemerInLuI LeIuI menguIokusIkun
kembuII
Dunu nvesLusI PemerInLuI sebesur Rpoo mIIIur. SemenLuru ILu, pudu LuIun zo1o
PemerInLuI
LeIuI menguIokusIkun dunu unLuk InvesLusI PemerInLuI sebesur Rp,6 LrIIIun, yung
LerdIrI
durI: (1) Dunu nvesLusI PemerInLuI (reguIer) Rpqz;, mIIIur, dun (z) usIIILus
IkuIdILus
PembIuyuun PerumuIun Rpz,; LrIIIun.
AIokusI dunu usIIILus IkuIdILus PembIuyuun PerumuIun (PP) pudu APBN-P zo1o
LersebuL
berusuI durI reuIokusI dunu subsIdI kredIL kepemIIIkun rumuI sederIunu seIuL (KPRSI)
yung
dIrencunukun unLuk menjuIunkun kebIjukun IusIIILus IIkuIdILus pembIuyuun perumuIun.
HuI
LersebuL berkenuun dengun perubuIun skemu subsIdI unLuk KPRSI menjudI kebIjukun
IusIIILus
IIkuIdILus pembIuyuun perumuIun, yung menyedIukun dunu muruI jungku punjung
unLuk
dIpudukun dengun dunu bunk peIuksunu pemberI KPRSI.
Penyertuun Modul Neguru {PMN)
PengerLIun PMN menuruL PP Nomor 6 TuIun zoo6 LenLung TuLu uru PenyerLuun dun
PenuLuusuIuun ModuI Neguru pudu Budun UsuIu MIIIk Neguru (BUMN) dun Perseroun
TerbuLus (PT) uduIuI penguIIIun kepemIIIkun burung mIIIk neguruJdueruI yung semuIu
merupukun kekuyuun yung LIduk dIpIsuIkun menjudI kekuyuun yung dIpIsuIkun unLuk
dIperIILungkun sebuguI moduIJsuIum neguru uLuu dueruI pudu BUMN, BUMD, uLuu
budun
Iukum IuInnyu yung dImIIIkI neguru.
DuIum upuyu mewujudkun suIuI suLu Lujuun berneguru, yuILu menIngkuLkun
kesejuILeruun
umum, muku PemerInLuI berkewujIbun unLuk mencIpLukun perkembungun
perekonomIun
neguru, unLuru IuIn dengun curu menyedIukun burung dunJuLuu jusu yung bermuLu LInggI
dun memuduI bugI pemenuIun IujuL IIdup orung bunyuk. KewujIbun LersebuL dupuL
dIIukukun sendIrI oIeI PemerInLuI, buIk meIuIuI InsLunsI PemerInLuI muupun budun
usuIu
yung dIbenLuk oIeI PemerInLuI, dun dupuL puIu dIIukukun oIeI musyurukuL.
UnLuk mewujudkun kesejuILeruun umum meIuIuI budun usuIu, muku PemerInLuI dupuL
meIukukun PMN unLuk mendIrIkun BUMN. SemenLuru ILu, unLuk menyeIumuLkun
perekonomIun nusIonuI, PemerInLuI dupuL puIu meIukukun PMN ke duIum perusuIuun
yung
dI duIumnyu beIum LerdupuL suIum mIIIk neguru. UnLuk memperbuIkI sLrukLur
permoduIun
dun menIngkuLkun kupusILus usuIu BUMN dun Perseroun TerbuLus, PemerInLuI dupuL
puIu
meIukukun penumbuIun PMN.
Besurnyu uIokusI dunu PMN duIum perIode zoo-zo1o uduIuI sebuguI berIkuL: (1)
TuIun
zoo sebesur Rp,z LrIIIun unLuru IuIn unLuk PT Surunu MuILIgrIyu InuncIuI dun
embugu
PenjumInun SImpunun, (z) TuIun zoo6 sebesur Rpz,o LrIIIun unLuru IuIn unLuk PT
Gurudu
ndonesIu, PT MerpuLI NusunLuru AIrIInes, dun PT KerLus KruIL AceI, () TuIun zoo;
sebesur
Rpz,; LrIIIun unLuru IuIn unLuk PT Surunu Pengembungun UsuIu, PT AsurunsI KredIL
ndonesIu, dun PT PusrI, (q) TuIun zoo8 sebesur Rpz, LrIIIun unLuk PT PPA duIum
rungku
resLrukLurIsusI BUMN sebesur Rp1, LrIIIun, dun perusuIuun perseroun dI bIdung
pembIuyuun
InIrusLrukLur (PT Surunu MuILI nIrusLrukLurJSM) sebesur Rp1,o LrIIIun, () TuIun
zooq
sebesur Rp1o,; LrIIIun unLuru IuIn unLuk PT Perkebunun NusunLuru , PT PenjumInun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-1z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
nIrusLrukLur ndonesIu (PT P), dun PT PerLumInu, (6) TuIun zo1o sebesur Rp6,o
LrIIIun
unLuru IuIn unLuk PE, PT P, PT AskrIndo dun Perum JumkrIndo, PT SM,
PerusuIuun
PenerbIL SBSN dun , PT AskrIndo dun PT BPU yung berusuI durI IIbuI suIum
Bunk
ndonesIu.
TIduk semuu PMN yung dIuIokusIkun oIeI PemerInLuI duIum kurun wukLu zoo-zo1o
berupu
jresh mone. Beberupu PMN kepudu BUMN dIuIokusIkun sebuguI benLuk konversI uLung
pokok (uLung RD dun PNBP), muupun IIbuI suIum durI pIIuk IuIn (bersIIuL in-out).
SebuguI
conLoI uduIuI PMN kepudu PT PerLumInu LuIun zooq yung LerkuIL dengun IusII
rekonsIIIusI
uLung pIuLung (PNBP) PerLumInu dun PemerInLuI sebuguI dusur peneLupun nerucu uwuI
PerLumInu LuIun zoo. SeIuIn ILu, PMN kepudu PT AskrIndo dun PT BPU pudu LuIun
zo1o
berusuI durI IIbuI suIum Bunk ndonesIu.
SemenLuru ILu, sejuk LuIun zooq PemerInLuI LIduk IugI menguIokusIkun PMN kepudu
BUMN
LerLenLu yung berLujuun unLuk meresLrukLurIsusI BUMN. HuI LersebuL LerkuIL dengun
LerbILnyu
PeruLurun PemerInLuI Nomor 61 LuIun zoo8 LenLung PerubuIun uLus PeruLurun
PemerInLuI
Nomor 1o TuIun zooq LenLung PendIrIun PerusuIuun Perseroun (Persero) dI BIdung
PengeIoIuun AseL, yung memberIkun penugusun kepudu PT PPA unLuk meIukukun
resLrukLurIsusI dun revILuIIsusI BUMN. Dengun demIkIun, PMN dIberIkun kepudu PT
PPA,
dun seIunjuLnyu BUMN dupuL mengujukun permInLuun resLrukLurIsusIJrevILuIIsusI
kepudu
PT PPA.
PMN yung berupu jresh mone suuL InI IebII bunyuk dILujukun unLuk mendukung
kebIjukun
PemerInLuI duIum bIdung LerLenLu, seperLI PMN kepudu PT P dun PT SM yung
dILujukun
unLuk mendukung pembungunun InIrusLrukLur, serLu PMN kepudu PT AskrIndo dun
Perum
JumkrIndo yung dILujukun unLuk mendukung perIuusun progrum KUR.
unu Bergolir
Dunu berguIIr uduIuI dunu yung dIpInjumkun unLuk dIkeIoIu dun dIguIIrkun kepudu
musyurukuL oIeI penggunu unggurun uLuu kuusu penggunu unggurun yung berLujuun
menIngkuLkun ekonomI rukyuL dun Lujuun IuInnyu. JenIs dunu berguIIr yung
dIuIokusIkun
PemerInLuI duIum seLIup LuIun unggurun LIduk sumu, LergunLung pudu kebuLuIun
penyedIuun
dunu yung ukun dIguIIrkun kepudu musyurukuL.
SuuLu dunu dIkuLegorIkun sebuguI dunu berguIIr jIku memenuII kurukLerIsLIk (1)
merupukun
bugIun durI keuungun neguru, (z) dIcunLumkun duIum APBN dunJuLuu Iuporun
keuungun
neguru, () dImIIIkI, dIkuusuI, dunJuLuu dIkenduIIkun oIeI Penggunu Anggurun
(PA)JKuusu
Penggunu Anggurun (KPA), (q) dIsuIurkunJdIpInjumkun kepudu musyurukuLJkeIompok
musyurukuL, dILugII kembuII dengun uLuu Lunpu nIIuI LumbuI, dun dIguIIrkun kembuII
kepudu
musyurukuLJkeIompok musyurukuL (retoltin jund), () dILujukun unLuk perkuuLun
moduI
koperusI, usuIu mIkro, kecII, menenguI dun usuIu IuInnyu, dun (6) dupuL dILurIk
kembuII
pudu suuLu suuL.
SebeIum LuIun zooq, dunu berguIIr dIkIusIIIkusIkun ke duIum beIunju neguru, buIk
beIunju
bunLuun sosIuI (bunsos), subsIdI, beIunju IIbuI, muupun beIunju moduI nonIIsIk IuInnyu.
DuIum perkembungunnyu PemerInLuI memundung dunu berguIIr LIduk LepuL
dIkIusIIIkusIkun
ke duIum beIunju neguru kurenu LIduk sesuuI dengun kurukLerIsLIk dun sIIuL dunu
berguIIr.
KemudIun berdusurkun nsLruksI PresIden Nomor 6 LuIun zoo; LenLung KebIjukun
PercepuLun
Pengembungun SekLor RIII dun Pemberduyuun UsuIu MIkro, KecII, dun MenenguI dun
nsLruksI PresIden Nomor LuIun zoo8 LenLung okus Progrum EkonomI TuIun
,-'
V-1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
zoo8-zooq, MenLerI Keuungun menerbILkun PMK Nomor qq TuIun zoo8 LenLung
Pedomun
PengeIoIuun Dunu BerguIIr pudu KemenLerIun NeguruJembugu LungguI ; JuII zoo8.
Buru
kemudIun duIum LuIun zooq, PemerInLuI menguIokusIkun dunu berguIIr ke duIum
pembIuyuun unggurun. HuI InI sesuuI dengun pusuI 1z uyuL (1) PMK Nomor qq TuIun
zoo8
yung menyuLukun buIwu pengeIuurun dunu berguIIr yung bersumber durI rupIuI murnI
dIuIokusIkun sebuguI pengeIuurun pembIuyuun duIum APBN.
DuIum LuIun zooq, PemerInLuI menguIokusIkun unggurun unLuk dunu berguIIr sebesur
Rpq1,o mIIIur yung dIgunukun unLuk membIuyuI dunu berguIIr dI bIdung koperusI dun
usuIu mIkro, kecII dun menenguI (KUMKM) sebesur Rpzqo,o mIIIur dun bIdung
keIuLunun
sebesur Rp6z,o mIIIur. ReuIIsusInyu sumpuI dengun ukIIr LuIun mencupuI Rpq11,o
mIIIur
uLuu qq,6 persen dIbundIngkun dengun uIokusI unggurunnyu, yung LerdIrI durI reuIIsusI
dunu
berguIIr KUMKM sebesur Rpzqo,o mIIIur (1oo,o persen) dun reuIIsusI dunu berguIIr
keIuLunun sebesur Rp6z1,o mIIIur (qq,q persen).
Dunu berguIIr dI bIdung koperusI dIkeIoIu oIeI Budun uyunun Umum embugu
PengeIoIu
Dunu BerguIIr KUMKM (BU PDB KUMKM) yung merupukun suLker dI buwuI
KemenLerIun Neguru KoperusI dun UsuIu KecII dun MenenguI. PenguIokusIun unggurun
dunu berguIIr KUMKM dILujukun unLuk (1) membunLu perkuuLun moduI usuIu gunu
mengembungkun koperusI, usuIu mIkro, kecII, menenguI, dun usuIu IuInnyu duIum
upuyu
penungguIungun kemIskInun, pengunggurun, dun pengembungun ekonomI nusIonuI,
(z) mengembungkun dun menyedIukun ukses pembIuyuun bugI usuIu KUMKM meIuIuI
poIu
dunu berguIIr, dun () memperkuuL pendunuun Iembugu keuungun duIum rungku
memberduyukun Iembugu keuungun dImuksud ugur dupuL memberIkun Iuyunun
pembIuyuun
securu mundIrI bugI KUMKM yung beIum memenuII krILerIu keIuyukun perbunkun
umum
(not bcnlcble).
MekunIsme penyuIurun dunu berguIIr KUMKM dupuL dIIuksunukun meIuIuI perunLuru
uLuu
Lunpu perunLuru. MekunIsme penyuIurun dengun perunLuru yuILu upubIIu BU pengeIoIu
dunu berguIIr memberIkun dunu berguIIr kepudu pIIuk penggunu dunu (end user)
meIuIuI
Iembugu perunLuru. embugu perunLuru dImuksud dupuL berupu Iembugu keuungun
bunk
(KB) uLuu Iembugu keuungun bukun bunk (KBB) seperLI koperusI prImer, koperusI
sekunder,
perusuIuun moduI venLuru, dun IuIn-IuIn. Sedungkun mekunIsme penyuIurun dunu
berguIIr
Lunpu perunLuru yuILu upubIIu BU pengeIoIu dunu berguIIr menyuIurkun dunu berguIIr
kepudu
pIIuk penggunu dunu (end user) securu Iungsung Lunpu meIuIuI Iembugu perunLuru.
ReuIIsusI unggurun dunu berguIIr KUMKM LuIun zooq mencupuI 1oo,o persen.
PenyuIurunnyu dIIuksunukun meIuIuI 6 koperusI sekunder, koperusI prImer, zz
perusuIuun
moduI venLuru, dun 6 perbunkun.
Beberupu kenduIu duIum penyuIurun dunu berguIIr KUMKM LuIun zooq yuILu, (1)
LerbuLusnyu
jumIuI Lenugu c..ount ojji.er (AO) yung dImIIIkI BU PDB KUMKM, (z) LurII skIm
pInjumunJpembIuyuun musII duIum proses perseLujuun MenLerI Keuungun seIInggu
dunu
berguIIr yung udu beIum bIsu dIsuIurkun sesuuI dengun keIuyukun dun kebuLuIun
KUMKM,
() InIormusI LenLung keberuduun BU PDB KUMKM beIum Lersebur Iuus, (q)
keLIduksIupun
Iembugu perunLuru sebuguI penyuIur pInjumun kepudu koperusI-koperusI, () pemberIun
perseLujuun pInjumunJpembIuyuun dIIukukun securu koIIgIuI dIreksI pudu rupuL komILe
pInjumun, dun (6) keIemuIun dctcbcse koperusI yung Iuyuk unLuk mendupuLkun
pInjumun.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-1q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
SemenLuru ILu, dunu berguIIr keIuLunun merupukun dunu yung bersumber durI uIokusI
APBN
dun sumber dunu IuInnyu, yung dIpInjumkun kepudu pemegung IjIn usuIu pemunIuuLun
IusII IuLun kuyu pudu IuLun Lunumun rukyuL (UPHHK-HTR) dun IjIn usuIu
pemunIuuLun
IusII IuLun kuyu pudu IuLun Lunumun IndusLrI (UPHHK-HT) unLuk pembungunun
IuLun
Lunumun dengun suku bungu LerLenLu, yung Iurus dIguIIrkun ke pemegung UPHHK-
HTR
dun UPHHK-HT IuInnyu jIku jungku wukLu pInjumunnyu berukIIr uLuu dIberIenLIkun.
Dunu berguIIr dI bIdung keIuLunun dIkeIoIu oIeI Budun uyunun Umum PusuL
PembIuyuun
Pembungunun HuLun (BU PH) yung merupukun suLker dI buwuI KemenLerIun
KeIuLunun.
PenguIokusIun unggurun dunu berguIIr keIuLunun dILujukun unLuk menyedIukun dunu
bugI
membIuyuI kegIuLun reboIsusI dun reIubIIILusI IuLun dun IuIun meIuIuI skemu pInjumun
dun berguIIr kepudu budun usuIu berbudun Iukum, koperusI, dun keIompok LunI IuLun.
Sumber pembIuyuun dunu berguIIr keIuLunun bersumber durI RPH, yung merupukun
rekenIng penumpungun dunu reboIsusI unLuk membIuyuI kegIuLun reIubIIILusI IuLun
dun
IuIun menggunukun sIsLem pInjumun dun dIkeIoIu dengun sIsLem dunu berguIIr.
Sedungkun
sumber dunu RPH berusuI durI (1) dunu reboIsusI, (z) sIsu dunu reboIsusI seLIup LuIun
durI
bugIun PemerInLuI PusuL seLeIuI dIkurungI uIokusI ke KemenLerIun KeIuLunun, () dunu
reboIsusI durI penerImuun pembuyurun kembuII pInjumunJkredIL beserLu bungunyu durI
puru
debILur, IusII dIvesLusI, dIvIden, dun punguLun kuyu sILuun, (q) dunu reboIsusI yung
berudu
dI pIIuk keLIgu, () bungu dunJuLuu jusu gIro yung berusuI durI RPH, dun (6) surpIus
(return)
bugIun PemerInLuI yung berusuI durI BU PH.
DuIum APBN-P zo1o, uIokusI dunu berguIIr menIngkuL sebesur Rpz,q LrIIIun uLuu
zq, persen dIbundIngkun dengun reuIIsusInyu duIum LuIun zooq. PenIngkuLun yung
cukup
sIgnIIIkun InI dIsebubkun oIeI kenuIkun uIokusI dunu berguIIr KUMKM durI semuIu
Rpzqo,o mIIIur duIum LuIun zooq menjudI Rpo,o mIIIur dun udunyu uIokusI dunu
berguIIr
buru unLuk penguduun LunuI sebesur Rpz, LrIIIun. Sedungkun dunu berguIIr keIuLunun
duIum APBN-P zo1o, uIokusI unggurunnyu LeLup sumu seperLI yung dIuIokusIkun duIum
LuIun
zooq sebesur Rp6z,o mIIIur.
Tujuun penguIokusIun dunu berguIIr KUMKM dun keIuLunun duIum LuIun zo1o sumu
dengun LuIun sebeIumnyu kurenu pudu prInsIpnyu kebIjukun pemberIun dunu berguIIr
KUMKM dun keIuLunun duIum LuIun zo1o merupukun keIunjuLun durI LuIun zooq.
Sedungkun uIokusI dunu berguIIr
penguduun LunuI dILujukun
unLuk dunu LuIungun duIum
rungku mempercepuL proses
penyeIesuIun penguduun LunuI
unLuk pembungunun zz ruus
juIun LoI. Dunu berguIIr InI dIkeIoIu
oIeI Budun uyunun Umum
Budun PenguLur JuIun ToI (BU
BPJT) yung merupukun suLker dI
buwuI KemenLerIun Pekerjuun
- Umum.
o,
1,o
1,
z,o
z,
,o
,
zooq zo1o
GRAIIK VI.,
ANA BIRGLLIR ooq - o1o
{trilion ropiuh)
KUMKM
KeIuLunun
Penguduun TunuI
ToLuI
APBN-P zo1o
Sumber: KemenLerIun Keuungun
,-'
V-1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
SebugIun unggurun yung dIgunukun unLuk dunu berguIIr penguduun LunuI berusuI durI
reuIokusI cudungun pembIuyuun zo1o yung LeIuI dIunggurkun duIum APBN zo1o
sebesur
Rpq1q, mIIIur. Sedungkun sIsunyu sebesur Rp1,q LrIIIun merupukun LumbuIun
unggurun
buru. PemerInLuI memroyeksIkun pembungunun zz ruus juIun LoI ukun dupuL
dIseIesuIkun
puIIng IumbuL LuIun zo1 duIum upuyu memenuII LurgeL pembungunun InIrusLrukLur
juIun
berdusurkun progrum prIorILus PemerInLuI. Perkembungun reuIIsusI dunu berguIIr
LuIun
zooq dun zo1o dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.,.
I. unu Pengembungun Pendidikun Nusionul
Dunu pengembungun pendIdIkun nusIonuI uduIuI unggurun pendIdIkun yung
dIuIokusIkun
unLuk pembenLukun endoument jund yung berLujuun unLuk menjumIn
keberIungsungun
progrum pendIdIkun bugI generusI berIkuLnyu sebuguI benLuk perLunggungjuwubun
unLurgenerusI (interenerctioncl equit) yung pengeIoIuunnyu menggunukun
mekunIsme
dunu berguIIr dun dIIukukun oIeI Budun uyunun Umum (BU) dI bIdung pendIdIkun
unLuk
mengunLIsIpusI keperIuun reIubIIILusI IusIIILIus pendIdIkun yung rusuk ukIbuL bencunu
uIum.
PemerInLuI buru menguIokusIkun dunu pengembungun pendIdIkun nusIonuI meIuIuI
pembIuyuun unggurun sebesur Rp1,o LrIIIun duIum APBN-P zo1o. Sedungkun duIum
LuIunLuIun
sebeIumnyu, PemerInLuI beIum menguIokusIkun unggurun unLuk keperIuun InI.
I. Kewujibun Penjuminun Lntok PT PLN {Persero) dun PAM
Berdusurkun PeruLurun PresIden Nomor ;1 TuIun zoo6 dun PeruLurun PresIden Nomor
86
TuIun zoo6 sebuguImunu LeIuI dIubuI oIeI PeruLurun PresIden Nomor q1 TuIun zoo;
LenLung perubuIun uLus PeruLurun PresIden Nomor 86 LuIun zoo6 LenLung PemberIun
JumInun PemerInLuI UnLuk PercepuLun PembungkIL Tenugu IsLrIk Yung Menggunukun
BuLuburu, PemerInLuI memberIkun dukungun duIum benLuk jumInun penuI LerIudup
pembuyurun kewujIbun PT PN (Persero) kepudu kredILur perbunkun yung
menyedIukun
pendunuunJkredIL unLuk proyek-proyek pembungunun pembungkIL Lenugu IIsLrIk
1o.ooo
MW. PenjumInun InI dImuksudkun unLuk menIngkuLkun keIuyukun PT PN (Persero)
duIum
memperoIeI kredIL yung dIIurupkun dupuL menurunkun bIuyu moduI proyek. Dengun
penjumInun LersebuL dIIurupkun dupuL membunLu mempercepuL penyeIesuIun Proyek
PercepuLun Pembungunun PembungkIL Tenugu IsLrIk 1o.ooo MW duIum rungku
menguLusI
kekurungun pusokun IIsLrIk nusIonuI.
SebuguI konsekuensI pemberIun jumInun InI, keLIku PT PN (Persero) LIduk mumpu
memenuII kewujIbun kepudu kredILur securu LepuL wukLu, muku PemerInLuI wujIb
memenuII
kewujIbun LersebuL. Pembuyurun yung dIIukukun oIeI PemerInLuI kepudu kredILor InI
ukun
dIperIILungkun sebuguI uLung PT PN (Persero) kepudu PemerInLuI. TerIudup uLung
InI,
PT PN (Persero) wujIb meIukukun peIunusun pudu kesempuLun perLumu seLeIuI
dIIukukun
penugIIun uLuu Iungsung dIIukukun pemoLongun durI Iuk PN uLus subsIdI Iurgu IIsLrIk
yung dIbuyur PemerInLuI. Dunu kewujIbun penjumInun muIuI dIunggurkun pudu APBN
LuIun zoo;, LeLupI sumpuI dengun ukIIr LuIun zooq, reuIIsusI dunu konLIjensI unLuk
PT PN (Persero) musII nIIII. HuI InI dIkurenukun PT PN (Persero) musII mumpu
membuyur kewujIbunnyu kepudu kredILur dengun buIk. SeIunjuLnyu pudu APBN-P zo1o,
dunu kewujIbun penjumInun unLuk PT PN (Persero) kembuII dIuIokusIkun sebesur
Rp1,o LrIIIun.
SemenLuru ILu, PemerInLuI jugu meIukukun penjumInun LerIudup kemungkInun guguI
buyur
durI proyek PDAM sesuuI dengun PeruLurun PresIden Nomor zq TuIun zooq LenLung
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-16 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
PemberIun JumInun dun SubsIdI Bungu oIeI PemerInLuI PusuL DuIum Rungku
PercepuLun
PenyedIuun AIr MInum. SeIuIn ILu, kewujIbun penjumInun unLuk PDAM dIuIokusIkun
duIum
rungku percepuLun penyedIuun uIr mInum yung merupukun suIuI suLu kebuLuIun dusur
penduduk yung perIu dIupuyukun ugur senunLIusu LersedIu duIum jumIuI yung cukup
meruLu
dun muLu yung buIk duIum rungku pencupuIun millenium detelo5ment ocls (MDG`s),
seIInggu perIu dIberIkun ukses pembIuyuun bugI PDAM unLuk memperoIeI kredIL
InvesLusI
durI perbunkun nusIonuI. Dunu kewujIbun penjumInun unLuk PDAM muIuI dIunggurkun
pudu LuIun zo1o. Pudu APBN-P zo1o, PemerInLuI menguIokusIkun dunu kewujIbun
penjumInun unLuk PDAM sebesur Rpo,o mIIIur.
G. Pinjumun kepudu PT PLN {Persero)
DuIum rungku mendukung percepuLun pembungunun InIrusLrukLur dI bIdung
keIIsLrIkun,
seIuIn memberIkun penjumInun kepudu PT PN (Persero) sebesur Rp1,o LrIIIun,
PemerInLuI
jugu menguIokusIkun unggurun unLuk pInjumun kepudu PT PN (Persero) sebesur Rp;,
LrIIIun duIum APBN-P zo1o. DuIum LuIun-LuIun sebeIumnyu, PemerInLuI LIduk
menguIokusIkun unggurun unLuk pInjumun kepudu PT PN (Persero).
PInjumun InI merupukun pInjumun Iunuk dengun musu pengembuIIun unLuru 1o sumpuI
dengun 1 LuIun dengun musu Lenggung muksImuI LuIun, jIku dIbuyurkun securu
umorLIsusI. SeIuIn ILu, LIngkuL suku bungu yung dIkenukun uLus pInjumun InI jugu renduI
gunu memperLImbungkun pemenuIun .otencnt uLung-uLung PT PN (Persero).
Rencunu
pemberIun pInjumun LersebuL ukun dIgunukun PT PN (Persero) unLuk menuLup
jincn.in
c5 PT PN (Persero) sebuguI ukIbuL durI penguduun dun penggunLIun LruIo, penguuLun
InsLuIusI LrunsmIsI dun dIsLrIbusI serLu InvesLusI IuInnyu.
UnLuk penyuIurunnyu, PemerInLuI memberIkun penugusun kepudu Budun uyunun
Umum
PusuL nvesLusI PemerInLuI (BU PP) unLuk meIuksunukun pemberIun pInjumun
dengun
penerbILun PeruLurun PresIden. PemberIun pInjumun kepudu PT PN (Persero) jugu
mengIkuLI
keLenLuun duIum PeruLurun PemerInLuI Nomor 1 TuIun zoo8 LenLung nvesLusI
PemerInLuI.
6... Pembiuyuun Ltung
ULung merupukun InsLrumen pembIuyuun yung IumpIr seIuIu dIgunukun oIeI berbuguI
neguru dI dunIu unLuk menuLup deIIsIL pembIuyuunnyu. HuI InI dIsebubkun kurenu
sumber
InI reIuLII LersedIu buIk duIum benLuk pInjumun muupun suruL berIurgu. PInjumun
LersebuL
dupuL dIberIkun oIeI Iembugu pemberI pInjumun sebuguI perunLuru (intermedicries)
seperLI
Bunk DunIu uLuu bunk pembungunun kuwusun mIsuInyu Asicn Detelo5ment cnl
unLuk
kuwusun AsIu PusIIIk, Ajri.cn Detelo5ment cnl unLuk kuwusun AIrIku, Euro5ecn
Detelo5ment cnl unLuk kuwusun Eropu, uLuu Inter Ameri.cn Detelo5ment cnl
unLuk
kuwusun AmerIku SeIuLun, muupun dIberIkun oIeI neguru uLuu Iembugu keuungun yung
mewukIII sebuuI neguru. DI neguru-neguru yung LeIuI muju IndusLrI keuungun dun pusur
moduInyu, pembIuyuun uLung IebII bunyuk bersumber durI pusur uLuu InvesLor pusur
keuungun meIuIuI penerbILun suruL berIurgu.
PemerInLuI ndonesIu menggunukun duu InsLrumen uLung LersebuL duIum memenuII
pembIuyuunnyu buIk InsLrumen pInjumun muupun InsLrumen suruL berIurgu. Securu
bruLo
pembIuyuun uLung menIngkuL durI Rp;6, LrIIIun pudu LuIun zoo menjudI Rpzqq,8
LrIIIun
pudu LuIun zo1o uLuu menIngkuL IebII durI kuII. SeIrIng dengun penIngkuLun
pembIuyuun
uLung penurIkun pInjumun jugu menguIumI kenuIkun durI LuIun ke LuIun. PenurIkun
,-'
V-1;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
pInjumun pudu LuIun zoo sebesur Rpzq,1 LrIIIun menIngkuL menjudI Rp;o,8 LrIIIun
pudu
LuIun zo1o unLuk memunIuuLkun pInjumun progrum duIum memenuII kebuLuIun
pembIuyuun uLung LunuI. HuI InI dIIukukun kurenu penggunuun dunu pInjumun progrum
LIduk LerIkuL pudu kegIuLun LerLenLu uLuu IebII IIeksIbeI, seIInggu pemunIuuLunnyu ukun
IebII opLImuI sesuuI dengun kebuLuIun beIunju PemerInLuI. Numun demIkIun, kenuIkun
penurIkun pInjumun InI LIduk sebundIng dengun menIngkuLnyu penerbILun SBN.
PenerbILun
SBN pudu LuIun zo1o menIngkuL IebII durI q kuII IIpuL dIbundIngkun LuIun zoo, yuILu
durI
Rpq;,q LrIIIun ke Rp1;8,o LrIIIun. PenIngkuLun yung cukup besur LersebuL IebII bunyuk
dIpenuII meIuIuI penerbILun SBN domesLIk, IuI InI dIIukukun kurenu unLuk
menIngkuLkun
IIkuIdILus dun keduIumun pusur duIum negerI serLu unLuk mengurungI rIsIko perubuIun
muLu
uung. Perkembungun pembIuyuun uLung LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL pudu
GruIik.VI.S.
A. Penerbitun SBN neto
Sepunjung perIode zoo-zooq, perkembungun reuIIsusI pembIuyuun kIususnyu yung
bersumber durI penerbILun SBN cenderung semukIn menIngkuL. ukLor uLumu yung
berkonLrIbusI bugI penIngkuLun penerbILun SBN InI uduIuI (I) udunyu kebIjukun unLuk
memprIorILuskun pendunuun durI sumber pembIuyuun domesLIk dun mengurungI
keLergunLungun pudu sumber pembIuyuun Iuur negerI, (II) udunyu kebuLuIun
pembIuyuun
kembuII dun re5rojilin uLung.
DuIum upuyu memenuII LurgeL pembIuyuun yung Lerus menIngkuL LersebuL, penerbILun
SBN
mengIudupI berbuguI LunLungun yung cukup beruL mengInguL kondIsI pusur SBN musII
perIu unLuk Lerus dIkembungkun dun musII cukup renLun upubIIu LerjudI krIsIs.
Pudu LuIun zoo, LurgeL penerbILun SBN neLo duIum APBN-P dILeLupkun sebesur Rpzz,1
2003 2006 2007 2008 2009 2010
1oLal uLang 763 1239 1309 1829 2072 2498
enerblLan S8n 474 942 1169 1327 1483 1780
enarlkan Ln 291 297 341 302 387 708
enarlkan un 10

300
1000
1300
2000
2300
3000
triIiun rupiah
GRAIIK VI.S
PIRKIMBANGAN PIMBIAYAAN LTANG
TAHLN oog-o1o
Sumber: KemenLerIunKeuungun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-18 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
LrIIIun uLuu securu gross sebesur Rpq, LrIIIun. Pudu LuIun InI kondIsI pusur keuungun
kurung
mendukung progrum penerbILun SBN ukIbuL udunyu krIsIs reksu dunu. DuIum
reuIIsusInyu,
penerbILun gross SBN pudu LuIun zoo uduIuI sebesur Rpq;,q LrIIIun yung dIgunukun
unLuk
membIuyuI deIIsIL sebesur Rpzz,6 LrIIIun dun unLuk pembIuyuun kembuII SBN juLuI
Lempo
sebesur Rpzq,8 LrIIIun. SBN yung dILerbILkun meIIpuLI ON serI R sebesur Rpzz, LrIIIun
dengun Lenor ruLu-ruLu q,z LuIun dun ON vuIus sebesur Rpzq,8 LrIIIun dengun Lenor
ruLuruLu
1,o LuIun WuIuupun kondIsI pusur keuungun kurung mendukung, mInuL InvesLor unLuk
berInvesLusI pudu SBN musII cukup LInggI yung dILunjukkun oIeI bid to .oter rctio
sebesur
z,16 kuII.
Pudu LuIun zoo6 dun zoo;, LurgeL penerbILun SBN neLo duIum APBN-P menIngkuL
cukup
sIgnIIIkun menjudI sebesur Rp,8 LrIIIun dun Rp8, LrIIIun uLuu securu gross Rpqo,
LrIIIun
dun Rpqq, LrIIIun. PenIngkuLun LurgeL penerbILun LersebuL dupuL dIpenuII dengun
bIuyu
yung reIuLII renduI kurenu udunyu upuyu pengembungun InsLrumen SUN dun perIuusun
busIs InvesLor yung dIdukung kondIsI pusur keuungun yung suduI puIII durI krIsIs
reksudunu
dun kondIsI mukro ekonomI yung sLubII. HuI InI LerIIIuL durI LInggInyu IIkuIdILus dI pusur
keuungun yung LercermIn pudu IndIkuLor bid to .oter rctio sebesur z,z kuII dI LuIun
zoo6
dun z,zz kuII dI LuIun zoo;. ReuIIsusI penerbILun gross SBN pudu LuIun zoo6 uduIuI
sebesur
Rpqq,z LrIIIun yung LerdIrI durI ON serI R sebesur Rpqz,6 LrIIIun dengun Lenor ruLu-
ruLu
11,6 LuIun dun ON vuIus sebesur Rpzo,o LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu zo, LuIun yung
dIgunukun unLuk membIuyuI deIIsIL sebesur Rp6,o LrIIIun dun pembIuyuun kembuII
SBN
juLuI Lempo sebesur Rp8, LrIIIun. Sedungkun pudu LuIun zoo;, reuIIsusI penerbILun
gross
SBN uduIuI sebesur Rp116,q LrIIIun yung LerdIrI durI ON serI R sebesur Rp;1,; LrIIIun
dengun
Lenor 1q,1 LuIun, ON serI SPN sebesur Rpq,z LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu 1,o LuIun,
ON
serI ZB sebesur Rp1o, LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu z LuIun dun ON vuIus sebesur
Rp1,6
LrIIIun dengun Lenor o LuIun yung dIgunukun unLuk membIuyuI deIIsIL sebesur Rp;, z
LrIIIun dun pembIuyuun kembuII SBN juLuI Lempo sebesur Rpq,; LrIIIun. Pudu puruI
keduu
LuIun zoo;, pusur keuungun gIobuI dIguncung oIeI krIsIs keuungun yung dIpIcu oIeI
krIsIs
sub5rime mortce dI AmerIku, numun dumpuk durI krIsIs gIobuI InI beIum securu
sIgnIIIkun
mempenguruII pusur SBN duIum negerI.
Pudu LuIun zoo8, LurgeL penerbILun SBN neLo duIum APBN-P menIngkuL menjudI
sebesur
Rp11;,8 LrIIIun uLuu securu gross sebesur Rp1;,o LrIIIun. Pudu LuIun InI, dumpuk krIsIs
sub5rime morce yung meIundu AmerIku SerIkuL muIuI dIrusukun oIeI pusur
keuungun
-1oo,o
-o,o
o,o
o,o
1oo,o
1o,o
zoo,o
oog oo6 oo, ooS ooq o1o
S8n (neLo) enerblLan okok !aLuh 1empo
Sumber: KemenLerIunKeuungun
GRAIIK VI.q
RIALISASI PIMBIAYAAN MILALLI PINIRBITAN SBN
{trilion ropiuh)
APBN-P o1o
,-'
V-1q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
domesLIk dun mencupuI puncuknyu pudu puruI keduu LuIun zoo8. DuIum kondIsI pusur
keuungun yung memburuk LersebuL, mengInguL pusur obIIgusI LIduk dupuL dIpIsuIkun
dengun
kondIsI pusur keuungun pudu umumnyu, muku PemerInLuI mengumbII LIndukun unLuru
IuIn dengun (I) mengIenLIkun penerbILun SUN unLuk menjugu kepercuyuun InvesLor dun
mengurungI kekIuwuLIrun uLus otersu55l SUN dun (II) meIukukun progrum debt
suit.h
dun bubc.l. Dengun demIkIun, reuIIsusI penerbILun gross SBN Iunyu sebesur Rp1z,;
LrIIIun
yung dIuruIkun unLuk membIuyuI deIIsIL unggurun sebesur Rp86,o LrIIIun dun
pembIuyuun
kembuII SBN juLuI Lempo sebesur Rpq6,8 LrIIIun. SBN yung dILerbILkun meIIpuLI ON
serI R
sebesur Rp6z,q LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu q,6 LuIun, ON serI VR sebesur Rp,o
LrIIIun
dengun Lenor ruLu-ruLu LuIun, ON serI SPN sebesur Rp1o,o LrIIIun dengun Lenor ruLu-
ruLu
o,q LuIun, ON serI ZB sebesur Rpq,6 LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu LuIun dun ON
vuIus
sebesur Rpq, LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu 18,1 LuIun.
DuIum rungku menguLusI dumpuk krIsIs yung semukIn memburuk pudu perekonomIun
nusIonuI, PemerInLuI mengumbII kebIjukun dengun memberIkun sLImuIus IIskuI duIum
APBN
zooq. HuI InI berImpIIkusI kepudu kenuIkun LurgeL penerbILun SBN neLo durI semuIu
Rpq,;
LrIIIun duIum APBN zooq menjudI Rpqq, LrIIIun duIum APBN-P zooq uLuu securu gross
sebesur Rpqq,6 LrIIIun menjudI Rp1qq,8 LrIIIun. MenyudurI buIwu kondIsI pusur
keuungun
dunIu musII beIum kondusII, pemenuIun LurgeL pembIuyuun meIuIuI penerbILun SBN
LersebuL
dIkIuwuLIrkun LIduk dupuL dIIukukun securu opLImuI. Beberupu IukLor yung dInIIuI dupuL
mempenguruII LIduk opLImuInyu penerbILun SBN pudu suuL ILu unLuru IuIn uduIuI
(I) LerbuLusnyu permInLuun durI InvesLor ukIbuL perIumbuLun ekonomI yung berImbus
pudu
penurunun kupusILus InvesLusI dun keLerbuLusun IIkuIdILus, (II) semukIn bunyuknyu
neguruneguru
dI dunIu yung meIukukun penumbuIun uLung unLuk menuLup kebuLuIun
penyeIumuLun perekonomIun dun IIskuI sLImuIus, dun (III) poLensI LerjudInyu .roudin
out
ejje.t, yung dupuL berukIbuL pudu suIILnyu mencurI pembIuyuun durI pusur dun mukIn
muIuInyu bIuyu yung Iurus dILunggung.
SebuguI respon LerIudup LInggInyu LurgeL pembIuyuun LuIun zooq dI LenguI kondIsI
pusur
yung kurung kondusII, PemerInLuI meIukukun pembIcuruun securu InLensII dengun
pemberI
pInjumun konvensIonuI buIk muILIIuLeruI muupun bIIuLeruI, mengenuI kemungkInun
unLuk
memberIkun IusIIILus pInjumun sIugu (.ontinen. locn) duIum IuI penerbILun SBN
LIduk
dupuL dIIukukun securu opLImuI. TInduk IunjuL durI InIsIuLII InI, PemerInLuI meIukukun
penunduLungunun perjunjIun dengun empuL detelo5ment 5crtners yuILu Bunk DunIu,
ADB,
PemerInLuI Jepung meIuIuI JB, dun PemerInLuI AusLruIIu. Adupun musu Iuku durI
pInjumun sIugu InI uduIuI seIumu z (duu) LuIun, LerIILung durI LuIun zooq-zo1o.
PInjumun
InI bukun merupukun pInjumun yung bersIIuL stcnd-b sebuguImunu IuInyu .ommited
.redit
line, yung dupuL dILurIk sewukLu-wukLu duIum IuI dIperIukun dun dupuL menjudI
subsLILusI
durI uILernuLII pembIuyuun yung LeIuI udu. BenLuk dukungun pInjumun sIugu dupuL
berupu
pemberIun pInjumun, yung Iunyu dupuL dILurIk duIum IuI z (duu) kondIsI yung
dIsepukuLI
unLuru PemerInLuI dengun detelo5ment 5crtners securu sImuILun LerpenuII yuILu (I)
LurgeL
pembIuyuun PemerInLuI duIum suLu LrIwuIun LerLenLu LIduk dupuL dIpenuII dun (II)
ield
obIIgusI PemerInLuI yung dILerbILkun meIumpuuI threshold LerLenLu yung dIsepukuLI.
UnLuk
IusIIILus duIum benLuk pInjumun InI Lercukup duIum kerungku Publi. Ex5enditure
Su55ort
Ic.ilit (PES) yung duIum peIuksunuunnyu memperoIeI dukungun durI Bunk DunIu,
ADB,
dun PemerInLuI AusLruIIu. SeIuIn ILu, pInjumun sIugu dupuL berupu pemberIun jumInun
(ucrcntee) meIuIuI kerungku Mcrlet A..ess Su55ort Ic.ilit (MAS) yung dIberIkun
oIeI
PemerInLuI Jepung. DuIum skemu InI PemerInLuI dupuL meIukukun penerbILun suruL
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-zo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
berIurgu dI pusur InLernusIonuI, LeruLumu pusur keuungun Jepung dengun mendupuLkun
jumInun durI PemerInLuI Jepung meIuIuI JB. SumpuI dengun perLenguIun LuIun
zooq,
pInjumun sIugu LersebuL buru dImunIuuLkun sebesur JPY mIIIur meIuIuI penerbILun
1IC
ucrcnteed scmurci bonds (shibosci) dI pusur keuungun Jepung. Sedungkun pInjumun
sIugu
duIum kerungku PES sumpuI suuL InI beIum dImunIuuLkun. HuI InI dIsebubkun kurenu
kondIsI
pusur keuungun yung cenderung menguIumI perbuIkun sejuk uwuI LuIun zooq sumpuI
dengun
suuL InI, seIInggu z (duu) syuruL duIum rungku penurIkun pInjumun InI beIum
LerIumpuuI.
DuIum reuIIsusInyu, penerbILun gross SBN pudu LuIun zooq uduIuI sebesur Rp1q8,
LrIIIun
yung dIgunukun unLuk membIuyuI deIIsIL sebesur Rpqq, LrIIIun dun unLuk pembIuyuun
kembuII SBN juLuI Lempo sebesur Rp qq,1 LrIIIun. SBN yung dILerbILkun meIIpuLI ON
serI R
sebesur Rp66,1 LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu 1o,; LuIun, ON serI VR sebesur Rp6,
LrIIIun
dengun Lenor ruLu-ruLu q, LuIun ON serI SPN sebesur Rpz,z LrIIIun dengun Lenor ruLu-
ruLu
o, LuIun dun ON vuIus sebesur Rpq6,8 LrIIIun dengun Lenor ruLu-ruLu 8 LuIun.
SebuguI suIuI suLu respon LerIudup kecenderungun menIngkuLnyu LurgeL penerbILun
SBN,
dun memperLImbungkun LInggInyu IIkuIdILus pusur keuungun pudu uwuI LuIun,
PemerInLuI
duIum meIukukun penerbILun SBN menerupkun kebIjukun jront locdin. MeIuIuI
kebIjukun
InI, porsI jumIuI penerbILun dIuLur sedemIkIun rupu seIInggu jumIuI penerbILun pudu
semesLer
reIuLII IebII besur durI pudu jumIuI penerbILun semesLer . PerLImbungun
dIIuksunukunnyu
kebIjukun jront locdin InI unLuru IuIn uduIuI sebuguI berIkuL:
1. MemunIuuLkun kondIsI pusur yung reIuLII bullish pudu uwuI LuIun.
z. MemberIkun rusu umun bugI puru peIuku pusur buIwu LurgeL penerbILun SBN
PemerInLuI reIuLII ukun dupuL dIcupuI.
. TumbuIun bIuyu yung Iurus dILunggung PemerInLuI unLuk seLIup penIngkuLun bid
yung dILerImu pudu suuL IeIung pudu semesLer umumnyu IebII kecII durIpudu semesLer
.
q. PrukLIk jront locdin merupukun prukLIk yung umum dIIukukun oIeI Debt
Mcncement
jji.e (DMO) dI bunyuk neguru.
. Penerupun sLruLegI jront locdin duIum pengeIoIuun uLung yung 5rudent cenderung
memberIkun konLrIbusI posILII pudu sLubIIILus IIskuI dun pusur keuungun dun dIupresIusI
oIeI rctin cen.ies.
Numun, peIuksunuun kebIjukun InI dIIukukun securu IuLI-IuLI dun Lerukur dengun
memperLImbungkun kondIsI kus neguru, kondIsI pusur keuungun, dun rencunu kebIjukun
IIskuI yung dILempuI seIInggu kebIjukun jront locdin yung dIIukukun dupuL
mendorong
pengembungun pusur obIIgusI domesLIk. DuIum perIode zoo-zooq gumburun IusII
peIuksunuun kebIjukun InI dupuL dIIIIuL duIum Tubel VI..
SeIrIng dengun menIngkuLnyu LurgeL pembIuyuun deIIsIL unggurun meIuIuI penerbILun
SBN,
dIperIukun kondIsI pusur SBN yung ukLII, duIum, dun IIkuId. DuIum rungku
menIngkuLkun
IIkuIdILus dun keduIumun pusur SBN, upuyu yung dIIukukun PemerInLuI uduIuI meIuIuI
pengembungun InsLrumen SBN, buIk SBN domesLIk muupun SBN VuIus. Pengembungun
InsLrumen SBN domesLIk yung LeIuI dIIukukun sepunjung LuIun zoo-zo1o dIunLurunyu
uduIuI pengembungun obIIgusI rILeI, pengembungun SBSN, sukuk rILeI, SPN, obIIgusI
Lunpu
kupon (ero .ou5on bond-esZB), dun sukuk dunu IujI ndonesIu (SDH). Produk
obIIgusI
neguru rILeI yung IebII dIkenuI OR dIperkenuIkun pudu LuIun zoo6, yung dILujukun
bugI
,-'
V-z1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
InvesLor IndIvIdu. UnLuk ILu, terms cnd .ondition produk obIIgusI rILeI InI dIsesuuIkun
dengun
kebuLuIun InvesLor IndIvIdu, dIunLurunyu LIngkuL bungu yung IebII LInggI dIbundIngkun
dengun LIngkuL bungu Lubungun, muupun deposILo dun pembuyurun bungu yung
dIIukukun
securu buIunun. SeIunjuLnyu pudu LuIun zoo;, PemerInLuI memperkenuIkun InsLrumen
ZB
yung dIuruIkun unLuk menyesuuIkun poIu InvesLusI durI perusuIuun usurunsI dun dunu
pensIun. SeIunjuLnyu unLuk mengIsI kebuLuIun pusur ukun InsLrumen jungku pendek,
PemerInLuI menerbILkun suruL perbenduIuruun neguru (SPN) yung LeruLumu dILujukun
bugI
kuIungun perbunkun sebuguI InsLrumen unLuk menyeIuruskun durusI. Pudu uwuInyu SPN
dun ZB kurung dImInuLI oIeI pusur kurenu udunyu perIukuun pujuk yung dInIIuI
memberuLkun
InvesLor. MenunggupI IuI LersebuL, PemerInLuI mengkujI kembuII perIukuun pujuk uLus
keduu
InsLrumen LersebuL dun meIukukun penyesuuIun seIInggu InsLrumen LersebuL menjudI
IebII
menurIk. Dumpuk durI kebIjukun InI LeIuI dIrusukun securu nyuLu dengun LInggInyu
mInuL
InvesLor seLeIuI perIukuun pujuk yung buru LerIudup keduu InsLrumen LersebuL
LeruLumu
SPN dILeLupkun. MemusukI LuIun zoo8, seLeIuI dILeLupkunnyu UU LenLung SuruL
BerIurgu
SyurIuI Neguru (SBSN), PemerInLuI meIukukun penerbILun SBSN dengun Lenor ; dun
1o
LuIun dI pusur domesLIk dun InLernusIonuI. PenerbILun InI mendupuL sumbuLun yung
cukup
buIk dengun LerpenuIInyu LurgeL penerbILun SBSN buIkun penuwurun yung musuk IebII
LInggI durI LurgeL yung dILeLupkun.
Berkenuun dengun muLu uung SBN yung dILerbILkun, sejuk LuIun zooq PemerInLuI
muIuI
menerbILkun SBN duIum denomInusI vuIus duIum muLu uung USD, sedungkun duIum
muLu
uung JPY buru dImuIuI pudu LuIun zooq. Tujuun penerbILun SBN vuIus uduIuI unLuk
memenuII pembIuyuun dun unLuk mengeIoIu porLoIoIIo uLung PemerInLuI. PenerbILun
SBN
duIum muLu uung USD pudu uwuInyu menggunukun progrum stcnd clone dengun IormuL
reg SJ1qqA, numun sejuk LuIun zooq PemerInLuI menerbILkun SBN VuIus dengun
IormuL
GMTN (Globcl Medium Term Note). PenerbILun dengun IormuL Reg SJ1qqA
memerIukun
Tuhon Semester I Semester II Totul
zq.o;z.ooo,o 18.zz.ooo,o q;.zq;.ooo,o
61,% 8,%
qq.oq.ooo,o 18..6o,o 6z.8;.6o,o
;o,q% zq,6%
;.o8.zoo,o qz.qq6.qq,o qq.qq.6q,o
;,% qz,%
q.668.6,o z.8;6.8;,o 1z1.q.qqo,o
;8,;% z1,%
8q.qz.ooo,o q.o8z.16,o 1 z8.oo;.16,o
66,% ,;%
uLuLun: PenerbILun SBN Lermusuk dengun IeIung dun 5ritcte 5lc.ement , LeLupI beIum
Lermusuk SBSN
Sumber: KemenLerIun Keuungun
zoo8
zooq
TABIL VI.
RIKAPITLLASI PINIRBITAN SBN PIR SIMISTIR, oog-ooq
zoo
zoo6
zoo;
{jotu ropiuh)
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-zz Notc Keucncn dcn RAPN zo::
wukLu yung cukup punjung seIInggu Lerbuku peIuung unLuk dIpredIksI oIeI pusur yung
pudu
ukIIrnyu cenderung mendorong ield ke LIngkuL yung IebII LInggI. Dengun IormuL
GMTN
PemerInLuI dupuL meIukukun penerbILun sumpuI dengun jumIuI yung dIduILurkun pudu
progrum GMTN LersebuL dun reuIIsusI penerbILun dupuL dIIuksunukun seLIup suuL duIum
perIode yung LeIuI dILenLukun, sesuuI dengun kebuLuIun pembIuyuun. Dengun demIkIun
PemerInLuI memIIIkI IIeksIbIIILus duIum memIIII wukLu yung LepuL unLuk penerbILun
yung
pudu ukIIrnyu dupuL mengurungI noise dI pusur keuungun. Pudu LuIun zooq
PemerInLuI
mencobu menjujukI pusur Jepung dengun menerbILkun sIIbosuI sebesur JPY mIIIur
yung
memunIuuLkun IusIIILus Mcrlet A..ess Su55ort Ic.ilit (MAS) yung dIberIkun oIeI
PemerInLuI Jepung meIuIuI JB. PenerbILun shibosci InI menggunukun mekunIsme
5ritcte
5lc.ement kepudu InvesLor Jepung yung poLensIuI. Pudu LuIun zo1o dIrencunukun
unLuk
meIukukun penerbILun shibosci pudu semesLer zo1o, penerbILun InI dILujukun unLuk
menumbuI IIkuIdILus shibosci dengun menumbuI jumIuI outstcndin.
SBN vuIus jugu dILerbILkun dengun busIs syurIuI (sukuk vuIus). PenerbILun perLumu kuII
dIIukukun pudu buIun AprII zooq sebesur USD6o juLu dengun ukud Ijcrch scle cnd
lecse
bc.l. PenerbILun LersebuL merupukun penerbILun strciht sukuk Lerbesur dI Iuur neguru
LeIuk
dun merupukun ben.hmcrl perLumu kuII sukuk vuIus dI AsIu sejuk LuIun zoo;. MInuL
InvesLor
LerIudup InsLrumen InI cukup LInggI LercermIn durI LInggInyu jumIuI penuwurun yung
musuk
(oter subs.ri5tion) sebunyuk ;, kuII durI jumIuI penerbILun.
SeIuIn ILu, PemerInLuI berupuyu unLuk Lerus meIukukun pengembungun pusur perdunu
meIuIuI penIngkuLun kuuIILus pengeIoIuun SBN suIuI suLunyu dengun menIngkuLkun
uspek
.ertcint dun 5redi.tcbilit bugI puru InvesLor. MeIuIuI keduu uspek InI muku
dIIurupkun
kuuIILus pengeIoIuun SBN dupuL dILIngkuLkun. SuIuI suLu InILIuLII yung LeIuI dIIukukun
pudu
LuIun zoo;, PemerInLuI mengImpIemenLusIkun 5rimcr declershi5 sstem yung
memungkInkun LerjudInyu mcrlet mclin duIum pusur SBN. KemudIun LuIun zo1o,
pengembungun pusur unLuru IuIn dIIukukun dengun menyusun judwuI peIuksunuun
IeIung
per LrIwuIun yung meIIpuLI IndIkusI wukLu, jenIs InsLrumen per Lenor, dun rencunu
penerbILun
LrIwuIunun. MeskIpun judwuI InI sIIuLnyu musII tentctite, numun seLIduknyu dupuL
memberIkun gumburun bugI InvesLor LerIudup penyusunun rencunu InvesLusI dI SBN
sepunjung LuIun. Sedungkun duIum pengembungun pusur sekunder, LeIuI dILeLupkun
.risis
mcncement 5roto.ol sebuguI mekunIsme ecrl ucrnin dun prosedur duIumu
pengeIoIuun
jIku LerjudI krIsIs dI pusur sekunder. KemudIun dIperkenuIkun meLode se.urities lendin
cnd
borrouin bugI 5rimcr declers, dun PemerInLuI dupuL meIukukun sLubIIIsusI pusur
dengun
LrunsuksI Iungsung meIuIuI declin room.
DuIum pengeIoIuun porLoIoIIo dun rIsIko uLung, PemerInLuI jugu LeIuI mengembungkun
berbuguI operusI unLuk memperbuIkI sLrukLur porLoIoIIo dun mengenduIIkun rIsIko yung
Lerkundung duIum uLung. SebuguI suIuI suLu conLoI duIum pengenduIIun rIsIko
rejincn.in,
PemerInLuI LeIuI meIukukun operusI pusur meIuIuI progrum .csh bubc.l dun progrum
penukurun uLung (debt suit.hin). Konsep dusur keduu progrum LersebuL uduIuI sumu,
yuILu
menukur uLung yung juLuI Lempo duIum jungku wukLu pendek dengun uLung yung
memIIIkI
jungku wukLu yung IebII punjung, uLuu dupuL dIIukukun dengun menerbILkun obIIgusI
yung
dupuL menjudI ben.hmcrl dun ukLII dILrunsuksIkun (on the run) unLuk menggunLIkun
obIIgusI
yung LIduk ukLII (ojj the run).
B. Penurikun Pinjumun
MeskIpun securu neLo besurun penurIkun pInjumun Iuur negerI dILeLupkun neguLII dun
,-'
V-z
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
perunnyu sebuguI sumber pembIuyuun sejuk LuIun zooq suduI LIduk IugI domInun,
numun
pembIuyuun deIIsIL unggurun yung bersumber durI pInjumun Iuur negerI musII
dIperLuIunkun
sumpuI suuL InI. HuI LersebuL dIdusurI oIeI musII udunyu kebuLuIun unLuk mendukung
pembIuyuun kegIuLun yung LerkuIL Iungsung dengun beIunju neguru dun penerusun
pInjumun,
muupun duIum benLuk pInjumun Iuur negerI LunuI yung berIungsI sebuguI budet
su55ort.
DuIum upuyu mengurungI rIsIko nIIuI Lukur yung meIekuL pudu InsLrumen pInjumun Iuur
negerI serLu memperLImbungkun keLersedIuun sumber duIum negerI, PemerInLuI
mengembungkun InsLrumen pembIuyuun durI pInjumun yung bersumber durI duIum
negerI.
SeIrIng dengun LeIuI dIpenuIInyu kerungku InIrusLrukLur peruLurun perundungun
muupun
peruLurun operusIonuI, pInjumun duIum negerI muIuI dIgunukun sebuguI InsLrumen
pembIuyuun pudu LuIun zo1o.
SesuuI dengun perunLukkunnyu,
pInjumun duIum negerI Iunyu
dIuruIkun unLuk pembIuyuun
kegIuLun. Dengun demIkIun,
LerIILung muIuI LuIun zo1o duIum
rungku pembIuyuun deIIsIL
unggurun, PemerInLuI mempunyuI
duu InsLrumen pInjumun yuILu
pInjumun Iuur negerI dun pInjumun
duIum negerI.
Pinjumun Lour Negeri
DuIum perIode zoo-zo1o,
penurIkun pInjumun Iuur negerI
dIIukukun uLus pInjumun proyek dun pInjumun LunuI. PInjumun proyek merupukun
pInjumun
yung berkuILun Iungsung dengun peIuksunuun kegIuLun LerLenLu yung dIIuksunukun oIeI
KJ
seIInggu Lercukup duIum beIunju KJ uLuu yung dILeruspInjumkun kepudu PemerInLuI
DueruI uLuu BUMN. Sedungkun pInjumun LunuI yung IebII dIkenuI dengun sebuLun
pInjumun
progrum merupukun pInjumun yung dIgunukun unLuk pembIuyuun deIIsIL (budet
su55ort)
yung syuruL pencuIrunnyu uduIuI meIuIuI pemenuIun 5oli. mctrix uLuu LerIuksununyu
sebuuI kegIuLun LerLenLu. Pudu LuIun zoo - zooq, LerdupuL kecenderungun
penIngkuLun
jumIuI LoLuI penurIkun pInjumun. ApubIIu dIIIIuL securu rIncI, perkembungun penurIkun
pInjumun progrum muIuI menIngkuL sejuk LuIun zoo; seIrIng dengun menIngkuLnyu
kebuLuIun pembIuyuun uLung LunuI. Sedungkun penurIkun pInjumun proyek durI LuIun
zoo-
zoo; cenderung menurun, numun kembuII menIngkuL pudu LuIun zoo8 dun zooq.
Perkembungun pInjumun Iuur negerI LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL pudu GruIik
VI.1o.
SebuguImunu dIsebuLkun dI uLus, reuIIsusI penurIkun pInjumun proyek duIum perIode
zoo-
zoo; cenderung menurun, dun kemudIun cenderung menIngkuL pudu LuIun zoo8-
zooq.
Numun, upubIIu dIbundIngkun unLuru besurun reuIIsusI dengun LurgeL yung dILeLupkun
duIum
APBNJAPBN-P, reuIIsusI penurIkun pInjumun proyek pudu perIode zoo-zooq musII
berudu
dI buwuI LurgeL yuILu ruLu-ruLu Iunyu mencupuI ungku ;z,q persen. ReIuLII renduInyu
reuIIsusI
penurIkun pInjumun proyek LersebuL dIpenguruII oIeI berbuguI IukLor unLuru IuIn (1)
udunyu
kenduIu permusuIuIun dI Iupungun, mIsuInyu kesuIILun duIum pembebusun LunuI
dunJuLuu
LIduk dIperoIeInyu perIjInun penggunuun IuIun, (z) beIum sIupnyu peIuksunuun
kegIuLun dI
LuIun perLumu yung dILunjukkun dengun beIum dIsedIukunnyu dunu pendumpIngJuung
muku, uLuu beIum Iengkupnyu orgun peIuksunu kegIuLun, () penyeIesuIun penguduun
yung
o,o
,o
1o,o
1,o
zo,o
z,o
o,o
,o
qo,o
q,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
1z,
1,6
1q,6
o,1 z8,q zq,q
16,8 16,1 1q,
zo,1
zq,;
q1,q
PInjumun Progrum PInjumun Proyek
APBN-P o1o
Sumber: KemenLerIunKeuungun
GRAIIK VI.1o
PIRKIMBANGAN PINJAMAN LLAR NIGIRI, oog-o1o
{trilion ropiuh)
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-zq Notc Keucncn dcn RAPN zo::
LerLundu ukIbuL udunyu persyuruLun
LerLenLu durI pemberI pInjumun
(lender) uLuu kurenu burung yung
dIudukun memIIIkI kurukLerIsLIk
sunguL spesIIIk, (q) penyusunun
besurun rencunu penurIkun yung
LerIuIu opLImIs, () udunyu
persyuruLun udmInIsLruLII yung
beIum dIpenuII oIeI peIuksunu
kegIuLun seIInggu mengukIbuLkun
dunu dIbIokIr, dun IuIn-IuIn.
Perkembungun LurgeL dun reuIIsusI
penurIkun pInjumun proyek LuIun
zoo-zooq dupuL dIIIIuL pudu
GruIik VI.11.
DuIum kurun wukLu LuIun zoo-zooq, kIususnyu muIuI LuIun zoo; LerdupuL
kecenderungun penIngkuLun kebuLuIun pemenuIun pembIuyuun durI pInjumun LunuI.
Besurun reuIIsusI penurIkun pInjumun LunuI LersebuL menIngkuL duu kuII IIpuL yuILu pudu
LuIun zoo-zoo6 dIbundIngkun dengun zoo8-zooq. HuI InI dupuL dIpuIumI,
mengInguL
sumber pembIuyuun durI pInjumun LunuI Iuur negerI yung merupukun non mcrlet bcse
instrument dIIurupkun dupuL mendukung pemenuIun kebuLuIun pembIuyuun pudu
suuL
LerjudI krIsIs gIobuI.
SuIuI suLu perLImbungun dImunIuuLkunnyu pInjumun LunuI InI uduIuI sIIuL
penurIkunnyu
yung sinle disbursement dun LIduk ecrmcrl dengun beIunju LerLenLu (kIususnyu bugI
pInjumun LunuI dI Iuur mekunIsme rejincn.in modclit), seIInggu reIuLII IIeksIbeI
duIum
pemunIuuLunnyu. Numun demIkIun, perIu dIperLImbungkun buIwu pInjumun LunuI
memIIIkI
syuruL pencuIrun yuILu 5oli. mctrix (unLuk pInjumun progrum reguIer) uLuu
LerIuksununyu
sebuuI kegIuLun (duIum konLeks rejincn.in modclit). SeIuIn ILu, mengInguL sIIuLnyu
yung
sinle disbursement, pInjumun LunuI berpoLensI mengurungI .ountr limit, sinle
.ountr
.eilin yung dILerupkun oIeI musIng-musIng lender. HuI InI ukun mengurungI ruung dun
kupusILus neguru pemInjum unLuk meIukukun pInjumun buru, uLuupun jIku buLusun InI
dupuL
dIIumpuuI muku bIuyu pInjumun dupuL berpoLensI nuIk.
Sepunjung LuIun zoo-zo1o, LIduk semuu pemberI pInjumun bersedIu uLuu memIIIkI
produk
yung menyedIukun IusIIILus pInjumun LunuI InI. SeIumu perIode LersebuL Iunyu empuL
pemberI
pInjumun yung securu konsIsLen menyedIukun IusIIILusnyu yuILu Bunk DunIu, ADB,
1c5cn
Internctioncl Coo5erction Aen. (JA) dun Aen.e Ircncise de Detelo55ement
(AD,
PeruncIs). Sebenurnyu, LIduk LerLuLup kemungkInun udunyu lender IuIn yung
menyedIukun
IusIIILus pInjumun LunuI, numun LerdupuL poLensI buIwu dunu LunuI yung dIsedIukun
memIIIkI
konsekuensI bIuyu yung reIuLII muIuI.
Adupun durI sIsI Iokus progrum yung ukun dILerjemuIkun duIum muLrIks kebIjukun
(5oli.
mctrix) sebuguI syuruL penurIkun, LerdupuL beberupu progrum yung securu generIk dupuL
menggumburkun pInjumun LunuI dImuksud, unLuru IuIn kebIjukun dI bIdung progrum
pembungunun, InIrusLrukLur, dun .limcte .hcne. DuIum pemenuIun 5oli. mctrix
LersebuL,
dIperIukun upuyu penyusunun berbuguI kebIjukun, buIk yung berbenLuk peneLupun
uLurun
perundungun muupun uLurun operusIonuI, serLu sLudI-sLudI yung menguruI pudu
reIormusI
o,o
1o,o
zo,o
o,o
qo,o
APBN-P
ReuIIsusI
APBN-P
ReuIIsusI
APBN-P
ReuIIsusI
APBN-P
ReuIIsusI
APBN-P
ReuIIsusI
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq
Sumber: KemenLerIunKeuungun
GRAIIK VI.11
PIRKIMBANGAN PINARIKAN PINJAMAN PROYIK, oog-o1o
{trilion ropiuh)
,-'
V-z
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
kebIjukun. MengInguL reIormusI kebIjukun LersebuL dIIukukun dI seguIu bIdung, muku
duIum
pemenuIun syuruL penurIkun LersebuL sunguL dIperIukun keLerIIbuLun ukLII seLIup KJ
yung
LerkuIL Iungsung dengun musIng-musIng Iokus ureu LersebuL.
KebIjukun dI bIdung progrum pembungunun Lercukup duIum Detelo5ment Poli. Locn
(DP)
yung merupukun produk pInjumun LunuI durI Bunk DunIu dun Detelo5ment Poli.
Su55ort
Prorcm (DPSP), dengun ADB sebuguI lender. JA meIukukun .ojincn.in dengun
Bunk
DunIu unLuk progrum InI. TerdupuL ureu kebIjukun pubIIk yung menjudI perIuLIun
PemerInLuI unLuk peIuksunuun progrum InI yuILu perbuIkun IkIIm InvesLusI, penguuLun
pengeIoIuun keuungun pubIIk, dun pengenLusun kemIskInun. Trier Poli. sesuuI
kurukLerIsLIk musIng-musIng ureu kebIjukun pubIIk LersebuL, yuILu (I) perbuIkun IkIIm
InvesLusI,
Iokus kebIjukun PemerInLuI pudu penyeIesuIun sLudI duIum pengurungun bebun pujuk
bugI
wujIb pujuk LerLenLu, operusIonuIIsusI sIsLem peIuyunun Lerpudu suLu pInLu (PTSP)
beserLu
reguIusI LeknIsnyu dun pembenuIun duILur neguLII InvesLusI (DN), yung dIIkuLI dengun
mendIrIkun sIsLem IIsensI operusIonuI InvesLusI onIIne (SPPSE) dun pembenLukun sLuI
hel5desl
unLuk Indonesic Nctioncl Sinle Windou (NSW), (II) penguuLun pengeIoIuun
keuungun
pubIIk, dIwujudkun dengun meIukukun pengembungun kupusILus SDM unLuk
menIngkuLkun
IungsI 5ro.urement duIum PemerInLuIun seIInggu dupuL menIngkuLkun kecepuLun dun
eIekLIIILus duIum meIukukun 5ro.urement, kemudIun menyempurnukun mekunIsme
unLuk
menIngkuLkun kuuIILus KJ duIum meIukukun .csh cnd budet jore.cstin ugur
eIIsIensI
pengeIoIuun uung neguru menIngkuL, dun pembenLukun komILe LeknoIogI dun InIormusI
serLu
pemberIukuun pemukuIun sLundur kebIjukun duIum penggunuun LeknoIogI InIormusI
PemerInLuI; dun (III) pengenLusun kemIskInun, unLuru IuIn meIuIuI peIuksunuun sensus
securu
nusIonuI unLuk meIukukun pemeLuun LerIudup kemIskInun yung dIIunjuLkun dengun
peIuksunuun kegIuLun pengenLusun kemIskInun dI LuIun zo11. Sejuk LuIun zoo-zooq,
LoLuI
penurIkun pInjumun progrum dI bIdung progrum pembungunun yung LeIuI dIIukukun
uduIuI
sebesur USDq.6q juLu yung LerdIrI durI Bunk DunIu sebesur USD.1oo juLu, ADB
sebesur
USD1.ooo juLu dun JA sebesur equIvuIen USDq juLu.
Progrum pembungunun InIrusLrukLur meIuIuI Injrcstru.ture Detelo5ment Poli. Locn
(DP) dengun lender durI Bunk DunIu dun Injrcstru.ture Rejorm Se.tor Detelo5ment
Prorcm (RSDP) dengun ADB yung meIukukun .ojincn.in dengun JA sebuguI
lender.
DuIum progrum InI ureu uLumu kebIjukun InIrusLrukLur berIokus pudu kebIjukun unLuk
memperLuIunkun uIokusI dunu APBN zo1o dI bIdung InIrusLrukLur dun penyedIuun
IIsLrIk
yung sLubII, eIekLII, dun berkesInumbungun. okus kebIjukun InIrusLrukLur IuInnyu
uduIuI
Publi. Pritcte Pcrtnershi5 (PPP), yuILu upuyu unLuk menguLumukun penIngkuLun
kerjusumu
unLuru PemerInLuI dun pIIuk swusLu. PInjumun progrum unLuk progrum pembungunun
InIrusLrukLur buru dImuIuI pudu LuIun zoo6 dengun penurIkun pInjumun durI ADB
sebesur
USDqoo juLu. Sepunjung LuIun zoo6-zooq, jumIuI penurIkun pInjumun progrum
unLuk
progrum pembungunun InIrusLrukLur yung LeIuI dILurIk durI lender InI uduIuI
USD1,o
juLu.
Progrum perubuIun IkIIm meIuIuI Climcte Chcne Prorcm Locn (P) dIdukung
pembIuyuunnyu oIeI JA dun AD, PeruncIs. Progrum locn InI dImuIuI pudu LuIun
zoo8
dengun Iokus sekLor meIIpuLI sekLor keIuLunun dengun LurgeL out.ome menceguI
pengurungun Iuus IuLun dun menIngkuLkun LIngkuL penyerupun Oz, sekLor energI
dengun
LurgeL out.ome mengurungI emIsI Oz dun mendorong penggunuun energI Lerburukun,
sekLor sumber duyu dun energI dun beberupu sekLor IuInnyu. UnLuk sekLor keIuLunun
yung
menjudI perIuLIun uLumu uduIuI progrum Redu.in Emissions jrom Dejorestction cnd
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-z6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Dercdction (REDD) unLuk memInImuIIsusI emIsI kurbon meIuIuI penguuLun reguIusI
dI
bIdung perkuyuun Lermusuk penguuLun monILorIng dun evuIuusI LerIudup ImpIemenLusI
reguIusInyu. SekLor berIkuLnyu yung menjudI perIuLIun uduIuI sekLor sumber duyu dun
energI
meIuIuI kebIjukun penIngkuLun penggunuun sumber-sumber energI Lerburukun. DuIum
sekLor
LrunsporLusI Iokus kebIjukun meIIpuLI upuyu unLuk menurunkun emIsI kurbon dI uduru,
yung
dIwujudkun dengun kebIjukun unLuk menIngkuLkun LrunsporLusI umum, perbuIkun
IusIIILus
bugI pejuIun kukI dun pengenduru sepedu dI koLu-koLu besur dI ndonesIu, dun
pemunIuuLun
.onterter lit unLuk LrunsporLusI umum dI koLu-koLu besur unLuk menurunkun emIsI gus
buung kenduruun. DI bundIngkun duu Iokus ureu IuInnyu, .limcte .hcne merupukun
Iokus
ureu yung reIuLII buru dun dImuIuI pudu LuIun zoo8 meIuIuI JA dun AD sebesur
equIvuIen
USDoo juLu. Pudu LuIun zooq, AD menIngkuLkun besurun komILmennyu durI semuIu
USDzoo juLu menjudI USDoo juLu, seIInggu jumIuI LoLuI penurIkun pInjumun
progrum
.limcte .hcne AD pudu LuIun zooq bersumu dengun JA uduIuI USD6oo juLu.
Pudu LuIun zoo8, Bunk DunIu memberIkun IusIIILus pInjumun LunuI berbusIs kegIuLun.
DuIum
skemu pInjumun InI, syuruL pencuIrun pInjumun LIduk menggunukun 5oli. mctrix,
numun
peIuksunuun sebuuI kegIuLun yung dInIIuI berkuuIILus dun dupuL dIsepukuLI bersumu
unLuru
PemerInLuI dengun pemberI pInjumun (rejincn.in modclit). Pudu LuIup uwuI,
kegIuLun
yung dIujukun kepudu pemberI pInjumun (duIum IuI InI Bunk DunIu) dun kemudIun
dIsepukuLI
unLuk dIjudIkun syuruL pencuIrun uduIuI peIuksunuun kegIuLun BunLuun OperusIonuI
SekoIuI
(BOS) unLuk kemudIun menjudI progrum BOS-KTA (BunLuun OperusIonuI SekoIuI-
Knoulede Im5rotement jor Trcns5crcn. cnd A..ountcbilit). PInjumun dIbugI
menjudI
duu LuIup, yuILu LuIup perLumu dengun komILmen sebesur USD6oo juLu memIIIkI
renLung
wukLu duu LuIun yuILu LuIun zoo8 dun zooq dengun reuIIsusI musIng-musIng sebesur
USDq;
juLu dun USD juLu, sedungkun LuIup keduu sebesur USDoo juLu ukun dILurIk pudu
LuIun
zo1o dun zo11. Pudu LuIun zo1o, seIuIn BOS KTA LerdupuL pInjumun LunuI IuInnyu
yung
jugu menggunukun skemu rejincn.in modclit yuILu PNPM rejincn.in. ukLor uLumu
yung membedukun skemu rejincn.in modclit dengun pInjumun progrum reguIur
pudu
umumnyu uduIuI mekunIsme pencuIrun dununyu. PInjumun progrum meIuIuI
mekunIsme
rejincn.in modclit InI LerkuIL Iungsung dengun kegIuLun yung dIbIuyuI, seIInggu
mekunIsme
pencuIrun dununyu jugu LerkuIL dengun kemujuun peIuksunuun kegIuLun LersebuL.
ReuIIsusI
penurIkun pInjumun progrum LuIun zoo-zooq dupuL dIIIIuL pudu Tubel VI.q.
Pudu SemesLer LuIun zo1o, pencuIrun pInjumun progrum LeIuI dupuL dIIukukun bugI
empuL
pInjumun progrum durI LIgu lender yuILu ADB, Jepung meIuIuI JA, dun PeruncIs.
PInjumun
progrum durI ADB yung Lercukup duIum progrum .ounter..li.cl su55ort jc.ilit (CSI)
sebesur USDoo juLu, durI JA Lercukup duIum progrum detelo5ment 5oli. locn
sebesur
USD1oo juLu dun .limcte .hcne 5rorcm locn sebesur USDoo juLu durI JA, dun
durI
PeruncIs yuILu .limcte .hcne 5rorcm locn sebesur USDoo juLu. BeIum dILurIknyu
pInjumun progrum yung IuIn dIsebubkun oIeI sIkIus pendunuun lender, mekunIsme
penguduun pInjumun dun pemenuIun syuruL pencuIrunnyu.
SeIunjuLnyu berdusurkun duLu reuIIsusI LuIun zoo-zooq, besurnyu pembuyurun cIcIIun
pokok
pInjumun Iuur negerI menIngkuL drusLIs sejuk LuIun zoo6 dIbundIngkun dengun posIsI
LuIun
zoo. PenIngkuLun LersebuL dIsebubkun oIeI duu IukLor uLumu yuILu (I) udunyu
penguuLun
nIIuI Lukur beberupu vuIuLu usIng (oriincl .urren.) kIususnyu JPY dun USD pudu
kurun
,-'
V-z;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
wukLu LuIun zoo;-zooq dun (II) juLuI Lempo pembuyurun pInjumun yung dIjudwuIkun
kembuII (res.hedulin) meIuIuI Iorum PurIs Iub.
Berdusurkun jenIs muLu uung, LerdupuL muLu uung uLumu yung memIIIkI porsI cukup
besur
duIum pembuyurun cIcIIun pokok InI yuILu USD, JPY, dun EUR. Dengun demIkIun,
penguuLun
suIuI suLu uLuu beberupu muLu uung LersebuL LerIudup muLu uung rupIuI ukun memIIIkI
penguruI yung cukup besur duIum pembuyurun cIcIIun pokok. HuI InI LercermIn durI
pergerukun nIIuI rupIuI yung cenderung meIemuI sepunjung kurun wukLu zoo;-zooq
buIk
LerIudup USD muupun LerIudup JPY. SeIuIn kurenu udunyu peIemuIun rupIuI,
penIngkuLun
pembuyurun cIcIIun pokok jugu dIsebubkun LeIuI juLuI Lemponyu pembuyurun cIcIIun
yung
dIjudwuI uIung (res.hedulin) meIuIuI Iorum PurIs Iub , , dun dengun uruIun
(I) PurIs Iub LuIun 1qq8 perIode pembuyurunnyu uduIuI LuIun zooz-zo1q, (II) PurIs
Iub
No Lender Progrum oog oo6 oo, ooS ooq Totul
1. DeveIopmenL PoIIcy oun (DP) 1 s.d ; qoo 6 oo 6 oo ;o ;o .1oo
z. nIrusLrucLure DeveIopmenL PoIIcy oun (DP) 1 s.d. q q oo zo 6o
. BOS-KTA ReIInuncIng q; 6oo
Sub ToLuI WB qoo 6oo 6 oo 1.1q; 1 . q.o
1. SLuLe AudIL ReIorm SecLor DeveIopmenL
z. DeveIopmenL PoIIcy SupporL Progrum (DPSP) 1 s.d. 6 zoo zoo zoo zoo zoo 1.ooo
. ocuI GovernmenL Inunce ReIorm SecLor DeveIopmenL 1 & z oo oo
q. nIrusLrucLure ReIorm SecLor DeveIopmenL 1 & z qoo z8o 68o
. upILuI MurkeL DeveIopmenL IusLer 1 &z oo oo 6oo
6. PoverLy ReducLIon und MDG AcceIeruLIon qoo q oo
;. ocuI GovernmenL Inunce o o
8. ounLercycIIcuI SupporL ucIIILy (S)
Sub ToLuI ADB oo 6oo qoo 8o oo .o
1. DeveIopmenL PoIIcy oun (coIInuncIng dengun WB) 1 s.d.6 q 1oo 1oo zoo 1oo q
z. nIrusLrucLure ReIorm SecLor DeveIopmenL 1 & z 1oo 1oo zoo
. ndonesIu DIsusLer Recovery und MunugemenL zoo zoo
q. IImuLe Iunge Progrum oun 1 s.d oo oo 6oo
. EconomIc SLImuIus und BudgeL SupporL oun 1oo 1oo
6. DeveIopmenL PoIIcy oun (coIInuncIng dengun WB) ; -
Sub ToLuI JBJ JA q 1oo qoo oo 6oo 1.6q
q. runce IImuLe Iunge Progrum oun 1 s.d. zoo oo oo
Sub ToLuI runce zoo oo oo
qq 1.oo 1.qoo .,, .qg q.S,
Sumber: KemenLerIun Keuungun
. JA
Totul
TABIL VI.q
PIRKIMBANGAN PINARIKAN PINJAMAN PROGRAM, oog-ooq
{jotu dolur AS)
1. WB
z. ADB
oog oo6 oo, ooS ooq
I. Penurikun Pinjumun Lour Negeri q,1 q,, q,1 go, g S,, ,o,S
u. PInjumun Progrum 1 , 1 ,6 1 q,6 o,1 S,q q,q
b. PInjumun Proyek 1 6,S 16,1 1 q,g o,1 q,, q1,q
II. Penerosun Pinjumun {,) {,6) {,,) {g,) {6,) {16,S)
III. Pembuyurun Cicilun Pokok Ltung Lour Negeri {,,1) {g,,) { g,,q) {6,q)
{6S,o) {gq,1)
{ 1o,) {6,6) {6,6) { 1S,q) {1g,g) {o,16)
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Jomluh
TABIL VI.g
RIALISASI PIMBIAYAAN LLAR NIGIRI {NITO), oog-o1o
{trilion ropiuh)
Lruiun
Reulisusi APBN-P
o1o
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-z8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
LuIun zooo perIode pembuyurunnyu LuIun zooq-zoz1, (III) PurIs Iub LuIun zooz
perIode pembuyurunnyu LuIun zoo8-zoz; dun (Iv) moruLorIum LuIun zoo perIode
pembuyurunnyu LuIun zoo6-zooq. ReuIIsusI pembIuyuun Iuur negerI (neLo) LuIun
zoo-
zooq dupuL dIIIIuL pudu Tubel VI.g.
BOX VI.1
Pinjumun Progrum #efinoncing Modolitg
PInjumun Iuur negerI sebuguI suIuI suLu InsLrumen pembIuyuun uLung APBN LerdIrI durI
(I) PInjumun Proyek (Proje.t Locn) dun (II) PInjumun ProgrumJTunuI (Prorcm Locn).
Berbedu
dengun pInjumun proyek, dImunu penggunuun pInjumun cttc.hed dengun kegIuLun yung
dIbIuyuI sebuguI underlin, pInjumun progrum yung dILerImu PemerInLuI Iungsung
dIseLor
ke Kus Neguru menjudI enercl junds.
DuIum perjuIununnyu pInjumun progrum LeIuI berevoIusI, yung semuIu pInjumun
progrum
seIuIu dIkuILkun dengun pemenuIun 5oli. mctrix, sejuk LuIun zoo8 bekerjusumu
dengun
Bunk DunIu LeIuI dIperkenuIkun pInjumun progrum dengun rejincn.in modclit.
PInjumun
rejincn.in modclit merupukun pInjumun yung dIcuIrkun securu LunuI sebuguI
rejincn.in
(reimbursement) uLus suuLu kegIuLun yung LeIuI dIIuksunukun sebeIumnyu. UnLuk
perLumu
kuIInyu pInjumun InI dIberIkun sebuguI rejincn.in uLus kegIuLunJprogrum BunLuun
OperusIonuI
SekoIuI-Knoulede Im5rotement jor Trcns5cren. cnd A..ountcbilit (BOS-KTA).
DuIum ImpIemenLusI BOS-KTA, pInjumun yung bersumber durI Bunk DunIu dIgunukun
unLuk me-rejincn.e + 6o persen BunLuun OperusIonuI SekoIuI yung dIkeIuurkun
PemerInLuI.
JumIuI rejincn.e durI Bunk DunIu seIunjuLnyu ukun musuk ke Kus Neguru. PersyuruLun
pencuIrun yung dIsepukuLI PemerInLuI dun Bunk DunIu uduIuI keberIusIIun penyuIurun
dunu
bunLuun yung dILunjukkun oIeI IusII uudIL peIuksunuun BOS dun udunyu perbuIkun
LerIudup
o5erctions mcnucl peIuksunuun BOS.
Dengun mekunIsme LersebuL dI uLus, muku pencuIrun dun peIuksunuun proyekJkegIuLun
yung dIbIuyuI pInjumun Iuur negerI LersebuL dI uLus LeIuI sepenuInyu mengIkuLI sIsLem,
mekunIsme dun uLurun yung berIuku dI ndonesIu. Penerupun pInjumun rejincn.in
modclit
InI sejuIun dengun 1clcrtc Commitment LuIun zooq yung memunduLkun
dImunIuuLkunnyu
bunLuun Iuur negerI mengIkuLI sIsLem dun uLurun yung berIuku dI neguru penerImu
(pemInjum).
PInjumun BOS-KTA sebesur USD6oo juLu yung pencuIrunnyu LeIuI dIIuksunukun duIum
LuIun zoo8 dun zooq, ukun dIIunjuLkun dengun BOS-KTA sebesur USDoo juLu
yung
pencuIrunnyu dIIuksunukun LuIun zo1o dun zo11. Adupun terms cnd .onditions
perjunjIun
InI uduIuI: (1) suku bungu: BOR + Vcricble S5recd Locn (VS), dImunu pudu buIun
JunI
zo1o, BOR sebesur o,; persen dun VS sebesur o,zq persen, (z) jungku wukLu
pembuyurun
seIumu zq, LuIun dengun musu Lenggung (rc.e 5eriod) q LuIun, serLu (q) jront end jee
sebesur
o,z persen durI LoLuI pInjumun.
SeIunjuLnyu, duIum LuIun zo1o rejincn.in modclit LeIuI dIrepIIkusI unLuk
peIuksunuun
Progrum NusIonuI Pemberduyuun MusyurukuL (PNPM), kIususnyu unLuk BunLuun
ungsung
MusyurukuL (BM). Berbedu dengun BOS-KTA, dImunu progrum InI sejuk uwuI dIbIuyuI
menggunukun rupIuI murnI, muku pudu PNPM PemerInLuI ukun memberIkun dunu
LuIungun
LerIebII duIuIu unLuk peIuksunuun BM. KemudIun seLeIuI dunu LuIungun LersebuL
memperoIeI
rejincn.in meIuIuI pInjumun Bunk DunIu, seIunjuLnyu dunu rejincn.in ukun
dIseLorkun ke
Kus Neguru.
Dengun mekunIsme LersebuL penyuIurun BM ke musyurukuL dupuL dIIukukun securu
IebII
cepuL, kurenu penyuIurun BM yung LeIuI LercunLum duIum dokumen unggurun sebuguI
rupIuI
murnI dupuL dIIukukun sebeIum pInjumun eIekLII. HuI InI dImungkInkun kurenu LeIuI
udunyu
,-'
V-zq
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
o,o
z,o
q,o
6,o
8,o
1o,o
1z,o
1q,o
16,o
18,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
APBN-P zo1o
Sumber: KemenLerIun Keuungun
GRAIIK VI.1
RIALISASI PINIRLSAN PINJAMAN, oog-o1o
{trilion ropiuh)
kesepukuLun dengun Bunk DunIu LenLung pemberIukuun retroc.tite jincn.in LerIudup
BM
yung LeIuI dILuIungI PemerInLuI. Adupun jumIuI pInjumun PNPM rejincn.in modclit
dIrencunukun sebesur USD6zq,18 juLu unLuk PNPM Perdesuuun dun sebesur USD11,;6
juLu
unLuk PNPM PerkoLuun.
Penerosun Pinjumun
Penerusun pInjumun uduIuI pInjumun Iuur negerI uLuu pInjumun duIum negerI yung
dILerImu
oIeI PemerInLuI pusuL yung dILeruspInjumkun kepudu pemerInLuI dueruI (Pemdu) uLuu
BUMN yung Iurus dIbuyur kembuII dengun keLenLuun dun persyuruLun LerLenLu.
Penerusun pInjumun merupukun IusIIILus yung dIberIkun PemerInLuI kepudu Pemdu
uLuu
BUMN unLuk memperoIeI pInjumun, kIususnyu pInjumun duIum benLuk pembIuyuun
bugI
kegIuLun LerLenLu. MeIuIuI penerusun pInjumun, lender LIduk memperIILungkun kondIsI
Pemdu uLuu BUMN yung bersungkuLun, numun yung dIperIILungkun uduIuI PemerInLuI
sebuguI ultimcte borrouer. UnLuk ILu, duIum mekunIsme penerusun pInjumun InI,
proses
penguduun pInjumunnyu LeLup Iurus dIIukukun dengun IuLI-IuLI, mengInguL (I)
penurIkunnyu
meskIpun sIIuLnyu in-out duIum APBN, numun LeLup memberIkun poLensI penIngkuLun
outstcndin pInjumun, (II) lender LeLup memperIILungkun pInjumun LersebuL sebuguI
pInjumun PemerInLuI, (III) LerdupuL poLensI LerjudI mismct.h unLuru penerImuun
pembuyurun
kewujIbun durI penerImu penerusun pInjumun dengun pembuyurun kewujIbun ke lender,
dun (Iv) seperLI IuInyu pInjumun proyek, renduInyu penyerupun pInjumun berpoLensI
menumbuI bIuyu pInjumun.
PemberIun pInjumun kegIuLun uLuu proyek kepudu Pemdu uLuu BUMN dengun
menggunukun mekunIsme penerusun pInjumun dIkurenukun Pemdu uLuu BUMN
berbedu
enLILus ukunLunsI dengun PemerInLuI PusuL. SeIuIn ILu, berdusurkun pudu PeruLurun
PemerInLuI Nomor z TuIun zoo6 LenLung TuLu uru Penguduun PInjumun dunJuLuu
PenerImuun HIbuI serLu Penerusun PInjumun dunJuLuu HIbuI uur NegerI,
KemenLerIun
NeguruJembuguJPemdu dIIurung meIukukun perIkuLun duIum benLuk upupun securu
Iungsung dengun pIIuk kredILur usIng yung dupuL menImbuIkun kewujIbun LerLenLu
dIkemudIun IurI.
DuIum perkembungunnyu, reuIIsusI penerusun pInjumun duIum kurun wukLu LuIun
zoo-
zo1o cenderung menguIumI penIngkuLun, kecuuII LuIun zoo; yung menguIumI
penurunun
Rp8q,6 mIIIur uLuu z, persen
dIbundIngkun dengun reuIIsusI
LuIun sebeIumnyu. ApubIIu
duIum LuIun zoo reuIIsusI
penerusun pInjumun mencupuI
Rpz, LrIIIun muku duIum LuIun
zooq reuIIsusInyu mencupuI
Rp6,z LrIIIun. HuI InI berurLI ruLuruLu
penIngkuLun perLuIunnyu
mencupuI sekILur 6 persen.
PenIngkuLun reuIIsusI penerusun
pInjumun duIum perIode zoo-
zo1o sejuIun dengun
menIngkuLnyu kebuLuIun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
pembIuyuun InvesLusI unLuk proyek-proyek vILuI yung dIIuksunukun buIk oIeI Pemdu
muupun
BUMN. Perkembungun reuIIsusI penerusun pInjumun LuIun zoo-zo1o dupuL dIIkuLI
pudu
GruIik VI.1.
ApubIIu dIIIIuL durI komposIsI penggunu penerusun pInjumun duIum perIode zoo-
zo1o,
BUMN uduIuI Iembugu pemInjum Lerbesur, buru kemudIun sIsunyu merupukun
pInjumun
Pemdu. PInjumun BUMN ruLu-ruLu perLuIunnyu mencupuI sekILur qq persen dun Iunyu
sekILur 1 persen yung menjudI pInjumun Pemdu. DIunLuru BUMN-BUMN yung
memInjum
dunu dengun mekunIsme penerusun pInjumun, PT PN (Persero) merupukun BUMN
pemInjum Lerbesur dIbundIngkun dengun BUMN yung IuInnyu.
DuIum APBN-P zo1o, penerusun pInjumun kepudu PT PN (Persero) mencupuI Rp1z,z
LrIIIun
uLuu ;z, persen durI LoLuI penerusun pInjumun sebesur Rp16,8 LrIIIun. HuI InI
menunjukkun
penIngkuLun 6z, persen dIbundIngkun rencunu uIokusI penerusun pInjumun kepudu PT
PN
(Persero) LuIun zooq. Besurnyu jumIuI penerusun pInjumun kepudu PT PN (Persero)
mengIndIkusIkun buIwu perusuIuun LersebuL sedung membuLuIkun dunu jumIuI yung
besur
unLuk membIuyuI proyek-proyek pembungunun InIrusLrukLur IIsLrIk seperLI
pembungunun
pembungkIL IIsLrIk buru, pemeIIIuruun dun penguduun Lruvo, pembungunun jurIngun
LrunsmIsI, dun IuIn sebuguInyu. SeIuIn PT PN (Persero), beberupu BUMN IuInnyu yung
jugu menerImu penerusun pInjumun unLuru IuIn PT PGN, PT Surunu MuILI nIrusLrukLur
(PT SM), embugu PembIuyuun Ekspor ndonesIu (PE), PT MerpuLI NusunLuru
AIrIInes
(Persero), dun IuIn-IuIn.
Sedungkun penerusun pInjumun kepudu Pemdu, umumnyu unLuk membIuyuI proyek-
proyek
urbcn ucter su55l cnd scnitction 5roje.t (UWSSP), urbcn se.tor detelo5ment
rejorm
5roje.t (USDRP), dun
1clcrtc emeren.
dredin initictite (JED),
yung sumber pendunuunnyu
berusuI durI pInjumun Bunk
DunIu. Beberupu dueruI
yung menerImu penerusun
pInjumun unLuk
pembIuyuun proyek UWSSP
uLuu USDRP unLuru IuIn
Pemkub PuIopo, PemkoL
PuIungkuruyu, PemkoL Pure-
Pure, Pemkub Burru,
Pemkub Bogor, Pemkub
Muuru EnIm, Pemprop DK
JukurLu, dun IuIn-IuIn.
Perkembungun reuIIsusI penerusun pInjumun berdusurkun BUMN dun Pemdu LuIun
zoo-
zo1o dupuL dIIkuLI pudu GruIik VI.1.
Pinjumun ulum Negeri
nsLrumen pInjumun duIum negerI pudu dusurnyu Iunyu dIgunukun unLuk pembIuyuun
kegIuLun LerLenLu, unLuru IuIn duIum rungku pemberduyuun IndusLrI duIum negerI dun
peIuksunuun kegIuLun pembungunun InIrusLrukLur. nsLrumen InI dIkembungkun
sebuguI
-
z,o
q,o
6,o
8,o
1o,o
1z,o
1q,o
16,o
18,o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
APBN-P zo1o BUMN Pemdu
Sumber: KemenLerIun Keuungun
GRAIIK VI.1
RIALISASI PINIRLSAN PINJAMAN KIPAA BLMN AN PIMA, oog-
o1o
{trilion ropiuh)
,-'
V-1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
suIuI suLu uILernuLII unLuk mengurungI keLergunLungun LerIudup pInjumun komersIuI
Iuur
negerI serLu duIum rungku mendukung pengembungun produk-produk yung dIIusIIkun
oIeI
IndusLrI duIum negerI. DuIum LuIup uwuI pemunIuuLun InsLrumenL InI, PemerInLuI
musII
memIokuskun kepudu peIuksunuun kegIuLun duIum dI z KJ yuILu KemenLerIun
PerLuIunun
dun KepoIIsIun Neguru. SeIuIn ILu, besurun ungku yung dILeLupkun menjudI LurgeL
penurIkunnyu
pun musII beIum sIgnIIIkun dIbundIngkun dengun sumber pembIuyuun uLung IuInnyu,
yuILu
Rp1,o LrIIIun.
Berbedu dengun mekunIsme duIum penguduun pInjumun komersIuI Iuur negerI, duIum
pInjumun duIum negerI LerdupuL duu proses yung dIIukukun securu puruIeI yuILu proses
penguduun burung yung dIIuksunukun dI KJ dun proses penguduun pInjumun
dIIuksunukun
dI KemenLerIun Keuungun. Duu proses LersebuL dIIukukun securu LerpIsuI duIum rungku
mempercepuL peIuksunuun kegIuLun. MeskIpun dIIukukun securu LerpIsuI, numun
dIIurupkun
LIduk mengurungI kuuIILus durI eksekusI uLus kegIuLun yung dIrencunukun. UnLuk ILu,
duIum
peIuksunuunnyu dIperIukun komunIkusI yung cuIr dun koordInusI yung soIId unLuru
kemenLerIun neguruJIembugu dengun KemenLerIun Keuungun.
DuIum peIuksunuunnyu, sepunjung SemesLer zo1o pInjumun duIum negerI musII
duIum
LuIup penyeIesuIun udmInIsLrusI dI IIngkungun KJ. Penguduun pInjumun oIeI
KemenLerIun
Keuungun dupuL dIIuksunukun upubIIu suduI udu konIIrmusI kesIupun durI KJ. Adupun
sumpuI suuL InI lender yung berpoLensI menyedIukun IusIIILus pInjumunnyu LeruLumu
durI
kuIungun perbunkun duIum negerI.
Perkembungun PortoIolio Ltung Pemerintuh
Perkembungun pemenuIun kebuLuIun pembIuyuun meIuIuI uLung sepunjung perIode
zoo-
zo1o memberIkun gumburun buIwu LerdupuL kecenderungun penIngkuLun kebuLuIun
pembIuyuun APBN meIuIuI uLung, buIkun pudu LuIun zoo8 penIngkuLun kebuLuIun
pembIuyuun durI uLung neLo mencupuI IebII durI 1oo persen upubIIu dIbundIngkun
dengun
LuIun zoo;. PenIngkuLun reuIIsusI pembIuyuun uLung pudu ukIIrnyu ukun memberIkun
dumpuk pudu semukIn menIngkuLnyu outstcndin uLung PemerInLuI securu
keseIuruIun.
Dengun meIIIuL kecenderungun yung udu LeruLumu pudu perIode zoo;-zo1o,
pengenduIIun
uLung ukun mengIudupI LunLungun besur jIku LIduk dIserLuI dengun konsIsLensI
kebIjukun.
SebuguI suIuI suLu conLoI, duIum perIode zoo-zooq, kebIjukun unLuk mengurungI
pInjumun
Iuur negerI LeIuI dIcunungkun. Numun, upubIIu memperLImbungkun kecenderungun
reuIIsusI
uLus penurIkun pInjumun Iuur negerI neLo, LerdupuL Ienomenu buIwu besurunnyu
semukIn
menIngkuL kIususnyu pudu reuIIsusI LuIun zoo8 dIbundIngkun dengun LuIun zooq dun
APBN-P zo1o. ApubIIu dIIIIuL securu rIncI, muku suIuI suLu sebubnyu uduIuI jumIuI
penurIkun
pInjumun LunuI duIum benLuk pInjumun progrum yung semukIn besur durI wukLu ke
wukLu
LeruLumu pudu LuIun zoo8.
KonsekuensI perLumbuIun uLung uduIuI menIngkuLnyu outstcndin uLung PemerInLuI
sebuguImunu dIgumburkun pudu GruIik VI.1q. MeskIpun demIkIun, perLumbuIun
nomInuI
uLung LersebuL cenderung IebII IumbuL jIku dIbundIngkun perLumbuIun nomInuI PDB.
PerLumbuIun nomInuI uLung per JunI zo1o jIku dIbundIngkun dengun ukIIr LuIun zoo
mencupuI Rpoo LrIIIun semenLuru perLumbuIun PDB nomInuI per JunI zo1o dengun
mengIkuLI usumsI APBN-P jIku dIbundIngkun dengun ukIIr LuIun zoo mencupuI
Rp.q8o LrIIIun.
PenIngkuLun kebuLuIun uLung durI LuIun ke LuIun LenLunyu menImbuIkun rIsIko bugI
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
PemerInLuI mengInguL
porLoIoIIo uLung PemerInLuI
kIususnyu yung berusuI durI
pInjumun LerdIrI durI
berugum muLu uung. RIsIko
LersebuL unLuru IuIn rIsIko
LIngkuL bungu dun rIsIko
muLu uung. RIsIko yung
LerIIIuL dumpuknyu uduIuI
rIsIko nIIuI Lukur yung Lerus
menguIumI IIukLuusI seIrIng
dengun perubuIun kondIsI
ekonomI suuLu neguru dun
kondIsI perekonomIun
gIobuI. IukLuusI kurs ukun
menyebubkun outstcndin uLung PemerInLuI Lerus berubuI-ubuI meskIpun LIduk udu
.csh
jlou uLung. Upuyu unLuk mengurungI dumpuk IIukLuusI kurs LerIudup outstcndin
uLung
PemerInLuI InI uduIuI dengun mengudukun uLung duIum muLu uung rupIuI unLuru IuIn
meIuIuI penerbILun SBN dun penurIkun pInjumun duIum negerI. Perkembungun
porLoIoIIo
uLung PemerInLuI menuruL kurs LuIun zoo sumpuI dengun JunI zo1o yung dupuL
mempenguruII besurun outstcndin seLIup LuIun dupuL dIIIIuL pudu Tubel VI.6 .
DR |LrIIIun| 68,; 6q,1 ;;,1 ;8,q 86, 8 ;q,
USD |mIIIur| z6,q z;, z 8,q z,8 ;,1 q,1
PInjumun zz,q z z,o z1,q z1,6 zz,z zz,o
SBN , , ; ,o 11,z 1q,q 16,q
JPY |mIIIur| .18q,q .o66,o z.qq1,q z .8zo, z.;1,8 z .668,
PInjumun .18q,q .o66,o z.qq1,q z .8zo, z.6;8,8 z .6,
SBN - - - - ,o ,o
EUR |mIIIur| 8,1 ;,8 ;,z 6,; 6 ,o ,8
ther .urren.ies
Totul 1 ,6 1qq,q 1q,,g 1qq,g 16q, 1,S,
Ikoivulen dulum trilion ropiuh
DR 68,; 6q,1 ;;,1 ;8,q 86, 8 ;q,
USD zq,q zq8,1 z6;,1 8,6 q8,6 ,
JPY z6,6 z z,q zqq,q q1,q z ;6,o z ;,;
EUR qq,q qz,1 q8,q 1 oq,z 8o,; 6q,q
ther Curren.ies q,; 6,q q1,q q 8,z qq,1 q,8
Totul 1.1, 1.o, 1.Sq,q 1.66,, 1.gqo,, 1.61S,g
chonge #ote Assumption USD,1D# p.Sjo p.ozo p.q1p 1o.pgo p.qoo
p.oSj
Sumber: KemenLerIun Keuungun
------------------------- Multi5le Curren.ies --------------------------
TABIL VI.6
UTSTAND1NC LTANG BIRASARKAN CU##NCY
{jotu dolur AS)
ulum Mutu Lung Asli oog oo6 oo, ooS ooq Jon-1o
,,%
6,%
61%
g,%
q,%
q% g% %
S,% ,,S%
o%
o%
qo%
6o%
So%
1oo%
1o%
o
1.ooo
.ooo
.ooo
q.ooo
g.ooo
6.ooo
,.ooo
oo1 oo oo ooq oog oo6 oo, ooS ooq o1o
[ trilion Ropiuh|
Ootstunding PB Rusio Ltung thd PB {RHS)
GRAIIK VI.1q
PIRKIMBANGAN RASIO LTANG TIRHAAP PB
TAHLN ooo-o1o
APBN-P o1o
Sumber: KemenLerIunKeuungun
,-'
V-
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
6. Pembiuyuun APBN Tuhon o11
DuIum RAPBN LuIun zo11, deIIsIL unggurun dIrencunukun sebesur Rp11,; LrIIIun uLuu
1,; persen LerIudup PDB. PembIuyuun deIIsIL unggurun InI ukun dIpenuII meIuIuI
sumbersumber
pembIuyuun uLung dun sumber-sumber pembIuyuun nonuLung. PembIuyuun durI
sumber non-uLung (securu neLo) duIum LuIun zo11 dIrencunukun sebesur neguLII
Rp;,8 LrIIIun, uLuu o,1 persen LerIudup PDB, sedungkun pembIuyuun unggurun yung
bersumber durI uLung (securu neLo) dIrencunukun mencupuI Rp1z, LrIIIun uLuu 1,8
persen
LerIudup PDB. Dengun demIkIun, duIum LuIun zo11 pembIuyuun uLung musII menjudI
sumber uLumu pembIuyuun APBN.
PembIuyuun meIuIuI uLung merupukun konsekuensI durI kebIjukun unggurun deIIsIL,
meskIpun
duIum kebIjukun unggurun berImbung uLuu surpIus, pembIuyuun uLung LeLup dIIukukun,
unLuru IuIn unLuk: (c) membIuyuI pengeIuurun pembIuyuun, Lermusuk uLung yung juLuI
Lempo; (b) mencIpLukun ben.hmcrl risl jree csset dI pusur keuungun dun pengeIoIuun
porLoIoIIo uLung pemerInLuI; (.) meIuksunukun perIkuLun perjunjIun pInjumun dengun
lender,
dun kemungkInun musII berIungsung musu penurIkunnyu, LeruLumu unLuk multi ecrs
5roje.t, buIk unLuk proyek KJ muupun penerusun pInjumun PemerInLuI kepudu
BUMN
dunJuLuu Pemdu.
DuIum RAPBN LuIun zo11 InI, kebuLuIun pengeIuurun pembIuyuun yung Iurus
dIpenuII
dIperkIrukun mencupuI Rp16o,q LrIIIun (z, persen LerIudup PDB), yung meIIpuLI
pembuyurun
pokok SBN yung juLuI Lempo sebesur Rp8q,o LrIIIun, penerusun pInjumun Rp1z,o
LrIIIun,
pembuyurun cIcIIun pokok pInjumun Iuur negerI sebesur Rp q8,1 LrIIIun, dun kebuLuIun
pengeIuurun pembIuyuun nonuLung yung dIperkIrukun mencupuI sebesur Rp16, LrIIIun.
ApubIIu dILumbuIkun dengun kebuLuIun pembIuyuun deIIsIL unggurun sebesur Rp11,;
LrIIIun, muku seIuruI kebuLuIun penerImuun pembIuyuun (bruLo) yung dIperIukun
duIum
LuIun zo11 ukun mencupuI Rpz;6,1 LrIIIun. WuIuupun PemerInLuI berupuyu
memuksImuIkun sumber penerImuun pembIuyuun bruLo meIuIuI sumber-sumber non-
uLung,
numun dIperkIrukun Iunyu mumpu memenuII sekILur ,1 persen durI seIuruI
kebuLuIun
penerImuun pembIuyuun bruLo, kurenu keLerbuLusun sumber dun jumIuInyu.
PenerImuun
pembIuyuun yung berusuI durI uLung securu bruLo duIum LuIun zo11 dIrencunukun
mencupuI
sebesur Rpz6;,6 LrIIIun (1,8 persen LerIudup PDB). JumIuI InI meIIpuLI penerbILun SBN
sebesur Rpzoq, LrIIIun, penurIkun pInjumun duIum negerI sebesur Rp1,o LrIIIun, dun
penurIkun
pInjumun Iuur negerI sebesur Rp;,1 LrIIIun. PInjumun Iuur negerI LersebuL LerdIrI uLus
pInjumun progrum sebesur Rp1;,; LrIIIun dun penurIkun pInjumun proyek sebesur
Rpq,q
LrIIIun. DurI jumIuI rencunu penurIkun pInjumun proyek LersebuL, sebesur Rp1z,o LrIIIun
dIunLurunyu ukun dILeruspInjumkun kepudu BUMN dunJuLuu pemerInLuI dueruI.
PembIuyuun uLung yung bersumber durI penurIkun pInjumun proyek, buIk Iuur negerI
muupun
duIum negerI yung sedung berjuIun ukun mendupuL prIorILus uLumu unLuk dIreuIIsusIkun
pudu LuIun zo11. PrIorILus seIunjuLnyu, ukun dIberIkun pudu pInjumun yung suuL InI
LeIuI
uLuu IumpIr seIesuI dInegosIusIkun, yung penurIkunnyu ukun dImuIuI pudu LuIun zo11.
KebIjukun InI dIIukukun, mengInguL pengeIuurun pInjumun proyek ukun dI-ecrmcrl
dengun
beIunju KJ dun BUMNJPemdu meIuIuI penerusun pInjumun.
DI sIsI IuIn, pemenuIun kebuLuIun pembIuyuun meIuIuI uLung yung bersumber durI
SBN,
ukun menguLumukun penerbILun dI pusur domesLIk, dengun LeLup memperIILungkun
duyu
serup pusur keuungun domesLIk ugur LIduk menImbuIkun LerjudInyu .roudin out ejje.t.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
SeIunjuLnyu, upubIIu musII LerdupuL kekurungun pembIuyuun, muku PemerInLuI ukun
meIukukun penerbILun SBN VuIus dI pusur keuungun InLernusIonuI, dengun LeLup
memperIILungkun kondIsI porLoIoIIo dun rIsIko uLung securu keseIuruIun.
6..1 Kebijukun Pembiuyuun Non-otung
PembIuyuun unggurun yung bersumber durI non-uLung duIum LuIun unggurun zo11
securu
umum LerdIrI uLus duu sumber, yuILu: (1) perbunkun duIum negerI, yung berusuI durI
penerImuun cIcIIun pengembuIIun penerusun pInjumun serLu RKUN unLuk pembIuyuun
kredIL
InvesLusI pemerInLuI; dun (z) nonperbunkun duIum negerI, yung berusuI durI
penerImuun
prIvuLIsusI, penerImuun IusII pengeIoIuun useL, serLu dunu InvesLusI pemerInLuI dun
penyerLuun
moduI neguru (PMN).
Sumber pembIuyuun non-uLung pudu LuIun zo11 LersebuL sedIkIL berbedu dIbundIngkun
dengun sumber pembIuyuun non-uLung LuIun-LuIun sebeIumnyu. Pudu LuIun zo11,
pemerInLuI LIduk menurgeLkun pembIuyuun perbunkun duIum negerI yung bersumber
durI
SA, dengun perLImbungun besurnyu kebuLuIun penggunuun SA unLuk kebuLuIun kus
pudu uwuI LuIun, serLu penggunuun dunu SA yung cukup besur pudu LuIun zo1o.
PembIuyuun unggurun yung bersumber durI non-uLung duIum RAPBN LuIun zo11
dIrencunukun sebesur neguLII Rp;,8 LrIIIun, yung berurLI menurun sebesur Rp,z
LrIIIun
upubIIu dIbundIngkun dengun LurgeLnyu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rpz,q
LrIIIun.
JumIuI pembIuyuun non-uLung yung bersIIuL neguLII LersebuL, menunjukun buIwu
pengeIuurun pembIuyuun IebII besur durI penerImuun pembIuyuun. HuI InI LeruLumu
dIsebubkun LIduk dIpergunukunnyu SA sebuguI sumber pembIuyuun non-uLung zo11.
PembIuyuun unggurun non-uLung
duIum RAPBN LuIun zo11, LerdIrI durI:
(1) perbunkun duIum negerI meIuIuI
penerImuun pengembuIIun penerusun
pInjumun sebesur Rp6,8 LrIIIun; (z)
RKUN unLuk pembIuyuun kredIL
InvesLusI pemerInLuI sebesur
Rp8,q mIIIur; () penerImuun
prIvuLIsusI sebesur Rpqo,o mIIIur; (q)
penerImuun IusII pengeIoIuun useL
sebesur Rp,1 mIIIur; () dunu
InvesLusI pemerInLuI dun PMN sebesur
neguLII Rp1z,8 LrIIIun; (6) dunu
pengembungun pendIdIkun nusIonuI sebesur neguLII Rpz, LrIIdun
(;) kewujIbun penjumInun sebesur neguLII Rp1,o LrIIIun. PerbundIngun pembIuyuun
unggurun
meIuIuI non-uLung duIum APBN-P LuIun zo1o dengun RAPBN LuIun zo11 dupuL dIIIIuL
duIum
Tubel VI.,.
6..1.1 Penerimuun Cicilun Pengembuliun Penerosun Pinjumun
KonLrIbusI penerImuun cIcIIun pengembuIIun penerusun pInjumun LerIudup APBN pudu
LuIun-LuIun sebeIumnyu dIkIusIIIkusIkun ke duIum penerImuun pembIuyuun durI RD.
PerubuIun kIusIIIkusI penerImuun jenIs InI duIum RAPBN LuIun zo11, dImuksudkun
unLuk
perbuIkun sIsLem dun penerLIbun rekenIng yung dIkeIoIu oIeI pemerInLuI, kIususnyu
yung
1. Perbunkun duIum negerI q, ;,;
u. PenerImuun IcIIun PengembuIIun Penerusun PInjumun (RD) , 6,8
b. RekenIng Pembungunun HuLun o,6 -
c. SIsu Anggurun ebII (SA) q, -
d. RekenIng KUN unLuk PembIuyuun KredIL nvesLusI - o,q
z. PenerImuun PrIvuLIsusI 1,z o,
. HusII PengeIoIuun AseL 1,z o,
q. Dunu nvesLusI PemerInLuI dun PMN ( 1z,q) (1z,8)
. Dunu Pengembungun PendIdIkun NusIonuI (1,o) ( z,)
6. KewujIbun PenjumInun (1,1) (1,o)
;. PInjumun Kepudu PT PN (;,) -
Jomluh g,q {,,S)
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABIL VI.,
PIMBIAYAAN NON LTANG o1o dun o11
{trilion ropiuh)
Lruiun
APBN-P
o1o
RAPBN
o11
,-'
V-
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
dIkeIoIu oIeI MenLerI Keuungun seIuku BUN. Kurenu ILu, muIuI LuIun zo11
pengembuIIun
durI debILur LIduk IugI meIuIuI rekenIng RD, ukun LeLupI Iungsung dIseLorkun kepudu
RekenIng
Kus Umum Neguru (RKUN).
SeLorun durI penerImuun cIcIIun pengembuIIun penerusun pInjumun unLuk pembIuyuun
unggurun duIum RAPBN LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rp6,8 LrIIIun. BIIu
dIbundIngkun
dengun LurgeLnyu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp, LrIIIun, muku seLorun durI
penerImuun cIcIIun pengembuIIun penerusun pInjumun duIum RAPBN LuIun zo11
LersebuL
berurLI menunjukkun penIngkuLun sebesur Rp1.zqq,z mIIIur, uLuu z,6 persen.
PenIngkuLun
seLorun yung berusuI durI penerImuun cIcIIun pengembuIIun penerusun pInjumun duIum
RAPBN LuIun zo11 LersebuL dIsebubkun memperIILungkun udunyu konversI pIuLung
penerusun pInjumun pudu PT Pupuk skundur Mudu (PT PM) sebesur Rp1, LrIIIun,
yung
ukun dIIuksunukun duIum LuIun unggurun zo11.
6..1. Penerimuun Privutisusi
PenerImuun prIvuLIsusI yung ukun dIgunukun unLuk pembIuyuun unggurun duIum
RAPBN
LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rpqo,o mIIIur, uLuu menurun ;1,6 pesen upubIIu
dIbundIngkun dengun LurgeLnyu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1,z LrIIIun.
Penurunun
penerImuun prIvuLIsusI duIum LuIun zo11 LersebuL sejuIun dengun kebIjukun PemerInLuI
suuL InI yung LIduk IugI menjudIkun prIvuLIsusI sebuguI sumber pembIuyuun APBN,
numun
prIvuLIsusI IebII dILujukun unLuk mencupuI beberupu susurun sekuIIgus bugI BUMN yung
dIprIvuLIsusI, unLuru IuIn unLuk penIngkuLun kInerju dun nIIuI LumbuI perusuIuun,
perbuIkun
sLrukLur keuungun dun munujemen, pencIpLuun sLrukLur IndusLrI yung seIuL dun
kompeLILII,
serLu perkembungun BUMN yung mumpu bersuIng dun berorIenLusI gIobuI.
PenerImuun prIvuLIsusI duIum RAPBN zo11 dIrencunukun berusuI durI PT nLI (Persero)
sebesur Rpzoo,o mIIIur, PT KIIrIng Berjungku ndonesIu (Persero) Rp1,o mIIIur, dun
PT Rekuyusu ndusLrI sebesur Rp,o mIIIur.
Pudu PT nLI (Persero) dun PT KIIrIng Berjungku ndonesIu (Persero) yung sebeIum
prIvuLIsusI suIum neguru musII mencupuI 1oo persen, penjuuIun suIum neguru ukun
dIIuksunukun muksImuI musIng-musIng sebesur qq persen dun qo persen. SemenLuru
ILu,
PT Rekuyusu ndusLrI berencunu ukun meIukukun PO, dengun mengeIuurkun suIum
buru
sebesur zo persen sumpuI o persen. Dengun demIkIun, suIum neguru ukun LerdIIusI
dengun
udunyu pengeIuurun suIum buru LersebuL, seIInggu suIum neguru yung LersIsu dI
PT Rekuyusu ndusLrI sebesur q,q; persen ukun dIdIvesLusI bersumu dengun PO.
6..1. Husil Pengeloluun Aset
TurgeL penerImuun IusII pengeIoIuun useL yung ukun dIgunukun unLuk pembIuyuun
unggurun
duIum RAPBN LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rp,1 mIIIur, uLuu o,q6 persen durI
LoLuI
pembIuyuun unggurun yung dIrencunukun duIum APBN LuIun zo11. TurgeL LersebuL
dIrencunukun berusuI durI IusII pengeIoIuun useL oIeI DIrekLoruL JenderuI Kekuyuun
Neguru
(DJKN) KemenLerIun Keuungun sebesur Rp;z,o mIIIur (6q,8 persen), dun PT PPA
sebesur
Rp161,1 mIIIur (o,z persen). ApubIIu dIbundIngkun dengun LurgeL IusII pengeIoIuun
useL
yung dILeLupkun duIum APBN-P zo1o sebesur Rp1,z LrIIIun, muku LurgeL IusII
pengeIoIuun
usseL duIum LuIun zo11 LersebuL, berurLI menurun sebesur Rp666,q mIIIur uLuu sebesur
1zo,o persen. Penurunun LurgeL IusII pengeIoIuun useL duIum LuIun zo11 LersebuL,
LeruLumu
dIsebubkun oIeI semukIn LerbuLusnyu jumIuI useL yung dIkeIoIu.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
HusII pengeIoIuun useL oIeI DJKN pudu LuIun zo11 dIperkIrukun berusuI durI useL eks
bunk
duIum IIkuIdusI (BD) sebesur Rp;,o mIIIur, useL eks PT PPA sebesur Rp8o,o mIIIur,
useL
eks BPPN sebesur Rpqo,o mIIIur, dun HPA yung berusuI durI penyeIesuIun Iuk LugII
LerIudup
PT D (sebuguI ukIbuL durI konversI uLung menjudI PMN) sebesur Rp1z;,o mIIIur.
SemenLuru
ILu, IusII pengeIoIuun useL yung dIIukukun PT PPA sebesur Rp161,1 mIIIur, dIperkIrukun
berusuI
durI percepuLun peIunusun Multi Yecrs ond (MYB) PT Tubun PeLrocIemIcuI ndusLrIes
(PT TP).
6..1.q unu Investusi Pemerintuh dun Penyertuun Modul Neguru
PembIuyuun duIum benLuk dunu InvesLusI PemerInLuI dun PMN bersIIuL .csh outjlou,
yung
berurLI pengeIuurun pembIuyuun. PengeIuurun dunu unLuk InvesLusI pemerInLuI dun
PMN
duIum RAPBN LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rp1z,8 LrIIIun, uLuu menurun ;,8
persen
bIIu dIbundIngkun dengun uIokusInyu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1z,z LrIIIun.
AIokusI dunu InvesLusI PemerInLuI dun PMN duIum RAPBN LuIun zo11 LersebuL ukun
dIgunukun unLuk: (u) InvesLusI PemerInLuI sebesur Rp1,q LrIIIun; (b) PMN kepudu
BUMN
sebesur Rp6,q LrIIIun; (c) PMN kepudu orgunIsusIJIembugu keuungun InLernusIonuI
sebesur
Rp;z1, mIIIur; dun (d) dunu berguIIr sebesur Rp,8 LrIIIun.
A. Investusi Pemerintuh
DuIum RAPBN LuIun unggurun zo11, PemerInLuI merencunukun uIokusI unggurun
unLuk
InvesLusI PemerInLuI sebesur Rp1,q LrIIIun, uLuu menurun q;,z persen bIIu
dIbundIngkun
uIokusInyu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp,6 LrIIIun. Penurunun dunu InvesLusI
PemerInLuI LersebuL LeruLumu dIsebubkun oIeI udunyu reuIokusI dunu IusIIILus IIkuIdILus
pembIuyuun perumuIun (PP) ke dunu berguIIr. AIokusI dunu InvesLusI PemerInLuI
LerdIrI
durI: (1) dunu InvesLusI PemerInLuI (reguIer) sebesur Rp1,o LrIIIun; dun (z) pembIuyuun
kredIL InvesLusI PemerInLuI sebesur Rp8,q mIIIur.
Investusi Pemerintuh {Regoler)
SesuuI dengun pusuI q1 UU Nomor 1 TuIun zooq LenLung PerbenduIuruun Neguru
juncLo
PP Nomor 1 TuIun zoo8 LenLung nvesLusI PemerInLuI, kepudu PemerInLuI
dIumunuLkun
unLuk dupuL meIukukun InvesLusI jungku punjung, dengun Lujuun unLuk memperoIeI
munIuuL
ekonomI, sosIuI, dunJuLuu munIuuL IuInnyu. AIokusI unggurun unLuk InvesLusI
PemerInLuI
(reguIer) suuL InI dIkeIoIu oIeI PusuL nvesLusI PemerInLuI, yung merupukun InsLunsI
PemerInLuI pudu KemenLerIun Keuungun yung menerupkun PoIu PengeIoIuun Keuungun
Budun uyunun Umum (PPK-BU) sesuuI dengun keLenLuun perundung-undungun yung
berIuku.
Pudu prInsIpnyu, kebIjukun dunu InvesLusI PemerInLuI dIuruIkun unLuk menggerukkun
sekLor
rIII duIum rungku pengembungun InvesLusI dI ndonesIu. PenempuLun dunu InvesLusI
PemerInLuI dIIuksunukun meIuIuI InvesLusI Iungsung (dire.t intestment) dengun curu
penyerLuun moduI dun pemberIun pInjumun unLuk InIrusLrukLur, LrunsporLusI
peIubuIun,
energI, perumuIun, dun bIdung IuInnyu. MeIuIuI peIuksunuun kebIjukun InvesLusI
dImuksud,
dIIurupkun dupuL dIcupuI Lujuun peIuksunuun InvesLusI PemerInLuI, yuILu unLuk
mendupuLkun
munIuuL ekonomI, sosIuI, dunJuLuu munIuuL IuInnyu.
ProyeksI kebuLuIun dunu InvesLusI PemerInLuI unLuk LuIun zo11 uduIuI sebesur Rp1,o
LrIIIun,
dengun LoLuI dunu InvesLusI seIumu LuIun zoo6 s.d. zo11 dIperkIrukun sebesur Rp;,q
LrIIIun,
dengun rIncIun: (u) suIdo uwuI dunu InvesLusI PemerInLuI sebesur Rp6,1 LrIIIun; (b)
perkIruun
,-'
V-;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
keunLungun LerduIuIu (zo1o) sebesur Rpoo,o mIIIur; dun (c) uIokusI RAPBN zo11
sebesur
Rp1,o LrIIIun.
Dunu InvesLusI PemerInLuI LersebuL dIrencunukun pudu kegIuLun-kegIuLun yung
mengucu
pudu progrum PemerInLuI LerkuIL dengun percepuLun pembungunun InIrusLrukLur dun
bIdung-bIdung IuInnyu, seperLI energI, LrunsporLusI, juIun LoI, peIubuIun, dun
perLumbungun.
Pudu dusurnyu uIokusI dunu InvesLusI PemerInLuI (reguIer) LersebuL pudu LuIun zo11
musII
ukun menILIkberuLkun pudu bIdung InIrusLrukLur (6o persen durI LoLuI porLoIoIIo)
dIsumpIng
unLuk pendIrIun SPV (unuk perusuIuun) dun bIdung InvesLusI lou .crbon duIum rungku
penungguIungun Climcte Chcne.
Pembiuyuun Kredit Investusi Pemerintuh
KegIuLun pembIuyuun kredIL InvesLusI PemerInLuI duIum RAPBN zo11 dIrencunukun
sebesur
Rp8,q mIIIur, yung ukun dIgunukun unLuk membIuyuI: (1) kredIL pengenduIIun poIusI
unLuk usuIu kecII dun menenguI Rp16,o mIIIur; (z) kredIL perkebunun swusLu nusIonuI
Rp11;,q mIIIur; serLu () kredIL usuIu mIkro kecII dun menenguI SuruL ULung
PemerInLuI
(SUP) oo Rp;zo,o mIIIur. Sumber pendunuun pembIuyuun kredIL InvesLusI PemerInLuI
InI
berusuI durI RKUN yung securu kIusus dIperunLukkun bugI pembIuyuun kredIL InvesLusI
pemerInLuI.
B. Penyertuun Modul Neguru Kepudu BLMN
DuIum RAPBN LuIun zo11, PemerInLuI merencunukun uIokusI dunu unLuk PMN kepudu
BUMN sebesur Rp6,q LrIIIun, uLuu IebII LInggI Rp;o,1 mIIIur uLuu 6,1 persen durI
uIokusI
dunu PMN duIum APBN-P zo1o yung dIrencunukun sebesur Rp6,o LrIIIun. PMN LersebuL
ukun dIuIokusIkun unLuk PT PenjumInun nIrusLrukLur ndonesIu (PT P) sebesur
Rp1, LrIIIun, PT AskrIndo dun Perum JumkrIndo (KUR) sebesur Rpz,o LrIIIun, PT
DIrgunLuru
ndonesIu (Persero) sebesur Rp1z;,o mIIIur, PT Pupuk skundur Mudu (Persero) sebesur
Rp1, LrIIIun, PerusuIuun PenerbIL SBSN ndonesIu V sebesur Rpo,1 mIIIur, PerusuIuun
PenerbIL SBSN ndonesIu V sebesur Rpo,1 mIIIur, PT Surunu MuILIgrIyu InunsIuI
(Persero)
sebesur Rp1,o LrIIIun, dun PT Geo DIpu EnergI sebesur Rpqq, mIIIur.
PT Penjuminun InIrustroktor Indonesiu
PendIrIun PT P oIeI pemerInLuI dImuksudkun unLuk: (1) memberIkun penjumInun
pudu
proyek kerjusumu pemerInLuI dun budun usuIuJswusLu (KPS) dI bIdung InIrusLrukLur;
(z) menIngkuLkun .redituorthiness uLus proyek-proyek KPS InIrusLrukLur meIuIuI
pemberIun
penjumInun uLus rIsIko poIILIk yung kredIbeI; dun () menIngkuLkun oterncn.e uLus
pemberIun penjumInun uLus rIsIko poIILIk.
SesuuI dengun Anggurun Dusur PT P, moduI dusur perseroun dILeLupkun sebesur
Rpq,o LrIIIun, dun penumbuIun PMN sebesur Rp1,o LrIIIun pudu LuIun zo11
dImuksudkun
unLuk memenuII kebuLuIun moduI dusur perseroun securu berLuIup, seLeIuI pudu
LuIun
zo1o PT P mendupuLkun PMN sebesur Rp1,o LrIIIun.
DIsumpIng unLuk menIngkuLkun kecukupun moduI sesuuI unggurun dusur perseroun,
penumbuIun PMN kepudu PT P dIIurupkun ukun dupuL menIngkuLkun kredIbIIILus
penjumInun dun leterce kemumpuun keuungun perseroun unLuk memperoIeI
dukungun
dun meIukukun kerjusumu keuungunJpendunuun dengun multilctercl cen.ies (World
cnl,
ADB, dII) dun InsLILusI IInunsIuI IuInnyu. SeIuIn ILu, LumbuIun PMN kepudu PT P
dIIurupkun
jugu ukun memberIkun persepsI posILII bugI InvesLor, mengInguL kesIupun penjumInun
ukun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
menjudI IebII pusLI, dengun penguIokusIun rIsIko yung IebII Lrunspurun, seIInggu
InvesLusI
proyek-proyek InIrusLrukLur dupuL memuduI dun LerIuksunu sesuuI dengun judwuI.
PT Askrindo dun Perom Jumkrindo {KLR)
PMN kepudu PT AskrIndo dun Perum JumkrIndo sebesur Rpz,o LrIIIun dIuIokusIkun
unLuk
menIngkuLkun kupusILus usuIu, dun memperkuuL sLrukLur permoduIun PT AskrIndo dun
Perum JumkrIndo, duIum rungku peIuksunuun penjumInun kredIL usuIu rukyuL (KUR)
bugI
keIungsungun dun perkembungun kegIuLun sekLor rIII oIeI usuIu mIkro, kecII, dun
menenguI
(UMKM).
SebuguImunu dIumunuLkun duIum npres 6 LuIun zoo; LenLung KebIjukun PercepuLun
SekLor
RIII dun Pemberduyuun UMKM, gunu menIngkuLkun perLumbuIun ekonomI ndonesIu,
peIuksunuun progrum KUR dILujukun unLuk mempercepuL pengembungun sekLor rIII
dun
pemberduyuun UMKM gunu menIngkuLkun perLumbuIun ekonomI nusIonuI.
PenumbuIun PMN kepudu PT AskrIndo dun Perum JumkrIndo dIIukukun sebuguI upuyu
pemerInLuI unLuk meIunjuLkun revILuIIsusI progrum KUR, yung LeIuI muIuI
dIIuksunukun
pudu LuIun zo1o. RevILuIIsusI progrum KUR InI penLIng, mengInguL besurnyu konLrIbusI
UMKM duIum perekonomIun nusIonuI. SemenLuru ILu, dI sIsI IuIn kenduIu uLumu
pengembungun UMKM uduIuI ukses permoduIun dun pemusurun. Dengun revILuIIsusI
progrum KUR meIuIuI ekspunsI penyuIurun KUR, dIIurupkun dupuL menIngkuLkun
ukses
permoduIun UMKM seIInggu dupuL menIngkuLkun securu sIgnIIIkun jumIuI penerImu
IusIIILus
KUR.
Dengun perkIruun ecrin rctio sebesur 1o kuII, muku LumbuIun PMN LersebuL ukun
menIngkuLkun kemumpuun PT AskrIndo dun Perum JumkrIndo unLuk meIukukun
penjumInun KUR sebesur Rpzo,o LrIIIun. PenIngkuLun kemumpuun penjumInun
LersebuL
dIIurupkun dupuL mendukung progrum pemerInLuI unLuk meIukukun ekspunsI KUR
sebesur
Rpzo,o LrIIIun per LuIun muIuI LuIun zo1o sumpuI dengun zo1q. EkspunsI progrum
KUR
LersebuL dIIurupkun dupuL menjungkuu IInggu 1,zz juLu pengusuIu UMKM, dun
mumpu
menyerup Lenugu kerju sumpuI dengun o,8z juLu orung, dun ukun mumpu memberI
keIIdupun kepudu 1;6 juLu penduduk ndonesIu (dIusumsIkun 1,z juLu pengusuIu dun
o,8
juLu Lenugu kerju memIIIkI 1 IsLrIJsuumI dun z unuk).
PT irgunturu Indonesiu {PT I)
PMN kepudu PT D sebesur Rp1z;,o mIIIur merupukun konversI durI dunu LuIungun
(uLung)
yung dILerImu PT D durI eks BPPN. Pudu LuIun zooo, BPPN LeIuI meIuksunukun
resLrukLurIsusI uLung PT D menjudI penyerLuun moduI semenLuru (PMS), sesuuI dengun
perseLujuun KomILe KebIjukun SekLor Keuungun (KKSK) Nomor
Kep.oJK.KKSKJ11Jzooo
LungguI 1o November zooo. PeneLupun perubuIun sLuLus PMS menjudI PMN kepudu PT
D
LersebuL dIIurupkun dupuL memberIkun kepusLIun Iukum bugI PemerInLuI, seIInggu
PemerInLuI berIuk uLus dIvIden durI penumbuIun PMN LersebuL. Dengun demIkIun,
PMN
unLuk PT D yung berusuI durI peIunusun pInjumun kepudu eks BPPN bersIIuL in-out
(HusII
PengeIoIuun AseL dun PMN) duIum pembIuyuun.
PT Popok Iskundur Modu {PT PIM)
PMN kepudu PT PM sebesur Rp1, LrIIIun berusuI konversI uLung pokok SA sebesur
USD11,6 juLu, sebuguI bugIun durI resLrukLurIsusI uLung yung LeIuI mendupuL
rekomendusI
KomILe KebIjukun, sebuguImunu LermuuL duIum BerILu Acuru PembuIusun (BAP) Nomor
,-'
V-q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BA-ozJKOMTEJzooq LungguI 6 MureL zooq, dun sesuuI suruL perseLujuun MenLerI
Keuungun
Nomor S-;16JMK.oJzooq. Sumu dengun PMN kepudu PT D, PMN unLuk PT PM
yung
berusuI durI peIunusun uLung pokok SA bersIIuL in-out (penerImuun cIcIIun
pengembuIIun
penerusun pInjumun dun PMN) duIum pembIuyuun.
Perosuhuun Penerbit SBSN Indonesiu IV dun V
SemenLuru ILu, pudu LuIun zo11 PemerInLuI jugu merencunukun unLuk menguIokusIkun
PMN kepudu PerusuIuun PenerbIL SBSN ndonesIu V, dun PerusuIuun PenerbIL SBSN
ndonesIu V unLuk mendukung penerbILun SBSN duIum vuIuLu usIng dI pusur perdunu
InLernusIonuI duIum LuIun zo11, dun unLuk mengunLIsIpusI penerbILun SBSN vuIus dI
uwuI
LuIun zo1z.
PerusuIuun PenerbIL SBSN uduIuI budun Iukum yung dIdIrIkun berdusurkun keLenLuun
Undung-Undung Nomor 1q TuIun zoo8 LenLung SuruL BerIurgu SyurIuI Neguru unLuk
meIuksunukun kegIuLun penerbILun SBSN. UnLuk memenuII persyuruLun pendIrIun
sebuguI
budun Iukum, PerusuIuun PenerbIL Iurus memIIIkI moduI. SesuuI dengun keLenLuun
perundung-undungun, moduI pendIrIun LersebuL berusuI durI APBN dun merupukun
kekuyuun neguru yung dIpIsuIkun. Adupun besur moduI PerusuIuun PenerbIL SBSN
yung
dIdIrIkun PemerInLuI uduIuI sebesur Rp1oo juLu unLuk seLIup PerusuIuun PenerbIL.
PT Surunu Moltigriyu Iinunsiul {PT SMI)
PT SM uduIuI perusuIuun yung dILuguskun pemerInLuI unLuk mengupuyukun
LerbenLuknyu
mekunIsme pusur pembIuyuun sekunder perumuIun yung eIIsIen, yung securu berLuIup
dIIurupkun mumpu mendorong Lurunnyu LIngkuL bungu KPR. PembenLukun mekunIsme
pusur dImuksud, dIIukukun dengun menguIIrkun dunu durI pusur moduI ke sekLor
perumuIun
meIuIuI penyedIuun IusIIILus pInjumun dun sekurILIsusI. PenumbuIun PMN kepudu PT
SM
sebesur Rp1,o LrIIIun dIperIukun unLuk memperkuuL sLrukLur moduI perseroun, seIInggu
securu berLuIup perseroun dupuL muIuI berperun sebuguI ucrcntor LerIudup eIek
berbusIs
KPR. PenumbuIun PMN kepudu PT SM dIIurupkun ukun memberIkun beberupu
munIuuL,
yuILu: (1) menggerukkun perekonomIun meIuIuI sekLor perumuIun; (z) membungun
sIsLem
pembIuyuun perumuIun yung eIIsIen serLu berorIenLusI pusur; () mengembungkun
pusur
moduI; dun (q) memperIuus pIIIIun InvesLusI InvesLor.
PT Geo ipu Inergi
PT Geo DIpu EnergI merupukun unuk usuIu PT PN (Persero) dun PT PerLumInu
(Persero)
yung berdIrI sejuk LuIun zooz, dun bergeruk duIum bIdung usuIu pembungkIL IIsLrIk
Lenugu
punus bumI, yung suuL InI mengeIoIu proyek PTP dI DIeng dun PuLuIu. SuuL InI, PT
PerLumInu
(Persero) memIIIkI 6; persen suIum PT Geo DIpu EnergI, dun sIsunyu dImIIIkI PT PN
(Persero). SeIrIng dengun perkembungunnyu, muku duIum rungku unLuk IebII
menIokuskun
dIrI pudu pengembungun punus bumI dI ndonesIu, PT Geo DIpu EnergI dIrencunukun
ukun
dIubuI menjudI sebuuI BUMN. TerkuIL dengun IuI LersebuL, muku duIum RAPBN LuIun
zo11 pemerInLuI merencunukun ukun menguIokusIkun PMN kepudu PT Geo DIpu EnergI
sebesur Rpqq, mIIIur. PenguIokusIun PMN LersebuL dIIukukun duIum rungku rencunu
penguIIIun PT Geo DIpu EnergI menjudI BUMN dengun penguIIIun suIum PT PN
(Persero)
dun PT PerLumInu (Persero) pudu PT Geo DIpu EnergI senIIuI Rpqq, mIIIur. PMN
LersebuL
LIduk bersIIuL LunuI, kurenu berusuI durI IIbuI suIum PT PN (Persero) dun PT
PerLumInu
(Persero) kepudu PemerInLuI.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-qo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
C. Penyertuun Modul Neguru Lntok Orgunisusi[Lembugu Keoungun
Internusionul {LKI)
SeIuIn kepudu beberupu BUMN, PemerInLuI jugu berencunu menguIokusIkun PMN
kepudu
beberupu orgunIsusIJIembugu keuungun InLernusIonuI (K) sebesur Rp;z1, mIIIur,
yuILu
unLuk (1) Islcmi. Detelo5ment cnl (DB) sebesur Rp11;, mIIIur; (z) The Islcmi.
Cor5orction jor the Detelo5ment oj Pritcte Se.tor sebesur Rpz8, mIIIur; () Asicn
Detelo5ment cnl (ADB) sebesur Rp;1,q mIIIur; (q) Internctioncl cnl jor
Re.onstru.tion
cnd Detelo5ment (BRD) sebesur Rpqo,o mIIIur; () Internctioncl Iincn.e
Cor5orction
() sebesur Rp8,6 mIIIur; (6) Internctioncl Iund jor Ari.ulturcl Detelo5ment
(AD)
sebesur Rp1,o mIIIur; serLu (;) Credit Gucrcntee cnd Intestment Ic.ilit (G)
sebesur
Rp1qo,o mIIIur. Adupun uIokusI PMN kepudu orgunIsusIJK ke duIum pembIuyuun
buru
dIIukukun duIum RAPBN LuIun zo11, seLeIuI sebeIumnyu dIuIokusIkun meIuIuI beIunju
IuInIuIn.
ReuIokusI durI beIunju IuIn-IuIn ke pembIuyuun LersebuL, sesuuI dengun rekomendusI
Budun PemerIksu Keuungun (BPK).
1slomic Deoelopment Bonk {IB)
DB dIdIrIkun LuIun 1q; duIum creement yung dILunduLungunI oIeI zz neguru, dun
suuL
InI jumIuI unggoLu suduI mencupuI ; neguru yung Lergubung duIum OrgunIsusI
KonIerensI
sIum (OK). KunLor PusuL DB dI JedduI, SuudI ArubIu dun RegIonuI dI Muroko,
MuIuysIu
dun KuzukIsLun, serLu memIIIkI Iield Re5resentctite dI seLIup neguru unggoLu,
Lermusuk dI
ndonesIu. Berkenuun dengun keunggoLuun ndonesIu pudu DB, ndonesIu mempunyuI
kewujIbun-kewujIbun yung Iurus dIpenuII, dIunLurunyu uduIuI penyeLorun moduI DB.
SumpuI dengun ukIIr LuIun zoo8, LoLuI penyerLuun ndonesIu (5cid-in) dI DB uduIuI
sebesur
S5e.icl Drcuin Riht (SDR) 1o;,6 juLu uLuu equitclen dengun Rp1,6 LrIIIun.
Pudu sIdung LuIunun Dewun Gubernur DB ke-1 dI KuwuIL pudu LungguI 1 MeI zoo6,
Dewun Gubernur (ocrd oj GoternorJBOG) menyepukuLI unLuk meIuksunukun
pencuIrun
;o persen .cllcble .c5itcl (jumIuI moduI yung beIum dIbuyur) durI znd Genercl
In.recse
(penumbuIun moduI) DB meIuIuI resoIusI BOG Nomor BGJ6-qz;, yung memInLu
kepudu
musIng-musIng neguru unggoLu DB unLuk meIunusI komILmen uLus znd Genercl
In.recse
DB dengun pembuyurun seLIup 6 buIun sekuII seIumu LuIun (1o kuII pembuyurun). The
znd enercl in.recse DB LeIuI dIseLujuI BOG pudu q JuII 1qqz meIuIuI pengesuIun
resoIusI
Nomor BGJ(SM)-qz. SubskrIpsI ndonesIu uduIuI sebesur Islcmi. Dincr (D) 61.161
yung
munu sebesur o persennyu LeIuI Iunus dIbuyur duIum 1o kuII cIcIIun sejuk LuIun 1qqz
sumpuI
LuIun zooz.
SesuuI dengun resoIusI Nomor BGJ6-qz; dIuLus, ndonesIu Iurus meIunusI ;o persen
durI
subskrIpsI (bugIun durI suIum yung dIumbII) znd Genercl In.recse DB uLuu sebesur
Dqz,8
juLu (Islcmi. Dincr) Iurus dIIunusI duIum 1o kuII pembuyurun duIum IImu LuIun uLuu
seLIup
enum buIun membuyur musIng-musIng sebesur Dq, juLu.
Pudu LuIun zo11 ndonesIu ukun membuyur cIcIIun yung ke-1o, yuILu Dq, juLu yung
ukun
juLuI Lempo pudu LungguI 1 MeI zo11. SeIuIn ILu, kurenu kekeIIruun udmInIsLrusI, pudu
LuIun zooq, ndonesIu Iunyu mereuIIsusIkun pembuyurun sebesur Rp8o,; mIIIur, uLuu
seLuru
dengun D, juLu, seIInggu LerjudI kekurungun pembuyurun D,z juLu. Dengun
demIkIun,
LoLuI pembuyurun LuIun zo11 uduIuI sebesur D;, juLu, uLuu seLuru dengun Rp11;,
mIIIur
(kurs SDR1=USDo,6;881, per 1 Desember zooq).
,-'
V-q1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
The 1slomic Corporotion for the Deoelopment of Prioote Sector {IC)
D uduIuI suIuI suLu InsLILusI dI buwuI DB Grou5 yung mempunyuI perun
menIngkuLkun
pembungunun ekonomI sekLor swusLu dI neguru unggoLu. Pudu Genercl Assembl
(SIdung
Umum) yung ke-q dI AsIgubuL, TurkmenIsLun pudu LuIun zooq, LeIuI dIseLujuI
kenuIkun
moduI D, yuILu kenuIkun cuthoried .c5itcl durI USD1,o mIIIur menjudI USDz,o
mIIIur,
dun subs.ribed .c5itcl durI USDoo,o juLu menjudI USD1,o mIIIur. SesuuI dengun
crti.le
creement D, ndonesIu berkesempuLun unLuk meIukukun subs.ribed sebunyuk q;
shcre,
uLuu senIIuI USDq,; juLu, yung dupuL dIcIcII seIumu kuII cIcIIun, uLuu musIng-musIng
sebesur USDqo rIbu muIuI LuIun zooq. MenLerI Keuungun meIuIuI SuruL Nomor S-
;qJ
MK.o11Jzooq LungguI z Desember zooq LeIuI menyeLujuI unLuk IkuL serLu duIum
kenuIkun
moduI DB dImuksud. Berkenuun dengun IuI LersebuL, ndonesIu mempunyuI kewujIbun
unLuk membuyur cIcIIun perLumu pudu LuIun zooq. Numun, kurenu PemerInLuI
ndonesIu
beIum menguIokusIkun pembuyurun subs.ribed LersebuL pudu APBN LuIun zooq dun
zo1o,
muku pembuyurun LuIun zooq-zo11 ukun dIIukukun sekuIIgus pudu LuIun zo11 sebesur
Rpz8, mIIIur.
Asion Deoelopment Bonk {AB)
ADB merupukun Iembugu keuungun Lerbesur seLeIuI Bunk DunIu. ToLuI useL ADB uduIuI
sebesur USD;o, mIIIur, dun LoLuI pInjumun ADB, yuILu sebesur USDo, mIIIur.
Pemegung
suIum Lerbesur ADB uduIuI Jepung dun AS musIng-musIng sebesur 1,; persen.
KemudIun
dIIkuLI IInu, ndIu, AusLruIIu, dun ndonesIu musIng-musIng sebesur 6,q persen, 6,
persen,
,; persen, dun ,q persen. SIsunyu sebesur q,q persen dIbugI ke 61 neguru unggoLu
IuInnyu.
SebuguI pemegung suIum besur, ndonesIu jugu menerImu munIuuL durI keberuduun
ADB.
SemenLuru ILu, berkenuun dengun LerjudInyu krIsIs gIobuI, berdusurkun kepuLusun
Dewun
Gubernur pudu sIdung LuIunun ADB ke-qz dI BuII, BOG menyeLujuI kenuIkun .c5itcl
in.recse
(enercl .c5itcl in.recse,G) sebesur zoo persen, dI munu uLus kenuIkun LersebuL,
sebesur
q persen dIbuyur LunuI (5cid-in). ndonesIu berkewujIbun unLuk menumbuI seLorun
moduI
sebesur USD18,q; juLu, uLuu equitclen dengun Rp1,q LrIIIun, yung ukun dIcIcII seIumu
LuIun muIuI 1 AprII zo1o, seIInggu seLIup LuIunnyu PemerInLuI perIu menyedIukun
dunu
sebesur Rp;1,q mIIIur. SeIubungun dengun IuI LersebuL, pudu LuIun zo11, PemerInLuI
menguIokusIkun PMN sebuguI kewujIbun unLuk meIukukun pembuyurun cIcIIun ke-z
G
ke- ADB yuILu sebesur Rp;1,q mIIIur.
1nternotionol Bonk for #econstruction ond Deoelopment {IBR)
BRD, uLuu Bunk DunIu unLuk pembungunun dun pemuIIIun uduIuI budun
InLernusIonuI
yung bergeruk dI bIdung perbunkun unLuk pembungunun dun kemujuun neguru-neguru
berkembung. BRD berdIrI pudu LungguI z; Desember 1qq, yung berkedudukun dI
WusIIngLon D, AmerIku SerIkuL. Budun InI berLujuun memberIkun bunLuun, buIk yung
bersIIuL jungku punjung muupun jungku pendek kepudu neguru-neguru yung sedung
berkembung. PengoperusIun Bunk DunIu yung berusuI durI konLrIbusI neguru unggoLu
meIuIuI
penyeLorun moduI dIuLur pIugum pendIrIun BRD. PenyeLorun moduI pudu BRD
dIIukukun
duIum duu benLuk, yuILu LunuI (.csh) dun penerbILun 5romissor note. Pudu ukIIr LuIun
zoo8, LoLuI penyerLuun ndonesIu (5cid-in) dI BRD uduIuI sebesur USD11o,z juLu uLuu
equitclen dengun Rp1,z LrIIIun.
Pudu LuIun zo1o, LerdupuL penerbILun 5romissor note buru sebesur Rp;,q mIIIur
unLuk
keperIuun mcintencn.e oj tclue shcre ndonesIu per o JunI zooq. ALus 5romissor
note
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-qz Notc Keucncn dcn RAPN zo::
LersebuL, suduI dIsepukuLI oIeI clterncte exe.utite dire.tor (dIrekLur eksekuLII
penggunLI)
unLuk ndonesIu dI WusIIngLon D ugur dIbuyur duIum z kuII cIcIIun, yuILu sebesur
Rpqo,o mIIIur pudu LuIun zo11, dun sIsunyu ukun dIIunusI pudu LuIun zo1z.
SeIubungun
dengun ILu, pudu LuIun zo11, PemerInLuI merencunukun menguIokusIkun PMN kepudu
BRD
sebesur Rpqo,o mIIIur
1nternotionol 1inonce Corporotion {IIC)
uduIuI sebuuI Iembugu dI buwuI Group Bunk DunIu yung dIdIrIkun pudu LuIun
1q6,
dengun Lujuun unLuk memujukun pembungunun ekonomI dengun mendorong
perkembungun perusuIuun swusLu yung produkLII duIum neguru-neguru unggoLu,
LeruLumu
dI dueruI LerLIngguI.
uduIuI Iembugu muILIIuLeruI Lerbesur yung menyedIukun dunu pInjumun dun
pembIuyuun
unLuk sekLor swusLu dI neguru-neguru berkembung. mendorong pengembungun
berkeIunjuLun sekLor swusLu meIuIuI:
1. PembIuyuun proyek dun perusuIuun dI neguru-neguru berkembung.
z. MembunLu perusuIuun swusLu dI neguru-neguru berkembung dun memobIIIsusI
pembIuyuun durI pusur uung InLernusIonuI.
. MemberIkun musukun dun bunLuun LeknIk unLuk kuIungun bIsnIs dun PemerInLuI.
DI ndonesIu, mempunyuI obyek uLumu, yuILu: mengurungI dumpuk perubuIun
IkIIm,
menIngkuLkun pendupuLun perdesuun, dun mendorong urbunIsusI yung berkeIunjuLun.
Murkus
berpusuL dI WusIIngLon D, USA. Dengun moduI uwuI USD1oo juLu, suuL InI
berunggoLukun 18z neguru (musIng-musIng neguru menunjuk 1 Goternor dun 1
Alterncte
Goternor), dun mempunyuI shcre .c5itcl sebesur USDz,q mIIyur. DI ndonesIu,
muIuI
ukLII sejuk LuIun 1q68.
Berdusurkun perLemuun Detelo5ment Committee pudu LungguI 18-1q ebruurI zo1o,
dIperoIeI
ukIumusI keseLuruun suIum dengun BRD (q; persen dI 5hcse ke z) dI kemudIun
IurI,
dengun kenuIkun suIum DTs berLuIup durI persen menjudI qz, persen meIuIuI
in.recse
bcsi. tote (penumbuIun Iuk suuru dusur) menjudI , persen, dun sIsunyu sekILur 8
persen
meIuIuI sele.tite .c5itcl in.recse (S) USDoo,o juLu dengun penuwurun ke DTs
(Detelo5in cnd Trcnsition .ountries) yung bermInuL (preIerensI dIberIkun ke DTs
under
re5resented uLuu neguru berkembung dun LrunsIsI yung keLerwukIIunnyu kurung).
SuIum
ndonesIu dI uduIuI sebesur 1,z persen, uLuu sebesur USDz8, juLu uLuu sekILur
Rpzq,z mIIIur (kurs USD1 = Rpq.o8). Dengun kesepukuLun dI uLus, suIum ndonesIu
berpoLensI menurun menjudI 1,oq persen. UnLuk mengIIndurI LerdIIusInyu suIum
ndonesIu
dI , ndonesIu perIu berkonLrIbusI sebesur USDq,zq juLu, yung dupuL dIcIcII seIumu
LuIun. Dengun demIkIun, pembuyurun penyerLuun moduI neguru unLuk pudu LuIun
zo11 uduIuI USD88 rIbu uLuu equitclen Rp8,6 mIIIur.
1nternotionol 1und for Agriculturol Deoelopment {IIA)
AD uduIuI Iembugu kIusus PerserIkuLun Bungsu-Bungsu (PBB) yung dIdIrIkun sebuguI
sebuuI Iembugu keuungun pudu LuIun 1q;;. AD uduIuI suIuI suLu IusII durI
KonIerensI
Pungun nLernusIonuI LuIun 1q;q, dImunu konIerensI LersebuL merupukun Lunggupun
uLus
krIsIs pungun yung LeruLumu meIundu neguru dI AIrIku dI uwuI LuIun 1q;o-un.
KonIerensI
LersebuL sepukuL unLuk mendIrIkun sebuuI Iembugu keuungun InLernusIonuI yung
berIungsI
sebuguI budun unLuk mendunuI pembungunun perLunIun.
,-'
V-q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
SebuguI neguru unggoLu, ndonesIu mempunyuI kewujIbun-kewujIbun yung Iurus
dILunuIkun,
yung dIunLurunyu uduIuI penyerLuun moduI pudu AD. ToLuI penyerLuun moduI neguru
ndonesIu dI AD sejuk uwuI IInggu re5lenishment V uduIuI sebesur USDq6,q6 juLu.
Pudu sIdung LuIunun Dewun Gubernur ke-1 dI Romu, LuIIu pudu LungguI 18-1q
ebruurI
zooq, puru Gubernur menyeLujuI usuIun munujemen AD unLuk meIukukun
re5lenishment
(penumbuIun moduI) ke-8 AD duIum rungku menIngkuLkun perunun AD duIum
upuyu
penungunun kemIskInun, perubuIun IkIIm, dun kenuIkun Iurgu pungun. PemerInLuI R
LeIuI berkomILmen unLuk berpurLIsIpusI pudu re5lenishment ke-8, dI munu PemerInLuI
memberIkun konLrIbusI sebesur USD,o juLu, yung ukun dIcIcII seIumu LIgu kuII, yuILu
sebesur
USD1, juLu pudu LuIun zo1o dun zo11, dun sebesur USDz,o juLu pudu LuIun zo1.
Dengun
demIkIun, pudu LuIun zo11 PemerInLuI menguIokusIkun PMN kepudu AD sebesur
Rp1,o mIIIur.
Credit Cuorontee ond 1noestment 1ocilitg {CGII)
Pudu perLemuun puru MenLerI Keuungun ASEAN+ (Neguru ASEAN dun Jepung, Koreu,
IInu) yung ke-1z dI BuII, LungguI MeI zooq, puru MenLerI sepukuL unLuk membenLuk
Credit Gucrcntee cnd Intestment Me.hcnism (GM), yung kemudIun berubuI numu
menjudI Credit Gucrcntee cnd Intestment Ic.ilit (G). G uduIuI sebuuI trust
jund
yung dILujukun unLuk: (I) mendorong penerbILun obIIgusI swusLu bermuLu uung IokuI;
(II) menIngkuLkun ukses pusur bugI issuer dengun ruLIng mInImuI intestment rcde; dun
(III) memberIkun jumInun dengun bIuyu renduI. ModuI uwuI yung dIsepukuLI uduIuI
sebesur
USDoo,o juLu, yung dIperoIeI durI konLrIbusI neguru-neguru ASEAN+, dun ADB
seIuku
pengeIoIu trust jund LersebuL.
DurI moduI uwuI yung dIsepukuLI, Jepung dun Inu musIng-musIng LeIuI berkomILmen
unLuk
berkonLrIbusI sebesur USDzoo,o juLu, sedungkun Koreu berkonLrIbusI sebesur
USD1oo,o juLu.
MengInguL moduI uwuI yung semuIu dIsepukuLI LeIuI LercukupI oIeI neguru-neguru 5luss
three, ADB dun neguru-neguru ASEAN berkomILmen unLuk jugu berkonLrIbusI pudu
G.
DuIum IuI InI, ADB ukun berkonLrIbusI sebesur USD1o,o juLu, sedungkun neguru-
neguru
ASEAN sepukuL unLuk berkonLrIbusI securu koIekLII dengun jumIuI mInImuI 1o persen
durI
LoLuI moduI uwuI yung dIperkIrukun menjudI USD;oo,o juLu. Dengun demIkIun,
konLrIbusI
ASEAN securu koIekLII sebesur USD;o,o juLu. DurI jumIuI LersebuL, mengInguL poLensI
penggunu dI neguru ASEAN uduIuI neguru-neguru ASEAN (ndonesIu, MuIuysIu,
PIIIIpInu,
TIuIIund, dun SIngupuru), muku ukun dIupuyukun unLuk dILunggung securu bersumu
oIeI
ASEAN securu equcl
shcrin. Dengun demIkIun,
musIng-musIng neguru ukun
berkonLrIbusI sebesur
USD1q,o juLu. Kurenu ILu,
pudu LuIun zo11,
PemerInLuI menguIokusIkun
PMN unLuk G sebesur
Rp1qo,o mIIIur. Adupun
RIncIun PMN kepudu
orgunIsusIJK pudu LuIun
zo11 dupuL dIIIIuL pudu
Tubel VI.S.
1 Islcmi. Detelo5ment cnl (DB) 11;,
z The Islcmi. Cor5orction jor the Detelo5ment oj Pritcte Se.tor (D) z8,
Asicn Detelo5ment cnl (ADB) ;1,q
q Internctioncl cnl jor Re.onstru.tion cnd Detelo5ment (BRD) qo,o
Internctioncl Iincn.e Cor5orction () 8,6
6 Internctioncl Iund jor Ari.ulturcl Detelo5ment (AD) 1,o
; Credit Gucrcntee cnd Intestment Ic.ilit (G) 1qo,o
, 1,g
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Jomluh
TABIL VI.S
PMN KIPAA ORGANISASI[LKI TAHLN o11
{miliur ropiuh)
No Numu Orgunisusi[LKI Jomluh
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-qq Notc Keucncn dcn RAPN zo::
. unu Bergolir
PemerInLuI merencunukun menguIokusIkun unggurun unLuk dunu berguIIr duIum
RAPBN
zo11 sebesur Rp,8 LrIIIun. JumIuI InI menunjukkun kenuIkun sebesur Rpq6,6 mIIIur
uLuu
16,; persen bIIu dIbundIngkun dengun uIokusInyu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur
Rp, LrIIIun. KenuIkun unggurun dunu berguIIr duIum RAPBN zo11 LersebuL LeruLumu
dIsebubkun oIeI udunyu reuIokusI dunu PP durI dunu InvesLusI PemerInLuI ke duIum
dunu
berguIIr.
unu bergolir KLMKM
AIokusI dunu berguIIr unLuk KUMKM duIum RAPBN LuIun zo11 dIrencunukun sebesur
Rpzo,o mIIIur, uLuu IebII renduI Rp1oo,o mIIIur (z8,6 persen) bIIu dIbundIngkun
dengun
pugunyu duIum APBN-P zo1o. Dunu berguIIr KUMKM LersebuL ukun dIgunukun unLuk
memberIkun sLImuIus bugI koperusI dun usuIu mIkro, kecII dun menenguI, berupu
penguuLun
moduI. DuIum peIuksununnyu, BU PDB KUMKM merencunukun ukun menyuIurkun
dunu
berguIIr kepudu 1.z1; unIL KUMKM serLu z1 KB dun KBB.
unu bergolir ILPP
AIokusI dunu berguIIr unLuk PP duIum RAPBN zo11 dIrencunukun sebesur Rp,6
LrIIIun
uLuu menIngkuL Rp888,6 mIIIur (1,o persen) dIbundIngkun dengun pugunyu duIum
APBN-P zo1o.
DuIum APBN-P zo1o, dunu PP semuIu dIkIusIIIkusIkun sebuguI dunu InvesLusI
pemerInLuI,
mengInguL suuL ILu KemenLerIun PerumuIun RukyuL beIum mempunyuI suLker Budun
uyunun Umum yung ukun mengeIoIu dunu PP. Dengun demIkIun, dunu PP semuIu
dIrencunukun ukun dIsuIurkun kepudu musyurukuL meIuIuI PusuL nvesLusI PemerInLuI
KemenLerIun Keuungun. Numun duIum perkembungunnyu, suuL InI LeIuI dILerbILkun
KepuLusun MenLerI Keuungun Nomor zqoJKMK.o1Jzo1o LenLung PeneLupun PusuL
PembIuyuun PerumuIun (PPP) pudu KemenLerIun PerumuIun RukyuL, sebuguI InsLunsI
PemerInLuI yung menerupkun poIu pengeIoIuun keuungun BU.
SeIuIn ILu, suuL InI LeIuI dILerbILkun PeruLurun MenLerI Keuungun Nomor
1oJPMK.oJzo1o
LenLung TuLu uru PeyedIuun, PencuIrun, dun PerLunggungjuwubun Dunu PP. SuLker
BU
KemenLerIun PerumuIun RukyuL LersebuL LeIuI dILeLupkun sebuguI Kuusu Penggunu
Anggurun (KPA) dunu PP. DemIkIun jugu, dunu PP yung LeIuI dIkembuIIkun
musyurukuL
kepudu PPP ukun dIguIIrkun kembuII kepudu musyurukuL yung membuLuIkun.
Dunu berguIIr unLuk PP LuIun zo11 merupukun perubuIun durI skemu subsIdI unLuk
kredIL kepemIIIkun rumuI sederIunu seIuL (KPRSI) unLuk mendukung pembungunun
rumuI
sederIunu seIuL bugI musyurukuL yung berpendupuLun renduI (MBR). PerubuIun skemu
yung LeIuI muIuI dIIuksunukun pudu APBN-P zo1o LersebuL, sejuIun dengun Undung-
Undung
Nomor 1; TuIun zoo; LenLung Rencunu Pembungunun Jungku Punjung NusIonuI LuIun
zoo-zoz, yung menguLur buIwu unLuk memenuII kebuLuIun IunIun bugI
musyurukuL,
dun mewujudkun koLu Lunpu permukInun kumuI, unLuru IuIn dIIukukun dengun:
(u) menyempurnukun poIu subsIdI sekLor perumuIun yung LepuL susurun, Lrunspurun,
ukunLubeI, dun pusLI, kIususnyu subsIdI bugI MBR; dun (b) meIukukun penguuLun
swuduyu
musyurukuL duIum pembungunun rumuI meIuIuI pemberIun IusIIILus kredIL mIkro
perumuIun, IusIIILusI unLuk pemberduyuun musyurukuL, dun bunLuun LeknIs kepudu
keIompok musyurukuL yung berswuduyu duIum pembungunun rumuI.
,-'
V-q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
PerubuIun skemu KPRSI durI subsIdI menjudI pembIuyuun, dIIurupkun dupuL
memberIkun
munIuuL yung IebII besur, buIk bugI musyurukuL muupun bugI keberIungsungun progrum
KPRSI duIum jungku punjung. Dengun skemu buru LersebuL, musyurukuL dupuL
menIkmuLI
bungu cIcIIun KPRSI yung renduI sepunjung musu pemInjumun, dIIurupkun LIduk
meIebIII
suLu dIgIL. SemenLuru ILu, duIum jungku punjung, meIuIuI IusIIILus pembIuyuun,
dIIurupkun
dunu yung suduI dIkembuIIkun musyurukuL dupuL dIpergunukun IugI oIeI musyurukuL
yung
IuIn, seIInggu dupuL mengurungI bebun APBN dI musu-musu yung ukun duLung.
I. unu Pengembungun Pendidikun Nusionul
Dunu pengembungun pendIdIkun nusIonuI uduIuI unggurun pendIdIkun yung
dIuIokusIkun
unLuk pembenLukun endoument jund yung berLujuun unLuk menjumIn
keberIungsungun
progrum pendIdIkun bugI generusI berIkuLnyu sebuguI benLuk perLunggungjuwubun
unLurgenerusI (interenerctioncl equit) yung pengeIoIuunnyu menggunukun
mekunIsme
dunu berguIIr dun dIIukukun oIeI Budun uyunun Umum (BU) dI bIdung pendIdIkun
unLuk
mengunLIsIpusI keperIuun reIubIIILusI IusIIILIus pendIdIkun yung rusuk ukIbuL bencunu
uIum.
DuIum RAPBN zo11, uIokusI unggurun unLuk dunu pengembungun pendIdIkun nusIonuI
dIrencunukun sebesur Rpz, LrIIIun. JumIuI uIokusI InI berurLI menIngkuL Rp1, LrIIIun
uLuu
1o,o persen bIIu dIbundIngkun dengun uIokusInyu duIum APBN-P zo1o sebesur Rp1,o
LrIIIun.
PenIngkuLun uIokusI dunu pengembungun pendIdIkun nusIonuI duIum RAPBN zo11
sejuIun
dengun menIngkuLnyu uIokusI unggurun pendIdIkun securu keseIuruIun.
I. Kewujibun Penjuminun
DuIum RAPBN LuIun zo11, PemerInLuI menguIokusIkun kewujIbun penjumInun sebesur
Rp1,o LrIIIun, yung ukun dIuIokusIkun unLuk PT PN (Persero) sebesur Rp88q,o mIIIur,
dun
PDAM sebesur Rp1q;,o mIIIur. KewujIbun penjumInun unLuk PT PN (Persero) LersebuL
dIuIokusIkun duIum rungku memberIkun dukungun percepuLun pembungunun
pembungkIL
Lenugu IIsLrIk yung menggunukun buLuburu. BenLuk dukungun duIum dunu kewujIbun
penjumInun uduIuI PemerInLuI memberIkun jumInun penuI (jull ucrcntee) LerIudup
PT PN (Persero) uLus pembuyurun kredILur perbunkun yung menyedIukun
pendunuunJkredIL
unLuk proyek-proyek pembungunun pembungkIL Lenugu IIsLrIk (1o.ooo MW), upubIIu
LerjudI
guguI buyur pudu suuL juLuI Lempo. KebIjukun LersebuL dIdukung dengun PeruLurun
PresIden
Nomor ;1 TuIun zoo6 LenLung Penugusun Kepudu PT PerusuIuun IsLrIk Neguru
(Persero)
UnLuk MeIukukun PercepuLun Pembungunun PembungkIL Tenugu IsLrIk yung
Menggunukun
BuLuburu dun PeruLurun PresIden Nomor 86 TuIun zoo6 sebuguImunu LeIuI dIubuI
oIeI
PeruLurun PresIden Nomor q1 TuIun zoo;.
SemenLuru ILu, dunu kewujIbun penjumInun unLuk PDAM duIum RAPBN LuIun zo11
dIrencunukun sebesur Rp1q;,o mIIIur, yung dIperunLukkun duIum rungku percepuLun
penyedIuun uIr mInum bugI musyurukuL. Dunu penjumInun LersebuL dImuksudkun unLuk
mendorong perbunkun nusIonuI duIum memberIkun kredIL InvesLusI kepudu PDAM.
SemenLuru ILu, PDAM jugu dIberIkun subsIdI bungu oIeI PemerInLuI PusuL uLus
kewujIbun
pembuyurun kredIL InvesLusI PDAM kepudu bunk.
KebIjukun LersebuL sesuuI dengun PeruLurun PresIden Nomor zq TuIun zooq LenLung
PemberIun JumInun dun SubsIdI Bungu oIeI PemerInLuI PusuL duIum Rungku
PercepuLun
PenyedIuun AIr MInum serLu uLurun peIuksunuunnyu duIum PeruLurun MenLerI
Keuungun
Nomor zzqJPMK.o1Jzooq LenLung TuLu uru PeIuksunuun PemberIun JumInun dun
SubsIdI
Bungu oIeI PemerInLuI PusuL duIum Rungku PercepuLun PenyedIuun AIr MInum. Dunu
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-q6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
penjumInun kepudu PDAM ukun dIberIkun duIum IuI PDAM guguI membuyur uLus
sebugIun
uLuu seIuruI kewujIbun yung LeIuI juLuI Lempo. PemerInLuI pusuL ukun menunggung
sebesur
;o persen, dun sIsunyu sebesur o persen menjudI rIsIko bunk yung memberIkun kredIL
InvesLusI. DurI dunu penjumInun sebesur ;o persen LersebuL, reuIIsusI pembuyurun
penjumInun
oIeI PemerInLuI ukun dIperIILungkun sebuguI pInjumun kepudu PDAM sebesur qo
persen,
dun sIsunyu sebesur o persen sebuguI bebun pemerInLuI dueruI.
6.. Kebijukun Pembiuyuun Ltung
KebuLuIun PembIuyuun pudu LuIun zo11 sebugIun besur ukun dIpenuII durI
pembIuyuun
uLung yung dupuL dIkeIompokkun menjudI uLung yung bersumber durI SBN dun
pInjumun
buIk duIum negerI muupun Iuur negerI. PembIuyuun uLung dILurgeLkun sebesur Rp1z,
LrIIIun yung LerdIrI durI SBN neLo sebesur Rp1z, LrIIIun, pInjumun Iuur negerI neLo
sebesur
neguLII Rp,o LrIIIun dun pInjumun duIum negerI sebesur Rp1,o LrIIIun. Dengun udunyu
kebuLuIun pembIuyuun meIuIuI uLung, LumbuIun uLung pudu ukIIr LuIun zo11 ukun
mempenguruII jumIuI uLung securu keseIuruIun.
6...1 Gumburun Lmom
PemenuIun kebuLuIun pembIuyuun meIuIuI uLung dIIukukun dengun memunIuuLkun
InsLrumen uLung yung LeIuI udu meIuIuI berbuguI kombInusI komposIsI muLu uung,
Lenor,
jenIs bungu, busIs InvesLor, dun IuIn IuIn yung berLujuun mengenduIIkun bIuyu dun rIsIko
uLung. HuI InI seuruI dengun kebIjukun pengeIoIuun uLung yung LercunLum duIum
sLruLegI
pengeIoIuun uLung jungku menenguI yung mengedepunkun eIIsIensI LerIudup bIuyu
uLung
dun eIekLIIILus pemunIuuLun uLung dengun LeLup memperIuLIkun rIsIko yung Lerkundung
duIum uLung.
UnLuk mencupuI Lujuun LersebuL, kebIjukun pembIuyuun uLung yung dILempuI perIu
memperLImbungkun berbuguI IukLor yung dupuL mempenguruII kebIjukun penguduunJ
penerbILun uLung, unLuru IuIn (I) bIuyu dun rIsIko yung meIekuL duIum porLoIoIIo uLung,
(II)
perkembungun kondIsI pusur keuungun yung dupuL mempenguruII bIuyu uLung, (III)
kupusILus
duyu serup pusur keuungun domesLIk dun .ountr .eilin,sinle .ountr limit unLuk
penguduun pInjumun, dun (Iv) sIsu komILmen pInjumun yung LeIuI dILunduLungunI.
SeIuIn
ILu jugu memperLImbungkun pengembungun pusur SBN, pengeIoIuun kus yung
mencukup
proyeksI kebuLuIun kus buIk rupIuI muupun vuIus, posIsI cudungun devIsu, dun
pengeIoIuun
cssets licbilities PemerInLuI dun B.
BIuyu dun rIsIko uLung yung Iurus dILunggung merupukun konsekuensI durI pemIIIIun
uILernuLII pembIuyuun meIuIuI uLung. BIuyu uLung meIIpuLI bungu uLus outstcndin
uLung
dun bIuyu IuIn seperLI bIuyu penerbILun SBN yung LercermIn durI dIskon pudu SBN
reguIur,
bIuyu penerbILun yung dIberIkun kepudu ugen penjuuI SBN rILeI dun vuIus, bIuyu
komILmen,
serLu mcncement jee uLus pInjumun. TerdupuL beberupu IukLor yung mempenguruII
bIuyu
bungu, unLuru IuIn kurukLerIsLIk pemberI pInjumunJInvesLor, jenIs InsLrumen uLung yung
dILerbILkunJdIudukun, dun kondIsI pusur keuungun Lermusuk nIIuI Lukur rupIuI LerIudup
muLu uung usIng, serLu pergerukun LIngkuL bungu. Pudu umumnyu duIum porLoIoIIo
uLung
PemerInLuI, pInjumun Iuur negerI memIIIkI LIngkuL bungu yung IebII renduI jIku
dIbundIngkun dengun uLung duIum benLuk suruL berIurgu, kIususnyu pInjumun yung
bersIIuL
Iunuk (.on.essioncl). SeIrIng berkurungnyu pInjumun Iunuk LersebuL dun semukIn
berLumbuInyu porsI SBN, ukun berpoLensI menIngkuLkun bIuyu uLung. SeIuIn ILu unLuk
penerbILun SPN dun obIIgusI Lunpu bungu ukun memberIkun dumpuk bIuyu yung reIuLII
,-'
V-q;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
IebII besur pudu LuIun penerbILun yung dIsebubkun seIuruI bIuyu keduu InsLrumen
LersebuL
dIbebunkun Iungsung pudu suuL penerbILun.
SeIrIng dengun perkembungun pusur keuungun gIobuI yung buru puIII durI kondIsI
krIsIs,
pengeIoIuun uLung mengIudupI LunLungun LerkuIL dengun pengeIoIuun rIsIko pusur,
berupu
rIsIko perubuIun LIngkuL bungu dun rIsIko nIIuI Lukur. SeIuIn ILu, uLung-uLung juLuI
Lempo
duIum jungku pendek jugu menjudI suIuI suLu IukLor yung dIperLImbungkun duIum
pengeIoIuun rIsIko pembIuyuun kembuII. SumpuI dengun buIun JunI zo1o, rIsIko
poLensIuI
yung mungkIn LerjudI uduIuI rIsIko nIIuI Lukur dun rIsIko pembIuyuun kembuII
(rejincn.in
risl). RIsIko nIIuI Lukur dupuL dIkeLuIuI dengun meIIIuL proporsI uLung dengun muLu
uung
usIng LerIudup outstcndin. SemukIn LInggI proporsInyu semukIn besur rIsIko yung
dIIudupI.
ProporsI uLung duIum muLu uung usIng suuL InI musII dI uLus qo persen durI LoLuI
outstcndin,
seIInggu upubIIu LerjudI peIemuIun muLu uung rupIuI muku ukun LerjudI penIngkuLun
outstcndin uLung yung dIIkuLI puIu oIeI menIngkuLnyu kewujIbun uLung buIk
pembuyurun
pokok juLuI Lempo muupun bungu dun bIuyu uLung IuInnyu.
Sedungkun rejincn.in risl dIukur berdusurkun durusI uLung dun proIII juLuI Lempo
uLung.
DuIum LIgu LuIun kedepun rejincn.in risl porLoIoIIo uLung PemerInLuI cukup LInggI
LeruLumu dIsebubkun oIeI LInggInyu uLung yung juLuI Lempo pudu perIode LersebuL.
Dengun
memperIILungkun penerbILun SBN yung dIIukukun pudu LuIun zo1o dun penurIkun
pInjumun
LuIun zo1o, muku pokok juLuI Lempo pudu perIode LersebuL ukun semukIn besur
seIInggu
rejincn.in risl berpoLensI semukIn LInggI. Pudu LuIun zo11, pokok uLung yung juLuI
Lempo
dIperkIrukun sebesur Rp1z,1 LrIIIun mIIIur yung LerdIrI durI SBN sebesur Rp8q,o LrIIIun
dun
pInjumun sebesur Rpq8,1 LrIIIun. PerkIruun juLuI Lempo SBN LeIuI memperIILungkun
rencunu
operusI pusur duIum progrum debt suit.h dun penerbILun SPN pudu SemesLer zo1o.
SeIuIn IukLor LersebuL dI uLus, perIu dIperLImbungkun puIu duyu serup pusur SBN unLuk
menenLukun jumIuI LurgeL penerbILun SBN oIeI PemerInLuI yung wujur ugur bIuyu dun
rIsIko uLung dupuL opLImuI. Duyu serup pusur SBN, unLuru IuIn dILenLukun oIeI kondIsI
mukro
ekonomI, IIkuIdILus pusur keuungun, uIIrun dunu usIng, perkembungun suku bungu,
perkembungun nIIuI Lukur, perLumbuIun useL keIoIuun InvesLor InsLILusI, dun
keLersedIuun
InsLrumen yung sesuuI dengun keIngInun InvesLor. TerkuIL dengun IuI LersebuL,
uILernuLII
jenIs InsLrumen yung dILerbILkun dun jenIsJLIpe InvesLor yung menjudI susurun serLu
Lenor
yung dIpIIII menjudI sunguL penLIng. UnLuk InsLrumen pInjumun yung perIu
dIperIuLIkun
uduIuI IusIIILus yung musII dupuL dIsedIukun oIeI lender dImunu neguru debILur dupuL
meIukukun penguduunJpenurIkun pInjumun uLuu bIusu dIkenuI sebuguI sinle .ountr
limit.
Besurun IusIIILus yung LersedIu LersebuL merupukun buLus muksImum penguduun
pInjumun
JkomILmen yung LIduk dupuL dIIumpuuI. ApubIIu sinle .ountr limit LerIumpuuI muku
konsekuensInyu Iender ukun mengenukun kenuIkun bIuyu sebuguI wujud durI kenuIkun
rIsIko
neguru LersebuL.
SeIunjuLnyu sIsu komILmen pInjumun perIu dIperLImbungkun duIum penyusunun
kebIjukun
penguduun uLung kurenu mempenguruII prIorILus penurIkun pInjumun yung sedung
berjuIun.
SIsu komILmen merupukun bugIun durI IusIIILus pInjumun yung suduI dIsepukuLI, numun
beIum dILurIk unLuk pembIuyuun kegIuLun. SIsu komILmen yung beIum dImunIuuLkun
ukIbuL
renduInyu kemumpuun penyerupun berpoLensI menumbuI bIuyu uLung dun
menIngkuLkun
o55ortunit .ost. UnLuk ILu dIperIukun pemunIuuLun sIsu komILmen pInjumun securu
LepuL
wukLu meIuIuI penIngkuLun kuuIILus usuIun dun perencunuun kegIuLun mIsuInyu
penIngkuLun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-q8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BOX VI.
Penerbitun Sokok Neguru engun Underlging Proyek
MenuruL Undung-Undung SBSN, Sukuk Neguru dupuL dILerbILkun dengun berbuguI
ukud,
unLuru IuIn Ijcrch, Mudhcrcbch, Muscrclch, Istishnc', dun ukud IuInnyu sepunjung
LIduk
berLenLungun dengun prInsIp syurIuI, uLuu kombInusI duu uLuu IebII ukud-ukud
LersebuL.
SumpuI dengun suuL InI, penerbILun SBSN sebugIun besur menggunukun ukud Ijcrch,
LeruLumu
Ijcrch Scle cnd Lecse c.l yung menggunukun underlin Burung MIIIk Neguru seIuIn
Ijcrch
Al Khcdcmct menggunukun jusu-jusu (serti.es) peIuyunun IujI uLuu Sukuk Dunu HujI
ndonesIu
(SDH) dun durI sIsI pemunIuuLun IusII penerbILun LersebuL seIuruInyu dIgunukun
unLuk
keperIuun pembIuyuun umum APBN (enercl jincn.in).
MekunIsme penggunuun Burung MIIIk Neguru (BMN) sebuguI underlin penerbILun
Sukuk
Neguru (Ijcrch Scle cnd Lecse c.l), unLuru IuIn uduIuI : (I) BMN yung dIgunukun
sebuguI
underlin merupukun BMN yung memIIIkI munIuuL dun nIIuI ekonomIs yung dupuL
dIukur,
berupu LunuI, dunJuLuu bungunun uLuu seIuIn LunuI dunJuLuu bungunun. BMN yung
ukun
dIgunukun Iurus LeIuI mendupuL perseLujuun durI DPR, (II) JenIs, nIIuI, dun spesIIIkusI
BMN
dILeLupkun oIeI MenLerI Keuungun seIuku pengeIoIu kekuyuun neguru, (III)
Penggunuunnyu
dengun curu dIsewukun, dIjuuI, uLuu curu IuIn yung sesuuI dengun prInsIp syurIuI; (Iv)
Pudu
suuL juLuI Lempo SBSN, underlin csset ukun dIbeII kembuII oIeI PemerInLuI sebesur
nIIuI
nomInuI SBSN; (v) MenLerI sebuguI PengeIoIu BMN ukun memInLu perseLujuun DPR,
pudu suuL
penyusunun RAPBN, (vI) dILerbILkunnyu notiji.ction letter LerIudup BMN yung sedung
dIgunukun oIeI InsLunsI penggunu, dun (vII) PenjuuIun BMN, Iunyu berupu Iuk
munIuuLnyu
(beneji.icl title) Lunpu dIserLuI pemInduILungunun IIsIk dun perubuIun sLuLus
kepemIIIkun
(lecl title).
MekunIsme penggunuun BMN sebuguI underlin penerbILun SBSN dImuksudkun
buIwu
InsLunsI penggunu BMN, musII menggunukun BMN LersebuL duIum rungku
penyeIengguruun
Lugus pokok dun IungsI InsLunsInyu. Penggunuun BMN sebuguI underlin penerbILun
SBSN
InI, ukun mendorong LerLIbnyu udmInIsLrusI duIum pengeIoIuun useL Neguru. SeIuIn ILu,
pudu
BMN yung LeIuI menjudI underlin penerbILun SBSN LIduk ukun LerjudI peruIIIun
kepemIIIkun
useL neguru kepudu pIIuk IuIn. DI IuIn pIIuk, konsekuensI durI usuIun penggunuun BMN
sebuguI
underlin penerbILun SBSN LIduk menyebubkun BMN dIjumInkunJdIguduIkun oIeI
pIIuk
LerLenLu kurenu LeLup duIum penguusuun neguru.
SebuguI upuyu dIversIIIkusI jenIs dun sLrukLur SuruL BerIurgu SyurIuI Neguru (SBSN)
uLuu
Sukuk Neguru, suuL InI PemerInLuI sedung mengkujI kemungkInun unLuk penerbILun
SBSN
dengun underlin csset berupu proyek. SesuuI dengun Undung-Undung Nomor 1q
TuIun
zoo8 LenLung SBSN, proyek yung dupuL dIbIuyuI meIuIuI penerbILun SBSN uduIuI
proyek yung
LeIuI mendupuL uIokusI duIum APBN. PembIuyuun proyek meIuIuI penerbILun SBSN
LersebuL
seIurus dengun Lujuun RPJM, yuILu unLuru IuIn duIum rungku (I) percepuLun
pembungunun
InIrusLrukLur, (II) penIngkuLun peIuyunun umum, (III) pemberduyuun IndusLrI duIum
negerI,
dunJuLuu (Iv) kegIuLun InvesLusI PemerInLuI.
Sukuk berbusIs proyek (5roje.t bcsed sulul) LeIuI dILerbILkun oIeI beberupu neguru
(soterein) dun korporusI, LeruLumu neguru-neguru dI TImur TenguI. UnLuk
mereuIIsusIkun
penerbILun SBSN proyek, PemerInLuI suuL InI sedung menyIupkun penyusunun
InIrusLrukLur
Iukum (PeruLurun PemerInLuI dun beberupu peruLurun peIuksununyu), dun IuLwu
Dewun
SyurIuI NusIonuI MU, Lermusuk desuIn InsLrumen yung ukun dIgunukun.
kuuIILus penyusunun jecsibilit stud, dun kesIupun serLu penIngkuLun kuuIILus
peIuksunuun
kegIuLun.
,-'
V-qq
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BOX VI.
Perbuikun Stroktor PortoIolio Ltung
Upuyu perbuIkun sLrukLur uLung uLuu yung serIngkuII dIkenuI puIu dengun upuyu
resLrukLurIsusI dIIukukun dengun Lujuun, unLuru IuIn unLuk mengurungI rIsIko yung
dIIudupI
pengeIoIu uLung seperLI rIsIko rejincn.in, rIsIko nIIuI Lukur, dun rIsIko LIngkuL bungu.
Upuyu
LersebuL dupuL dIIukukun LerIudup uLung, buIk yung berusuI durI InsLrumen SBN
muupun
pInjumun.
ResLrukLurIsusI yung dIIukukun LerIudup SBN reIuLII IebII muduI dIIukukun kurenu
SBN
merupukun InsLrumen pusur keuungun yung sIIuLnyu IIeksIbeI. Upuyu-upuyu yung LeIuI
dIIukukun seIumu InI duIum meIukukun resLrukLurIsusI InsLrumen SBN unLuru IuIn
meIuIuI
pembeIIun kembuII sebeIum juLuI Lempo (bubc.l) muupun penukurun InsLrumen
uLung (debt
suit.h). PembeIIun kembuII uLuu bubc.l merupukun LrunsuksI yung dIIukukun unLuk
meIunusI
SBN sebeIum wukLu juLuI Lempo. TrunsuksI InI dupuL dIgunukun unLuk (I) mengurungI
rIsIko
rejincn.in, yung dIIukukun dengun membeII kembuII suruL uLung yung juLuI Lempo
duIum
jungku pendek, (II) mengurungI rIsIko LIngkuL bungu, LeruLumu upubIIu bubc.l
dIuruIkun
unLuk membeII kembuII suruL uLung yung memIIIkI LIngkuL bungu yung reIuLII LInggI, (III)
pengembungun pusur, yung dIIukukun dengun membeII kembuII suruL uLung yung LIduk
dILrunsuksIkun (ojj the run), dun (Iv) unLuk Lujuun sLubIIILus pusur bIIu LerjudI mcrlet
instcbilit
mIsuInyu Iurgu SBN yung tolctile uLuu cenderung Lurun Lujum duIum wukLu yung
sIngkuL kurenu
berbuguI sebub. DuIum peIuksunuunnyu, sumpuI suuL InI PemerInLuI IebII
mengedepunkun
bubc.l yung dIgunukun unLuk Lujuun mengurungI rIsIko rejincn.in dun unLuk Lujuun
sLubIIILus
pusur.
Debt suit.h merupukun LrunsuksI sImuILun unLuru pembeIIun kembuII (bubc.l) dun
penerbILun SUN buru kepudu InvesLor yung sumu, seIInggu sIIuLnyu IebII kepudu
toluntcr
bcsis. SebuguImunu mekunIsme bubc.l, debt suit.h dupuL dIgunukun unLuk (I)
mengurungI
rIsIko rejincn.in, dengun menurIk suruL uLung yung ukun juLuI Lempo duIum jungku
pendek
dun menggunLIkunnyu dengun suruL uLung yung memIIIkI juLuI Lempo IebII punjung, (II)
mengurungI rIsIko LIngkuL bungu dengun menukur suruL uLung dengun LIngkuL bungu
mengumbung dengun suruL uLung dengun LIngkuL bungu LeLup, (III) pengembungun
pusur,
mIsuInyu dengun menukur ojj the run bond dengun on the run bond. Upuyu PemerInLuI
unLuk
meIuksunukun debt suit.h seIumu zoo8-zooq duIum rungku mengurungI rIsIko
rejincn.in
LeIuI memperpunjung ruLu-ruLu juLuI Lempo uLung pemerInLuI durI ,;q LuIun dun z,;;
LuIun
menjudI 1,6q dun zo, LuIun.
Upuyu unLuk memperbuIkI sLrukLur pInjumun Iuur negerI jugu dupuL dIIukukun ukun
LeLupI
cenderung IebII suIIL kurenu serIng udunyu resLrIksI duIum perjunjIun pInjumun
LeruLumu
pInjumun Iunuk dun duIum peIuksunuunnyu membuLuIkun wukLu yung reIuLII IebII
Iumu. SeIumu
InI, upuyu perbuIkun sLrukLur porLoIoIIo uLung kIususnyu bugI InsLrumen pInjumun
musII
dIIukukun duIum korIdor LrunsuksI bIIuLeruI (lender b lender). Upuyu LersebuL
dIIukukun suIuI
suLunyu dengun perubuIun terms cnd .onditions perjunjIun pInjumun yung dIIokuskun
unLuk
mengubuI LIngkuL bungu reIerensI dun muLu uung, duIum IuI Lerbuku kesempuLun. BugI
perubuIun sLrukLur pembuyurun bungu, resLrukLurIsusI dIIukukun dengun meIukukun
cmendment uLus perjunjIun pInjumun durI LIngkuL bungu mengumbung menjudI LIngkuL
bungu
LeLup keLIku kondIsI suku bungu securu umum dInIIuI berudu pudu LILIk LerenduI.
PerubuIun
terms cnd .onditions InI dIIukukun dengun perLImbungun unLuk mengurungI
keLIdukpusLIun
pembuyurun bungu dI musu yung ukun duLung sebuguI konsekuensI durI nuIk Lurunnyu
LIngkuL
bungu mengIkuLI sILuusI pusur keuungun. SeIuIn ILu, PemerInLuI berpoLensI meIukukun
pengIemuLun pembuyurun bungu uLung seunduInyu LIngkuL bungu dI musu yung ukun
duLung
nuIk menjudI IebII LInggI dIbundIngkun suuL InI. PerubuIun sLrukLur bIuyu jugu dupuL
dIIukukun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
dengun mengubuI meLode pembuyurun durI multi-.urren. menjudI sinle .urren..
HuI InI
dIIukukun unLuk menceguI LerjudInyu .csh mismct.h kurenu pengeIuurun duIum muLu
uung
usIng LerLenLu yung LIduk seImbung dengun pemusukunnyu pudu suLu perIode.
Pengurungun outstcndin sebuguI bugIun durI perbuIkun sLrukLur porLoIoIIo pInjumun
Iuur negerI dupuL dIIukukun unLuru IuIn dengun meIukukun debt suc5. Debt suc5 InI
dInIIuI
mengunLungkun kurenu PemerInLuI yung sebeIumnyu LeIuI menguIokusIkun dunu
sejumIuI
LerLenLu unLuk pembuyurun cIcIIun pokok uLung, dupuL mereuIokusI unggurun LersebuL
menjudI
progrum-progrum pembungunun sesuuI kesepukuLun dengun lender mIsuInyu
meIukukun
reIubIIILusI IuLun uLuu kegIuLun pendIdIkun. SeIuIn ILu, debt suc5 yung dIIukukun
dengun
underlin muLu uung RupIuI LIduk ukun menggunggu sLubIIILus nIIuI Lukur. SeIumu InI
PemerInLuI LeIuI meIukukun upuyu-upuyu resLrukLurIsusI meIuIuI debt suc5 meskIpun
Iurus
dIukuI nIIuInyu musII reIuLII kecII. DI Iuur keIebIIun IusIIILus debt suc5 yung LeIuI
dIuruIkun
LersebuL, debt suc5 jugu memuncuIkun LunLungun yung Iurus dIperIuLIkun dengun
cermuL
duIum seLIup rencunu peIuksunuunnyu. TunLungun-LunLungun LersebuL unLuru IuIn (I)
udunyu
poLensI LumbuIun dunu sebuguI ukIbuL pengeIuurun yung IebII besur dIbundIngkun
jumIuI
uLung yung dIkonversI, (II) perIunyu penyumuun persepsI unLur pIIuk-pIIuk yung
berkepenLIngun LerkuIL uIokusI dunu IusII suc5 dun peneLupun kegIuLun, dun (III)
pendekuLun
kepudu neguru-neguru yung berpoLensI memberIkun IusIIILus debt suc5 LeruLumu
neguruneguru
kredILor besur.
ResLrukLurIsusI uLung dupuL jugu berdusurkun permInLuun debitor unLuru IuIn meIuIuI
mekunIsme res.hedullin meIuIuI Iorum PurIs Iub dun debt joriteness (pengIupusun
uLung).
UnLuk dupuL memunIuuLkun IusIIILus PurIs Iub, umumnyu neguru yung mengujukun
proposuI
dIpersyuruLkun berudu duIum progrum usIsLensI dengun M. Sedungkun unLuk dupuL
memunIuuLkun pengIupusun uLung, sebuuI neguru LIduk boIeI memIIIkI PDB per kupILu
meIebIII
USD6o per LuIun. TerkuIL dengun persyuruLun InI, ndonesIu suduI LIduk eliible IugI
mengInguL PemerInLuI jusLru berupuyu mengIIndurI progrum usIsLensI M. UnLuk ILu
pemunIuuLun IusIIILus dengun menggunukun mekunIsme res.hedulin muupun debt
joriteness
LersebuL suIIL unLuk dupuL dIIukukun oIeI PemerInLuI, mengInguL posIsI ndonesIu suuL
InI
yung berudu pudu keIompok neguru berpendupuLun menenguI dun LIduk berudu pudu
progrum
usIsLensI M. JIku opsI InI Ienduk dIIuksunukun, PemerInLuI mengIudupI konsekuensI
penurunun soterein .redit rctin dun penIngkuLun .ountr risl .lcssiji.ction. DurI
sIsI bIuyu,
penurunun ruLIng kurung mengunLungkun mengInguL LerjudInyu penurunun suLu not.h
ukun
menyebubkun ield SBN vuIus PemerInLuI nuIk sekILur ;-11bps. PenIngkuLun suLu
LIngkuL
.ountr risl .lcssiji.ction berdumpuk pudu nuIknyu bIuyu pInjumun LeruLumu yung
berusuI
durI neguru-neguru unggoLu OED sebesur 1o-1obps.
6... Strutegi dun Kebijukun Pengeloluun Ltung o11
DuIum memenuII LurgeL pembIuyuun deIIsIL LuIun zo11, PemerInLuI berupuyu
mengopLImuIkun sumber pembIuyuun durI uLung buIk SBN muupun pInjumun. UnLuk
penerbILun SBN dIIukukun dengun LeLup memperIuLIkun perkembungun kondIsI
perekonomIun gIobuI yung beIum sLubII sebuguI dumpuk durI kebIjukun neguru muju
unLuk
meIukukun bcilout yung dIbIuyuI durI uLung. SeIuIn ILu, PemerInLuI LeLup
memperLImbungkun
kupusILus duyu serup pusur SBN domesLIk seIInggu dIIurupkun penerbILun SBN LIduk
menImbuIkun .roudin out ejje.t.
SeIunjuLnyu, penguduun pInjumun dIIukukun duIum rungku budet su55ort dunJuLuu
Iunyu
unLuk pembIuyuun kegIuLun prIorILus. PInjumun yung dIIukukun duIum rungku budet
su55ort
dupuL berbenLuk pInjumun progrumJrejincn.in modclit yung syuruL penurIkunnyu
sesuuI
,-'
V-1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
dengun progrum PemerInLuI. Sedungkun pInjumun kegIuLun dIuLumukun bugI pInjumun
yung LeIuI dILunduLungunI perjunjIunnyu dengun mendorong upuyu penurIkun securu
LepuL
wukLu. MeskIpun sumber pembIuyuun durI pInjumun InI musII LeLup menggunukun
lender
buIk muILIIuLeruI, bIIuLeruI muupun Iembugu keuungun komersIuI, prIorILus penguduun
uLung
LeLup dIuruIkun bugI (I) lender yung memberIkun terms cnd .ondition yung jctorcble
(wujur),
(II) LIduk udunyu ugendu poIILIk LerLenLu, dun (III) keLersedIuun sumber pInjumun yung
dIsesuuIkun dengun kurukLerIsLIk kegIuLunnyu.
6... Kebijukun pengeloluun SBN
TurgeL penerbILun SBN neLo duIum RAPBN zo11 dIrencunukun sebesur Rp1z, LrIIIun
dengun
prIorILus penerbILun SBN rupIuI dI pusur domesLIk yung meIIpuLI obIIgusI neguru
reguIer,
obIIgusI neguru rILeI, SPN, sukuk reguIer, sukuk rILeI, dun IuIn-IuIn. PemIIIIun InsLrumen
dIIukukun dengun memperLImbungkun unLuru IuIn preIerensI InvesLor, kondIsI pusur
keuungun
domesLIk, kebuLuIun unLuk meIukukun ben.hmcrlin, dun pengeIoIuun porLoIoIIo serLu
rIsIko uLung. TerkuIL dengun penerbILun SBSN, unLuk mengIIndurI keLergunLungun
LerIudup
Burung MIIIk Neguru (BMN) sebuguI underlin csset penerbILun SBSN, dIIukukun
penerbILun
SDH dun pengembungun InsLrumen SBSN dengun underlin proyek.
UnLuk menjugu sLubIIILus pusur keuungun domesLIk dun mengIIndurI .roudin out
ukIbuL
LInggInyu LurgeL penerbILun SBN, pemenuIun pembIuyuun meIuIuI SBN jugu dIIukukun
dI
pusur gIobuI meIuIuI penerbILun SBN vuIus. PenerbILun InI jugu dILujukun unLuk
membuuL
ben.hmcrl dI pusur keuungun gIobuI dun dupuL puIu dIgunukun unLuk menumbuI
cudungun
devIsu. Numun, penerbILun LersebuL dIIukukun dengun jumIuI yung Lerukur ugur porsI
uLung
vuIus LeLup Lerjugu pudu kIsurun dI buwuI o persen durI LoLuI uLung. PenerbILun SBN
vuIus
dIrencunukun LerdIrI durI obIIgusI neguru vuIus duIum muLu uung USD dun muLu uung
Yen,
serLu sukuk vuIus duIum muLu uung USD dengun Lenor menenguI punjung yung
memperLImbungkun pembenLukun ield .urte duIum rungku ben.hmcrlin. Numun
duIum
reuIIsusInyu, jumIuI, jenIs muLu uung, dun Lenor SBN vuIus yung dILerbILkun ukun
dIsesuuIkun
dengun kondIsI pusur keuungun dun kebuLuIun vuIus unLuk mendukung kondIsI mukro
ekonomI pudu suuL peIuksunuun.
Sedungkun unLuk mendukung penerbILun SBN rupIuI dI pusur domesLIk, perIu
dIIukukun
kebIjukun dIversIIIkusI InsLrumen dun meLode penerbILun SBN meIuIuI penerbILun
ben.hmcrl
series, penerbILun InsLrumen buru, dun memperIuus penggunuun meLode penerbILun
seIInggu
dupuL memberIkun pIIIIun InsLrumen yung IebII bervurIusI dun sesuuI dengun
preIerensI
InvesLor. Upuyu InI unLuru IuIn dIIukukun meIuIuI penIngkuLun IrekuensI dun kuuIILus
IeIung
penerbILun, segmenLusI InvesLor, serLu perIuusun LurgeL InvesLor. Sedungkun
pengembungun
InsLrumen yung musII dIIukukun unLuk mendukung dIversIIIkusI LersebuL unLuru IuIn
uduIuI
penerbILun sukuk proyek dun penerbILun Islcmi. T-ills.
KebIjukun IuIn yung dIIukukun unLuk mendukung penerbILun SBN rupIuI dI pusur
domesLIk
uduIuI meIuIuI kebIjukun pengembungun InIrusLrukLur pusur dun sosIuIIsusI SBN unLuk
menIngkuLkun cucreness musyurukuLJInvesLor. Upuyu yung dIIukukun unLuru IuIn
uduIuI
menIngkuLkun IungsI mcrlet mclin oIeI 5rimcr decler, pengembungun pusur repo
SBN
dengun memperIuus jenIs underlin dun ukses re5o uindou, dun memperIuus wIIuyuI
serLu LurgeL sosIuIIsusI SBN.
SeIunjuLnyu dengun memunIuuLkun kondIsI pusur keuungun yung membuIk, penerbILun
SBN
dIupuyukun memIIIkI Lenor menenguI sumpuI punjung. Numun, upubIIu kondIsI pusur
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
keuungun cenderung memburuk, pIIIIun penerbILun SBN jungku pendek dupuL
dIperLImbungkun unLuk dIIukukun duIum jumIuI yung Lerukur ugur rIsIko rejincn.in
uLung
musII duIum LIngkuL yung LerkenduII.
6...q Kebijukun Pengeloluun Pinjumun
DuIum RAPBN zo11, jumIuI pInjumun yung ukun dILurIk LerdIrI durI penurIkun
pInjumun
Iuur negerI bruLo sebesur Rp;,1 LrIIIun dun pInjumun duIum negerI sebesur Rp1,o
LrIIIun.
SebuguImunu LuIun-LuIun sebeIumnyu, penurIkun pInjumun Iuur negerI InI mencukup
rencunu penurIkun pInjumun proyek sebesur Rpq,q LrIIIun dun penurIkun pInjumun
LunuI
duIum benLuk pInjumun progrum reguIer sebesur Rp1o,z LrIIIun dun rejincn.in
modclit
sebesur Rp;, LrIIIun. ApubIIu dIbundIngkun dengun jumIuI penurIkun pInjumun pudu
LuIun
zooq dun zo1o, rencunu penurIkun pInjumun pudu LuIun zo11 reIuLII juuI IebII renduI
yung LeruLumu dIkonLrIbusI oIeI penurunun rencunu penurIkun pInjumun progrum
dengun
cukup sIgnIIIkun. Penurunun rencunu penurIkun pInjumun progrum InI merupukun
ukIbuL
durI semukIn berkurungnyu komILmen yung dIsedIukun lender dun sebuguI konsekuensI
durI
pengenduIIun besurnyu penurIkun pInjumun Iuur negerI yung dILeLupkun duIum sLruLegI
pengeIoIuun uLung.
Berdusurkun sumbernyu, pInjumun progrum pudu LuIun zo11 dIrencunukun berusuI durI
Bunk DunIu, ADB, dun Jepung meIuIuI JA. DuIum peIuksunuunnyu, pInjumun
progrum
yung berusuI durI JA pudu umumnyu merupukun .o-jincn.in dengun Bunk DunIu
dunJ
uLuu ADB, seIInggu memIIIkI Iokus kebIjukun yung sumu dengun syuruL pencuIrun
berupu
5oli. mctrix yung sumu. Adupun securu LenLuLII, susurun uruIun pInjumun progrum
LuIun
zo11 unLuru IuIn uduIuI Detelo5ment Poli. Locn (DP), Injrcstru.ture Detelo5ment
Poli.
Locn (DP), dun Lo.cl Goternment Iincn.e cnd Goternment Rejorm (GGR).
DuIum
rungku penurIkunnyu, dIperIukun penyusunun berbuguI kebIjukun LerkuIL reIormusI dI
bIdung
PemerInLuIun sesuuI dengun musIng-musIng Iokus ureu sebuguImunu yung dIsepukuLI
unLuru
lender dengun PemerInLuI. MengInguL Iokus ureu LersebuL meIIpuLI berbuguI bIdung,
duIum
penyusunun 5oli. mctrix membuLuIkun perun ukLII durI KJ sesuuI dengun Lugus
pokok
dun IungsI musIng-musIng KJ. ApubIIu 5oli. mctrix LersebuL mencukup beberupu
bIdung
muku peIuksunuunnyu dupuL dIkoordInusIkun oIeI KemenLerIun KoordInuLor bIdung
PerekonomIun dunJuLuu Buppenus.
SebuguI keIunjuLun durI LuIun sebeIumnyu, pudu LuIun zo11 pInjumun LunuI dengun
skemu
rejincn.in modclit durI Bunk DunIu yuILu Progrum NusIonuI Pemberduyuun
MusyurukuL
(PNPM) Perdesuun dun PerkoLuun ukun LeLup dIIunjuLkun. KebuLuIun penyedIuun dunu
unLuk
rejincn.in modclit pudu LuIun zo11 dILurgeLkun sebesur Rp;, LrIIIun. MengInguL
skemu
rejincn.in modclit InI menggunukun underlin peIuksunuun kegIuLun, muku
besurnyu
dunu pInjumun LunuI yung dupuL dILurIk dILenLukun oIeI reuIIsusI kemujuun peIuksunuun
kegIuLun. UnLuk ILu, progress peIuksunuun kegIuLun oIeI KJ seIuku Exe.utin Aen.
dun
kecepuLun penyusunun keIengkupun udmInIsLrusI yung ukun dIujukun kepudu lender
menjudI
IukLor yung cukup penLIng.
Berkenuun dengun pInjumun kegIuLun, rencunu penurIkun pInjumun unLuk LuIun zo11
dupuL
dIrIncI menjudI besurun pInjumun Iuur negerI yung ukun dILurIk oIeI PemerInLuI PusuL
meIuIuI
KJ sebesur Rpz;,q LrIIIun dun penerusun pInjumun sebesur Rp1z,o LrIIIun.
BerIkuL InI beberupu kegIuLun yung dIbIuyuI durI pInjumun Iuur negerI dun ukun dILurIk
pudu
LuIun zo11 yuILu (I) Indonesicn Vo.ctioncl Edu.ction Strenthenin Proje.t (NVEST)
,-'
V-
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
sebesur SDRo,6 juLu. PInjumun InI bersIIuL pInjumun Iunuk yung dILunduLungunI
dengun
ADB pudu LungguI z6 MeI zoo8 dengun musu Iuku sumpuI dengun o November zo1.
SebuguI
peIuksunu kegIuLun uduIuI KemenLerIun PendIdIkun NusIonuI. KegIuLun yung Lercukup
duIum
NVEST securu umum dIuruIkun kepudu upuyu unLuk memperIuus ukses IuIusun
sekoIuI
menenguI kejuruun ke pusur Lenugu kerju meIuIuI penIngkuLun keuIIIun yung pudu
ukIIrnyu
dupuL menunjung pembungunun ekonomI dun IndusLrI. DuIum kegIuLun InI dILekunkun
udunyu modeI pengembungun yung dIumbII dengun menggunukun jejurIng nusIonuI durI
sekoIuI menenguI kejuruun ungguIun yung nunLInyu berperun sebuguI sekoIuI modeI,
dun
(II) Proje.t jor Indonesic Tcx Administrction Rejorm (PNTAR) berLujuun unLuk
menIngkuLkun kepuLuIun pembuyur pujuk dun memperbuIkI LuLu keIoIu udmInIsLrusI
perpujukun. Komponen proyek unLuru IuIn meIIpuLI penIngkuLun eIIsIensI pengumpuIun
dun
pengeIoIuun duLu, pengeIoIuun dun pengembungun SDM, penguuLun operusIonuI
pengeIoIuun
kepuLuIun meIuIuI reIormusI uudIL perpujukun dun penurIkun Lunggukun pujuk. Proyek
InI
muIuI berIuku eIekLII sejuk ; AgusLus zooq bersumber durI pendunuun semi-
.on.essioncl
Bunk DunIu dengun LoLuI komILmen sebesur USD11o juLu yung dIIuksunukun oIeI DILjen
Pujuk dengun buLus ukIIr penurIkun sumpuI dengun 1 Desember zo1. HInggu ukIIr
Desember zooq LoLuI penurIkun pInjumun LerkuIL progrum InI berjumIuI USDz; rIbu
uLuu
o,z persen durI LoLuI komILmen.
SuIuI suLu LopIk yung serIng muncuI dun dIdIskusIkun duIum penurIkun pInjumun InI
uduIuI
kemumpuun duyu serup kegIuLun yung musII beIum sesuuI dengun yung dIIurupkun.
Upuyu
penIngkuLun duyu serup kegIuLun yung dIbIuyuI durI pInjumun LeIuI dIIukukun sejuk
LuIup
perencunuun dengun pemberIukukun recdiness .riteric sumpuI LuIup peIuksunuun
meIuIuI
kegIuLun monILorIng. Numun demIkIun, musII dIperIukun berbuguI upuyu LumbuIun
unLuk
dupuL menguruI dun memeLukun berbuguI IukLor poLensIuI yung menjudI pengIumbuL.
TIduk
LerIuksununyu kegIuLun securu LepuL wukLu ukun berpoLensI menumbuI bIuyu uLung dun
IusII durI kegIuLun LersebuL LIduk segeru dupuL memberIkun eIek posILII bugI
perekonomIun.
TerkuIL dengun bIuyu pInjumun, seIrIng dengun semukIn LerbuLusnyu keLersedIuun
pInjumun
muruI, kIrunyu perIu dIIukukun reIormuIusI dun penujumun kebIjukun yung udu suuL InI.
Beberupu IuI yung perIu dILIndukIunjuLI unLuru IuIn, uduIuI (I) pemunIuuLun pInjumun
ugur
IebII dIuruIkun bugI kegIuLun yung memberIkun dumpuk yung besur bugI perekonomIun
dun bugI kegIuLun dengun LIngkuL urgensI LInggI, (II) dIIukukun perbuIkun
berkesInumbungun
duIum perencunuun dun persIupun kegIuLun seIInggu keLerIumbuLun peIuksunuun
kegIuLun
durI judwuI yung dIsusun dupuL dIIIndurkun, (III) penerupun disbursement 5lcn yung
IebII
keLuL sebuguI reIerensI duIum peIuksunuun kegIuLun yung dupuL dIgunukun sebuguI
surunu
pemberIun reucrd cnd 5unishment dun evuIuusI LerIudup pengusuI dunJuLuu pengeIoIu
kegIuLun seIInggu 5roje.t ounershi5 dun res5onsibilit dupuL dILIngkuLkun, dun
(Iv) penyusunun kebIjukun perencunuun pInjumun securu IebII kompreIensII dun
5rudent
seIInggu dupuL mengIIndurI pInjumun yung sIIuLnyu lender driten dun tied locn.
Penerusun pInjumun duIum RAPBN zo11 dIrencunukun sebesur Rp1z,o LrIIIun uLuu
Lurun
z8,6 persen jIku dIbundIngkun dengun uIokusInyu duIum APBN-P zo1o sebesur Rp16,8
LrIIIun.
Penurunun penerusun pInjumun duIum RAPBN zo11 LeruLumu dIsebubkun uIokusI
penerusun
pInjumun duIum RAPBN zo11 murnI menumpung usuIun buru yung ukun dIIuksunukun
duIum LuIun unggurun zo11. Sedungkun uIokusI penerusun pInjumun duIum APBN-P
zo1o
menumpung jugu Iuncurun penerusun pInjumun LuIun unggurun zooq sebesur Rpq,
LrIIIun.
SekILur q persen durI LoLuI uIokusI penerusun pInjumun ukun dIgunukun unLuk
membIuyuI
berbuguI proyek yung dIIuksunukun oIeI BUMN. Sedungkun sIsunyu, sekILur persen
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
dIperunLukkun bugI proyek-proyek yung dIIuksunukun oIeI Pemdu.
SeperLI IuInyu duIum LuIun zo1o, BUMN penggunu dunu penerusun pInjumun Lerbesur
duIum
LuIun zo11 uduIuI PT PN (Persero). AIokusI unLuk PT PN (Persero) mencupuI Rpq,6
LrIIIun
uLuu 8o,z persen dIbundIngkun dengun LoLuI keseIuruIun penerusun pInjumun. AIokusI
penerusun pInjumun unLuk PT PN (Persero) rencununyu ukun dIgunukun unLuk
membIuyuI
proyek-proyek vILuI dIbIdung InIrusLrukLur IIsLrIk seperLI pembungunun PTGU Muuru
Kurung
;zo MW dun zz MW, 1ctc cli 5ouer se.tor restru.turin cnd strenthenin
5roje.t,
reneucble ener detelo5ment se.tor 5roje.t, 5ouer trcnsmission im5rotement
se.tor
5roje.t, dun IuIn-IuIn. Proyek-proyek LersebuL umumnyu merupukun proyek-proyek
multiecrs seIInggu peIuksunuun proyek duIum LuIun zo11 merupukun keIunjuLun durI
LuIunLuIun
sebeIumnyu. SeIuIn PT PN (Persero), beberupu BUMN yung dIrencunukun ukun
mendupuLkun uIokusI penerusun pInjumun yuILu PT PGN, PT KA, PT SM, PT PeIIndo
,
dun PE.
Sedungkun Pemdu yung ukun menerImu penerusun pInjumun duIum LuIun zo11 yuILu
PemkoL
Bogor, Pemkub Muuru EnIm, dun Pemkub KuuIu Kupuus, yung ukun dIgunukun unLuk
membIuyuI proyek-proyek UWSSP. Proyek UWSSP uduIuI proyek yung berLujuun unLuk
membungun InsLuIusI penyedIuun uIr bersII yung dIIuksunukun oIeI PerusuIuun DueruI
AIr
MInum (PDAM) seLempuL.
SeIuIn keLIgu koLu LersebuL, PemkoL SuwuI unLo, Pemkub Konuwe SeIuLun, Pemkub
SoIok
SeIuLun, PemkoL PuIembung, Pemkub MorowuII, dun PemkoL Bundu AceI dIrencunukun
mendupuLkun uIokusI penerusun pInjumun duIum LuIun zo11 unLuk membIuyuI proyek-
proyek
USDRP. Proyek USDRP dILujukun unLuk mewujudkun kemundIrIun dueruI duIum
penyeIengguruun pembungunun kuwusun perkoLuun yung Iuyuk IunI, berkeudIIun sosIuI,
berbuduyu, produkLII, dun berkeIunjuLun serLu suIIng memperkuuL duIum mendukung
keseImbungun pengembungun wIIuyuI.
SeIuIn proyek-proyek UWSSP dun USDRP, PemerInLuI jugu berencunu menguIokusIkun
penerusun pInjumun unLuk Pemprop DK JukurLu duIum LuIun zo11 unLuk membIuyuI
proyek
JED. Proyek JED InI merupukun keIunjuLun durI yung LeIuI dIIuksunukun LuIun zo1o
kurenu bersIIuL multiecrs. Proyek JED merupukun proyek penungguIungun bunjIr dI
wIIuyuI
DK JukurLu yung ukun dIIuksunukun dengun mereIubIIILusI dun mengeruk suIurun uIr
uLuu
sunguI yung suduI udu.
UnLuk pInjumun duIum negerI, uruI pemunIuuLun pInjumun musII dIIokuskun kepudu
pembIuyuun kegIuLun duIum rungku mendorong penIngkuLun produksI duIum negerI.
SuuL
InI pInjumun duIum negerI dIprIorILuskun unLuk duu KJ yuILu KemenLerIun PerLuIunun
dun
PoIrI dengun uIokusI sebesur Rp1,o LrIIIun yung dIrencunukun bersumber durI
perbunkun
duIum negerI. MekunIsme penguduun pInjumun duIum negerI menyeIuruskun unLuru
perencunuun kegIuLun dun perencunuun pInjumun dengun perencunuun unggurun.
UnLuk
ILu, duIum rungku mengIIndurI keIumbuLun penurIkun pInjumun, seLIup usuIun kegIuLun
yung dIujukun merupukun kegIuLun yung suduI pusLI (jirm) dun menjudI prIorILus KJ.
BOX VI. q
Monitoring Pinjumun Lour Negeri
PusuI zq uyuL (1), PeruLurun PemerInLuI Nomor z TuIun zoo6 LenLung TuLu uru
Penguduun
PInjumun dunJuLuu PenerImuun HIbuI SerLu Penerusun PInjumun dunJuLuu HIbuI uur
NegerI,
mengumunuLkun MenLerI Keuungun, MenLerI Perencunuun Pembungunun NusIonuI dun
MenLerI
,-'
V-
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
34,6%
29,8%
25,2%
21,4%
17,1% 13,9%
6,2% 6,0% 5,4% 5,3% 5,8% 5,3% 5,6%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
0
50
100
150
200
250
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
[ miIiar USD]
Net Commitment Disbursement Undisbursed % Undisbursed (RHS)
GRAIIK VI.1g
PIMANIAATAN PINJAMAN LLAR NIGIRI 1qqS - 1 MII o1o
Sumber: KemenLerIunKeuungun
pudu KemenLerIun NeguruJembugu unLuk meIuksunukun kegIuLun monILorIng dun
evuIuusI
pInjumun Iuur negerI securu LrIwuIunun. SeIunjuLnyu duIum pusuI zq uyuL (), dILeguskun
buIwu
MenLerI Keuungun mengeIuurkun uporun ReuIIsusI Penyerupun pInjumun dunJuLuu
IIbuI
Iuur negerI securu LrIwuIunun uLus peIuksunuun kegIuLun yung dIbIuyuI durI
pInjumunJIIbuI
Iuur negerI. SebuguI penjuburun durI keLenLuun LersebuL dI uLus, dun unLuk memperkuuL
IungsI
monILorIng pInjumun Iuur negerI LeIuI dILerbILkun PeruLurun MenLerI Keuungun Nomor:
J
PMK.o8Jzo1o LungguI 1z ebruurI zo1o LenLung MonILorIng, EvuIuusI, PeIuporun,
PubIIkusI,
dun DokumenLusI PInjumun dunJuLuu HIbuI uur NegerI.
MonILorIng LerIudup peIuksunuun kegIuLun yung dIbIuyuI durI pInjumun Iuur negerI
merupukun bugIun yung LIduk LerpIsuIkun durI pengeIoIuun dun pengenduIIun uLung.
MonILorIng LeruLumu dILujukun unLuk mengeLuIuI sejuuI munu peIuksunuun kegIuLun
berjuIun
sesuuI rencunu yung LeIuI dILeLupkun sebeIumnyu. ApubIIu dIkeLuIuI udunyu kenduIu
uLuu
permusuIuIun duIum peIuksunuunnyu dupuL segeru dIunLIsIpusI penyeIesuIunnyu securu
IebII
dInI.
SuuL InI, kegIuLun monILorIng pInjumun Iuur negerI musII dIIokuskun pudu reuIIsusI
penyerupun pInjumun Iuur negerI, yuILu unLuk menguLur rusIo uLuu LIngkuL penyerupun
(disbursement) LerIudup wukLu yung LersedIu unLuk penurIkun pInjumun LersebuL.
PenurIkun
pInjumun Iuur negerI yung IumbuL, mengIndIkusIkun udunyu musuIuI yung pudu
umumnyu
dIukIbuLkun oIeI keIumbuLun duIum peIuksunuun kegIuLun LersebuL. mpIIkusI yung
LImbuI
uLus keLerIumbuLun penurIkun pInjumun Iuur negerI uduIuI menIngkuLnyu bebun bIuyu
pInjumun
LeruLumu bIuyu .ommitment jee yung pengenuunnyu dIIILung berdusurkun persenLuse
LerIudup
jumIuI pInjumun yung beIum dILurIk (undisbursed locn cmount). Commitment jee ukun
reIuLII
kecII dun LIduk membebunI duIum IuI kecepuLun cbsorbsi pInjumun yung besur. Iee InI
duIum
beberupu IuI suIIL dIIIndurkun mengInguL pemberI pInjumun suduI Iurus
menyedIukunJ
mencudungkun jumIuI dunu LerLenLu yung ukun dIgunukun oIeI pemInjum seIumu
wukLu
penurIkun (ctclcbilit 5eriod) sesuuI syuruL yung dIsepukuLI.
Berdusurkun duLu IIsLorIs pemunIuuLun pInjumun Iuur negerI duIum kurun wukLu IebII
durI suLu dusuwursu, jumIuI penyerupun pInjumun Iuur negerI menguIumI trend yung
cenderung
menIngkuL.
UnLuk menIngkuLkun kupusILus dun perunun duIum peIuksunuun kegIuLun monILorIng
pInjumun Iuur negerI, suuL InI sedung dIkembungkun mekunIsme penerupun result bcse
monitorin sstem, dImunu kInerju kegIuLun yung dIbIuyuI dengun pInjumun Iuur negerI
Iurus
dupuL dIukur durI IusII yung dIcupuI dengun curu mengukur dun membundIngkun unLuru
InpuL
dengun ouLpuL, out.ome, dun dumpuknyu serLu LIngkuL eIekLIvILus dun eIIsIensInyu.
SeIInggu
dIIurupkun eIekLIvILus dun eIIsIensI pemunIuuLun pInjumun Iuur negerI oIeI penggunu
dupuL
menIngkuL.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
S & P ILcI Moody's R
1qqq + B- B 6
zooo B- B- B 6
zoo1 B- B 6
zooz + B B 6
zoo B- B+ B 6
zooq B+ B+ Bz 6
zoo B+ BB- Bz
zoo6 B+ BB- Bz
zoo; BB- BB- B1
zoo8 BB- BB Bu
zooq BB- BB Bu
zo1o BB BB+ Buz q
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABIL VI.q
PIRKIMBANGAN SCR AN CRC INONISIA
RuLIng
TuIun
BOX VI.g
Sooereign Credit #oting dun Countrg #isk Clossificotion
Soterein Credit Rctin (SR) dun Countr Risl Clcssiji.ction (R) merupukun
IndIkuLor
LIngkuL rIsIko suuLu neguru, dengun ImpIIkusI LerIudup bIuyu penguduun uLung.
ndIkuLor LIngkuL
rIsIko dImuksud memberIkun gumburun kemumpuun suuLu neguru duIum memenuII
kewujIbun
uLung yung juLuI Lempo securu penuI dun LepuL wukLu. Sedungkun ImpIIkusI LerIudup
bIuyu
penguduun uLung, SR ukun securu Iungsung mempenguruII bIuyu penerbILun obIIgusI
muupun
pergerukun ield obIIgusI dun R mempenguruII premI rIsIko pInjumun komersIuI .
PeneLupun IeveI SR dun R dIIukukun oIeI puru pemerIngkuL meIuIuI unuIIsIs
LerIudup
beberupu vurIubeI ekonomI dun non-ekonomI. VurIubeI ekonomI meIIpuLI penIIuIun
LerIudup
rIsIko keuungun (penIIuIun kemumpuun PemerInLuI unLuk memenuII kewujIbunnyu),
dun rIsIko
ekonomI (penIIuIun LerIudup perLumbuIun ekonomI, PDB per kupILu, LIngkuL InIIusI,
ungku
pengunggurun). VurIubeI non ekonomI menILIkberuLkun unLuru IuIn kepudu rIsIko
poIILIk,
InIrusLrukLur, konIIIk duIum negerI, dun IuIn-IuIn.
eveI perIngkuL durI musIng-musIng Iembugu pemerIngkuL berbedu unLuru suLu dengun
yung IuIn. S & P dun ILcI meneLupkun kIusIIIkusI letel rctin muIuI durI SD (seIecLIve
deIuuIL)
sumpuI AAA+, dImunu IeveI InvesLmenL grude ukun dImuIuI sejuk IeveI BBB-). Moody
meneLupkun kIusIIIkusI letel rctin muIuI durI sumpuI Auu1, dImunu IeveI InvesLmenL
grude
dImuIuI sejuk IeveI Buu. OED meneLupkun kIusIIIkusI IeveI R muIuI durI o sumpuI ;,
dImunu
semukIn renduI pengkIusIIIkusIun, mengIndIkusIkun semukIn renduInyu rIsIko guguI
buyur
suuLu neguru yung ukun berImbus pudu mukIn Lurunnyu premI rIsIko pInjumun.
Perkembungun IeveI SR PemerInLuI ndonesIu LerLInggI (kuLegorI InvesLmenL grude)
dIcupuI pudu perIode sebeIum krIsIs ekonomI LuIun 1qq8 (IeveI BBB oIeI S & P, BBB-
oIeI ILcI
dun Buu oIeI Moody). Pudu LuIun 1qq8, ruLIng ndonesIu Lurun 8 noLcIes dun musuk
duIum
kuLegorI non intestment rcde. BuIkun pudu suuL resLrukLurIsusI pInjumun Iuur negerI
meIuIuI
,-'
V-;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
6...6 Iso-iso Terkuit engun Pengeloluun Ltung
6....1 umpuk Krisis Iropu Terhudup Pengeloluun SBN
KrIsIs uLung dI Eropu InI bermuIu durI permusuIuIun PemerInLuI YununI yung guguI
duIum
mengeIoIu unggurunnyu sejuk beberupu LuIun yung IuIu. YununI yung uwuInyu memIIIkI
PDB sebesur USDo mIIIur uLuu z persen durI LoLuI PDB Eropu Lerus menIngkuLkun
deIIsIL
unggurunnyu seIInggu meIebIII buLus muksImuI yung dILeLupkun UnI Eropu (UE) yuILu
persen durI PDB. KondIsI LersebuL mencupuI LILIk LerLInggI yung mencupuI ungku 1,6
persen
durI PDB dun pudu suuL bersumuun, deIIsIL LersebuL dIbIuyuI meIuIuI penerbILun suruL
uLung.
AkIbuL penyusunun kebIjukun pembIuyuun deIIsIL meIuIuI penerbILun uLung yung LIduk
dIIundusI dengun prInsIp keIuLI-IuLIun LersebuL, YununI dInyuLukun dejcult (guguI
buyur).
KondIsI LersebuL memIcu kekIuwuLIrun neguru-neguru yung Lergubung duIum UE
LerIudup
poLensI .ontcion ejje.t yung dupuL mengukIbuLkun runLuInyu perekonomIun Eropu.
UnLuk
mengIIndurI ejje.t InI, muku Dunu MoneLer InLernusIonuI (M) dun UE sepukuL unLuk
membunLu YununI dengun mengeIuurkun bunLuun dunu uwuI sebesur USD1q,o mIIIur.
Numun krIsIs LersebuL pudu ukIIrnyu menjuIur puIu ke neguru-neguru Eropu IuInnyu,
seperLI
SpunyoI, PorLuguI, rIundIu, dun LuIIu dengun permusuIuIun krIsIs IIskuI yung cukup
beruL.
UnLuk ILu, M dun UE kembuII sepukuL unLuk memberIkun dunu bcilout sebesur
USD1,o
LrIIIun. ungkuI InI jugu dIIkuLI dengun pengeIoIuun IIskuI yung eIIsIen seperLI
pembuLusun
pengeIuurun PemerInLuI uLuu pemungkusun gujI puru peguwuI.
Merebuknyu krIsIs yung meIundu beberupu neguru Eropu LersebuL membuwu
kekIuwuLIrun
yung menduIum LeruLumu dI kuIungun InvesLor gIobuI. Puru InvesLor cenderung
mengIIndurI
unLuk membeII InsLrumen berIsIko LInggI seperLI suruL uLung dI emerin mcrlet. HuI
InI
LerjudI kurenu musII LInggInyu keLIdukpusLIun LerIudup penungunun uLus krIsIs Eropu.
nvesLor gIobuI cenderung memIIII scjet csset seperLI emus, muLu uung doIur AS,
muupun
suruL uLung PemerInLuI AS.
SebuguI suuLu sIsLem keuungun yung LerIubung suLu sumu IuIn, dumpuk durI krIsIs yung
LerjudI dI Eropu jugu sedIkIL bunyuk berpenguruI pudu ndonesIu. WuIuupun wukLu
LrunsmIsI
cukup punjung dun mcnitude yung reIuLII kecII dIbundIng krIsIs gIobuI, numun LerjudI
uksI
risl ctersion dI pusur keuungun domesLIk dengun peIemuIun nIIuI Lukur rupIuI sebesur
1,oq persen pudu LungguI 6 MeI zo1o, kurenu InvesLor muIuI meIepus kepemIIIkun suruL
berIurgu dI pusur domesLIk ndonesIu. NIIuI ImbuI IusII (ield) SBN unLuk serI
ben.hmcrl
menguIumI kenuIkun ruLu-ruLu IumpIr o bps pudu penuLupun perdugungun LungguI 6
MeI
zo1o. ndeks SUN jugu menunjukkun penurunun sebesur 1,6q poIn pudu LungguI yung
sumu.
orum PurIs Iub pudu LuIun 1qqq, zooo, dun zooz, S&P menurunkun credIL ruLIng
ndonesIu
menjudI SD yung merupukun IeveI dengun rIsIko LerLInggI. KemudIun muIuI LuIun zooq,
securu
berLuIup LerjudI penIngkuLun IeveI SR ndonesIu, IInggu ukIIrnyu pudu LuIun zo1o
berudu
pudu IeveI BB+ dengun ouLIook sLubII (ILcI), BB dengun ouLIook posILII (S & P), dun
Buz (Moody).
SebuIIknyu unLuk perkembungun IeveI R ndonesIu reIuLII Iumbun, dImuIuI LuIun
1qqq yung
berudu pudu IeveI 6, kemudIun berubuI menjudI IeveI pudu LuIun zoo, dun LerukIIr
berubuI
menjudI IeveI q pudu LuIun zo1o.
ukLor penenLu perbuIkun SR dun R pudu perIode LersebuL dIsebubkun unLuru IuIn
keLuIunun perekonomIun ndonesIu duIum mengIudupI krIsIs gIobuI zoo;-zoo8,
kesLubIIun
poIILIk dun perbuIkun lcu enjor.ement, serLu pengeIoIuun uLung pemerInLuI yung
5rudent
(penurunun rusIo uLung LerIudup PDB, keLepuLun wukLu pembuyurun kewujIbun uLung,
dun
menIngkuLnyu kepercuyuun InvesLorJkredILor).
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
SeIuIn berdumpuk pudu pusur obIIgusI, dumpuk krIsIs jugu berpenguruI pudu pusur
moduI
dengun udunyu pIIuk usIng meIukukun uksI juuI suIum besur-besurun seIInggu
menurunkun
Indeks Iurgu suIum IInggu IebII durI 1 persen.
Numun, peIemuIun pusur keuungun domesLIk LerIIIuL semenLuru dun LIduk berIungsung
Iumu kurenu Iunyu duIum beberupu IurI kondIsI pusur SBN LerIIIuL memIIIkI Lren yung
menguuL. Puru InvesLor usIng yung sebeIumnyu mengurungI porsI kepemIIIkun LerIIIuL
kembuII membeII SBN dI pusur domesLIk. HuI-IuI yung menjudI IukLor pendorong
pemuIIIun
kondIsI pusur keuungun domesLIk unLuru IuIn:
1. KondIsI IundumenLuI ekonomI yung cukup solid seperLI InIIusI yung cukup LerkenduII
dun perLumbuIun ekonomI yung berjuIun dengun buIk yung dIpredIksI dI kIsurun ,8
persen sumpuI dengun ukIIr LuIun zo1o, Lermusuk uLung yung reIuLII LerkenduII yung
dILunjukkun oIeI Debt to GDP rctio yung memIIIkI Lren menurun seIInggu mencupuI
kIsurun z8 persen, juuI IebII kecII dIbundIng debt to GDP rctio neguru-neguru muju.
z. Yield SBN domesLIk yung cukup menurIk dIbundIng dengun 5eer .ountries seIrIng
dengun
reIuLII sLubIInyu nIIuI Lukur rupIuI dun LerkenduIInyu Lekunun InIIusI.
SeIuIn berdumpuk pudu pusur domesLIk, krIsIs Eropu jugu berdumpuk pudu InsLrumen
obIIgusI
gIobuI ndonesIu. KeLIdukpusLIun penungunun krIsIs Eropu mendorong peIemuIun
LerIudup
obIIgusI gIobuI ndonesIu. Pudu LungguI 6 MeI zo1o ield obIIgusI gIobuI ndonesIu
berLenor
1o LuIun menIngkuL 18 bps ke IeveI ,6q. Sedungkun unLuk obIIgusI gIobuI yung berLenor
o
LuIun menguIumI kenuIkun sebesur
1q bps. PersepsI rIsIko InvesLor uLus
.redit dejcult suc5 ndonesIu jugu
nuIk sebesur q,8; bps dIbundIng
IurI sebeIumnyu. HuI InI
mencermInkun kekIuwuLIrun
InvesLor LeruLumu LerIudup useL
berIsIko seperLI useL emerin
mcrlet.
SeperLI IuInyu pusur domesLIk, risl
c55etite InvesLor gIobuI jugu cepuL
puIII yung LerIIIuL durI Lurunnyu
ield obIIgusI gIobuI ndonesIu buIk
Lenor 1o muupun o LuIun duIum
beberupu IurI. nvesLor gIobuI menIIuI
penguruI krIsIs Eropu LerIudup
ndonesIu LIduk sIgnIIIkun kurenu
neguru-neguru UE bukun merupukun
Lujuun uLumu ekspor ndonesIu dI
sumpIng kondIsI IundumenLuI
ekonomI ndonesIu yung cukup buIk.
PenguruI krIsIs Eropu LerIudup ield
SBN DomesLIk dun SBN GIobuI
ndonesIu dupuL dIIIIuL pudu GruIik
VI.16 dun GruIik VI.1,.
150
170
190
210
230
250
270
290
1/13/2010
1/22/2010
2/2/2010
2/11/2010
2/22/2010
3/3/2010
3/15/2010
3/24/2010
4/2/2010
4/13/2010
4/22/2010
5/3/2010
5/12/2010
5/21/2010
6/1/2010
6/10/2010
2
3
4
5
6
7
8
CDS 10Y
INDON10Y
INDON30Y
TanggaI 6 Mei 2010:
yieId INDON10Y = naik 18 bps
yieId INDON30Y = naik 14 bps
CDS 10Y = naik 43,87 bps
Sumber: KemenLerIunKeuungun
GRAIIK VI.1,
PINGARLH KRISIS IROPA TIRHAAP YIIL SBN GLOBAL
7
7.5
8
8.5
9
9.5
10
10.5
1/1/2010
1/12/2010
1/21/2010
2/1/2010
2/10/2010
2/19/2010
3/2/2010
3/11/2010
3/23/2010
4/1/2010
4/12/2010
4/21/2010
4/30/2010
5/11/2010
5/20/2010
5/31/2010
6/9/2010
8800
8900
9000
9100
9200
9300
9400
9500
Kurs Rupiah
FR0027 (5 tahun)
FR0031 (10 tahun)
TanggaI 6 Mei:
yieId FR0027 = naik 42 bps
yieId FR0031 = naik 50 bps
kurs rupiah = meIemah Rp 95 (1,04%)
Sumber: KemenLerIunKeuungun
GRAIIK VI.16
PINGARLH KRISIS IROPA TIRHAAP YIIL SBN OMISTIK
,-'
V-q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BOX VI. 6
SBN Ritel: Prospek dun MunIuutnyu
PenerbILun SBN RILeI InI LIduk LerIepus durI Lujuun PemerInLuI unLuk memperIuus busIs
InvesLor SBN meIuIuI penerbILun InsLrumen dengun kurukLerIsLIk yung sesuuI dengun
kurukLerIsLIk InvesLor IndIvIdu. Dengun menerbILkun SBN RILeI, seIuIn memperoIeI
sumber
pembIuyuun APBN, PemerInLuI jugu menunjukkun komILmen yung kuuL unLuk
mengembungkun
pusur rILeI yung LeIuI dIbungun sejuk LuIun zoo6. TumbuInyu retcil instrument LeIuI
mendorong InvesLor unLuk LIduk IugI Iunyu berperun domInun sebuguI sctin so.iet,
numun
dupuL berperun IebII juuI sebuguI intestment so.iet. BugI InvesLor, seIuIn memberIkun
ImbuI
IusII yung reIuLII IebII LInggI durI deposILo, jugu memperoIeI InsLrumen InvesLusI yung
umun,
sekuIIgus berkonLrIbusI duIum pembungunun neguru. nsLrumen SBN RILeI yung suuL InI
dILerbILkun oIeI pemerInLuI LerdIrI durI ObIIgusI Neguru RILeI (OR) yung LeIuI
mencupuI ;
serI dun Sukuk Neguru RILeI (SukrI) yung IInggu LuIun zo1o mencupuI z serI.
SuuL InI SBN RILeI LeIuI menjudI uILernuLII yung cukup menurIk bugI InvesLor IndIvIdu dI
sumpIng InsLrumen IuIn seperLI deposILo, suIum, obIIgusI korporusI, reksudunu, unit
linl, dun
berbuguI mucum produk perbunkun IuInnyu, seIInggu memberIkun kesempuLun kepudu
wurgu
neguru ndonesIu unLuk IkuL serLu berkonLrIbusI securu Iungsung duIum pembIuyuun
pembungunun dengun berInvesLusI meIuIuI SBN RILeI.
Perkembungun penerbILun SBN RILeI muIuI LuIun zoo6 IInggu suuL InI, seIuIu LerdupuL
penumbuIun jumIuI InvesLor yung berInvesLusI duIum SBN RILeI. HuI InI menunjukkun
buIwu
progrum sosIuIIsusI yung dIIukukun pemerInLuI berIusII mengubuI poIu pIkIr
musyurukuL durI
sctin oriented menjudI intestment oriented. nvesLor SBN RILeI sumpuI LuIun uwuI
zo1o
LeIuI mencupuI 11z.q8q InvesLor, yung Lersebur dI z provInsI dI ndonesIu. Sedungkun
kepemIIIkun SBN RILeI sebugIun besur musII dIdomInusI oIeI perseorungun, IuI InI
menundukun
buIwu InvesLor SBN RILeI cenderung berInvesLusI dengun poIu hold to mcturit. DuIum
perjuIunun wukLu, SBN RILeI mumpu menyerup z,z persen durI Dunu PIIuk KeLIgu
yung LerdupuL
dI perbunkun. MeIIIuL IuI LersebuL, musII besur kemungkInun LerjudInyu penguIIIun
dunu
durI Lubungun ke SBN RILeI, uLuu muncuInyu kesudurun musyurukuL unLuk meIukukun
InvesLusI
dI suruL berIurgu seIuIn produk Lubungun yung udu.
MunIuuL durI penerbILun SBN RILeI, unLuru IuIn memperIuus busIs sumber pembIuyuun
unggurun neguru, memperkuyu InsLrumen pembIuyuun IIskuI, memperIuus dun
mendIversIIIkusI
busIs InvesLor SBN, mendorong perLumbuIun dun pengembungun uILernuLII InsLrumen
InvesLusI dI pusur keuungun, Lermusuk mencIpLukun ben.hmcrl dI pusur keuungun buIk
konvensIonuI muupun syurIuI.
Keterungun oo6 oo, ooS ooq
Dunu PIIuk KeLIgu dI PerbunkunJDPK (mIIIur rupIuI) 1.z8;,o 1.1o,; 1.;, 1.q;,o
OuLsLundIng SBN RILeI (mIIIur rupIuI) , 18,q q,6 q,;
RusIo DPK LerIudup OuLsLundIng SBN RILeI o,z% 1,z% 1,q8% z,z%
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABIL VI.1o
RASIO ANA PIHAK KITIGA {PK)
6.... ProIil Kepemilikun SBN omestik
SebuguI InsLrumen keuungun yung bebus rIsIko yung dILrunsuksIkun securu oter the
.ounter
dI duIum sIsLem devIsu bebus, muku SBN DomesLIk dImInuLI LIduk Iunyu oIeI InvesLor
domesLIk numun jugu InvesLor usIng. Securu gurIs besur InvesLor domesLIk LerbugI duIum
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-6o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
es-og Mei-og es-og Mei-1o
I. Bunk Sq,, 6,q ,,q S,S {1S,q)
u. Bunk BUMN Rekup 1q, 1;,8 8,6 zz,6 (1o,q)
b. Bunk SwusLu rekup 8,q ,z z1,q q,o (,q)
c. Bunk Non Rekup q,8 8,; 11, 6, (1,)
d. BPD Rekup q,o z, 1,o o,q (q1,;)
e. Bunk SyurIuI - z,6 - o,q -
II. Institosi Pemerintuh 1o,g 1,1 ,6 ,g 1oo,
u. Bunk ndonesIu 1o, z1,1 z,6 , 1oo,
b. KemenLerIun Keuungun - - - - -
III. Non-Bunk qq,, g, q,q g,,S g,
u. Reksudunu q,1 q;, z, ;,8 q18,6
b. AsurunsI z, ;;,z 8,1 1z,; 1q,1
c. AsIng 1,1 1qq,1 ;,8 z,6 6,
d. Dunu PensIun zz,o ;, , 6,z ;o,q
e. SekurILus o, o, o,1 o,o (q,;)
I. uIn-IuIn q,; q,8 1,z ;, 8;8,o
qq,S 6oq,, 1oo 1oo,o g,g
SBN trcdcble berdenomInusI RupIuI
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Totul
TABIL VI.11
KIPIMILIKAN SBN BIRASARKAN INVISTOR SBN OMISTIK
{ukhir esember oog dun ukhir Mei o1o)
Nominul Persentuse
Kelompok Indostri Growth {%)
{trilion ropiuh)
LIgu keIompok besur, yuILu Bunk, nsLILusI PemerInLuI, dun Non-Bunk. KeIompok Bunk
LerdIrI
durI bunk BUMN Rekup, Bunk SwusLu Rekup, Bunk Non Rekup, BPD Rekup, dun Bunk
SyurIuI. KeIompok nsLILusI PemerInLuI LerdIrI durI Bunk ndonesIu, KemenLerIun
Keuungun,
Lermusuk embugu PenjumIn SImpunun. Sedungkun keIompok Non-Bunk meIIpuLI durI
Reksudunu, AsurunsI, Dunu PensIun, SekurILus, dun uIn-uIn yung LerdIrI durI
KorporusI,
embugu Keuungun, Perorungun, Yuyusun dun nvesLor IuIn yung LIduk Lermusuk duIum
keIompok yung LeIuI dIsebuLkun.
Pudu uwuI IuIIrnyu obIIgusI neguru pudu ukIIr dekude qo-un, seIuruI obIIgusI Iunyu
dImIIIkI
oIeI Bunk Rekup. Sejuk muIuI dIperdugungkun pudu ukIIr LuIun zooo dun seLeIuI
udunyu
Undung-Undung LenLung SuruL ULung Neguru dI ukIIr LuIun zooz, kepemIIIkun obIIgusI
PemerInLuI mukIn Lersebur. DurI IIusLrusI duIum Tubel VI.11, duIum LuIun LerukIIr
nomInuI SBN trcdcble berdenomInusI rupIuI unLuk perIode LersebuL menguIumI
kenuIkun
yung cukup sIgnIIIkun, yuILu sebesur Rpzoq,8q LrIIIun (z persen), sejuIun dengun
semukIn
penLIngnyu perun SBN sebuguI InsLrumen IIskuI dun keuungun. DurI keLIgu keIompok
kepemIIIkun SBN, kepemIIIkun bunk menguIumI penurunun sebesur Rp,6o LrIIIun
uLuu
18,; persen durI ukIIr LuIun zoo sumpuI buIun MeI zo1o. SebuIIknyu, kepemIIIkun
nsLILusI
PemerInLuI dun Non Bunk menguIumI kenuIkun musIng-musIng sebesur Rp1o, LrIIIun
uLuu 1oo,z6 persen dun Rpzz,qq LrIIIun uLuu z,z persen durI ukIIr LuIun zoo
sumpuI
buIun MeI zo1o. UnLuk kepemIIIkun IuIn-IuIn LercuLuL kenuIkun jumIuI kepemIIIkun
SBN
,-'
V-61
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
yuILu durI Rpq,68 LrIIIun pudu ukIIr LuIun zoo menjudI Rpq,;; LrIIIun pudu buIun
MeI
zo1o uLuu nuIk sebesur 8;8,;8 persen yung dIdorong LeruLumu oIeI menIngkuLnyu
kepemIIIkun SBN oIeI InvesLor IndIvIdu meIuIuI obIIgusI neguru rILeI.
Perkembungun kepemIIIkun SBN trcdcble berdenomInusI rupIuI dupuL dIjeIuskun
sebuguI
berIkuL:
1. Perbunkun
Pudu uwuInyu, SBN yung dILerbILkun Iunyu unLuk perbunkun yung musuk duIum
progrum
rekupILuIIsusI perbunkun duIum rungku pemuIIIun sekLor perbunkun pudu suuL LerjudI
krIsIs
ekonomI LuIun 1qq8. Numun, seIrIng dengun perbuIkun kondIsI mukro ekonomI,
kepemIIIkun
SBN oIeI perbunkun kIususnyu bunk rekup menguIumI penurunun yung sIgnIIIkun
kurenu
sebugIun durI useL bunk yung sebeIumnyu duIum benLuk SBN LeIuI dIperjuuIbeIIkun
sejuk
ukIIr LuIun zooo ugur bunk rekup dupuL memuInkun IungsI intermedicries duIum
menyuIurkun kredIL. HumpIr semuu keIompok IndusLrI perbunkun mencuLuL penurunun
jumIuI kepemIIIkun SBN, kecuuII Bunk SyurIuI yung nuIk Rpz, LrIIIun uLuu o,qz
persen
seLeIuI dIperkenuIkunnyu suruL uLung berbusIs syurIuI.
. Institosi Pemerintuh
DuIum keIompok InsLILusI PemerInLuI, Bunk ndonesIu merupukun suIuI suLu InvesLor.
KepemIIIkun SBN oIeI Bunk ndonesIu dIgunukun sebuguI InsLrumen pengenduII
moneLer
dun pengembungun sLubIIILus sIsLem keuungun yung berkesInumbungun.
. Non-Bunk
MInuL InvesLor LerIudup SBN semukIn menIngkuL seIrIng dengun membuIknyu
perekonomIun
ndonesIu. nsLILusI seperLI usurunsI dun dunu pensIun LeruLumu lije insurcn.e,
memerIukun
penempuLun dunu keIoIuunnyu pudu InsLrumen yung sLubII, bebus rIsIko, dun mumpu
memenuII csset ccinst licbilities mct.hin. DuIum kondIsI perekonomIun yung
membuIk,
perLumbuIun useL InsLILusI seperLI dunu pensIun dun usurunsI ukun menunjukkun
kecenderungun yung seuruI perkembungun kondIsI perekonomIun. DI musu IuIu duIum
keLIuduun InsLrumen, usurunsI dun dunu pensIun ukun cenderung menempuLkun dunu
keIoIuunnyu pudu InsLrumen Lubungun LeruLumu duIum benLuk deposILo. SeIrIng dengun
mukIn kuyunyu InsLrumen, pemuIumun pudu InvesLusI yung mukIn buIk, dun LrunsuksI
pusur
sekunder yung mukIn IIkuId yung dIImbungI dengun InIrusLrukLur peruLurun yung
mendukung, LeIuI mendorong usurunsI dun dunu pensIun unLuk menempuLkun dunu
keIoIuunnyu pudu SBN. DurI duLu yung udu, IInggu ukIIr zooq, sekILur z6 persen dunu
keIoIuun
durI IndusLrI dunu pensIun dILempuLkun pudu SBN. SemenLuru unLuk usurunsI pudu
wukLu
yung sumu sekILur z8 persen dIuIokusIkun penempuLunnyu pudu SBN. AsurunsI dun
dunu
pensIun LeIuI menjudIkun SBN sebuguI LempuL penempuLun sesuuI 5rojil licbilitiesnc
dengun
jumIuI kepemIIIkun SBN berLenor punjung (IebII durI 1o LuIun). DuLu ukIIr MeI zo1o
menunjukkun, usurunsI dun dunu pensIun menempuLkun musIng-musIng sebesur
Rp1,;8
LrIIIun (6; persen) dun Rp18,o LrIIIun (q8 persen) pudu InsLrumen jungku punjung.
KeIompok IndusLrI reksudunu, usurunsI dun dunu pensIun menunjukkun mInuL yung
besur
LerIudup SBN. Berdusurkun duLu per Desember zooq, LoLuI dunu yung dIInvesLusIkun
keIompok
IndusLrI reksudunu, usurunsI, dun dunu pensIun duIum benLuk SBN musIng-musIng
sebesur
Rp,z LrIIIun ( persen), Rp;8, LrIIIun (z8 persen), dun Rpz8, LrIIIun (z6 persen)
durI
LoLuI useL yung dImIIIkI.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-6z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
ndusLrI reksudunu dun InvesLor perseorungun yung Lermusuk ke duIum keIompok
IndusLrI
IuIn-IuIn menunjukkun persenLuse perLumbuIun yung puIIng LInggI yuILu ;q,qz persen.
KenuIkun yung sIgnIIIkun InI berusuI durI penerbILun OR yung dIIukukun PemerInLuI
sejuk
LuIun zoo6. JumIuI InvesLor perseorungun dun unIL penyerLuun yung berbusIs obIIgusI
neguru
duIum IndusLrI reksudunu jugu ukun Lerus berLumbuI seIrIng dengun penerbILun OR
yung
ukun Lerus dIIukukun PemerInLuI unLuk menIngkuLkun busIs InvesLor dI duIum negerI.
Berbedu dengun keIompok IndusLrI usurunsI dun dunu pensIun, keIompok IndusLrI IuIn-
IuIn
IebII bunyuk berInvesLusI pudu SBN yung berLenor pendek.
RuLIng ndonesIu yung securu berLuIup menIngkuL duIum enum LuIun LerukIIr LeIuI
mendorong InvesLor usIng musuk ke ndonesIu. BuIkun keIompok IndusLrI usIng
menjudI
yung puIIng domInun meskIpun pudu uwuI penerbILun SBN LuIun zooz, jumIuI
kepemIIIkun
AsIng uLus SBN Iunyu sebesur Rp1,q1 LrIIIun uLuu o,q8 persen suju, yung securu berLuIup
Lerus menunjukkun penIngkuLun IInggu IebII durI zo persen durI LoLuI outstcndin
yung
dIperdugungkun pudu perLenguIun LuIun zoo8. Pudu suuL LerjudI krIsIs gIobuI buIun
OkLober
zoo8, InvesLor usIng menurIk dununyu dI SBN securu berLuIup IInggu mencupuI LILIk
LerenduInyu pudu kuurLuI perLumu zooq. EIek durI krIsIs gIobuI LersebuL LIduk
berIungsung
Iumu kurenu kuuLnyu IundumenLuI perekonomIun domesLIk dun musII cukup
menurIknyu
ield yung dIberIkun. MemusukI kuurLuI keduu zooq, InvesLor usIng kembuII musuk ke
pusur
moduI dun membeII SBN. Berdusurkun duLu kepemIIIkun SBN DomesLIk buIun MeI
zo1o,
jumIuI kepemIIIkun InvesLor usIng uLus SBN mencupuI Rp1qq,oq LrIIIun uLuu z,6
persen
durI LoLuI jumIuI SBN trcdcble.
MenIngkuLnyu jumIuI SBN yung dIpegung InvesLor usIng perIu dIcermuLI dengun
seksumu,
kurenu sebugIun besur InvesLor domesLIk musII berLInduk mengIkuLI IungkuI-IungkuI
yung
dIIukukun InvesLor usIng, mIsuInyu jIku InvesLor usIng meIepus SBN, InvesLor domesLIk
pun
ukun IkuL meIepus SBN. HuI InI LenLu suju ukun sunguL berpenguruI kepudu kesLubIIun
Iurgu
SBN domesLIk dI pusur sekunder. BerkuILun dengun semukIn menIngkuLnyu porsI
kepemIIIkun
SBN domesLIk oIeI InvesLor usIng, muku PemerInLuI Lerus berusuIu unLuk
menIngkuLkun
busIs InvesLor dI duIum negerI dun suIuI suLu upuyu yung dIIukukun uduIuI dengun
menerbILkun SBN RILeI sejuk LuIun zoo6.
BOX VI.,
eklurusi Puris tentung Aid ffectioeness oog,
Accro Agendo for Action {AAA) ooS dun Jokorto Commitment ooq
SebuguI LInduk IunjuL durI DekIurusI HurmonIsusI pudu ih Letel orum (H) dI
Romu
pudu LuIun zoo, IebII durI 1zo neguru dun o orgunIsusI InLernusIonuI LeIuI
mendekIurusIkun
(IImu) prInsIp penIngkuLun AId EIIecLIveness, pudu H dI PurIs zoo. KeIImu
prInsIp
LersebuL dIkenuI menjudI DekIurusI PurIs zoo, LerdIrI durI: (1) ounershi5; (z)
hcrmoniction,
() clinment, (q) mutucl c..ountcbilit, dun () detelo5ment result.
EvuIuusI uLus peIuksunuun IImu prInsIp dImuksud, menunjukkun buIwu DekIurusI PurIs,
LeIuI memberIkun penguruI nyuLu duIum: u) mendorong neguru berkembung
meIukukun
perubuIun duIum pengeIoIuun keuungun neguru, dun b) mendorong neguru muju unLuk
menIngkuLkun koordInusInyu. Numun perubuIun LersebuL LerjudI reIuLII IumbuL dun
Lunpu
uksI konkrIL, seIInggu komILmen unLuk menIngkuLkun kuuIILus peIuksunuun cid
ejje.titeness
ukun suIIL LerpenuII. DuIum rungku menjuwub LunLungun ke depun gunu menIngkuLun
ukseIerusI
peIuksunuun (IImu) prInsIp Aid Ejje.titeness, keLIku kegIuLun H dI Accru zoo8,
LeIuI
dIsepukuLI unLuk memIokuskun upuyu pudu:
,-'
V-6
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
1. PenIngkuLun .ountr ounershi5 sebuguI kuncI uLumu, unLuru IuIn meIuIuI:
u. KomILmen neguru berkembung dengun dukungun ukLor pembungunun (PurIemen;
PemerInLuI DueruI; embugu Swuduyu MusyurukuL) unLuk (I) menIngkuLkun
kupusILusnyu gunu memImpIn peneLupun kebIjukun dun Lujuun pembungunun nusIonuI,
(II) memonILor peIuksunuun pembungunun nusIonuI yung mencukup penIngkuLun
kesejuILeruun dengun pengenLusun kemIskInun, HAM, Isu gender, IIngkungun, serLu
IkuL serLu mencIpLukun perdumuIun, gunu mempercepuL pencupuIun MDG`s.
b. KomILmen neguru donor unLuk menIngkuLkun kupusILusnyu gunu merespon
kebuLuIun
neguru berkembung, mengudopsI pendekuLun demcnd driten gunu menIngkuLkun
ounershi5 unLuk mendukung (I) peneLupun prIorILus dun pencupuIun Lujuun
pembungunun, (II) penIngkuLun kupusILus ukLor pembungunun, (III) penguuLun
keIembuguun meIuIuI purLIsIpusI dI duIum proses peneLupun kebIjukun pembungunun,
(Iv) penIngkuLun penggunuun sIsLem IokuI (clinment), dun IuIn-IuIn.
z. Pembungunun Iubungun kemILruun yung sejujur meIuIuI :
u. KomILmen neguru donor dun neguru berkembung unLuk mengurungI cid
jrcmentction
dengun memperbuIkI dupIIkusI dun eIekLIIILus ditison oj lcbour cmon donor
(hcrmoniction) Lunpu berpenguruI pudu pengurungun uIokusI bunLuun.
b. KomILmen neguru donor dun neguru berkembung unLuk menIngkuLkun tclue jor
mone
uLus cid meIuIuI pengurungun tied cid dengun curu unLuru IuIn penggunuun sIsLem
peIeIungun IokuI sepunjung Lrunspurun dun memberI kesempuLun bugI perusuIuun IokuI
dun regIonuI unLuk IkuL bersuIng.
c. Neguru donor dun neguru berkembung sepukuL unLuk bekerjusumu dengun ukLor
pembungunun serLu menIngkuLkun perun lobcl jund duIum mendukung kebIjukun dun
penguuLun keIembuguun dI sekLor pembungunun yung berIubungun dengun Isu-Isu
IIngkungun.
. Mewujudkun prInsIp ukunLubIIILus unLuk pembungunun yung berorIenLusI pudu IusII
sebuguI rocd mc5 penIngkuLun cid ejje.titeness meIuIuI :
u. KomILmen neguru berkembung dun donor buIwu kegIuLun pembungunun ukun
membuwu dumpuk posILII LerIudup sLundur IIdup sesuuI yung dIIurupkun musyurukuL;
b. Neguru berkembung dun donor ukun suIIng Lrunspurun dun ukunLubeI, memonILor
dun evuIuusI uLus pencupuIun komILmen yung dILeLupkun duIum () IImu prInsIp Aid
Ejje.titeness duIum DekIurusI PurIs zoo.
SejuIun dengun semunguL DekIurusI PurIs zoo, dun sebuguI umunuL A..rc Aendc jor
A.tion (AAA) zoo8, pudu LungguI 1z JunuurI zoo8 PemerInLuI R dengun z mILru
pembungunun, LeIuI menunduLungunI the 1clcrtc Commitment: Rocd Mc5 oj Aid
Detelo5ment Ejje.titeness. SekuIIpun merupukun suuLu Memorcndum oj
Understcndin yung
sIIuLnyu morcll bindin, the 1clcrtc Commitment LeIuI memberIkun dumpuk posILIp
LerIudup perubuIun sIkup neguru donor duIum penguduun pInjumun dun bunLuun Iuur
negerI.
TunLungun Lerbesur durI peIuksunuun dun pencupuIun LurgeL yung LerLuung dI duIum the
1clcrtc Commitment duLung durI perubuIun purudIgmu munujemen pembungunun.
DuIum
konLeks LerkInI, jorein cid serIngkuII Iunyu dIpuIumI securu sempIL duIum perunnyu
sebuguI
pengIsI kekurungun sumber duyu keuungun. SemenLuru ILu, duIum perspekLII yung IebII
Iuus,
jorein cid uduIuI LrunsIer sumber duyu beserLu intcnible cs5e.ts IuInnyu yung dupuL
berperun unLuk merubuI existin resour.es dI neguru penerImu menjudI sumber duyu
buru
yung memung berkesesuuIun dengun Lujuun pembungunun. DI sumpIng ILu, jorein cid
dupuL
dIpundung sebuguI peIengkup penguuLun InsLILusI yung menjudI Lumpuun pencupuIun
LujuunBub
V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-6q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
6....q Pembiuyuun Alut Ltumu Sistem Persenjutuun Meluloi Pinjumun
Penguduun AIuL ULumu SIsLem PersenjuLuun (AIuLsIsLu) TN dun AIuL POR seIuIn
dIbIuyuI
dengun rupIuI murnI APBN, jugu dIbIuyuI dengun pInjumun Iuur negerI. OIeI kurenu
pInjumun Iunuk pudu umumnyu LerbuLus unLuk kegIuLun dI Iuur sekLor perLuIunun dun
keumunun (InIrusLrukLur, pendIdIkun, keseIuLun dun IuIn-IuIn), muku sumber
pembIuyuun
penguduun AIuLsIsLu dun AIuL POR dIdupuLkun meIuIuI usIIILus KredIL Ekspor (KE)
dun
pInjumun komersIuI.
SesuuI dengun kebIjuksunuun PemerInLuI dun PeruLurun PemerInLuI Nomor z TuIun
zoo6,
pembIuyuun uIuLsIsLu dun uIuL POR dIuLumukun dengun memunIuuLkun KE resmI
yung
dIsedIukun oIeI Iembugu penjumIn kredIL ekspor durI neguru-neguru yung Lergubung
duIum
rcniction jor E.onomi. Coo5erction cnd Detelo5ment's (OED`s) Arrcnement.
PInjumun dImuksud mengundung subsIdI durI neguru yung bersungkuLun gunu
mendukung
kegIuLun ekspornyu. DuIum skemu KE resmI, neguru-neguru pengekspor memberIkun
kompensusI kepudu bunk pemberI kredIL uLus perbeduun interest rcte yung dIberIkun
kepudu
neguru ImporLIrnyuJpemInjum dun interest rcte yung berIuku dI pusur. Dengun
demIkIun,
pInjumun kepudu neguru ImporLIrnyu memIIIkI bIuyu (.ost oj borrouin) yung reIuLII
IebII
muruI dIbundIngkun pInjumun komersIuI dI pusur keuungun.
Numun, duIum IuI LIduk dIperoIeInyu sumber pembIuyuun durI KE resmI, muku
penguduun
AIuLsIsLu dupuL dIbIuyuI dengun pInjumun komersIuI. PInjumun komersIuI berusuI durI
bunk
komersIuI Lerkemuku dun berLuruI InLernusIonuI. ukLor yung menyebubkun LIduk
dIperoIeInyu pembIuyuun meIuIuI KE resmI uduIuI buIwu LIduk semuu neguru
LerduILur
duIum keunggoLuun OED`s Arrcnement dun konsensus OED`s Arrcnement, KE
resmI
LIduk boIeI dIberIkun unLuk pembeIIun peruIuLun mIIILer yung bersIIuL lethcl,.ombctcnt
(seperLI ruduI, peIuru, dun sejenIsnyu).
DurI sIsI bIuyu, KE resmI dun pInjumun komersIuI mempunyuI .ost oj borrouin yung
reIuLII IebII muIuI dIbundIngkun sumber pembIuyuun muILIIuLeruI dun bIIuLeruI. OIeI
kurenu
ILu, PemerInLuI Iunyu memunIuuLkun pInjumun LersebuL unLuk membIuyuI penguduun
AIuLsIsLu dun AIuL POR yung menjudI prIorILus uLumu. SebuguI uILernuLII pembIuyuun
seIuIn
durI KE resmI dun pInjumun komersIuI, LeIuI dIupuyukun sumber pembIuyuun yung
berusuI
durI duIum negerI, yuILu pInjumun duIum negerI durI bunk-bunk BUMN sesuuI
kebIjuksunuun
PemerInLuI yung dIuLur duIum duIum PeruLurun PemerInLuI Nomor q TuIun zoo8.
Sumber
pembIuyuun InI dIsumpIng dIIurupkun dupuL menIngkuLkun muLu serLu kupusILus
produk
AIuLsIsLu dun AIuL POR dI duIum negerI, jugu dIIurupkun dupuL menIngkuLkun
IIeksIbIIILus
duIum pengeIoIuun uLung serLu mengurungI rIsIko muLu uung uLung PemerInLuI.
6....g Akselerusi Pembuyurun Pinjumun IA
SuIuI suLu InsLrumen pInjumun durI WorId Bunk yung dImunIuuLkun oIeI PemerInLuI
uduIuI
Internctioncl Detelo5ment Asso.iction (DA) Credit. DA Credit (pInjumun DA)
merupukun
pInjumun dengun .on.essioncl terms yung dILujukun kIususnyu bugI neguru dengun
Gross
Nctioncl Produ.t (GNP) 5er .c5itc renduI (Lou In.ome Countr). DuIum porLoIoIIo
uLung
PemerInLuI per ukIIr JunI zo1o, LerdupuL pInjumun DA sebesur USDz,1q mIIIur uLuu
sekILur
1,1persen durI LoLuI outstcndin uLung PemerInLuI.
Lujuun pembungunun yung pudu gIIIrunnyu memungkInkun pembuIuruun sLruLegI
pembungunun serLu menumbuIkun InovusI yung reIevun dun dupuL dILerupkun duIum
konLeks
IokuI.
,-'
V-6
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Sejuk LuIun zoo8 ndonesIu suduI LIduk IugI mendupuL pInjumun DA kurenu LeIuI
dIgoIongkun ke duIum Middle In.ome Countr dun Iunyu berIuk memperoIeI
pInjumun
Internctioncl cnl jor Re.onstru.tion cnd Detelo5ment (BRD) dengun semi-
.on.essioncl
terms. DuIum locn creement pInjumun DA yung dILunduLungunI sesuduI LuIun 1q8;
LerdupuL kIuusuI buIwu WorId Bunk mempunyuI Iuk unLuk memInLu dIIukukunnyu
ukseIerusI
peIunusun pInjumun DA kepudu debILur upubIIu GNP 5er .c5itc-nyu LeIuI meIebIII
threshold
USD1.1 seIumu LIgu LuIun berLuruL-LuruL (threshold LuIun zo1o) serLu memenuII
krILerIu
sebuguI debILur BRD. ndonesIu duIum IuI InI LeIuI memenuII kondIsI dImuksud sejuk
LuIun zooq.
TerkuIL dengun keLenLuun duIum locn creement LersebuL, LerdupuL duu pIIIIun
ukseIerusI
pInjumun DA yung dupuL dIIukukun debILur, yuknI (1) Prin.i5cl o5tion yung mengubuI
Lenor pInjumun menjudI IebII pendek dengun menIngkuLkun pembuyurun pokok duu
kuII
IIpuL pembuyurun dengun skeduI normuI; uLuu (z) Interest o5tion yung mengubuI
keLenLuun
suku bungu pInjumun, dImunu debILur meIukukun LumbuIun pembuyurun bebun bungu
ugur Net Present Vclue (NPV) durI .cshjlou pembuyurun pokok dun bungu pudu skeduI
opsI
InI sumu dengun NPV skeduI Prin.i5le o5tion. DurI jumIuI pInjumun DA yung dImIIIkI
PemerInLuI, sekILur USD1,1 mIIur (6q persen) memIIIkI keLenLuun dIIukukunnyu
ukseIerusI
dImuksud.
Dengun udunyu ukseIerusI dImuksud, dIIurupkun ukun menIngkuLkun keLersedIuun dunu
pInjumun DA yung dupuL dIpInjumkun WorId Bunk kepudu neguru mIskIn dun neguru
berkembung yung membuLuIkun.
6.q Risiko Iiskul
6.q.1 Anulisis Sensitivitus
6.q.1.1 Sensitivitus eIisit APBN terhudup Perobuhun Asomsi
Ikonomi Mukro
DuIum penyusunun APBN, IndIkuLor-IndIkuLor ekonomI mukro yung dIgunukun sebuguI
dusur penyusunun uduIuI perLumbuIun ekonomI, LIngkuL InIIusI, suku bungu SerLIIIkuL
Bunk
ndonesIu (SB) buIun, nIIuI Lukur rupIuI, Iurgu mInyuk menLuI ndonesIu (ndonesIu
Crude il Pri.eJP), dun IIILIng mInyuk. ndIkuLor-IndIkuLor LersebuL merupukun
usumsI
dusur yung menjudI ucuun pengIILungun besurun-besurun pendupuLun, beIunju, dun
pembIuyuun duIum APBN. ApubIIu reuIIsusI vurIubeI-vurIubeI LersebuL berbedu dengun
usumsInyu, muku besurun-besurun pendupuLun, beIunju dun pembIuyuun duIum APBN
jugu
ukun berubuI. OIeI kurenu ILu, vurIusI-vurIusI keLIdukpusLIun durI IndIkuLor ekonomI
mukro
merupukun IukLor rIsIko yung ukun memenguruII APBN.
Tubel VI.1 menunjukkun seIIsII unLuru perkIruun uwuI besurun usumsI mukro yung
dIgunukun duIum penyusunun APBN dun reuIIsusInyu unLuk LuIun zoo-zooq. SeIIsII
LersebuL mengukIbuLkun LerjudInyu perbeduun unLuru LurgeL deIIsIL dengun reuIIsusInyu.
ApubIIu reuIIsusI deIIsIL meIebIII LurgeL deIIsIL yung dILeLupkun duIum APBN muku IuI
LersebuL
merupukun rIsIko IIskuI yung Iurus dIcurIkun sumber pembIuyuunnyu.
RIsIko IIskuI ukIbuL vurIusI usumsI ekonomI mukro dupuL dIgumburkun duIum benLuk
unuIIsIs
sensILIvILus pursIuI LerIudup ungku bcseline deIIsIL duIum APBN. AnuIIsIs sensILIvILus
pursIuI
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-66 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
dIgunukun unLuk meIIIuL dumpuk perubuIun uLus suLu vurIubeI usumsI ekonomI mukro,
dengun mengusumsIkun vurIubeI usumsI ekonomI mukro yung IuIn LIduk berubuI
(.eteris
5cribus).
PerLumbuIun ekonomI memenguruII besurun APBN, buIk pudu sIsI pendupuLun
muupun
beIunju neguru. Pudu sIsI pendupuLun neguru, perLumbuIun ekonomI unLuru IuIn
memenguruII penerImuun pujuk, LeruLumu PPI dun PPN. Pudu sIsI beIunju neguru,
perLumbuIun ekonomI unLuru IuIn memenguruII besurun nIIuI dunu perImbungun
duIum
unggurun LrunsIer ke dueruI sebuguI ukIbuL perubuIun pudu penerImuun pujuk. Pudu
LuIun
unggurun zo11, upubIIu pencupuIun perLumbuIun ekonomI IebII renduI 1 persen durI
ungku
yung dIusumsIkun, muku LumbuIun deIIsIL pudu RAPBN zo11 dIperkIrukun ukun berudu
pudu kIsurun Rpq,q LrIIIun sumpuI dengun Rpq,q LrIIIun.
DepresIusI nIIuI Lukur rupIuI LerIudup doIur AmerIku SerIkuL memIIIkI dumpuk pudu
semuu
sIsI APBN, buIk pendupuLun, beIunju, muupun pembIuyuun. Pudu sIsI pendupuLun
neguru,
depresIusI nIIuI Lukur rupIuI unLuru IuIn ukun memenguruII penerImuun mInyuk dun gus
bumI (mIgus) duIum denomInusI doIur AmerIku SerIkuL serLu PPI mIgus dun PPN. Pudu
sIsI
beIunju neguru, yung ukun LerpenguruI unLuru IuIn (1) beIunju duIum muLu uung usIng;
(z) pembuyurun bungu uLung Iuur negerI; () subsIdI BBM dun IIsLrIk; dun (q) LrunsIer
ke
dueruI duIum benLuk dunu bugI IusII mIgus. Sedungkun pudu sIsI pembIuyuun, yung
ukun
Lerkenu dumpuknyu uduIuI (1) pInjumun Iuur negerI buIk pInjumun progrum muupun
pInjumun proyek; (z) pembuyurun cIcIIun pokok uLung Iuur negerI; dun () prIvuLIsusI
dun
penjuuIun useL progrum resLrukLurIsusI perbunkun yung dIIukukun duIum muLu uung
usIng.
Pudu LuIun unggurun zo11, upubIIu nIIuI Lukur rupIuI ruLu-ruLu per LuIun LerdepresIusI
sebesur
Rp1oo,o durI ungku yung dIusumsIkun, muku LumbuIun deIIsIL pudu RAPBN zo11
dIperkIrukun ukun berudu pudu kIsurun Rpo,8 LrIIIun sumpuI dengun Rpo,qz LrIIIun.
TIngkuL suku bungu yung dIgunukun sebuguI usumsI penyusunun APBN uduIuI LIngkuL
suku
bungu SB buIun. PerubuIun LIngkuL suku bungu SB buIun dIperkIrukun Iunyu ukun
berdumpuk pudu sIsI beIunju. DuIum IuI InI, penIngkuLun LIngkuL suku bungu SB
buIun
ukun berukIbuL pudu penIngkuLun pembuyurun bungu uLung domesLIk. Pudu LuIun
unggurun
zo11, upubIIu LIngkuL suku bungu SB buIun IebII LInggI o,z persen durI ungku yung
dIusumsIkun, muku LumbuIun deIIsIL pudu RAPBN zo11 dIperkIrukun ukun berudu pudu
kIsurun Rpo, LrIIIun sumpuI dengun Rpo, LrIIIun.
Lruiun oog oo6 oo, ooS ooq o1o
PerLumbuIun ekonomI (%) o,z -o,z o -o,z o,z o
nIIusI (%) 11,6 -1,q o,6 q,q -1,; -o,
TIngkuL suku bungu SB buIun (%) z,6 -o, o 1,8 o,1 o,1
NIIuI Lukur (RpJUSD) 1z,8 -z; qo q1 ,1 -qz -;
P (USDJbureI) z; ,8 -o,z q,; 1,8 o,6 -z
ProduksI mInyuk (juLu bureI per IurI) -o,1 -o,oq -o,o o -o,o8 -o,oo6
posILII m enunjukkun depresIusI.
TABIL VI.1
Angku posILII menunjukkun r eu IIsusI IebII LInggI dur Ipudu u sumsI unggurun. UnLuk
nIIuI Lukur , ungku
Merupukun seIIsII un Luru APBN-P zo1 o dun reu IIsusI s.d. AkIIr JunI zo1 o
Sumber: KemenLerIun Keuungun.
SILISIH ANTARA ASLMSI IKONOMI MAKRO AN RIALISASINYA
,-'
V-6;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Hurgu mInyuk menLuI ndonesIu (P) memenguruII APBN pudu sIsI pendupuLun dun
beIunju neguru. Pudu sIsI pendupuLun neguru, kenuIkun P unLuru IuIn ukun
mengukIbuLkun
kenuIkun pendupuLun durI konLruk 5rodu.tion shcrin (KPS) mInyuk dun gus duIum
benLuk
PNBP. PenIngkuLun Iurgu mInyuk dunIu jugu ukun menIngkuLkun pendupuLun durI
penerImuun PPI mIgus dun penerImuun mIgus IuInnyu. Pudu sIsI beIunju neguru,
penIngkuLun
P unLuru IuIn ukun menIngkuLkun beIunju subsIdI BBM dun dunu bugI IusII ke dueruI.
Pudu LuIun unggurun zo11, upubIIu ruLu-ruLu P IebII LInggI USD1 per bureI durI ungku
yung dIusumsIkun, muku LumbuIun deIIsIL pudu RAPBN zo11 dIperkIrukun ukun berudu
pudu kIsurun Rpo,o LrIIIun sumpuI dengun neguLII Rpo, LrIIIun (surpIus).
Penurunun lijtin mInyuk domesLIk jugu ukun memenguruII APBN pudu sIsI
pendupuLun
dun beIunju neguru. Pudu sIsI pendupuLun, penurunun lijtin mInyuk domesLIk ukun
menurunkun PPI mIgus dun PNBP mIgus. SemenLuru pudu sIsI beIunju neguru
penurunun
lijtin mInyuk domesLIk ukun menurunkun dunu bugI IusII ke dueruI. Pudu LuIun
unggurun
zo11, upubIIu reuIIsusI lijtin mInyuk domesLIk IebII renduI 1o.ooo bureI per IurI durI
yung
dIusumsIkun, muku LumbuIun deIIsIL pudu RAPBN zo11 dIperkIrukun ukun berudu pudu
kIsurun Rp,o LrIIIun sumpuI dengun Rp,q LrIIIun.
VurIubeI IuIn yung berpenguruI LerIudup besurun deIIsIL uduIuI voIume konsumsI BBM
domesLIk. PenIngkuLun konsumsI BBM domesLIk sebesur o, juLu kIIoIILer berpoLensI
menumbuI deIIsIL RAPBN zo11 pudu kIsurun Rp1,1q LrIIIun sumpuI dengun Rp1,z
LrIIIun.
DurI unuIIsIs sensILIvILus dI uLus muku besurun rIsIko IIskuI berupu LumbuIun deIIsIL yung
berpoLensI muncuI durI vurIusI usumsI-usumsI vurIubeI ekonomI mukro yung dIgunukun
unLuk menyusun RAPBN zo11 dupuL dIgumburkun duIum Tubel VI.1.
6.q.1. Sensitivitus Risiko Iiskul Budun Lsuhu Milik Neguru Akibut
Perobuhun Vuriubel Ikonomi Mukro
RIsIko IIskuI yung bersumber durI BUMN LerdIrI durI: (I) konLrIbusI bersII BUMN; (II)
nIIuI
uLung bersII BUMN; dun (III) kebuLuIun pembIuyuun bruLo BUMN. RIsIko-rIsIko
LersebuL
dupuL dIbedukun sebuguI rIsIko yung bersIIuL Iungsung muupun LIduk Iungsung. RIsIko
yung
1 PerLumbuIun ekonomI (%) -1 6, q,q s.d. q,q
z TIngkuL InIIusI (%) o,1 , TIduk Iungsung
RuLu-ruLu nIIuI Tukur RupIuI (RpJUSD) 1oo q.oo o,8 s.d. o,qz
q Suku bungu SB- buIun (%) o,z 6, o, s.d o,
P (USDJbureI) 1 8o o,o s.d. o,
6 Lijtin mInyuk (rIbu bureIJIurI) -1o q;o ,oo s.d. ,q
; KonsumsI BBM domesLIk (juLu kIIoIILer) o, 6,8 1,1q s.d. 1,z
) DeIIsIL RAPBN TuIun zo11 uduIuI Rp11,; LrIIIun.
Sumber: KemenLerIun Keuungun.
Sutoun
Perobuhun
Asomsi
Potensi Tumbuhun eIisit
{trilion ropiuh)
TABIL VI.1
SINSITIVITAS IIISIT APBN o11 TIRHAAP PIRLBAHAN
No. Lruiun
o11
Asomsi
ASLMSI IKONOMI MAKRO
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-68 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
bersIIuL Iungsung berupu konLrIbusI bersII BUMN LerIudup APBN, dImunu seLIup
perubuIun
kInerju BUMN dupuL mempenguruII posLur besurun APBN. Sedungkun yung bersIIuL
LIduk
Iungsung berupu kemumpuun BUMN unLuk memenuII seIuruI kewujIbunnyu yung
dIukur
durI nIIuI uLung bersII BUMN dun kupusILus unLuk mendupuLkun sumber-sumber
pembIuyuun
gunu mendunuI InvesLusI duIum rungku pengembungun usuIunyu yung dIukur durI
kebuLuIun
pembIuyuun bruLo.
Kontribosi bersih BLMN, merupukun
seIIsII unLuru penerImuun neguru durI BUMN
(seperLI pendupuLun pujuk, pendupuLun bukun
pujuk, dun prIvuLIsusI) dIbundIngkun dengun
pengeIuurun neguru kepudu BUMN (seperLI
penyerLuun moduI neguru, kompensusI PSOJ
subsIdI, dun pInjumun kepudu BUMN).
Perkembungun konLrIbusI bersII BUMN
seIumu perIode LuIun zoo sumpuI dengun
zo1o menunjukkun seIIsII neguLII dun
berIIukLuusI dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.1S.
Nilui otung bersih BLMN, merupukun
LoLuI kewujIbun BUMN dIkurungI dengun
keLersedIuun kus dun useL Iuncur. NIIuI uLung
bersII InI LIduk berpenguruI Iungsung ke
APBN, LeLupI dupuL menjudI kewujIbun
konLInjensI PemerInLuI upubIIu LerdupuL
BUMN yung guguI buyur duIum memenuII
kewujIbunnyu. Perkembungun LoLuI uLung
bersII BUMN LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL
pudu GruIik VI.1q.
Kebotohun pembiuyuun broto BLMN,
merupukun kebuLuIun pendunuun unLuk
mendunuI useL ukIbuL sumber-sumber
pendunuun yung LeIuI LersedIu LIduk dupuL
memenuII. UnLuk ILu BUMN perIu
menerbILkun suruL uLung uLuu pun suIum
buru. HuI InI jugu LIduk berpenguruI Iungsung
kepudu PemerInLuI, kecuuII perusuIuun
memIIIkI InvesLusI yung wujIb dIIukukun
numun LIduk memIIIkI ukses sumber
pembIuyuun yung memuduI seperLI progrum
percepuLun pembungunun pembungkIL
Lenugu IIsLrIk buLuburu 1o.ooo MW oIeI PT
PN (Persero). Proyek percepuLun LersebuL
membuLuIkun dukungun PemerInLuI unLuk
mendupuLkun pInjumun durI pIIuk keLIgu. Perkembungun kebuLuIun pembIuyuun bruLo
BUMN LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.o.
PerubuIun besurun rIsIko IIskuI durI BUMN dIpenguruII oIeI pergerukun vurIubeI
usumsI
ekonomI mukro seperLI perLumbuIun ekonomI, nIIuI Lukur, dun Iurgu mInyuk.
Pergerukun
Sumber: KemenLerIun Neguru BUMN(duLu dIoIuI)
GRAIIK VI.1q
PIRKIMBANGAN NILAI LTANG BIRSIH BLMN, oog-ooq
{trilion ropiuh)
-zo
-zoo
-1o
-1oo
-o
o
o
1oo
1o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
Pujuk devIden PrIvuLIsusI PSO PMN PInjumun KonLrIbusI BersII BUMN
Sumber: KemenLerIunKeuungun dunKemenLerIun Neguru BUMN (duLu d IoIuI)
GRAIIK VI.1S
PIRKIMBANGAN KONTRIBLSI BIRSIH BLMN, oog - o1o
{trilion ropiuh)
Sumber: KemenLerIun Neguru BUMN (duLu d IoIuI)
GRAIIK VI.o
PIRKIMBANGAN KIBLTLHAN PIMBIAYAAN BRLTO BLMN
{CAPITAL IXPINITLRI), oog - o1o
,-'
V-6q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
vurIubeI-vurIubeI ekonomI mukro LersebuL ukun menImbuIkun dumpuk pudu kInerju
keuungun BUMN yung pudu ukIIrnyu dupuL memenguruII besurun IndIkuLor rIsIko
IIskuI
durI BUMN.
UnLuk mengeLuIuI sumpuI seberupu juuI perubuIun LersebuL PemerInLuI LeIuI
meIukukun
pengujIun sensILIvILus uLuu mc.ro stress test dengun menggunukun beberupu IndIkuLor
rIsIko
IIskuI yung meIIpuLI: (I) konLrIbusI bersII BUMN; (II) nIIuI uLung bersII BUMN; dun (III)
kebuLuIun pembIuyuun bruLo BUMN. PengujIun sensILIvILus InI ukun memberIkun
gumburun
LenLung (I) mcnitude rIsIko durI BUMN yung memenguruII APBN, (II) InIormusI dInI
rIsIko
IIskuI, dun (III) gumburun rIsIko sekLoruI, seIInggu dupuL dIumbII LIndukun dInI dun
unLIsIpusI
LerIudup gejuIu rIsIko IIskuI.
Sejuk LuIun zooq sImuIusI mc.ro stress test dIIukukun dengun menggunukun sumpeI zz
BUMN durI berbuguI sekLor dengun krILerIu (I) BUMN pengIusII Iubu Lerbesur, (II)
BUMN
penyebub rugI Lerbesur, (III) BUMN penerImu PSOJsubsIdI Lerbesur, dun (Iv) BUMN
yung
mewukIII sekLor duIum perekonomIun ndonesIu. PerubuIun uLus zz BUMN InI
dIIurupkun
dupuL mencermInkun perubuIun LoLuI BUMN yung berjumIuI 1q1 BUMN. Dengun
demIkIun
IusIInyu dIIurupkun dupuL IebII mewukIII eksposur rIsIko IIskuI yung berusuI durI
BUMN.
ModeI mc.rostress test rIsIko IIskuI BUMN menyujIkun duu IusII uLumu yuILu unuIIsIs
skenurIo dun stress test. AnuIIsIs skenurIo menggumburkun LIngkuL keLIdukpusLIun
IndIkuLor
rIsIko IIskuI musIng-musIng BUMN muupun ugregusInyu pudu LIgu skenurIo yuknI (I)
bcseline,
(II) opLImIsLIs, dun (III) pesImIsLIs. Sedungkun stress test menyujIkun perubuIun reIuLII
uLus
IndIkuLor rIsIko IIskuI BUMN jIku LerjudI goncungun uLuu Lekunun IukLor rIsIko.
Skenurio -oseline, menggumburkun kondIsI ekonomI mukro sesuuI dengun usumsI
APBN,
seperLI perLumbuIun ekonomI LuIun zo11 sebesur 6, persen, Iurgu P USD8o per
bureI
dun nIIuI Lukur rupIuI LerIudup doIur sebesur Rpq.oo. Pudu skenurIo InI, konLrIbusI
bersII
BUMN LerIudup RAPBN zo11 menunjukkun nIIuI neguLII sebesur Rp6,q LrIIIun.
Skenurio optimistis, vurIubeI-vurIubeI ekonomI mukro dIusumsIkun berudu pudu
posIsI
opLImuI yung puIIng mungkIn LerjudI, seperLI perLumbuIun ekonomI LuIun zo11 sebesur
6,
persen, Iurgu P reIuLII renduI pudu USD6o per bureI dun nIIuI Lukur rupIuI LerIudup
doIur dIusumsIkun pudu kIsurun Rpq.qoo. Pudu kondIsI mukro yung kondusII InI,
Lekunun
rIsIko IIskuI durI BUMN ukun berkurung yung dILunduI dengun konLrIbusI bersII BUMN
LerIudup APBN sebesur Rp1, LrIIIun.
Skenurio pesimistis, menunjukkun kondIsI ekonomI mukro berudu pudu posIsI buruk
yung
puIIng mungkIn LerjudI, seperLI unLuk LuIun zo11, perLumbuIun ekonomI sebesur 6,o
persen,
LInggInyu Iurgu P sebesur USDq per bureI dun depresIusI rupIuI LerIudup doIur yung
sunguL LInggI IInggu mencupuI Rp1o.ooo. Pudu skenurIo InI, Lekunun rIsIko IIskuI durI
BUMN
ukun menIngkuL yung dILunduI dengun konLrIbusI bersII BUMN LerIudup APBN sebesur
neguLII Rp11,q LrIIIun. KondIsI InI ukun memberIkun Lekunun LerIudup beIunju APBN
kIususnyu kenuIkun besurun PSOJsubsIdI yung dIbuyurkun PemerInLuI meIuIuI BUMN.
SeIuIn ILu, bIuyu produksI operusIonuI BUMN ukun menguIumI kenuIkun seIInggu ukun
mengurungI konLrIbusI BUMN LerIudup APBN meIuIuI penerImuun pujuk dun seLorun
dIvIden. RIsIko IIskuI jugu muncuI sebuguI ukIbuL penIngkuLun nIIuI uLung bersII BUMN
kurenu sebugIun besur bIuyu operusIonuI dun komposIsI uLung BUMN duIum benLuk
muLu
uung usIng.
HusII unuIIsIs skenurIo rIsIko IIskuI BUMN ugregusI seperLI pudu GruIik VI.1 dun
Tubel
VI.1q.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-;o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Sumber: KemenLerIun Keuungun (duLu dIoIuI)
GRAIIK VI.1
ANALISIS SKINARIO IISKAL BLMN AGRIGASI
(zoo,oo)
(1o,oo)
(1oo,oo)
(o,oo)
-
o,oo
zo1o zo11 zo1z zo1
TrIIIun rupIuI
Kontribosi Bersih terhudup APBN
BuseIIne OpLImIsLIs PesImIsLIs
-
zoo,oo
qoo,oo
6oo,oo
8oo,oo
1.ooo,oo
1.zoo,oo
1.qoo,oo
zo1o zo11 zo1z zo1
TrIIun rupIuI
Nilui Ltung Bersih BLMN
BuseIIne OpLImIsLIs PesImIsLIs
-
zo,oo
qo,oo
6o,oo
8o,oo
1oo,oo
1zo,oo
1qo,oo
16o,oo
zo1o zo11 zo1z zo1
TrIIIun rupIuI
Kebotohun Pembiuyuun Broto
BuseIIne OpLImIsLIs PesImIsLIs
o1o o11 o1 o1
1 Pujuk dIbuyur TunuI ; 1 .o 1; 1 .81 qq.8zo 1; o.8z
u. PPH Budun .q18 1zq.1q q6.; 88 1 1.o6q
b. PPN 8z.1oq 8; .; 1q 1o1 .1o; 1o.8
c. RoyuILI J Iurun q.qq qq.1oz 1 .oq; q; .6o
d. Pujuk IuInnyu 1 .zq 1 .61 1 1 .; q8 1 .8qq
z SubsIdI dIbuyur TunuI zoq.11 zo1 .qq zq1 .q z; o.866
DIv Iden kepudu PemerInLuI (LunuI) z; .q6q 1.zq ; .8z q1 .8oq
q TrunsIer durI PemerInLuI non-SubsIdI q q6 q8 oq
Bungu uLus HuLung durI PemerInLuI q; ; qzq ; q zq
6 PosIsI PInjumun PemerInLuI 1q.q8o (6; .6) z.6z (qz.; 8)
(8.1) (6.qoq) (8.; 8z) (1o1 .16)
Posisi ukhir
TABIL VI.1q
No Lruiun
Skenurio buseline
KONTRIBLSI BIRSIH TIRHAAP APBN
{miliur ropiuh)
Sumber: KemenLerIun Keuungun (duLu dIoIuI)
,-'
V-;1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Stress test beberupu vurIubeI uLumu ekonomI mukro LerIudup rIsIko IIskuI BUMN
ugreguL
dIIukukun securu pursIuI, yuILu meIIIuL dumpuk uLus perubuIun suLu vurIubeI ekonomI
mukro
LerIudup IndIkuLor rIsIko IIskuI BUMN, dengun mengusumsIkun vurIubeI ekonomI
mukro
IuInnyu LIduk berubuI (.eteris 5cribus). Dengun curu InI jugu ukun dupuL dIkeLuIuI
vurIubeI
ekonomI mukro yung mempunyuI dumpuk puIIng besur dun sIgnIIIkun LerIudup rIsIko
IIskuI
BUMN.
epresiusi nilui tokur ropiuh terhudup dolur Ameriku Serikut sebesur zo
persen
mempunyuI dumpuk sunguL sIgnIIIkun LerIudup besurun subIsIdIJPSO, kInerju
operusIonuI
dun nerucu keuungun BUMN ugreguL. KerenLunun yung sunguL besur InI dIsebubkun
IormuIu
perIILungun subsIdIJPSO memukuI muLu uung usIng dun komposIsI bIuyu operusIonuI
serLu
uLung duIum muLu uung usIng yung sunguL besur. nI LerIIIuL dengun berLumbuInyu nIIuI
uLung bersII BUMN sebesur Rp1;,8 LrIIIun pudu LuIun zo11 dun Lerus menIngkuL pudu
LuIun berIkuLnyu. Dengun menIngkuLnyu nIIuI uLung bersII LersebuL, berurLI
kemumpuun
ukLIvu Iuncur BUMN duIum menunggung LoLuI kewujIbun semukIn menurun. KondIsI InI
berpoLensI LerjudInyu kemungkInun BUMN dejcult dun LIduk mumpu membuyur
kewujIbun
uLungnyu.
SeIuIn ILu depresIusI rupIuI LerIudup doIur AmerIku SerIkuL jugu ukun menIngkuLkun
kebuLuIun pembIuyuun bruLo BUMN, yung dILunjukkun pudu LuIun zo11 kebuLuIun
pembIuyuun bruLo BUMN berLumbuI sebesur Rp;,61 LrIIIun ugur BUMN LeLup LumbuI.
TerkuIL dengun IuI InI LerdupuL BUMN yung menguIumI kesuIILun duIum mencurI
sumbersumber
pembIuyuun jIku Lunpu dIserLuI dengun dukungun PemerInLuI. Dumpuk yung
dIrusukun oIeI BUMN InI pudu ukIIrnyu ukun mengurungI konLrIbusI bersII BUMN
LerIudup
APBN, yung dILunjukkun dengun penurunun konLrIbusI BUMN sebesur Rp6q,q8 LrIIIun
pudu
LuIun zo11.
Kenuikun hurgu minyuk doniu sebesur USDz per bureI ukun mendorong securu
sIgnIIIkun
kenuIkun bIuyu produksI, LeruLumu pudu BUMN dI bIdung energI, LrunsporLusI dun
pupuk,
serLu berLumbuInyu besurun subsIdI durI PemerInLuI seIInggu konLrIbusI bersII
LerIudup
APBN semukIn neguLII. Dumpuk stress test InI mengukIbuLkun konLrIbusI bersII BUMN
LerIudup APBN pudu LuIun zo11 semukIn neguLII sebesur Rp8o,qq LrIIIun, seIInggu
Lekunun
LerIudup IIskuI semukIn beruL. KenuIkun subsIdIJPSO InI LeruLumu dIsebubkun oIeI
berLumbuInyu subsIdI mInyuk dun IIsLrIk yung dIberIkun meIuIuI PT PerLumInu dun PT
PN.
Kenuikun soko bongu sebesur persen jugu berdumpuk kepudu IIskuI wuIuupun
LIduk
sebesur dumpuk durI depresIusI rupIuI LerIudup doIur AmerIku SerIkuL dun kenuIkun
Iurgu
mInyuk. KenuIkun suku bungu berdumpuk pudu berLumbuInyu bIuyu yung dILunggung
oIeI
BUMN seIInggu ukun mengurungI konLrIbusI bersII BUMN. KenuIkun suku bungu pudu
LuIun zo11 ukun menumbuI neguLII konLrIbusI bersII BUMN sebesur Rp,qq LrIIIun
begILu
puIu pudu LuIun berIkuLnyu jIku kenuIkun musII LerjudI.
Penoronun pertombohun ekonomi sebesur 1 persen jugu berdumpuk penurunun
jumIuI
penjuuIun yung dupuL dIruII oIeI BUMN, yung seIunjuLnyu ukun mengurungI konLrIbusI
bersII BUMN sebesur Rp1,68 LrIIIun. Adupun gumburun stress test perubuIun
perLumbuIun
ekonomI, nIIuI Lukur, Iurgu mInyuk, dun LIngkuL bungu LerIudup rIsIko BUMN dupuL
dIIIIuL
pudu Tubel VI.1g.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-;z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Stress test depresIusI RupIuI LerIudup doIur sebesur zo persen
(mIIIur RupIuI)
zo1o zo11 zo1z zo1
1 KonLrIbusI bersII LerIudup APBN (6q.z1) (6q.q; 6) (; q.6qo) (; ; .oz)
z NIIuI ULung bersII BUMN zq.qzz 1; .; q 18.z1 q.q1
KebuLuIun pembIuyuun bruLo z.zqz (; .61z) (; 1) (q.q; )
q SubsIdI ; z.; 81 ; 8.o6o 8q.oq8 86.z81
Stress test kenuIkun Iurgu mInyuk sebesur USDz per bureI
(mIIIur RupIuI)
zo1o zo11 zo1z zo1
1 KonLrIbusI bersII LerIudup APBN (8z.q1o) (8o.qq) (qz.188) (qo.6o)
z NIIuI ULung bersII BUMN q.; zq z.86 1 .18q 1 .q6q
KebuLuIun pembIuyuun bruLo ; .8; q (1.; 6q) (1 .81; ) (1 .8q; )
q SubsIdI q.o6o q.z; 1oq.6 1oz.qq8
Stress test kenuIkun suku bungu sebesur persen
(mIIIur RupIuI)
zo1o zo11 zo1z zo1
1 KonLrIbusI bersII LerIudup APBN (z.1; q) (.qq8) (.o) (6.z6q)
z NIIuI ULung bersII BUMN z1 ; qq qq 1 .oo
KebuLuIun pembIuyuun bruLo (1) () (qo)
q SubsIdI z.1qq .; 1 .qo 6.qz1
Stress test perLumbuIun ekonomI Lurun sebesur 1 persen
(mIIIur RupIuI)
zooq zo1o zo11 zo1z
1 KonLrIbusI bersII LerIudup APBN (zz1 ) (1.6; ) (q.z; ) (6.6o)
z NIIuI ULung bersII BUMN q6q z.8z .1oq .; 8z
KebuLuIun pembIuyuun bruLo (1; ) zq qo q
q SubsIdI (q) (z) 1 .1 1 .6z;
Sumber: KemenLerIun Neguru BUMN (duLu dIoIuI)
ST#SS TST PIRLBAHAN PIRTLMBLHAN IKONOMI, NILAI TLKAR,
HARGA MINYAK, AN TINGKAT BLNGA TIRHAAP RISIKO IISKAL
TABIL VI.1g
No VurIubeI SIock
Dumpuk
No VurIubeI SIock
Dumpuk
No VurIubeI SIock
Dumpuk
No VurIubeI SIock
Dumpuk
,-'
V-;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BOKS VI. S
PT PIRTAMINA {Persero)
KInerju keuungun PT PerLumInu (Persero) LuIun zooq menguIumI penurunun
dIbundIngkun
dengun LuIun-LuIun sebeIumnyu yung Lerus menIngkuL. RusIo uLung dun moduI jugu
menguIumI
kenuIkun, yung berurLI buIwu penIngkuLun ukLIvu IebII bunyuk bersumber durI uLung
durIpudu
moduI sendIrI. WuIuupun demIkIun, PT PerLumInu (Persero) merupukun suIuI suLu
BUMN
penyumbung pujuk dun dIvIden Lerbesur.
RIsIko Lerbesur pudu PT PerLumInu (Persero) uduIuI sunguL sensILII LerIudup perubuIun
Iurgu mInyuk dun nIIuI Lukur LeruLumu LerkuIL dengun penguduun BBM dIsumpIng
voIume
permInLuun BBM duIum negerI yung Lerus menIngkuL.
PT PerLumInu (Persero) mengembun penugusun durI PemerInLuI unLuk menyedIukun
dun
mendIsLrIbusIkun BBM bersubsIdI kepudu musyurukuL. SeIubungun dengun PSO
LersebuL, PT
PerLumInu (Persero) menerImu subsIdI durI PemerInLuI sebuguI penggunLI seIIsII unLuru
Iurgu
juuI BBM PSO dengun Iurgu keekonomIunnyu.
UjI MucrosLress LesL beberupu vurIubeI ekonomI mukro LerIudup subsIdI BBM pudu PT
PerLumInu menunjukkun dumpuk sebuguI berIkuL:
(LrIIIun rupIuI)
KeLerungun zoo; zoo8 zooq
ToLuI AkLIvu zq,z zqq,q 1,q
ToLuI KewujIbun 1,; 1qq,z 1;,8
Huk MInorILus 1,; 1,1 o,;
ToLuI EkuILus 118,8 1qq,1 1q,q
ubu BersII 1q,1 o,z 1,;q
Return on intestment (%) ;,68 1o,z6 ,oo
Debt to Equit Rctio (%) 11z,q q6,;1 1z6,11
Sumber : KemenLer Iun Negur u BUMN,(duLu dIoIuI)
(LrIIIun rupIuI)
TuIun SubsIdI KeLerungun
zoo6 6q,z KPP
zoo; 8,8 KPP
zoo8 1q,1 KPP
zooq q,o KPP
zo1o 88,q APBN-P
Sumber: KemenLerIun Keuungun, (duLu dIoIuI)
VurIubeI SIock zo1o zo11 zo1z zo1
DepresIusI RupIuI LerIudup doIur (zo %) q;.1q8 qq.6; q.q 6.1
Hurgu mInyuk nuIk USDz per bureI 6z.6q 6q.;zo 68.q1; ;1.q6
KenuIkun suku bungu % - - - -
PerLumbuIun ekonomI Lurun 1 % - (1.o6q) (1.o1) (1.z)
(mIIIur rupIuI)
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-;q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BOKS VI. q
PT PLN {Persero)
TuIun zooq, kInerju keuungun PT PN Persero (PN) LeIuI membukukun Iubu seLeIuI
pudu LuIun-LuIun sebeIumnyu menguIumI kerugIun. MembuIknyu kondIsI LersebuL
unLuru IuIn
LerkuIL dengun peneLupun besurun murgIn sebesur persen duIum komponen
perIILungun
subsIdI.
JumIuI uLung PN IInggu LuIun zooq Lerus menIngkuL yung LerIIIuL durI kenuIkun debt
to
equit rctio, yung sebugIun besur dIgunukun unLuk pendunuun proyek InvesLusI PN
yung
besur seperLI proyek percepuLun pembungunun PTU 1o.ooo MW. Beberupu rIsIko yung
dIIudupI oIeI PN unLuru IuIn IIukLuusI nIIuI Lukur, suku bungu, Iurgu energI prImer
dun rIsIko
proyek.
KebIjukun PemerInLuI duIum menguuLkun kondIsI keuungun PN unLuk mendukung
peIuksunuun Proyek 1o.ooo MW pudu LuIun zo1o unLuru IuIn berupu penumbuIun
besurun
murgIn duIum komponen perIILungun subsIdI, pemberIun pInjumun dengun persyuruLun
Iunuk
dun penyesuuIun LurII dusur IIsLrIk (TD).
DuIum kerungku PSO, PN mengembun penugusun PemerInLuI unLuk menyedIukun
Lenugu
IIsLrIk dengun Iurgu yung Lerjungkuu bugI musyurukuL umum. SeIubungun dengun PSO
LersebuL,
PN menerImu subsIdI durI PemerInLuI sebuguI penggunLI seIIsII unLuru Iurgu juuI
IIsLrIk PSO
dengun BPP IIsLrIk.
UjI Mc.rostress test beberupu vurIubeI ekonomI mukro LerIudup subsIdI BBM pudu PT
PN (Persero) menunjukkun dumpuk sebuguI berIkuL:
KeLerungun zoo; zoo8 zooq
ToLuI AkLIvu z;, zqo,; ,;
ToLuI KewujIbun 1;,1 16,; 1qz,
Huk MInorILus - - -
ToLuI EkuILus 16,q 1z; 1q1,z
ubu BersII -,; -1z, 1o,q
Return on intestment (%) (z,o;) (q,z) ,1o
Debt to Equit Rctio (%) 1oo,q8 1z8,q 16,
Sumber: KemenLerIun Neguru BUMN (duLu dIoIuI)
(LrIIIun rupIuI)
TuIun SubsIdI KeLerungun
zoo6 o,q KPP
zoo; ,1 KPP
zoo8 8,q KPP
zooq ,; KPP
zo1o ,1 APBN-P
Sumber: KemenLerIun Keuungun (duLu dIoIuI)
(LrIIIun rupIuI)
VurIubeI SIock zo1o zo11 zo1z zo1
DepresIusI RupIuI LerIudup doIur (zo %) zq.qq6 zq.ooq z8.8z o.o;
Hurgu mInyuk nuIk USDz per bureI z; .oo zq.1o zq.qz; 1.q8q
KenuIkun suku bungu % z.1q6 .6q .qo1 6.q1q
PerLumbuIun ekonomI Lurun 1 % (6; ) 8q1 z.o1 z.81
(mIIIur rupIuI)
,-'
V-;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
BOKS VI. 1o
PT Askrindo dun Perom Jumkrindo dulum
Progrum Penjuminun Kredit Lsuhu Rukyut
Progrum penjumInun KredIL UsuIu RukyuL (KUR) merupukun LInduk IunjuL npres
Nomor
6 TuIun zoo; LenLung KebIjukun PercepuLun Pengembungun SekLor RIII dun
Pemberduyuun
UsuIu MIkro, KecII, MenenguI dun KoperusI (UMKMK). KUR dIsuIurkun oIeI bunk-
bunk
peIuksunu yung dIjumIn oIeI PT AskrIndo dun Perum JumkrIndo.
ReuIIsusI penjumInun KUR per 1 Desember zooq uduIuI sebuguI berIkuL:
nsLruksI PresIden Nomor 1 TuIun zo1o LenLung PercepuLun PeIuksunuun PrIorILus
Pembungunun NusIonuI TuIun zo1o mengInsLruksIkun penerbILun PeruLurun
PemerInLuI
LenLung PenyerLuun ModuI Neguru kepudu PT AskrIndo dun Perum JumkrIndo. Pudu
LuIun
zo1o LeIuI dIIukukun penumbuIun PenyerLuun ModuI Neguru (PMN) kepudu PT
AskrIndo dun
Perum JumkrIndo sebesur sebesur Rp1.8oo,o mIIIur. PenumbuIun PMN LersebuL
dIIukukun
unLuk menIngkuLkun kupusILus perusuIuun penjumIn, seIInggu ukun menuIkkun LIngkuL
penyuIurun KUR kepudu debILur usuIu mIkro. Dengun ecrin rctio sebesur 1o kuII,
muku
LumbuIun PMN LersebuL ukun menIngkuLkun kemumpuun PT AskrIndo dun Perum
JumkrIndo
unLuk meIukukun penjumInun KUR durI Rp1q.oo,o mIIIur pudu LuIun zooq menjudI
Rp;.oo,o mIIIur pudu LuIun zo1o. PenIngkuLun kemumpuun penjumInun LersebuL
dIIurupkun dupuL mendukung progrum PemerInLuI unLuk meIukukun ekspunsI KUR
muIuI
LuIun zo1o sumpuI dengun zo1q. SeIuIn ILu, pudu LuIun zo1o PemerInLuI jugu
meIukukun
penyesuuIun besurun mbuI Jusu PenjumInun (JP).
RIsIko Lerbesur progrum KUR uduIuI kemungkInun penIngkuLun Non PerIormIng
GuurunLee
(NPG) sebuguI dumpuk krIsIs keuungun gIobuI, yung ukun berpenguruI pudu kInerju PT
AskrIndo
dun Perum JumkrIndo dun penurunun nIIuI PMN pudu keduu BUMN LersebuL.
Securu umum kInerju keuungun PT AskrIndo uduIuI sebuguI berIkuL:
Lruiun PT Askrindo
Perom
Jumkrindo
Totul
Pokok kredIL (mIIIur Rp) 1z.;z,16 .qo,1 16.6;,6;
Gecrin rctio (x) 1,o1 q,q 1;,6
JumIuI UMKMK (unIL) 1.8q6.z8 .1 z.181.8q
JumIuI Lenugu kerju q.61o.z; q;6.z6 .o86.1
JumIuI kIuIm (mIIIur rupIuI) z6,6 o,qz zq6,
Non Perjormin Gucrcntee (%) z,o8 o,;q z,;8
KeLerungun zoo6 zoo; zoo8 zooq
ToLuI AkLIvu qo;,z 1;q, 1q6z, z1q,;
ToLuI KewujIbun ,z 6, zo;,1 z;8,1
ToLuI EkuILus 8z,o 1;z;,q 1;, 1q16,;
ubu BersII 8;, q8,; 6,; (11o,;)
Return on Equit (%) 1o,z z,8z z,oq (,;8)
Debt to Equit Rctio (%) 6,q8 ,;q 11,8o 1q,1
(mIIIur rupIuI)
Sumber: PT AskrIndo (duLu dIoIuI)
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-;6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Sedungkun kInerju keuungun Perum JumkrIndo uduIuI sebuguI berIkuL
KeLerungun zoo6 zoo; zoo8 zooq
ToLuI AkLIvu qqz,o 11z6,o 1z6;,z 1661,
ToLuI KewujIbun 1q; 18o,q zoq zz;,
ToLuI EkuILus zq,o qq,6 1o8,z 1qq,o
ubu BersII ,6 8,6 1,8 11,z
Return on equit (%) 11,q 6,zo 1z,6q ;,8q
Debt to equit rctio (%) qq,8 1q,o8 1q,; 1,86
Sumber: Perum JumkrIndo (duLu dIoIuI)
(mIIIur rupIuI)
TerkuIL dengun uruIun LersebuL dI uLus, berIkuL InI dIsujIkun proIII kInerju Keuungun
beberupu
BUMN yung mempunyuI poLensI rIsIko IIskuI sunguL besur yung LerkuIL dengun
penugusun
kIusus PemerInLuI (PSO) dI bIdung energI pudu Boks VI.S dun Boks VI.q. UnLuk
rIsIko
IIskuI BUMN LerkuIL dengun PMN dIsujIkun BUMN yung LerIIbuL duIum Progrum
PenjumInun
KredIL UsuIu RukyuL (KUR) pudu Boks VI.1o.
6.q. Risiko Ltung Pemerintuh Posut
RIsIko uLung PemerInLuI merupukun suIuI suLu benLuk rIsIko IIskuI yung sunguL penLIng
dun memerIukun pengeIoIuun yung buIk, sebub sunguL mempenguruII kesInumbungun
IIskuI
PemerInLuI pudu LuIun berjuIun dun musu yung ukun duLung. DuIum IuI InI,
pengeIoIuun
rIsIko uLung PemerInLuI ukun berpenguruI LerIudup besurnyu bebun yung ukun
dILunggung
PemerInLuI.
Securu umum, rIsIko uLung PemerInLuI dupuL dIkIusIIIkusIkun duIum (LIgu) jenIs yuILu
rIsIko LIngkuL bungu (interest rcte risl), rIsIko pembIuyuun kembuII (rejincn.in risl),
dun
rIsIko nIIuI Lukur (ex.hcne rcte risl). PurumeLer-purumeLer LersebuL dIgunukun unLuk
menenLukun opLImuI uLuu LIduknyu pengeIoIuun porLoIoIIo uLung PemerInLuI durI sIsI
keuungun. SeIuIn ILu, LerdupuL puIu rIsIko yung dILImbuIkun durI IIngkungun InLernuI
orgunIsusI yuknI rIsIko operusIonuI yung LerjudI duIum kuILunnyu dengun peIuksunuun
kegIuLun
pengeIoIuun uLung.
KondIsI rIsIko keuungun porLoIoIIo uLung PemerInLuI seIumu zo1o semukIn membuIk
dIbundIngkun pudu LuIun sebeIumnyu. HuI InI dIsebubkun semukIn kondusIInyu pusur
keuungun kIususnyu dI pusur domesLIk, seIInggu puru InvesLor semukIn LerLurIk unLuk
mengInvesLusIkun moduInyu dI pusur domesLIk. Dengun kondIsI InI LeIuI memenguruII
jugu
pusur obIIgusI, unLuru IuIn Lurunnyu ield SBN dun menIngkuLnyu bidin yung musuk
duIum
IeIung SBN.
SeIumu semesLer zo1o LeIuI berjuIun sesuuI dengun LurgeL yung dILeLupkun dun
dIdukung
dengun pusur yung semukIn kondusII. ReuIIsusI penerbILun SBN LeIuI mencupuI 61,81
persen
durI LoLuI LurgeL, dImunu penerbILun LersebuL dIdomInusI oIeI SBN domesLIk dengun
ruLuruLu
Lenor dIuLus 1o LuIun dun memIIIkI LIngkuL bungu LeLup. SeIInggu reuIIsusI durI
komposIsI
penerbILun SBN LersebuL mempenguruII kondIsI rIsIko porLoIoIIo uLung PemerInLu
securu
sIgnIIIkun.
Securu spesIIIk perubuIun yung LerjudI pudu IndIkuLor rIsIko porLoIoIIo uLung dupuL
dIIIIuL
pudu Tubel VI.16.
,-'
V-;;
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
oo6 oo, ooS ooq o1o o11
Ootstunding {trilion ropiuh)
SBN ; qq,z 8o,1 q o6, q; q, 1.o; ; ,1 1.1q; ,1
PN q,q 86,q ; o, 61o, 611,z 61o,q
Totul 1.o,6 1.Sq,q 1 .66,S 1.gSq,S 1.6SS, 1.So,,g
Interest Rute Risk
RusIo VurIubeI RuLe (%) z8,; z6,; z z,q z z,1 1q,; 1; ,
ReIIxIng RuLe (%) z,q o,z z 8,z z8,z z; ,; z q,o
Averuge TIme Lo ReIIx (LuIun) 8,q 8,q 8, 8,z 8,z ; ,8
Ixchunge Rute Risk
RusIo ULung X-PDB (%) 18,z 1 6, 1 ; ,z 1 ,q 1z, 1 1 ,6
RusIo ULung X-ToLuI ULung (%) q6,8 q ; ,o z,1 q; ,q q, q6,z
Komposisi Corrency Ltung {%) 1oo,o 1oo,o 1oo,o 1oo,o 1oo,1 1oo,o
DR ,z ,1 q; ,q z,6 q,6 ,8
USD 16,; 1q,o z1 ,q z 1,q z1,q z z,;
JPY 1; ,8 1; ,6 zo,q 1; ,q 16,8 1; ,z
EURO ; ,o ; ,1 6,q ,o ,q z ,
OLIers ,z , z,q ,1 z,q ,8
ReIinuncing Risk {%)
PorsI ULung JuLuI Tempo <1 LI ,; 6,8 6,q ; ,6 ; ,; ; ,q
PorsI ULung JuLuI Tempo < LI 1 8, 1 q,q 18,6 zo, z1,q z1 ,8
PorsI ULung JuLuI Tempo < LI zq,q o,6 1 ,1 ,z q,q ,q
Averuge T ime Mutoroty {ATM) {tuhon)
SBN 1z,8 1 z,q 1 z,o 1 1,o 1o,z q,6
PN ; ,6 ; ,6 ; ,q 8 ,o 8,8 q,1
Totul 1o,6 1o,q 1o,o q ,S q,, q,q
uLu Lun:
) ungku zo1 o proy eksI unLuk ukIIr LuIun zo1 o berdusurkun reuIIsusI semesLer zo1 o
) ungku zo1 1 uduIuI proy eksI berdusurkun Lren y ung Ler judI seIumu zoo6 s.d zo1 o
Sumber : KemenLer Iun Keuungun
TABIL VI.16
INIKATOR RISIKO PORTOIOLIO LTANG TAHLN oo6-o11
Lruiun
1nterest #ote #isk
RIsIko LIngkuL bungu (interest rcte risl) uduIuI poLensI LumbuIun bebun unggurun
ukIbuL
perubuIun LIngkuL bungu dI pusur yung menIngkuLkun bIuyu pemenuIun kewujIbun
uLung
PemerInLuI. ndIkuLor rIsIko LIngkuL bungu LerdIrI durI rusIo tcricble rcte (VR) dun
rejixin
rcte LerIudup LoLuI uLung, serLu Aterce Time to Rejix (ATR).
Pudu Tubel VI.16 LerIIIuL buIwu rusIo tcricble rcte (VR) dun rejixin rcte LerIudup
LoLuI
uLung IebII renduI dIbundIngkun LuIun-LuIun sebeIumnyu. RusIo-rusIo LersebuL securu
Lrend
Lerus menguIumI penurunun ukIbuL udunyu kebIjukun duIum meneLupkun sLruLegI
pembIuyuun yung menguLumukun penerbILun SBN dun penguduun pInjumun Iuur negerI
yung memIIIkI bungu LeLup. Penyebub IuIn Lurunnyu rusIo VR LerIudup LoLuI uLung
uduIuI
udunyu resLrukLurIsusI pInjumun WorId Bunk yung memIIIkI LIngkuL bungu
mengumbung
dIkonversI menjudI LIngkuL bungu LeLup (LuIun zooq), dun udunyu pembuLuIun uLus
penerbILun
SBN dengun suku bungu mengumbung (jloctin) dI LuIun zo1o.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-;8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
KonversI LIngkuL bungu WorId Bunk LuIun zooq merupukun konversI keduu, yung
mengubuI
pInjumun WorId Bunk sebesur USDq,1; mIIIur. KonversI yung dIIukukun suuL kondIsI
LIngkuL
bungu berudu pudu histori.cll lou-letel InI, berdumpuk mengurungI rIsIko LIngkuL
bungu
uLung PemerInLuI sebesur z,1z persen. SeIuIn mengurungI rIsIko, konversI suuL kondIsI
LIngkuL
bungu renduI jugu berpoLensI menurunkun bebun bungu kurenu konvesI dIIukukun suuL
suku bungu sedung renduI.
SemenLuru ILu, ATR uLung PemerInLuI menunjukkun kondIsI penurunun, yung
menggumburkun semukIn menIngkuLnyu rIsIko pembuyurun kembuII, kurenu ruLu-ruLu
wukLu
yung dIbuLuIkun porLoIoIIo duIum mengeseL kembuII suku bungunyu semukIn pendek.
chonge #ote #isk
RIsIko nIIuI Lukur (ex.hcne rcte risl) uduIuI poLensI penIngkuLun bebun kewujIbun
PemerInLuI duIum memenuII kewujIbun uLung ukIbuL penIngkuLun kurs nIIuI Lukur
vuIuLu
usIng LerIudup muLu uung rupIuI.
DuIum dekude LerukIIr InI rIsIko nIIuI Lukur uLung PemerInLuI cenderung semukIn
membuIk
sejuIun dengun kecenderungun menguuLnyu nIIuI Lukur RupIuI. MembuIknyu rIsIko nIIuI
Lukur uLung dILunjukkun oIeI penurunun rusIo uLung duIum denomInusI vuIus (uLung
X)
LerIudup besurun Produk DomesLIk BruLo (PDB). Dengun semukIn renduInyu rusIo InI
menunjukkun semukIn berkurungnyu rIsIko nIIuI Lukur securu reIuLII LerIudup
perekonomIun.
Penurunun rusIo LersebuL dIsebubkun kurs nIIuI Lukur rupIuI pudu semesLer LuIun
zo1o
sLubII dun cenderung menguIumI penguuLun, serLu udunyu pengurungun LurgeL
penerbILun
SBN vuIus sekILur Rp1,o LrIIIun. RusIo uLung X LerIudup LoLuI uLung dIperkIrukun
ukun
LerkoreksI IInggu q,o persen pudu ukIIr LuIun zo1o. HuI InI menguIumI penurunun
yung
sunguL juuI dIbundIngkun dengun LuIun zoo8 yung pudu suuL ILu menguIumI krIsIs
IInunsIuI
gIobuI.
#efinoncing #isk
RIsIko rejincn.in uduIuI poLensI nuIknyu LIngkuL bIuyu uLung pudu suuL meIukukun
pembIuyuun kembuII (rejincn.in), uLuu buIkun LIduk dupuL dIIukukun rejincn.in
sumu
sekuII yung ukun menIngkuLkun bebun PemerInLuI dunJuLuu mengukIbuLkun LIduk
LerpenuIInyu kebuLuIun pembIuyuun PemerInLuI.
Aterce Time to Mcturit (ATM) merupukun suIuI suLu IndIkuLor rejincn.in risl,
yung
pudu zo1o kondIsInyu sekILur q,6q LuIun. KondIsI LersebuL menguIumI penurunun
dIbundIngkun LuIun sebeIumnyu, yunu munu menunjukkun buIwu Lenor uLung
PemerInLuI
semukIn pendek. ndIkuLor IuIn durI rejincn.in risl uduIuI porsI uLung yung juLuI
Lempo
pudu 1, , dun LuIun yung ukun duLung. SejuIun dengun mukInpendeknyu ATM, keLIgu
porsI uLung yung juLuI Lempo LersebuL menguIumI kenuIkun dIbundIngkun dengun LuIun
sebeIumnyu. HuI InI kedepunnyu dupuL dIunLIsIpusI dengun meIukukun pembeIIun
kembuII
(bubc.l) dun penukurun (suit.hin) LerIudup uLung yung juLuI Lempo kurung durI
LuIun.
Pudu LuIun zo11, dIproyeksIkun jumIuI outstcndin uLung ukun mencupuI Rp1.8o;,q
LrIIIun
yung LerdIrI durI SBN sebesur Rp1.1q;,oq LrIIIun dun PInjumun sebesur Rp61o,8 LrIIIun.
ProyeksI LersebuL dIperkIrukun ukun berdumpuk pudu kondIsI rIsIko porLoIoIIo uLung
yung
semukIn buIk, yuILu rIsIko LIngkuL bungu yung ukun Lerus membuIk dengun menurunnyu
proyeksI rusIo uLung tcricbel rcte dun rejixin rcte. PerbuIkun LIngkuL rIsIko uLung jugu
ukun LerjudI pudu rIsIko nIIuI Lukur dengun menurunnyu rusIo uLung vuIus LerIudup
PDB.
,-'
V-;q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
WuIuupun rusIo uLung vuIus LerIudup LoLuI uLung sedIkIL menIngkuL, rusIonyu musII
Lerjugu
duIum InLervuI kurung durI qq persen (berdusurkun sLruLegI pembIuyuun jungku
menenguI).
SemenLuru ILu unLuk rIsIko rejincn.in dIperkIrukun ukun sedIkIL memburuk kurenu
udunyu
penIngkuLun porsI uLung yung juLuI Lempo duIum jungku pendek, serLu memendeknyu
Lenor
uLung PemerInLuI securu keseIuruIun.
Upuyu perbuIkun LIngkuL rIsIko porLoIoIIo uLung dI uLus dupuL dIcupuI dengun penerupun
sLruLegI sebuguI berIkuL:
u. MenguLumukun penerbILunJpenurIkun uLung yung memIIIkI suku bungu LeLup (Iixed
Rcte) dun meIukukun konversI uLung yung memIIIkI bungu mengumbung uLuu vurIubeI
menjudI bungu LeLup unLuk mengurungI rIsIko LIngkuL bungu.
b. MenguLumukun penerbILun suruL uLung dI pusur domesLIk dengun muLu uung rupIuI
unLuk mengurungI rIsIko nIIuI Lukur.
c. MemIIII jenIs muLu uung vuIus yung memIIIkI voIuLIIILus renduI LerIudup muLu uung
RupIuI duIum penerbILunJpenurIkun uLung.
d. Mengupuyukun penurIkun uLung buru dengun terms cnd .onditions yung IebII
IuvorubIe,
unLuru IuIn dengun mengurungIJ mengIIIungkun pengenuun .ommitment jee unLuk
komILmen uLung yung beIum dIcuIrkun.
e. MeIukukun operusI pembeIIun kembuII (bubc.l) dun penukurun (suit.hin) yung
berkesInumbungun duIum rungku pengeIoIuun porLoIoIIo dun rIsIko SuruL BerIurgu
Neguru dengun Lujuun mengurungI rIsIko rejincn.in.
I. MeIukukun monILorIng penurIkun uLung yung eIekLII, seIInggu komILmen uLung yung
LIduk eIIsIen unLuk dILeruskun dupuL segeru dILuLup.
g. Menyusun peruLurun peIuksunuun LerkuIL penggunuun InsLrumen jincn.icl deritctite
duIum rungku hedin.
DurI sIsI operusIonuI pengeIoIuun uLung, jugu dIIukukun pengenduIIun rIsIko yung
mungkIn
LerjudI seIumu kegIuLun pengeIoIuun uLung dIIuksunukun. Upuyu yung dIIukukun
PemerInLuI
unLuru IuIn dengun: (u) mengembungkun dun meIuksunukun sLundur prosedur
pengeIoIuun
uLung, buIk unLuk InLernuI unIL pengeIoIu uLung muupun LerkuIL dengun Iubungun
unLuru
unIL pengeIoIu uLung dengun stcleholders; (b) menegukkun kode eLIk peguwuI unIL
pengeIoIu
uLung; (c) menIngkuLkun kompeLensI peguwuI unIL pengeIoIu uLung; (d)
mengembungkun
sIsLem LeknoIogI InIormusI yung mendukung peIuksunuun kegIuLun pengeIoIuun uLung
securu
eIekLII, eIIsIen, umun, Lrunspurun, dun ukunLubeI; (e) menyusun dun menyempurnukun
peruLurun perundungun yung LerkuIL dengun pengeIoIuun uLung, sebuguI Iundusun
Iukum
unLuk meIuksunukun pengeIoIuun uLung securu Lruspurun, umun, ukunLubeI, dun
berLunggung
juwub; (I) serLu meIuksunukun penerupun munujemen rIsIko, yung LerdIrI durI :
IdenLIIIkusI
rIsIko, unuIIsIs rIsIko, evuIuusI rIsIko, rencunu penungunun (mILIgusI) rIsIko, meIukukun
monILorIng uLus rIsIko duIum pengeIoIuun uLung.
6.q. Kewujibun Kontinjensi Pemerintuh Posut
6.q..1 Proyek Pembungonun InIrustroktor
RIsIko IIskuI yung LerkuIL dengun proyek pembungunun InIrusLrukLur, seperLI yung
berusuI
durI dukungun dunJuLuu jumInun yung dIberIkun oIeI PemerInLuI LerIudup beberupu
proyek,
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-8o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
yuILu proyek percepuLun pembungunun pembungkIL Lenugu IIsLrIk 1o.ooo MW LuIup
dun
, proyek pembungunun juIun LoI, percepuLun penyedIuun uIr mInum (PDAM) dun
proyek
modeI Kerju sumu PemerInLuI-SwusLu (KPS) Inde5endent Pouer Produ.er (PP) PTU
Juwu
TenguI. PemberIun jumInun InI membuwu konsekuensI IIskuI bugI PemerInLuI duIum
benLuk
penIngkuLun kewujIbun konLInjen PemerInLuI. KeLIku rIsIko-rIsIko yung dIjumIn
PemerInLuI
LersebuL LerjudI dun PemerInLuI Iurus menyeIesuIkun kewujIbun konLInjen dImuksud,
muku
kondIsI InI kemudIun dupuL menjudI LumbuIun bebun bugI APBN.
UnLuk menIngkuLkun duyu suIng ekonomI, ndonesIu perIu menIngkuLkun
pembungunun
InIrusLrukLur. Dengun IukLu buIwu kemumpuun keuungun neguru duIum penyedIuun
InIrusLrukLur reIuLII LerbuLus, muku perun swusLu duIum penyedIuun InIrusLrukLur dI
musu
depun menjudI semukIn penLIng. SeIubungun dengun IuI InI, PemerInLuI dupuL
memberIkun
penjumInun uLus purLIsIpusI pendunuun pIIuk swusLu yung dIgunukun unLuk
membungun
InIrusLrukLur. Yung dIjumIn duIum IuI InI uduIuI kemungkInun kerugIunJreturn yung
menurun kurenu LerjudInyu rIsIko-rIsIko yung bersumber durI PemerInLuI (soterein
risls).
PenjumInun yung LeIuI dIberIkun seIumu InI LerLuung unLuk proyek yung merupukun
penugusun durI PemerInLuI unLuk penyeIengguruun InIrusLrukLur dun proyek
InIrusLrukLur
yung dIIuksunukun dengun skemu KPS. DI sekLor keIIsLrIkun, PemerInLuI LeIuI
memberIkun
jumInun kredIL penuI unLuk Proyek 1o.ooo MW TuIup LerkuIL penugusun kepudu PT
PN
(Persero) duIum penyedIuun IIsLrIk. SemenLuru ILu, unLuk penyedIuun uIr mInum
PemerInLuI
menyedIukun jumInun kredIL sebugIun bugI PDAM yung memenuII syuruL yung LeIuI
dILenLukun. TerkuIL dengun proyek KPS, PemerInLuI memberIkun jumInun uLus
perjunjIun
kerjusumu unLuru penunggung juwub proyek kerjusumu dun budun usuIu seIubungun
dengun rIsIko-rIsIko yung bersumber durI PemerInLuI.
DI sumpIng kebIjukun penjumInun bugI proyek InIrusLrukLur, PemerInLuI jugu LeIuI
meneLupkun kebIjukun unLuk membunLu penguduun LunuI yung serIng menjudI kenduIu
duIum pembungunun InIrusLrukLur. SeIunjuLnyu durI sIsI penjumInun proyek,
PemerInLuI
LeIuI mendIrIkun sebuuI budun usuIu unLuk menjumIn proyek-proyek InIrusLrukLur
yung
menggunukun skemu KPS. SemenLuru ILu, durI sIsI pendunuun PemerInLuI jugu LeIuI
menyIupkun budun usuIu yung Iokus pudu pengguIungun dunu domesLIk unLuk
penyedIuun
InIrusLrukLur.
DuIum rungku pengembungun reen ener, PemerInLuI LeIuI meneLupkun dukungun
kepudu budun usuIu LerkuIL unLuk mengembungkun proyek-proyek pembungkIL IIsLrIk
punus
bumI (eothermcl). Dengun pengembungun pembungkIL InI muku dIIurupkun dI musu
depun
kesInumbungun keuungun neguru durI ukIbuL neguLII gejoIuk Iurgu mInyuk dun buLuburu
dupuL IebII Lerjugu.
u. Proyek Perceputun Pembungonun Pembungkit Tenugu Listrik 1o.ooo
MW Tuhup I
Berdusurkun PeruLurun PresIden Nomor ;1 TuIun zoo6 dun PeruLurun PresIden Nomor
86
TuIun zoo6 sebuguImunu LeIuI dIubuI oIeI PeruLurun PresIden Nomor q1 TuIun zoo;,
PemerInLuI memberIkun dukungun duIum benLuk jumInun penuI LerIudup pembuyurun
kewujIbun PT PN (Persero) kepudu kredILur perbunkun yung menyedIukun pendunuunJ
kredIL unLuk proyek-proyek pembungunun pembungkIL Lenugu IIsLrIk (1o.ooo MW).
PenjumInun InI dImuksudkun unLuk menIngkuLkun keIuyukun PT PN (persero) duIum
memperoIeI kredIL (.redituorthiness) dun sekuIIgus menurunkun bIuyu moduI proyek.
,-'
V-81
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Dengun demIkIun dIIurupkun ukun
mempercepuL penyeIesuIun proyek percepuLun
pembungunun pembungkIL Lenugu IIsLrIk 1o.ooo
MW LuIup seIInggu musuIuI kekurungun
pusokun IIsLrIk dupuL LeruLusI.
Proyek InI dIbIuyuI durI unggurun PT PN dun
pembIuyuun durI perbunkun. PorsI pembIuyuun
perbunkun sekILur 8 persen durI LoLuI kebuLuIun
dunu proyek pembungkIL dun LrunsmIsI. HInggu
1 Desember zooq, sumber pembIuyuun yung
LeIuI dIperoIeI (dILunduLungunI dun dILeLupkun
pemenung IeIung) dupuL dIIIIuL pudu Tubel
VI.1,.
RIsIko IIskuI dengun udunyu jumInun
PemerInLuI (jull ucrcntee) IuIuI keLIku PN
LIduk mumpu memenuII kewujIbun kepudu
kredILur securu LepuL wukLu, dun oIeI kurenunyu
PemerInLuI wujIb memenuII kewujIbun
LersebuL. PemenuIun kewujIbun PemerInLuI
LersebuL dIIuksunukun meIuIuI mekunIsme
APBN. Beberupu IukLor rIsIko yung dupuL
mengurungI kemumpuun PT PN (Persero)
duIum memenuII kewujIbun kepudu kredILur
securu LepuL wukLu unLuru IuIn perLumbuIun
penjuuIun energI IIsLrIk yung LInggI, kebIjukun
LurII, IIukLuusI nIIuI Lukur, kenuIkun Iurgu BBM,
serLu kekurungun pusokun buLuburu.
KewujIbun PN kepudu kredILur pudu LuIun zo11 suduI memusukI perIode kewujIbun
pembuyurun bungu dun pokok uLus pInjumun. MengInguL qo persen kebuLuIun
pembIuyuun
LeIuI dIperoIeI pudu LuIun zooq muku PemerInLuI pudu RAPBN zo11 perIu
menguIokusIkun
unggurun gunu mengunLIsIpusI rIsIko IIskuI uLus kewujIbun PN duIum pembuyurun
pokok
dun bungu kredIL LersebuL sebesur Rp88q,o mIIIur.
b. Proyek Perceputun Pembungonun Pembungkit Tenugu Listrik 1o.ooo
MW
Tuhup II
KomILmen PemerInLuI ndonesIu uLus IusII perLemuun Gzo duIum IuI pengurungun
emIsI
kurbon serLu duIum rungku mengurungI dumpuk gejoIuk Iurgu mInyuk bumI LerIudup
besurun subsIdI IIsLrIk dI musu yung ukun duLung PemerInLuI menerbILkun PeruLurun
PresIden
Nomor q LuIun zo1o LenLung Penugusun Kepudu PT PN (Persero) unLuk MeIukukun
PercepuLun Pembungunun PembungkIL IsLrIk yung Menggunukun EnergI Terburukun,
BuLuburu, dun Gus. PeruLurun PresIden Nomor q TuIun zo1o sebuguI Iundusun dun
dusur
Iukum duIum memberIkun dukungun duIum benLuk penjumInun keIuyukun usuIu PT
PN
(Persero) duIum rungku peIuksunuun pembungunun pembungkIL Lenugu IIsLrIk yung
menggunukun energI Lerburukun, buLu buru dun gus. Adupun numu-numu proyek yung
ukun
mendupuL penjumInun LercunLum duIum IumpIrun PeruLurun MenLerI ESDM Nomor z
TuIun
1 SuruIuyu 1 x 6z ; ,q z8q,zq
z PuILon 1 x 66o 6oo,6 o,8
Rembung z x 1 1.q11 ,o z61,8
q ubuun z x 1 1.188,6o z88,6
ndrumuyu x o 1 .z; z,qo qz,zz
6 PucILun z x 1 1 .oq,qo zq,z
; TeIuk Nugu x 1 1 .6o6,6o qq,q;
8 PeIubuIun RuLu x o 1 .8; q,o q81,qq
q umpung z x 1oo qq,q 11q,z1
1o SumuLeru ULuru z x zoo ; 8o,8 zoq,z6
1 1 NTB z x z z; ,8 z,; q
1z GoronLuIo z x z z6q,8 z,8q
1 SuIuwesI ULuru z x z oq, z; ,1
1q KepuIuuun RIuu z x ; ; 1,z ; ,o1
1 NTT z x ; ; ,z ; ,8q
16 SuIuwesI Tengguru z x 1o q; ,1 1o,z8
1; KuIImunLun TenguI z x 6o q1,q 6z,o6
18 Tunjung Awur-Awur z x o 1.1,qo ; 1,
1q SuIuwesI SeIuLun z x o ; q,q z,
zo Bungku BeIILung z x o 16,q zz,q
z1 z Pupuu z x 1o 1qo,8 1,66
zz KuIImunLun SeIuLun z x 6 1,q 8,qq
z AceI z x 11o 61q, 1zq,z6
zq z NTT z x 16, 1q, z,qz
z 1 NTB z x 1o 1zo, z,; q
z6 SumuLeru BuruL z x 11z z1,q 18,q
z; z KuIImunLun BuruL z x z; , 1; z o,; ;
z8 q Bungku BeIILung z x 16, 1qz,z z,q
zq MuIuku ULuru z x ; 1oo,q q,8;
o AdIpuIu 1 x 66o o ; ,z6
1 1 RIuu z x 1o 1z,q 8,q
z z RIuu z x ; 111 , q,z;
1 KuIImunLun BuruL z x o qz,1 6z,q;
q PukeL TrunsmIsI - q.8; o,z; -
Totul q.,q .6q,, , g.ogq,6,
Sumber: KemenLerIun Keuungun.
Kupusitus
{MW) Porsi Ropiuh
{miliur)
Porsi LS
{jotu)
TABIL VI.1,
PIROLIHAN PIMBIAYAAN PROYIK PIMBANGKIT TINAGA
LISTRIK 1o.ooo MW TAHAP I
{per 1 esember ooq)
No. PLTL
Nilui Pinjumun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-8z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
zo1o LenLung DuILur Proyek-proyek PercepuLun Pembungunun PembungkIL Tenugu
IsLrIk
yung Menggunukun EnergI Terburukun, BuLuburu, dun Gus serLu TrunsmIsI TerkuIL.
c. Proyek Pembungonun Julun Tol
RIsIko IskuI pudu proyek pembungunun juIun LoI berusuI durI dukungun PemerInLuI
duIum
menunggung sebugIun durI keIebIIun bIuyu penguduun LunuI (lcnd .c55in) sebuguI
ukIbuL
udunyu kenuIkun Iurgu pudu suuL pembebusun IuIun. Dukungun PemerInLuI dImuksud
dIberIkun unLuk z8 proyek juIun LoI.
PemberIun dukungun PemerInLuI uLus kenuIkun bIuyu penguduun IuIun pudu z8 ruus
juIun
LoI dImuksudkun unLuk mendorong percepuLun pembungunun juIun LoI yung LersenduL.
HuI
LersebuL dIsebubkun oIeI permusuIuIun kenuIkun Iurgu duIum pembebusun LunuI yung
ukun dIgunukun duIum pembungunun juIun LoI. DI sumpIng ILu, dukungun jugu
dImuksudkun
unLuk menjugu LIngkuL keIuyukun jincn.icl durI proyek juIun LoI seIInggu dIIurupkun
InvesLor
segeru menyeIesuIkun pembungununnyu.
Dunu dukungun PemerInLuI uLus kenuIkun bIuyu penguduun IuIun (lcnd .c55in)
LersedIu
sebesur Rpq,8q LrIIIun sejuk LuIun zoo8. DurI jumIuI LersebuL, Rp8qo,z mIIIur ukun
dIuIokusIkun pudu APBN TuIun zo11. PeIuksunuun penggunuun dunu pudu ukIIr LuIun
zo1o dun pudu uwuI LuIun zo11 ukun dIgunukun sebuguI buIun evuIuusI kebIjukun
dukungun
PemerInLuI duIum meneLupkun keIunjuLun kebIjukun lcnd .c55in dI LuIun zo1z dun
seIunjuLnyu.
d. Perceputun Penyediuun Air Minom
DuIum rungku percepuLun penyedIuun uIr mInum bugI penduduk dun unLuk mencupuI
MDG`s,
PemerInLuI memundung perIu unLuk mendorong penIngkuLun InvesLusI PDAM. HuI
LersebuL
dIIukukun dengun curu menIngkuLkun ukses PDAM unLuk memperoIeI kredIL InvesLusI
durI
perbunkun nusIonuI, meIuIuI kebIjukun pemberIun jumInun dun subsIdI bungu oIeI
PemerInLuI PusuL.
KebIjukun dImuksud dILuungkun duIum PeruLurun PresIden Nomor zq TuIun zooq
LenLung
PemberIun JumInun dun SubsIdI Bungu oIeI PemerInLuI PusuL duIum Rungku
PercepuLun
PenyedIuun AIr MInum serLu uLurun peIuksunuunnyu duIum PeruLurun MenLerI
Keuungun
Nomor zzqJPMK.o1Jzooq LenLung TuLu uru PeIuksunuun PemberIun JumInun dun
SubsIdI
Bungu oIeI PemerInLuI PusuL duIum Rungku PercepuLun PenyedIuun AIr MInum.
JumInun
PemerInLuI PusuL uduIuI sebesur ;o persen durI jumIuI kewujIbun pembuyurun kembuII
kredIL InvesLusI PDAM yung LeIuI juLuI Lempo, sedungkun sIsunyu sebesur o persen
menjudI
rIsIko bunk yung memberIkun kredIL InvesLusI. Sedungkun LIngkuL bungu kredIL InvesLusI
yung dIsuIurkun bunk kepudu PDAM dILeLupkun sebesur B rcte dILumbuI puIIng LInggI

persen, dengun keLenLuun LIngkuL bungu sebesur B rcte dILunggung PDAM, dun seIIsII
bungu
dI uLus B rcte puIIng LInggI sebesur persen menjudI subsIdI yung dILunggung
PemerInLuI
PusuL.
JumInun uLus kewujIbun PDAM serLu subsIdI bungu LersebuL ukun dIbuyurkun
PemerInLuI
meIuIuI skemu APBN. JumInun LersebuL seIunjuLnyu ukun menjudI kewujIbun PDAM
dun
PemerInLuI DueruI kepudu PemerInLuI PusuL.
RIsIko IIskuI yung mungkIn LerjudI durI penjumInun InI uduIuI keLIdukmumpuun PDAM
unLuk membuyur kewujIbunnyu yung juLuI Lempo kepudu perbunkun. UnLuk ILu
PemerInLuI
ukun memenuII ;o persen durI kewujIbun PDAM LersebuL. ukLor-IukLor yung dupuL
memIcu
,-'
V-8
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
LerjudInyu IuI ILu dI unLurunyu uduIuI LIngkuL keIIIungun uIr (non ucter retenueJNWR)
yung LInggI, munujemen InLernuI PDAM yung kurung IunduI, serLu peneLupun LurII uIr
mInum
(oIeI PemduJKepuIu DueruI) yung berudu dI buwuI Iurgu keekonomIun.
KewujIbun PDAM kepudu bunk duIum LuIun zo11 meIIpuLI kewujIbun pembuyurun
bungu
dun pembuyurun pokok uLus pInjumun. UnLuk ILu duIum RAPBN zo11, PemerInLuI ukun
menguIokusIkun unggurun sebesur Rp1q;,o mIIIur gunu mengunLIsIpusI rIsIko IIskuI uLus
kewujIbun PDAM duIum pembuyurun kredIL perbunkun.
e. Operusionulisusi PT Penjuminun InIrustroktor Indonesiu {Persero)
dulum Penjuminun InIrustroktor
SebuguI benLuk komILmen PemerInLuI unLuk mendorong keLerIIbuLun sekLor swusLu dun
upuyu memenuII kebuLuIun pembIuyuun duIum penyedIuun InIrusLrukLur, PemerInLuI
LeIuI
mendIrIkun PT PenjumInun nIrusLrukLur ndonesIu (Persero)JPT P pudu LungguI o
Desember zo1o. PT P merupukun ImpIemenLusI durI Indonesic Injrcstru.ture
Gucrcntee
Iund dun berLInduk sebuguI InsLrumen IIskuI duIum pemberIun jumInun unLuk
menIngkuLkun
keIuyukun kredIL (.redituorthiness) proyek InIrusLrukLur. PT P dILuguskun menjumIn
rIsIkorIsIko
yung dIuIokusIkun pudu PemerInLuI duIum proyek InIrusLrukLur sebuguImunu dIuLur
duIum PeruLurun PresIden Nomor 6; LuIun zoo yung LeIuI dIubuI duIum PeruLurun
PresIden
Nomor 1 TuIun zo1o LenLung PerubuIun ALus PeruLurun PresIden nomor 6; LuuIn
zoo
LenLung Kerjusumu PemerInLuI Dengun Budun UsuIu DuIum PenyedIuun nIrusLrukLur.
PemerInLuI menerupkun kebIjukun suLu pInLuJsinle uindou 5oli. dImunu usuIun
penjumInun dIsumpuIkun kepudu PT P, kemudIun PT P ukun meIukukun LInjuuun
dun
penIIuIun uLus usuIun LersebuL. KepuLusun penjumInun PT P dIdusurkun pudu
kemumpuun
moduInyu dun unLuk memenuII kebuLuIun penjumInun, PT P dImungkInkun
meIukukun
kerjusumu dengun pIIuk IuIn dunJuLuu meIukukun penjumInun bersumu PemerInLuI.
Berdusurkun IuI dI uLus, keberuduun PT P ukun mendorong pengeIoIuun yung IebII
Lrunspurun dun ukunLubeI uLus kewujIbun konLInjen gunu menjugu kesInumbungun
APBN
durI kewujIbun-kewujIbun menduduk yung LImbuI ukIbuL pemberIun jumInun.
PT P merupukun sebuuI BUMN yung dImIIIkI 1oo persen oIeI PemerInLuI.
PemerInLuI
berkomILmen unLuk mencukupI kebuLuIun moduI PT P sesuuI kebuLuIun penjumInun.
Berdusurkun umunuL PeruLurun PemerInLuI Nomor TuIun zooq LenLung PenyerLuun
ModuI Neguru RepubIIk ndonesIu unLuk PendIrIun PerusuIuun Perseroun (Persero) dI
BIdung PenjumInun nIrusLrukLur ndonesIu, PemerInLuI LeIuI menunumkun moduI
uwuI
sebesur Rp1,o LrIIIIun dun LeIuI meIukukun penumbuIun moduI meIuIuI APBN-P zo1o
sebesur
Rp1,o LrIIIIun. SeIrIng kebuLuIun pembungunun proyek InIrusLrukLur dun sebuguI upuyu
menIngkuLkun kepercuyuun pIIuk swusLu, PemerInLuI menguIokusIkun dunu sebesur
Rp1,
LrIIIIun kepudu PT P sebuguI LumbuIun PenyerLuun ModuI Neguru duIum RAPBN zo11.
I. okongun Pemerintuh ontok Proyek Model KPS 1ndependent Pouer
Producer {IPP) PLTL Juwu Tenguh
DuIum SemesLer LuIun zooq, PemerInLuI LeIuI menerImu proposuI permInLuun
dukungun
PemerInLuI yung dIujukun oIeI PT PN (Persero) unLuk modeI PP PTU Juwu TenguI.
Proyek InI merupukun suLu durI sepuIuI proyek yung dInyuLukun PemerInLuI duIum
Indonesic
Injrcstru.ture Conjeren.e cnd Exhibition (E) zoo6 sebuguI modeI proyek yung ukun
dIjuIunkun dengun skemu Kerjusumu PemerInLuI-SwusLu (KPS)JPubli. Pritcte
Pcrtnershi5
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-8q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Box VI. 11
Pengeloluun Kewujibun Kontinjensi
KewujIbun KonLInjensI merupukun kewujIbun poLensIuI bugI PemerInLuI yung LImbuI
ukIbuL
udunyu perIsLIwu musu IuIu dun menjudI pusLI dengun LerjudInyu uLuu LIduk LerjudInyu
suuLu
perIsLIwu (etent), yung LIduk sepenuInyu berudu duIum kenduII PemerInLuI. Dengun
demIkIun,
LerdupuL rIsIko IIskuI bugI PemerInLuI unLuk memenuII kewujIbun konLInjensI yung
LImbuI,
meskIpun rIsIko LersebuL sunguL LergunLung pudu IukLor-IukLor yung mempenguruIInyu.
UnLuk memberIkun kepusLIun ugur bebun kewujIbun konLInjensI PemerInLuI yung
LImbuI
LIduk menggunggu keberIungsungun IIskuI duIum LuIun unggurun berkenuun, muku
dIperIukun
udunyu pengeIoIuun kewujIbun konLInjensI oIeI PemerInLuI seIInggu dupuL
memInImuIkun
bIuyu dun rIsIko IIskuI duIum APBN. PengeIoIuun kewujIbun konLInjensI dupuL berupu
unuIIsIs
rIsIko LerIudup usuIun kegIuLun buru yung berpoLensI menImbuIkun kewujIbun
konLInjensI,
seIInggu kebIjukun yung dIumbII uLus usuIun kegIuLun buru dImuksud LeIuI
memperIILungkun
porLoIoIIo dun rIsIko bebun kewujIbun konLInjensI bugI PemerInLuI. DI sumpIng ILu,
LerIudup
kewujIbun konLInjensI yung LeIuI udu (existin) perIu dIIukukun pemunLuuun, sekuIIgus
rekomendusI mILIgusI rIsIko uLus poLensI LImbuInyu suuLu kewujIbun konLInjensI.
Berdusurkun jenIsnyu, LerdupuL z jenIs kewujIbun konLInjensI yuILu (I) kewujIbun
konLInjensI
yung bersIIuL EkspIIsIL, yuILu kewujIbun yung LImbuI dun Iurus dIbuyur berdusurkun
keLenLuun
perundung-undungun dunJuLuu perjunjIun, dun (II) kewujIbun konLInjensI yung bersIIuL
mpIIsIL,
yuILu kewujIbun yung sebeIumnyu LIduk securu resmIJsuI dIukuI oIeI PemerInLuI, LeLupI
LerdupuL kebIjukun PemerInLuI unLuk mengumbII-uIII Lunggung juwub kewujIbunnyu.
KewujIbun konLInjensI yung bersIIuL ekspIIsIL berdusurkun peruLurun perundung-
undungun,
meIIpuLI : (I) PenumbuIun moduI kepudu embugu PenjumIn SImpunun unLuk menjugu
moduI
mInImum (Undung-Undung No. zq TuIun zooq LenLung embugu PenjumIn
SImpunun), (II)
PenumbuIun moduI kepudu Bunk ndonesIu unLuk menjugu moduI mInImum (Undung-
Undung
No.z TuIun 1qqq jo. Undung-undung No. TuIun zooq LenLung Bunk ndonesIu), (III)
PenyedIuun dunu usIIILus PembIuyuun DururuL kepudu bunk yung menguIumI kesuIILun
IIkuIdILus (Undung-Undung No. ; TuIun 1qqz jo Undung-undung No. 1o TuIun 1qq8
LenLung
Perbunkun), (Iv) Pembuyurun Iurun progrum jumInun sosIuI nusIonuI oIeI PemerInLuI
kepudu
peserLu IukIr mIskIn dun LIduk mumpu (Undung-Undung No. qo TuIun zooq LenLung
SIsLem
JumInun SosIuI NusIonuI), (v) PenyedIuun dunu unLuk progrum jumInun sosIuI nusIonuI,
kepudu
Budun PenyeIengguru JumInun SosIuI yuILu JumsosLek, Tuspen, AsubrI, dun Askes
(Undung-
Undung No. qo TuIun zooq LenLung SIsLem JumInun SosIuI NusIonuI), (vI) PenyedIuun
dunu
PSO kepudu BUMN (Undung-Undung No. 1q TuIun zoo LenLung BUMN).
KewujIbun konLInjensI yung bersIIuL ekspIIsIL berdusurkun perjunjIun, buIk perjunjIun
bIIuLeruI muupun muILIIuLeruI dImunu PemerInLuI membuuL suuLu perjunjIun dengun
Neguru
IuIn, kredILur, InvesLor, dun Iembugu InLernusIonuI yung berpoLensI menImbuIkun
dumpuk
keuungun yung Iurus dIbuyurkun oIeI PemerInLuI, mIsuInyu : (I) PerjunjIun mengenuI
pendIrIun
The Multilctercl Intestment Gucrcntee Aen. (MGA) sebuguImunu dIsuIkun duIum
Keppres
No. 1 LuIun 1q86 LungguI 18 JuII 1q86 LenLung PengesuIun Contention Estcblisin The
Multilctercl Intestment Gucrcntee Aen., (II) KeunggoLuun ndonesIu duIum Iembugu
keuungun muILIIuLeruI yuILu M, dImunu LerdupuL kewujIbun penumbuIun moduI bugI
seLIup
unggoLu, (III) PerjunjIun mengenuI PerseLujuun Dukungun Penunumun ModuI unLuru
PemerInLuI
ndonesIu dengun AmerIku SerIkuL, dImunu PemerInLuI ndonesIu mengukuI kewujIbun
kepudu
tersecs Pritcte Intestment Cor5orction (suuLu budun AmerIku) upubIIu sendIrI
dunJuLuu
dengun Kousurudur meIukukun pembuyurun kepudu seseorung uLuu enLILus, uLuu
menggunukun
Iuk-Iuknyu sebuguI kredILur uLuu pemegung Iuk subrogusI LerkuIL dengun seLIup
dukungun
penunumun moduI dI ndonesIu.
,-'
V-8
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
(PPP) sesuuI dengun PeruLurun PresIden Nomor 6; TuIun zoo dun peruLurun
perubuIunnyu, yuknI PeruLurun PresIden Nomor 1 TuIun zo1o. UnLuk LuIun zo1o
dIperkIrukun beIum udu rIsIko IIskuI LerkuIL proyek dImuksud, mengInguL konsLruksI
buru
ukun dImuIuI pudu ukIIr LuIun zo11 dun pengoperusIun pudu SemesLer LuIun zo1.
6.q.. Progrum Pension dun Tonjungun Huri Tou {THT) Peguwui
Negeri Sipil {PNS)
RIsIko IIskuI yung berusuI durI Progrum PensIun PNS LeruLumu berusuI durI penIngkuLun
jumIuI pembuyurun munIuuL pensIun durI LuIun ke LuIun kurenu sejuk LuIun unggurun
zooq pendunuun pensIun PNS seIuruInyu (1oo persen) menjudI bebun APBN. Beberupu
IukLor yung mempenguruII besurun kenuIkun pembuyurun munIuuL pensIun
dIunLurunyu,
KewujIbun konLInjensI yung bersIIuL ekspIIsIL berdusurkun jumInun, dImunu PemerInLuI
memberIkun jumInun uLus kewujIbun pembuyurun kredIL pIIuk IuIn kepudu kredILurnyu,
uLuu
jumInun keIuyukun usuIu unLuk menjumIn kemumpuun pembuyurun pIIuk IuIn sesuuI
perjunjIun
usuIu, mIsuInyu : (I) JumInun PemerInLuI uLus kewujIbun pembuyurun kredIL PT PN
(Persero)
duIum proyek 1o.ooo MW TuIup , sesuuI Perpres nomor 86 LuIun zoo6 jo. Perpres q1
LuIun
zoo; LenLung PemberIun JumInun UnLuk PercepuLun Pembungunun PembungkIL Yung
Menggunukun BuLuburu. Per JuII zo1o, PemerInLuI LeIuI mengeIuurkun sebunyuk
SuruL
JumInun dengun nIIuI kredIL yung dIjumIn sebesur Rp;o,6 LrIIIun (usumsI kurs USD 1 =
Rpq.zoo)
buIk unLuk pembungkIL muupun LrunsmIsI. DuIum APBN zo1o, PemerInLuI
menguIokusIkun
dunu jumInun dImuksud sebesur Rp1 LrIIIun, (II) JumInun PemerInLuI uLus kewujIbun
pembuyurun kredIL PDAM duIum rungku percepuLun penyedIuun uIr mInum, sesuuI
Perpres
nomor zq LuIun zooq LenLung PemberIun JumInun dun SubsIdI Bungu OIeI PemerInLuI
PusuL
DuIum Rungku PercepuLun PenyedIuun AIr MInum. PemerInLuI beIum mengeIuurkun
SuruL
JumInun mengInguL suuL InI PDAM dun cuIon kredILur musII duIum proses negosIusI
pInjumun,
seIInggu PDAM beIum mengujukun permInLuun unLuk memperoIeI jumInun dun
subsIdI securu
resmI kepudu PemerInLuI dengun meIumpIrkun dokumen yung dIpersyuruLkun. Numun
demIkIun, duIum TA zo1o PemerInLuI LeIuI menguIokusIkun dunu jumInun PemerInLuI
duIum
APBN sebesur Rpo mIIIur, (III) JumInun PemerInLuI uLus keIuyukun usuIu PT PN
(Persero)
duIum proyek 1o.ooo MW TuIup , sesuuI Perpres nomor q LuIun zo1o LenLung
Penugusun
kepudu PT PN (Persero) UnLuk MeIukukun PercepuLun Pembungunun PembungkIL
Tenugu
IsLrIk Yung Menggunukun EnergI Terburukun, BuLuburu, dun Gus, dImunu suuL InI
PemerInLuI
beIum mengeIuurkun suruL jumInun keIuyukun usuIu.
KewujIbun konLInjensI yung bersIIuL ekspIIsIL berdusurkun IILIgusI, dImunu PemerInLuI
berkewujIbun meIukukun pembuyurun uLus LunLuLun Iukum musyurukuL yung
dIkubuIkun oIeI
Iembugu perudIIun.
Sedungkun kewujIbun konLInjensI yung bersIIuL ImpIIsIL unLuru IuIn yuILu dunu
penungunun
bencunu uIum seperLI gempu bumI dun bunjIr, mengukIbuLkun PemerInLuI perIu
memperIILungkun securu cermuL poLensI rIsIkonyu dun menguIokusIkun dununyu jIku
bencunu
uIum LersebuL benur-benur LerjudI dI kemudIun IurI.
KewujIbun konLInjensI yung bersIIuL ekspIIsIL berdusurkun IILIgusI, dImunu PemerInLuI
berkewujIbun meIukukun pembuyurun uLus LunLuLun Iukum musyurukuL yung
dIkubuIkun oIeI
Iembugu perudIIun.
Sedungkun kewujIbun konLInjensI yung bersIIuL ImpIIsIL unLuru IuIn dunu penungunun
bencunu uIum seperLI gempu bumI dun bunjIr, mengukIbuLkun PemerInLuI perIu
memperIILungkun securu cermuL poLensI rIsIkonyu dun menguIokusIkun dununyu jIku
bencunu
uIum LersebuL benur-benur LerjudI dI kemudIun IurI.
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-86 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
jumIuI PNS yung mencupuI buLus usIu pensIun, menIngkuLnyu gujI pokok PNS,
menIngkuLnyu
pensIun pokok PNS serLu udunyu pembuyurun Dunu KeIormuLun sesuuI dengun PP
Nomor
zq TuIun zoo8 LenLung Dunu KeIormuLun VeLerun RepubIIk ndonesIu. Berdusurkun
usumsI
kenuIkun pensIun pokok sebesur persen seLIup LuIun, jumIuI dunu APBN yung
dIperIukun
unLuk membuyur munIuuL pensIun dIperkIrukun ukun Lerus menguIumI penIngkuLun
yuknI
sebesur Rpqq,6 LrIIIun pudu LuIun zo1o menjudI Rp1,z LrIIIun pudu LuIun zo11.
SemenLuru ILu, rIsIko IIskuI yung berusuI durI Progum Tunjungun HurI Tuu PNS
LeruLumu
berusuI durI unjunded licbilit. PT Tuspen mencuLuL udunyu ukumuIusI unjunded
licbilit
yung LImbuI ukIbuL kebIjukun PemerInLuI menuIkun gujI pokok PNS sejuk LuIun zoo;
sumpuI
dengun zo1o. UnLuk menyeIesuIkun musuIuI InI, KemenLerIun Keuungun LeIuI
membenLuk
TIm Penyusun DesuIn Ke Depun Progrum PensIun PNS unLuk mengkujI securu
menduIum
dun menyeIuruI Progrum PensIun dun THT PNS buIk durI sIsI peruLurun dun kebIjukun
muupun durI sIsI IIskuI.
6.q.. Sektor Keoungun
KewujIbun konLInjensI PemerInLuI pudu sekLor keuungun LeruLumu berusuI durI
kewujIbun
PemerInLuI unLuk menumbuI moduI Iembugu keuungun (Bunk ndonesIu, embugu
PenjumIn SImpunun, dun embugu PembIuyuun Ekspor ndonesIu) jIku moduI Iembugu
keuungun LersebuL dI buwuI moduI sebuguImunu dIuLur duIum peruLurun
perundungundungun.
u. Bunk Indonesiu
SebuguImunu dIuLur duIum pusuI 6 uyuL (1) Undung-undung LenLung B, unLuk
meIuksunukun
Lugus LersebuL moduI Bunk ndonesIu dILeLupkun berjumIuI sekurung-kurungnyu Rpz
LrIIIun.
DuIum IuI LerjudI rIsIko uLus peIuksunuun Lugus dun wewenung Bunk ndonesIu yung
mengukIbuLkun moduI LersebuL menjudI kurung durI Rpz,o LrIIIun (pusuI 6z), muku
PemerInLuI wujIb menuLup kekurungun dImuksud yung dIIuksunukun seLeIuI mendupuL
perseLujuun DPR.
SeIuIn durI keLenLuun perundung-undungun dI uLus, mengenuI permoduIun Bunk
ndonesIu
jugu dIuLur duIum pusuI uyuL z buLIr (I) KesepukuLun Bersumu AnLuru PemerInLuI dun
Bunk ndonesIu MengenuI PenyeIesuIun BunLuun IkuIdILus Bunk ndonesIu (BB)
serLu
Hubungun Keuungun PemerInLuI dun Bunk ndonesIu yung dILunduLungunI pudu
LungguI 1
AgusLus zoo, menyuLukun buIwu duIum IuI rusIo moduI LerIudup kewujIbun moneLer
Bunk
ndonesIu kurung durI persen dIsepukuLI
buIwu PemerInLuI membuyur .hcre kepudu
Bunk ndonesIu sebesur kekurungun yung
dIperIukun. Numun sebuIIknyu upubIIu rusIo
moduI LerIudup kewujIbun moneLer Bunk
ndonesIu mencupuI dI uLus 1o persen, muku
B ukun memberIkun bugIun kepudu
PemerInLuI uLus surpIus B sebuguImunu
dIuLur duIum keLenLuun perundungun LenLung
B.
Pudu LuIun zooq rusIo moduI B menguIumI
penurunun menjudI sebesur 8,;q persen Sumber: Bunk ndonesIu
KeLerungun: BuLus mInImum rusIo moduI LerIudup kewujIbun moneLer (%)
GRAIIK VI.
RASIO MOAL TIRHAAP
KIWAJIBAN MONITIR BANK IONISIA
o,o%
z,o%
q,o%
6,o%
8,o%
1o,o%
1z,o%
1q,o%
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o(EsL.) zo11 (EsL.)
1o,%
1z,q%
8,o%
1o,q%
8,8%
,%
,8%

Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-88 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
c. Lembugu Pembiuyuun Ikspor Indonesiu {Indonesiu im-onk)
embugu PembIuyuun Ekspor ndonesIu (ndonesIu ExImbunk) dIdIrIkun oIeI
PemerInLuI
ndonesIu berdusurkun Undung-Undung Nomor z TuIun zooq LenLung embugu
PembIuyuun Ekspor ndonesIu yung berLujuun unLuk menunjung kebIjukun PemerInLuI
duIum rungku mendorong progrum ekspor NusIonuI.
embugu PembIuyuun Ekspor ndonesIu (PE) sebeIumnyu bernumu PT Bunk Ekspor
ndonesIu (Persero), uduIuI Iembugu keuungun nonbunk yung berIungsI mendukung
progrum ekspor nusIonuI meIuIuI penyedIuun pembIuyuun, penjumInun, usurunsI dun
jusu
konsuILusI bugI puru eksporLIr.
PE mempunyuI ruung geruk pembIuyuun yung reIuLII IebII IIeksIbeI dIbundIngkun
dengun
Bunk pudu umumnyu, seIInggu dupuL menuLupI c5 yung seIumu InI dIIudupI oIeI
eksporLIr,
yung pudu gIIIrunnyu mumpu mengukseIerusI ekspor nusIonuI.
SesuuI dengun Undung-undung Nomor z TuIun
zooq LenLung embugu PembIuyuun Ekspor
ndonesIu, moduI uwuI PE dILeLupkun puIIng
sedIkIL Rpq,o LrIIIun. DuIum IuI moduI PE
menjudI berkurung durI Rpq,o LrIIIun,
PemerInLuI menuLup kekurungun LersebuL durI
dunu APBN berdusurkun mekunIsme yung
berIuku. Perkembungun posIsI permoduIun PE
unLuk LuIun zoo8 IInggu LuIun zo11 dupuL
dIIIIuL pudu GruIik VI.q.
Pudu LuIun zo11, ekuILus PE dIperkIrukun
ukun mencupuI Rp6,q8 LrIIIun dengun usumsI
rencunu PenumbuIun ModuI Neguru (PMN) sebesur Rp z LrIIIun pudu LuIun zo1o
LereuIIsIr.
ModuI LersebuL dIperkIrukun cukup unLuk mendukung pemberIun pembIuyuun ekspor
sebesur
Rp1q,8 LrIIIun, gurunsI dun penjumInun sebesur Rpz,q; LrIIIun serLu usurunsI ekspor
sebesur
Rp6q,q mIIIur. Berdusurkun proyeksI kondIsI keuungun PE dI uLus, PemerInLuI LIduk
perIu mengunggurkun dunu LumbuIun moduI unLuk PE pudu RAPBN zo11.
6.q..q Tontotun Hokom kepudu Pemerintuh
PoLensI rIsIko IIskuI LImbuI durI beberupu guguLun perduLu yung dILujukun kepudu
beberupu
kemenLerIun neguruJIembugu. Berdusurkun duLu yung LerkumpuI dI KemenLerIun
Keuungun,
guguLun LersebuL LerjudI unLuru LuIun zoo1-zooq, yung dILujukun kepudu 1z
KemenLerIun
dun 1 embugu PemerInLuI, yuILu Budun Penguwusun Keuungun dun Pembungunun
(BPKP).
RIsIko IIskuI yung LImbuI berupu poLensI pengeIuurun neguru durI APBN muupun
poLensI
IIIungnyu kepemIIIkun useL LunuI dun bungunun kurenu kepemIIIkunnyu
dIpersengkeLukun.
GuguLun yung dILujukun kepudu KemenLerIun dun embugu LersebuL menImbuIkun
rIsIko
IIskuI berupu pengeIuurun neguru kurung IebII sebesur Rpzz.zq,; mIIIur dun USDz,1
mIIIur.
Numun durI nIIuI LersebuL LIduk seIuruInyu ukun menjudI bebun PemerInLuI kurenu
beberupu
guguLun dILujukun securu Lunggung renLeng dengun LerguguL IuInnyu. GuguLun Lunggung
renLeng LersebuL dILujukun pudu BPKP, KemenLerIun PerIndusLrIun, KemenLerIun
Neguru
BUMN, KemenLerIun KoordInuLor BIdung KesejuILeruun RukyuL dun KemenLerIun
Keuungun.
GRAIIK VI.q
KIGIATAN PIMBIAYAAN IKSPOR AN POSISI PIRMOALAN LIMBAGA
PIMBIAYAAN IKSPOR INONISIA, ooS-o11
{miliur ropiuh)
Sumber: KemenLerIunKeuungun
-
.ooo,oo
1o.ooo,oo
1.ooo,oo
zo.ooo,oo
z.ooo,oo
zoo8 (AudILed) zooq (AudILed) zo1o (Proj) zo11 (Proj)
ToLuI AkLIvu PembIuyuun Ekspor GurunsI dun PenjumInun AsurunsI EkuILus
,-'
V-8q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
6.q..g Keunggotuun pudu Orgunisusi dun Lembugu Keoungun
Internusionul
KeunggoLuun ndonesIu pudu orgunIsusI dun Iembugu keuungun InLernusIonuI dupuL
menImbuIkun rIsIko IIskuI LerkuIL dengun:
1. Adunyu komILmen PemerInLuI unLuk memberIkun konLrIbusI dun penyerLuun moduI
kepudu orgunIsusI uLuu Iembugu keuungun InLernusIonuI LersebuL.
z. Adunyu keLerIumbuLun penerbILun peruLurun perundung-undungun duIum IuI
pembuyurun konLrIbusI dun penyerLuun moduI kepudu orgunIsusI uLuu Iembugu
keuungun
InLernusIonuI LersebuL.
UnLuk LuIun zo11, dIperkIrukun jumIuI dunu yung Iurus dIpersIupkun oIeI PemerInLuI
unLuk
membuyur konLrIbusI dun penyerLuun moduI pudu orgunIsusI dun Iembugu keuungun
InLernusIonuI sebesur Rp1.o6,;6 mIIyur. KonLrIbusI kepudu orgunIsusI InLernusIonuI
dIsuIurkun
meIuIuI DPA DepurLemen uur NegerI sebuguImunu dIuLur duIum Keppres No. 6q
TuIun
1qqq dengun jumIuI kurung IebII Rpoo,o mIIIur. SemenLuru konLrIbusI, penyerLuun
moduI
dun trust jund pudu orgunIsusI dun Iembugu keuungun InLernusIonuI dIuIokusIkun pudu
DPA
DepurLemen Keuungun sebesur Rp;6,;6 mIIIur. DurI LoLuI Rp;6,;6 mIIIur, pudu
RAPBN
zo11 ukun dIuIokusIkun penyerLuun moduI kepudu orgunIsusI dun Iembugu keuungun
InLernusIonuI sebesur Rp;z1,z mIIIur.
KonLrIbusI dun penyerLuun moduI PemerInLuI pudu orngunIsusI dun Iembugu keuungun
InLernusIonuI LuIun zo11 dupuL dIIIIuL pudu Tubel VI.1S.
6uioolen
{miliur Rp)
oo,o
Kontribosi oo,o
,6,S
u. Penyertuun Modul Neguru ,1,g
1 sIumIc DeveIopmenL Bunk (DB) D ;.qqq.qqq,oq 11;,
z TIe sIumIc orporuLIon Ior LIe DeveIopmenL oI PrIvuLe SecLor USD z.8o.ooo,oo
z8,
AsIun DeIopmenL Bunk (ADB) ;1,q
q nLernuLIonuI Bunk Ior ReconsLrucLIon und DeveIopmenL (BRD) qo,o
nLernuLIonuI Inunce orporuLIon USD 88.ooo,oo 8,6
6 nLernuLIonuI und Ior AgrIcuILuruI DeveIopmenL (AD) USD 1.oo.ooo,oo 1,o
; redIL GuurunLee und nvesLmenL ucIIILy (G) USD 1q.ooo.ooo,oo 1qo,o
b. Trost Iond 1,S
8 ASEAN ScIence und USD z8.z;,8o z,8
q USAD TrusL und 1o,o
c. Kontribosi ,q
1o ASEAN+ Inunce ooperuLIon und (A) USD z.ooo,oo o,o
11 ASEAN Inunce MInIsLer nvesLor SemInur (AMS) o,z
1z MucroeconomIc Inunce und SurveIIIunce OIIIce (MSO) USD 181.;1,z6 1,8
1 OED DeveIopmenL enLre EUR 1.oo,oo o,q
1.o6,S
uLuLun: ) D uduIuI sIumIc DInur yung besurnyu sumu dengun SpecIuI DruwIng RIgIL
(SDR) M
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Totul
Jomluh
Mutu Lung Asing
Orgunisusi dun Lembugu Keoungun Internusionul
TABIL VI.1S
KONTRIBLSI AN PINYIRTAAN MOAL PIMIRINTAH PAA
ORGANISASI AN LIMBAGA KILANGAN
INTIRNASIONAL TAHLN o11
No
Kementeriun Lour Negeri
Kementeriun Keoungun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-qo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
6.q..6 Bencunu Alum
ndonesIu merupukun suIuI suLu neguru yung LerIeLuk pudu suIuI suLu LILIk ruwun
bencunu
puIIng ukLII dI muku bumI, dengun serIng LerjudInyu gempu bumI, LsunumI, IeLusun
gunung
berupI, bunjIr, LunuI Iongsor, kekerIngun, dun kebukurun IuLun. DuLu Bencunu
ndonesIu
yung udu dI Budun NusIonuI PenungguIungun Bencunu (BNPB) menunjukkun buIwu
unLuru
LuIun zooq sumpuI dengun zooq LerjudI q.qo8 bencunu uIum dI ndonesIu, unLuru IuIn
bunjIr
(q, persen), kekerIngun (zq,6 persen), buduI (1,z persen) dun LunuI Iongsor (1o,6
persen).
JumIuI perIsLIwu bencunu dI ndonesIu seIumu perIode zooq sumpuI dengun zoo
dupuL
dIIIIuL pudu Tubel VI.1q.
Undung-Undung Nomor zq TuIun zoo; LenLung PenungguIungun Bencunu LeIuI
meIeLukkun
Lunggung juwub pudu punduk PemerInLuI unLuk penyeIengguruun penungguIungun
bencunu
dIunLurunyu perIIndungun musyurukuL durI dumpuk bencunu, pemuIIIun kondIsI durI
dumpuk
bencunu dun penguIokusIun unggurun penungguIungun bencunu duIum APBN. Anggurun
LersebuL dIperunLukkun unLuk kegIuLun-kegIuLun LuIup pru bencunu, suuL Lunggup
dururuL
bencunu, dun puscu bencunu.
BIuyu reIubIIILusI uLuu pemuIIIun InIrusLrukLur pubIIk dun rumuI Lunggu, yung sebugIun
besur LIduk memIIIkI perIIndungun keuungun, memberIkun bebun besur pudu
pengeIuurun
pubIIk. SebuguI conLoI, bencunu TsunumI AceIJNIus LuIun zooq menImbuIkun
kerusukun
dun kerugIun IebII durI Rpqo,o LrIIIun, sedungkun kerugIun unLuk gempu bumI
YogyukurLu
LuIun zoo6 IebII durI Rpzq,o LrIIIun. PemerInLuI mengIubIskun unggurun rekonsLruksI
senIIuI IebII durI Rp;,o LrIIIun unLuk AceI dun NIus serLu sekILur Rp1,6 LrIIIun unLuk
YogyukurLu.
Pudu RAPBN TuIun zo11, PemerInLuI merencunukun kembuII unLuk menguIokusIkun
dunu
konLInjensI bencunu uIum sebesur Rpq,o LrIIIun. Besurun uIokusI InI dIdusurkun pudu
No Bencunu Alum ooq oog oo6 oo, ooS ooq
Totul Per
Bencunu
1 Gempu BumI 11 q zo 1 1o 8 ;1
z Gempu BumI dun TsunumI 1 - 1 - - - z
eLusun Gunung BerupI z q 8 - zq
q TunuI ongsor q o ; 1oq 11z ;6 q6q
BunjIr dun TunuI ongsor q 1 1 z q 1q 18
6 BunjIr z8 zq8 z8 q qq zz1 1.q16
; KekerIngun z; zzz 18q 1z 1q8 - 1.o8
8 AngIn Topun 6 q; 8q 1zz 166 q6 8o
q GeIombung Pusung 8 6 1q o q 1 1o
,6g gq, ,qo S16 1.o6 qS q.qoS
Sumber : BNPB (z o1 o)
TABIL VI.1q
JLMLAH PIRISTIWA BINCANA I INONISIA, ooq-ooq
Totul
,-'
V-q1
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
penguIumun IIsLorIs kebuLuIun bunLuun
PemerInLuI unLuk dueruI-dueruI yung
menguIumI bencunu uIum yung serIng
LerjudI numun dengun skuIu yung reIuLII
kecII (seperLI bunjIr, gempu bumI
berkekuuLun reIuLII kecII uLuu LunuI
Iongsor). PenguIumun durI bencunu besur
yung LerjudI seIumu beberupu LuIun
LerukIIr InI jugu menunjukun pembIuyuun
reIubIIILusI dun rekonsLruksI uLus bencunubencunu
besur mukIn menIngkuL seIInggu
LIduk dupuL dIpenuII Iunyu durI unggurun
dunu cudungun bencunu uIum. Perkembungun dunu cudungun bencunu uIum LuIun
zoo;-
zo1o dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.g.
Pudu LuIun zoo1, beIunju neguru yung dIbuLuIkun unLuk penungguIungun bencunu
LersebuL
meIIpuLI o,z persen durI beIunju PemerInLuI pusuL. Pudu LuIun zoo;, dImunu
ndonesIu
Iurus membIuyuI rekonsLruksI durI bencunu reIuLII besur pudu suuL bersumuun yuILu
TsunumI
AceI, serLu gempu bumI dI YogyukurLu dun Juwu TenguI, rusIo beIunju unLuk
penungguIungun bencunu LerIudup LoLuI beIunju PemerInLuI pusuL nuIk menjudI z,zq
persen.
WuIuupun dI LuIun zooq, beIunju InI dIunggurkun Iunyu o, persen durI LoLuI beIunju
PemerInLuI pusuL, numun rekonsLruksI dI Juwu BuruL dun SumuLeru BuruL dIperkIrukun
ukun menIngkuLkun persenLuse InI dI LuIun-LuIun ke depun.
Dengun poIu pembIuyuun yung udu sekurung InI, dImunu APBN menjudI Lumpuun
uLumu,
bencunu uIum berpoLensI memberIkun Lekunun pudu kesInumbungun APBN pudu suuL
seLIup
LerjudI bencunu. SeIInggu ke depun perIu dIIukukun dIversIIIkusI pembIuyuun rIsIko
bencunu
buIk durI segI sumber, muupun poIu penguIokusIunnyu. Dengun memperLImbungkun
nuIknyu
probubIIILus kejudIun bencunu serLu menIngkuLnyu nIIuI kerusukun dun kerugIun ukIbuL
vuInerubIIILus dun perubuIun IkIIm serLu Iuju urbunIsusI yung cepuL, perIu
dIperLImbungkun
unLuk menIngkuLkun kerugumun duIum pIIIIun-pIIIIun pembIuyuun rIsIko bencunu.
PembIuyuun rIsIko bencunu yung merupukun kombInusI yung opLImuI unLuru rIsIko yung
dIreLensI (dILunggung Iungsung) dun yung dILrunsIer ugur kesInumbungun IIskuI Lerjugu.
Yung menggubungkun unLuru penguIokusIun dunu konLInjensI bencunu uIum, seperLI
yung
dIIukukun suuL InI, dengun pInjumun sIugu dun usurunsI unLuk menuLup rIsIko bencunu
yung berbedu LIngkuL dumpuk dun IrekwensI kejudIunnyu. Gubungun pembIuyuun
LersebuL
dIIurupkun dupuL memberIkun keLuIunun yung IebII LInggI bugI kesInumbungun APBN.
SeIubungun dengun IuI LersebuL dI uLus, PemerInLuI LeIuI merumuskun Rencunu
NusIonuI
PenungguIungun Bencunu zo1o-zo1q yung suIuI suLu progrumnyu uduIuI penIngkuLun
kupusILus dun purLIsIpusI musyurukuL dun puru pemungku kepenLIngun IuInnyu duIum
pengeIoIuun rIsIko bencunu. KegIuLun yung menjudI suIuI suLu Iokus durI progrum
LersebuL
uduIuI pembenLukun mekunIsme pendunuun rIsIko bencunu (usurunsI bencunu).
6.q.q esentrulisusi Iiskul
DuIum rungku mengopLImuIkun eIekLIvILus peIuksunuun pembungunun dueruI,
penyeIengguruun pembungunun dueruI dIIurupkun Iurus benur-benur sesuuI dengun
uspIrusI, kebuLuIun dun prIorILus dueruI. OIeI kurenu ILu PemerInLuI
mengImpIemenLusIkun
kebIjukun oLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI. Dengun oLonomI dueruI dun
desenLruIIsusI
o,o
o,
1,o
1,
z,o
z,
,o
,
q,o
zoo; zoo8 zooq zo1o zo11
Pugu ReuIIsusI
GRAIIK VI.g
ANA CAANGAN BINCANA ALAM oo, - o11
eLerangan
*A8n 1ahun 2010
** agu 8A8n 1ahun 2011
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-qz Notc Keucncn dcn RAPN zo::
IIskuI, PemerInLuI dueruI, sebuguI LIngkuLun PemerInLuIun yung puIIng dekuL dengun
musyurukuL, dIIurupkun dupuL menjudI moLor penggeruk pembungunun. Numun
demIkIun,
duIum ImpIemenLusInyu LerdupuL beberupu kebIjukun yung berpoLensI menjudI sumber
rIsIko
IIskuI.
u. Kebijukun Pemekurun ueruh
Pemekurun dueruI pudu IukIkuLnyu merupukun suIuI suLu uIuL duIum mempercepuL
LercupuInyu Lujuun yung dIIngInkun duIum penerupun kebIjukun desenLruIIsusI. RenLung
kenduII yung IebII rumpIng dIIurupkun dupuL membuuL peIuyunun pubIIk juuI IebII
eIekLII
dun eIIsIen. PemIkIrun IuIur LersebuL duIum penerupunnyu menguIumI bunyuk kenduIu
dun
jIku LIduk dIkeIoIu dengun buIk berpoLensI menumbuI bebun IIskuI.
Sejuk muIuI dIberIukukunnyu kebIjukun desenLruIIsusI LuIun 1qqq sumpuI dengun LuIun
zo1o
jumIuI dueruI oLonom suduI mencupuI zq dueruI yung LerdIrI durI provInsI, q8
kubupuLen, dun q koLu. Tren InI LeIuI
dIsIkupI PemerInLuI dengun
mengeIuurkun PeruLurun PemerInLuI
Nomor ;8 TuIun zoo; LenLung TuLucuru
PembenLukun, PengIupusun, dun
Penggubungun DueruI dImunu syuruL
unLuk pembenLukun dueruI buru
dIperkeLuL. PP LersebuL dIIurupkun dupuL
menjudI penyurIng uLumu gunu
mewujudkun pemekurun yung eIekLII.
Perkembungun jumIuI dueruI oLonom
buru dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.6.
RIsIko IIskuI yung berusuI durI kebIjukun pemekurun dueruI dILrunsmIsIkun meIuIuI
beberupu
IuI, yuILu pengurungun uIokusI DAU, penIngkuLun penyedIuun DAK bIdung prusurunu
PemerInLuIun, dun penIngkuLun uIokusI dunu unLuk pembungunun InsLunsI verLIkuI.
Dumpuk pemekurun LerIudup DAU dupuL dILInjuu durI duu perspekLII, yuILu, (1) dumpuk
LerIudup DAU dueruI Induk yung berkurung securu proporsIonuI berdusurkun jumIuI
penduduk, Iuus wIIuyuI, dun beIunju PNSD (neLruIILus IIskuI), dun (z) dumpuk LerIudup
seIuruI dueruI kurenu porsI pembugIun dueruI pemekurun securu reIuLII mengurungI
porsI
dueruI IuInnyu. Pudu LuIun zoo8, dengun jumIuI kubupuLenJkoLu sebunyuk q1 dueruI,
ruLu-ruLu penerImuun DAU uduIuI sebesur Rp8,zz mIIIur uLuu menguIumI kenuIkun
sebesur
16,qq persen dIbundIngkun LuIun zoo;. Sedungkun pudu LuIun zooq dengun jumIuI
kubupuLenJkoLu sebunyuk q;; dueruI, ruLu-ruLu penerImuun DAU uduIuI sebesur
Rp1,;1
mIIIur uLuu menguIumI penurunun sebesur 6,o persen dIbundIngkun LuIun zoo8.
Dengun
kenuIkun pugu DAU NusIonuI LuIun zooq yung Iunyu sebesur ,8 persen
dIbundIngkun
LuIun zoo8, dun dengun berLumbuInyu jumIuI dueruI oLonom sebunyuk 1; dueruI
yung
perIILungun DAU-nyu dIIukukun securu mundIrI, muku pudu LuIun zooq LerdupuL
beberupu
dueruI yung menguIumI penurunun DAU. KenuIkun pugu DAU NusIonuI pudu LuIun
zo1o
sebesur q,16 persen dIbundIngkun LuIun zooq - dengun LIduk udu pemekurun dueruI
buru -
muku pudu LuIun zo1o ruLu-ruLu penerImuun DAU uduIuI sebesur Rp8,q mIIIur uLuu
nuIk menguIumI kenuIkun sebesur z,z1 persen dIbundIngkun LuIun zooq sebuguImunu
LerIIIuL pudu Tubel VI.o.
GRAIIK VI.6
PIRKIMBANGAN JLMLAH AIRAH OTONOM BARL, 1qqq - ooq
Sumber: KemenLerIun Keuungun
,-'
V-q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
UnLuk membunLu penyedIuun surunu
dun prusurunu PemerInLuIun dI
dueruI oLonom buru, muIuI LuIun
zoo LeIuI dIuIokusIkun DAK bIdung
prusurunu PemerInLuIun, yung
dIgunukun unLuk mendukung
keIuncurun penyeIengguruun
PemerInLuIun dueruI pemekurun dun
dueruI yung Lerkenu dumpuk
pemekurun. AIokusI DAK bIdung
prusurunu PemerInLuIun menguIumI
penIngkuLun yung reIuLII cukup
sIgnIIIkun, durI sebesur Rp88,o mIIIur
unLuk zz dueruI pudu LuIun zoo
menjudI Rp86,o mIIIur unLuk 1z
dueruI pudu LuIun zo1o,
sebuguImunu LerIIIuL pudu GruIik
VI.,.
KonsekuensI IuIn durI pemekurun
dueruI LerIudup keuungun neguru
uduIuI penumbuIun kunLor-kunLor
verLIkuI yung meIuksunukun
kewenungun PemerInLuI yung LIduk
dIdesenLruIIsusIkun meIuIuI
penyedIuun surunu dun prusurunu
kunLor. JumIuI dunu APBN yung
dIuIokusIkun kepudu dueruI oLonom
buru nuIk sebesur 6,;8 persen, durI Rp8.;1q,o mIIIur pudu LuIun zoo menjudI sebesur
Rp1o.6q,o mIIIur pudu LuIun zo1o, dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.S.
Rutu-Rutu
Penerimuun
AL
Kenuikun
{Penoronun)
Rutu-Rutu
{miliur ropiuh) {miliur ropiuh)
zoo1 6o.q,8 q.11,z - 6 - 161,6 -
zooz 6q.1q,q 6z.zq, 1q,6 q8 ,6 1;8,q 1;,z
zoo ;6.q;;,q 6q.z8o,1 11, ;o 6, 18;,z 8,q
zooq 8z.1o,q ;.q1;,8 6,; q1o 1o,8 18o, (;,o)
zoo 88.;6,q ;q.888,q 8,1 qq ,q 18q,1 ,8
zoo6 1q.61,q 11.o86,; 6q,1 qq - oz,o 118,o
zoo; 16q.;8;,q 1q8.o8,; 1,1 qq - q1,; q,;
zoo8 1;q.o;,z 161.6,q 8,q q1 ,q 8,z 16,
zooq 186.q1q,1 16;.;;z,; ,8 q;; ,8 1,; (6,)
zo1o zo.q8,z 18.16,; q,z q;; - 8,q z,
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABIL VI.o
TABIL PINGARLH PIMIKARAN TIRHAAP AL KABLPATIN[KOTA,
oo1-o1o
Tuhon
AL
Nusionul
AL Kub[Kotu
{qo% AL
Nusionul)
Kenuikun
AL {%)
Jomluh
Kub[Kotu
Penerimu
AL
Kenuikun
Jomluh
ueruh {%)
Sumber: KemenLerIun Keuungun
GRAIIK VI.,
PINGARLH PIMIKARAN TIRHAAP ALOKASI AK KI AIRAH
oo - o1o
GRAIIK VI.S
PINGARLH PIMIKARAN TIRHAAP ALOKASI ANA VIRTIKAL KI
AIRAH, oog - o1o
{miliur ropiuh)
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Bub V Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
V-qq Notc Keucncn dcn RAPN zo::
b. Pinjumun ueruh
DuIum rungku percepuLun pembungunun ekonomI dueruI dun penyedIuun Iuyunun
pubIIk,
Pemdu membuLuIkun dunu yung reIuLII besur. PemerInLuI LeIuI mengumbII kebIjukun
dengun membuku kesempuLun bugI Pemdu unLuk meIukukun pInjumun sebuguI suIuI
suLu
uILernuLII sumber pembIuyuun. SuIuI suLu sumber pInjumun dueruI berusuI durI
Penerusun
PInjumun uur NegerI (Subsidicr Locn AreementJSA) dun RPD. RIsIko IIskuI yung
berusuI
durI penerusun pInjumun dun RPD LeruLumu berusuI durI Lunggukun PemerInLuI dueruI
uLus pembuyurun kembuII pInjumun. jumIuI pInjumun yung LeIuI dIIukukun dun kInerju
pembuyurun kembuII pInjumun dupuL dIIIIuL pudu GruIik VI.q. JIku dIbundIngkun
dengun
duLu pudu LuIun zoo;, Lunggukun yung dIIukukun oIeI PemerInLuI propInsI dun
kubupuLen
menguIumI penurunun dI LuIun zoo8. Numun keuduun sebuIIknyu LerjudI pudu
Lunggukun
pInjumun PemerInLuI koLu yung menguIumI kenuIkun sekILur ,o persen. BegILu jugu
pudu
LuIun berIkuLnyu, Lunggukun yung dIIukukun oIeI PemerInLuI propInsI dun kubupuLen
menguIumI penurunun dI LuIun zooq. Numun keuduun sebuIIknyu LerjudI pudu
Lunggukun
pInjumun PemerInLuI koLu yung menguIumI kenuIkun sekILur 1 persen.
UnLuk esLImusI LuIun zo1o dun zo11, Lunggukun yung dIIukukun oIeI PemerInLuI
propInsI,
kubupuLen dun PemerInLuI koLu menguIumI Lren kenuIkun dIbundIngkun LuIun
sebeIumnyu.
Pudu LuIun zo1o, ruLu-ruLu kenuIkun keLIgunyu sebesur zq persen (kenuIkun LerLInggI
LerjudI
pudu Lunggukun PemerInLuI kubupuLen sekILur q persen). Dun unLuk LuIun zo11,
ruLuruLu
kenuIkun keLIgunyu sebesur 16 persen (kenuIkun LerLInggI LerjudI pudu Lunggukun
PemerInLuI kubupuLen sekILur 1 persen).
c. Pengulihun Pujuk Posut Menjudi Pujuk ueruh
UnLuk menIngkuLkun kewenungun perpujukun dueruI dun reLrIbusI dueruI jugu perIu
udunyu
penumbuIun jenIs pujuk dun reLrIbusI buru bugI dueruI. PenumbuIun jenIs pujuk dun
reLrIbusI
o
1oo
zoo
oo
qoo
oo
6oo
;oo
zoo; zoo8 zooq zo1o zo11
11;,6 1o;,8 q6,z 1z1,6 1z8,z
q88,q 1,; 18,z
6oo,
66;,1
16,1 11,8 1o;,
1,8
zo1,q
ProvInsI KoLu KubupuLen
uLuLun :
PerkIruun LuIun zo1o
PerkIruun LuIun zo11
Sumber: KemenLerIun Keuungun
GRAIIK VI.q
TLNGGAKAN PINJAMAN PIMIRINTAH AIRAH PIR AKHIR, oo, -
o11
{miliur ropiuh)
,-'
V-q
Pembicccn Ancrcn dcn Risilo Iislcl
Notc Keucncn dcn RAPN zo::
.18q,
.q,q
.;,1
6.q6q,o
;.1,
-
1.ooo,o
.ooo,o
.ooo,o
q.ooo,o
g.ooo,o
6.ooo,o
,.ooo,o
S.ooo,o
oo6 oo, ooS ooq o1o
{APBN-P)
GRAIIK VI.o
PINIRIMAAN BPHTB, oo6 - o11
{miliur ropiuh)
Sumber: KemenLerIunKeuungun
buru dIIukukun dengun memperIuLIkun krILerIu pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI yung
buIk dun securu LeorI dun prukLIk LeIuI LerujI. Pujuk buru LersebuL, unLuru IuIn, Pujuk
BumI
dun Bungunun Pedesuun dun PerkoLuun (PBB-Pz) dun Beu PeroIeIun Huk ALus TunuI.
Duu
jenIs pujuk InI sebeIumnyu merupukun jenIs pujuk yung dIpunguL oIeI PemerInLuI
PusuL.
Dumpuk rIsIko IIskuI yung LerjudI uduIuI penurunun penerImuun pujuk pusuL dengun
udunyu
penguIIIun BPHTB dun PBB-Pz menjudI pujuk dueruI. PemunguLun PBB-Pz dIIukukun
puIIng IumbuL 1 Desember zo1, semenLuru ILu, BPHTB sepenuInyu dIseruIkun kepudu
dueruI pudu 1 JunuurI zo11.
PenerImuun BPHTB LuIun
zoo6-zo1o menunjukkun Lren
kenuIkun ruLu-ruLu zo,o persen,
dImunu kenuIkun LerLInggI
LerjudI pudu LuIun zoo; sebesur
8;,o persen dIbundIngkun LuIun
sebeIumnyu. Perkembungun
penerImuun BPHTB dupuL
dIIIIuL pudu GruIik VI.o.
DuIum perIode LersebuL,
dIsumpIng dIpenguruII oIeI
perkembungun kondIsI
perekonomIun yung sunguL
berpenguruI posILII LerIudup perkembungun sekLor konsLruksI dun LrunsuksI juuI beII
LunuI
dun bungunun, jugu berkuILun dengun berbuguI IungkuI kebIjukun penIngkuLun
eIekLIIILus
dun eIIsIensI duIum pemunguLun BPHTB.
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -1
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
BAB III
PENDAPATAN NEGARA DAN HIBAH
3.1 Umum
DuIum perIode zoozooq, reuIIsusI pendupuLun neguru dun IIbuI menguIumI
perLumbuIun
ruLu-ruLu 1q,q persen, dIdukung dengun penIngkuLun penerImuun duIum negerI dun
IIbuI
yung musIng-musIng LumbuI ruLu-ruLu 1q,q persen dun 6, persen. PenerImuun duIum
negerI
LeruLumu berusuI durI penerImuun perpujukun yung memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu
68,q
persen dengun perLumbuIun ruLu-ruLu 1,6 persen, sedungkun penerImuun neguru
bukun
pujuk (PNBP) memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu 1,1 persen dengun perLumbuIun ruLu-
ruLu
11, persen. MenIngkuLnyu reuIIsusI pendupuLun neguru dun IIbuI duIum perIode
zoozooq LersebuL LIduk LerIepus durI penguruI perkembungun ekonomI buIk gIobuI
muupun
nusIonuI, dun jugu keberIusIIun durI peIuksunuun kebIjukun PemerInLuI dI bIdung
pendupuLun
neguru dun IIbuI.
KebIjukun PemerInLuI dI bIdung pendupuLun neguru dun IIbuI dIuruIkun unLuk
mendukung
kebIjukun IIskuI yung berkesInumbungun meIuIuI upuyu opLImuIIsusI pendupuLun neguru
dun IIbuI, kIususnyu penerImuun duIum negerI. HuI InI sesuuI dengun perun
pendupuLun
neguru dun IIbuI sebuguI sumber pendunuun progrum-progrum pembungunun. SebuguI
konLrIbuLor uLumu bugI penerImuun duIum negerI, penerImuun perpujukun dIupuyukun
securu opLImuI meIuIuI LIgu kebIjukun uLumu, yuILu: (1) reIormusI dI bIdung udmInIsLrusI;
(z) reIormusI dI bIdung peruLurun dun perundung-undungun; dun () reIormusI dI
bIdung
penguwusun dun pengguIIun poLensI. KeLIgu kebIjukun LersebuL securu umum berIuku
buIk
dI bIdung pujuk muupun dI bIdung kepubeunun dun cukuI. DI bIdung PNBP, kebIjukun
yung
LeIuI dIumbII PemerInLuI duIum rungku opLImuIIsusI uduIuI (1) menIngkuLkun produksI
sumber duyu uIum (SDA); (z) penInjuuun dun penyempurnuun peruLurun dI bIdung
PNBP;
() menIngkuLkun penguwusun PNBP; dun (q) menIngkuLkun kInerju BUMN.
Pudu LuIun zo1o, perekonomIun dunIu muIuI puIII durI krIsIs. KondIsI LersebuL
berImbus
pudu menIngkuLnyu perLumbuIun ekonomI ndonesIu yung dIperkIrukun mencupuI ,8
persen, yung pudu gIIIrunnyu ukun berpenguruI pudu reuIIsusI pendupuLun neguru dun
IIbuI.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, reuIIsusI pendupuLun neguru dun IIbuI dILurgeLkun sebesur
Rpqqz,q LrIIIun uLuu menIngkuL 16,q persen bIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun
zooq.
PenerImuun duIum negerI dIperkIrukun mencupuI Rpqqo, LrIIIun uLuu menIngkuL 16,q
persen,
dengun perIncIun penerImuun perpujukun Rp;q, LrIIIun uLuu menIngkuL 1q,q persen
dun
PNBP Rpzq;,z LrIIIun uLuu menIngkuL 8,8 persen. Sedungkun IIbuI dIperkIrukun
mencupuI
Rp1,q LrIIIun dengun penIngkuLun sebesur 1,8 persen.
DuIum LuIun zo1o, kebIjukun pendupuLun neguru dun IIbuI LeLup dIuruIkun unLuk
opLImuIIsusI penerImuun duIum negerI. DI bIdung perpujukun, seIuIn meIukukun
kebIjukun
yung bersIIuL reguIer seperLI reIormusI dI bIdung udmInIsLrusI, peruLurun perundung-
undungun
dun penguwusun serLu pengguIIun poLensI, PemerInLuI meIukukun upuyu LumbuIun
(extrc
ejjort) buIk dI bIdung pujuk muupun dI bIdung kepubeunun dun cukuI. Extrc ejjort
LersebuL
unLuru IuIn dIIukukun meIuIuI penIngkuLun eIIsIensI pemerIksuun dun penugIIun pujuk,
serLu
penIngkuLun penguwusun uLus peredurun burung kenu cukuI IIeguI. DI bIdung PNBP,
kebIjukun
cb III
-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
yung dIIukukun PemerInLuI unLuk mengumunkun LurgeL PNBP LuIun zo1o uduIuI
opLImuIIsusI penerImuun SDA LeruLumu durI mIgus, penIngkuLun kInerju BUMN, serLu
opLImuIIsusI PNBP kemenLerIunJIembugu (KJ).
MemusukI LuIun zo11, kondIsI perekonomIun ndonesIu dIIurupkun juuI IebII buIk
durIpudu
LuIun zo1o. PerLumbuIun ekonomI dILurgeLkun ukun mencupuI 6, persen, IebII LInggI
dIbundIngkun dengun perkIruun reuIIsusI zo1o. ndIkuLor-IndIkuLor ekonomI mukro
IuInnyu
jugu dIperkIrukun ukun cukup sLubII. Berdusurkun usumsI LersebuL, pendupuLun neguru
dun
IIbuI duIum LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rp1.o86,q LrIIIun, dengun perIncIun
penerImuun duIum negerI sebesur Rp1.o8z,6 LrIIIun dun IIbuI Rp,; LrIIIun.
PenerImuun
duIum negerI ukun berusuI durI penerImuun perpujukun sebesur Rp8q, LrIIIun, dun
PNBP
sebesur Rpzq,1 LrIIIun.
DuIum rungku mencupuI LurgeL penerImuun neguru pudu LuIun zo11, PemerInLuI ukun
menjuIunkun berbuguI kebIjukun dI bIdung perpujukun dun PNBP. Pokok-pokok
kebIjukun
perpujukun securu umum uduIuI meIunjuLkun dun memperLujum kebIjukun-kebIjukun
LuIun
sebeIumnyu. DI bIdung perpujukun, kebIjukun unLuru IuIn ukun dIIokuskun pudu (1)
pengguIIun
poLensI perpujukun; (z) penIngkuLun kuuIILus pemerIksuun pujuk; () penyempurnuun
mekunIsme uLus keberuLun dun bundIng duIum proses pengudIIun pujuk; (q)
penIngkuLun
penguwusun dun peIuyunun dI bIdung kepubeunun dun cukuI; () perbuIkun sIsLem
InIormusI;
dun (6) konsIsLensI peIuksunuun rocd mc5 cukuI IusII Lembukuu. SeIuIn ILu, duIum
rungku
memperbuIkI sIsLem udmInIsLrusI perpujukun, PemerInLuI mengumbII kebIjukun unLuk
meIukukun penguIIIun BPHTB serLu PBB perdesuun dun perkoLuun durI pusuL ke
dueruI.
UnLuk BPHTB, penguIIIun dIIukukun pudu LuIun zo11, sedungkun unLuk PBB,
penguIIIun
dImungkInkun dIIukukun muIuI LuIun zo1o berdusurkun kesIupun musIng-musIng
dueruI.
TengguL wukLu yung dIberIkun kepudu dueruI unLuk mempersIupkun penguIIIun PBB
LersebuL
uduIuI sumpuI dengun LuIun zo1q. DI bIdung PNBP, kebIjukun yung dIIukukun unLuk
mencupuI LurgeL zo11 uduIuI (1) opLImuIIsusI lijtinJproduksI mInyuk menLuI dun gus
bumI,
serLu komodILI Lumbung dun mIneruI gunu mendukung pencupuIun penerImuun SDA;
(z) penyesuuIun 5c-out rctio dIvIden durI Iubu BUMN; () penyeIesuIun uudIL
keuungun
BUMN securu IebII uwuI gunu memunLuu perkembungun rugIJIubu BUMN; (q)
penurIkun
dIvIden InLerIm dengun LeLup memperIuLIkun .csh jlou BUMN; () InLensIIIkusI dun
eksLensIIIkusI PNBP KJ, unLuru IuIn dengun meIukukun retieu jenIs dun LurII PNBP
KJ;
dun (6) perbuIkun udmInIsLrusI peIuporun keuungun KJ.
3.2 Perkembangan Pendapatan Negara dan Hibah Tahun
2005-2009 dan Perkiraan Pendapatan Negara dan Hibah
Tahun 2010
PendupuLun neguru dun IIbuI menguIumI perLumbuIun yung cukup sIgnIIIkun duIum
perIode zoo-zooq. PerLumbuIun ruLu-ruLu yung LerjudI duIum perIode LersebuL uduIuI
1q,q
persen, yuILu durI Rpqq,z LrIIIun pudu LuIun zoo, menjudI Rp8q8,8 LrIIIun pudu
LuIun
zooq. KondIsI perekonomIun yung cukup kondusII duIum perIode zoozooq menjudI
IukLor
uLumu yung mendorong menIngkuLnyu pendupuLun neguru kIususnyu penerImuun
duIum
negerI, meskIpun sempuL LerjudI krIsIs ekonomI dI pengIujung LuIun zoo8 sumpuI
dengun
zooq. DuIum perIode zoo-zooq LersebuL, penerImuun duIum negerI menIngkuL durI
Rpqq,q
LrIIIun pudu LuIun zoo menjudI Rp8q;,1 LrIIIun pudu LuIun zooq. HuI InI berurLI
LerjudI
perLumbuIun ruLu-ruLu 1q,q persen. SeIuIn IukLor kesLubIIun ekonomI, penerupun
berbuguI
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
kebIjukun dI bIdung perpujukun dun PNBP jugu menjudI suIuI suLu IukLor pendukung
LInggInyu reuIIsusI penerImuun duIum negerI. SemenLuru ILu, penerImuun IIbuI pudu
perIode
zoozooq menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu 6, persen, yuILu durI Rp1, LrIIIun pudu
LuIun zoo menjudI Rp1,; LrIIIun pudu LuIun zooq.
Terus membuIknyu kondIsI perekonomIun pudu LuIun zo1o menyebubkun PemerInLuI
opLImIs dupuL mencupuI LurgeL pendupuLun neguru dun IIbuI. DuIum APBN-P LuIun
zo1o,
penerImuun duIum negerI dILurgeLkun mencupuI Rpqqo, LrIIIun, uLuu menIngkuL 16,q
persen
bIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq. Sedungkun IIbuI dIperkIrukun
mencupuI
Rp1,q LrIIIun uLuu 1,8 persen IebII LInggI durI reuIIsusI LuIun sebeIumnyu. Dengun
demIkIun,
duIum APBN-P LuIun zo1o, pendupuLun neguru dun IIbuI dILurgeLkun mencupuI
Rpqqz,q
LrIIIun, uLuu 16,q persen IebII LInggI bIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq.
Perkembungun pendupuLun neguru dun IIbuI duIum perIode zoozo1o dupuL dIIIIuL
pudu
Tabel III.1.
3.2.1 Penerimaan Dalam Negeri
DuIum perIode zoozooq, penerImuun duIum negerI menguIumI perLumbuIun ruLu-
ruLu
1q,q persen. SebuguI komponen uLumu, penerImuun perpujukun menguIumI
perLumbuIun
ruLu-ruLu 1,6 persen, sedungkun PNBP LumbuI ruLu-ruLu 11, persen. Beberupu
IndIkuLor
mukroekonomI yung berpenguruI pudu menIngkuLnyu penerImuun duIum negerI duIum
perIode LersebuL uduIuI (1) Lren perLumbuIun ekonomI yung menIngkuL, yuILu durI ,;
persen
pudu LuIun zoo, menjudI 6,o persen pudu LuIun zoo8, meskIpun sempuL menguIumI
penurunun pudu LuIun zooq; (z) perkembungun P yung cenderung menIngkuL durI
USD1,8 per bureI pudu LuIun zoo IInggu mencupuI USDq6,8 per bureI pudu LuIun
zoo8,
dun USD61,6 per bureI pudu LuIun zooq; dun () IIukLuusI nIIuI Lukur rupIuI LerIudup
doIur
AmerIku SerIkuL yung sempuL menguIumI depresIusI pudu perIode LuIun zoozooq.
SeIuIn
ILu, keberIusIIun penerupun kebIjukun perpujukun dun PNBP jugu LuruL mendorong
penIngkuLun penerImuun duIum negerI.
MemusukI LuIun zo1o, kondIsI perekonomIun ndonesIu dIperkIrukun mumpu
mencupuI
perLumbuIun ,8 persen, IebII LInggI bIIu dIbundIngkun dengun pencupuIun LuIun zooq
yung Iunyu mencupuI q, persen. Berdusurkun perkIruun perLumbuIun ekonomI
LersebuL,
dun jugu dIdukung oIeI LInggInyu perkIruun P yung mencupuI USD8o per bureI,
penerImuun duIum negerI dILurgeLkun sebesur Rpqqo, LrIIIun duIum APBN-P LuIun
zo1o,
2010
APBN-P
PendupuLun Neguru dun HIbuI qq,z 68,o ;o;,8 q81,6 8q8,8 qqz,q
. PenerImuun DuIum NegerI qq,q 66,z ;o6,1 q;q, 8q;,1 qqo,
1. PenerImuun Perpujukun q;,o qoq,z qq1,o 68,; 61q,q ;q,
z. PenerImuun Neguru Bukun Pujuk 1q6,q zz;,o z1,1 zo,6 zz;,z zq;,z
. HIbuI 1, 1,8 1,; z, 1,; 1,q
Sumber: KemenLerIun Keuungun
triliun rupiah)
Uraian
TABEL III.1
PERKEMBANGAN PENDAPATAN NEGARA DAN HIBAH, 2005 2010
2005
Real.
2006
Real.
2007
Real.
2008
Real.
2009
Real.
cb III
-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
LerdIrI durI penerImuun perpujukun sebesur Rp;q, LrIIIun dun PNBP Rpzq;,z LrIIIun.
JumIuI LersebuL berurLI 16,q persen IebII LInggI durI reuIIsusI LuIun sebeIumnyu.
Perkembungun penerImuun duIum negerI pudu perIode zoozo1o dupuL dIIIIuL pudu
Tabel III.2.
3.2.1.1 Penerimaan Perpajakan
PenerImuun perpujukun menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu 1,6 persen duIum perIode
zoo-zooq. Beberupu IukLor uLumu yung mendukung menIngkuLnyu penerImuun
perpujukun uduIuI LercIpLunyu kondIsI IundumenLuI mukroekonomI yung cukup sLubII
dun
peIuksunuun kebIjukun modernIsusI perpujukun, kepubeunun dun cukuI.
DIIIIuL durI sumbernyu, penerImuun perpujukun dupuL dIkuLegorIkun ke duIum
penerImuun
pujuk duIum negerI dun pujuk perdugungun InLernusIonuI. PenerImuun pujuk duIum
negerI
LerdIrI uLus penerImuun pujuk pengIusIIun (PPI), pujuk perLumbuIun nIIuI dun pujuk
penjuuIun uLus burung mewuI (PPN dun PPnBM), pujuk bumI dun bungunun (PBB), beu
peroIeIun Iuk uLus LunuI dun bungunun (BPHTB), cukuI dun pujuk IuInnyu, sedungkun
pujuk perdugungun InLernusIonuI LerdIrI uLus beu musuk dun beu keIuur. DuIum perIode
zoo-zooq, penerImuun pujuk duIum negerI menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu 16,o
persen,
sedungkun pujuk perdugungun InLernusIonuI LumbuI ruLu-ruLu ,z persen.
SeIunjuLnyu, penerImuun perpujukun mumpu memberIkun konLrIbusI yung domInun
LerIudup penerImuun duIum negerI. DuIum LuIun zoo, konLrIbusI penerImuun
perpujukun
uduIuI ;o, persen menjudI 6q, persen pudu LuIun zoo6, kemudIun 6q, persen pudu
LuIun
zoo; menjudI 6;, persen pudu LuIun zoo8, dun seIunjuLnyu menjudI ;,z persen pudu
LuIun
zooq. SemukIn LInggInyu konLrIbusI penerImuun perpujukun LersebuL menunjukkun
buIwu
perunun penerImuun perpujukun menjudI sunguL sLruLegIs sebuguI sumber pendunuun
2010
PenerImuun DuIum NegerI qq,q 66,z ;o6,1 q;q, 8q;,1 qqo,
1. PenerImuun Perpujukun q;,o qoq,z qq1,o 68,; 61q,q ;q,
u. Pujuk DuIum NegerI 1,8 q6,o q;o,1 6zz,q 6o1, ;zo,8
I. Pujuk pengIusIIun 1;, zo8,8 z8,q z;, 1;,6 6z,z
1. MIgus ,1 q,z qq,o ;;,o o,o ,q
z. NonmIgus 1qo,q 16,6 1qq,q zo, z6;,6 o6,8
II. Pujuk perLumbuIun nIIuI 1o1, 1z,o 1q, zoq,6 1q,1 z6,o
III. Pujuk BumI dun Bungunun 16,z zo,q z,; z,q zq, z,
Iv. BPHTB ,q ,z 6,o ,6 6, ;,z
v. ukuI , ;,8 qq,; 1, 6,; q,
vI. Pujuk IuInnyu z,1 z, z,; ,o ,1 ,8
b. Pujuk Perdugungun nLernusIonuI 1,z 1,z zo,q 6, 18,; zz,6
I. Beu musuk 1q,q 1z,1 16,; zz,8 18,1 1;,1
II. Beu keIuur o, 1,1 q,z 1,6 o,6 ,
z. PenerImuun Neguru Bukun Pujuk 1q6,q zz;,o z1,1 zo,6 zz;,z zq;,z
u. PenerImuun SDA 11o, 16;, 1z,q zzq, 1q,o 16q,;
I. MIgus 1o,8 18,1 1zq,8 z11,6 1z,8 11,;
II. Non MIgus 6,; q,q 8,1 1z,8 1,z 1,o
b. BugIun ubu BUMN 1z,8 z,o z,z zq,1 z6,o zq,
c. PNBP uInnyu z,6 6, 6,q 6, ,8 q,
d. PendupuLun BU o,o o,o z,1 ,; 8,q q,
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL III.2
PERKEMBANGAN PENERIMAAN DALAM NEGERI, 2005 2010
triliun rupiah)
APBN-P
2005
Real.
2006
Real.
2007
Real.
2008
Real.
2009
Real.
Uraian

cb III
-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
LeknoIogI InIormusI dun komunIkusI. Progrum uLumu durI kegIuLun InI dIkemus duIum
Proje.t
jor Indonesic Tcx Administrction Rejorm (PNTAR), yung berLujuun unLuk
menIngkuLkun
kepuLuIun sukureIu wujIb pujuk, dun meIuksunukun ood oterncn.e meIuIuI
penIngkuLun
LrunspurunsI dun ukunLubIIILus DIrekLoruL JenderuI Pujuk.
ReIormusI dI bIdung peruLurun dun perundung-undungun dIIukukun meIuIuI
umendemen
LIgu undung-undung perpujukun, yuILu: (1) Undung-undung Nomor 16 TuIun zooq
LenLung
PeneLupun PeruLurun PemerInLuI PenggunLI Undung-undung Nomor TuIun zoo8
LenLung
PerubuIun KeempuL ALus Undung-undung Nomor 6 TuIun 1q8 LenLung KeLenLuun
Umum
Dun TuLu uru Perpujukun MenjudI Undung-undung; (z) Undung-undung Nomor 6
TuIun
zoo8 LenLung PerubuIun KeempuL ALus Undung-undung Nomor ; TuIun 1q8 LenLung
Pujuk
PengIusIIun; dun () Undung-undung Nomor qz TuIun zooq LenLung PerubuIun KeLIgu
ALus Undung-undung Nomor 8 TuIun 1q8 LenLung Pujuk PerLumbuIun NIIuI Burung
dun
Jusu dun Pujuk PenjuuIun ALus Burung MewuI.
SesuuI dengun Undung-undung Nomor 6 LuIun zoo8, LurII PPI budun menguIumI
penurunun durI z8 persen pudu LuIun zooq menjudI z persen pudu LuIun zo1o. SeIuIn
ILu,
pemberIun dIskon uLus LurII PPI budun persen IebII renduI durI LurII normuI LeLup
dIberIkun
kepudu perusuIuun-perusuIuun musuk bursu yung mInImuI qo persen suIumnyu
dIkuusuI
oIeI pubIIk.
ReIormusI dI bIdung penguwusun dun pengguIIun poLensI dIIukukun meIuIuI
pembungunun
suuLu meLode penguwusun dun pengguIIun poLensI penerImuun pujuk yung LersLrukLur,
Lerukur, sIsLemuLIs, sLundur, dun dupuL dIperLunggungjuwubkun. MeLode LersebuL
dIkembungkun sejuk uwuI LuIun zoo; mencukup kegIuLun mc55in, 5rojilin, dun
ben.hmcrlin.
DuIum rungku menIngkuLkun kepuLuIun membuyur pujuk (tcx .om5licn.e), PemerInLuI
mencunungkun progrum sunset 5oli. pudu LuIun zoo8, dun dIperpunjung IInggu
ebruurI
zooq. Progrum sunset 5oli. InI menguLur LenLung pengIupusun sunksI udmInIsLrusI
perpujukun berupu bungu yung dIuLur duIum PusuI ;A Undung-undung Nomor z8
TuIun
zoo; LenLung PerubuIun KeLIgu ALus Undung-undung Nomor 6 TuIun 1q8 TenLung
KeLenLuun Umum dun TuLu uru Perpujukun. SeIuIn berLujuun menIngkuLkun tcx
.om5licn.e,
progrum InI jugu dImuksudkun unLuk mengukomodusI IusII kegIuLun pengguIIun poLensI
meIuIuI kegIuLun mc55in, 5rojilin, dun ben.hmcrlin.
SemenLuru ILu, duIum rungku mengopLImuIkun penerImuun neguru, PemerInLuI LeIuI
dun
ukun LeLup meIunjuLkun kegIuLun eksLensIIIkusI dun InLensIIIkusI perpujukun.
SebuguImunu
LuIun-LuIun sebeIumnyu, progrum eksLensIIIkusI pudu LuIun zo1o dIIukukun meIuIuI
LIgu
pendekuLun uLumu, yuILu: (1) pendekuLun berbusIs pemberI kerju dun benduIuru
PemerInLuI
dengun susurun kuryuwun yung meIIpuLI pemegung suIum uLuu pemIIIk perusuIuun,
komIsurIs, dIreksI, sLuI, pekerju serLu peguwuI negerI sIpII dun pejubuL neguru; (z)
pendekuLun
berbusIs properLI dengun susurun orung prIbudI yung meIukukun kegIuLun usuIu
dunJuLuu
memIIIkI LempuL usuIu dI pusuL perdugungun dunJuLuu perLokoun, dun perumuIun; dun
() pendekuLun berbusIs proIesI dengun susurun dokLer, urLIs, pengucuru, noLurIs,
ukunLun,
dun proIesI IuInnyu. SejuuI InI kegIuLun eksLensIIIkusI perpujukun dInIIuI cukup berIusII.
HuI
LersebuL dILunjukkun dengun udunyu penIngkuLun jumIuI wujIb pujuk durI , juLu pudu
LuIun zoo menjudI 1q,1 juLu pudu AprII zo1o. Sedungkun progrum InLensIIIkusI uLuu
pengguIIun poLensI perpujukun durI wujIb pujuk yung LeIuI LerduILur dIIuksunukun
meIuIuI
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -;
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
(1) kegIuLun mc55in dun ben.hmcrlin; (z) pemunLupun proIII seIuruI wujIb pujuk
KPP
Mudyu; () pemunLupun proIII seIuruI wujIb pujuk KPP Lcre Tcx jji.e (TO) dun
KIusus;
(q) pemunLupun proIII oo wujIb pujuk KPP PruLumu; () pembuuLun proIII hih rise
buildin;
(6) penguwusun InLensII durI PPI PusuI z retciler; dun (;) penguwusun InLensII wujIb
pujuk
orung prIbudI poLensIuI. KegIuLun-kegIuLun LersebuL merupukun suuLu meLode
pengguIIun
poLensI dun penguwusun penerImuun pujuk yung LersLrukLur, sIsLemuLIs, Lerukur, dun
suIIng
LerkuIL, yung LeIuI dIkembungkun sejuk LuIun zoo;.
UnLuk menIndukIunjuLI progrum sunset 5oli., PemerInLuI meIukukun kegIuLun yung
menILIkberuLkun pudu lcu enjor.ement dun pembInuun kepudu wujIb pujuk. KegIuLun
lcu
enjor.ement dIIukukun meIuIuI penugIIun, pemerIksuun, dun penyIdIkun. Sedungkun
kegIuLun pembInuun dIIukukun dengun membungun komunIkusI kepudu seLIup wujIb
pujuk
meIuIuI pendIdIkun perpujukun (tcx edu.ction), menjugu Iubungun dengun wujIb pujuk
(mcintencn.e), dun peIuyunun yung IebII buIk kepudu musyurukuL.
DI bIdung kepubeunun dun cukuI, PemerInLuI LeIuI dun ukun Lerus meIukukun upuyu-
upuyu
unLuk menIngkuLkun penerImuun, Lunpu mengesumpIngkun IungsI uLumu kepubeunun
cukuI
sebuguI reguIuLor duIum rungku meIuncurkun urus burung durI LrunsuksI perdugungun
InLernusIonuI (trcde jc.ilitction) dun meIIndungI musyurukuL durI ekses neguLII durI
musuknyu
burung-burung pembuLusun dun Iurungun serLu nurkoLIku (.ommunit 5rote.tion).
DuIum
IuI InI, PemerInLuI ukun Lerus meIunjuLkun progrum reIormusI meIuIuI pembenLukun
KunLor
Penguwusun dun PeIuyunun Beu dun ukuI (KPPB) Mudyu, serLu meIukukun progrum
InLensIIIkusI meIuIuI penIngkuLun ukurusI peneIILIun nIIuI pubeun dun kIusIIIkusI,
penIngkuLun
eIekLIvILus pemerIksuun IIsIk burung, dun opLImuIIsusI surunu operusI seperLI kupuI
puLroII,
mesIn sInur X, dun mesIn sInur gummu.
SeIunjuLnyu, unLuk menjumIn penegukun Iukum (lcu enjor.ement) dI bIdung
kepubeunun
dun cukuI, PemerInLuI menIngkuLkun IungsI penguwusun dun uudIL. PenIngkuLun
penguwusun dIIukukun unLuru IuIn dengun (1) mengembungkun munujemen rIsIko
kepubeunun dun cukuI; (z) membungun sIsLem dokumenLusI peIunggurun kepubeunun
dun
cukuI; () meIuksunukun pemberunLusun penggunuun pILu cukuI puIsu; (q)
meIuksunukun
pemberunLusun peredurun rokok IIeguI; dun () meIuksunukun pemberunLusun
penyuIuIgunuun IusIIILus kepubeunun dun cukuI. Sedungkun penIngkuLun uudIL
dIIukukun
unLuru IuIn meIuIuI (1) pembuuLun dokumenLusI sIsLem InIormusI perencunuun uudIL;
(z) penyusunun duLubuse proIII dun objek uudIL; () monILorIng peIuksunuun uudIL; serLu
(q) penyempurnuun upIIkusI sIsLem uudIL.
KIusus dI bIdung kepubeunun, IungkuI-IungkuI yung LeIuI dIIukukun PemerInLuI duIum
upuyu menIngkuLkun penerImuun unLuru IuIn (1) pengembungun oLomusI sIsLem
peIuyunun
kepubeunun dun cukuI; (z) pemberIun IusIIILusJkemuduIun duIum peIuyunun
kepubeunun
(Pre Entr Clcssiji.ction, Customs Adti.e, dun Pre-Notiji.ction); () pemberIun
IusIIILus
LerIudup IndusLrI subsLILusI Impor dun IndusLrI orIenLusI ekspor; (q) pembenLukun
kunLor
peIuyunun uLumu dun KPPB Mudyu; () penIngkuLun penguwusun LerIudup IuIu IInLus
burung Impor dun ekspor; (6) mendukung kerjusumu perdugungun InLernusIonuI, buIk
bIIuLeruI, regIonuI, muupun muILIIuLeruI; (;) penerupun Nctioncl Sinle Windous
(NSW)
dun porLuI Indonesic Nctioncl Sinle Windous (NSW); (8) penIngkuLun peIuyunun
kepubeunun meIuIuI juIur mILru uLumu (MTA) dun juIur prIorILus; (q) penegukun
Iukum dI
bIdung kepubeunun meIuIuI risl mcncement, risl cssesment, 5rojilin, dun tcretin;
dun
(1o) menIngkuLkun kepuLuIun penggunu jusu kepubeunun duIum memenuII
kewujIbunnyu.
cb III
-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
KIusus dI bIdung cukuI, sesuuI dengun Undung-undung Nomor q TuIun zoo; LenLung
ukuI, penyempurnuun LerIudup peruLurun-peruLurun peIuksunuun muupun sIsLem
prosedur
dI bIdung cukuI dIIukukun securu berLuIup seIInggu dupuL memberIkun perIIndungun
uLus
keseIuLun musyurukuL dengun LeLup memperLImbungkun IukLor duyu serup Lenugu kerju.
Upuyu yung dIIukukun unLuru IuIn meIuIuI (1) penyempurnuun keLenLuun mengenuI
perIzInun
dI bIdung cukuI; (z) penyederIunuun goIongun pengusuIu dun LurII cukuI; ()
penIngkuLun
peIuyunun dI bIdung cukuI; (q) penIngkuLun penguwusun dI bIdung cukuI; ()
penIngkuLun
pemuIumun keLenLuun dI bIdung cukuI (sosIuIIsusI); (6) penerupun kode eLIk (reucrd
cnd
5unishment); dun (;) penIngkuLun se.urit jecture pILu cukuI unLuk mengIIIungkun
prukLek
pemuIsuun cukuI.
SeIunjuLnyu pudu LuIun zo1o, beberupu upuyu yung dIIukukun PemerInLuI duIum
rungku
opLImuIIsusI penerImuun cukuI unLuru IuIn (1) penIngkuLun LurII cukuI IusII Lembukuu
berkIsur
unLuru q,6 persen sumpuI dengun z1,o persen sesuuI dengun jenIs IusII Lembukuu, yuILu
sIgureL kreLek mesIn (SKM), sIgureL kreLek Lungun (SKT), dun sIgureL puLII mesIn
(SPM);
(z) perubuIun keLenLuun mengenuI perIzInun; () penyederIunuun goIongun pengusuIu
dun LurII cukuI; serLu (q) penIngkuLun LurII cukuI mInumun mengundung eLIII uIkoIoI
(MMEA) ruLu-ruLu sebesur zz8,1 persen unLuk MMEA duIum negerI dun 11o, persen
unLuk
MMEA Impor. SeIuIn ILu, PemerInLuI jugu meIukukun penIngkuLun penguwusun, unLuru
IuIn meIuIuI: (1) penIngkuLun operusI pusur; (z) pemerIksuun IokusI pubrIk; ()
penIngkuLun
se.urit jectures pILu cukuI; dun (q) penIngkuLun penguwusun peredurun MMEA Impor.
3.2.1.1.1 Pajak Dalam Negeri
DuIum perIode zoo-zooq, penerImuun pujuk duIum negerI menguIumI perLumbuIun
ruLuruLu
16,o persen, yuILu durI Rp1,8 LrIIIun pudu LuIun zoo menjudI Rp6o1, LrIIIun pudu
LuIun zooq. PerLumbuIun ruLu-ruLu LerLInggI LerjudI pudu pos penerImuun PPI
nonmIgus
serLu PPN dun PPnBM yung mencupuI 1;, persen. SemenLuru ILu, cukuI sebuguI
penerImuun
keLIgu Lerbesur seLeIuI PPI serLu PPN dun PPnBM menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu
sebesur
1q, persen. KonLrIbuLor uLumu duIum penerImuun pujuk duIum negerI uduIuI PPI yung
memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu z,q persen. Sedungkun konLrIbuLor Lerbesur keduu
dun
keLIgu uduIuI PPN dun PPnBM serLu cukuI, yung musIng-musIng memberIkun konLrIbusI
ruLu-ruLu z,1 persen dun q, persen. PerLumbuIun dun konLrIbusI ruLu-ruLu durI
musIngmusIng
jenIs pujuk duIum kuLegorI pujuk duIum negerI dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.2 dun
Grafik III.3.
,z
q,q
-1,z
;,8
1;,6 1q,o
q,
zz,q 18,o z1,
z8,6
-;,z
1,6 11,6
1,q
1;,q
z,6
1,;
8;,o
18, 1q,;
;,o
z8,8
,;
6,q
-6,q
1q,;
1o,8
-,o
6,8
-;,q -q,
16,o
1o,;
z,;
(qo)
(zo)
o
zo
qo
6o
8o
PPI
MIgus
PPI
Non MIgus
PPN PBB BPHTB ukuI Pujuk uInnyu
persen (-o-)
GRAFIK III.2
PERTUMBUHAN PENERIMAAN PERPA1AKAN DALAM NEGERI, 2005 - 2009
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -q
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
DuIum APBN-P LuIun zo1o,
penerImuun pujuk duIum
negerI dILurgeLkun mencupuI
Rp;zo,8 LrIIIun. ApubIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusI
penerImuun pujuk duIum
negerI LuIun zooq, LurgeL
LersebuL menguIumI
penIngkuLun sebesur Rp11q,
LrIIIun uLuu 1q,q persen.
PenIngkuLun LerjudI pudu
seIuruI pos penerImuun
duIum negerI, LeruLumu PPN
dun PPnBM yung menIngkuL
6,z persen dun BPHTB yung
menIngkuL 1o,; persen. MembuIknyu kondIsI perekonomIun buIk securu gIobuI muupun
domesLIk yung berImbus pudu menIngkuLnyu voIume perdugungun dunIu menjudI IukLor
uLumu menIngkuLnyu penerImuun pujuk duIum negerI, kIususnyu penerImuun PPN dun
PPnBM Impor. SeIuIn ILu, reIuLII LInggInyu P yung dIperkIrukun mencupuI USD8o per
bureI pudu LuIun zo1o dIbundIngkun dengun P LuIun zooq yung mencupuI USD8,
per
bureI (DesemberNovember) jugu menjudI suIuI suLu pemIcu menIngkuLnyu
penerImuun
pujuk mIgus.
Pajak Penghasilan PPh)
Pujuk pengIusIIun (PPI) menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu 16,o persen duIum perIode
zoozooq. DuIum perIode LersebuL, nomInuI penerImuun PPI menIngkuL durI Rp1;,
LrIIIun menjudI Rp1;,6 LrIIIun. DIIIIuL durI komposIsInyu, penerImuun PPI mIgus
memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu sebesur 1q,; persen, sedungkun PPI nonmIgus 8o,
persen.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, PPI dIperkIrukun mencupuI Rp6z,z LrIIIun, yung LerdIrI
uLus
penerImuun PPI mIgus Rp,q LrIIIun (1, persen) dun PPI nonmIgus Rpo6,8 LrIIIun
(8q,;
persen). BIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun sebeIumnyu yung mencupuI Rp1;,6
LrIIIun,
LerjudI penIngkuLun sebesur Rpqq,6 LrIIIun uLuu 1q,o persen.
PenerImuun PPI mIgus seIumu LuIun zoozooq menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu
sebesur
q,z persen. DIIIIuL durI komponen pendukungnyu, penerImuun PPI mInyuk bumI
LumbuI
ruLu-ruLu 18,6 persen dun PPI gus bumI LumbuI ruLu-ruLu ,z persen. Perkembungun
reuIIsusI
penerImuun PPI mIgus yung cenderung menIngkuL LersebuL sesuuI dengun
perkembungun
P yung menunjukkun udunyu Lren kenuIkun, meskIpun lijtin menguIumI IIukLuusI.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, reuIIsusI penerImuun PPI mIgus dIperkIrukun mencupuI
Rp,q
LrIIIun, dengun konLrIbusI durI PPI mInyuk bumI sebesur Rpzz,6 LrIIIun (qo,; persen)
dun
PPI gus bumI Rpz,8 LrIIIun (q, persen). ApubIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI
LuIun
sebeIumnyu, LerjudI penIngkuLun sebesur Rp, LrIIIun uLuu 1o,; persen. PenerImuun
PPI
mIgus LuIun zooqzo1o dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.4. Penyebub uLumu penIngkuLun
penerImuun PPI mIgus LersebuL uduIuI IebII LInggInyu P pudu LuIun zo1o yung
dIperkIrukun mencupuI USD8o per bureI dIbundIngkun dengun P pudu LuIun zooq
yung
mencupuI USD8, per bureI (DesemberNovember), dun IebII LInggInyu lijtin mInyuk
PPh Migas
10,3
PPh
Non-Migas
42,1
PPN
32,1
PBB
4,7
BPHTB
1,0
Cukai
9,3
Pajak Lainnya
0,6
GRAFIK III.3
KONTRIBUSI RATA-RATA PENERIMAAN PA1AK DALAM NEGERI, 2005 - 2009
Sumber : KemenLerIun Keuungun
cb III
-1o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
bumI LuIun zo1o yung dIperkIrukun sebesur q6
MBD dIbundIngkun dengun lijtin pudu LuIun
zooq yung mencupuI qqq MBD. Perkembungun
reuIIsusI PPI mIgus zoo-zo1o dupuL dIIIIuL pudu
Tabel III.3.
DuIum perIode zoozooq, reuIIsusI penerImuun
PPI nonmIgus menguIumI perLumbuIun ruLuruLu
1;, persen, yuILu durI Rp1qo,q LrIIIun pudu
LuIun zoo menjudI Rpz6;,6 LrIIIun pudu LuIun
zooq. PerLumbuIun LersebuL LeruLumu dIdukung
durI penerImuun PPI pusuI zJzq budun yung
LumbuI ruLu-ruLu z,; persen dun memberIkun
konLrIbusI ruLu-ruLu q1,o persen duIum perIode
LersebuL.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, penerImuun PPI
nonmIgus dIperkIrukun mencupuI Rpo6,8 LrIIIun.
HuI InI berurLI LerjudI penIngkuLun 1q,; persen bIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun
sebeIumnyu. PenerImuun PPI nonmIgus LuIun
zooqzo1o dupuL dIIIIuL duIum Grafik III.5.
SeIuIn IukLor ekonomI, penIngkuLun penerImuun
PPI nonmIgus LeruLumu dIsebubkun oIeI upuyu
perbuIkun udmInIsLrusI perpujukun dun
dIIukukunnyu extrc ejjort sebuguImunu yung
LeIuI dIjeIuskun sebeIumnyu. MeskIpun LurII PPI
pusuI zJzq budun menguIumI penurunun durI z8
persen pudu LuIun zooq menjudI z persen pudu
LuIun zo1o, dun jugu pemberIun dIskon persen
bugI perusuIuun musuk bursu yung qo persen
suIumnyu dIkuusuI pubIIk, PPI pusuI zJzq budun
musII merupukun konLrIbuLor uLumu bugI
penerImuun PPI nonmIgus dengun konLrIbusI
sebesur q1,o persen. BIIu dIbundIngkun dengun
reuIIsusI pudu LuIun zooq, PPI pusuI zJzq budun
LuIun zo1o menIngkuL , persen. Perkembungun penerImuun PPI nonmIgus per pusuI
duIum perIode zoo-zo1o dupuL dIIIIuL puduTabel III.4.
120,3 126,7
52,1
61,6
33,8
42,1
61,3
76,5
-o,o
zo,o
;o,o
1zo,o
1;o,o
zzo,o
z;o,o
zo,o
zooq APBN-P zo1o
uInnyu PPI InuI dun IskuI
PPI PusuI z1 PPI PusuI zJzq Budun
LrIIIun Rp
GRAFIK III.5
PENERIMAAN PPh NONMIGAS,
2009 2010
Sumber : KemenLerIun Keuungun
thd thd thd thd thd thd
Total Total Total Total Total Total
PPI MInyuk BumI q, z6,q 1q,; q,o 16, ;,o zq,6 8, 18,q 6,; zz,6 qo,;
PPI Gus BumI z,8 ;,6 z8, 66,o z;, 6z,o q;,q 61, 1,; 6, z,8 q,
PPI MIgus uInnyu o,o o,o o,o o,o o,q 1,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o
,1 1oo,o q,z 1oo,o qq,o 1oo,o ;;,o 1oo,o o,o 1oo,o ,q 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL III.3
APBN-P
Uraian
Real. Real. Real. Real.
2005 2006 2007 2008 2009
Real.
2010
PERKEMBANGAN PPh MIGAS, 2005 - 2010
triliun rupiah)
ToLuI
18,4 22,5
31,7 32,8
o,o
1o,o
zo,o
o,o
qo,o
o,o
6o,o
;o,o
zooq APBN-P zo1o
PPI Gus AIum PPI MInyuk BumI
LrIIIun Rp
GRAFIK III.4
PENERIMAAN PPh MIGAS, 2009 2010
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -11
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
SeIumu perIode zoo-zooq, reuIIsusI penerImuun PPI nonmIgus dIdomInusI oIeI
sekLor
keuungun, recl estcte, dun jusu perusuIuun, sekLor IndusLrI pengoIuIun, serLu sekLor
perdugungun, IoLeI dun resLorun sebuguI konLrIbuLor uLumu dengun ruLu-ruLu konLrIbusI
musIng-musIng sebesur z8,q persen, z,1 persen dun q,q persen. PerLumbuIun ruLu-ruLu
duIum kurun wukLu zoo-zooq unLuk sekLor keuungun, recl estcte, dun jusu
perusuIuun
uduIuI 1;, persen, unLuk sekLor IndusLrI pengoIuIun 16,6 persen, dun sekLor
perdugungun,
IoLeI dun resLorun sebesur z,o persen. Perkembungun PPI nonmIgus sekLoruI zoo-
zo1o
dupuL dIIIIuL duIum Tabel III.5.
TuIun zo1o sekLor keuungun, recl estcte, dun jusu perusuIuun dIperkIrukun ukun
menguIumI
penurunun sebesur Rp6,o LrIIIun uLuu 8,q persen seIInggu mencupuI Rp61,6 LrIIIun.
Penurunun LersebuL LeruLumu dIsebubkun oIeI Lurunnyu suku bungu Bunk ndonesIu
yung
mengukIbuLkun net interest mcrin (NM) bunk menguIumI penurunun. RuLu-ruLu suku
bungu unLuk semesLer LuIun zo1o uduIuI 6, persen, uLuu menurun jIku dIbundIngkun
dengun ruLu-ruLu suku bungu pudu semesLer LuIun zooq sebesur ;,; persen.
SemenLuru ILu, pudu LuIun zo1o, sekLor IndusLrI pengoIuIun dIperkIrukun ukun
mencupuI
Rp;;,8 LrIIIun, menIngkuL sebesur Rp1;,8 LrIIIun uLuu zq,; persen bIIu dIbundIngkun
dengun
nIIuInyu pudu LuIun zooq. KenuIkun InI LeruLumu dIdukung oIeI perLumbuIun sekLor
IndusLrI
thd thd thd thd thd thd
Total Total Total Total Total Total
PPI PusuI z1 q, z6,q 1,6 1q,1 q,q zo, 1,; zo,; z,1 1q, 61,6 zo,1
PPI PusuI zz z,8 ;,6 q,o z,q q,o z,o ,o z,o q,q 1,6 ,q 1,8
PPI PusuI zz mpor 1, q, 1,1 ;,q 16,6 8,6 z,1 1o,o 1q,z ;,z z,q ;,8
PPI PusuI z 1,o 8,q 1,q q, 1,; 8,1 18,1 ;,z 16,o 6,o zo,o 6,
PPI PusuI zJzq PrIbudI 1,6 1,1 1,8 1,1 1,6 o,8 ,6 1,q , 1, q, 1,q
PPI PusuI zJzq Budun 1,q ,q 6,1 q, 8o,8 q1,6 1o6,q qz,6 1zo, q,o 1z6,; q1,
PPI PusuI z6 8,q 6,1 1o, 6,q 1q,6 ;, 1q,q 6,o 18,q 6,q zz,q ;,
PPI InuI dun IskuI z1,q 1,1 zq,1 1q,6 z1,6 11,1 z,z 1o,1 ,8 1z,6 qz,1 1,;
PPI Non MIgus uInnyu -o,1 -o,oq o,oq o,oz o,o1 o,o1 o,oz o,o1 o,oz o,o o,oo o,o
1q, 1;,8 16,6 1oo,o 1qq,q 1oo,o zqq,8 1oo,o z6;,6 1oo,o o6,8 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2007 2008
ToLuI
PERKEMBANGAN PPh NONMIGAS, 2005 2010
TABEL III.4
triliun rupiah)
APBN-P
2009
Uraian
Real. Real. Real. Real. Real.
2005 2006 2010
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Perk.
Real.
thd
Total
PerLunIun, PeLernukun, KeIuLunun, dun PerIkunun z, z,1 z,8 z,o q,; z,6 q,q q, 1o, q,
q, ,6
PerLumbungun MIgus q,q 8,1 1z,1 8, 1q,o ;,8 1;,q ;,8 8, , 8,z ,z
PerLumbungun Bukun MIgus ,6 q, 6,z q, 1o, ,8 11,; ,1 1;,8 ;, 1q,o ,q
PengguIIun o,1 o,1 o,1 o,1 o,z o,1 o, o,z o, o,1 o, o,1
ndusLrI PengoIuIun ,q z;,; q,; zq,o q1,q z, 6,6 zq,; 6z,; z,; ;;,8 o,o
IsLrIk, Gus, dun AIr BersII ,o z,q ,; ,q q,; z,6 , z, ,q z,z 8, ,z
KonsLruksI z, z,o ,1 z,1 q,8 z,; ,q z, 6,; z,8 ;,; ,o
Perdugungun, HoLeI, dun ResLorun 11,1 q,1 1, q, 16,q q,q zq, 1o,6 z;,1 11,1 1, 1z,z
PengungkuLun dun KomunIkusI 11, q, 1q,; 1o,z 16, q,1 zo,1 8,8 16,8 6,q 1;,q 6,;
Keuungun, ReuI EsLuLe, dun Jusu PerusuIuun ,; zq,z qq, o,6 q,8 o, 6o, z6,q
6;,6 z;,; 61,6 z,8
Jusu uInnyu 6,; , ;,6 ,z 1o,; ,q 1z, ,q 1;,8 ;, zo, ;,8
KegIuLun yung BeIum JeIus BuLusunnyu o,1 o,1 o,1 o,o o,z o,1 q, z,o z,q 1,o z,q o,q
ToLuI 1zz,q 1oo,o 1q,o 1oo,o 1;q,; 1oo,o zzq,1 1oo,o zq,6 1oo,o z8,q 1oo,o
BeIum memperIILungkun penerImuun PPI vuIus dun BUN, LrunsuksI yung ojjline ,
serLu resLILusI.
TABEL III.5
PERKEMBANGAN PPh NONMIGAS SEKTORAL, 2005 2010
triliun rupiah)
Uraian
2005 2006 2007 2008 2009 2010
cb III
-1z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
pengoIuIun. Sedungkun sekLor perdugungun, IoLeI dun resLorun dIperkIrukun ukun
menguIumI
kenuIkun sebesur Rpq,q LrIIIun uLuu 18, persen dIbundIngkun LuIun zooq seIInggu
mencupuI
Rp1, LrIIIun.
PPN dan PPnBM
PenerImuuun PPN dun PPnBM seIumu perIode zoo-zooq menguIumI perLumbuIun
ruLuruLu
1;, persen. Securu komposIsI, PPN dun PPnBM duIum negerI LumbuI ruLu-ruLu z,8
persen, IebII LInggI bIIu dIbundIngkun dengun PPN dun PPnBM Impor yung LumbuI
ruLuruLu
8,8 persen duIum perIode LersebuL. DurI sIsI besurnyu konLrIbusI, PPN dun PPnBM
duIum
negerI mumpu memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu sebesur 61,1 persen durI LoLuI
penerImuun
PPN dun PPnBM, sedungkun PPN dun PPnBM Impor memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu
8,q
persen.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, penerImuun PPN dun PPnBM dILurgeLkun sebesur Rpz6,o
LrIIIun, yung LerdIrI durI uLus PPN dun PPnBM duIum negerI Rp16,o LrIIIun (6,1
persen)
dun PPN dun PPnBM Impor Rpqq,; LrIIIun (;,q persen). Perkembungun PPN dun
PPnBM
duIum perIode zoo-zo1o dupuL dIIIIuL duIum Tabel III.6.
BIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq, LurgeL pudu LuIun zo1o LersebuL
menIngkuL
Rp6q,q LrIIIun uLuu 6,z persen. PenIngkuLun LeruLumu LerjudI pudu PPN dun PPnBM
Impor
dengun perLumbuIun o,q persen, juuI IebII LInggI durI perLumbuIun LuIun
sebeIumnyu
yung menguIumI perLumbuIun neguLII. Securu umum, penIngkuLun PPN dun PPnBM
Impor
LersebuL sejuIun dengun menIngkuLnyu voIume perdugungun dunIu, yung berImbus pudu
menIngkuLnyu kegIuLun ekspor-Impor ndonesIu.
DI sIsI IuIn, penerImuun PPN dun PPnBM duIum negerI menguIumI perLumbuIun
sebesur
z8,8 persen, IebII renduI durI perLumbuIun LuIun sebeIumnyu. SuIuI suLu IukLor yung
mengukIbuLkun meIemuInyu perLumbuIun PPN dun PPnBM duIum negerI InI uduIuI
renduInyu konsumsI PemerInLuI yung pudu kuurLuI zo1o yung menguIumI penurunun
sebesur 8,8 persen (-o-). Pudu perIode yung sumu LuIun sebeIumnyu, reuIIsusI
konsumsI
PemerInLuI cukup LInggI sebuguI ukIbuL dIIuksunukunnyu kegIuLun PemIIu.
Perkembungun
PPN dun PPnBM serLu nIIuI Impor duIum perIode zoo-zooq dupuL dIIIIuL pudu
Grafik III.6 dun penerImuun PPN dun PPnBM LuIun zo1o dupuL dIIIIuL pudu
Grafik III.7.
thd thd thd thd thd thd
Total Total Total Total Total Total
u. PPN qq,o qz,8 118,z q6,1 1q;,q q,q 1q8,z qq, 18q,z q,q z,q q6,q
PPN DN q8,8 q8,1 ;q,8 6o,8 q, 6o, 116,; ,; 1zo,q 6z,q 16,q q,
PPN mpor qq,q qq, q,1 ,o ,q q,q 81,1 8,; 6,q z,q q6,; 6,8
PPN uInnyu o, o, o, o,z o, o,z o, o,1 o, o,1 o, o,1
b. PPnBM ;, ;,z q,8 ,q ;,1 q,6 11, , 8,q q,6 q, ,6
PPnBM DN q,q q,8 ,1 z, q,; ,o ;, ,6 6,1 ,z 6,6 z,
PPnBM mpor z,q z,q 1,; 1,q z,q 1,6 q,o 1,q z,8 1, ,o 1,1
PPnBM uInnyu o,o o,o o,ooz o,ooz o,oz1 o,o1 o,o1z o,o1 o,o1 o,o1 o,o1 o,ooq
ToLuI (u+b) 1o1, 1oo,o 1z,o 1oo,o 1q, 1oo,o zoq,6 1oo,o 1q,1 1oo,o z6,o 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL III.6
triliun rupiah)
APBN-P
Uraian
Real. Real. Real. Real.
2005 2006 2007 2008 2009 2010
Real.
PERKEMBANGAN PPN DAN PPnBM, 2005 2010
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -1
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
Securu umum, reuIIsusI PPN securu sekLoruI dupuL dIgoIongkun ke duIum 1z sekLor.
DuIum
perIode zoo-zooq, sekLor IndusLrI pengoIuIun mumpu memberIkun konLrIbusI
Lerbesur,
dengun ruLu-ruLu 8,8 persen. Duu konLrIbuLor uLumu IuInnyu uduIuI sekLor
perdugungun,
IoLeI dun resLorun, serLu sekLor keuungun, recl estcte, dun jusu perusuIuun yung
musIngmusIng
memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu 1q,8 persen dun 6,6 persen. DuIum LuIun zo1o,
dIperkIrukun sekLor IndusLrI pengoIuIun menjudI konLrIbuLor uLumu dengun konLrIbusI
sebesur 1,1 persen, dIsusuI kemudIun oIeI sekLor perdugungun, IoLeI, dun resLorun
dengun
konLrIbusI sebesur zz,; persen, dun sekLor keuungun, recl estcte, dun jusu perusuIuun
dengun
konLrIbusI sebesur ,8 persen.
SebugIun besur durI reuIIsusI PPN merupukun PPN DN. DuIum perIode zoo-zooq,
PPN
DN mumpu memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu sebesur 6z,q persen. TIgu sekLor uLumu
yung
memberIkun konLrIbusI Lerbesur LerIudup penerImuun PPN DN uduIuI sekLor IndusLrI
pengoIuIun, sekLor perdugungun, IoLeI dun resLorun, serLu sekLor perLumbungun mIgus.
KonLrIbusI ruLu-ruLu durI keLIgu sekLor LersebuL musIng-musIng sebesur 1,6 persen, 1;,q
persen, dun 11,8 persen dengun perLumbuIun ruLu-ruLu musIng-musIng z8, persen,
zz,o
persen dun ;, persen.
DuIum LuIun zo1o, sebugIun besur penerImuun PPN DN dIperkIrukun musII berusuI
durI
sekLor IndusLrI pengoIuIun, sekLor perdugungun, IoLeI dun resLorun serLu sekLor
pengungkuLun
dun komunIkusI, dengun konLrIbusI musIng-musIng mencupuI qq,z persen, 18,q persen
dun
8,z persen. BIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq, LIgu sekLor LersebuL
dIperkIrukun
ukun menguIumI kenuIkun. SekLor IndusLrI pengoIuIun nuIk Rp1;,1 LrIIIun uLuu q,1
persen,
sekLor perdugungun, IoLeI dun resLorun nuIk Rpq, LrIIIun uLuu 1q,1 persen, dun sekLor
pengungkuLun dun komunIkusI nuIk Rpz,; LrIIIun uLuu z;,8 persen. KenuIkun InI sejuIun
dengun membuIknyu kondIsI perekonomIun duIum negerI. Perkembungun penerImuun
PPN
DN securu sekLoruI dupuL dIIIIuL securu rIncI pudu Tabel III.7.
DuIum perIode zoo-zooq, penerImuun PPN Impor dIdukung oIeI LIgu sekLor uLumu
yuILu
sekLor IndusLrI pengoIuIun, sekLor perdugungun, IoLeI, dun resLorun, serLu sekLor
perLumbungun mIgus yung musIng-musIng memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu sebesur
o,;
persen, z,1 persen, dun 1q,1 persen. PerLumbuIun ruLu-ruLu durI keLIgu sekLor LersebuL
uduIuI
sebesur 16,o persen, zz,6 persen, dun neguLII q8,8 persen.
qoooo
6oooo
8oooo
1ooooo
1zoooo
1qoooo
16oooo
o
zo
qo
6o
8o
1oo
1zo
1qo
16o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq
Sumber: KemenLerIun Keuungun
GRAFIK III.6
PERKEMBANGAN PPN DAN PPnBM, 2005 - 2009
PPN & PPnBM DN
PPN & PPnBM mpor
NIIuI mpor
LrIIIun Rp
juLu US$
184,2
253,4
9,5
9,5
1o
1;o
1qo
z1o
zo
zo
z;o
zooq APBN-P
zo1o
Sumber: KemenLerIun Keuungun
GRAFIKIII.7
PENERIMAAN PPN DAN PPnBM,
2009 2010
PPN PPnBM
LrIIIunRp
cb III
-1q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
Pudu LuIun zo1o, PPN Impor dIperkIrukun ukun LeLup dIdukung oIeI sekLor IndusLrI
pengoIuIun, sekLor perdugungun, IoLeI, dun resLorun, serLu sekLor perLumbungun mIgus.
SekLor IndusLrI pengoIuIun dun sekLor perdugungun, IoLeI dun resLorun LersebuL
dIperkIrukun
ukun menguIumI kenuIkun musIng-musIng q;, persen dun q,1 persen. Dengun
demIkIun,
sekLor IndusLrI pengoIuIun dIperkIrukun ukun mencupuI Rpq,z LrIIIun dun sekLor
perdugungun, IoLeI, dun resLorun dIperkIrukun mencupuI Rpz8,z LrIIIun. Securu umum,
penIngkuLun penerImuun dI keduu sekLor LersebuL dIdukung oIeI menIngkuLnyu kInerju
Impor. DI sIsI IuIn, sekLor perLumbungun mIgus dIperkIrukun ukun menguIumI
penurunun
seIInggu mencupuI Rpo,6 LrIIIun pudu ukIIr LuIun zo1o. PerLumbuIun neguLII
penerImuun
sekLor perLumbungun mIgus menuruL duLu moduI penerImuun neguru (MPN)
dIsebubkun
kurenu penerImuun LercuLuL Iunyu duIum benLuk rupIuI, penerImuun InI beIum
Lermusuk
penerImuun duIum benLuk muLu uung usIng. ApubIIu dIgubungkun dengun penerImuun
muLu
uung usIng LerdupuL perLumbuIun posILII sebesur 6q,1 persen. Perkembungun
penerImuun
PPN Impor securu sekLoruI LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL securu rIncI pudu Tabel III.8.
PBB dan BPHTB
ReuIIsusI PBB dun BPHTB musIng-musIng menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu 1o,6
persen
dun 1;,z persen duIum perIode zoo-zooq. RuLu-ruLu konLrIbusI PBB LerIudup
penerImuun
pujuk duIum negerI uduIuI sebesur q,; persen, sedungkun BPHTB sebesur 1,o persen.
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Perk.
Real.
thd
Total
PerLunIun, PeLernukun, KeIuLunun, dun PerIkunun 1,6 z,8 1,8 z,z z,o z,o ,1 z,; , z,8
, z,z
PerLumbungun MIgus z,q ,z 16,8 z1,o 1q,6 1q, 1;,o 1,1 ,q ,1 z,8 1,q
PerLumbungun Bukun MIgus o,8 1,q 1, 1,6 1,8 1,8 1,q 1,z 1,q 1, z,1 1,q
PengguIIun o,o o,1 o,1 o,1 o,1 o,1 o,1 o,1 o,1 o,1 o,z o,1
ndusLrI PengoIuIun 18, ,z zz, z;,q z8,6 z8,q z,z z8,6 o,z q,q 6;, qq,z
IsLrIk, Gus, dun AIr BersII o,q o,8 o,6 o,; o, o, o,6 o,6 o,; o,6 o,q o,6
KonsLruksI q, ;,; 6,z ;,8 1z,o 11,q 11, 1o,1 1z,q q,8 1z,1 ;,q
Perdugungun, HoLeI, dun ResLorun 1o,6 1q,o 1z,8 16,o 1;,q 1;,8 zo, 18,o z, 18,; z8,o
18,q
PengungkuLun dun KomunIkusI 6,1 1o,q 6,6 8,z 8,1 8,1 8,8 ;,8 q,; ;,; 1z,q 8,z
Keuungun, ReuI EsLuLe, dun Jusu PerusuIuun ;,; 1,; 8,q 1o,6 1o,8 1o,8 q,q 8, 1o,q 8,z
1z,1 ;,q
Jusu uInnyu 1, z,q 1,6 z,o z, z,z z,6 z, ,o z,q ,8 z,
KegIuLun yung BeIum JeIus BuLusunnyu 1, z,; 1, 1,q 1,q 1,q ,q , 6, ,z ;, q,8
ToLuI ,8 1oo,o ;q,q 1oo,o 1oo,6 1oo,o 11z,8 1oo,o 1z,; 1oo,o 1z, 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
BeIum memperIILungkun PPN durI LrunsuksI pembeIIun yung dIIukukun KJ,
LrunsuksI yung ojjline, dun resLILusI.
TABEL III.7
PERKEMBANGAN PPN DALAM NEGERI SEKTORAL, 2005 2010
triliun rupiah)
Uraian
2005 2006 2007 2008 2009 2010
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real.
thd
Total
Real
thd
Total
Real.
thd
Total
Perk.
Real.
thd
Total
PerLunIun, PeLernukun, KeIuLunun, dun PerIkunun o,1 o,1 o,1 o, o,1 o,z o,1 o,1 o,1 o,1
o,q o,
PerLumbungun MIgus 11,q z, q,q z,q 11,q zz,o 1q, z, o,8 1,z o,6 o,6
PerLumbungun Bukun MIgus o,z o, o,1 o,z o,z o, o, o,; o, o,; 1,q z,o
PengguIIun o,1 o, o,1 o,1 o,o o,1 o,1 o,1 o,o o,1 o,o o,o
ndusLrI PengoIuIun zz,z qq,1 zo,o q;, z6,q q8,8 ;,o q,z qo,z 6,1 q,z 6z,
IsLrIk, Gus, dun AIr BersII o,z o, o,z o, o,1 o,z o,z o,z o,z o,q o,z o,
KonsLruksI o, 1,z o,q o,q o, o,q 1, 1,6 1,o 1, o,q 1,o
Perdugungun, HoLeI, dun ResLorun 8,1 1;,q q,o z1,q 1z,q z,o zo,1 zq, 18, z8,; z8,z
zq,;
PengungkuLun dun KomunIkusI 1,q q,1 z,o q,; 1,8 , z,q ,o 1, z, 1,z 1,
Keuungun, ReuI EsLuLe, dun Jusu PerusuIuun o,q 1,o o,q o,q o,q o,8 o,; o,q 1,o 1,6 z,z
z,
Jusu uInnyu o,1 o,z o,1 o,z o,z o, o,z o, o,1 o,1 o,1 o,1
KegIuLun yung BeIum JeIus BuLusunnyu o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o o,o
ToLuI q,z 1oo,o qz, 1oo,o q,o 1oo,o 8z,o 1oo,o 6,6 1oo,o q,o 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
BeIum memperIILungkun PPN durI LrunsuksI pembeIIun yung dIIukukun KJ,
LrunsuksI yung ojjline , dun resLILusI.
TABEL III.8
PERKEMBANGAN PPN IMPOR SEKTORAL, 2005 2010
triliun rupiah)
Uraian
2005 2006 2007 2008 2009 2010
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -1
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
BOKS III.1
AMENDEMEN UNDANG-UNDANG PPN DAN PPnBM
NOMOR 42 TAHUN 2009
LATAR BELAKANG
1 . Perkembungun ekonomI yung sunguL dInumIs.
z. Perkembungun LrunsuksI bIsnIs yung mengIkuLI kemujuun LeknoIogI serLu perubuIun
poIu
konsumsI musyurukuL LerIudup burung dun jusu, memerIukun penyerderIunuun sIsLem
PPN.
DASAR HUKUM
1 . PusuI uyuL (1), PusuI zo, dun PusuI zA Undung-undung Dusur Neguru RepubIIk
ndonesIu
TuIun 1qq.
z. Undung-undung Nomor 6z TuIun zooq LenLung KUP.
. Undung-undung Nomor 8 TuIun 1q8 LenLung PPN dun PPnBM jo. UU Nomor 18
TuIun
zooo.
KEBI1AKAN
PemerInLuI meIukukun umendemen uLus Undung-undung Nomor 8 TuIun 1q8 LenLung
PPN
dun PPnBM jo. Undung-undung Nomor 18 TuIun zooo, sebuguI benLuk
penyederIunuun
sIsLem perpujukun dun kepusLIun Iukum.
TU1UAN
1 . DuIum rungku IebII menIngkuLkun kepusLIun Iukum dun keudIIun,
z. MencIpLukun sIsLem perpujukun yung IebII sederIunu.
POKOK-POKOK PERUBAHAN UU PPN DAN PPnBM
Uraian UU No 12 Tahun 2000 UU No 42 Tahun 2009
1. sLIIuI buru duIum objek pujuk TIduk dIuLur.
Ekspor BKP TIduk Berwujud dun Ekspor JKP dIkenukun PPN
dengun LurII o%.
z. PenyeruIun ukLIvu yung Lujuun
semuIu LIduk unLuk dIperjuuIbeIIkun
DIkenukun PPN LerbuLus pudu penyeruIun ukLIvu yung
PPN LeruLung pudu suuL peroIeIunnyu LeIuI dIbuyur
dun dupuL dIkredILkun.
PPN dIkenukun uLus penyeruIun seIuruI ukLIvu, kecuuII
ukLIvu yung LIduk berIubungun Iungsung dengun kegIuLun
usuIu.
. PenyeruIun dun bukun penyeruIun
BKP
u. PembIuyuun syurIuI DIkenukun PPN pudu seLIup LrunsuksI penyeruIun. DIkenukun
PPN, penyeruIunnyu dIunggup Iungsung.
c. PersedIuun yung LersIsu pudu suuL
pembuburun perusuIuun
TerbuLus pudu ukLIvu yung PPN pudu suuL
peroIeIunnyu LeIuI dIbuyur dun dupuL dIkredILkun.
SeIuruI ukLIvu, kecuuII ukLIvu yung LIduk berIubungun
Iungsung dengun kegIuLun usuIu.
b. DuIum rungku resLrukLurIsusI DIkenukun PPN.
TIduk dIkenukun PPN, syuruL semuu perusuIuun LerduILur
sebuguI PKP.
cb III
-16 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
Uraian UU No 12 Tahun 2000 UU No 42 Tahun 2009
q. NonBKP dun nonJKP (pusuI qu)
u. DugIng, LeIur, susu, suyursuyurun,
dun buuI-buuIun
DIbebuskun durI pengenuun PPN, meIuIuI PeruLurun
PemerInLuI LenLung BKP SLruLegIs.
DIbebuskun durI pengenuun PPN.
b. Burung IusII perLumbungun
DIkenukun PPN, kecuuII pusIr dun kerIkII (PsI qA (z)
IuruI u).
TIduk dIkenukun PPN .
. Burung dun jusu yung LIduk dIkenukun
PPN
SebeIumnyu dILeLupkun berdusurkun PeruLurun
PemerInLuI.
DILeLupkun Iungsung dI duIum penjeIusun Undung-Undung
(PusuI qA).
PKP berLumbuI:
1. EksporLIr JKP,
z. EksporLIr BKP LIduk berwujud.
;. ReLur uLus penyeruIun JKP TIduk dIuLur.
PPN uLus penyeruIun JKP yung dIbuLuIkun dupuL
dIkurungkun.
8. u. KrILerIu BKP mewuI
(1) Bukun kebuLuIun pokok; (z) DIkonsumsI
musyurukuL LerLenLu; () DIkonsumsI musyurukuL
berpengIusIIun LInggI; (q) Menunjukkun sLuLus;
() Merusuk keseIuLun dun moruI musyurukuL, serLu
menggunggu keLerLIbun.
KrILerIu nomor dIIupus.
b. TurII PPnBM TurII puIIng renduI 1o% dun PuIIng TInggI ;%. TurII puIIng renduI 1o%
dun PuIIng TInggI zoo%.
q. ResLILusI
Hunyu PKP LerLenLu, yuILu PKP: (1) EksporLIr;
(z) Dengun penyeruIun kepudu PemunguL PPN;
() MendupuL IusIIILus LIduk dIpunguL PPN;
(q) BeIum berproduksI.
ResLILusI PKP IuIn pudu ukIIr LuIun buku. (PsI q (qu))
1. MenguLur pengembuIIun penduIuIuun bugI
PKP EksporLIr, PKP dengun penyeruIun kepudu
PemunguL PPN, dun PKP yung mendupuL
IusIIILus LIduk dIpunguL PPN, yung berIsIko
renduI.
z. SunksI bungu z% per buIun puIIng Iumu zq
buIun, bIIu LerbIL SKPKB.
c. ResLILusI unLuk TurIs AsIng TIduk dIuLur.
PPN uLus burung buwuun dupuL dIresLILusI meIuIuI bunduru
LerLenLu, dengun syuruL LerLenLu.
1. Hunyu menguLur unLuk PKP yung
menggunukun normu PPI.
BerIuku bugI PKP buIk orung prIbudI muupun budun yung:
z. Deemed PM bugI PKP kegIuLun LerLenLu
beIum dIuLur.
1. MemIIIkI omzeL LerLenLu; dun
z. MeIukukun kegIuLun LerLenLu.
11. PengkredILun Pujuk Musukun (PM)
b. PengkredILun PM uLus BKP yung
dIuIIIkun duIum rungku
resLrukLurIsusI
TIduk dIuLur (pudu perubuIun keduu UU PPN,
keLenLuun InI dIIupus).
MengIIdupkun kembuII rumusun PusuI q uyuL (1q) yuILu
duIum IuI resLrukLurIsusI, muku PM uLus BKP yung dIuIIIkun
yung beIum dIkredILkun dupuL dIkredILkun oIeI PKP.
TerbuLus PM yung berusuI durI peroIeIun dunJuLuu Impor
burung moduI. DuIum IuI PKP guguI berproduksI, muku PM
yung LeIuI dIkredILkun dun LeIuI dIresLILusI Iurus dIbuyur
kembuII.
d. Jusu LerLenLu
PPN dIkenukun uLus jusu: penyedIuun purkIr; LeIepon
umum (koIn); pengIrImun uung dengun weseI pos;
serLu jusu boguJ.cterin .
MenjudI LIduk dIkenukun PPN.
6. PengusuIu Kenu Pujuk (PKP)
u. SuuL Pengujuun ResLILusI (PusuI q
(qu), (qb))
SeIuruI PKP dupuL meIukukun resLILusI pudu seLIup
musu pujuk (PsI q (q)).
b. PengembuIIun PenduIuIuun
Hunyu dIberIkun kepudu WP PuLuI dun WP dengun
PersyuruLun TerLenLu.
1o. Deemed Pujuk Musukun
u. PM yung boIeI dIkredILkun oIeI
PKP yung beIum berproduksI
SeIuruI PM (PusuI q (zu)).
c. Jusu keuungun
PPN LIduk dIkenukun uLus jusu perbunkun. (PsI qA ()
IuruI d).
PPN LIduk dIkenukun uLus jusu keuungun (mengIImpun,
menempuLkun, dun memInjum dunu; pembIuyuun;
penyuIurun pInjumun uLus dusur Iukum guduI; penjumInun).
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -1;
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
ukLor uLumu yung mendorong LerjudInyu penIngkuLun penerImuun PBB uduIuI nuIknyu
nIIuI juuI objek pujuk (NJOP) durI LuIun ke LuIun dun perIuusun objek PBB. ukLor yung
mempenguruII NJOP uduIuI Iurgu pusur properLI buIk LunuI muupun bungunun.
KIusus
unLuk PBB sekLor perkebunun, keIuLunun, dun perLumbungun, kenuIkun NJOP jugu
dIpenguruII oIeI nIIuI produksInyu. MenIngkuLnyu penerImuun PBB LeruLumu dIdukung
oIeI PBB perLumbungun yung duIum perIode zoo-zooq menguIumI penIngkuLun
ruLuruLu
sebesur zz, persen. ukLor-IukLor yung mempenguruII menIngkuLnyu penerImuun
PBB perLumbungun unLuru IuIn P yung cenderung nuIk dun jumIuI ureuI
perLumbungun
yung Lerus berLumbuI.
SemenLuru ILu, penIngkuLun penerImuun BPHTB LeruLumu dIsebubkun oIeI
menIngkuLnyu
jumIuI LrunsuksI juuI beII LunuI dun bungunun. SebuguImunu dIkeLuIuI, kegIuLun usuIu
dI
bIdung properLI sempuL menguIumI boomin pudu perIode zoo-zoo;, meskIpun uguk
meIemuI pudu LuIun zoo8 dun zooq.
Uraian UU No 12 Tahun 2000 UU No 42 Tahun 2009
1z. PemusuLun LempuL PPN
WP mengujukun permoIonun, pemberIun IjIn
berdusurkun pemerIksuun.
ukup dengun pemberILuIuun oIeI WP, pemerIksuun
dIIukukun kemudIun duIum IuI dIperIukun.
1. ukLur Pujuk (P)
u. SuuL PembuuLun P
PuIIng Iumu ukIIr buIun berIkuLnyu uLuu pudu suuL
pembuyurun (PeruLurun DIrjen Pujuk).
DIuLur duIum Undung-Undung (PsI 1 (1u)) yuILu suuL
penyeruIun uLuu pudu suuL pembuyurun.
d. SyuruL IormuI & muLerIuI DIuLur duIum penjeIusun PusuI 1 uyuL ()). DIuLur duIum
buLung LubuI yuILu PusuI 1 uyuL (q).
1q. u. SuuL penyeLorun PPN WPuIIng Iumu pudu LungguI 1 seLeIuI
berukIIrnyu Musu Pujuk.
WPuIIng Iumu ukIIr buIun berIkuLnyu seLeIuI
berukIIrnyu Musu Pujuk dun sebeIum SPT Musu
PPN dIsumpuIkun.
b. SuuL peIuporun PPN WPuIIng Iumu pudu LungguI zo seLeIuI
berukIIrnyu Musu Pujuk.
WPuIIng Iumu ukIIr buIun berIkuLnyu seLeIuI
berukIIrnyu Musu.
MemberIkun dusur Iukum uLus pemberIun IusIIILus sebuguI
berIkuL:
1. PerwukIIun neguru usIng dIbebuskun PPN dun
PPnBM;
z. Proyek PemerInLuI yung dIbIuyuI IIbuI N
LIduk dIpunguL PPN dun PPnBM;
. mpor burung yung Beu Musuknyu dIbebuskun
LIduk dIpunguL PPN dun PPn BM;
q. usIIILus PPN bugI kegIuLun penungguIungun
bencunu uIum nusIonuI;
. Pembebusun PPN bugI IIsLrIk & uIr;
6. MenjumIn LersedIunyu ungkuLun umum dI
uduru;
;. Bebus PPN bugI penyeruIun peruk sebuguI
buIun buku kerujInun.
16. Tunggung renLeng TIduk IugI dIuLur duIum UU KUP dun UU PPN. DIuLur kembuII
duIum UU PPN.
b. JenIs P JenIs P yuILu SLundur dun SederIunu. Hunyu udu IsLIIuI ukLur Pujuk.
c. SunksI uLus peIunggurun syuruL
IormuI P
PKP ukun dIkenuI sunksI upubIIu menerbILkun P
yung LIduk memenuII syuruL IormuI P, unLuru IuIn:
(1) denLILus pembeII; uLuu
(z) denLILus pembeII, serLu numu dun Lundu Lungun
(PusuI 1 uyuL ()).
PKP LIduk dIkenuI sunksI upubIIu menerbILkun P yung LIduk
memuuL: (1) denLILus pembeII; uLuu
(z) denLILus pembeII, serLu numu dun Lundu
Lungun unLuk P yung dILerbILkun oIeI pedugung ecerun. P
LersebuL LIduk dIkuLegorIkun sebuguI P cucuL, numun P
LIduk dupuL dIkredILkun oIeI pembeIInyu.
1. usIIILus perpujukun (pusuI 16b)
BeIum udu dusur Iukum unLuk pemberIun IusIIILus
kegIuLun-kegIuLun LerLenLu.
cb III
-18 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
SeIrIng dengun menIngkuLnyu perLumbuIun ekonomI, penerImuun PBB dun BPHTB
dILurgeLkun sebesur Rpz, LrIIIun dun Rp;,z LrIIIun pudu APBN-P LuIun zo1o.
Perkembungun penerImuun PBB dun BPHTB duIum perIode zoo-zo1o dILunjukkun
duIum
Tabel III.9.
ApubIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI zooq, PBB duIum APBN-P LuIun zo1o
menguIumI
penIngkuLun q, persen, sedungkun BPHTB menIngkuL sebesur 1o,; persen.
PenIngkuLun
penerImuun PBB LersebuL LeruLumu dIsebubkun oIeI LInggInyu reuIIsusI PBB
perLumbungun,
kIususnyu perLumbungun mIgus. DuIum LuIun zo1o, PBB perLumbungun dILurgeLkun
sebesur
Rp1;,1 LrIIIun. SemenLuru ILu, kenuIkun penerImuun BPHTB pudu LuIun zo1o IebII
bunyuk
dIpenguruII oIeI menIngkuLnyu LrunsuksI dI sekLor properLI. HuI InI sejuIun dengun Lren
penurunun LIngkuL suku bungu Bunk ndonesIu yung berpenguruI LerIudup Lurunnyu
bungu
kredIL kepemIIIkun upurLemen (KPA) dun kredIL kepemIIIkun rumuI (KPR). SeIuIn ILu,
menIngkuLnyu LrunsuksI properLI jugu dIpenguruII oIeI semukIn muduInyu persyuruLun
pemberIun kredIL.
Cukai
PenerImuun cukuI bersumber durI cukuI IusII Lembukuu, cukuI eLIII uIkoIoI (EA), cukuI
MMEA, dendu udmInIsLrusI cukuI, dun cukuI IuInnyu. PenerImuun cukuI menguIumI
penIngkuLun securu sIgnIIIkun duIum perIode zoo-zooq, LumbuI ruLu-ruLu sebesur
1q,
persen, yuILu durI Rp, LrIIIun pudu LuIun zoo menjudI Rp6,; LrIIIun pudu LuIun
zooq.
Securu IebII rIncI, penerImuun cukuI dIdomInusI oIeI penerImuun cukuI IusII Lembukuu
yung memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu sebesur q;,8 persen dengun ruLu-ruLu
perLumbuIun
1q,1 persen. SemenLuru ILu, konLrIbusI cukuI EA mencupuI o,6 persen dengun ruLu-ruLu
perLumbuIun mencupuI qo,6 persen, dun cukuI MMEA memberIkun konLrIbusI sebesur
1,6
persen dengun ruLu-ruLu perLumbuIun 16,; persen.
Perkembungun penerImuun cukuI IusII Lembukuu perIode zoo-zooq menunjukkun
kecenderungun menIngkuL yung LeruLumu dIpenguruII oIeI: (1) kebIjukun dI bIdung LurII
cukuI dun Iurgu dusur burung kenu cukuI; (z) kebIjukun IuInnyu dI bIdung cukuI,
conLoInyu
kebIjukun yung LerkuIL dengun penunduun pembuyurun cukuI; () InLensILus penIndukun
dI
bIdung cukuI; (q) penIngkuLun penguwusun udmInIsLrusI pembukuun dI bIdung cukuI
oIeI
KPPB; () penIngkuLun penguwusun penggunu IusIIILus cukuI; (6) opLImuIIsusI
peIuyunun
cukuI dengun memunIuuLkun LeknoIogI InIormusI (sIsLem upIIkusI cukuI senLruIIsusI)
duIum
kegIuLun peIuyunun perIzInun nomor pokok pengusuIu burung kenu cukuI (NPPBK),
thd thd thd thd thd thd
Total Total Total Total Total Total
PBB Pedesuun q, z;,8 ,8 z;,; 1,; ;, 1,q ,6 1,q ,q o,q ,q
PBB PerkoLuun ,6 z1,q ,8 18,z q,q zo, ,o 1q,6 , zz,; 6, zq,;
PBB Perkebunun o,1 o,q o,z o,; o,q 1,; o,6 z,q o,; z,q o,8 ,1
PBB KeIuLunun o,1 o,6 o,1 o,q o,1 o, o,z o,6 o,z o,; o, 1,z
PBB PerLumbungun ;,q q,; 1o, o,q 16,6 6q,q 18,z ;1,6 16, 6;,8 1;,1 6;,
PBB uInnyu o, ,1 o, z, o,o o,1 o,oz o,1 o,oo o,o o,oo o,o
16,z 1oo,o zo,q 1oo,o z,; 1oo,o z,q 1oo,o zq, 1oo,o z, 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Real. Real.
ToLuI
PERKEMBANGAN PBB, 2005 2010
triliun rupiah)
Real. APBN-P
Uraian
Real. Real.
TABEL III.9
2005 2006 2007 2008 2009 2010
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -1q
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
peneLupun LurII cukuI IusII Lembukuu, penunduun pembuyurun cukuI, dun proses
penyedIuun
sumpuI dengun pemesunun pILu cukuI; dun (;) penIngkuLun peIuksunuun sosIuIIsusI
keLenLuun
dI bIdung cukuI dengun Lujuun ugur puru stcleholder dupuL IebII memuIumI keLenLuun
yung berIuku dI bIdung cukuI. Perkembungun reuIIsusI cukuI LuIun zoo-zo1o dupuL
dIIIIuL
pudu Tabel III.10.
Berdusurkun pengkIusIIIkusIun jenIs produksI IusII Lembukuu pudu perIode zoo-zooq,
penerImuun cukuI IusII Lembukuu dIdomInusI oIeI SKM yung memberIkun konLrIbusI
ruLuruLu
sebesur ;,; persen dengun ruLu-ruLu perLumbuIun z,8 persen. SemenLuru ILu,
konLrIbusI
SKT mencupuI ,6 persen dengun ruLu-ruLu perLumbuIun mencupuI z,o persen, dun
SPM
memberIkun konLrIbusI sebesur 6,; persen dengun ruLu-ruLu perLumbuIun 1,q persen.
Perkembungun produksI jenIs rokok zoo-zo1o dupuL dIIIIuL pudu Tabel III.11.
Dengun membuIknyu perLumbuIun ekonomI, LoLuI produksI IusII Lembukuu pudu LuIun
zo1o dIperkIrukun menguIumI penIngkuLun IInggu mencupuI 6 mIIIur buLung bIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusInyu pudu LuIun zooq. KenuIkun produksI jenIs rokok
LersebuL
LeruLumu dIdorong oIeI penIngkuLun produksI jenIs SKM.
SeIunjuLnyu, perkembungun produksI MMEA perIode zoo-zooq, menguIumI
perLumbuIun
ruLu-ruLu sebesur , persen. PenerImuun cukuI MMEA dIdomInusI durI penerImuun
MMEA
duIum negerI dengun ruLu-ruLu sebesur q8, persen dun seIebIInyu sebesur 1,; persen
dIsumbungkun oIeI MMEA Impor. Perkembungun penerImuun cukuI MMEA dun
produksI
MMEA duIum negerI zoo-zooq dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.8.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, penerImuun cukuI dIperkIrukun mencupuI Rpq, LrIIIun.
BIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq, LurgeL penerImuun cukuI duIum APBN-P
LuIun
zo1o LersebuL menguIumI penIngkuLun sebesur Rpz, LrIIIun (q, persen). PenerImuun
cukuI
LuIun zooq-zo1o dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.9.
2005 2006 2007 2008 2009 2010
Real. Real. Real. Real. Real. APBN-P
u. SIgureL KreLek MesIn (SKM) 1z6,6 1z,q 11,; 1qq, 1q1,z 1qq,z
b. SIgureL KreLek Tungun (SKT) ;8,z ;;,q 8q, 88,z 8q,; 8;,z
c. SIgureL PuLII MesIn (SPM) 1, 1, 16,o 1;,o 16, 1;,o
ToLuI (u+b+c) zzo,1 z16,8 z1,q zqq,; zqz,q zq8,q
Sumber : KemenLerIun Keuungun
1enis Rokok
TABEL III.11
PERKEMBANGAN PRODUKSI 1ENIS ROKOK, 2005 2010
miliar batang)
thd thd thd thd thd thd
Total Total Total Total Total Total
ukuI HusII Tembukuu z,6 q8,z ;,1 q8,1 q, q;,q qq,q q;,q ,q q;,6 ,q qq,
ukuI ELIII AIkoIoI (EA) o,1o o, o,1 o,q o,q 1,o o,q o,8 o,q o,; o,q o,;
ukuI MMEA o,o 1, o,6 1, o,; 1, o,q 1,; o,q 1,6 ,o ,o
Dendu AdmInIsLrusI ukuI o,ooq o,o1 o,ooz o,o1 o,oo o,o1 o,o1z o,oz o,o16 o,o
o,ooo o,oo
ukuI uInnyu o,oo o,o1 o,oo; o,oz o,oz8 o,1 o,o1 o,o o,o1o o,o o,ooo o,o
, 1oo,o ;,8 1oo,o qq,; 1oo,o 1, 1oo,o 6,; 1oo,o q, 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
ToLuI
PERKEMBANGAN REALISASI CUKAI, 2005 2010
TABEL III.10
triliun rupiah)
Uraian
Real. Real.
2005 2006 2007
Real. APBN-P
2008
Real
2009 2010
Real.
cb III
-zo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
Securu IebII rIncI, penerImuun cukuI IusII
Lembukuu duIum APBN-P LuIun zo1o
dIperkIrukun mencupuI Rp,q LrIIIun uLuu
menguIumI penIngkuLun sebesur Rpo, LrIIIun
(o,q persen) bIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI
LuIun zooq. ukLor uLumu yung menyebubkun
kenuIkun penerImuun cukuI IusII Lembukuu
uduIuI dILerupkunnyu kebIjukun kenuIkun LurII
cukuI yung dIberIukukun muIuI 1 JunuurI zo1o
berkIsur unLuru q,6 persen sumpuI dengun z1,o
persen LergunLung pudu jenIs IusII
Lembukuunyu (SKM, SKT, dun SPM). SeIuIn
dIpIcu oIeI kenuIkun LurII LersebuL, penIngkuLun
penerImuuun cukuI IusII Lembukuu jugu dIdukung oIeI upuyu pemberunLusun rokok
IIeguI
yung dIIukukun meIuIuI penIngkuLun penguwusun peredurun burung kenu cukuI.
SemenLuru ILu, penerImuun cukuI MMEA duIum APBN-P LuIun zo1o dIperkIrukun
mencupuI
Rp,o LrIIIun uLuu menguIumI kenuIkun sebesur Rpz,1 LrIIIun (zz1, persen) bIIu
dIbundIngkun
dengun reuIIsusI LuIun zooq. ukLor uLumu yung mempenguruII penerImuun cukuI
MMEA
uduIuI dILerupkunnyu kebIjukun penyesuuIun LurII cukuI MMEA dengun kenuIkun LurII
ruLuruLu
sebesur zz8,1 persen unLuk MMEA duIum negerI dun 11o, persen unLuk MMEA Impor.
SeIuIn ILu, pencupuIun LersebuL jugu dIdukung oIeI upuyu pemberunLusun MMEA IIeguI
yung
dIIukukun meIuIuI penIngkuLun penguwusun peredurun MMEA Impor. PenyesuuIun LurII
cukuI MMEA dun EA dupuL dIIIIuL pudu Boks III.2.
SeIunjuLnyu, penerImuun cukuI EA duIum APBN-P LuIun zo1o dILurgeLkun sebesur
Rpo,q
LrIIIun uLuu menguIumI penIngkuLun sebesur Rpo,o LrIIIun (8,q persen) bIIu
dIbundIngkun
dengun reuIIsusI LuIun zooq. PenIngkuLun LersebuL LerjudI kurenu kebIjukun
penyesuuIun
LurII cukuI unLuk konsenLruL yung mengundung EA sebesur 1oo persen dun peneLupun
LurII
cukuI spesIIIk EA sebesur Rpzo.ooo.
500,4
568,1
687,9
878,5 927,2
202 203
184
228 232
-
o
1oo
1o
zoo
zo
-
1oo
zoo
oo
qoo
oo
6oo
;oo
8oo
qoo
1.ooo
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq
JuLu L
mIIIur Rp
PenerImuun ukuI ProduksI
GRAFIK III.8
PERKEMBANGAN PENERIMAAN CUKAI MMEA DAN PRODUKSI MMEA DALAM
NEGERI,
2005 - 2009
Sumber : KemenLerIun Keuungun
56,7
59,3
o
z
q
6
8
6o
6z
zooq APBN-P
zo1o
GRAFIK III.9
PENERIMAAN CUKAI,
LrIIIun Rp 2009 2010
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -z1
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
BOKS III.2
PENYESUAIAN TARIF CUKAI MMEA DAN EA
Undung-undung Nomor qz TuIun zooq LenLung PerubuIun KeLIgu uLus Undung-undung
Nomor 8 TuIun 1q8 LenLung Pujuk PerLumbuIun NIIuI Burung dun Jusu dun Pujuk
PenjuuIun
ALus Burung MewuI, PenjeIusun PusuI uyuL 1 ungku Undung-undung Nomor 18
TuIun
zooo LenLung PerubuIun Keduu ALus Undung-undung Nomor 8 TuIun 1q8 menguLur
buIwu
mInumun beruIkoIoI LIduk IugI Lermusuk duIum kuLegorI Burung Kenu Pujuk (BKP) yung
LergoIong mewuI. OIeI kurenu ILu, perIu dIIukukun perubuIun kebIjukun dI bIdung
perpujukun
dun cukuI dengun meIukukun penyesuuIun LerIudup keLenLuun mengenuI peneLupun
LurII cukuI
uLus EA, MMEA, dun konsenLruL yung mengundung eLIII uIkoIoI.
DuIum rungku penyesuuIun keLenLuun LurII cukuI uLus MMEA dun EA, PemerInLuI
memberIukukun kebIjukun peneLupun LurII cukuI uLus EA, MMEA, dun konsenLruL yung
mengundung EA yung dILuungkun duIum PeruLurun MenLerI Keuungun Nomor
6zJPMK.o11J
zo1o LenLung PeneLupun TurII ukuI ELIII AIkoIoI, MInumun yung Mengundung ELIII
AIkoIoI,
dun KonsenLruL yung Mengundung ELIII AIkoIoI yung berIuku eIekLII sejuk LungguI 1
AprII
zo1o.
Tujuun durI kebIjukun PemerInLuI duIum meIukukun penyesuuIun LurII cukuI spesIIIk
uLus
MMEA dun EA yuILu: (1) unLuk pengenduIIun poIu konsumsI uLus Burung Kenu ukuI
(BK);
(z) menyesuuIkun bebun perpujukun MMEA ndonesIu dengun neguru-neguru yung
berkurukLerIsLIk mIrIp yuknI Lujuun purIwIsuLu dun neguru yung membuLusI peredurun
MMEA;
() memuduIkun udmInIsLrusI pemunguLun dun kepusLIun pendupuLun neguru;
(q) penyederIunuun penggoIongun LurII cukuI ke duIum suLu goIongun; dun ()
menyumukun
LurII cukuI MMEA DuIum NegerI (DN) dengun MMEA Impor securu berLuIup.
Dusur peneLupun LurII cukuI uLus MMEA dun EA dIuLur duIum PusuI uyuL (z) Undung-
undung
Nomor q TuIun zoo; LenLung PerubuIun ALus Undung-undung Nomor 11 TuIun 1qq
LenLung ukuI yung menguLur buIwu Burung Kenu ukuI (BK) dIkenuI cukuI dengun
LurII
puIIng LInggI unLuk produk DN sebesur 1.1o persen x Iurgu juuI pubrIk uLuu 8o persen x
HJE,
dun unLuk Impor sebesur 1.1o persen x (nIIuI pubeun + BM) uLuu 8o persen x HJE.
TurII cukuI
dupuL dIubuI durI persenLuse Iurgu dusur (cdtclorem) menjudI jumIuI duIum rupIuI
unLuk
seLIup suLuun BK (spesIIIk), uLuu sebuIIknyu uLuu gubungun keduunyu. Pokok-pokok
perubuIun kebIjukun penyesuuIun LurII cukuI yuILu:
1 . Penggubungun MMEA produksI duIum negerI goIongun A1 dun Az menjudI goIongun
A
dengun penyesuuIun kenuIkun LurII musIng-musIng sebesur qo,o persen dun sebesur
z1q, persen. Sedungkun unLuk MMEA Impor, penyesuuIun kenuIkun LurII musIng-
musIng
sebesur qo,o persen dun sebesur 1zo,o persen.
z . Penggubungun MMEA produksI duIum negerI goIongun B1 dun Bz menjudI goIongun
B dengun
penyesuuIun kenuIkun LurII musIng-musIng sebesur oo,o persen dun sebesur zoo,o
persen.
Sedungkun unLuk MMEA Impor, penyesuuIun kenuIkun LurII musIng-musIng sebesur
1oo,o
persen dun sebesur , persen.
. PenyesuuIun kenuIkun LurII MMEA unLuk goIongun sebesur 188, persen unLuk
produksI DN
dun sebesur 16o,o persen unLuk Impor.
cb III
-zz Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
PMK No. 90/PMK.04/2006
PMK No.62/PMK.011/2010
Tarif Lama Tarif Baru Tarif Lama Tarif Baru
per liter) per liter) per liter) per liter)
A1 s.d. 1% Rp z.oo Rp z.oo
Az >1% s.d. % Rp .oo Rp .ooo
B1 >% s.d. 1% Rp .ooo Rp zo.ooo
Bz >1% s.d. zo% Rp 1o.ooo Rp o.ooo
>zo% Rp z6.ooo Rp ;.ooo Rp o.ooo Rp 1o.ooo
KonsenLruL Yung
Mengundung EA
Rp o.ooo Rp 1oo.ooo Rp o.ooo Rp 1oo.ooo
EA Rp zo.ooo Rp zo.ooo
1enis BKC Gol Kadar Alkohol
DALAM NEGERI IMPOR
DurI semuu jenIs eLII uIkoIoI, kudur, dun goIongun
MMEA
Rp 1 1.ooo Rp 11.ooo
Rp o.ooo Rp qo.ooo
DurI semuu jenIs konsenLruL, kudur, dun goIongun,
sebuguI buIun buku uLuu buIun penoIong duIum
pembuuLun MMEA
Sumber: KemenLerIun Keuungun
q . PenyesuuIun kenuIkun LurII cukuI uLus konsenLruL yung mengundung eLII uIkoIoI
musIngmusIng
sebesur 1oo,o persen unLuk produksI DN dun sebesur 1oo,o persen unLuk Impor.
. PeneLupun LurII cukuI eLII uIkoIoI (eLunoI) unLuk produksI duIum negerI dun Impor
dengun
pengenuun LurII cukuI spesIIIk sebesur Rpzo.ooo.
PERBANDINGAN TARIF CUKAI LAMA DENGAN TARIF CUKAI BARU
ATAS MMEA, EA, DAN KONSENTRAT YANG MENGANDUNG EA
Pajak Lainnya
PenerImuun pujuk IuInnyu seIumu perIode zoo-zooq menunjukkun udunyu
perLumbuIun
ruLu-ruLu sebesur 11,o persen. SebugIun besur durI penerImuun pujuk IuInnyu LersebuL
bersumber durI beu muLeruI yung memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu sebesur q6,z persen
LerIudup LoLuI penerImuun pujuk IuInnyu. Securu umum, menIngkuLnyu reuIIsusI
penerImuun
pujuk IuInnyu duIum perIode zoo-zooq dIpenguruII oIeI menIngkuLnyu LrunsuksI yung
menggunukun dokumen bermeLeruI. Perkembungun reuIIsusI pujuk IuInnyu LuIun
zoo-zooq dupuL dIIIIuL pudu Tabel III.12.
c
thd thd thd thd thd thd
Total Total Total Total Total Total
Beu MeLeruI z,o q8,1 z,z q;,1 z,6 q,o z,8 q, ,o q;,q ,; q;,q
Pujuk TIduk ungsung uInnyu o,ooq o,z o,o1 o, o,oz o,; o,oo1 o,oq o,oo1 o,oq
o,ooz o,o6
Bungu PenugIIun Pujuk o,o 1,6; o,o6 z,; o,1 q, o,z 6,; o,1 z, o,1 z,
z,1 1oo,o z, 1oo,o z,; 1oo,o ,o 1oo,o ,1 1oo,o ,8 1oo,o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
ToLuI
PERKEMBANGAN PENERIMAAN PA1AK LAINNYA, 2005 2010
Real. Real. APBN-P
Uraian
Real. Real. Real.
2010
TABEL III.12
triliun rupiah)
2005 2006 2007 2008 2009

cb III
-zq Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
perLumbuIunnyu menurun sebesur , persen. Penurunun LersebuL unLuru IuIn
dIpenguruII
oIeI penerupun kebIjukun IurmonIsusI LurII beu musuk Most Ictoured Nctions (MN).
SeIumu perIode zoo-zo1o perkembungun ruLu-ruLu LurII beu musuk MN semukIn
menurun, durI q,q persen LuIun zoo menjudI ;, persen pudu LuIun zo1o.
SeIuIn ILu, kebIjukun penurunun LurII jugu LerjudI sebuguI konsekuensI durI kerjusumu
perdugungun InLernusIonuI dengun neguru-neguru dI AsIu, buIk meIuIuI kerjusumu
regIonuI,
regIonuI 5lus one dun bIIuLeruI.
PerjunjIun kerjusumu perdugungun regIonuI dIIukukun meIuIuI ASEAN Iree Trcde Arec
(ATA) dengun skemu Common Ejje.tite Prejerenticl Tcrijj (EPT), yung kemudIun
dIperbuIuruI meIuIuI skemu ASEAN Trcde In Goods Areement (ATGA). SebuguI
ImpIemenLusInyu, PemerInLuI LeIuI meIuksunukun penurunun ruLu-ruLu LurII beu musuk
IInggu menjudI o,q persen unLuk neguru-neguru unggoLu ASEAN pudu LuIun zo1o.
SeIunjuLnyu, PemerInLuI ndonesIu jugu LeIuI meIuksunukun perjunjIun regIonuI 5lus
one
meIuIuI kerjusumu perdugungun ASEAN-IInu TA (ATA) dun ASEAN-Koreu TA
(AKTA) dengun penurunun LurII beu musuk pudu LuIun zo1o IInggu mencupuI ruLu-
ruLu
LurII sebesur z,q persen dun z,6 persen.
SeIuIn ILu, PemerInLuI ndonesIu jugu meIukukun perjunjIun kerjusumu perdugungun
bIIuLeruI
dengun PemerInLuI Jepung meIuIuI skemu perseLujuun kemILruun ekonomI unLuru
RepubIIk
ndonesIu dun Jepung (Indonesic-1c5cn E.onomi. Pcrtnershi5 Areement,I1EPA)
dengun
penurunun LurII beu musuk pudu LuIun zo1o mencupuI ruLu-ruLu LurII sebesur ,;
persen.
Perkembungun ruLu-ruLu LurII beu musuk MN dun kerjusumu perdugungun
InLernusIonuI
LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL duIum Grafik III.13.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, penerImuun beu musuk dILurgeLkun sebesur Rp1;,1 LrIIIun.
BIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq, perkIruun reuIIsusI penerImuun beu musuk
pudu
LuIun zo1o LersebuL menguIumI penurunun sebesur Rp1,o LrIIIun (, persen).
Penurunun
LersebuL merupukun dumpuk penerupun kebIjukun IurmonIsusI LurII (MN) dun
konsekuensI
durI kerjusumu perdugungun InLernusIonuI. PenerImuun beu musuk LuIun zooq-zo1o
dupuL
dIIIIuL pudu Grafik III.14.
o,o%
z,o%
q,o%
6,o%
8,o%
1o,o%
1z,o%
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq zo1o
persen
GRAFIK III.13
PERKEMBANGAN RATA-RATA TARIF MFN DAN
KER1ASAMA PERDAGANGAN INTERNASIONAL, 2005 - 2010
MFN
ASEAN CEPT
ACFTA
AKFTA
I1EPA
Sumber : KemenLerIun Keuungun
18,1
17,1
1
16
1;
18
1q
zooq APBN-P
zo1o
GRAFIK III.14
PENERIMAAN BEA MASUK,
2009 2010
Sumber : KemenLerIun Keuungun
LrIIIun Rp

cb III
-z6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
BOKS III.3
PENGENAAN BEA KELUAR ATAS EKSPOR BI1I KAKAO
ndonesIu merupukun neguru eksporLIr bIjI kukuo Lerbesur keLIgu dI dunIu seLeIuI PunLuI
GudIng dun GIunu. HumpIr 8o persen durI produksI bIjI kukuo ndonesIu dIekspor
duIum
benLuk buIun menLuI. DuIum perIode zooo-zooq, voIume ekspor bIjI kukuo durI
ndonesIu
menIngkuL ruLu-ruLu ,1 persen, sejuIun dengun penIngkuLun Iurgu InLernusIonuI yung
mencupuI ruLu-ruLu 1,8 persen. Perkembungun voIume ekspor dun Iurgu InLernusIonuI
kukuo
dupuL dIIIIuL pudu gruIIk dI buwuI.
Numun, IndusLrI pengoIuIun kukuo duIum negerI duIum beberupu LuIun LerukIIr jusLru
Iunyu mumpu berproduksI sekILur o persen durI keseIuruIun kupusILus produksI
kurenu
kurungnyu pusokun buIun berupu bIjI-bIjI kukuo menLuI. DuIum upuyu menjumIn
keLersedIuun buIun buku dun duyu suIng IndusLrI pengoIuIun kukuo duIum negerI,
PemerInLuI
memberIukukun kebIjukun peneLupun LurII beu keIuur uLus ekspor bIjI kukuo yung
dILuungkun
duIum PeruLurun MenLerI Keuungun Nomor 6;JPMK.o11Jzo1o LenLung PeneLupun
Burung
Ekspor yung DIkenukun Beu KeIuur dun TurII Beu KeIuur yung berIuku eIekLII sejuk 1
AprII
zo1o.
Dusur pengenuun beu keIuur uLus burung ekspor dIuLur duIum PusuI zA uyuL (z) Undung-
Undung Nomor 1; TuIun zoo6 LenLung PerubuIun uLus Undung-Undung Nomor 1o
TuIun
1qq LenLung Kepubeunun dengun Lujuun unLuk: (1) menjumIn LerpenuIInyu kebuLuIun
duIum negerI; (z) meIIndungI keIesLurIun sumber duyu uIum; () mengunLIsIpusI
kenuIkun
Iurgu yung cukup drusLIs durI komodILI ekspor LerLenLu dI pusurun InLernusIonuI; dun
(q) menjugu sLubIIILus Iurgu komodILI LerLenLu dI duIum negerI.
Kerungku pengenuun LurII beu keIuur uLus ekspor bIjI kukuo serupu dengun sLrukLur LurII
beu
keIuur uLus mInyuk keIupu suwIL (PO) dengun peneLupun LurII beu keIuur ekspor bIjI
kukuo
berkIsur unLuru o-1 persen mengIkuLI perkembungun Iurgu kukuo InLernusIonuI.
o
1o
zo
o
qo
o
6o
;o
8o
qo
1oo
o
oo
1.ooo
1.oo
z.ooo
z.oo
.ooo
.oo
q.ooo
(RIbu MT)
(USDJMT)
ExporL VoIume (MT)
PERKEMBANGAN VOLUME EKSPOR DAN HARGA INTERNASIONAL KAKAO,
2000 - 2009
Sumber : KemenLerIun Keuungun dun BPS
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -z;
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
PerIILungun dun perkembungun durI musIng-musIng sumber PNBP LersebuL sunguL
dIpenguruII oIeI IukLor-IukLor dun vurIubeI yung berugum. PerIILungun dun
perkembungun
SDA mIgus dIpenguruII oIeI (1) lijtin mInyuk menLuI dun gus bumI; (z) Indonesicn
Crude
il Pri.e (P) yung pergerukunnyu mengIkuLI Lren Iurgu mInyuk dunIu; () pergerukun
nIIuI Lukur rupIuI LerIudup doIur AmerIku SerIkuL; dun (q) besurun .ost re.oter yung
merupukun IukLor pengurung penerImuun mIgus yung ukun dIbugIIusIIkun unLuru
PemerInLuI
dengun konLrukLor konLruk kerju sumu (KKKS) sesuuI konLruk kerju sumu (KKS).
SemenLuru
ILu, penerImuun SDA nonmIgus dIpenguruII oIeI unLuru IuIn: (1) LIngkuL produksI dun
Iurgu
beberupu jenIs komodILus mIneruI dun buLuburu; (z) Iuus ureu dun voIume produksI
IusII
IuLun; () LIngkuL produksI budIduyu perIkunun dun kegIuLun operusI kupuI penungkup
Ikun;
serLu (q) kebIjukun-kebIjukun yung dIIukukun PemerInLuI duIum rungku InLensIIIkusI
dun
eksLensIIIkusI pemunguLun PNBP.
SeIunjuLnyu, penerImuun bugIun PemerInLuI uLus Iubu BUMN merupukun penerImuun
neguru duIum benLuk (1) dIvIden durI perusuIuun perseroun dun perseroun LerbuLus
IuInnyu
yung besurnyu dILeLupkun duIum rupuL umum pemegung suIum (RUPS) dun (z) dIvIden
durI perusuIuun umum (Perum) yung besurnyu dILeLupkun duIum pengesuIun Iuporun
keuungun oIeI MenLerI BUMN. ukLor-IukLor yung mempenguruII penerImuun bugIun
neguru uLus Iubu BUMN, dI unLurunyu: (u) LIngkuL Iubu BUMN dun perseroun LerbuLus
IuInnyu
yung dIperoIeI pudu LuIun unggurun sebeIumnyu, (b) besurnyuJpersenLuse kepemIIIkun
suIum PemerInLuI duIum BUMN dun perseroun LerbuLus IuInnyu, dun (c) kebIjukun
5c-out rctio.
SemenLuru ILu, PNBP IuInnyu, yung sebugIun besur merupukun bugIun durI keIompok
penerImuun kegIuLun peIuyunun yung dIIuksunukun PemerInLuI, LerdIrI uLus: (1)
pendupuLun
dun penjuuIun sewu; (z) pendupuLun jusu; () pendupuLun bungu; (q) pendupuLun
kejuksuun
dun perudIIun; () pendupuLun pendIdIkun; (6) pendupuLun gruLIIIkusI dun uung sILuun
IusII
korupsI; (;) pendupuLun Iurun dun dendu; dun (8) pendupuLun IuIn-IuIn. PengeIoIuun
uLus
sumber PNBP IuInnyu LersebuL sebugIun besur dIIuksunukun oIeI kemenLerIun neguruJ
Iembugu, unLuru IuIn KemenLerIun KomunIkusI dun nIormuLIku, KemenLerIun
PendIdIkun
NusIonuI, KepoIIsIun RepubIIk ndonesIu, Budun PerLunuIun NusIonuI, KemenLerIun
KeseIuLun, dun KemenLerIun PerIubungun. ukLor-IukLor uLumu yung mempenguruII
PNBP
IuInnyu durI KJ unLuru IuIn: (1) jumIuI objek pengenuun PNBP; (z) LurII uLus kegIuLun
peIuyunun yung dIIuksunukun dun dILeLupkun meIuIuI PeruLurun PemerInLuI; ()
kuuIILus
peIuyunun yung dIberIkun dun udmInIsLrusI pengeIoIuun PNBP yung securu LIduk
Iungsung
menIngkuLkun jumIuI objek pengenuun; dun (q) upuyu opLImuIIsusI yung dupuL
dIIukukun,
meIuIuI penIngkuLun pengeIoIuun dun ukunLubIIILus peIuporun keuungun.
TARIF BEA KELUAR ATAS EKSPOR BI1I KAKAO
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Harga Internasional Kakao Tarif Kakao
USD/MT) persen)
z.oo o
> z.ooo - z.;o
> z.;o - .oo 1o
> .oo 1
cb III
-z8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
SeIumu kurun wukLu zoo-zooq, berbuguI IungkuI, upuyu, dun kebIjukun yung
sIgnIIIkun
LeIuI dIIukukun oIeI PemerInLuI gunu menIngkuLkun dun mengopLImuIkun PNBP.
UnLuk
penerImuun SDA, upuyu dun kebIjukun LeruLumu dIIokuskun pudu (1) pemberIun
IusIIILus
IIskuI dun nonIIskuI LerIudup kegIuLun usuIu sekLor IuIu mIgus gunu menIngkuLkun
produksIJ
lijtin mInyuk bumI dun gus bumI; (z) penyempurnuun keLenLuun duIum konLruk kerju
sumu (5rodu.tion shcrin .ontrc.t) dengun LeLup mengIormuLI konLruk yung berIuku,
kIususnyu yung LerkuIL dengun .ost re.oter, () memperkuuL penguwusun penerImuun
durI sekLor mIgus oIeI BP mIgus; (q) meIukukun revIsI LurII uLus jenIs PNBP yung
berIuku
pudu sekLor sumber duyu mIneruI dun menIngkuLkun produksI komodILus sumber duyu
mIneruI; () mengguII poLensI-poLensI penerImuun yung udu dI sekLor keIuLunun Lunpu
merusuk IIngkungun dun memperLuIunkun IuLun; serLu (6) mengopLImuIkun
penerImuun
durI sekLor perIkunun dengun memperLImbungkun penIngkuLun perekonomIun dun
kesejuILeruun musyurukuL pesIsIrJneIuyun.
Upuyu opLImuIIsusI penerImuun bugIun PemerInLuI uLus Iubu BUMN, dIIuksunukun
dengun
LeLup memperLImbungkun penIngkuLun kInerju BUMN. Beberupu kebIjukun yung LeIuI
dILempuI berkuILun dengun IuI LersebuL unLuru IuIn: (1) penIngkuLun moduI kerju dun
penyeIuLun perusuIuun; (z) opLImuIIsusI dIvIden 5c-out rctio; () penyeIesuIun uudIL
oIeI
kunLor ukunLun pubIIk (KAP) uLus Iuporun keuungun BUMN dIIuruskun seIesuI IebII
uwuI
durI peruLurun yung udu gunu mengeLuIuI securu uwuI deIInILII uLus IubuJrugI bersII
BUMN;
serLu (q) penIngkuLun sInergI unLur BUMN gunu menIngkuLkun duyu suIng.
OpLImuIIsusI PNBP IuInnyu seIumu zoo-zooq unLuru IuIn dILempuI meIuIuI (1)
opLImuIIsusI
PNBP pudu KJ; (z) penInjuuun dun penyempurnuun peruLurun PNBP pudu musIng-
musIng
KJ; () monILorIng, evuIuusI dun koordInusI peIuksunuun pengeIoIuun PNBP pudu KJ;
dun (q) penIngkuLun ukurusI LurgeL dun penyusunun pugu penggunuun PNBP dun KJ
yung
reuIIsLIs serLu peIuporunnyu. SemenLuru ILu, kebIjukun mengenuI pendupuLun BU
dIIokuskun
pudu upuyu unLuk (u) mendorong penIngkuLun peIuyunun pubIIk InsLunsI PemerInLuI;
(b) menIngkuLkun pengeIoIuun keuungun BU yung eIIsIen dun eIekLII; dun (c)
menIngkuLkun
LrunspurunsI dun ukunLubIIILus pengeIoIuun keuungun InsLunsI PemerInLuI.
Securu keseIuruIun, seIumu zoo-zooq PNBP menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu
sebesur
11, persen, dengun perLumbuIun LerLInggI LerjudI pudu LuIun zoo6, yuILu q, persen.
Numun, dI LuIun zooq PNBP menguIumI perLumbuIun neguLII zq,1 persen, yuILu durI
Rpzo,6 LrIIIun dI LuIun zoo8 menjudI Rpzz;,z LrIIIun. DIIIIuL durI komposIsInyu,
penurunun
reuIIsusI PNBP LuIun zooq IebII dIsebubkun oIeI penurunun durI penerImuun SDA
mIgus
yung dIpenguruII oIeI penurunun P yung sIgnIIIkun pudu LuIun zooq bIIu
dIbundIngkun
dengun P pudu LuIun zoo8.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, PNBP dILurgeLkun sebesur Rpzq;,z LrIIIun. ApubIIu
dIbundIngkun
dengun reuIIsusI LuIun zooq, LurgeL LersebuL menIngkuL sebesur Rpzo,o LrIIIun uLuu 8,8
persen.
Dengun LurgeL LersebuL, PNBP dIperkIrukun ukun memberIkun konLrIbusI sebesur z,o
persen
LerIudup perkIruun penerImuun duIum negerI. DIIIIuL durI komposIsInyu, penIngkuLun
Lerbesur
LerjudI pudu penerImuun SDA mIgus, yuILu sebesur zo,; persen bIIu dIbundIngkun
dengun
reuIIsusInyu pudu LuIun zooq. Tabel III.13 memperIIIuLkun perkembungun LoLuI PNBP
beserLu komponen penerImuunnyu seIumu perIode zoo-zo1o.
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -zq
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
3.2.1.2.1 Penerimaan SDA
PenerImuun SDA, yung LerdIrI durI penerImuun SDA mInyuk bumI dun gus bumI (mIgus)
dun penerImuun SDA nonmIgus merupukun sumber uLumu PNBP. DuIum IImu LuIun
LerukIIr, penerImuun SDA memberIkun konLrIbusI ruLu-ruLu sekILur 68,q persen
LerIudup
LoLuI PNBP. PenerImuun SDA mIgus merupukun penerImuun yung bersumber durI
penerImuun mInyuk bumI dun penerImuun gus bumI. Sedungkun penerImuun SDA
nonmIgus
dIperoIeI durI penerImuun perLumbungun umum, penerImuun keIuLunun, penerImuun
perIkunun, dun penerImuun perLumbungun punus bumI.
SeIumu perIode zoo-zooq, penerImuun SDA memperIIIuLkun perLumbuIun yung
IIukLuuLII.
DI LuIun zoo; dun zooq LerjudI penurunun penerImuun SDA, sebesur musIng-musIng
zo,6
persen dun 8,1 persen. Sedungkun dI LuIun zoo8, menguIumI perLumbuIun LerLInggI,
yuILu
mencupuI 6,q persen, uLuu nuIk Rpq1,6 LrIIIun bIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI
LuIun
zoo;.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, penerImuun SDA dILurgeLkun sebesur Rp16q,; LrIIIun.
ApubIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq, perkIruun penerImuun SDA LersebuL
menguIumI
penIngkuLun Rpz,8 LrIIIun uLuu 18, persen. Tabel III.14 memperIIIuLkun
perkembungun
penerImuun SDA beserLu komponen penerImuunnyu seIumu perIode zoo-zo1o.
2010
APBN-P
. PenerImuun SDA 11o, 16;, 1z,q zzq, 1q,o 16q,;
u. PenerImuun SDA MIgus 1o,8 18,1 1zq,8 z11,6 1z,8 11,;
b. PenerImuun SDA NonmIgus 6,; q,q 8,1 1z,8 1,z 1,o
. BugIun PemerInLuI uLus ubu BUMN 1z,8 z1, z,z zq,1 z6,o zq,
. PNBP uInnyu z,6 8,o 6,q 6, ,8 q,
V. PendupuLun BU - - z,1 ,; 8,q q,
PNBP 1q6,q zz;,o z1,1 zo,6 zz;,z zq;,z
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL III.13
PERKEMBANGAN PNBP, 2005 2010
triliun rupiah)
Uraian 2005 2006 2007 2008 2009
2010
APBN-P
PenerImuun SDA MIgus 1o,8 18,1 1zq,8 z11,6 1z,8 11,;
- MInyuk bumI ;z,8 1z,1 q,6 16q,o qo,1 11z,
- Gus bumI o,q z,q 1,z qz,6 ,; q,z
PenerImuun SDA NonmIgus 6,; q,q 8,1 1z,8 1,z 1,o
- PerLumbungun Umum ,z 6,8 ,q q, 1o,q q,;
- KeIuLunun ,z z,q z,1 z, z, z,q
- PerIkunun o, o,z o,1 o,1 o,1 o,z
- Punus BumI - - - o,q o,q o,z
PenerImuun SDA 11o, 16;, 1z,q zzq, 1q,o 16q,;
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL III.14
PERKEMBANGAN PENERIMAAN SDA, 2005 - 2010
triliun rupiah)
2005 2006 2007 2008 2009



Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
sekILur ;,o persen penerImuun durI beroperusInyu kupuI-kupuI perIkunun usIng.
KebIjukun
pengIupusun LersebuL merupukun suIuI suLu upuyu PemerInLuI unLuk mengIumbuL
illecl
jishin dun unLuk memperkuuL IndusLrI dun urmudu perIkunun nusIonuI. PerusuIuun
usIng
boIeI memIIIkI IzIn Lungkup Ikun Iunyu bIIu menduruLkun IusII Lungkupun ke duIum
negerI,
dun mendIrIkun unIL pengoIuIun dI ndonesIu. ukLor IuInnyu uduIuI kurenu
menIngkuLnyu
bIuyu operusI penungkupun Ikun yung mengukIbuLkun bunyuk pengusuIu kupuI
menguIIIkun
usuIunyu ke sekLor IuIn seIInggu mengurungI penerImuun durI punguLun IusII
perIkunun
(PHP).
DuIum APBN-P LuIun zo1o, penerImuun perIkunun dILurgeLkun sebesur Rp1o mIIIur.
ApubIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq, perkIruun reuIIsusI LersebuL menIngkuL
sebesur
Rp8,o mIIIur uLuu 6,o persen. PenIngkuLun penerImuun perIkunun dIupuyukun
meIuIuI
opLImuIIsusI peIuyunun dun penerLIbun perIzInun usuIu.
SeIunjuLnyu, penerImuun perLumbungun punus bumI merupukun sumber penerImuun
SDA
nonmIgus yung muIuI dIcuLuL duIum penerImuun LuIun zoo8. PenerImuun
perLumbungun
punus bumI InI bersumber durI perIILungun seLorun bugIun PemerInLuI sebesur q
persen
durI penerImuun bersII usuIu kegIuLun pengusuIuun sumber duyu punus bumI (net
o5erctin
in.ome,NI) unLuk pembungkILun energIJIIsLrIk seLeIuI dIkurungI dengun semuu
kewujIbun
pembuyurun pujuk-pujuk dun punguLun-punguLun IuIn. DuIum LuIun zooq, reuIIsusI
penerImuun punus bumI mencupuI Rpo,q LrIIIun, sedungkun duIum APBN-P LuIun zo1o
sebesur Rpo,z LrIIIun. TurgeL LersebuL IebII renduI Rpo,z LrIIIun, Lurun q,o persen bIIu
dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq. DuIum jungku menenguI, penerImuun durI
perLumbungun punus bumI memIIIkI poLensI yung cukup besur mengInguL PemerInLuI
Lerus
mengupuyukun pemunIuuLun energI uILernuLII, kIususnyu energI punus bumI.
3.2.1.2.2 Penerimaan Bagian Pemerintah atas Laba BUMN
MenuruL keLenLuun duIum Undung-undung Nomor 1q TuIun zoo LenLung BUMN,
dIjeIuskun buIwu BUMN uduIuI budun usuIu yung seIuruI uLuu sebugIun besur
moduInyu
dImIIIkI oIeI neguru meIuIuI penyerLuun securu Iungsung yung berusuI durI kekuyuun
neguru
yung dIpIsuIkun. SeIrIng perkembungun wukLu, pudu suuL InI BUMN memegung IImu
perunun duIum ekonomI nusIonuI, yuknI: (u) memberIkun sumbungun bugI
perkembungun
perekonomIun nusIonuI pudu umumnyu dun penerImuun neguru pudu kIususnyu;
(b) mengejur keunLungun; (c) menyeIenggurukun kemunIuuLun umum berupu
penyedIuun
burung dunJuLuu jusu yung bermuLu LInggI dun memuduI bugI pemenuIun IujuL IIdup
orung
bunyuk; (d) menjudI perInLIs kegIuLun-kegIuLun usuIu yung beIum dupuL dIIuksunukun
oIeI
sekLor swusLu dun koperusI; dun (e) LuruL ukLII memberIkun bImbIngun dun bunLuun
kepudu
pengusuIu goIongun ekonomI IemuI, koperusI, dun musyurukuL. KeIImu perun ekonomI
LersebuL merupukun umunuI durI pusuI z Undung-undung Nomor 1q TuIun zoo.
DuIum beberupu LuIun LerukIIr, sejumIuI BUMN Lerus menguIumI perubuIun, buIk durI
sIsI benLuk perusuIuun, muupun keIompok sekLor usuIu. DurI sIsI benLuk perusuIuun,
IInggu
sekurung BUMN dupuL dIkIusIIIkusIkun menjudI LIgu, yuILu: (u) perusuIuun umum
(perum);
(b) perusuIuun perseroun (persero); dun (c) perseroun LerbuLus Lerbuku (persero Tbk).
DurI
sIsI keIompok sekLor usuIu, BUMN dupuL dIkIusIIIkusIkun menjudI IImu keIompok yung
Lersebur duIum sekLor usuIu, yuILu keIompok: (u) jusu keuungun dun perbunkun; (b)
jusu
IuInnyu; (c) bIdung usuIu IogIsLIk dun purIwIsuLu; (d) ugro IndusLrI, perLunIun,
keIuLunun,
kerLus, perceLukun, dun penerbILun; serLu (e) perLumbungun, LeIekomunIkusI, energI, dun
cb III
-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
IndusLrI sLruLegIs. SeIumu perIode zoo;-zo1o, LeIuI LerjudI penumbuIun jumIuI
BUMN,
yuILu durI 1q BUMN menjudI 1qz BUMN. KeLIgu BUMN buru LersebuL uduIuI PT
DIrgunLuru
ndonesIu (persero) yung sebeIumnyu dIkeIoIu oIeI PT PerusuIuun PengeIoIu AsseL J
PPA
(persero), PT AskrIndo (persero) yung sebeIumnyu muyorILus suIumnyu dIkuusuI oIeI
Bunk
ndonesIu, dun PerusuIuun Umum embugu KunLor BerILu NusIonuI AnLuru yung
sebeIumnyu merupukun Iembugu penyIurun pubIIk.
SeIuIn mengeIoIu kepemIIIkun suIum pudu sejumIuI BUMN, PemerInLuI meIuIuI
KemenLerIun Neguru BUMN jugu mengeIoIu suIum mInorILus uLuu dI buwuI 1,o persen
dI
sejumIuI perusuIuun. HInggu LuIun zo1o, suIum mInorILus PemerInLuI Lersebur dI 18
perusuIuun yung dI unLurunyu PT ndosuL Tbk (1q, persen), PT Bunk BukopIn (18,z
persen),
dun PT reeporL ndonesIu Tbk (q,q persen). SesuuI dengun Undung-undung Nomor 1q
TuIun zoo, perusuIuun-perusuIuun LersebuL LIduk dupuL dIkuLegorIkun sebuguI BUMN
kurenu suIum PemerInLuI bersIIuL mInorILus. PemeLuun IubuJrugI berIkuL kuLegorI
BUMN
dun perseroun mInorILus dIsujIkun pudu Bagan III.1.
SeIumu perIode zoo-zooq, kInerju BUMN Lerus menguIumI perkembungun posILII,
buIk
durI useL, Iubu bersII, beIunju operusIonuI (o5erctioncl ex5enditureJo5ex), dun beIunju
moduI
(.c5itcl ex5enditureJ.c5ex). SeIumu perIode LersebuL, LoLuI useL BUMN LumbuI ruLu-
ruLu
sebesur 1o,6 persen, Iubu bersII LumbuI ruLu-ruLu sebesur z,1 persen, o5ex LumbuI
ruLuruLu
sebesur z88, persen, dun .c5ex LumbuI ruLu-ruLu sebesur o,q persen. KInerju BUMN
seIumu perIode LersebuL mempunyuI penguruI yung sIgnIIIkun dI pusur moduI. DuLu
muLukIIr
Bursu EIek ndonesIu (BE) menunjukkun LoLuI kupILuIIsusI pusur BUMN Lerbuku
menguIumI
perLumbuIun ruLu-ruLu sebesur zq,o persen, dun LoLuI persenLuse ruLu-ruLu LerIudup
kupILuIIsusI pusur sebesur q,o persen.
DurI sIsI Iubu bersII seIuruI BUMN, pencupuIun LerLInggI LerjudI pudu LuIun zooq, yuILu
sebesur Rp88,6 LrIIIun, IebII besur bIIu dIbundIngkun dengun Iubu LuIun zoo8.
PenIngkuLun
Iubu bersII LersebuL menunjukkun keLuIunun (resilien.e) kInerju BUMN dI LenguI
beIum
kondusIInyu kondIsI perekonomIun LuIun zooq sebuguI dumpuk InsLubIIILus vurIubeI
mukro
seperLI Iurgu mInyuk, nIIuI Lukur, perLumbuIun kredIL perbunkun, serLu Iurgu
komodILus
perLumbungun, perLunIun dun perkebunun. DurI LoLuI peroIeIun Iubu bersII LersebuL,
sebugIun
Sumber: KemenLerIun BUMN
BUMN
141
LABA
120
RUGI
21
Bagi Dividen
Tidak Bagi Dividen
Kebijakan
Akum Rugi
Minoritas
18
Bagi Dividen
Tidak Bagi Dividen
BUMN yuILu PT S duIum proses IIkuIdusI Sub-ToLuI BUMN
Sub-ToLuI MInorILus
141
18
........... 11
........... 7
.................................. 21
38
10
........... 72
BAGAN III.1
PETA KINER1A BUMN DI TAHUN 2010

cb III
-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
perbunkun sebesur Rp, LrIIIun
(1z,; persen). SeIunjuLnyu duIum
APBN-P LuIun zo1o, penerImuun
bugIun PemerInLuI uLus Iubu BUMN
dILurgeLkun sebesur Rpzq, LrIIIun.
SeIumu perIode zoo-zo1o,
PT PerLumInu menjudI BUMN
penyumbung dIvIden Lerbesur
dengun ruLu-ruLu konLrIbusI LIup
LuIun mencupuI q,; persen
LerIudup LoLuI dIvIden BUMN.
SeIumu perIode LersebuL,
PT PerLumInu membukukun Iubu
bersII ruLu-ruLu sebesur Rpzz,
LrIIIun per LuIun. PeroIeIun Iubu LerLInggI LerjudI duIum LuIun zoo8 yuILu sebesur
Rpo,z
LrIIIun uLuu menIngkuL sebesur z, persen bIIu dIbundIngkun dengun Iubu bersII LuIun
sebeIumnyu. PenIngkuLun LersebuL merupukun uindjcll 5rojit ukIbuL Ionjukun Iurgu
mInyuk
pudu kuurLuI LuIun zoo8.
3.2.1.2.3 PNBP Lainnya
DuIum sLrukLur APBN, PNBP IuInnyu LerdIrI uLus penerImuun yung bersumber durI
(1) pendupuLun penjuuIun dun sewu; (z) pendupuLun jusu; () pendupuLun bungu;
(q) pendupuLun kejuksuun dun perudIIun; () pendupuLun pendIdIkun; (6) pendupuLun
gruLIIIkusI dun uung sILuun IusII korupsI; (;) pendupuLun Iurun dun dendu; serLu
(8) pendupuLun IuIn-IuIn.
Sumber uLumu PNBP IuInnyu berusuI durI pendupuLun PemerInLuI yung dIperoIeI durI
jusu
peIuyunun yung dIberIkun oIeI KJ kepudu musyurukuL, sesuuI dengun Lugus pokok dun
IungsI durI musIng-musIng KJ LersebuL. PemunguLun PNBP KJ LersebuL dIIukukun
duIum
rungku penguLurun, peIuyunun, dun penguwusun yung berLujuun unLuk menIngkuLkun
PeIuyunun PubIIk. SesuuI dengun Undung-undung Nomor zo TuIun 1qq; LenLung
PenerImuun Neguru Bukun Pujuk, sebugIun PNBP yung dIpunguL oIeI KJ dupuL
dIgunukun
kembuII oIeI KJ yung bersungkuLun seLeIuI dIseLor ke kus neguru LerIebII duIuIu.
PeneLupun
penggunuun PNBP LersebuL dIdusurkun pudu kepuLusun MenLerI Keuungun LenLung IzIn
penggunuun PNBP yung bersIIuL spesIIIk pudu musIng-musIng KJ.
DuIum kurun wukLu zoo-zooq, reuIIsusI PNBP IuInnyu ruLu-ruLu LumbuI sebesur zz,q
persen. Securu nomInuI, penIngkuLun LerLInggI LerjudI duIum LuIun zoo;, yuILu
menIngkuL
sebesur Rp18,8 LrIIIun jIku dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun sebeIumnyu. ukLor
uLumu
yung menyebubkun LerjudInyu penIngkuLun LersebuL uduIuI menIngkuLnyu pendupuLun
durI
kegIuLun IuIu mIgus, yuILu durI Rp;, LrIIIun menjudI Rp8,8 LrIIIun, sebuguI dumpuk durI
menIngkuLnyu Iurgu mInyuk menLuI dunIu. Sedungkun duIum APBN-P LuIun zo1o,
PNBP
IuInnyu dILurgeLkun mencupuI Rpq, LrIIIun. TurgeL LersebuL IebII renduI Rp1o,
LrIIIun
uLuu 1q,z persen bIIu dIbundIngkun dengun reuIIsusI LuIun zooq, yung unLuru IuIn
dIsebubkun
oIeI LInggInyu pendupuLun penjuuIun dun sewu, serLu udunyu seLorun berupu
pendupuLun
bugIun PemerInLuI durI sIsu surpIus Bunk ndonesIu dI LuIun zooq. Perkembungun
PNBP
IuInnyu dun pendupuLun BU seIumu perIode zoo-zo1o dupuL dIIIIuL pudu Tabel
III.15.
o

1o
1
zo
z
o

zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
12,8
21,4
23,22
31,29
28,6 29,5
LrIIIun Rp
GRAFIK III.25
PNBP BAGIAN PEMERINTAH ATAS LABA BUMN,
2005 - 2010
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -;
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
DuIum rungku pencupuIun LurgeL PNBP zo1o, kIususnyu yung berusuI durI berbuguI
KJ,
seIuIn dengun peneLupun, perbuIkun, dun penyempurnuun peruLurun pemerInLuI (PP)
LenLung
jenIs dun LurII PNBP yung berIuku pudu KJ, PemerInLuI jugu LeIuI dun ukun Lerus
meIukukun
berbuguI upuyu unLuk mengopLImuIkun pemunguLun PNBP pudu musIng-musIng KJ.
SesuuI dengun PP Nomor ; TuIun zooq LenLung JenIs dun TurII PNBP yung BerIuku
pudu
DepurLemen KomunIkusI dun nIormuLIku, jenIs penerImuun PNBP pudu KemenLerIun
KomunIkusI dun nIormuLIku (KemenkomInIo) LerdIrI uLus: (1) pendupuLun Iuk dun
perIzInun
(bIuyu Iuk penyeIengguruun IrekuensI); (z) pendupuLun jusu penyeIengguruun pos dun
LeIekomunIkusI (bIuyu Iuk penyeIengguruun LeIekomunIkusI); () pendupuLun jusu sewu
surunu dun prusurunu; (q) pendupuLun durI penyeIengguruun penyIurun; dun ()
pendupuLun
pendIdIkun, peIuLIIun, dun pengIupusun useL.
SeIumu perIode zoo-zooq, PNBP KemenkomInIo menguIumI penIngkuLun ruLu-ruLu
sebesur
,; persen. DuIum LuIun zooq, reuIIsusI penerImuun PNBP KemenkomInIo mencupuI
Rp1o,1
LrIIIun, menIngkuL sebesur Rpz,q LrIIIun uLuu o, persen bIIu dIbundIngkun dengun
reuIIsusI
LuIun zoo8 sebesur Rp;,; LrIIIun. KenuIkun LersebuL unLuru IuIn dIsebubkun oIeI
menIngkuLnyu penggunuun spekLrum dI pILu seIuIer oIeI puru operuLor seIuIer.
SemenLuru ILu duIum APBN-P LuIun zo1o, PNBP KemenkomInIo dILurgeLkun sebesur
Rp1o,
LrIIIun. PerkIruun reuIIsusI LersebuL dIdukung oIeI beberupu kebIjukun, unLuru IuIn:
(1) pengenuun BHP IrekuensI dengun meLode IeIung pudu pILu IrekuensI yung poLensIuI
(bcnduith uireless c..ess), (z) pembenuIun duLubuse buIk penggunu IrekuensI
muupun
penyeIengguruun LeIekomunIkusI; () meIuksunukun sosIuIIsusI securu InLensII kepudu
penyeIengguru LeIekomunIkusI dun penggunu spekLrum IrekuensI berkenuun dengun
kewujIbun pembuyurunPNBP; (q) penegukun Iukum securu InLensII kepudu
penyeIengguru
LeIekomunIkusI dun penggunu spekLrum IrekuensI yung LIduk memuLuII keLenLuun
perundungun; dun () pembuIuruun dun penumbuIun InsLrumen securu berLuIup,
unLuru
IuIn sIsLem monILorIng IrekuensI, oLomuLIsusI sIsLem munujemenJperIzInun IrekuensI
dun
uIuL pengujIun. Perkembungun PNBP KemenkomInIo dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.26.
Berdusurkun PP Nomor zz TuIun 1qq; LenLung TurII dun JenIs PNBP yung BerIuku pudu
DepurLemen PendIdIkun dun Kebuduyuun, jenIs penerImuun yung berIuku dI
KemenLerIun
1 KemenLerIun KomunIkusI dun nIormuLIku 1,8 q,o ,1 ;,; 1o,1 1o,
z KemenLerIun PendIdIkun NusIonuI 1,z z, ,z q,o ,q 6,;
KemenLerIun KeseIuLun o,z o,q ,o z,q , q,o
q KepoIIsIun Neguru RepubIIk ndonesIu 1,z 1,q 1, 1,; 1,8 z,o
Budun PerLunuIun NusIonuI o,6 1,o 1,z 1,q 1,q 1,
6 KemenLerIun Hukum dun HAM o,; o,8 o,q 1,z 1,q 1,
; PenerImun uInnyu, seperLI:
- RekenIng Dunu nvesLusI (RD) 8,o ;,q ;,q 8,z 1, ,z
- PendupuLun mInyuk menLuI (DMO) - ;, 8,6 q,q 6, ;,q
- PenjuuIun IusII Lumbung 1, z,; z,q z, 6, ,
- SurpIus B - 1, 1,; - z,6 -
- PenerImuun IuIn-IuIn 8,q q, q, z,8 1, o,q
z,6 8,o 6,q 6, ,8 q,
Termusuk pendupuLun BU
Sumber: BerbuguI KemenLerIunJembugu
2008
TABEL III.15
PERKEMBANGAN PNBP LAINNYA, 2005 - 2010
triliun rupiah)
No Kementerian/Lembaga 2005 2006 2007 2009
2010
APBN-P
ToLuI PNBP uInnyu
cb III
-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
PendIdIkun NusIonuI (KemendIknus)
LerdIrI uLus: (1) penerImuun durI
penyeIengguruun pendIdIkun;
(z) penerImuun konLruk kerju yung
sesuuI dengun perun dun IungsI
Perguruun TInggI NegerI (PTN);
() penerImuun durI IusII penjuuIun
produk yung dIperoIeI durI
penyeIengguruun pendIdIkun; dun
(q) penerImuun durI sumbungun IIbuI
perorungun, Iembugu PemerInLuI uLuu
non-PemerInLuI.
DuIum LuIun zooq, reuIIsusI PNBP
KemendIknus mencupuI Rp,q LrIIIun.
ReuIIsusI LersebuL IebII LInggI durI
reuIIsusI pudu LuIun zoo8 yung
mencupuI Rpq,o LrIIIun. Sedungkun
perLumbuIun PNBP KemendIknus
seIumu perIode zoo-zooq, ruLu-ruLu
sebesur q,6 persen per LuIun.
SemenLuru ILu duIum APBN-P LuIun
zo1o, PNBP KemendIknus dILurgeLkun
sebesur Rp6,; LrIIIun. TurgeL LersebuL
dIdukung oIeI beberupu kebIjukun,
unLuru IuIn: (1) menIngkuLkun kupusILus
dun duyu Lumpung perguruun LInggI;
(z) menIngkuLkun peIuksunuun
berbuguI progrum kegIuLun kerjusumu,
buIk unLurInsLunsI muupun Iembugu
non-PemerInLuI, serLu dunIu IndusLrI;
() menIngkuLkun kegIuLun-kegIuLun IImIuI IImu pengeLuIuun, LeknoIogI dun senI;
(q) mendukung upuyu unLuk mewujudkun pengeIoIuun keuungun neguru yung LerLIb,
LuuL
pudu peruLurun per Undung-undungun, eIIsIen, ekonomIs, eIekLII, Lrunspurun, dun
berLunggung juwub dengun memperIuLIkun rusu keudIIun dun kepuLuLun.
Perkembungun
PNBP KemendIknus dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.27.
SesuuI dengun PeruLurun PemerInLuI Nomor 1 TuIun zooq LenLung TurII uLus JenIs
PNBP
yung BerIuku pudu DepurLemen KeseIuLun, jenIs penerImuun dI KemenLerIun KeseIuLun
(Kemenkes) LerdIrI uLus: (1) penerImuun durI pemberIun IzIn peIuyunun keseIuLun oIeI
swusLu;
(z) penerImuun durI pemberIun IzIn mendIrIkun rumuI sukIL swusLu; () penerImuun
durI
jusu pendIdIkun Lenugu keseIuLun; (q) penerImuun durI jusu pemerIksuun IuboruLorIum;
() penerImuun durI jusu pemerIksuun uIr securu kImIu Iengkup; (6) penerImuun durI
jusu
buIuI pengobuLun penyukIL puru-puru (BPq); (;) penerImuun durI jusu buIuI keseIuLun
muLu
musyurukuL (BKMM); (8) penerImuun durI ujI pemerIksuun spesImen; dun (q)
penerImuun
durI jusu peIuyunun rumuI sukIL. DuIum LuIun zooq, reuIIsusI PNBP Kemenkes
mencupuI
Rp, LrIIIun, menIngkuL Rpo,q LrIIIun uLuu 1,8 persen bIIu dIbundIngkun dengun
reuIIsusI
LuIun zoo8. Adupun perLumbuIun ruLu-ruLu seIumu zoo-zooq mencupuI 1o1,
persen.
1,8
4,0
5,1
7,7
10,1 10,3
o
z
q
6
8
1o
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
LrIIIun Rp
GRAFIK III.26
PERKEMBANGAN PNBP KEMENKOMINFO,
2005 - 2010
Sumber : KemenLerIun KomInIo
o,q
z,
,z
,8
,q
6,;
o
1
z

q

6
;
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
LrIIIun Rp
GRAFIK III.27
PERKEMBANGAN PNBP KEMENDIKNAS,
2005 - 2010
Sumber : KemenLerIun PendIdIkun NusIonuI
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -q
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
SemenLuru ILu, PNBP Kemenkes
duIum APBN-P LuIun zo1o,
dILurgeLkun sebesur Rpq,o LrIIIun.
TurgeL LersebuL dIdukung oIeI
beberupu kebIjukun, unLuru IuIn
(u) penIngkuLun sumber duyu
munusIu duIum rungku penIngkuLun
muLu dun kuuIILus peIuyunun;
(b) mengguII poLensI PNBP meIuIuI
upuyu InLensIIIkusI dun eksLensIIIkusI;
(c) penIngkuLun .ost re.oter rumuI
sukIL unLuk menuju kemundIrIun
kompuLerIsusI udmInIsLrusI keuungun,
dun (d) menIngkuLkun peIuyunun
keseIuLun yung LerInLegrusI sesuuI
sLundur yung berorIenLusI pudu
kepuusun peIunggun. Perkembungun PNBP Kemenkes dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.28.
SesuuI dengun PeruLurun PemerInLuI Nomor o TuIun zo1o LenLung TurII uLus
PenerImuun
Neguru Bukun Pujuk yung BerIuku pudu KepoIIsIun Neguru RepubIIk ndonesIu, jenIs
penerImuun PoIrI LerdIrI uLus: (1) suruL IzIn mengemudI (SM); (z) suruL Lundu nomor
kenduruun (STNK); () Lundu nomor kenduruun bermoLor (TNKB); (q) suruL Lundu cobu
kenduruun (STK); () bukLI pemIIIkun kenduruun bermoLor (BPKB); (6) sImuIuLor;
(;) IzIn senjuLu upI (SenpI); (8) kurLu sIdIk jurI; dun (q) dendu peIunggurun IuIu IInLus.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, PNBP PoIrI dILurgeLkun sebesur Rpz,o LrIIIun. PencupuIun
LurgeL
LersebuL ukun dILempuI meIuIuI kebIjukun unLuru IuIn: (1) menIngkuLkun kemumpuun
sumber duyu munusIu meIuIuI peIuLIIun LeknIs unLus dun pendIdIkun peIuLIIun
IungsIonuI
unLus; (z) menIngkuLkun InIrusLrukLur pendukung peIuksunuun operusIonuI PoIrI dI
bIdung
IuIu IInLus berupu penguduun AIsus PoIunLus, kenduruun puLroII rodu zJrodu q,
kenduruun
puLwuI rodu zJrodu q, kenduruun ujI SM rodu zJrodu q, mobII unIL peIuyunun SM,
mobII
unIL Iuku unLus, dritin simulctor, kompuLer SumsuL dun uIuL ceLuk TNKB; ()
meIunjuLkun
pembungunun jurIngun SuLuun PenyeIengguru AdmInIsLrusI SM (SuLpus) meIIpuLI
wIIuyuI
KuIImunLun, MuIuku ULuru, dun Pupuu;
(q) menIngkuLkun kInerju dengun
menumbuI membungun jurIngun
Automcti. Trcjji. Mcncement Center
dI wIIuyuI Juwu; dun () meIuksunukun
PerpoIIsIun MusyurukuL (PoImus)
meIuIuI kegIuLun ILru PoIunLus.
Perkembungun PNBP PoIrI dupuL dIIIIuL
pudu Grafik III.29.
SesuuI dengun PeruLurun PemerInLuI
Nomor 1 TuIun zo1o LenLung TurII uLus
JenIs PNBP yung BerIuku pudu Budun
PerLunuIun NusIonuI (BPN), jenIs
penerImuun yung berIuku dI BPN LerdIrI
o,z
o,q
,o z,q
,
q,o
o
1
z

q
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
LrIIIun Rp
GRAFIK III.28
PERKEMBANGAN PNBP KEMENKES,
2005 - 2010
Sumber : KemenLerIun KeseIuLun
1,2
1,4
1,5
1,7 1,8
2,0
o,o
o,
1,o
1,
z,o
z,
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
LrIIIun Rp
GRAFIK III.29
PERKEMBANGAN PNBP POLRI, 2005 2010
Sumber : KepoIIsIun Neguru RepubIIk ndonesIu
cb III
-qo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
uLus (1) peIuyunun penduILurun LunuI; (z) peIuyunun pemerIksuun LunuI; () peIuyunun
InIormusI perLunuIun; (q) peIuyunun konsoIIdusI LunuI securu swuduyu; () peIuyunun
surveI,
pengukurun, dun pemeLuun; (6) peIuyunun pendIdIkun; dun (;) peIuyunun IIsensI.
ReuIIsusI PNBP BPN LuIun zooq mencupuI Rp1,q LrIIIun, sumu dengun reuIIsusI LuIun
zoo8.
PencupuIun LersebuL seIrIng dengun membuIknyu kondIsI ekonomI musyurukuL yung
berImbus pudu mInuL dun kesudurun musyurukuL LerIudup kepusLIun Iukum. RuLu-ruLu
perLumbuIun PNBP BPN perIode zoo-zooq mencupuI z,; persen.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, PNBP BPN
dILurgeLkun sebesur Rp1, LrIIIun. TurgeL
LersebuL dIdukung oIeI beberupu kebIjukun,
unLuru IuIn: (1) PNBP murnI, yuILu
menIngkuLkun penerLIbun pengeIoIuun PNBP
dun penerLIbun pencuLuLun useL-useL mIIIk
neguru; (z) PNBP IungsIonuI, unLuru IuIn
meIuIuI penIngkuLun LrunspurunsI InIormusI
LenLung persyuruLun, jungku wukLu, dun
bIuyu peIuyunun, penerupun modeI
peIuyunun jempuL boIu, penIngkuLun
kupusILus kemumpuun peLugus ukur dun
penduLuun yurIdIs Lermusuk meIIbuLkun puru
surveyor berIIsensI, dun memIokuskun peIuyunun perLunuIun yung dIbIuyuI dengun
sumber
dunu pubIIk, seperLI PRONA, UKM, serLIIIkusI LunuI perLunIun dun neIuyun pudu dueruI
LerLIngguI dun ekonomI IemuI. Perkembungun PNBP BPN dupuL dIIIIuL pudu Grafik
III.30.
SesuuI dengun PeruLurun PemerInLuI Nomor 8 TuIun zooq LenLung JenIs dun TurII
PNBP
yung BerIuku pudu KemenLerIun Hukum dun Huk AsusI MunusIu (KemenkumIum),
jenIs
penerImuun KemenkumIum bersumber durI penerImuun (1) peIuyunun jusu Iukum;
(z) buIuI IurLu penIngguIun; () keImIgrusIun; (q) Iuk dun kekuyuun InLeIekLuuI; serLu
() jusu
Lenugu kerju nurupIdunu.
SeIumu perIode zoo-zooq, PNBP KemenkumIum menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu
sebesur 18,q persen. DuIum LuIun zooq, reuIIsusI PNBP KemenkumIum mencupuI
Rp1,q
LrIIIun, menIngkuL sebesur Rpo,z LrIIIun uLuu 16,; persen bIIu dIbundIngkun dengun
reuIIsusI
LuIun zoo8 yung mencupuI Rp1,z LrIIIun.
DuIum APBN-P LuIun zo1o, PNBP
KemenkumIum dILurgeLkun sebesur Rp1,
LrIIIun. TurgeL LersebuL dIdukung dengun
kebIjukun unLuru IuIn: (1) meIukukun
InvenLurIsusI seIuruI poLensI PNBP pudu
kunLor uLuu unIL peIuyunun LeknIs (UPT)
dI IIngkungun KemenkumIum; dun
(z) opLImuIIsusI pembungunun surunu dun
prusunu unLuk mendukung Lugus dun
IungsI KemenkumIum. Perkembungun
PNBP KemenkumIum dupuL dIIIIuL pudu
Grafik III.31.
0,6
0,7
0,8
0,9
1,4
1,5
o,o
o,q
o,8
1,z
1,6
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
LrIIIun Rp
GRAFIK III.30
PERKEMBANGAN PNBP BPN, 2005 2010
Sumber : Budun PerLunuIun NusIonuI
0,7
0,8
0,9
1,2
1,4
1,5
o
o,q
o,8
1,z
1,6
zoo zoo6 zoo; zoo8 zooq APBN-P
zo1o
LrIIIun Rp
GRAFIK III.31
PERKEMBANGAN PNBP KEMENKUMHAM,
2005 2010
Sumber : KemenLerIun Hukum dun HAM

cb III
-qz Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
3.3 Tantangan dan Peluang Kebijakan Pendapatan Negara
Proses pemuIIIun ekonomI yung LerjudI pudu LuIun zo1o memberIkun Iundusun yung
cukup
kuuL bugI ukseIerusI perLumbuIun ekonomI dunIu dun ndonesIu pudu LuIun-LuIun
seIunjuLnyu, meskIpun musII LerdupuL LunLungun unLuk memperLuIunkun sLubIIILus
ekonomI
gIobuI LerkuIL dengun LerjudInyu gejoIuk pudu sekLor keuungun dI beberupu neguru
kuwusun
Eropu. Pudu LuIun zo11, perLumbuIun ekonomI nusIonuI dIperkIrukun menIngkuL
dIbundIngkun dengun LuIun zo1o. KondIsI LersebuL dIpenguruII oIeI cukup sLubIInyu
IundumenLuI ekonomI mukro nusIonuI dun jugu dILopung oIeI perLumbuIun ekonomI
dunIu.
Berdusurkun kondIsI perekonomIun nusIonuI LersebuL, pendupuLun neguru dun IIbuI
dIperkIrukun ukun menIngkuL dIbundIngkun dengun pencupuIun LuIun zo1o.
PenerImuun
duIum negerI yung LerdIrI durI penerImuun perpujukun dun PNBP, menjudI pIIur uLumu
durI
pendupuLun neguru dun IIbuI. SebuguI konLrIbuLor uLumu penerImuun duIum negerI,
penerImuun perpujukun dIperkIrukun IebII LInggI durI LuIun sebeIumnyu. Beberupu
kebIjukun
yung dIumbII unLuk mencupuI LurgeL LersebuL uduIuI (1) pengguIIun poLensI perpujukun;
(z) penIngkuLun kuuIILus pemerIksuun pujuk; () penyempurnuun mekunIsme uLus
keberuLun
dun bundIng duIum proses pengudIIun pujuk; (q) penIngkuLun peIuyunun kepubeunun
dun
cukuI; () perbuIkun sIsLem InIormusI; dun (6) konsIsLensI peIuksunuun rocd mc5 cukuI
IusII
Lembukuu.
DuIum LuIun zo11, PNBP dIperkIrukun ukun IebII renduI dIbundIngkun dengun LurgeL
APBN-P zo1o, LeruLumu dIdorong oIeI penurunun penerImuun durI bugIun PemerInLuI
uLus
Iubu BUMN. DI sumpIng ILu, keLIdukpusLIun perkembungun Iurgu mInyuk dunIu yung
ukun
berpenguruI LerIudup LIngkuL Iurgu jugu ukun memberIkun penguruI LerIudup upuyu
pencupuIun LurgeL penerImuun mIgus. UnLuk ILu, PemerInLuI perIu berupuyu meIuIuI
kebIjukun dun perbuIkun udmInIsLrusI gunu IebII mengopLImuIkun pencupuIun LurgeL
PNBP
LuIun zo11. Upuyu PemerInLuI LersebuL meIuIuI (1) pengopLImuIun lijtinJproduksI
mInyuk
menLuI dun gus bumI, serLu komodILI Lumbung dun mIneruI gunu mendukung
pencupuIun
penerImuun SDA, (z) pengopLImuIun penerImuun PemerInLuI uLus Iubu BUMN meIuIuI
opLImuIIsusI 5c-out rctio, penyeIesuIun uudIL keuungun BUMN securu IebII uwuI gunu
mengeLuIuI posIsI rugIJIubu BUMN, dun opsI dIvIden InLerIm dengun LeLup
memperIuLIkun
.csh jlou BUMN, dun () penInjuuun uLus jenIs dun LurII, perbuIkun udmInIsLrusI
peIuporun
keuungun, dun InLensIIIkusI penurIkun PNBP KJ.
3.4 Sasaran Pendapatan Negara dan Hibah Tahun 2011
PendupuLun neguru dun IIbuI sunguL penLIng sebuguI sumber pendunuun progrum-
progrum
pembungunun sebuguImunu yung LerLuung duIum rencunu kerju PemerInLuI (RKP).
Prospek
puIIInyu perekonomIun menjudI suIuI suLu IukLor uLumu unLuk mengopLImuIkun
sumbersumber
pendupuLun neguru. Berdusurkun usumsI dusur ekonomI mukro pudu LuIun zo11,
pendupuLun neguru dun IIbuI dIperkIrukun mencupuI Rp1.o86,q LrIIIun, LerdIrI uLus
penerImuun duIum negerI Rp1.o8z,6 LrIIIun dun IIbuI Rp,; LrIIIun. ApubIIu
dIbundIngkun
dengun LurgeLnyu duIum APBN-P LuIun zo1o, LurgeL duIum LuIun zo11 LersebuL
menguIumI
penIngkuLun sebesur q, persen. Sumber uLumu penIngkuLun LersebuL dIIurupkun
berusuI
durI penerImuun perpujukun yung dILurgeLkun menIngkuL sejuIun dengun dIIukukunnyu
berbuguI extrc ejjort. Extrc ejjort LersebuL unLuru IuIn dIIukukun meIuIuI perbuIkun
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -q
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
udmInIsLrusI perpujukun, pengguIIun poLensI perpujukun, penIngkuLun pemerIksuun
pujuk,
serLu perbuIkun mekunIsme keberuLun dun bundIng. PendupuLun neguru dun IIbuI
duIum
LuIun zo1o-zo11 dupuL dIIIIuL pudu Tabel III.16.
3.4.1 Penerimaan Dalam Negeri
PenerImuun duIum negerI dILurgeLkun mencupuI Rp1.o8z,6 LrIIIun pudu LuIun zo11,
uLuu
menIngkuL q, persen bIIu dIbundIngkun dengun LurgeLnyu duIum APBN-P LuIun zo1o.
SebugIun besur durI LurgeL penerImuun duIum negerI LersebuL merupukun konLrIbusI
durI
penerImuun perpujukun, yuILu sebesur Rp8q, LrIIIun (;;, persen), dun seIebIInyu
merupukun konLrIbusI durI PNBP sebesur Rpzq,1 LrIIIun (zz, persen).
3.4.1.1 Penerimaan Perpajakan
Kebijakan Umum Perpajakan Tahun 2011
SebuguImunu LuIun zo1o, kebIjukun umum perpujukun dIIukukun meIuIuI upuyu
perbuIkun
udmInIsLrusI perpujukun. SuIuI suLu upuyu perbuIkun udmInIsLrusI perpujukun LersebuL
uduIuI
penguIIIun BPHTB serLu PBB sekLor perdesuun dun perkoLuun yung semuIu merupukun
pujuk pusuL menjudI pujuk dueruI berdusurkun Undung-undung Nomor z8 TuIun zooq
LenLung Pujuk DueruI dun ReLrIbusI DueruI (PDRD). SeIuIn ILu, perbuIkun udmInIsLrusI
perpujukun jugu dIIukukun dengun meIunjuLkun pengIupusun IIskuI Iuur negerI bugI WP
APBN-P
thd
PDB
RAPBN
thd
PDB
PendupuLun Neguru dun HIbuI qqz,q 1,q 1.o86,q 1,
. PenerImuun DuIum NegerI qqo, 1,8 1.o8z,6 1,
1. PenerImuun Perpujukun ;q, 11,q 8q, 1z,o
u. Pujuk DuIum NegerI ;zo,8 11, 816,q 11,;
I. Pujuk pengIusIIun 6z,z ,8 q1q, ,q
Mics ,q o,q q,z o,8
Nonmics o6,8 q,q 6o, ,1
II. Pujuk perLumbuIun nIIuI z6,o q,z oq, q,q
III. Pujuk BumI dun Bungunun z, o,q z;,; o,q
Iv. BPHTB ;,z o,1 o,o o,o
v. ukuI q, o,q 6o,; o,q
vI. Pujuk IuInnyu ,8 o,1 q,z o,1
b. Pujuk Perdugungun nLernusIonuI zz,6 o,q z,1 o,
I. Beu musuk 1;,1 o, 18,o o,
II. Beu keIuur , o,1 ,1 o,1
z. PenerImuun Neguru Bukun Pujuk zq;,z q,o zq,1 ,
u. PenerImuun SDA 16q,; z,6 18,z z,
I. MIgus 11,; z,q 1q, z,1
II. NonmIgus 1,o o,z 1z,q o,z
b. BugIun ubu BUMN zq, o, z6,6 o,q
c. PNBP uInnyu q, o,; q,q o,6
d. PendupuLun BU q, o,z 1q,q o,z
. HIbuI 1,q o,o ,; o,1
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABEL III.16
PENDAPATAN NEGARA DAN HIBAH, 2010 2011
triliun rupiah)
Uraian
2010 2011
cb III
-qq Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
orung prIbudI yung mempunyuI NPWP sesuuI dengun Undung-undung Nomor 6 TuIun
zoo8. SeIunjuLnyu, PemerInLuI jugu ukun meIunjuLkun progrum reIormusI perpujukun
duIum
benLuk reIormusI perpujukun jIIId , unLuru IuIn dIIukukun meIuIuI progrum Proje.t jor
Indonesic Tcx Administrction Rejorm (PNTAR), yung penyeIesuIunnyu membuLuIkun
wukLu duIum jungku menenguI (zooq-zo1).
DuIum rungku mengguII poLensI penerImuun pujuk duIum LuIun zo11, beberupu progrum
yung dIIukukun oIeI PemerInLuI, unLuru IuIn (1) progrum eksLensIIIkusI perpujukun
duIum
menumbuI WP buru; (z) progrum InLensIIIkusI pengguIIun poLensI perpujukun berbusIs
5rojile
WP; () pengguIIun poLensI sekLor-sekLor LerLenLu; (q) upIIkusI opLImuIIsusI
pemunIuuLun
duLu perpujukun (OPDP); dun () pemberIun pendIdIkun perpujukun (tcx edu.ction)
duIum
rungku menIngkuLkun kepuLuIun WP (tcx 5cer .om5licn.e).
SeIuIn keIImu upuyu LersebuL, opLImuIIsusI penerImuun pujuk LuIun zo11 jugu dIdukung
oIeI upuyu penIngkuLun kuuIILus pemerIksuun pujuk. DuIum IuI InI, beberupu kebIjukun
yung
dIumbII PemerInLuI uduIuI (1) menyusun kebIjukun LeknIs pemerIksuun uLus IusII
pemerIksuun WP yung Lergubung duIum suLu grup; (z) meIukukun kujIun uLus perIukuun
PPN unLuk burung IusII Lumbung; () menIngkuLkun koordInusI dengun berbuguI
InsLunsI
LerkuIL seIubungun dengun pencuIrun pIuLung pujuk dun prIorILus pencuIrun kepudu
penungguk pujuk Lerbesur; dun (q) IurmonIsusI Undung-undung KeLenLuun Umum dun
TuLu uru Perpujukun, Undung-undung KepuIIILun, serLu Undung-undung LerkuIL
LenLung
Iuk menduIuIukun neguru uLus pIuLung pujuk LerIudup WP yung dInyuLukun puIIIL.
SeIunjuLnyu, PemerInLuI ukun menyempurnukun mekunIsme uLus keberuLun dun
bundIng
sebuguI upuyu unLuk mendukung opLImuIIsusI penerImuun pujuk. HuI InI unLuru IuIn
dIIukukun meIuIuI opLImuIIsusI pemunIuuLun InIormusI durI puLusun pengudIIun pujuk
serLu
kepuLusun keberuLun dun nonkeberuLun sebuguI buIun unLuk pengguIIun poLensI
perpujukun.
SeIuIn ILu, PemerInLuI ukun menyusun kembuII rcnd strcte unLuk menIngkuLkun
penguwusun, gunu mengIIndurI dun mengurungI penyuIuIgunuun wewenung, serLu
menIngkuLkun IungsI IILIgusI ugur PemerInLuI dupuL memenungkun sengkeLu duIum
sIdung
bundIng dun guguLun dI PengudIIun Pujuk.
SejuIun dengun upuyu perbuIkun udmInIsLrusI duIum rungku opLImuIIsusI penerImuun
perpujukun, PemerInLuI jugu meIukukun opLImuIIsusI penerImuun kepubeunun dun
cukuI
meIuIuI penIngkuLun peIuyunun kepubeunun dun cukuI. ungkuI-IungkuI yung
dIIukukun
unLuk menIngkuLkun kuuIILus peIuyunun kepubeunun dun cukuI unLuru IuIn: (1)
meIunjuLkun
reIormusI bIrokrusI, meIuIuI pembenLukun KPPB mudyu dun penyempurnuun bIrokrusI
dI
IIngkungun InLernuI; (z) penyempurnuun ImpIemenLusI Indonesic Nctioncl Sinle
Windou
(NSW) dI kunLor pubeun (Tunjung PrIok, Tunjung Peruk, Tunjung Emus, Bunduru
Soekurno
HuLLu, dun BeIuwun); () oLomuLIsusI peIuyunun; (q) ImpIemenLusI kuwusun peIuyunun
pubeun Lerpudu; dun () konsIsLensI peIuyunun kepubeunun zq jum seIurI dun ; IurI
semInggu
dI empuL peIubuIun uLumu (Tunjung PrIok, Tunjung Peruk, Mukusur dun BeIuwun).
KIusus dI bIdung kepubeunun, opLImuIIsusI penerImuun duIum LuIun zo11 dIIukukun
unLuru
IuIn meIuIuI (1) penIngkuLun ukurusI peneIILIun nIIuI pubeun dun kIusIIIkusI burung
Impor;
(z) penIngkuLun eIekLIvILus pemerIksuun IIsIk burung; () penIngkuLun koIekLIbIIILus
pIuLung
kepubeunun dun cukuI; (q) penIngkuLun penguwusun dI dueruI perbuLusun, LeruLumu
juIur
ruwun penyeIundupun; dun () opLImuIIsusI IungsI unIL penguwusun meIuIuI
penIngkuLun
puLroII duruL dun IuuL. TerkuIL dengun upuyu penIngkuLun penguwusun dI bIdung
kepubeunun,
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -q
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
beberupu kebIjukun yung dIumbII uduIuI dengun meIukukun penuLuun Iubungun kerju
unLurunIL penguwusun, penerupun poIu 5rojilin securu sIsLemuLIs duIum rungku risl
mcncement, meIukukun pendeLeksIun dInI LerIudup peIunggurun, oLomuLIsusI proses
penguwusun securu verLIkuI dun IorIsonLuI, serLu perbuIkun bIsnIs proses uudIL dun
revILuIIsusI
IungsI uudIL.
KIusus dI bIdung cukuI, kebIjukun pudu LuIun zo11 LeLup dIuruIkun pudu konsIsLensI
peIuksunuun rocd mc5 cukuI IusII Lembukuu. SeIuIn ILu, opLImuIIsusI penerImuun cukuI
jugu
dIIukukun meIuIuI kujIun LenLung eksLensIIIkusI burung kenu cukuI, peIekuLun pILu cukuI
uLuu
Lundu peIunusun cukuI IuInnyu unLuk MMEA goIongun A, pemunIuuLun InIormusI
LeknoIogI
dI bIdung peIuyunun cukuI dun penIngkuLun penguwusun dI bIdung cukuI, serLu
opLImuIIsusI
sosIuIIsusI dI bIdung cukuI.
SemenLuru ILu, duIum rungku mendukung susurun perLumbuIun InvesLusI sesuuI dengun
RKP zo11, dI sIsI kebIjukun kepubeunun dun cukuI, ukun Lerus dIupuyukun perbuIkun
sIsLem
InIormusI. Upuyu LersebuL ukun dIIuksunukun meIuIuI (1) pengoperusIun securu penuI
NSW
unLuk Impor (sebeIum LuIun zo1o) dun unLuk ekspor; (z) percepuLun reuIIsusI proses
penyeIesuIun beu cukuI dI Iuur peIubuIun dengun ImpIemenLusI LuIup perLumu Custom
Adtcn.ed Trcde Sstem (ATS) dI dr 5ort Ikurung; dun () pengembungun Kuwusun
EkonomI KIusus (KEK) yung dIIukukun meIuIuI pengembungun KEK dI IokusI meIuIuI
skemu Publi.-Pritcte Pcrtnershi5 sebeIum LuIun zo1q.
Target Penerimaan Perpajakan Tahun 2011
Pudu LuIun zo11, penerImuun perpujukun dILurgeLkun mencupuI Rp8q, LrIIIun, uLuu
menIngkuL 1z,q persen durI LurgeLnyu duIum APBN-P LuIun zo1o. Beberupu IukLor yung
berpenguruI duIum penIngkuLun penerImuun perpujukun uduIuI (1) perLumbuIun
ekonomI
yung IebII LInggI, buIk securu gIobuI muupun domesLIk; (z) perbuIkun udmInIsLrusI
pujuk,
kepubeunun dun cukuI yung dIIukukun securu Lerus menerus; () upuyu extrc ejjort yung
dIIukukun duIum rungku opLImuIIsusI penerImuun perpujukun; dun (q) LInggInyu tcx
.om5licn.e musyurukuL.
PPI dILurgeLkun mencupuI Rpq1q, LrIIIun pudu LuIun zo11, uLuu menIngkuL 1q,q persen
bIIu dIbundIngkun dengun LurgeLnyu duIum APBN-P LuIun zo1o. Termusuk duIum LurgeL
penerImuun PPI uduIuI IusIIILus pujuk dILunggung PemerInLuI (DTP) sebesur Rp,
LrIIIun,
yung LerdIrI uLus PPI DTP unLuk punus bumI sebesur Rp1,o LrIIIun, PPI DTP unLuk
bungu
obIIgusI InLernusIonuI sebesur Rp1, LrIIIun, dun PPI DTP unLuk IIbuI dun kerjusumu
keuungun InLernusIonuI sebesur Rp1,o LrIIIun.
DurI keseIuruIun penerImuun PPI pudu LuIun zo11, PPI mIgus dILurgeLkun mencupuI
Rpq,z
LrIIIun, uLuu 1,1 persen konLrIbusI LerIudup penerImuun PPI. BIIu dIbundIngkun
dengun
LurgeLnyu pudu APBN-P LuIun zo1o, LurgeL PPI mIgus LuIun zo11 menguIumI
penurunun
sebesur z,z persen. Susurun penerImuun PPI mIgus LuIun zo11 dIdusurkun unLuru IuIn
pudu:
(1) usumsI P USD8o,o per bureI; (z) nIIuI Lukur rupIuI ruLu-ruLu Rpq.oo per USD,
dun
() lijtin mInyuk sebesur q;o rIbu bpI.
Pudu LuIun zo11, PPI nonmIgus dILurgeLkun menguIumI kenuIkun 1;,q persen, IInggu
mencupuI Rp6o, LrIIIun, durI LurgeL APBN-P LuIun zo1o. Securu umum, IukLor uLumu
yung berpenguruI uduIuI penerupun kebIjukun perpujukun yung berperun duIum
menIngkuLkun penerImuun PPI nonmIgus unLuru IuIn: (1) kegIuLun puscu sunset 5oli.
yung
cb III
-q6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
menILIkberuLkun pudu lcu enjor.ement dun pembInuun kepudu wujIb pujuk; (z)
perIuusun
busIs pujuk; () kegIuLun InLensIIIkusI meIuIuI mc55in, 5rojilin, dun ben.hmcrlin;
dun
(q) upuyu extrc ejjort meIuIuI pemerIksuun dun penugIIun.
PenerImuun PPI nonmIgus sekLoruI pudu LuIun zo11 dILurgeLkun mencupuI Rp o8,q
LrIIIun.
TurgeL LersebuL merupukun LurgeL bruLo yung beIum memperIILungkun penerImuun
duIum
benLuk muLu uung usIng serLu kemungkInun resLILusI yung LerjudI. BIIu dIbundIngkun
dengun
perkIruun reuIIsusI LuIun zo1o, LurgeL LersebuL menIngkuL sebesur 1q,1 persen uLuu
Rpqq,
LrIIIun, LeruLumu dIdukung oIeI sekLor IndusLrI pengoIuIun yung memberIkun
konLrIbusI
sebesur Rpq,1 LrIIIun (o,8 persen) dengun perLumbuIun penerImuun sebesur zz,
persen.
SeIunjuLnyu, sekLor keuungun, recl estcte, dun jusu perusuIuun memberIkun konLrIbusI
sebesur Rp66,8 LrIIIun (z1,; persen) dengun perLumbuIun 8,6 persen. SemenLuru ILu,
sekLor
perdugungun, IoLeI dun resLorun sebuguI konLrIbuLor Lerbesur keLIgu memberIkun
konLrIbusI
sebesur Rpq,o LrIIIun (1z,6 persen) uLuu menguIumI perLumbuIun sebesur z,6 persen.
PerkIruun penerImuun PPI nonmIgus sekLoruI dupuL dIIIIuL pudu Tabel III.17.
Pudu LuIun zo11, LurgeL PPN dun PPnBM uduIuI sebesur Rpoq, LrIIIun, uLuu
menIngkuL
1;,6 persen durI perkIruunnyu duIum APBN-P LuIun zo1o. PenIngkuLun InI sejuIun
dengun
IebII LInggInyu usumsI perLumbuIun ekonomI ndonesIu pudu LuIun zo11 yung
mencupuI
6, persen, durI perkIruun perLumbuIun ekonomI pudu LuIun zo1o sebesur ,q persen.
KonsumsI musyurukuL dun PemerInLuI yung musIng-musIng dIperkIrukun LumbuI dI
uLus
persen dun 6 persen dIIurupkun dupuL mendorong penIngkuLun penerImuun PPN dun
PPnBM
duIum negerI. DemIkIun jugu dengun ukLIvILus perdugungun dunIu yung dIperkIrukun
LumbuI
dI uLus 6 persen ukun menjudI suIuI suLu pendorong penIngkuLun penerImuun PPN dun
PPnBM Impor.
DuIum LurgeL PPN dun PPnBM LersebuL, dI duIumnyu LerdupuL LurgeL penerImuun
perpujukun
duIum benLuk pujuk dILunggung PemerInLuI sebesur Rpq, LrIIIun. RIncIun durI PPN
DTP
uduIuI (1) PPN DTP unLuk buIun bukur mInyuk, buIun bukur nubuLI, dun PG kg
bersubsIdI
sebesur Rp6,o LrIIIun; (z) PPN DTP unLuk pujuk duIum rungku Impor (PDR) LerkuIL
Perk.
Real.
thd
Total
g-o-g RAPBN
thd
Total
g-o-g
PerLunIun, PeLernukun, KeIuLunun, dun PerIkunun q, ,6 (8,;) 1z, q,1 q,;
PerLumbungun MIgus 8,z ,z (1q,) 8, z,; o,8
PerLumbungun Bukun MIgus 1q,o ,q (zo,;) 1;,z ,6 zz,
PengguIIun o, o,1 zq,; o,q o,1 zq,8
ndusLrI PengoIuIun ;;,8 o,o zq,; q,1 o,8 zz,
IsLrIk, Gus, dun AIr BersII 8, ,z qq, q,1 z,q q,;
KonsLruksI ;,; ,o 1q,1 q,; ,z z,8
Perdugungun, HoLeI, dun ResLorun 1, 1z,z 18, q,o 1z,6 z,6
PengungkuLun dun KomunIkusI 1;,q 6,; 1,z 18,1 ,q q,z
Keuungun, ReuI EsLuLe, dun Jusu PerusuIuun 61,6 z,8 (1z,z) 66,8 z1,; 8,6
Jusu uInnyu zo, ;,8 z, z6,o 8,q z8,o
KegIuLun yung BeIum JeIus BuLusunnyu z,q o,q ;, 6,1 z,o 1o,;
ToLuI z8,q 1oo,o ;,o o8,q 1oo,o 1q,1
BeIum memperIILungkun penerImuun PPI vuIus dun BUN, LrunsuksI yung oIIIIne serLu
resLILusI
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2011
TABEL III.17
PERKEMBANGAN PPh NONMIGAS SEKTORAL, 2010 2011
triliun rupiah)
Uraian
2010
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -q;
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
kebuLuIun ekspIorusI IuIu mInyuk, gus bumI serLu punus bumI sebesur Rpz,8 LrIIIun;
dun
() PPN DTP unLuk udupLusI dun mILIgusI perubuIun IkIIm sebesur Rpo, LrIIIun.
PenerImuun PPN duIum negerI (PPN DN) sekLoruI pudu LuIun zo11 dIperkIrukun
mencupuI
Rp181, LrIIIun uLuu menIngkuL sebesur 1q,1 persen bIIu dIbundIngkun dengun perkIruun
reuIIsusI LuIun zo1o. Securu IebII rIncI, penerImuun PPN DN LeruLumu dIsumbungkun
oIeI
sekLor IndusLrI pengoIuIun dengun konLrIbusI sebesur Rp8,z LrIIIun (q6,q persen)
dengun
perLumbuIun sebesur z6,6 persen dun sekLor perdugungun, IoLeI, serLu resLorun dengun
konLrIbusI sebesur Rpz,q LrIIIun (1;,8 persen) dengun perLumbuIun sebesur 1,;
persen.
Sedungkun sebuguI konLrIbuLor keLIgu Lerbesur, sekLor pengungkuLun dun komunIkusI
memberIkun konLrIbusI sebesur Rp1q, LrIIIun (;,q persen) dengun perLumbuIun
sebesur
1,z persen. PerkIruun penerImuun PPN DN sekLoruI dupuL dIIIIuL pudu Tabel III.18.
Pudu LuIun zo11, penerImuun PPN Impor sekLoruI dIperkIrukun mencupuI Rp11;,;
LrIIIun
uLuu menIngkuL sebesur z,q persen bIIu dIbundIngkun dengun perkIruun reuIIsusI LuIun
zo1o. KonLrIbuLor uLumu uduIuI sekLor IndusLrI pengoIuIun yung memberIkun
konLrIbusI
sebesur Rp;z,o LrIIIun (61,z persen) dengun perLumbuIun mencupuI z1,; persen.
SeIunjuLnyu,
sebuguI konLrIbuLor Lerbesur keduu, sekLor IndusLrI perdugungun, IoLeI dun resLorun
memberIkun konLrIbusI sebesur Rp6,z LrIIIun (o,; persen) dengun perLumbuIun
sebesur
z8,q persen. Securu umum, penIngkuLun PPN Impor sekLoruI LeruLumu dIsebubkun oIeI
perkIruun menIngkuLnyu LrunsuksI perdugungun InLernusIonuI seIrIng dengun
membuIknyu
perekonomIun dunIu. KonLrIbusI musIng-musIng sekLor ekonomI LerIudup penerImuun
PPN
Impor sekLoruI LuIun zo1o-zo11 dupuL dIIIIuL duIum Tabel III.19.
PenerImuun durI PBB dILurgeLkun mencupuI Rpz;,; LrIIIun pudu LuIun zo11, uLuu
menIngkuL
q, persen durI LurgeLnyu pudu APBN-P LuIun zo1o. TurgeL penerImuun PBB LersebuL
suduI
mengunLIsIpusI kebIjukun penguIIIun udmInIsLrusI PBB sekLor perdesuun dun perkoLuun
durI
pusuL ke dueruI yung suduI sIup unLuk meIuksunukun kebIjukun LersebuL. SemenLuru
ILu,
sebuguI komponen Lerbesur, PBB perLumbungun dILurgeLkun mencupuI Rpzo,8 LrIIIun,
uLuu
nuIk z1,; persen durI LurgeLnyu pudu APBN-P LuIun zo1o.
Perk.
Real.
thd
Total
g-o-g RAPBN
thd
Total
g-o-g
PerLunIun, PeLernukun, KeIuLunun, dun PerIkunun , z,z q,q ,q z,z 18,o
PerLumbungun MIgus z,8 1,q (8,q) 1,6 o,q (qz,1)
PerLumbungun Bukun MIgus z,1 1,q , z, 1, 6,z
PengguIIun o,z o,1 ;, o,z o,1 z8,8
ndusLrI PengoIuIun 6;, qq,z ;8,; 8,z q6,q z6,6
IsLrIk, Gus, dun AIr BersII o,q o,6 o,8 1,1 o,6 z1,
KonsLruksI 1z,1 ;,q 1,q 1z,1 6,; o,o
Perdugungun, HoLeI, dun ResLorun z8,o 18,q q,q z,q 1;,8 1,;
PengungkuLun dun KomunIkusI 1z,q 8,z q,q 1q, ;,q 1,z
Keuungun, ReuI EsLuLe, dun Jusu PerusuIuun 1z,1 ;,q 1,o 1z, 6,q ,1
Jusu uInnyu ,8 z, 8,q q,q z,q 18,1
KegIuLun yung BeIum JeIus BuLusunnyu ;, q,8 zq,1 11,q 6, 6,1
ToLuI 1z, 1oo,o o,; 181, 1oo,o 1q,1
BeIum memperIILungkun PPN durI LrunsuksI pembeIIun yung dIIukukun KJ,
LrunsuksI yung ojjline dcn resLILusI
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2011
TABEL III.18
PERKEMBANGAN PPN DALAM NEGERI SEKTORAL, 2010 2011
triliun rupiah)
Uraian
2010
cb III
-q8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
SeIubungun dengun kebIjukun penguIIIun udmInIsLrusI BPHTB durI PemerInLuI pusuL
ke
pemerInLuI dueruI, muku LIduk udu penerImuun BPHTB pudu RAPBN LuIun zo11.
TurgeL penerImuun cukuI pudu LuIun zo11 uduIuI sebesur Rp6o,; LrIIIun, LerdIrI uLus
cukuI
IusII Lembukuu sebesur Rp8,1 LrIIIun, dun cukuI MMEA dun EA sebesur Rpz,; LrIIIun.
BIIu
dIbundIngkun dengun APBN-P LuIun zo1o, LurgeL cukuI zo11 menguIumI penIngkuLun
z,q
persen, dIdukung oIeI penIngkuLun cukuI IusII Lembukuu sebesur ,q persen. Beberupu
IukLor
yung berpenguruI pudu penIngkuLun penerImuun cukuI uduIuI (1) penIngkuLun LurII
cukuI
IusII Lembukuu sesuuI dengun rocdmc5 cukuI IusII Lembukuu; (z) penIngkuLun LurII
cukuI
MMEA dun EA; () perbuIkun udmInIsLrusI kepubeunun dun cukuI; dun (q) extrc ejjort
unLuk mengurungI peredurun burung kenu cukuI securu IIeguI.
Pudu LuIun zo11, pujuk IuInnyu dILurgeLkun mencupuI Rpq,z LrIIIun, uLuu q,q persen bIIu
dIbundIngkun dengun LurgeLnyu pudu APBN-P LuIun zo1o. PenIngkuLun LersebuL
LeruLumu
dIsebubkun oIeI menIngkuLnyu LrunsuksI yung menggunukun bendu muLeruI.
PenerImuun beu musuk pudu LuIun zo11 dILurgeLkun mencupuI Rp18,o LrIIIun. BIIu
dIbundIngkun dengun LurgeL APBN-P LuIun zo1o, LerjudI penIngkuLun sebesur ,z
persen.
TurgeL penerImuun beu musuk pudu LuIun zo11 LersebuL Lermusuk beu musuk yung
dILunggung PemerInLuI (DTP) sebesur Rpz,o LrIIIun. AsumsI-usumsI yung dIjudIkun
perLImbungun duIum peneLupun LurgeL beu musuk uduIuI (1) perLumbuIun ekonomI 6,
persen; (z) nIIuI Lukur rupIuI yung ruLu-ruLu Rpq.oo per USD; dun () menIngkuLnyu
voIume
Impor sebuguI dumpuk durI menIngkuLnyu voIume perdugungun InLernusIonuI.
KebIjukun beu keIuur LIduk semuLu-muLu dILujukun unLuk mengIImpun penerImuun
neguru.
Numun LerdupuL Lujuun IuIn seperLI keLersedIuun komodILI duIum negerI, sLubIIILus Iurgu
nusIonuI, dun keIesLurIun sumber duyu uIum. DuIum LuIun zo11, beu keIuur dILurgeLkun
mencupuI Rp,1 LrIIIun uLuu ,q persen IebII renduI bIIu dIbundIngkun dengun LurgeL
Perk.
Real.
thd
Total
g-o-g RAPBN
thd
Total
g-o-g
PerLunIun, PeLernukun, KeIuLunun dun PerIkunun o,q o, 66,q o,6 o,6 q;,z
PerLumbungun MIgus o,6 o,6 (8,) o, o, (q,q)
PerLumbungun Bukun MIgus 1,q z,o 18,z ,o z, q,
PengguIIun o,o o,o (;o,q) o,o o,o (qo,)
ndusLrI PengoIuIun q,z 6z, 6z, ;z,o 61,z z1,;
IsLrIk, Gus dun AIr BersII o,z o, q,q o, o,z 1o,z
KonsLruksI o,q 1,o (o,q) 1,o o,q 11,q
Perdugungun, HoLeI dun ResLorun z8,z zq,; q,8 6,z o,; z8,q
PengungkuLun dun KomunIkusI 1,z 1, (q,q) 1,1 o,q (8,)
Keuungun, ReuI EsLuLe dun Jusu PerusuIuun z,z z, 1zq,; ,1 z,6 8,o
Jusu uInnyu o,1 o,1 (1,o) o,1 o,1 (z,8)
KegIuLun yung beIum jeIus buLusunnyu o,o o,o 1q, o,o o,o 1,;
ToLuI q,o 1oo,o qq,o 11;,; 1oo,o z,q
BeIum memperIILungkun PPN durI LrunsuksI pembeIIun yung dIIukukun KJ,
LrunsuksI yung ojjline dcn resLILusI
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2011
TABEL III.19
PERKEMBANGAN PPN IMPOR SEKTORAL, 2010-2011
triliun rupiah)
Uraian
2010


Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -1
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
sebesur Rpo,o mIIIur uLuu , persen bIIu dIbundIngkun dengun LurgeL APBN-P zo1o.
Sumber uLumu penerImuun perIkunun berusuI durI punguLun pengusuIuun perIkunun
(PPP),
Lermusuk dI duIumnyu punguLun perIkunun usIng (PPA) dun punguLun IusII perIkunun
(PHP).
PenerImuun perIkunun InI reIuLII sunguL kecII bIIu dIbundIngkun dengun sumber
penerImuun
IuInnyu duIum SDA nonmIgus. Numun, perunun sekLor perIkunun LersebuL jugu dupuL
dIIIIuL
durI menIngkuLnyu kegIuLun ekonomI dI senLru-senLru kegIuLun neIuyun dI peIubuIun
perIkunun dun pusur Ikun, kegIuLun perIkunun dI senLru-senLru budIduyu, dun kegIuLun
pengoIuIun Ikun serLu penerImuun dueruI meIuIuI reLrIbusI bIdung keIuuLun dun
perIkunun.
Gunu mengopLImuIkun penerImuun perIkunun, upuyu yung ukun dILempuI duIum LuIun
zo11 unLuru IuIn: (1) opLImuIIsusI peIuyunun dun penerLIbun perIjInun usuIu;
(z) penungguIungun illecl jishin, () revIsI PP Nomor 1qJzoo6 LenLung PunguLun
TurII
PNBP KKP; (q) revIsI Hurgu PuLokun kun (HP); () pengembungun usuIu perIkunun
Lungkup Lerpudu; (6) dorongun pengusuIuun perIkunun usIng yung semuIu beroperusI
dengun
s.heme IIsensI unLuk meIukukun kemILruun dengun peIuku usuIu perIkunun domesLIk
dun
menduruLkun IusII Lungkupunnyu dI peIubuIun perIkunun ndonesIu sebuguI pusokun
buIun
buku IndusLrI pengoIuIun IusII perIkunun; (;) dorongun dIbenLuknyu perusuIuun PMA
unLuk
menIngkuLkun InvesLusI dI bIdung pengoIuIun IusII perIkunun; (8) penIngkuLun
kemumpuun
urmudu perIkunun duIum negerI unLuk menggunLI kupuI usIng yung beroperusI dI Zonu
EkonomI EkskIusII ndonesIu dun IuuL Iepus; (q) penIngkuLun peIuyunun; dun (1o)
percepuLun
perIzInun dun udmInIsLrusI penugIIun.
PenerImuun perLumbungun punus bumI duIum RAPBN zo11 dIrencunukun mencupuI
Rp6,1
mIIIur, menIngkuL sebesur Rp111,; mIIIur uLuu q,; persen bIIu dIbundIngkun dengun
LurgeL
APBN-P zo1o. PenerImuun perLumbungun punus bumI InI bersumber durI perIILungun
seLorun bugIun PemerInLuI sebesur q persen durI penerImuun bersII usuIu kegIuLun
pengusuIuun sumber duyu punus bumI (net o5erctin in.ome,NI) unLuk
pembungkILun
energIJIIsLrIk seLeIuI dIkurungI dengun semuu kewujIbun pembuyurun pujuk-pujuk dun
punguLun-punguLun IuIn.
Penerimaan Bagian Pemerintah atas Laba BUMN
KondIsI mukroekonomI yung musII renLun LerIudup eIek durI deIIsIL unggurun neguru-
neguru
rcniction jor E.onomi. Coo5erction Detelo5ment (OED) LeruLumu UnI Eropu dun
AmerIku SerIkuL dI LuIun zo1o, ukun menjudI LunLungun besur bugI PemerInLuI unLuk
LeLup
dupuL menjugu kInerju BUMN ugur LIduk mengurungI penerImuun dIvIden dI LuIun
zo11.
DI sumpIng ILu, sesuuI PeruLurun Bunk ndonesIu dun Bupepum-K, BUMN SekLor
Perbunkun, Jusu Keuungun dun AsurunsI perIu memupuk dunu unLuk memenuII
persyuruLun
kecukupun Cc5itcl Adequc. Rctio (AR) unLuk perbunkun BUMN yung meIukukun
PO
dengun prospekLus dengun menjunjIkun 5c-out rctio LerLenLu. UnLuk BUMN sekLor
perbunkun, unLIsIpusI penIngkuLun non 5erjormin locn (NP) menjudI komponen
pengurung
Iubu BUMN perbunkun seIubungun dengun cudungun umum penyIsIIun pengIupusun
useL
uLus useL produkLII. HuI IuIn uduIuI PeruLurun Bunk ndonesIu Nomor 1oJ1JPBJzoo8
LenLung PenIngkuLun Cc5itcl Adequc. Rctio uLuu RusIo KewujIbun PenyedIuun ModuI
MInImum (KPMM) yung jugu mengurungI Iubu BUMN perbunkun. TerkuIL dengun IuI
LersebuL, PemerInLuI ukun meIukukun penyesuuIun 5c-out rctio LerIudup beberupu
BUMN
perbunkun yung membuLuIkun LumbuIun unggurun InvesLusI unLuk kegIuLun InvesLusI.
KebIjukun penyesuuIun 5c-out rctio BUMN perbunkun LersebuL ukun dIkompensusI
meIuIuI
cb III
-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
upuyu penyuIurun kredIL dengun LIngkuL suku bungu renduI dun pengurungun dunu
sImpunun
duIum benLuk SB. HuI InI dImuksudkun unLuk dupuL mendorong perLumbuIun kredIL dI
LenguI peIemuIun perekonomIun.
Rencunu kebIjukun PemerInLuI unLuk PNBP bugIun PemerInLuI uLus Iubu BUMN dI
LuIun
zo11 uduIuI dengun menerupkun kebIjukun 5c-out rctio o-6o persen dengun
beberupu
pengecuuIIun, yuILu (u) peneLupun 5c-out rctio (POR) o-z persen unLuk BUMN sekLor
usurunsI, kIusus PT JumsosLek, PT Tuspen, PT Askes, dun PT AsubrI dILerupkun POR
noI
persen, LerkuIL dengun Undung-undung Nomor qo TuIun zooq LenLung SIsLem JumInun
SosIuI NusIonuI yung menjeIuskun buIwu BUMN usurunsI menjudI orgunIsusI nIrIubu;
(b) peneLupun POR noI persen unLuk BUMN keIuLunun, LerkuIL dengun upuyu
peIesLurIun
IuLun dI ndonesIu, dun unLuk BUMN Iubu dengun ukumuIusI rugI; (c) peneLupun POR
o-6o persen unLuk BUMN Iubu Lunpu ukumuIusI rugI; (d) rencunu POR BUMN SekLor
Perkebunun o-z persen; (e) peneLupun POR BUMN SekLor urmusI o-zo persen; (I)
rencunu
POR BUMN Perbunkun -q persen unLuk unLIsIpusI mpIemenLusI BASE dun
PSAK
oJ ugur AR Bunk BUMN pudu LuIun zo1q LeLup dI uLus 1o persen dun dupuL LeLup
memujukun sekLor rIII dengun perLumbuIun ekspunsI kredIL 18-z; persen; (g) rencunu
POR
BUMN PerLumbungun o-q persen; dun (I) rencunu POR PT PerLumInu q-o persen.
Adupun rencunu sLruLegI yung ukun dILempuI PemerInLuI unLuk mengopLImuIkun
penerImuun durI dIvIden BUMN duIum LuIun zo11 uduIuI: (u) opLImuIIsusI ditiden 5c-
out
rctio dengun memperLImbungkun unLuru IuIn kondIsI keuungun dun penugusun oIeI
PemerInLuI serLu peruLurun perundungun yung berIuku (mIsuInyu: UU SJSN,
ProspekLus
PO); (b) uudIL keuungun oIeI kunLor ukunLun pubIIk (KAP) dupuL seIesuI IebII uwuI durI
judwuI ugur ungku deIInILII uLus IubuJrugI bersII BUMN securu dInI dupuL dIkeLuIuI,
unLuk
dupuL dILeLupkun IungkuI-IungkuI duIum mencupuI LurgeL yung dIIurupkun; dun (c) opsI
unLuk mengumbII dIvIden InLerIm LerIudup BUMN yung suduI menyeIenggurukun
RUPS,
dengun LeLup memperIuLIkun urus kus unLuk operusI BUMN LersebuL.
TerkuIL dengun rencunu penIngkuLun kInerju BUMN dI LuIun zo11, PemerInLuI securu
konsIsLen ukun meIukukun berbuguI IungkuI pembenuIun InLernuI dI LubuI BUMN.
ungkuI-IungkuI LersebuL jugu dIpersIupkun duIum rungku unLIsIpusI pemberIukuun
ATA
ugur BUMN dupuL memberIkun konLrIbusI yung IebII besur bugI perekonomIun
nusIonuI.
ungkuI LukLIs yung dIsIupkun unLuk LuIun zo11 unLuru IuIn uduIuI: (u) penIngkuLun
cudungun moduI kerju unLuk BUMN yung seIuL dun perIu moduI kerju dun sekuIIgus
beIunju
InvesLusI (.c5itcl ex5enditure) ugur BUMN dupuL IebII berkembung menuju ke LIngkuL
e.onomi. oj s.cle dun sekuIIgus mumpu menIngkuLkun pendupuLun serLu IebII eIIsIen;
dun
(b) BUMN yung sedung dIresLrukLurIsusI dun meruII Iubu numun musII menguIumI
ukumuIusI rugI ugur IebII seIuL, LIduk dIumbII dIvIdennyu. Dengun memperIuLIkun
kondIsI
dun LunLungun dun usumsI dusur ekonomI mukro zo11 serLu rencunu kebIjukun yung
ukun
dILempuI sebuguImunu dIsebuLkun sebeIumnyu, besurun PNBP bugIun PemerInLuI uLus
Iubu
BUMN Lermusuk dIvIden InLerIm LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rpz6,6 LrIIIun.
PNBP Lainnya
DuIum LuIun zo11, LurgeL PNBP IuInnyu dIrencunukun sebesur Rpq,q LrIIIun, sedIkIL
menguIumI penurunun upubIIu dIbundIngkun dengun LurgeL duIum APBN-P zo1o
sebesur
Rpq, LrIIIun. TurgeL PNBP IuInnyu LuIun zo1o-zo11 dupuL dIIIIuL duIum Grafik
III.36.

cb III
-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
(q) meIukukun pengkujIun securu kompreIensII mengenuI IormuIu dun besurun vurIubeI
duIum pengenuun BHP IrekuensI; serLu () meIukukun oLomuLIsusIJmodernIsusI proses
perIzInun duIum rungku menIngkuLkun peIuyunun pubIIk.
DuIum LuIun zo11, PNBP KemendIknus
dIrencunukun mencupuI Rp1o,; LrIIIun.
PenerImuun LersebuL menIngkuL sebesur
Rpq,o LrIIIun uLuu q,8 persen upubIIu
dIbundIngkun dengun LurgeL duIum
APBN-P zo1o sebesur Rp6,; LrIIIun.
PenIngkuLun LersebuL IebII dIsebubkun
oIeI menIngkuLnyu penerImuun jusu
pendIdIkun, LeruLumu bersumber durI
LumbuIun PTN eks-BHMN yung berubuI
menjudI suLuun kerju BU dun
penerImuun durI IusII penjuuIun produk
pendIdIkun. Perkembungun PNBP
KemendIknus LuIun zo1o dun zo11 dupuL
dIIIIuL pudu Grafik III.38.
Pokok-pokok kebIjukun yung ukun dIIuksunukun unLuk mencupuI LurgeL LersebuL unLuru
IuIn:
(u) penguuLun kupusILus pendIdIkun LInggI meIuIuI pengembungun mekunIsme unLuk
mewujudkun keseIuLun orgunIsusI dun oLonomI musIng-musIng perguruun LInggI; (b)
pudu
musu LrunsIsI durI senLruIIsusI menuju musu oLonomI, ukun dIIukukun pengembungun
kupusILus gunu mewujudkun perguruun LInggI yung memIIIkI keIeIuusuun duIum
memberIkun
peIuyunun pendIdIkun LInggI yung seIuL dun memIIIkI kupusILus unLuk merespon
IIngkungun
yung berubuI; dun (c) menIngkuLkun ukunLubIIILus pubIIk meIuIuI penerupun sIsLem
monILorIng dun evuIuusI yung dILuLu meIuIuI mekunIsme peIuporun kInerju perguruun
LInggI.
DuIum LuIun zo11, LurgeL PNBP PoIrI dIrencunukun
sebesur Rpz,8 LrIIIun, menIngkuL Rpo,8 LrIIIun uLuu
q,8 persen durI LurgeL duIum APBN-P LuIun zo1o
sebesur Rpz,o LrIIIun. PenIngkuLun LersebuL
uLumunyu dIsebubkun oIeI menIngkuLnyu
pendupuLun durI pengudmInIsLrusIun SM, STNK,
dun BPKB sebuguI dumpuk berLumbuInyu jumIuI
kenduruun bermoLor, serLu pemberIukuun Undungundung
Nomor zz TuIun zooq LenLung uIu InLus
dun AngkuLun JuIun, yung menumbuI keIuusun
IungsI dun perun DILIunLus PoIrI duIum mewujudkun
keumunun, keseIumuLun, keLerLIbun, dun keIuncurun
berIuIu IInLus. Perkembungun PNBP PoIrI LuIun zo1o
dun zo11 dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.39.
Securu gurIs besur, kebIjukun yung ukun dILempuI unLuk mencupuI LurgeL LersebuL
uduIuI
(u) menIngkuLkun kemumpuun SDM PoIrI meIuIuI pendIdIkun dun peIuLIIun; (b)
meIunjuLkun
pembungunun jurIngun online SumsuL dI seIuruI PoIdu; (c) meIunjuLkun u5rcde
jurIngun
SuLpus Lermusuk SM keIIIIng; dun (d) meIuksunukun PerpoIIsIun MusyurukuL (PoImus)
meIuIuI kegIuLun ILru PoIunLus.
6,7
10,7
o
z
q
6
8
1o
1z
APBN-P
zo1o
RAPBN
zo11
LrIIIun Rp
GRAFIK III.38
PNBP KEMENDIKNAS, 2010 2011
Sumber : KemenLerIun PendIdIkun NusIonuI
2,0
2,8
o,o
o,
1,o
1,
z,o
z,
,o
APBN-P
zo1o
RAPBN
zo11
LrIIIun Rp
GRAFIK III.39
PNBP POLRI, 2010 2011
Sumber : KepoIIsIun Neguru RepubIIk ndonesIu
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: -
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch cb III
PNBP BPN duIum LuIun zo11 dIrencunukun
mencupuI Rp1, LrIIIun, Lurun Rpo,z LrIIIun uLuu 1,
persen jIku dIbundIngkun dengun LurgeL duIum
APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1, LrIIIun.
Penurunun LersebuL dIsebubkun oIeI dIIupuskunnyu
PNBP durI kegIuLun peIuyunun peneLupun Iuk uLus
LunuI berupu uung pemusukun kepudu neguru.
Grafik III.40 memperIIIuLkun LurgeL PNBP BPN
LuIun zo1o dun zo11.
PencupuIun LurgeL PNBP BPN LuIun zo1o
dIdukung oIeI (u) penIngkuLun kegIuLun sosIuIIsusI
dun LrunspurunsI peIuyunun kepudu musyurukuL
yung mencukup InIormusI LenLung persyuruLun,
jungku wukLu peIuyunun, dun bIuyu peIuyunun; (b) penIngkuLun kupusILus kemumpuun
peIuyunun dengun penumbuIun peLugus ukur dun penduLuun duLu yurIdIs; serLu (c)
penerupun
modeI peIuyunun kunLor perLunuIun bergeruk peIuyunun rukyuL serLIIIkusI perLunuIun
(ARASTA).
DuIum LuIun zo11, PNBP KemenkumIum
dIrencunukun sebesur Rp1,6 LrIIIun, nuIk Rpo,1
LrIIIun uLuu 6,; persen bIIu dIbundIngkun dengun
LurgeL APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1, LrIIIun.
PenIngkuLun LersebuL uLumunyu dIsebubkun oIeI
menIngkuLnyu kunjungun dun IzIn LIngguI orung
usIng dI ndonesIu. Perkembungun PNBP
KemenkumIum LuIun zo1o dun zo11 dupuL dIIIIuL
pudu Grafik III.41.
Securu gurIs besur, pokok-pokok kebIjukun yung
ukun dILempuI unLuk mencupuI LurgeL LuIun zo11
LersebuL uduIuI: (1) penIngkuLun peIuyunun kepudu
musyurukuL meIuIuI penumbuIun kunLor ImIgrusI;
(z) menumbuI jumIuI LempuL pemerIksuun ImIgrusI dengun vIsu kunjungun suuL
keduLungun
(VKSK); () menumbuI jumIuI neguru subjek VKSK menjudI 6z neguru;
(q) mengembungkun oLomuLIsusI sIsLem peIuyunun Iuk kekuyuun InLeIekLuuI; dun
() meIukukun perjunjIun kerjusumu dengun bunk BUMN unLuk penerImuun bIuyu
VKSK.
Pendapatan BLU
PendupuLun BU duIum LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rp1q,q LrIIIun. PenerImuun
InI
IebII LInggI Rp,q LrIIIun uLuu ;,o persen durI LurgeL duIum APBN-P LuIun zo1o
sebesur
Rpq, LrIIIun. PenIngkuLun LersebuL unLuru IuIn dIsebubkun oIeI berLumbuInyu jumIuI
perguruun LInggI negerI yung menerupkun poIu BU dun LeIuI dILerupkunnyu poIu
pengeIoIuun BU oIeI seIuruI rumuI sukIL PemerInLuI. Perkembungun pendupuLun
BU
LuIun zo1o dun zo11 dupuL dIIIIuL pudu Grafik III.42.
DIIIIuL durI sumber peroIeIunnyu, sebugIun besur pendupuLun BU LuIun zo11 berusuI
durI
pendupuLun jusu peIuyunun pendIdIkun yung dIrencunukun sebesur Rp;,8 LrIIIun, dun
jusu
1,5
1,3
o,o
o,q
o,8
1,z
1,6
APBN-P
zo1o
RAPBN
zo11
LrIIIun Rp
GRAFIK III.40
PNBP BPN, 2010 2011
Sumber : Budun PerLunuIun NusIonuI
1,5
1,6
o,o
o,q
o,8
1,z
1,6
z,o
APBN-P
zo1o
RAPBN
zo11
LrIIIun Rp
GRAFIK III.41
PNBP KEMENKUMHAM,
2010 2011
+
Sumber : KemenLerIun Hukum dun HAM
cb III
-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Pendc5ctcn Necrc dcn ibch
peIuyunun rumuI sukIL yung dIperkIrukun
mencupuI Rp,q LrIIIun. SemenLuru ILu, pendupuLun
durI jusu penyeIengguruun LeIekomunIkusI
dIrencunukun mencupuI Rp1,q LrIIIun.
Securu umum, pencupuIun LurgeL pendupuLun BU
LuIun zo11 dIdukung oIeI kebIjukun yung ukun
dIIuksunukun oIeI musIng-musIng BU, dI
unLurunyu: (1) menIngkuLkun peIuyunun pubIIk
meIuIuI penIngkuLun kuuIILus sumber duyu
munusIu; (z) menIngkuLkun eIekLIvILus dun
eIIsIensI pengeIoIuun keuungun BU; serLu
() menIngkuLkun LrunspurunsI dun ukunLubIIILus
pengeIoIuun keuungun InsLunsI PemerInLuI.
3.4.2 Penerimaan Hibah
PenerImuun IIbuI duIum LuIun zo11 dIrencunukun sebesur Rp,; LrIIIun. TurgeL
LersebuL
IebII LInggI Rp1,8 LrIIIun uLuu q;,z persen jIku dIbundIngkun dengun LurgeL APBN-P
zo1o
sebesur Rp1,q LrIIIun. PenIngkuLun LersebuL
unLuru IuIn dIpenguruII oIeI semukIn
LInggInyu komILmen neguru donor unLuk
membunLu ndonesIu LerkuIL musuIuI
perubuIun IkIIm serLu semukIn eIekLIInyu
sIsLem udmInIsLrusI dun pencuLuLun
penerImuun IIbuI duIum APBN. SeIuIn ILu
jugu, dIkurenukun menumpung IIbuI useL
durI PT PerLumInu dun PT PN (Persero)
yung ukun dIgunukun unLuk PMN
LerIudup PT Geo DIpu EnergI sebesur Rpo,q
LrIIIun. Grafik III.43 memperIIIuLkun
perkembungun LurgeL IIbuI zo1o dun
zo11.
9,5
14,9
o
z
q
6
8
1o
1z
1q
16
APBN-P
zo1o
RAPBN
zo11
LrIIIun Rp
GRAFIK III.42
PENDAPATAN BLU, 2010 2011
Sumber : KemenLerIun Keuungun
1,9
3,7
-
o,6
1,z
1,8
z,q
,o
,6
q,z
APBN-P
zo1o
RAPBN
zo11
LrIIIun Rp
GRAFIK III.43
PENERIMAAN HIBAH, 2010 2011
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
BAB V
KEBI1AKAN DESENTRALISASI FISKAL
5.1 Umum
mpIemenLusI oLonomI dueruI securu Iuus, nyuLu, dun berLunggung juwub beserLu
desenLruIIsusI IIskuI yung mengIkuLInyu, suuL InI LeIuI memusukI dusuwursu keduu. PerIu
dIpuIumI buIwu oLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI pudu dusurnyu merupukun
InsLrumen yung dIgunukun duIum penyeIengguruun pembungunun neguru dun bukun
Lujuun
berneguru ILu sendIrI. nsLrumen InI dIgunukun ugur pencupuIun Lujuun berneguru, yuILu
kesejuILeruun musyurukuL, dupuL IebII muduI dIcupuI. OIeI kurenu ILu, oLonomI dueruI
dun desenLruIIsusI IIskuI dIIukukun dengun menempuLkun moLor penggeruk
pembungunun
pudu LIngkuLun pemerInLuIun yung puIIng dekuL dengun musyurukuL, yuILu pemerInLuI
dueruI. DekuLnyu LIngkuL pemerInLuIun dengun musyurukuLnyu dIIurupkun dupuL
membuuL
kebIjukun IIskuI dueruI ukun benur-benur sesuuI dengun uspIrusI, kebuLuIun, dun
prIorILus
dueruI.
OLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI, securu IeguI IormuI, dILuungkun duIum
Undung-
Undung (UU) Nomor z TuIun zooq LenLung PemerInLuIun DueruI dun Undung-
Undung
Nomor TuIun zooq LenLung PerImbungun Keuungun unLuru PemerInLuI PusuL dun
PemerInLuIun DueruI. Keduu UU InI menguLur pokok-pokok penyeruIun kewenungun
kepudu pemerInLuI dueruI serLu pendunuun bugI peIuksunuun kewenungun LersebuL.
SeIuIn
ILu, LerdupuL jugu Undung-Undung Nomor z8 TuIun zooq LenLung Pujuk DueruI dun
ReLrIbusI DueruI yung menguLur IuI-IuI mengenuI kewenungun PemerInLuI DueruI
duIum
meIukukun pemunguLun kepudu musyurukuL dueruI gunu mendupuLkun sumber
pendunuun
bugI pembungunun dueruI.
Keduu UU pokok dun UU mengenuI pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI LersebuL dI uLus,
pudu
dusurnyu dIIubungkun duIum suuLu prInsIp dusur yung serIng dIsebuL sebuguI mone
jollous
jun.tion. Dengun prInsIp InI, IungsI yung LeIuI dIseruIkun ke dueruI meIuIuI UU Nomor
z
TuIun zooq dIIkuLI dengun pendunuun unLuk menyeIenggurukun IungsI-IungsI
dImuksud.
Numun, perIu dIpuIumI buIwu keLersedIuun pendunuun seIuIu mempunyuI .onstrcint
(kenduIu), kurenu pudu dusurnyu unggurun seIuIu LerbuLus. OIeI kurenu ILu, UU Nomor

TuIun zooq menguLur sumber-sumber pendunuun yung LerbuLus LersebuL yung bIsu
dIgunukun oIeI dueruI, yuILu meIuIuI pemunIuuLun sumber dI dueruI ILu sendIrI
muupun
meIuIuI LrunsIer ke dueruI.
DuIum rungku peIuksunuun desenLruIIsusI IIskuI, InsLrumen uLumu yung dIgunukun
uduIuI
pemberIun kewenungun kepudu pemerInLuI dueruI unLuk memunguL pujuk (tcxin
5ouer)
dun LrunsIer ke dueruI. MeskIpun kewenungun pemerInLuI dueruI unLuk memunguL
pujuk
dueruI musII sunguL LerbuLus, LeLupI durI LuIun ke LuIun LerdupuL penIngkuLun perun
pendupuLun usII dueruI (PAD) LerIudup Anggurun PendupuLun dun BeIunju DueruI
(APBD).
Securu nomInuI, pudu LuIun zooq dun zo1o jumIuI keseIuruIun PAD unLuk provInsI
dun
kubupuLenJkoLu musIng-musIng sebesur Rp6z,6 LrIIIun (16, persen durI LoLuI
pendupuLun
APBD) dun Rp;1,8 LrIIIun (1;,q persen durI LoLuI pendupuLun APBD). UU Nomor z8
TuIun
zooq yung buru suju dIkeIuurkun dun berIuku eIekLII sejuk 1 JunuurI zo1o merupukun
suIuI
suLu wujud upuyu penguuLun tcxin 5ouer dueruI, yuILu dengun perIuusun busIs pujuk
dueruI
cb V
V-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
dun reLrIbusI dueruI yung suduI udu, penumbuIun jenIs pujuk dueruI dun reLrIbusI
dueruI,
penIngkuLun LurII muksImum beberupu jenIs pujuk dueruI, dun pemberIun dIskresI
peneLupun
LurII pujuk.
MengInguL buIwu pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI sebuguI sumber penerImuun
dueruI
sendIrI musII sunguL LerbuLus, muku PemerInLuI meIukukun LrunsIer ke dueruI unLuk
mendukung pendunuun penyeIengguruun IungsI-IungsI yung LeIuI dIseruIkun ke
dueruI.
TrunsIer ke dueruI dIreuIIsusIkun duIum benLuk LrunsIer Dunu PerImbungun dun Dunu
OLonomI KIusus dun PenyesuuIun. AIokusI LrunsIer ke dueruI Lerus menIngkuL seIrIng
dengun
peIuksunuun oLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI yung dImuIuI sejuk LuIun zoo1.
Pudu
LuIun zoo, uIokusI LrunsIer ke dueruI sebesur Rp1o, LrIIIun dun Lerus menIngkuL
IInggu
menjudI Rpqq,6 LrIIIun pudu APBN-P LuIun zo1o.
ApubIIu dIIIIuL duIum konLeks yung IebII Iuus, muku sebenurnyu dunu PemerInLuI yung
berguIIr ke dueruI pudu dusurnyu LIduk Iunyu yung dIIuksunukun duIum rungku
peIuksunuun
desenLruIIsusI. DI dueruI, PemerInLuI jugu menguIokusIkun dunu unLuk membIuyuI
progrum
dun kegIuLun yung menjudI kewenungun PemerInLuI dI dueruI duIum benLuk Dunu
DekonsenLrusI dun Dunu Tugus PembunLuun. JumIuI dunu LersebuL ukun menjudI IebII
besur IugI upubIIu dILumbuIkun dengun dunu yung dIguIIrkun ke dueruI meIuIuI
progrum
nusIonuI yung menjudI BugIun Anggurun KemenLerIun NeguruJembugu, seperLI
Progrum
NusIonuI Pemberduyuun MusyurukuL (PNPM) dun BunLuun OperusIonuI SekoIuI (BOS),
serLu progrum nusIonuI meIuIuI subsIdI yung sebugIun besur jugu dIbeIunjukun dI
dueruI,
seperLI subsIdI energI dun subsIdI non-energI. Besurnyu dunu yung berguIIr ke dueruI,
buIk
yung dIkeIoIu duIum APBD muupun APBN pudu LuIun zo1o mencupuI IInggu 6o,6z
persen
durI LoLuI beIunju duIum APBN-P TuIun zo1o (IIIuL Grafik V.1).
DuIum konLeks pendunuun desenLruIIsusI, IuI yung sunguL krusIuI unLuk dIIIIuL uduIuI
eIekLIvILus dunu yung semukIn besur berguIIr ke dueruI dIbeIunjukun oIeI dueruI dun
dumpuk
kepudu penIngkuLun kesejuILeruun musyurukuL. KeberIusIIun suuLu dueruI duIum
menIngkuLkun kesejuILeruun musyurukuL, unLuru IuIn dIpenguruII oIeI kebIjukun
beIunju
musIng-musIng pemerInLuI dueruI. KebIjukun beIunju pemerInLuI dueruI dupuL
LercermIn
durI besurun uIokusI beIunju unLuk LIup IungsI dun jenIs beIunju. Berdusurkun IungsI,
pudu
LuIun zooq beIunju dueruI yung dIgunukun unLuk meIuksunukun IungsI peIuyunun
umum
menempuLI uruLun LeruLus yuILu ,; persen durI LoLuI beIunju dueruI, dun beIunju
dueruI
yung dIgunukun unLuk mendunuI IungsI pendIdIkun mencupuI z6 persen, IungsI
perumuIun
dun IusIIILus umum 1;,1 persen, dun IungsI keseIuLun 8,8 persen. SemenLuru ILu,
berdusurkun
jenIs beIunju, muku porsI beIunju peguwuI unLuk kubupuLenJkoLu musII menempuLI
perIngkuL
LerLInggI yuILu mencupuI qq,8 persen dI LuIun zo1o, beIunju moduI mencupuI z1,;
persen
dun beIunju burung 18, persen, serLu sIsunyu sebesur 1,1 persen unLuk jenIs beIunju
IuInnyu.
SeIrIng dengun penIngkuLun dunu yung dIdesenLruIIsusIkun dun dIIkuLI dengun upuyu
percepuLun reuIIsusI beIunju dun penIngkuLun kuuIILus beIunju, LeIuI LerjudI perbuIkun
duIum
berbuguI IndIkuLor LIngkuL kesejuILeruun musyurukuL. DuIum duu LuIun LerukIIr, LIngkuL
kemIskInun LeIuI menurun reIuLII sIgnIIIkun pudu sebugIun besur provInsI. DemIkIun
puIu,
LIngkuL pengunggurun dI sebugIun besur dueruI LeIuI menguIumI penurunun yung reIuLII
cukup sIgnIIIkun. DI sumpIng ILu, duIum IImu LuIun LerukIIr LeIuI LerjudI penIngkuLun
pemeruLuun pembungunun dueruI yung LercermIn durI semukIn membuIknyu IndIkuLor
sLuLIsLIk pemeruLuun PDRB unLurprovInsI.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
KebIjukun desenLruIIsusI IIskuI ke depun dIuruIkun pudu upuyu unLuk meIukukun
penguuLun
tcxin 5ouer dueruI dun perbuIkun kebIjukun LrunsIer. PenguuLun tcxin 5ouer ke
dueruI
LeIuI dIuwuII dengun LerbILnyu UU Nomor z8 TuIun zooq dengun menyeruIkun
sebugIun
kewenungun perpujukun ke dueruI, LeruLumu dIIukukun meIuIuI penyIupun dueruI
unLuk
mengIudupI LrunsIsI penguIIIun beberupu jenIs pujuk pusuL menjudI pujuk dueruI, buIk
meIuIuI penguuLun sIsLem dI dueruI muupun .c5c.it buildin. SemenLuru ILu,
kebIjukun
unggurun LrunsIer ke dueruI pudu LuIun zo11 ukun dIuruIkun dIunLurunyu unLuk
mendukung
kesInumbungun IIskuI nusIonuI (jis.cl sustcincbilit) duIum rungku kebIjukun ekonomI
mukro.
Dengun demIkIun, kesInumbungun perLumbuIun ekonomI nusIonuI dupuL dIcupuI.
5.2 Perkembangan Pelaksanaan Desentralisasi Fiskal
Tahun 2005 - 2010
5.2.1 Perkembangan Kebijakan Desentralisasi Fiskal
HukIkuL durI Iubungun unLuru oLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI pudu dusurnyu
merupukun pengejuwunLuIun durI prInsIp mone jollous jun.tion, yung berurLI buIwu
pendunuun mengIkuLI IungsI pemerInLuIun. DuIum ImpIemenLusInyu, seIrIng dengun
penyeruIun kewenungun kepudu dueruI, muku kepudu dueruI dIberIkun sumber-
sumber
pendunuun unLuk meIuksunukun kewenungun LersebuL. MekunIsme pendunuun uLus
GRAFIK V.1
DANA KE DAERAH YANG DIKELOLA DALAM APBD DAN APBN TAHUN 2010
Belanja APBN-P 2010
triliun rupiah)
Sumber: APN-P zo:o
Total Belanja 1.126,15 T
Dana ke Daerah 682,69 T 60,62)
BelanjaNegaradi Pusat
443,46 39,38)
Transfer ke Daerah
344,61 30,60)
BelanjaNegara di Daerah
126,37 11,22)
Bantuan keMasyarakat
35,37 3,14) Subsidi
176,33 15,66)
- PNPM 1o,qz o,q% - BBM 88,8q ;,8q% - DBH 8q,6z ;,q6% - Dunu Dekon 11,q 1,o6%
- BOS 1q,8q 1,;6% - IsLrIk ,1o q,8q% - DAU zo,61 18,o8% - Dunu TP ;,6q o,68%
- Jumkes ,1o o,q% - Pungun 1,qz 1,zq% - DAK z1,1q 1,88% - Dunu VerLIkuI 1o6,8o
q,q8%
- Pupuk 18,q1 1,6% - OLsus q,oq o,81%
- PenyesuuIun z1,1 1,88%
)
35,37 3,14)
Melalui Angg. K/L dan
APP Program Nasional)
Melalui APP Subsidi)
Melalui Angg. Transfer ke Daerah
Masuk APBD)
Melalui Angg. K/L
APP = Anggurun PembIuyuun
dun PerIILungun
Total Total 176,33 15,66) Total 344,61 30,60) Total 126,37 11,22)
cb V
V-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
peIuksunuun kewenungun yung LeIuI dIseruIkun ke dueruI LersebuL dIIukukun meIuIuI
uzus
desenLruIIsusI. DI sumpIng ILu, unLuk meIuksunukun kewenungun yung musII dIpegung
oIeI
PemerInLuI, kurenu uIusun eIIsIensI dun eIekLIvILus serIngkuII peIuksunuunnyu
dIIuksunukun
dI dueruI meIuIuI uzus dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun.
DuIum konLeks peIuksunuun uzus desenLruIIsusI, suIuI suLu benLuk dukungun pendunuun
kepudu dueruI dIIukukun meIuIuI pemberIun sumber perpujukun dueruI dun reLrIbusI
dueruI
yung dupuL dIpunguL oIeI dueruI. MengInguL sumber LersebuL sunguL LerbuLus, muku
kepudu
dueruI dIberIkun dukungun pendunuun meIuIuI LrunsIer durI PemerInLuI duIum benLuk
Dunu
PerImbungun dun Dunu OLonomI KIusus dun PenyesuuIun. SeIuIn sumber penerImuun
durI
dueruI sendIrI dun LrunsIer durI PemerInLuI, dueruI jugu dIberI kewenungun unLuk
meIukukun pInjumun duIum rungku pembIuyuun pembungunun dueruI, dun jugu
penerImuun duIum benLuk IIbuI buIk yung berusuI durI PemerInLuI muupun pIIuk IuIn.
PemberIun sumber penerImuun dueruI sendIrI LeruLumu dIIukukun meIuIuI kewenungun
perpujukun dueruI dun reLrIbusI dueruI. KebIjukun mengenuI perpujukun dueruI dun
reLrIbusI
dueruI LeIuI beberupu kuII dIubuI LerukIIr dengun UU Nomor z8 TuIun zooq LenLung
Pujuk
DueruI dun ReLrIbusI DueruI yung berIuku eIekLII sejuk 1 JunuurI zo1o.
Adu empuL kebIjukun mendusur yung dIuLur duIum UU Nomor z8 TuIun zooq. Pertcmc
uduIuI .losed-list sstem unLuk jenIs pujuk dun reLrIbusI yung bIsu dIpunguL oIeI
dueruI.
HuI InI dImuksudkun unLuk memberIkun kepusLIun kepudu musyurukuL dun dunIu usuIu
LenLung jenIs punguLun yung Iurus mereku buyur. Keduc uduIuI penguuLun lo.cl tcxin
5ouer. HuI InI dIIukukun, unLuru IuIn meIuIuI perIuusun busIs pujuk dueruI dun reLrIbusI
dueruI yung suduI udu, penumbuIun jenIs pujuk dun reLrIbusI dueruI (seperLI pujuk
rokok
dun penguIIIun PBB menjudI pujuk dueruI), menIngkuLkun LurII muksImum beberupu
jenIs
pujuk dueruI, serLu pemberIun dIskresI peneLupun LurII pujuk. Ketic uduIuI perbuIkun
sIsLem
pengeIoIuun pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI meIuIuI mekunIsme bugI IusII pujuk
provInsI
yung IebII IdeuI dun kebIjukun ecrmcrlin jenIs pujuk dueruI LerLenLu (seperLI
ecrmcrlin
sebugIun Pujuk Kenduruun BermoLor unLuk pemeIIIuruun juIun). Keem5ct uduIuI
penIngkuLun eIekLIvILus penguwusun punguLun dueruI dengun mengubuI mekunIsme
penguwusun represII menjudI prevenLII dun korekLII.
SeIuIn penerImuun sendIrI, sumber pendunuun kebIjukun LrunsIer ke dueruI LersebuL
dIIukukun
meIuIuI uIokusI Dunu PerImbungun dun Dunu OLonomI KIusus dun PenyesuuIun. DuIum
peIuksunuunnyu, Dunu PerImbungun Iurus dIIIIuL sebuguI suLu kesuLuun yung uLuI
kurenu
musIng-musIng komponen mempunyuI Lujuun yung suIIng meIengkupI suLu dengun
IuInnyu.
Dunu BugI HusII (DBH) merupukun InsLrumen unLuk mengurungI kesenjungun IIskuI
unLuru
PemerInLuI dun dueruI. DIsudurI buIwu InsLrumen DBH LersebuL menImbuIkun
kesenjungun
IIskuI unLurdueruI kurenu udunyu vurIusI sumber duyu unLurdueruI. OIeI kurenu ILu,
InsLrumen Dunu AIokusI Umum (DAU) dILujukun unLuk mengurungI kesenjungun
unLurdueruI. DI sumpIng ILu, unLuk membunLu dueruI dengun kemumpuun keuungun
yung
reIuLII renduI, dIuIokusIkun Dunu AIokusI KIusus (DAK) unLuk mendukung pencupuIun
Lujuun
dun prIorILus nusIonuI serLu menIngkuLkun pemeruLuun ukses LerIudup Iuyunun pubIIk.
Penyempurnuun Lerus dIIukukun LerIudup keLIgu komponen LrunsIer LersebuL, unLuru
IuIn,
meIuIuI penIngkuLun ukurusI duLu DBH seIInggu peneLupun uIokusI dun penyuIurun
DBH
dupuL dIIukukun securu LepuL wukLu dun LepuL jumIuI, penyempurnuun IormuIusI DAU
meIuIuI penerupun pemboboLun musIng-musIng vurIubeI yung dIuruIkun unLuk
pemeruLuun
kemumpuun keuungun dueruI, serLu penujumun krILerIu DAK ugur IebII LepuL susurun.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
DuIum rungku mendukung penIngkuLun kInerju dueruI, muIuI LuIun zo1o kepudu
dueruI
dIberIkun Dunu nsenLII DueruI (DD), yung pudu dusurnyu merupukun pengIurguun
kepudu
dueruI yung berpresLusI durI segI pengeIoIuun keuungun dun perekonomIun dueruI.
Dunu
LersebuL dIuIokusIkun berdusurkun cupuIun out5ut dun out.ome pembungunun dueruI.
SeIunjuLnyu, unLuk memperkuuL pendunuun dueruI dun sekuIIgus memucu percepuLun
pembungunun ekonomI dueruI, muku dueruI jugu dIberIkun kesempuLun unLuk
meIukukun
pInjumun dueruI. PeIuksunuun pInjumun dueruI Iurus dIIukukun dengun IuLI-IuLI
(5rudent),
mengInguL buIwu penerImuun pInjumun Iurus dIkembuIIkun dununyu dun mengundung
konsekuensI bIuyu, seperLI bungu. OIeI kurenu ILu, kebIjukun pInjumun yung udu sumpuI
suuL InI dImuksudkun unLuk menjugu kesInumbungun IIskuI dengun menguLur buLusun
pInjumun, sumber pInjumun, jenIs dun jungku wukLu pInjumun, penggunuun pInjumun,
persyuruLun pInjumun, prosedur pInjumun dueruI, dun peIuporun pInjumun beserLu
sunksInyu.
DuIum peIuksunuunnyu, pInjumun dueruI Iurus mengIkuLI keLenLuun yung dILeLupkun
oIeI
PemerInLuI, seperLI pemerInLuI dueruI dIIurung memberIkun jumInun uLus pInjumun
pIIuk
IuIn, pendupuLun dueruI LIduk boIeI dIjudIkun jumInun pInjumun dueruI kecuuII unLuk
proyek
yung dIbIuyuI durI obIIgusI dueruI, pemerInLuI dueruI LIduk dupuL meIukukun pInjumun
Iungsung ke Iuur negerI, jumIuI sIsu pInjumun dueruI dILumbuI jumIuI pInjumun yung
ukun dILurIk LIduk meIebIII ; persen durI jumIuI penerImuun umum APBD LuIun
sebeIumnyu, Debt Serti.e Coterce Rctio puIIng sedIkIL z, (duu komu IImu), dun LIduk
meIumpuuI buLus muksImuI deIIsIL APBD musIng-musIng dueruI yung dupuL dIbIuyuI
durI
pInjumun dueruI.
DuIum perIode InI, IIbuI kepudu dueruI menguIumI perkembungun yung sIgnIIIkun,
LeruLumu
seLeIuI dILeLupkunnyu PeruLurun MenLerI Keuungun (PMK) Nomor 168 TuIun zoo8
LenLung
HIbuI DueruI dun PMK Nomor 16q TuIun zoo8 LenLung TuLu uru PenyuIurun HIbuI
Kepudu
PemerInLuI DueruI. KebIjukun IIbuI kepudu dueruI sumpuI suuL InI dIuruIkun pudu
penIngkuLun LrunspurunsI dun ukunLubIIILus dunu IIbuI yung dILerImu oIeI dueruI durI
PemerInLuI, LeruLumu yung bersumber durI penerusun IIbuI durI Iuur negerI.
DI sumpIng dukungun kebIjukun dun pendunuun duIum benLuk dunu desenLruIIsusI,
duIum
upuyu penIngkuLun sInergILus unLuru pusuL dun dueruI, PemerInLuI jugu
menguIokusIkun
dunu unLuk membIuyuI progrum dun kegIuLun yung menjudI kewenungun PemerInLuI dI
dueruI meIuIuI Dunu DekonsenLrusI, Dunu Tugus PembunLuun, dun dunu unLuk
meIuksunukun progrum dun kegIuLun InsLunsI verLIkuI dI dueruI. Dunu dekonsenLrusI
uduIuI
dunu yung berusuI durI APBN yung dIIuksunukun oIeI gubernur sebuguI wukII
PemerInLuI
yung mencukup semuu penerImuun dun pengeIuurun duIum rungku peIuksunuun
dekonsenLrusI, LIduk Lermusuk dunu yung dIuIokusIkun unLuk InsLunsI verLIkuI pusuL dI
dueruI.
SemenLuru ILu, Dunu Tugus PembunLuun uduIuI dunu yung berusuI durI APBN yung
dIIuksunukun oIeI dueruI dun desu, yung mencukup semuu penerImuun dun
pengeIuurun
duIum rungku peIuksunuun Lugus pembunLuun.
Pendunuun dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun memperLImbungkun poLensI, kondIsI,
dun
kebuLuIun dueruI, serLu besurun pendunuun yung LersedIu bugI penyeIengguruun
dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun. Berdusurkun PeruLurun PemerInLuI (PP) Nomor
;
TuIun zoo8 LenLung DekonsenLrusI dun Tugus PembunLuun, proses perencunuun dun
pengunggurun dunu dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun LerIudup progrum dun
kegIuLun
yung ukun dIdekonsenLrusIkunJdILuguskun dIsusun dengun memperIuLIkun
kemumpuun
keuungun neguru, keseImbungun pendunuun dI dueruI, dun kebuLuIun pembungunun dI
dueruI. KeLIgu purumeLer penyusunun perencunuun dun pengunggurun ILu mengundung
cb V
V-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
muknu buIwu penguIokusIun dunu dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun dIsesuuIkun
dengun
kemumpuun APBN duIum mendunuI urusun PemerInLuI PusuL serLu
memperLImbungkun
besurnyu LrunsIer beIunju PusuL ke dueruI dun kemumpuun keuungun dueruI, ugur
uIokusI
dunu dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun menjudI IebII eIekLII, eIIsIen, dun LIduk
LerkonsenLrusI dI suuLu dueruI LerLenLu. SeIuIn ILu, penyusunun perencunuun dun
pengunggurun dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun jugu dIuruIkun ugur sesuuI dengun
prIorILus pembungunun nusIonuI dun prIorILus pembungunun dueruI.
5.2.2 Perkembangan Transfer ke Daerah
DesenLruIIsusI IIskuI LeIuI dIIuksunukun seIumu suLu dusuwursu. SeIumu kurun wukLu
LersebuL,
perkembungun uIokusI TrunsIer ke DueruI durI LuIun ke LuIun securu nomInuI Lerus
menIngkuL. DuIum enum LuIun LerukIIr durI LuIun zoo IInggu zo1o, securu IebII
deLuII
perkembungun TrunsIer ke DueruI dupuL dIIIIuL pudu Grafik V.2 dun Tabel V.1.
Pudu LuIun ke IImu peIuksunuun desenLruIIsusI IIskuI, yuILu pudu LuIun zoo, LrunsIer ke
dueruI musII sekILur Rp1o, LrIIIun, numun pudu APBN-P LuIun zo1o jumIuI LrunsIer
ke
dueruI LersebuL menIngkuL IebII durI duu kuII IIpuL seIInggu menjudI Rpqq,6 LrIIIun.
PenIngkuLun LersebuL LerjudI
meruLu pudu semuu jenIs
LrunsIer ke dueruI. DAU yung
merupukun komponen
Lerbesur durI LrunsIer ke dueruI
menIngkuL durI Rp88,; LrIIIun
pudu LuIun zoo menjudI
Rpzo,6 LrIIIun pudu LuIun
zo1o, suuLu penIngkuLun yung
sunguL sIgnIIIkun kurenu
menIngkuL IumpIr LIgu kuII
IIpuL. PenIngkuLun Lerbesur
LerjudI pudu DAK. Pudu LuIun
zoo nIIuI DAK musII berudu
dI buwuI Rpq LrIIIun, LeLupI
0
50
100
150
200
250
300
350
2005
LKPP
2006
LKPP
2007
LKPP
2008
LKPP
2009
LKPP
2010
APBN-P
7,24 4,05 9,30 13,72 21,33 30,25
143,22
222,13
243,97
278,71 287,25
314,36
triliun rupiah
Sumber : Kementerian Keuangan
GRAFIK. V.2
PERKEMBANGAN TRANSFER KE DAERAH
DANA PERIMBANGAN, DANA OTSUS, DAN DANA PENYESUAIAN)
TAHUN 2005 - 2010
Dunu OLsus dun PenyesuuIun Dunu PerImbungun
2005

thd
PDB
2006

thd
PDB
2007
thd
PDB
2008

thd
PDB
2009

thd
PDB
2010
thd
PDB
I. Dana Perimbangan 143.221,3 5,1 222.130,6 6,7 243.967,1 6,2 278.714,7 5,6 287.251,5 5,1
314.363,3 5,0
u. Dunu BugI HusII o.q; q,z 1 ,8 6q.qoo, 1 ,q 6z.qq1,q 1 ,6 ; 8.qzo,z 1 ,6 ; 6.1zq,q 1 ,q
8q.618,q 1 ,4
b. Dunu AIokusI Umum 88.; 6,q ,z 1q.66q,z q ,q 16q.; 8; ,q q ,z 1 ; q.o; ,1 ,6
186.q1q,1 , zo.6o6, 3 ,3
c. Dunu AIokusI KIusus .q; 6,; o ,1 11.66,1 o , 16.z; ,8 o ,q z o.; 8; , o ,q zq.; o; ,q
o ,q z1.18,q 0 ,3
II. Dana Otsus dan Penyesuaian 7 .242,6 0,3 4.049,3 0,1 9.296,0 0,2 1 3.7 18,8 0,3 21.333,8
0,4 30.249,6 0,5
u. Dunu OLonomI KIusus 1.; ; , o ,1 .q88, o ,1 q.oq,; o ,1 ; .1o, o ,z q.z6,6 o ,z
q.oqq,6 0 ,1
b. Dunu PenyesuuIun .q6; , o ,z 61,1 o ,o .zo, o ,1 6.zo8, o ,1 1 1.8o; ,z o ,z
z1.1o,o 0 ,3
1umlah 150.463,9 5,4 226.179,9 6,8 253.263,1 6,4 292.433,5 5,9 308.585,2 5,5 344.612,9 5 ,5
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Uraian
LKPP Audited APBN-P
TABEL V.1
PERKEMBANGAN TRANSFER KE DAERAH, 2005 - 2010
miliar rupiah)
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-;
pudu LuIun zooq menIngkuL menjudI Rpzq,; LrIIIun, meskIpun kemudIun pudu LuIun
zo1o
Lurun menjudI Rpz1,1 LrIIIun. TenLunyu semuu InI LIduk LerIepus durI kerju kerus seIuruI
komponen bungsu, buIk penyeIengguru neguru muupun musyurukuL, seIInggu
pendupuLun
neguru senunLIusu menIngkuL unLuk LuruL mendukung peIuksunuun desenLruIIsusI IIskuI.
SebuguImunu dIuLur duIum UU Nomor TuIun zooq, LrunsIer DBH dIIILung
berdusurkun
persenLuse LerLenLu durI reuIIsusI penerImuun duIum negerI yung dIbugIIusIIkun, buIk
durI
penerImuun pujuk muupun penerImuun Sumber Duyu AIum (SDA). PenerImuun neguru
yung berusuI durI penerImuun pujuk yung dIbugIIusIIkun ke dueruI meIIpuLI Pujuk
PengIusIIun, yuILu PPI PusuI z1 dun PPI PusuI zJzq WujIb Pujuk Orung PrIbudI DuIum
NegerI (WPOPDN), Pujuk BumI dun Bungunun (PBB), serLu Beu PeroIeIun Huk uLus
TunuI
dun Bungunun (BPHTB).
PenerImuun neguru yung berusuI durI SDA yung dIbugIIusIIkun ke dueruI meIIpuLI
mInyuk
bumI, gus bumI, perLumbungun umum, keIuLunun, dun perIkunun. Sejuk LuIun zoo6,
DBH
SDA KeIuLunun jugu mencukup DBH Dunu ReboIsusI (DR), yung merupukun
penguIIIun
durI Dunu AIokusI KIusus Dunu ReboIsusI (DAK DR). Sejuk LuIun zooq, PemerInLuI
LeIuI
menguIokusIkun DBH ukuI HusII Tembukuu yung merupukun umunuL durI UU Nomor
q
TuIun zoo; LenLung ukuI. SeIuIn ILu, duIum APBN-P zooq jugu LeIuI dIuIokusIkun
DBH
Punus BumI LuIun zoo6 sumpuI dengun LuIun zooq. Adupun kebIjukun penguIokusIun
durI
LuIun ke LuIun uduIuI menyempurnukun proses perIILungun, peneLupun uIokusI dun
keLepuLun wukLu penyuIurun meIuIuI penIngkuLun koordInusI dengun InsLILusI pengeIoIu
PenerImuun Neguru Bukun Pujuk (PNBP) duIum rungku penyedIuun duLu yung IebII
ukuruL.
SejuIun dengun penIngkuLun reuIIsusI penerImuun neguru yung dIbugIIusIIkun, reuIIsusI
DBH
menunjukkun udunyu penIngkuLun durI Rpo, LrIIIun duIum LuIun zoo menjudI
Rp;6,1
LrIIIun pudu LuIun zooq, serLu menIngkuL IugI menjudI Rp8q,6 LrIIIun pudu LuIun zo1o,
uLuu
ruLu-ruLu LumbuI sebesur 1 persen per LuIun.
SeIunjuLnyu, pudu Grafik V.3 dupuL dIIIIuL buIwu unLuk LuIun zooq dun zo1o, dueruI
yung menerImu DBH SDA LerLInggI uduIuI dueruI se-ProvInsI KuIImunLun TImur,
dengun
proporsI penerImuun DBH SDA LerIudup keseIuruIun DBH SDA, musIng-musIng
sebesur
,zq persen dun q,o6 persen. HuI InI dupuL dIpuIumI mengInguL buIwu wIIuyuI
LersebuL
memung penyumbung uLumu IusII mIgus nusIonuI, dIIkuLI oIeI wIIuyuI RIuu dun
SumuLeru
SeIuLun. Sedungkun dueruI yung menerImu DBH SDA puIIng renduI pudu LuIun zooq
uduIuI
dueruI se-ProvInsI BuII dun pudu LuIun zo1o uduIuI dueruI se-ProvInsI D YogyukurLu,
dengun proporsI penerImuun DBH SDA LerIudup keseIuruIun DBH SDA yung sumu
besur
nyu yuILu o,ooq persen.
SemenLuru ILu, pudu Grafik V.4 dupuL dIIIIuL buIwu unLuk LuIun zooq dun zo1o, dueruI
yung menerImu DBH Pujuk LerLInggI uduIuI dueruI se-ProvInsI DK JukurLu, dengun
proporsI
penerImuun DBH Pujuk LerIudup keseIuruIun DBH Pujuk, musIng-musIng sebesur
zz,o
persen dun z,;o persen, sedungkun dueruI yung menerImu DBH Pujuk puIIng renduI
uduIuI
dueruI se-ProvInsI GoronLuIo, dengun proporsI penerImuun DBH Pujuk LerIudup
keseIuruIun
DBH Pujuk pudu LuIun zooq dun zo1o, musIng-musIng sebesur o,q persen dun o,z8
persen.
PenIngkuLun yung sIgnIIIkun durI LuIun ke LuIun jugu LerjudI pudu DAU, yung LerjudI
kurenu
penIngkuLun rusIo uIokusI DAU LerIudup PenerImuun DuIum NegerI (PDN) neLo, yuILu
z,
persen pudu LuIun zoo dun kemudIun menIngkuL menjudI z6 persen duIum perIode
LuIun
zoo6-zo1o. SejuIun dengun penIngkuLun rusIo DAU LerIudup PDN neLo LersebuL, muku
duIum
cb V
V-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
o
z.ooo
q.ooo
6.ooo
8.ooo
1o.ooo
1z.ooo
1q.ooo
YogyukurLu
BuII
BunLen
NTT
GoronLuIo
SuIbur
BengkuIu
SuIuL
SumuL
SuILeng
Sumbur
JuLeng
SuILru
MuIuku
SuIseI
KuIbur
DK
MuIuL
NTB
BubeI
umpung
KuILeng
JuLIm
Jubur
JumbI
NAD
Pupuu
Pupuu BuruL
KeprI
KuIseI
SumseI
RIuu
KuILIm
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun UnLuk PemerInLuI ProvInsI dun
PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK. V.3
PETA DANA BAGI HASIL SUMBER DAYA ALAM DAERAH PER PROVINSI DI
INDONESIA)
TAHUN 2009 2010
zooq
zo1o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Uraian
2009 2010
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI .6z,1; 1oo 1.8;o,6 1oo
TerLInggI KuILIm 1z.,6 ,zq KuILIm 1o.8,;o q,o6
TerenduI BuII 1,zq o,ooq YogyukurLu 1,zq o,ooq
RuLu-RuLu 1.o;q,;6 - q6,;; -
o
z.ooo
q.ooo
6.ooo
8.ooo
1o.ooo
1z.ooo
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun UnLuk PemerInLuI ProvInsI
dun PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK. V.4
PETA DANA BAGI HASIL PA1AK DAERAH
PER PROVINSI DI INDONESIA)
TAHUN 2009 - 2010
zooq zo1o
Sumber : KemenLerIunKeuungun
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI q.z;1,zq 1oo q.qq;,1 1oo
TerLInggI DK 8.688,8o zz,1% DK 1o.qo,8q z,;%
TerenduI GoronLuIo 1z,z1 o,q% GoronLuIo 1zq,oo o,z8%
RuLu-RuLu 1.1qo,oq - 1.q,86 -
Uraian
2009 2010
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-q
renLung wukLu zoo-zo1o, reuIIsusI DAU menIngkuL durI Rp88,8 LrIIIun pudu LuIun
zoo,
menjudI Rp186,q LrIIIun pudu LuIun zooq, dun menIngkuL IugI menjudI Rpzo,6 LrIIIun
pudu
LuIun zo1o uLuu ruLu-ruLu LumbuI sebesur 18,6 persen per LuIun.
PenguIokusIkun DAU ke dueruI dIIukukun dengun menggunukun IormuIu yung
dIdusurkun
pudu duLu dusur perIILungun DAU. SebeIum LuIun zoo6, IormuIu DAU LerbugI menjudI
duu
komponen uLumu, yuILu uIokusI mInImum (AM) dun uIokusI DAU berdusurkun
kesenjungun
IIskuI (K). AM dIIILung berdusurkun komponen Iumpsum dun proporsIonuI beIunju
peguwuI.
Sejuk dIberIukukunnyu UU Nomor TuIun zooq, yung eIekLII berIuku sejuk LuIun
zoo6,
komponen AM dun K LersebuL dIsempurnukun menjudI uIokusI dusur (AD) dun ceIuI
IIskuI
(). AIokusI DAU berdusurkun LersebuL merupukun komponen ekuuIIsusI
kemumpuun
keuungun unLurdueruI, dengun memperLImbungkun seIIsII kebuLuIun IIskuI dun
kupusILus
IIskuI musIng-musIng dueruI.
Pudu Grafik V.5, dupuL dIIIIuL buIwu pudu LuIun zo1o, dueruI yung menerImu DAU
LerLInggI uduIuI dueruI se-ProvInsI Juwu TImur, dengun uIokusI sekILur 11,o6 persen
durI
LoLuI DAU. DuIum kurun wukLu zoo sumpuI dengun suuL InI, upuyu unLuk mewujudkun
IungsI DAU sebuguI equcliction rcnt dIIukukun meIuIuI kebIjukun sebuguI berIkuL:
(1) MeIukukun pemboboLun uIokusI dusur dengun persenLuse dI buwuI o persen durI
DAU
NusIonuI ugur memberIkun porsI uIokusI yung IebII besur unLuk menuLup ceIuI IIskuI.
Dengun kebIjukun InI berurLI besurun ruLu-ruLu gujI PNSD per dueruI dIIILung dI buwuI
1oo persen.
(z) MeIukukun pemboboLun pudu seLIup vurIubeI kebuLuIun IIskuI dengun usumsI buIwu
pemunIuuLun TrunsIer ke DueruI uduIuI unLuk peIuyunun kepudu penduduk dun
pengeIoIuun wIIuyuI, seIInggu boboL unLuk penduduk seImbung dengun boboL unLuk
wIIuyuI.
() MeneLupkun persenLuse LerLenLu duIum mengIILung vurIubeI kupusILus IIskuI unLuk
mendupuLkun Indek pemeruLuun yung LerbuIk yung dIcermInkun durI semukIn
renduInyu
Willicmson Index.
Pudu LuIun zoo, DAK dIuIokusIkun unLuk 8 bIdung, yuILu pendIdIkun, keseIuLun, juIun,
IrIgusI, prusurunu pemerInLuIun, keIuuLun dun perIkunun, uIr bersII, serLu perLunIun.
SeIunjuLnyu, pudu LuIun zoo6 bIdung yung dIdunuI meIuIuI DAK dILumbuI bIdung
IIngkungun
IIdup. BuIkun pudu LuIun zoo8 berLumbuI duu bIdung, yuILu bIdung KeIuurgu
Berencunu
(KB) dun bIdung keIuLunun. Sedungkun pudu LuIun zooq berLumbuI duu bIdung IugI
yuILu
bIdung perdugungun dun bIdung surunu prusurunu perdesuun, seIInggu menjudI 1
bIdung.
SeIunjuLnyu, pudu LuIun zo1o menjudI 1q bIdung sebuguI ukIbuL durI dIpIsuIkunnyu
DAK
AIr MInum dun DAK SunILusI yung pudu LuIun sebeIumnyu Lergubung duIum suLu
bIdung.
UnLuk menunjukkun komILmen dueruI duIum peIuksunuun DAK, kepudu dueruI
dIwujIbkun
mengunggurkun dunu pendumpIng duIum APBD, sekurung-kurungnyu 1o persen durI
besurun
uIokusI DAK yung dILerImu. SejuIun dengun penumbuIun bIdung yung dIbIuyuI dengun
DAK,
uIokusI DAK jugu Lerus menIngkuL, durI Rp,q; LrIIIun (o,1 persen LerIudup PDB) pudu
LuIun
zoo, menjudI Rpzo,8 LrIIIun (o,q persen LerIudup PDB) pudu LuIun zoo8, dun
menIngkuL
menjudI Rpzq,; LrIIIun (o,q persen LerIudup PDB) pudu LuIun zooq. Pudu LuIun zo1o,
uIokusI DAK menguIumI penurunun menjudI Rpz1,1 LrIIIun sebuguI ukIbuL durI
LerbuLusnyu
kemumpuun keuungun neguru. SemenLuru ILu, dengun semukIn berLumbuInyu dueruI
oLonom buru berdumpuk LerIudup berLumbuInyu jumIuI dueruI yung menerImu DAK.
HuI
cb V
V-1o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
InI dupuL dIIIIuL durI jumIuI penerImu DAK pudu LuIun zoo, yuILu durI ;; kubupuLenJ
koLu dun z ProvInsI pudu LuIun zoo, menjudI q8 kubupuLenJkoLu dun z provInsI
pudu
LuIun zo1o.
Adupun seburun DAK unLuk pemerInLuI dueruI se-provInsI dI ndonesIu dIsujIkun pudu
Grafik V.6 dI buwuI. Pudu gruIIk LersebuL dupuL dIIIIuL buIwu unLuk LuIun zooq dun
zo1o, dueruI yung menerImu DAK LerLInggI uduIuI dueruI se-provInsI Juwu TImur dun
Juwu TenguI dengun proporsI musIng-musIng sumu sebesur 8,6 persen dun q,z
persen
LerIudup LoLuI penerImuun DAK seIuruI dueruI.
SeIuIn Dunu PerImbungun, jugu dIuIokusIkun Dunu OLsus dun PenyesuuIun. Dunu OLsus
dIuIokusIkun unLuk ProvInsI Pupuu dengun nIIuI seLuru z persen durI pugu DAU nusIonuI
seIumu zo LuIun, yung dIuLumukun unLuk mendunuI pendIdIkun dun keseIuLun. SeIuIn
ILu,
dIberIkun jugu dunu LumbuIun unLuk pembungunun InIrusLrukLur yung besurnyu
dILeLupkun
unLuru PemerInLuI dun DPR berdusurkun usuIun provInsI seLIup LuIun. SemenLuru ILu,
Dunu
OLsus jugu dIuIokusIkun unLuk ProvInsI NAD dengun nIIuI seLuru z persen durI pugu
DAU
nusIonuI seIumu 1 LuIun, unLuk LuIun ke-16 IInggu ke-zo menjudI sebesur 1 persen
durI
pugu DAU nusIonuI.
SeIunjuLnyu, Dunu PenyesuuIun sumpuI dengun LuIun zoo;, LeruLumu dIuIokusIkun
berupu
Dunu PenyeImbung kepudu dueruI yung menerImu DAU IebII kecII durI DAU yung
dILerImu
LuIun sebeIumnyu, seIInggu DAU yung dILerImu mInImuI sumu dengun DAU yung
dILerImu
LuIun sebeIumnyu. PenguIokusIun Dunu PenyeImbung LersebuL berLujuun ugur
penerupun
IormuIu DAU LIduk menImbuIkun udunyu dueruI yung memperoIeI DAU IebII kecII durI
DAU LuIun sebeIumnyu, yung seIunjuLnyu dIkenuI dengun prInsIp non-hold hcrmless.
DuIum
perkembungunnyu, pudu LuIun zooq kebIjukun non-hold hcrmless LeIuI dIIupuskun.
o
.ooo
1o.ooo
1.ooo
zo.ooo
z.ooo
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun unLuk PemerInLuI ProvInsI
dun PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK. V.5
PETA DANA ALOKASI UMUM PER PROVINSI DI INDONESIA)
TAHUN 2009 - 2010
zooq zo1o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI 186.q1q,1o 1oo 1qz.qqo,q 1oo
TerLInggI JuLIm zo.8q,q; 11,1q JuLIm z1.zqo,o 11,o6
TerenduI DK o,oo o,oo DK o,oo o,oo
RuLu-RuLu .6q8,q1 - .8,oq -
Uraian
2009 2010
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-11
PenguIokusIun Dunu PenyesuuIun LersebuL jugu menumpung progrum-progrum LerLenLu
unLuk jungku wukLu LerLenLu (cd ho.) dengun nomenkIuLur yung bergunLI-gunLI IInggu
LuIun zooq dengun sebuLun Dunu PenguuLun DesenLruIIsusI IskuI dun PercepuLun
Pembungunun DueruI (DPD & PPD). SeIuIn DPD & PPD, LerdupuL uIokusI dunu unLuk
menIngkuLkun pengIusIIun bugI guru PNSD yung beIum mendupuLkun Lunjungun
proIesI,
besurnyu uduIuI Rpzo.ooo, per orung per buIun duIum 1z buIun seLuIun. DurI uIokusI
unggurun Dunu TumbuIun PengIusIIun bugI Guru PNSD LuIun zooq sebesur Rp;,qq
LrIIIun
Iunyu Lerserup sekILur Rpq,; LrIIIun uLuu 61,o1 persen.
Pudu LuIun zo1o, DPD & PPD dIuIokusIkun kembuII sebesur Rp;,1 LrIIIun. SemenLuru
ILu,
pendunuun unLuk guru PNSD seIuIn Dunu TumbuIun PengIusIIun Guru sebesur Rp,8
LrIIIun
jugu dIuIokusIkun Dunu Tunjungun ProIesI Guru sebesur Rp1o,qq LrIIIun. Tunjungun
ProIesI
Guru LersebuL merupukun penguIIIun uIokusI unggurun durI KemenLerIun PendIdIkun
NusIonuI.
Securu umum, Dunu PenyesuuIun LersebuL dImuksudkun unLuk menumpung uIokusI
unggurun unLuk mendunuI kebIjukun LerLenLu pemerInLuI dun unggurun yung
dIsedIukun
unLuk mendorong uLuu menguuLkun desenLruIIsusI IIskuI dun percepuLun pembungunun
dueruI. Perkembungun nomenkIuLur Dunu PenyesuuIun LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL
pudu Tabel V.2.
o
oo
1ooo
1oo
zooo
zoo
DK
KeprI
BubeI
SuIbur
KuILIm
GoronLuIo
RIuu
YogyukurLu
MuIuL
BuII
BunLen
BengkuIu
Pupuu BuruL
MuIuku
KuILeng
JumbI
SuILeng
NTB
SuILru
KuIseI
SumseI
SuIuL
KuIbur
umpung
NTT
NAD
Sumbur
SuIseI
SumuL
Pupuu
Jubur
JuLIm
JuLeng
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun unLuk PemerInLuI ProvInsI
dun PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK .V.6
PETA DANA ALOKASI KHUSUS PER PROVINSI DI INDONESIA)
TAHUN 2009 - 2010
zooq zo1o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI zq.;o;,qz 1oo z1.1,8 1oo
TerLInggI JuLIm z.18,18 8,6 JuLeng 1.q6q,q q,z
TerenduI DK o,oo o,oo DK o,oo o,oo
RuLu-RuLu ;q8,;1 - 6qo,q1 -
Uraian
2009 2010
cb V
V-1z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
DuIum Grafik V.7, dupuL dIIIIuL
buIwu reuIIsusI Dunu OLsus dun
PenyesuuIun duIum perIode zoo-
zo1o menguIumI penIngkuLun yung
sIgnIIIkun, durI Rp;,z LrIIIun duIum
LuIun zoo, menjudI Rpz1, LrIIIun
pudu LuIun zooq, dun menIngkuL IugI
menjudI Rpo,z LrIIIun duIum APBNP
zo1o. PenIngkuLun InI LIduk LerIepus
durI kebIjukun PemerInLuI unLuk
IebII mendorong perun dueruI duIum
eru oLonomI dueruI yung dILunduI
dengun mukIn berugumnyu jenIs
Dunu PenyesuuIun durI LuIun ke
LuIun.
5.2.3 Pajak Daerah dan Retribusi Daerah
Pujuk DueruI dun ReLrIbusI DueruI (PDRD) merupukun komponen uLumu PendupuLun
AsII
DueruI (PAD). SebuguI sumber uLumu PAD, PemerInLuI senunLIusu mendorong
penIngkuLun
penerImuun dueruI yung bersumber durI PDRD LersebuL meIuIuI penyempurnuun
peruLurun
perundung-undungun dI bIdung perpujukun dueruI dun reLrIbusI dueruI sesuuI dengun
perkembungun keuduun.
DuIum rungku mendukung peIuksunuun oLonomI dueruI, kebIjukun perpujukun dueruI
dun
reLrIbusI dueruI dIuruIkun unLuk memberIkun tcxin 5ouer yung IebII besur kepudu
dueruI.
o

1o
1
zo
z
o

zoo
KPP
zoo6
KPP
zoo;
KPP
zoo8
KPP
zooq
KPP
zo1o
APBN-P
1,8
, q,o
;,
, o,6 q, q,1
,
6,z
118
z1,z
LrIIIun rupIuI
GRAFIK V.7
PERKEMBANGAN DANA OTSUS DAN DANA PENYESUAIAN
TAHUN 2005 - 2010
Dunu PenyesuuIun Dunu OLonomI KIusus
Sumber : KemenLerIun Keuungun
No. Nomenklatur 2005 2006 2007 2008 2009 2010
1 Dunu PenyesuuIun MurnI
z Dunu PenyesuuIun DAU
Dunu PenyeImbung DAU
q Dunu Tunjungun KependIdIkun
Dunu TumbuIun DAU
6 Dunu PenyesuuIun Ad Hoc
; Dunu PenyesuuIun nIrusLrukLur JuIun
8 Dunu PenyesuuIun nIrusLrukLur Surunu
dun Prusurunu (DSP)
q Dunu PenguuLun DesenLruIIsusI IskuI &
PercepuLun Pembungunun DueruI (DPD
& PPD)

1o Dunu PenguuLun nIrusLrukLur dun
Prusurunu DueruI (DPPD)
11 Dunu PercepuLun Pembungunun
nIrusLrukLur PendIdIkun (DPPP)
1z Dunu nsenLII DueruI
1 Dunu TumbuIun PengIusIIun Guru
1q Kurung Buyur DAK dun DSP
TABEL V.2
PERKEMBANGAN NOMENKLATUR DANA PENYESUAIAN, TAHUN 2005 - 2010
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
Dengun pemberIun tcxin 5ouer yung IebII besur LersebuL dIIurupkun pemerInLuI
dueruI
dupuL memunguL sumber-sumber penerImuun poLensIuI yung udu dI musIng-musIng
dueruI
unLuk mendunuI kebuLuIun pemerInLuIun dun pembungunun dueruI.
SuuL InI keLenLuun peruLurun perundungun yung menguLur LenLung PDRD uduIuI UU
Nomor
z8 TuIun zooq sebuguI penggunLI durI UU Nomor 18 TuIun 1qq; LenLung Pujuk DueruI
dun ReLrIbusI DueruI sebuguImunu LeIuI dIubuI dengun UU Nomor q TuIun zooo.
Beberupu perubuIun mendusur yung dIuLur duIum UU Nomor z8 TuIun zooq LersebuL
unLuru
IuIn uduIuI:
(1) MengubuI kewenungun pemunguLun durI sIsLem o5en list menjudI .losed list,
urLInyu
pemerInLuI dueruI Iunyu dupuL memunguL jenIs PDRD sebuguImunu yung LercunLum
duIum UU dImuksud. Numun demIkIun, kIusus unLuk reLrIbusI dueruI musII
dImungkInkun unLuk dILumbuI jenIsnyu yung ukun dILeLupkun dengun PeruLurun
PemerInLuI. KebIjukun InI dIdusurkun uLus perLImbungun buIwu pemberIun
kewenungun
kepudu dueruI unLuk mencIpLukun jenIs punguLun buru sebuguImunu dIuLur duIum UU
Nomor q TuIun zooo LeIuI menyebubkun LImbuInyu bunyuk punguLun dueruI yung
bermusuIuI. Dengun LIduk memberIkun kewenungun kepudu dueruI unLuk meneLupkun
jenIs PDRD buru ukun memberIkun kepusLIun bugI musyurukuL dun dunIu usuIu yung
pudu gIIIrunnyu dIIurupkun dupuL menIngkuLkun kesudurun musyurukuL duIum
memenuII kewujIbun perpujukunnyu.
(z) MenIngkuLkun kewenungun perpujukun dueruI dun reLrIbusI dueruI dengun
memperIuus
busIs punguLun dun memberIkun kewenungun kepudu dueruI duIum peneLupun LurII.
PerIuusun busIs pujuk dIIukukun sesuuI dengun prInsIp pujuk yung buIk, LIduk
menyebubkun ekonomI bIuyu LInggI dunJuLuu mengIumbuL mobIIILus penduduk, IuIu
IInLus burung dun jusu unLurdueruI dun kegIuLun ekspor Impor. Berdusurkun
perLImbungun LersebuL, perIuusun busIs pujuk dueruI dIIukukun dengun memperIuus
busIs pujuk dueruI yung suduI udu, mendueruIkun pujuk pusuL, dun menumbuI jenIs
pujuk buru.
Upuyu perIuusun busIs pujuk yung suduI udu unLuru IuIn dIIukukun dengun menumbuI
objek Pujuk Kenduruun BermoLor dun Beu BuIIk Numu Kenduruun BermoLor (Lermusuk
kenduruun PemerInLuIJTNJPoIrI). SemenLuru ILu, LerdupuL q (empuL) jenIs pujuk buru
bugI dueruI, yuILu Pujuk BumI dun Bungunun Perdesuun dun PerkoLuun (PBB Pz), Beu
PeroIeIun Huk uLus TunuI dun Bungunun (BPHTB), Pujuk Surung Burung WuIeL, dun
Pujuk Rokok. PBB Perdesuun dun PerkoLuun dun BPHTB sebeIumnyu merupukun pujuk
pusuL, kInI dIuIIIkun menjudI pujuk kubupuLenJkoLu, semenLuru Pujuk Surung Burung
WuIeL sebuguI pujuk kubupuLenJkoLu, dun Pujuk Rokok sebuguI Pujuk ProvInsI.
SeIuIn perIuusun busIs pujuk, perIuusun jugu dIIukukun LerIudup beberupu objek
reLrIbusI
dun penumbuIun jenIs reLrIbusI, mIsuInyu ReLrIbusI zIn Gungguun yung dIperIuus
seIInggu mencukup penguwusun dun pengenduIIun kegIuLun usuIu securu Lerus-
menerus
unLuk menceguI LerjudInyu gungguun keLerLIbun, keseIumuLun, uLuu keseIuLun umum,
memeIIIuru keLerLIbun IIngkungun, dun memenuII normu keseIumuLun dun keseIuLun
kerju.
BerkuILun dengun pemberIun kewenungun duIum peneLupun LurII, dueruI Iunyu dupuL
meneLupkun LurII pujuk duIum buLus muksImum yung dILeLupkun duIum UU PDRD
dImuksud unLuk mengIIndurI peneLupun LurII pujuk yung LInggI yung dupuL menumbuI
cb V
V-1q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
bebun bugI musyurukuL securu berIebIIun. SeIuIn peneLupun buLus muksImum,
dILeLupkun
puIu keLenLuun LurII mInImum unLuk mengIIndurI LerjudInyu perung LurII unLurdueruI
LeruLumu unLuk objek pujuk yung muduI bergeruk seperLI kenduruun bermoLor.
() MemperbuIkI sIsLem pengeIoIuun PDRD meIuIuI kebIjukun bugI IusII pujuk provInsI
kepudu
kubupuLenJkoLu, InsenLII pemunguLun PDRD, dun ecrmcrlin penerImuun pujuk
dueruI.
KebIjukun ecrmcrlin dImuksudkun unLuk menIngkuLkun ukunLubIIILus pengenuun
punguLun dImunu sebugIun IusII penerImuun pujuk dIuIokusIkun unLuk mendunuI
kegIuLun yung berkuILun dengun pujuk LersebuL. SebuguI conLoI, sebugIun penerImuun
Pujuk Penerungun JuIun dIuIokusIkun unLuk mendunuI penerungun juIun, puIIng sedIkIL
1o persen durI penerImuun Pujuk Kenduruun BermoLor dIuIokusIkun unLuk
pembungunun
dunJuLuu pemeIIIuruun juIun serLu penIngkuLun modu dun surunu LrunsporLusI umum.
(q) DuIum rungku mengeIekLIIkun penguwusun PDRD, mekunIsme penguwusun dIubuI
durI
re5resij menjudI 5retentij. SeLIup peruLurun dueruI LenLung PDRD sebeIum
dIIuksunukun
Iurus mendupuL perseLujuun LerIebII duIuIu durI PemerInLuI. SeIuIn ILu, LerIudup
dueruI
yung meneLupkun kebIjukun dI bIdung PDRD yung meIunggur keLenLuun peruLurun
perundung-undungun yung IebII LInggI ukun dIkenukun sunksI berupu penunduun dunJ
uLuu pemoLongun DAU dunJuLuu DBH uLuu resLILusI.
UU Nomor z8 TuIun zooq menguLur LenLung 16 (enum beIus) jenIs pujuk yung menjudI
kewenungun pemerInLuI dueruI, yuILu (IImu) jenIs pujuk provInsI dun 11 (sebeIus)
jenIs
pujuk kubupuLenJkoLu. Sedungkun jenIs reLrIbusI yung dupuL dIpunguL oIeI pemerInLuI
dueruI
meIIpuLI 1q (empuL beIus) jenIs reLrIbusI jusu umum, 11 (sebeIus) jenIs reLrIbusI jusu
usuIu
dun (IImu) jenIs reLrIbusI perIzInun LerLenLu.
PeneLupun jenIs PDRD LersebuL dIdusurkun pudu perLImbungun buIwu jenIs PDRD
LersebuL
securu umum dIpunguL IumpIr dIsemuu dueruI dun securu LeorI muupun prukLIk
merupukun
jenIs punguLun yung buIk serLu memenuII krILerIu sebuguI punguLun dueruI.
PemerInLuI
dueruI boIeI LIduk memunguL jenIs PDRD sebuguImunu yung LercunLum duIum UU
LersebuL
dengun perLImbungun, unLuru IuIn, upubIIu poLensI jenIs PDRD dI dueruI LersebuL LIduk
memuduI. JenIs pujuk dueruI dun reLrIbusI
dueruI berdusurkun UU Nomor z8 TuIun
zooq musIng-musIng dupuL dIIIIuL pudu
Tabel V.3 dan Tabel V.4.
Sumu IuInyu dengun pujuk dueruI,
pemerInLuI dueruI jugu LIduk
dIperkenunkun unLuk memunguL jenIs
reLrIbusI seIuIn yung LeIuI dIuLur duIum
UU Nomor z8 TuIun zooq. Numun
demIkIun, unLuk mengunLIsIpusI
perkembungun keuduun, muku
dImungkInkun unLuk menumbuI jenIs
reLrIbusI sepunjung memenuII krILerIu
yung dILeLupkun duIum UU dImuksud
dengun menerbILkun PeruLurun
PemerInLuI.
1. Pujuk Kenduruun BermoLor 1. Pujuk HoLeI
z. Beu BuIIk Numu
Kenduruun BermoLor
z. Pujuk ResLorun
. Pujuk BuIun Bukur
Kenduruun BermoLor
. Pujuk HIburun
q. Pujuk AIr Permukuun q. Pujuk RekIume
. Pujuk Rokok . Pujuk Penerungun JuIun
6. Pujuk PurkIr
;. Pujuk MIneruI Bukun ogum dun
BuLuun
8. Pujuk AIr TunuI
q. Pujuk Surung Burung WuIeL
1o. PBB Perdesuun dun PerkoLuun
11. Beu PeroIeIun Huk ALus TunuI
dun Bungunun
TABEL V.3
1ENIS PA1AK DAERAH
Provinsi Kabupaten/Kota
Sumber: UU Nomor z8 TuIun zooq
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
PenenLuun jenIs reLrIbusI jusu umum dun reLrIbusI perIzInun LerLenLu yung dupuL
dIpunguL
oIeI pemerInLuI dueruI provInsI dun pemerInLuI dueruI kubupuLenJkoLu dIdusurkun
pudu
urusun pemerInLuIun yung menjudI kewenungun musIng-musIng dueruI sesuuI
peruLurun
perundung-undungun, sedungkun unLuk reLrIbusI jusu usuIu dIdusurkun pudu sIupu
yung
menyedIukun jusu. PemunIuuLun IusII penerImuun musIng-musIng jenIs reLrIbusI dueruI
dIuLumukun unLuk mendunuI kegIuLun yung bersungkuLun dengun Lujuun ugur
peIuyunun
yung dIsedIukun dupuL senunLIusu dILIngkuLkun.
ebII IunjuL duIum keLenLuun UU Nomor z8 TuIun zooq, PemerInLuI meIukukun
penguwusun securu prevenLII dun korekLII LerIudup Perdu-perdu LenLung PDRD yung
dILeLupkun oIeI pemerInLuI dueruI. Penguwusun prevenLII dIIukukun dengun
mengevuIuusI
ruperdu sebeIum dILeLupkun menjudI perdu, sedungkun penguwusun korekLII dIIukukun
dengun mengevuIuusI perdu LenLung PDRD yung LeIuI dILeLupkun oIeI kepuIu dueruI.
ApubIIu duIum penguwusun LersebuL dILemukun perdu yung berLenLungun dengun
kepenLIngun
umum dunJuLuu peruLurun perundung-undungun yung IebII LInggI, muku PemerInLuI
dupuL
meIukukun pembuLuIun uLus perdu bermusuIuI LersebuL. Sejuk LuIun zoo1 sumpuI
dengun
zo1o, LerdupuL 1.6z perdu LenLung PDRD yung dILerImu dun LeIuI dIevuIuusI sebunyuk
1.zz perdu. DurI jumIuI yung dIevuIuusI LersebuL, q.88 perdu (; persen)
dIunLurunyu
dIrekomendusIkun unLuk dIbuLuIkun kurenu LIduk sesuuI dengun kepenLIngun umum
dunJ
uLuu peruLurun perundung-undungun yung IebII LInggI. UnLuk ruperdu, durI z.;6 yung
dILerImu, sejumIuI z.;q dIunLurunyu LeIuI dIevuIuusI dengun IusII z
(1 persen) ruperdu dILoIuk dun 1.zz ( persen) ruperdu dIrekomendusIkun unLuk
dIrevIsI.
1 ReLrIbusI PeIuyunun KeseIuLun 1 ReLrIbusI PemukuIun Kekuyuun DueruI 1 ReLrIbusI
zIn MendIrIkun Bungunun
z ReLrIbusI KebersIIun z ReLrIbusI Pusur GrosIrJPerLokoun z ReLrIbusI zIn TempuL
PenjuuIun
MInumun BeruIkoIoI
ReLrIbusI KTP dun AkLe upII ReLrIbusI TempuL PeIeIungun ReLrIbusI zIn
Gungguun
q ReLrIbusI PemukumunJ Pengubuun
MuyuL
q ReLrIbusI TermInuI q ReLrIbusI zIn Truyek
ReLrIbusI PurkIr dI TepI
JuIun Umum
ReLrIbusI TempuL KIusus PurkIr ReLrIbusI zIn UsuIu PerIkunun
6 ReLrIbusI PeIuyunun Dusur 6 ReLrIbusI TempuL PengInupunJ
PesunggruIunJVIIIu
; ReLrIbusI PengujIun Kenduruun
BermoLor
; ReLrIbusI RumuI PoLong Hewun
8 ReLrIbusI PemerIksuun AIuL
Pemudum Kebukurun
8 ReLrIbusI PeIuyunun KepeIubuIun
q ReLrIbusI PenggunLIun BIuyu
eLuk PeLu
q ReLrIbusI TempuL RekreusI dun OIuIrugu
1o ReLrIbusI PeIuyunun TeruJ
Teru UIung
1o ReLrIbusI Penyeberungun dI AIr
11 ReLrIbusI PenyedoLun Kukus 11 ReLrIbusI PenjuuIun ProduksI UsuIu DueruI
1z ReLrIbusI PengoIuIun ImbuI uIr
1 ReLrIbusI PeIuyunun PendIdIkun
1q ReLrIbusI PengenduIIun Menuru
TeIekomunIkusI
TABEL V.4
1ENIS RETRIBUSI DAERAH
1asa Umum 1asa Usaha Perizinan Tertentu
Sumber: UU Nomor z8 TuIun zooq
cb V
V-16 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
TerkuIL dengun kepuLuIun Iukum, PemerInLuI dupuL mengenukun sunksI kepudu
dueruI
yung LeLup meIukukun pemunguLun PDRD wuIuupun LeIuI dIberIkun keLeLupun
pembuLuIun
uLus perdu PDRD LersebuL. SesuuI UU Nomor z8 TuIun zooq, peIunggurun LerIudup
keLenLuun LersebuL dIkenukun sunksI berupu penunduun uLuu pemoLongun DAU
dunJuLuu
DBH uLuu resLILusI, dengun keLenLuun sebuguI berIkuL:
(1) PeIunggurun LerIudup prosedur peneLupun ruperdu menjudI perdu uduIuI berupu
penunduun DAU uLuu DBH Pujuk PengIusIIun bugI dueruI yung LIduk memperoIeI DAU
sebesur 1o persen unLuk seLIup perIode penyuIurun;
(z) PeIunggurun LerIudup dueruI yung LeLup meIuksunukun pemunguLun PDRD
berdusurkun
perdu yung dIbuLuIkun uduIuI berupu pemoLongun DAU dunJuLuu DBH Pujuk
PengIusIIun
sebesur perkIruun penerImuun pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI yung LeIuI dIpunguL
unLuk seLIup perIode penyuIurun DAU dunJuLuu DBH Pujuk PengIusIIun uLuu persen
durI jumIuI DAU dunJuLuu DBH Pujuk PengIusIIun yung dIsuIurkun unLuk seLIup
perIode
penyuIurun.
SeIunjuLnyu, beberupu IuI krusIuI duIum peIuksunuun UU Nomor z8 TuIun zooq uduIuI
sebuguI berIkuL:
(1) PenguIIIun BPHTB durI pujuk pusuL menjudI pujuk dueruI muIuI berIuku eIekLII pudu
LungguI 1 JunuurI zo11, seIInggu penerImuun BPHTB LIduk IugI dIunggurkun duIum
APBN LuIun zo11;
(z) PenguIIIun PBB Perdesuun dun PerkoLuun durI pujuk pusuL menjudI pujuk dueruI
dIIuksunukun seIumbuL-IumbuLnyu pudu LungguI 1 JunuurI zo1q. Dengun demIkIun,
penerImuun PBB sekLor perdesuun dun perkoLuun LIduk IugI dIunggurkun duIum APBN
upubIIu perdu LenLung PBB Perdesuun dun PerkoLuun suduI berIuku dI dueruI;
() PenerImuun LerIudup jenIs punguLun yung LIduk LerdupuL duIum UU Nomor z8
TuIun
zooq LIduk dIunggurkun IugI duIum APBD LuIun zo11;
(q) UnLuk perdu LenLung PDRD yung berIuku suuL InI dun musII LercunLum sebuguI jenIs
PDRD menuruL UU Nomor z8 TuIun zooq, muku keLenLuun pemunguLunnyu Iurus
dIsesuuIkun dengun UU dImuksud puIIng IumbuL LungguI 1 Desember zo1z;
() TerkuIL dengun PBB Perdesuun dun PerkoLuun, PemerInLuI perIu meIukukun
konsuILusIJ
koordInusIJsosIuIIsusI dengun InsLunsI LerkuIL dun mempersIupkun surunu dun
prusurunu
serLu sumber duyu munusIu, kIususnyu Lenugu udmInIsLruLor, penduLuun, penIIuIun,
dun peneLupun.
5.2.4 Pinjaman dan Hibah Daerah
5.2.4.1 Pinjaman Daerah
DuIum Undung-Undung Nomor TuIun zooq LenLung PerImbungun Keuungun unLuru
PemerInLuI PusuL dun PemerInLuIun DueruI dun PeruLurun PemerInLuI Nomor q
TuIun
zoo LenLung PInjumun DueruI, dIumunuLkun buIwu PemerInLuI meneLupkun buLus
muksImuI kumuIuLII pInjumun PemerInLuI dun PemerInLuI DueruI dengun
memperIuLIkun
keuduun dun prukIruun perkembungun perekonomIun nusIonuI. BuLus muksImuI
kumuIuLII
dImuksud uduIuI 6o persen durI Produk DomesLIk BruLo (PDB) LuIun unggurun yung
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1;
bersungkuLun. DuIum rungku menjugu buLus LersebuL, seLIup LuIun PemerInLuI
meneLupkun
buLus muksImuI kumuIuLII deIIsIL APBD, buLus muksImuI deIIsIL APBD musIng-musIng
dueruI,
dun buLus muksImuI kumuIuLII pInjumun dueruI.
UnLuk menuLup deIIsIL APBD, pemerInLuI dueruI dupuL meIukukun pInjumun dueruI
yung
bersumber durI PemerInLuI, pemerInLuI dueruI IuIn, Iembugu keuungun bunk, Iembugu
keuungun bukun bunk, dun musyurukuL duIum benLuk obIIgusI dueruI. Grafik V.8
menggumburkun perkembungun konLrIbusI pInjumun dueruI LerIudup pembIuyuun
deIIsIL
APBD. KonLrIbusI LersebuL dIIILung durI besurnyu penurIkun pInjumun dueruI
dIbundIngkun
dengun besurnyu deIIsIL pudu
APBD. Berdusurkun gruIIk
LersebuL, durI LuIun zoo; sumpuI
dengun LuIun zo1o, konLrIbusI
pInjumun dueruI LerIudup
pembIuyuun deIIsIL APBD sunguL
kecII dun berIIukLuusI unLuru q
persen sumpuI dengun ; persen.
DeIIsIL APBD pudu umumnyu
dILuLup durI SIsu ebII
PembIuyuun Anggurun (SPA)
LuIun sebeIumnyu musIngmusIng
PemerInLuI DueruI.
DuIum eru oLonomI dueruI, sebugIun besur pInjumun dueruI yung dIgunukun unLuk
menuLup
deIIsIL bersumber durI PemerInLuI dun Iembugu keuungun bunk. PemerInLuI dupuL
memberIkun pInjumun kepudu pemerInLuI dueruI yung dununyu bersumber durI
pendupuLun
APBN dunJuLuu penguduun pInjumun PemerInLuI durI duIum negerI muupun Iuur
negerI.
Penguduun pInjumun Iuur negerI dIkeIoIu meIuIuI mekunIsme penerusun pInjumun Iuur
negerI
(Subsidicr Locn AreementJSA). Penerusun pInjumun Iuur negerI pudu umumnyu
merupukun pInjumun jungku punjung yung dIgunukun unLuk mendunuI proyek InvesLusI
yung mengIusIIkun penerImuun. Beberupu sumber pInjumun Iuur negerI LersebuL uduIuI
pInjumun yung bersumber durI budun-budun yung sIIuLnyu muILIIuLeruI seperLI Bunk
DunIu
(World cnl), Bunk Pembungunun AsIu (Asicn Detelo5ment cnl), Bunk
Pembungunun
sIum (Islcmi. Detelo5ment cnl), dun neguru-neguru IuIn securu bIIuLeruI. DI sumpIng
ILu, PemerInLuI Lerus berupuyu mendorong pemerInLuI dueruI unLuk mengopLImuIkun
sumber pInjumun duIum negerI berupu obIIgusI dueruI yung dIperdugungkun dI pusur
moduI
domesLIk.
5.2.4.2 Hibah Daerah
PemberIun IIbuI kepudu pemerInLuI dueruI merupukun wujud peIuksunuun Iubungun
keuungun unLuru PemerInLuI PusuL dun pemerInLuI dueruI yung merupukun suuLu
sIsLem
pendunuun pemerInLuIun duIum kerungku neguru kesuLuun sebuguImunu dIumunuLkun
duIum Undung-Undung Nomor 1; TuIun zoo LenLung Keuungun Neguru. SeIunjuLnyu,
Undung-Undung Nomor 1 TuIun zooq LenLung PerbenduIuruun Neguru memberIkun
kewenungun kepudu PemerInLuI unLuk dupuL memberIkun IIbuI kepudu pemerInLuI
dueruI.
KebIjukun pemberIun IIbuI kepudu dueruI LersebuL kemudIun dIperLegus duIum
Undung-
Undung Nomor TuIun zooq. PeruLurun-peruLurun LersebuL menguLur securu Legus
buIwu
pemberIun IIbuI durI PemerInLuI kepudu pemerInLuI dueruI yung bersumber durI
o%
1%
z%
%
q%
%
6%
;%
zoo; zoo8 zooq zo1o
GRAFIK. V.8
PERKEMBANGAN KONTRIBUSI PIN1AMAN DAERAH
TERHADAP PEMBIAYAAN DEFISIT APBD TAHUN 2007-2010
Sumber: KemenLerIunKeuungun
,z
q,z1
q,6
6,1
cb V
V-18 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
penerImuun duIum negerI, pInjumun duIum negerI serLu penerusun pInjumun Iuur negerI
dun IIbuI Iuur negerI dIIukukun oIeI MenLerI Keuungun seIuku BenduIuru Umum
Neguru.
PrInsIp-prInsIp yung dIgunukun duIum peIuksunuun pemberIun IIbuI kepudu
pemerInLuI
dueruI uduIuI sebuguI berIkuL:
(1) HIbuI durI PemerInLuI kepudu pemerInLuI dueruI dIIuksunukun duIum kerungku
Iubungun keuungun unLuru PemerInLuI dun pemerInLuI dueruI.
(z) HIbuI dIIuksunukun sejuIun dengun pembugIun urusun pemerInLuIun unLuru
PemerInLuI,
pemerInLuI provInsI dun pemerInLuI kubupuLenJkoLu.
() HIbuI dIIuksunukun dengun memperLImbungkun kupusILus IIskuI dueruI
berdusurkun
peLu kupusILus IIskuI dueruI yung dILeLupkun oIeI MenLerI Keuungun.
(q) HIbuI bersIIuL bunLuun unLuk meIuksunukun kegIuLun urusun pemerInLuIun yung
merupukun kewenungun pemerInLuI dueruI.
HIbuI kepudu dueruI duIum kerungku Iubungun keuungun PemerInLuI PusuL dun
pemerInLuI dueruI, muIuI dIIuksunukun pudu LuIun zooq dengun dILunduLungunInyu
NuskuI
PerjunjIun Penerusun HIbuI (NPPH) unLuru PemerInLuI dun PemerInLuI ProvInsI DK
JukurLu unLuk kegIuLun Mcss Rc5id Trcnsit (MRT). HIbuI InI bersumber durI pInjumun
Iuur negerI yung berusuI durI 1c5cn Internctioncl Coo5erction Aen. (JA). Proyek
MRT
merupukun kegIuLun yung berLujuun unLuk menguLusI permusuIuIun LrunsporLusI dI
JukurLu
yung menjudI prIorILus pembungunun nusIonuI dun LeIuI LercunLum duIum Rencunu
Pembungunun Jungku MenenguI NusIonuI (RPJMN) yung ukun dIIuksunukun oIeI
PemerInLuI ProvInsI DK JukurLu. HIbuI InI dIIukukun securu berLuIup dun
dIrencunukun
muIuI dIreuIIsusIkun pudu LuIun zo1o.
Pudu APBN LuIun zooq LeIuI dIuIokusIkun dunu IIbuI kepudu dueruI sebesur Rp1,6
mIIIur
yung merupukun kegIuLun penerusun IIbuI unLuk kegIuLun Lo.cl csi. Edu.ction
Cc5c.it
(-BE) dun Su55ort to Communit eclth Serti.es (SHS). -BE uduIuI kegIuLun
penerusun IIbuI yung bersumber durI IIbuI UnI Eropu dun PemerInLuI Kerujuun
BeIundu
(dIkeIoIu oIeI Bunk DunIu) unLuk kegIuLun penIngkuLun kupusILus pemerInLuI dueruI
duIum
bIdung pendIdIkun dusur. HIbuI -BE dILeruskun kepudu o kubupuLenJkoLu.
SemenLuru
ILu, IIbuI SHS bersumber durI bunLuun UnI Eropu (dIkeIoIu oIeI WHO) dILujukun
unLuk
penIngkuLun IusIIILus ruung IsoIusI pusIen IIu burung yung dIberIkun kepudu 1o rumuI
sukIL
yung dImIIIkI oIeI pemerInLuI dueruI.
SeIunjuLnyu pudu LuIun zo1o, APBN menguIokusIkun dunu IIbuI kepudu dueruI sebesur
Rpzq,z1 mIIIur. Dunu LersebuL merupukun penerusun IIbuI unLuk kegIuLun. HIbuI
unLuk
kegIuLun MRT merupukun rencunu reuIIsusI IIbuI yung penunduLungunun NPPH-nyu
suduI
dIIukukun pudu LuIun zooq. KegIuLun -BE merupukun IunjuLun durI LuIun zooq dun
dIrencunukun berukIIr pudu LuIun zo1z. SeIuIn duu kegIuLun LersebuL, APBN zo1o jugu
menguIokusIkun IIbuI yung bersumber durI AusAD dun Bunk DunIu. AusAD
memberIkun
IIbuI unLuk kegIuLun HIbuI AIr MInum dun HIbuI AIr ImbuI. HIbuI AIr MInum
LersebuL
dILujukun unLuk penIngkuLun ukses penyedIuun uIr mInum bugI musyurukuL yung beIum
memIIIkI ukses sumbungun uIr mInum perpIpuun. Sedungkun HIbuI AIr ImbuI
dILujukun
unLuk penIngkuLun ukses sIsLem uIr IImbuI perpIpuun bugI musyurukuL. SeIunjuLnyu,
duIum
kegIuLun WASAP-D, Bunk DunIu memberIkun IIbuI yung dILujukun unLuk
pembungunun
surunu pengeIoIuun uIr IImbuI bugI MusyurukuL BerpengIusIIun RenduI. (IIIuL Tabel
V.5)
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1q
PeIuksunuun IIbuI kepudu dueruI, kIususnyu yung bersumber durI Iuur negerI, LeIuI
menguIumI perkembungun yung cukup sIgnIIIkun. Numun, musII Lerbuku
kemungkInunkemungkInun
upuyu opLImuIIsusI duIum kebIjukun pemberIun IIbuI kepudu dueruI seIInggu
dIIurupkun dupuL memperkuuL kupusILus IIskuI dueruI dun mewujudkun pemeruLuun
unLurdueruI securu proporsIonuI, demokruLIs, udII, dun Lrunspurun dengun
memperIuLIkun
poLensI, kondIsI, dun kebuLuIun dueruI.
Upuyu opLImuIIsusI LersebuL suIuI suLunyu dIIukukun dengun mengIdenLIIIkusI LerIebII
duIuIu
permusuIuIun-permusuIuIun yung menyungkuL IIbuI kepudu dueruI yung bersumber
durI
pInjumun Iuur negerI uLuupun IIbuI Iuur negerI. UnLuk ILu, kebIjukun yung ukun
dILerupkun
duIum peIuksunuun IIbuI ke depun unLuru IuIn:
(1) PeIuksunuun IIbuI ke dueruI, buIk yung bersumber durI pInjumun Iuur negerI
uLuupun
IIbuI Iuur negerI, Iurus dILuungkun seIuruInyu duIum suuLu NuskuI PerjunjIun HIbuI
unLuru PemerInLuI dun PemerInLuI DueruI.
(z) Penerusun IIbuI Iuur negerI kepudu PemerInLuI DueruI dIIukukun meIuIuI MenLerI
Keuungun, seIInggu dIcuLuL duIum APBN dun APBD.
() ProsedurJuLurun yung IebII IIeksIbeI seIInggu dupuL mengukomodusI prosedur yung
memuduIkun bugI neguru pemberI IIbuI.
(q) Pengukuun, pencuLuLun, dun peIuporun IIbuI duIum APBD sesuuI keLenLuun yung
berIuku.
() PenIngkuLun koordInusI unLurInsLunsI PemerInLuI duIum mengeIoIu IIbuI yung
dILujukun
kepudu pemerInLuI dueruI dengun meIuksunukun peruLurun perundung-undungun
securu LerLIb.
HuI IuInnyu uduIuI LerkuIL dengun pemberIun IIbuI kepudu dueruI yung bersumber durI
penerImuun duIum negerI. SeIuIn penerupun kebIjukun-kebIjukun dI uLus, upuyu
opLImuIIsusI
dupuL dIIukukun unLuru IuIn dengun penuLuun uIung uLus dunu APBN yung
dIdesenLruIIsusIkun.
PerIu udunyu konsIsLensI dun keLegusun krILerIu unLur dunu-dunu yung dIIuksunukun dI
dueruI
ugur LercIpLu poIu pendunuun yung IebII udII, Lrunspurun, dun ukunLubeI.
1
Muss RupId TrunsIL
(MRT)
PInjumun durI JA q,8 1
z
ocuI BusIc EducuLIon
upucILy (-BE)
HIbuI durI PemerInLuI BeIundu dun
UnI Eropu (dIkeIoIu WorId Bunk)
zz, z 8o,o8 o

SupporL Lo ommunILy
HeuILI ServIces (SHS)
HIbuI durI UnI Eropu (dIkeIoIu WorId
HeuILI OrgunIsuLIon)
q,1 1o
q HIbuI AIr MInum HIbuI durI AusAId 1o6,1 zz
HIbuI AIr ImbuI HIbuI durI AusAId 1o 1
6 WASAP-D HIbuI durI WorId Bunk 1z,6 6
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL V.5
ALOKASI HIBAH KEPADA DAERAH DALAM APBN, TAHUN 2009-2010
2009 2010
No. Kegiatan Sumber 1umlah
miliar Rp)
Daerah
Penerima
1umlah
miliar Rp)
Daerah
Penerima
cb V
V-zo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
5.2.5 Gambaran Pelaksanaan APBD
ToLuI reuIIsusI pendupuLun seIuruI provInsI LuIun zoo8 menguIumI penIngkuLun
sebesur
,1 persen durI LuIun zoo;, yung kenuIkun Lerbesurnyu dIsumbungkun oIeI Dunu
PerImbungun sebesur , persen. SemenLuru ILu, uIn-IuIn PendupuLun DueruI jusLru
menguIumI penurunun sebesur 1,; persen (IIIuL Tabel V.6).
Berbedu IuInyu dengun reuIIsusI pendupuLun
provInsI, seIuruI keIompok pendupuLun
kubupuLen dun koLu menguIumI kenuIkun.
KenuIkun reuIIsusI pendupuLun kubupuLen
dun koLu LersebuL uduIuI sebesur z,z persen
pudu LuIun zoo8 (IIIuL Tabel V.7).
PenIngkuLun pendupuLun jugu dIIkuLI
dengun perLumbuIun pudu sIsI beIunju.
DuIum empuL LuIun LerukIIr, beIunju APBD
provInsI menguIumI perLumbuIun yung
cukup LInggI. SeLIup jenIs beIunju LumbuI,
Luk LerkecuuII beIunju moduI yung
menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu sebesur
zo,1 persen. PerLumbuIun ruLu-ruLu
LerLInggI udu pudu beIunju burung dun jusu
dIIkuLI dengun beIunju peguwuI. DI IuIn
pIIuk, perLumbuIun LerenduI uduIuI pudu
BeIunju uInnyu. BeIunju uInnyu
merupukun gubungun durI beIunju bungu,
subsIdI, IIbuI, bunLuun sosIuI, bunLuun
keuungun, dun beIunju Luk Lerdugu. (IIIuL
Tabel V.8).
KomposIsI beIunju pemerInLuI provInsI pudu
dusurnyu LIduk menguIumI bunyuk
perubuIun. Berbedu IuInyu dengun
pemerInLuI kubupuLen dun koLu. JIku pudu
LuIun zoo; beIunju peguwuI mengumbII
porsI sebesur qo,q1 persen durI LoLuI beIunju,
pudu LuIun zo1o porsI LersebuL menIngkuL
menjudI o,;q persen. SebuIIknyu, beIunju
moduI durI LoLuI beIunju Lurun durI 1,16
persen pudu LuIun zoo; menjudI z1,qo
persen pudu LuIun zo1o (IIIuL Tabel V.9).
DIIIIuL durI beIunju per IungsI, uIokusI
beIunju pudu APBD provInsI menguIumI
perkembungun yung cukup menurIk. DurI
LuIun zoo; ke LuIun zooq, beIunju unLuk
IungsI pendIdIkun menguIumI perLumbuIun
LerLInggI IumpIr mendekuLI persen.
Kelompok Pendapatan 2007 2008
PendupuLun AsII DueruI .1; ; ,1 qq.1, z1 ,o
Dunu PerImbungun zz.1q6,6 q; .,; ,
uIn-IuIn PendupuLun DueruI q.; ; ,o q.68,z -1,;
Total 64.117 ,7 98.735,3 35,1
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Tabel V.6
REALISASI PENDAPATAN PROVINSI
TAHUN 2007 dan 2008
miliar rupiah)
Perubahan
)
PeguwuI 1q.6q8,; zq.88, zq,o8 z6,; z6,;6
Burung dun Jusu 11.q6,; z6.8;1,6 1q,o; z,; z,
ModuI 1.1;q,8 z6.o;,z zq,q z,z zo,1
uInnyu 1q.qo6,; o.166,z 1,qo z6,6z 1,8
Total 60.827,0 113.113,3 100,00 100,00 22,98
Sumber : KemenLerIun Keuungun
miliar rupiah)
TAHUN 2007 DAN 2010
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD PROVINSI PER 1ENIS
TABEL V.8
1enis Belanja 2007 2010
Pertumbuhan
2007 Rata-rata )
Rasio )
2010
Kelompok Pendapatan 2007 2008
Perubahan
)
PendupuLun AsII DueruI 16.;z;, zo.zo,q zo,q
Dunu PerImbungun 1q6.z8q, zq6.688,q z,;
uIn-IuIn PendupuLun DueruI 1o.qq,o 1z.;88,1 zz,
Total 223.450,6 279.706,9 25,2
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Tabel V.7
REALISASI PENDAPATAN KABUPATEN DAN KOTA
TAHUN 2007 dan 2008
miliar rupiah)
PeguwuI 1o.z8,;; 16o.6q6,;; qo,q1 o,;q 1,88
Burung dun Jusu qz.q8q,1 .z1,o 1;,o 16,81 ;,8
ModuI ;8.6q,6 6q.1q,o8 1,16 z1,q (q,1z)
uInnyu z;.oz,zo .qo6,1 1o,qo 1o, 6,;
Total 252.370,90 316.580,67 100,00 100,00 7,85
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2010
TABEL V.9
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD KABUPATEN DAN KOTA PER 1ENIS
TAHUN 2007 DAN 2010
miliar rupiah)
1enis Belanja 2007 2010
Rasio )
Pertumbuhan
2007 Rata-rata )
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z1
UruLun berIkuLnyu dILempuLI
musIng-musIng oIeI IungsI keseIuLun
dun peIuyunun umum. UruLun
LerukIIr uduIuI IungsI IuInnyu yung
merupukun gubungun durI IungsI
ekonomI, IIngkungun IIdup,
keLenLrumun dun keLerLIbun,
perumuIun dun IusIIILus umum,
purIwIsuLu dun buduyu, serLu
perIIndungun sosIuI. PerLumbuIun
LoLuI beIunju APBD provInsI per IungsI
dupuL dIIIIuL pudu Tabel V.10.
BeIunju per IungsI pudu LoLuI APBD
kubupuLen dun koLu jugu menguIumI
perkembungun serupu. PerLumbuIun
ruLu-ruLu beIunju unLuk ungsI
PendIdIkun IumpIr mendekuLI z1
persen. PorsI beIunju unLuk LoLuI
ungsI PendIdIkun pudu APBD kubupuLen dun koLu suduI sesuuI dengun Undung-
Undung
bIdung PendIdIkun yung pudu LuIun zoo; sebesur z;,q8 persen kemudIun menIngkuL
menjudI
1,zz persen pudu LuIun zooq. UruLun berIkuLnyu dILempuLI musIng-musIng oIeI
ungsI
uInnyu dun ungsI PeIuyunun Umum. SemenLuru ILu, ungsI KeseIuLun menguIumI
perLumbuIun ruLu-ruLu sebesur q,86 persen. PerLumbuIun LoLuI beIunju APBD
kubupuLen
dun koLu per IungsI dupuL dIIIIuL pudu Tabel V.11.
5.2.6 Implikasi Desentralisasi Fiskal terhadap Perkembangan
Ekonomi Daerah
DesenLruIIsusI IIskuI dI ndonesIu dIIukukun dengun pemberIun dIskresI beIunju dueruI
yung
Iuus dengun dIdukung oIeI pendunuun LrunsIer durI pusuL dun penguuLun lo.cl tcxin
5ouer.
DesenLruIIsusI IIskuI dIIurupkun dupuL menIngkuLkun eIIsIensI dun eIekLIvILus
penyeIenggurun
pemerInLuIun dun peIuyunun pubIIk dI dueruI. HuI InI dIkurenukun dekuLnyu LIngkuLun
pemerInLuIun yung memberIkun Iuyunun dengun musyurukuL yung dIIuyunInyu,
seIInggu
pemerInLuI dueruI memuIumI kebuLuIun dun prIorILus dueruI mereku. SeIunjuLnyu,
penIngkuLun kuuIILus penyeIengguruun pemerInLuIun ukun mendorong semukIn buIknyu
ukses Iuyunun pubIIk dun pudu ukIIrnyu ukun mendorong perekonomIun dueruI serLu
menIngkuLkun kesejuILeruun musyurukuL.
KeberIusIIun peIuksunuun pembungunun ekonomI dupuL dInIIuI durI beberupu
IndIkuLor. SuIuI
suLu IndIkuLor out.ome yung IuzIm dIgunukun uduIuI perLumbuIun ekonomI. ukLor-
IukLor
yung mempenguruII perLumbuIun ekonomI dueruI uduIuI LIngkuL konsumsI, InvesLusI,
keLenugukerjuun, dun multi5lier ejje.t durI beIunju pemerInLuI, serLu kegIuLun
perdugungun
dueruI.
Pudu LuIun zoo8, perLumbuIun ekonomI nusIonuI uduIuI 6,1 persen. Pudu Grafik V.9
LerIIIuL buIwu LerdupuL 1q provInsI yung LIngkuL perLumbuIun ekonomInyu dI uLus
perLumbuIun ekonomI nusIonuI. SemenLuru ILu, pudu LuIun zooq, dengun
perLumbuIun
ekonomI nusIonuI sebesur q, persen LerdupuL zz provInsI yung berudu dI uLus
perLumbuIun
2007 2009
1 PeIuyunun Umum z.z1,6 1.o88, ,o 6,8 z,q
z PendIdIkun q.zq,6 1o.1,6 ; ,q 11,; z,;
KeseIuLun q.o,o 8.oqq,1 6,; q,o q1,
q uInnyu 1q.qq,8 zo.zq1,q z,q zz, o,6
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABEL V. 10
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD PROVINSI PER FUNGSI
TAHUN 2007 dan 2009
miliar rupiah)
No. Fungsi 2007 2009
Pertumbuhan
Rata-rata )
thd Total
Belanja
2007 2009
1 PeIuyunun Umum ;;.,6; q.q,8q o, z8,qz 1o.o1
z PendIdIkun 6q.8q,8 1o1.oq6,;o z;,q8 1,zz zo.o
KeseIuLun zq.6o6,o zq.6q;,6 q,;1 q,18 q.86
q uInnyu 81.;q,6 qq.zqz,18 z,z8 o,68 1o.z1
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABEL V. 11
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD KABUPATEN DAN KOTA PER FUNGSI
TAHUN 2007 dan 2009
miliar rupiah)
No. Fungsi 2007 2009
thd Total
Belanja Pertumbuhan
Rata-rata )

Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z
PerLumbuIun ekonomI dupuL mempenguruII Iuju InIIusI dueruI. HuI InI dupuL dIIIIuL
pudu
Lren penurunun perLumbuIun ekonomI securu nusIonuI pudu LuIun zooq yung LernyuLu
jugu dIIkuLI dengun penurunun InIIusI. Berdusurkun duLu punLuuun InIIusI dI 66 koLu dI
ndonesIu yung dIIukukun oIeI Budun PusuL SLuLIsLIk (BPS), pudu LuIun zooq LerjudI
penurunun Iuju InIIusI dueruI yung reIuLII cukup sIgnIIIkun, suIuI suLunyu dIukIbuLkun
penurunun Iurgu mInyuk dunIu dun penurunun Iurgu BBM dI LuIun zooq. uju InIIusI
LerLInggI LerjudI dI KoLu MunokwurI yung mencupuI ;,q persen, sedungkun yung puIIng
renduI
InIIusInyu uduIuI KoLu DumuI Iunyu sebesur o,8 persen. DuIum LuIun zo1o, Iuju InIIusI
dIIurupkun ukun berudu pudu LIngkuL yung IebII renduI. Perkembungun Iuju InIIusI
seIumu
perIode zoo-zooq dI 66 koLu dupuL dIIIIuL duIum Tabel V.12.
SuIuI suLu IukLor pendorong uLumu perLumbuIun ekonomI uduIuI InvesLusI. TerkuIL
dengun
InvesLusI, pudu dusurnyu kewenungun dueruI sunguL besur kurenu kewenungun
penunumun
moduI merupukun suIuI suLu kewenungun yung dIdesenLruIIsusIkun sesuuI dengun PP
Nomor
8 TuIun zoo; LenLung PembugIun Urusun PemerInLuIun unLuru PemerInLuI,
PemerInLuI
DueruI ProvInsI, dun PemerInLuI DueruI KubupuLenJKoLu. Perun besur dueruI duIum
menIngkuLkun InvesLusI berupu Penunumun ModuI AsIng (PMA) dun Penunumun ModuI
DuIum NegerI (PMDN) suuL InI suduI dIuLur dengun Undung-Undung Nomor z TuIun
zoo; LenLung Penunumun ModuI. Dukungun PemerInLuI PusuL LerIIIuL pudu upuyu
menurIk
InvesLor durI Iuur negerI yung dIkoordInusIkun oIeI Budun KoordInusI dun Penunumun
ModuI
(BKPM). KemuduIun dun IusIIILus LeIuI dIsedIukun oIeI PemerInLuI muupun
pemerInLuI
No. Kota 2005 2006 2007 2008 2009 No. Kota 2005 2006 2007 2008 2009
1 Iokseumuwe 1;,6 1,q q,z 1,o ,q q ProboIInggo ,6 ,
z Bundu AceI q1,1 q, 11,o 1z,o , MudIun 6,o ,q
Pudung SIdempuun 18, 1o,o ,q 1o,; 1,q 6 Surubuyu 1q,1 6,; 6, 1o,q ,
q SIboIgu zz,q ,o ;,1 1,8 1,6 ; SerungJIIegon 16,1 ;,; 6, 1,; q,
PemuLung SIunLur 1q,; 6,1 8,q 1o, z,; 8 Tungerung 6,z z,
6 Medun zz,q 6,o 6,q q,q z,; q IIegon q,6 ,1
; Pudung zo,1 8,o 6,q 1,1 z,1 qo Denpusur 11, q, ,q 1o, q,
8 Pekunburu 1;,1 6, ;, 1o, 1,q q1 MuLurum 1;,; q,z 8,8 1z,q ,1
q DumuI 8,o o,8 qz BImu 8,q q,o
1o BuLum 1q,8 q,6 q,8 8,6 1,q q Muumere 6, ,z
11 JumbI 16, 1o,; ;,q 11,1 z, qq Kupung 1,z q,; 8,q 1o, 6,
1z PuIembung 1q,q 8,q 8,z 1, 1,8 q PonLIunuk 1q,q 6, 8,6 11,6 q,q
1 BengkuIu z,z 6, ,o 1q, z,q q6 SIngkuwung ,; 1,z
1q Bundur umpung z1,z 6,o 6,6 1q,q q,z q; SumpIL 11,q ;,; ;,6 8, z,8
1 PungkuI PInung 1;,q 6,q z,6 18,q z,z q8 PuIungkuruyu 1z,1 ;,; 8,o 1z,z 1,q
16 Tunjung PInung ;,o 1, qq BunjurmusIn 1z,q 11,o ;,8 11,o ,8
1; DK JukurLu 16,1 6,o 6,o 11,1 z, o BuIIkpupun 1;, , ;, 11,1 ,
18 Bogor q,o z,1 1 SumurIndu 16,6 6, q,z 1z,8 q,o
1q SukubumI ;, ,q z Turukun 8,8 ;,o
zo TusIkmuIuyu zo,8 8,q ;,; 11,; q,1 Munudo 18,; ,1 1o,1 q,o z,
z1 Bundung 1q,6 , , q,q z,1 q PuIu 16, 8,; 8,1 1o,; ,6
zz Irebon 16,8 6, ;,q 1,q q,1 WuLumpone 1o,1 6,;
z BekusI ,1 1,q 6 Mukussur 1,z ;,z ,; 1z,z ,z
zq Depok 6,1 1, ; Purepure ;,q 1,q
z PurwokerLo 1q, 8,q 6,1 1z, z,8 8 PuIopo ;,8 q,1
z6 SurukurLu 1,q 6,z , 8, z,6 q KendurI z1, 1o,6 ;, 16,o q,
z; Semurung 16, 6,1 6,; 11,z ,1 6o GoronLuIo 18,6 ;, ;,o ;,q q,
z8 TeguI 18,q ;,; 8,q 8,6 ,; 61 Mumuju 8, 1,8
zq YogyukurLu 1,o 1o,q 8,o 1o,o z,q 6z Ambon 16,; q,8 ,8 1o,1 6,q
o Jember 16,q 6,8 ;,z 1o,1 ,; 6 TernuLe 1q,q ,1 1o,q 1z,z ,8
1 Sumenep , z,; 6q MunokwurI 1q, ;,q
z KedIrI 16,8 ;,8 6,8 1o,1 , 6 Sorong 11,o ,
MuIung 1,; ,q ,q 11,q , 66 Juyupuru 1q,1 q, 1o, 1, z,o
Sumber : Budun PusuL SLuLIsLIk
LA1U INFLASI TAHUNAN DI 66 KOTA
dalam persen)
TABEL V.12
cb V
V-zq Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
dueruI duIum rungku menurIk puru InvesLor unLuk IebII bunyuk menunumkun moduInyu
dun IuI LersebuL jugu suduI dIdukung oIeI PeruLurun PemerInLuI Nomor q TuIun
zoo8
LenLung Pedomun PemberIun nsenLII dun PemberIun KemuduIun Penunumun ModuI dI
DueruI.
SuIuI suLu upuyu mempermuduI InvesLor uduIuI dILeLupkunnyu PeruLurun PresIden
Nomor
z; TuIun zooq LenLung PeIuyunun Terpudu SuLu PInLu dI BIdung Penunumun ModuI
dImunu
dueruI berkoordInusI dengun BKPM membenLuk unIL LersendIrI yung Lugus uLumunyu
menyedIukun kemuduIun perIzInun bugI InvesLor. Upuyu IuIn yung dIIukukun
dIunLurunyu
uduIuI (1) menIngkuLkun keLersedIuun InIrusLrukLur yung memuduI, buIk kuuIILus
muupun
kuunLILus, (z) udunyu kepusLIun Iukum, () jumInun keumunun, (q) kondIsI persuIngun
usuIu yung seIuL, dun () LrunspurunsI kebIjukun pemerInLuI dueruI. BeIum seIuruI
pemerInLuI dueruI securu opLImuI meIuksunukun upuyu-upuyu LersebuL, IuI InI
dIkurenukun
LerjudInyu krIsIs ekonomI dunIu yung berpenguruI pudu mInuL InvesLor usIng
berInvesLusI dI
ndonesIu, ukun LeLupI dI IuIn pIIuk duLu perLumbuIun InvesLusI dI beberupu dueruI
menunjukkun kecenderungun penIngkuLun InvesLusI kIususnyu unLuk PMDN.
Berdusurkun duLu BKPM, pudu LuIun zooq LerjudI penIngkuLun yung reIuLII sIgnIIIkun
pudu
PMDN, LeLupI LerjudI penurunun pudu PMA. KegIuLun InvesLusI securu umum musII
LerkonsenLrusI dI PuIuu Juwu dun PuIuu SumuLeru. HuI InI LeruLumu dIsebubkun oIeI
kurung
memuduInyu InIrusLrukLur dI Iuur PuIuu Juwu dun PuIuu SumuLeru. Perkembungun
reuIIsusI
InvesLusI dI ndonesIu LuIun zoo6-zooq dupuL dIIIIuL duIum Tabel V.13.
DIbundIngkun dengun perLumbuIun ekonomI, besurnyu penIngkuLun jumIuI InvesLusI
yung
LereuIIsusI LIduk dIIkuLI dengun penIngkuLun perLumbuIun ekonomI pudu LuIun zooq
yung
Lurun sebesur 1.q6 persen. HuI InI wujur LerjudI kurenu InvesLusI yung dILunumkun pudu
LuIun zooq beIum menImbuIkun eIek pudu penIngkuLun PDRB. OIeI kurenu ILu, perIu
dIIIIuL
durI IndIkuLor IuIn unLuk mengeLuIuI besurnyu penIngkuLun kesejuILeruun musyurukuL.
SuIuI
suLu IndIkuLor yung LerkuIL Iungsung dengun InvesLusI dun pembungunun ekonomI
uduIuI
renduInyu LIngkuL pengunggurun.
Securu nusIonuI, LIngkuL pengunggurun senunLIusu menunjukkun penurunun, yuILu
Lurun
durI 11,z persen dI LuIun zoo dun berLuruL-LuruL Lurun menjudI 1o, persen dI LuIun
zoo6,
q,1 persen dI LuIun zoo;, 8,q persen dI LuIun zoo8, dun Lurun IugI menjudI ;,8; persen
dI
LuIun zooq. TIngkuL pengunggurun dI PuIuu Juwu, kIususnyu DK JukurLu, BunLen,
Juwu
BuruL, KuIImunLun TImur, MuIuku dun SuIuwesI ULuru reIuLII IebII LInggI dIbundIngkun
kuwusun IuIn, yuILu mencupuI IebII durI 1o persen pudu LuIun zoo8 dun zooq.
Perkembungun
LIngkuL pengunggurun per provInsI durI LuIun zoo8-zooq dupuL dIIIIuL duIum Grafik
V.11.
2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009
SUMATERA 8q8,z 1.q8, 1.ooq,q ;;6,z q.oq,q 1o.;q, q.8qo,1 ;.81q,6
JAWA q.q16,q 8.o, 1.66,8 q.;o,6 1.oo,8 18.668,q 1z.zo,; z.;66,
BA DAN NUSA TENGGARA 1o6,z 6,; q, z,8 1oq,q 1,; zq,o o,8
KAMANTAN q,8 oo,6 11,z z8q,q z.6,1 1.8,o 1.8z1,q z.qq,q
SUAWES 1, ;q,6 6,q 1q1,6 68,6 .881,6 1.1q;, 1.18;,q
MAUKU zo,o - - ,q o,z - - -
PAPUA o,6 z, 18,; z,8 qo, - zqq,; q1,o
JUMAH .qq1,; 1o.q1,q 1q.8;1,q 1o.81,z zo.6qq,o q.8;8,; zo.6,q ;.;qq,8
Sumber : Budun KoordInusI Penunumun ModuI (BKPM)
PMA 1uta US$)
TABEL V.13
PERKEMBANGAN REALISASI INVESTASI DI INDONESIA
TAHUN 2006 - 2009
PMDN Rp. Miliar)
Provinsi
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z
Bergeruknyu rodu perekonomIun dun bunyuknyu Lenugu kerju yung Lerserup duIum
IndusLrI
yung dIdunuI durI InvesLusI duIum dun Iuur negerI seIurusnyu bIsu menImbuIkun
dumpuk
pudu IndIkuLor LIngkuL kemIskInun, securu nusIonuI jugu LerjudI penurunun yung reIuLII
sIgnIIIkun. ApubIIu dIbundIngkun dengun LuIun zoo6, muku pudu LuIun zooq sebugIun
besur
dueruI dI ndonesIu menunjukkun penurunun persenLuse penduduk mIskIn. Pudu LuIun
zoo6, persenLuse penduduk mIskIn mencupuI 1;,; persen dun Lurun menjudI 1q,1
persen
pudu LuIun zooq. Berbedu dengun IndIkuLor LIngkuL pengunggurun, unLuk IndIkuLor
LIngkuL
kemIskInun, DK JukurLu, BunLen, dun Jubur jusLru menunjukkun LIngkuL kemIskInun
yung
renduI, buIkun LIngkuL kemIskInun DK JukurLu uduIuI yung LerenduI. SebuguImunu
LerIIIuL
pudu Grafik V.12, dueruI yung LIngkuL kemIskInunnyu LerLInggI uduIuI Pupuu dun Pupuu
BuruL yung mencupuI IebII durI persen dI LuIun zoo8 muupun zooq, dIIkuLI dengun
ProvInsI MuIuku dun NTT.
UnLuk mengeLuIuI keberIusIIun pembungunun ekonomI duIum pemeruLuun
pembungunun
unLurdueruI muku dupuL dIgunukun IndIkuLor pemeruLuun, yung suIuI suLunyu dupuL
dIIIIuL
meIuIuI Indels Willicmson. Berdusurkun ungku Indels Willicmson LuIun zoo6-zooq
LerIIIuL
buIwu LIngkuL pemeruLuun ukLIvILus perekonomIun yung LercermIn durI nIIuI PDRB
unLurprovInsI (LIduk Lermusuk ProvInsI DK JukurLu) musII beIum LerIuIu buIk, LeLupI
perkembungunnyu menunjukkun ke uruI
kondIsI yung IebII buIk. Pudu Tabel V.14,
dupuL dIIIIuL buIwu pudu LuIun zoo6
Indels Willicmson unLuk ukLIvILus
perekonomIun sebesur o,q, Lurun
menjudI o,q; pudu LuIun zooq.
Penurunun Indels Willicmson LersebuL
menunjukkun buIwu perkembungun
ukLIvILus perekonomIun unLurprovInsI
menjudI semukIn berImbung.
o
z
q
6
8
1o
1z
1q
16
BA
NTT
PAPUA
SUBAR
KATENG
SUTRA
BENGKUU
JATM
SUTENG
KABAR
JAMB
GORONTAO
DY
BABE
NTB
KASE
AMPUNG
MAUT
JATENG
PAPUA BARAT
SUMSE
SUMBAR
KEP. RAU
SUMUT
RAU
NAD
SUSE
SUUT
MAUKU
KATM
JABAR
JAKARTA
BANTEN
1lngkaL engangguran ()
GRAFIK V.11
TINGKAT PENGANGGURAN PER PROVINSI
TAHUN 2008 - 2009
2008 2009
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2006 2007 2008 2009
Indonesia 0,59 0,49 0,48 0,47
SumuLeru o, o,z o,z o,1
Juwu o,1; o,1; o,1; o,1;
BuII dun Nusu Tengguru o,q1 o,qz o,q o,q
KuIImunLun o,8 o,8z o,8z o,8o
SuIuwesI o,1q o,zo o,1q o,1q
MuIuku dun Pupuu o,; o,z o,o o,
Sumber : Budun PusuL SLuLIsLIk
TABEL V.14
INDEKS WILLIAMSON UNTUK PDRB,
TAHUN 2006 - 2009

Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z;
yuILu sebesur z,; persen dun Nunggroe AceI DurussuIum yung menurun IInggu 1,;
persen.
Keduc, penIngkuLun LrunsIer dIIrIngI jugu dengun pengurungun LIngkuL pengunggurun,
numun LIduk semuu dueruI menguIumI penurunun. TerdupuL zo dueruI menguIumI
penurunun LIngkuL pengunggurun. Penurunun LIngkuL pengunggurun LerLInggI LerjudI dI
Juwu
TImur dun Juwu BuruL yung menguIumI penurunun musIng-musIng sebesur 1,q persen
dun 1,1z persen.
DurI Tabel V.15 jugu dupuL dIIIIuL buIwu pendupuLun APBD per kupILu yung LInggI
LerdupuL
dI dueruI Pupuu, Pupuu BuruL, dun KuIImunLun TImur. PendupuLun APBD per kupILu dI
Pupuu buIkun mencupuI IebII durI 1o kuII IIpuL pendupuLun APBD per kupILu dI Juwu
TImur.
TInggInyu pendupuLun APBD per kupILu dIIurupkun dupuL mempercepuL pembungunun
dI
wIIuyuI LersebuL, LeruLumu unLuk mendunuI InvesLusI uwuI dI bIdung InIrusLrukLur.
SeIunjuLnyu, IuI yung perIu mendupuLkun perIuLIun durI PemerInLuI dun pemerInLuI
dueruI
uduIuI upuyu unLuk menyeIuruskun poIu uIokusI dunu ke dueruI dengun LurgeL
perLumbuIun
ekonomI dun LurgeL kesejuILeruun musyurukuL.
5.3 Kebijakan Anggaran ke Daerah Tahun 2011
5.3.1 Kebijakan Anggaran Transfer ke Daerah
Berdusurkun peruLurun perundung-undungun serLu mengucu pudu IusII pembuIusun
unLuru
DPR R dun PemerInLuI duIum rungku PembIcuruun PenduIuIuun Penyusunun APBN
LuIun
zo11, kebIjukun unggurun LrunsIer ke dueruI pudu LuIun zo11 ukun dIuruIkun unLuk
(1) menIngkuLkun kupusILus IIskuI dueruI dun mengurungI kesenjungun IIskuI unLuru
pusuL
dun dueruI (terti.cl jis.cl imbclcn.e) dun unLurdueruI (horiontcl jis.cl imbclcn.e);
(z) menyeIuruskun kebuLuIun pendunuun dI dueruI sejuIun dengun pembugIun urusun
pemerInLuIun unLuru pusuL, provInsI, dun kubupuLenJkoLu; () menIngkuLkun kuuIILus
peIuyunun pubIIk dI dueruI dun mengurungI kesenjungun peIuyunun pubIIk
unLurdueruI;
(q) mendukung kesInumbungun IIskuI nusIonuI (jis.cl sustcincbilit) duIum rungku
kebIjukun
ekonomI mukro; () menIngkuLkun duyu suIng dueruI; (6) menIngkuLkun kemumpuun
dueruI duIum mengguII poLensI ekonomI dueruI; (;) menIngkuLkun eIIsIensI
pemunIuuLun
sumber duyu nusIonuI; dun (8) menIngkuLkun sInkronIsusI unLuru rencunu
pembungunun
nusIonuI dengun rencunu pembungunun dueruI.
SemenLuru ILu, sejuIun dengun rekomendusI Budun PemerIksu Keuungun (BPK) duIum
uporun Keuungun PemerInLuI PusuL (KPP) TuIun Anggurun zooq, LeruLumu yung
LerkuIL
dengun BugIun Anggurun TrunsIer ke DueruI mengenuI konsIsLensI penggunuun ukun
LrunsIer, duIum LuIun zo11 ukun dIIukukun beberupu kebIjukun, dIunLurunyu yuILu
udunyu
rekIusIIIkusI unggurun sesuuI dengun jenIs LrunsIer dun Lujuun pembenLukun ukun
LrunsIer.
HuI InI dILujukun jugu unLuk menjugu momenLum uLus penIIuIun BPK LerIudup
peIuksunuun
Anggurun TrunsIer ke DueruI TuIun zooq berupu opInI Wujur Tunpu PengecuuIIun
(WTP)
durI LuIun sebeIumnyu dengun opInI Wujur Dengun PengecuuIIun (WDP). KebIjukun
rekIusIIIkusI unggurun ukun dImuIuI dengun penguuLun konsep Dunu PenyesuuIun, yung
meIIpuLI deIInIsI, Lujuun, dun ruung IIngkup. SeIunjuLnyu, jugu ukun dIIukukun
pengeIompokun
jenIs LrunsIer yung sejenIsJserumpun sesuuI dengun kejudIun suuL LrunsuksI, seIInggu
memuduIkun duIum pencuLuLun dun peIuporunnyu.
cb V
V-z8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
Gunu mendukung uruI kebIjukun LrunsIer ke dueruI LersebuL, duIum RAPBN zo11
uIokusI
unggurun TrunsIer ke DueruI dIrencunukun sebesur Rp;8,q LrIIIun, uLuu ,q persen
LerIudup
PDB. Securu nomInuI, jumIuI LersebuL berurLI menguIumI kenuIkun Rp,8 LrIIIun, uLuu
q,8
persen durI uIokusI unggurun TrunsIer ke DueruI duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur
Rpqq,6
LrIIIun. KenuIkun unggurun TrunsIer ke DueruI duIum RAPBN zo11 LersebuL seIuIn
dIsebubkun
udunyu kenuIkun Dunu PerImbungun, jugu dIsebubkun oIeI udunyu penIngkuLun Dunu
OLsus
dun PenyesuuIun LeruLumu udunyu komponen buru pudu pos Dunu PenyesuuIun, yuILu
bunLuun operusIonuI sekoIuI (BOS) yung merupukun reuIokusI durI BeIunju PemerInLuI
PusuL ke TrunsIer ke DueruI. DurI jumIuI uIokusI unggurun TrunsIer ke DueruI duIum
RAPBN
zo11 LersebuL, sekILur 8;,o persen merupukun uIokusI Dunu PerImbungun, dun sIsunyu
sekILur
1,o persen merupukun uIokusI Dunu OLsus dun PenyesuuIun.
5.3.1.1 Kebijakan Dana Perimbangan
DuIum RAPBN zo11, uIokusI Dunu PerImbungun dIrencunukun sebesur Rpzq,1 LrIIIun,
uLuu
q,; persen LerIudup PDB. Securu nomInuI, jumIuI LersebuL berurLI menguIumI
penIngkuLun
sebesur Rp1q,; LrIIIun, uLuu q,; persen durI uIokusI Dunu PerImbungun duIum APBN-P
LuIun
zo1o sebesur Rp1q,q LrIIIun. DurI jumIuI uIokusI Dunu PerImbungun LersebuL, sebesur
zq,q
persen merupukun DBH, sebesur 6;,q persen merupukun DAU, dun sebesur ;,; persen
merupukun DAK.
5.3.1.1.1 Dana Bagi Hasil DBH)
DBH uduIuI dunu yung bersumber durI pendupuLun APBN, yung dIuIokusIkun kepudu
dueruI
berdusurkun persenLuse LerLenLu unLuk mendunuI kebuLuIun dueruI duIum rungku
peIuksunuun desenLruIIsusI. KebIjukun peIuksunuun uIokusI DBH LuIun zo11 mengucu
kepudu
keLenLuun-keLenLuun yung dIuLur duIum UU Nomor TuIun zooq LenLung
PerImbungun
Keuungun unLuru PemerInLuI PusuL dun PemerInLuIun DueruI, UU Nomor 11 TuIun
zoo6
LenLung PemerInLuIun AceI, UU Nomor TuIun zoo8 LenLung PeneLupun Perpu
Nomor
1 TuIun zoo8 LenLung PerubuIun uLus UU Nomor z1 TuIun zoo1 LenLung OLonomI
KIusus
bugI ProvInsI Pupuu menjudI Undung-undung, dun UU Nomor q TuIun zoo; LenLung
PerubuIun UU Nomor 11 TuIun 1qq LenLung ukuI, serLu PP Nomor TuIun zoo
LenLung
Dunu PerImbungun.
Sumber-sumber penerImuun neguru yung berusuI durI dueruI dIbugI unLuru PemerInLuI
dun dueruI dengun prInsIp b oriin, dengun proporsI yung IebII besur bugI dueruI
pengIusII,
serLu memperIILungkun porsI pemeruLuun dI wIIuyuI provInsI yung bersungkuLun.
Berdusurkun jenIs penerImuunnyu, DBH LerdIrI durI DBH Pujuk dun DBH Sumber Duyu
AIum (SDA). Adupun mekunIsme peneLupun dun penyuIurun DBH ke LIup-LIup dueruI
yung
berIuk menerImu dIuLur duIum PeruLurun MenLerI Keuungun (PMK). DuIum LuIun zo11,
uruI kebIjukun DBH dIuruIkun unLuk: (1) IebII menIngkuLkun ukurusI duLu meIuIuI
koordInusI
dengun InsLILusI pengeIoIu penerImuun neguru bukun pujuk (PNBP); (z)
menyempurnukun
proses pengIILungun dun peneLupun uIokusI DBH securu IebII Lrunspurun dun
ukunLubeI;
() menyempurnukun sIsLem penyuIurun DBH LepuL wukLu dun LepuL jumIuI; dun
(q) penyeIesuIun kurung buyur DBH SDA dun DBH Pujuk. DurI uruI kebIjukun LersebuL,
dIIurupkun penyeIesuIun dokumen LrunsIer yung dIgunukun sebuguI dusur peIuksunuun
penyuIurun DBH ke dueruI dupuL dIpercepuL, seIInggu ukunLubIIILus dun eIekLIIILus
penggunuunnyu dupuL dIIuksunukun dengun buIk.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-zq
DuIum RAPBN zo11, uIokusI DBH dIrencunukun mencupuI Rp8z,o LrIIIun, uLuu 1,q
persen
LerIudup PDB. JumIuI LersebuL berurLI securu nomInuI IebII renduI Rp;,6 LrIIIun uLuu
8,
persen durI uIokusI DBH duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp8q,6 LrIIIun. Penurunun
DBH
duIum RAPBN zo11 LersebuL dIsebubkun oIeI IebII renduInyu uIokusI DBH Pujuk
kurenu
udunyu penguIIIun BPHTB menjudI pujuk kubupuLenJkoLu, serLu IebII renduInyu
uIokusI
DBH SDA LeruLumu kurenu menurunnyu LurgeL penerImuun mInyuk bumI dun gus bumI
yung dIbugIIusIIkun. AIokusI DBH LuIun zo11 LersebuL LerdIrI durI uIokusI DBH Pujuk
sebesur
qq,q persen dun uIokusI DBH SDA sebesur o,6 persen.
DBH Pajak
DBH Pujuk LerdIrI uLus q jenIs yuILu DBH durI Pujuk PengIusIIun (PPI) PusuI z1 dun PPI
PusuI zJzq WujIb Pujuk Orung PrIbudI DuIum NegerI (WPOPDN), Pujuk BumI dun
Bungunun (PBB), Beu PeroIeIun Huk uLus TunuI dun Bungunun (BPHTB), dun ukuI
HusII
Tembukuu (HT). Dengun dIberIukukunnyu UU Nomor z8 TuIun zooq LenLung Pujuk
DueruI dun ReLrIbusI DueruI, duIum LuIun unggurun zo11, BPHTB LIduk IugI Lermusuk
duIum DBH, kurenu jenIs pujuk InI LeIuI dIuIIIkun menjudI Pujuk DueruI. SeIuIn ILu,
sebugIun
objek PBB, yuILu sekLor perdesuun dun perkoLuun muIuI LuIun zo1q jugu ukun dIuIIIkun
menjudI Pujuk DueruI.
Berdusurkun keLenLuun PusuI 1 UU Nomor TuIun zooq, serLu PusuI 8 PP Nomor
TuIun zoo, DBH PPI PusuI z1 dun PPI PusuI zJzq WPOPDN, yung merupukun
bugIun
dueruI uduIuI sebesur zo persen. DBH durI penerImuun PPI PusuI z1 dun PPI PusuI
zJzq
WPOPDN yung dIseruIkun kepudu dueruI LersebuL, dIbugI dengun Imbungun sebesur 1z
persen unLuk kubupuLenJkoLu dun 8 persen unLuk provInsI. BugIun kubupuLenJkoLu
LersebuL,
dIbugI 8,q persen unLuk dueruI pengIusII dun ,6 persen dIbugI securu meruLu unLuk
seIuruI
kubupuLenJkoLu duIum provInsI yung bersungkuLun. DueruI pengIusII dILenLukun
berdusurkun
LempuL wujIb pujuk LerduILur.
Berdusurkun keLenLuun PusuI 1z uyuL (1), (z), dun () UU Nomor TuIun zooq serLu
PusuI dun PusuI 6 PP Nomor TuIun zoo, bugIun dueruI uLus PBB dILeLupkun
sebesur
qo persen dengun rIncIun 6q,8 persen unLuk kubupuLenJkoLu, 16,z persen unLuk
provInsI,
dun q persen unLuk BIuyu PemunguLun (BP), sedungkun sIsunyu sebesur 1o persen
merupukun
bugIun PemerInLuI PusuL. BIuyu PemunguLun sebesur q persen LersebuL dIbugI unLuru
pusuL,
provInsI dun kubupuLenJkoLu dengun persenLuse yung berbedu-bedu unLuk seLIup sekLor
PBB.
BugIun PusuL sebesur 1o persen LersebuL dIbugI IugI ke dueruI securu meruLu sebesur 6,
persen dun sebuguI InsenLII sebesur , persen. Berdusurkun rencunu penerImuun PBB
yung
dILeLupkun duIum APBN, DBH PBB unLuk musIng-musIng dueruI dILeLupkun dengun
PeruLurun MenLerI Keuungun.
SeIunjuLnyu, SesuuI keLenLuun PusuI 66A UU Nomor q TuIun zoo; dun KepuLusun
MuIkumuI KonsLILusI RepubIIk ndonesIu Nomor qJPUU-VJzoo8 LungguI 1q AprII
zooq,
DBH HT dIbugIkun kepudu provInsI pengIusII cukuI IusII Lembukuu dun provInsI
pengIusII
Lembukuu sebesur z persen durI penerImuun neguru durI cukuI IusII Lembukuu.
PenerImuun
DBH HT LersebuL dIbugI kepudu KubupuLenJkoLu dI wIIuyuI provInsI LersebuL, dengun
Imbungun o persen unLuk provInsI dun ;o persen unLuk kubupuLenJkoLu. BugIun
kubupuLenJ
koLu, dIbugI dengun Imbungun qo persen unLuk kubupuLenJkoLu pengIusII dun o
persen
unLuk kubupuLenJkoLu IuInnyu.
cb V
V-o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
Berbedu dengun DBH Pujuk yung bersIIuL blo.l rcnt, DBH HT bersIIuL s5e.iji. rcnt,
yung berurLI penggunuunnyu dILeLupkun unLuk membIuyuI pengeIuurun LerLenLu. DBH
HT
LersebuL dIgunukun unLuk mendunuI: (1) penIngkuLun kuuIILus buIun buku; (z)
pembInuun
IndusLrI; () pembInuun IIngkungun sosIuI; (q) sosIuIIsusI keLenLuun dI bIdung cukuI;
dunJ
uLuu () pemberunLusun burung kenu cukuI IIeguI.
Berdusurkun pudu rencunu penerImuun perpujukun yung dIbugIIusIIkun, dun
memperIuLIkun
keLenLuun-keLenLuun mengenuI DBH Pujuk yung berIuku, muku uIokusI DBH Pujuk
duIum
RAPBN zo11 dIrencunukun mencupuI Rpqo, LrIIIun, uLuu o,6 persen LerIudup PDB.
JumIuI
LersebuL berurLI securu nomInuI IebII renduI Rpq,o LrIIIun, uLuu q,o persen durI DBH
Pujuk
duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rpqq, LrIIIun. ebII renduInyu uIokusI DBH Pujuk
duIum RAPBN zo11 LersebuL dIsebubkun oIeI udunyu penguIIIkun BPHTB menjudI
pujuk
kubupuLenJkoLu sebuguImunu yung dIumunuLkun UU Nomor z8 TuIun zooq LenLung
Pujuk
DueruI dun ReLrIbusI DueruI.
AIokusI DBH Pujuk duIum RAPBN zo11 LersebuL LeIuI memperIILungkun kurung buyur
DBH
PPI LuIun zooq sebesur Rpz, mIIIur dun kurung buyur DBH PBB LuIun zooq sebesur
Rp16, mIIIur. AIokusI DBH Pujuk duIum RAPBN zo11 LersebuL, LerdIrI uLus: (I) DBH
PPI
sebesur Rp1,1 LrIIIun, uLuu IebII renduI Rpq,; mIIIur (o, persen) durI DBH PPI
duIum
APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1,z LrIIIun; (II) DBH PBB sebesur Rpz6,z LrIIIun, uLuu
IebII
LInggI Rp,z LrIIIun (1,; persen) durI DBH PBB duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur
Rpz,1
LrIIIun; dun (III) DBH ukuI HusII Tembukuu sebesur Rp1,z LrIIIun, uLuu IebII LInggI
Rpq,8
mIIIur (,q persen) durI DBH ukuI HusII Tembukuu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur
Rp1,1 LrIIIun.
DBH Sumber Daya Alam SDA)
DBH SDA, LerdIrI durI SDA perLumbungun mInyuk bumI, SDA perLumbungun gus bumI,
SDA keIuLunun, SDA perLumbungun umum, SDA perIkunun, dun SDA punus bumI.
SesuuI
dengun keLenLuun PusuI 1q IuruI e dun IuruI I, dun PusuI 1o6 uyuL (1) UU Nomor
TuIun
zooq, muIuI LuIun zooq uIokusI unLuk dueruI durI bugI IusII mInyuk bumI dun gus
bumI
dILeLupkun musIng-musIng 1, persen dun o, persen durI penerImuunnyu seLeIuI
dIkurungI
komponen pujuk dun punguLun IuInnyu. PorsI sebesur o, persen durI DBH SDA MIgus
LersebuL
dIuruIkun sebuguI LumbuIun unggurun pendIdIkun dusur, kecuuII bugI dueruI provInsI
dun
kubupuLenJkoLu berdusurkun undung-undung oLonomI kIusus LeIuI dIuLur LersendIrI.
DuIum rungku meIuksunukun umunuL UU Nomor z1 TuIun zoo1 sebuguImunu dIubuI
dengun UU Nomor TuIun zoo8 LenLung OLonomI KIusus Pupuu dun UU Nomor 11
TuIun zoo6 LenLung PemerInLuIun AceI, duIum RAPBN zo11 dIuIokusIkun LumbuIun
DBH
SDA MIgus unLuk PropInsI Pupuu BuruL dun PropInsI Nunggroe AceI DurussuIum
(NAD).
Adupun rIncIun LumbuIun LersebuL uduIuI mInyuk bumI sebesur persen dun gus bumI
sebesur qo persen, seIInggu proporsI mIgus unLuk keLIgu dueruI LersebuL musIng-
musIng
menjudI sebesur ;o persen.
UU Nomor TuIun zooq mengumunuLkun buIwu reuIIsusI penyuIurun DBH yung
berusuI
durI sekLor mInyuk bumI dun gus bumI LIduk meIebIII 1o persen durI usumsI dusur
Iurgu
mInyuk bumI dun gus bumI yung LeIuI dILeLupkun duIum APBN LuIun berjuIun, yung
berIuku
muIuI LuIun zooq. SeIunjuLnyu, duIum IuI bugI IusII mInyuk dun gus bumI meIebIII 1o
persen durI usumsI APBN, muku seIIsII keIebIIun dImuksud ukun dIIILung dengun
pendekuLun
kesenjungun IIskuI (Iis.cl Gc5) duIum IormuIu DAU dun dIsuIurkun meIuIuI mekunIsme
APBN PerubuIun.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
MemenuII umunuL UU Nomor TuIun zooq dun PP Nomor TuIun zoo, bugIun
dueruI durI SDA PerLumbungun Umum, KeIuLunun, Punus BumI, serLu PerIkunun
dILeLupkun
sebesur 8o persen durI penerImuunnyu. DBH SDA PerLumbungun Umum berupu royuILI
dun
lcndrent, bersumber durI kegIuLun: (1) KonLruk Kuryu (KK); (z) PerjunjIun Kuryu
PengusuIuun PerLumbungun BuLuburu (PKPzB); dun () Kuusu PerLumbungun (KP).
PeneLupun uIokusI DBH SDA dImuIuI dengun perkIruun uIokusI yung dIIILung
berdusurkun
rencunu penerImuun yung dImuuL duIum UU APBN. DuIum rungku peIuksunuun
penyuIurun
ke dueruI, perIILungunnyu dIIukukun berdusurkun reuIIsusI penerImuun LuIun unggurun
berjuIun securu LrIwuIunun meIuIuI mekunIsme rekonsIIIusI duLu unLurInsLunsI pusuL
LerkuIL
dun unLuru pusuL dengun dueruI pengIusII.
SejuIun dengun penerImuun yung berusuI durI SDA mInyuk bumI dun gus bumI, SDA
perLumbungun umum, SDA keIuLunun, SDA Punus BumI, dun SDA perIkunun, serLu
dengun
memperIuLIkun keLenLuun pembugIun DBH SDA LersebuL, muku duIum RAPBN zo11,
uIokusI
DBH SDA dIrencunukun sebesur Rpq1, LrIIIun, uLuu IebII renduI Rp,6 LrIIIun uLuu 8,o
persen durI reuIIsusI DBH SDA duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rpq,1 LrIIIun. ebII
renduInyu uIokusI DBH SDA duIum RAPBN zo11 LersebuL dIsebubkun oIeI IebII
renduInyu
LurgeL penerImuun mInyuk bumI dun gus bumI yung dIbugIIusIIkun. Securu rIncI, uIokusI
DBH SDA duIum RAPBN zo11 LersebuL LerdIrI uLus DBH SDA mInyuk bumI sebesur
Rp16,;
LrIIIun, DBH SDA gus bumI sebesur Rp1z,; LrIIIun, DBH SDA perLumbungun umum
sebesur
Rp8, LrIIIun, DBH SDA keIuLunun sebesur Rp1,q LrIIIun, DBH SDA perIkunun sebesur
Rp8,;
mIIIur, DBH SDA punus bumI sebesur Rp1,o mIIIur, serLu kurung buyur DBH SDA
sebesur
Rpz, LrIIIun, dengun rIncIun kurung buyur DBH SDA mIgus LuIun zoo8 sebesur Rpz,o
LrIIIun, kurung buyur DBH SDA perLumbungun umum LuIun zoo;-zooq sebesur Rpo,q
LrIIIun, kurung buyur DBH SDA perIkunun LuIun zooq sebesur Rp,; mIIIur, dun DBH
SDA
perLumbungun punus bumI LuIun zoo6-zoo8 sebesur Rp66,1 mIIIur.
5.3.1.1.2 Dana Alokasi Umum DAU)
DAU uduIuI dunu yung bersumber durI pendupuLun APBN yung dIuIokusIkun dengun
Lujuun
pemeruLuun kemumpuun keuungun unLurdueruI unLuk mendunuI kebuLuIun dueruI
duIum
rungku peIuksunuun desenLruIIsusI. Besurun DAU NusIonuI sunguL LergunLung durI
besurun
PendupuLun DuIum NegerI (PDN) neLo duIum APBN.
SesuuI UU Nomor TuIun zooq, PDN neLo uduIuI penerImuun neguru yung berusuI
durI
pujuk dun bukun pujuk seLeIuI dIkurungI dengun penerImuun neguru yung
dIbugIIusIIkun
kepudu dueruI. SeIunjuLnyu jumIuI keseIuruIun DAU dILeLupkun sekurung kurungnyu
z6
persen durI PDN neLo yung dILeLupkun duIum APBN.
Pudu APBN LuIun zoo; dun zoo8, PDN neLo merupukun IusII pengurungun unLuru
pendupuLun duIum negerI yung merupukun IusII penjumIuIun unLuru penerImuun
perpujukun
dun penerImuun neguru bukun pujuk, dengun penerImuun neguru yung dIbugIIusIIkun
kepudu
dueruI yuILu DBH, serLu beIunju yung sIIuLnyu ecrmcrled (penggunuunnyu dIuruIkun)
dun
unggurun yung sIIuLnyu in-out (pencuLuLun unggurun dengun jumIuI yung sumu pudu
penerImuun dun beIunju). Pudu LuIun zooq, duIum rungku shcrin the 5cin bebun
APBN
dun dengun memperLImbungkun buIwu sebugIun subsIdI jugu dIperunLukkun bugI
dueruI,
PDN neLo jugu memperIILungkun unLuru IuIn besurun subsIdI BBM, subsIdI IIsLrIk,
subsIdI
pupuk, dun subsIdI pungun sebuguI IukLor pengurung. UnLuk zo1o, kebIjukun PDN NeLo
musII dIperLImbungkun dengun LeLup menjugu penIngkuLun securu rIII uIokusI DAU
seLIup
LuIun. SesuuI dengun umunuL UU Nomor TuIun zooq, muku muIuI LuIun zoo8
LerdupuL
cb V
V-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
perubuIun yung sIgnIIIkun duIum kebIjukun penguIokusIun DAU, yuILu perIILungun
uIokusI
DAU dIdusurkun pudu IormuIu murnI. DuIum APBN zoo8, kebIjukun LersebuL beIum
dupuL
dIIuksunukun securu murnI, LeLupI muIuI APBN zooq, kebIjukun LersebuL LeIuI
dIIuksunukun,
dun LeLup dIIunjuLkun pudu APBN zo1o. SebuguI konsekuensI durI kebIjukun LersebuL,
muku
duIum LuIun zo11 ukun dIIusIIkun uILernuLII uIokusI DAU kepudu dueruI sebesur noI
(LIduk
mendupuLkun DAU), IebII kecII, sumu dengun, uLuu IebII besur durI DAU LuIun zo1o.
SeIunjuLnyu, besurun DAU yung dIdIsLrIbusIkun kepudu provInsI dun kubupuLenJkoLu
duIum
RAPBN zo11, sebuguImunu LeIuI dIjeIuskun sebeIumnyu ukun dIbugIkun kepudu seLIup
provInsI
dun kubupuLenJkoLu dengun mengucu kepudu IormuIu yung LeIuI dILeLupkun duIum UU
Nomor TuIun zooq dun PP Nomor TuIun zoo. DAU yung ukun dIdIsLrIbusIkun
unLuk seLIup provInsI dun kubupuLenJkoLu dIIILung berdusurkun pudu: (1) uIokusI dusur,
yung dIIILung uLus dusur jumIuI gujI PNSD, unLuru IuIn meIIpuLI gujI pokok dILumbuI
dengun
Lunjungun keIuurgu, dun Lunjungun jubuLun sesuuI dengun peruLurun penggujIun
peguwuI
negerI sIpII; dun (z) ceIuI IIskuI, yuILu seIIsII unLuru kebuLuIun IIskuI dun kupusILus
IIskuI.
KebuLuIun IIskuI LercermIn durI vurIubeI jumIuI penduduk, Iuus wIIuyuI, Indeks
kemuIuIun
konsLruksI, Indeks pembungunun munusIu, dun PDRB per kupILu, sedungkun kupusILus
IIskuI
dIwukIII oIeI vurIubeI PAD, DBH Pujuk, dun DBH SDA LIduk Lermusuk DBH SDA Dunu
ReboIsusI.
SemenLuru ILu, duIum rungku menIngkuLkun pemeruLuun uIokusI dunu unLurdueruI, dun
menguLusI kesenjungun kemumpuun keuungun unLurdueruI, muku ukun Lerus dIIukukun
IungkuI-IungkuI unLuk menIngkuLkun ukurusI duLu dusur perIILungun DAU, yung
meIIpuLI
vurIubeI kebuLuIun IIskuI dun kupusILus IIskuI, serLu duLu uIokusI dusur. UnLuk
mengukur
LIngkuL ekuuIIsusI LerbuIk unLurdueruI, dIgunukun IndIkuLor Willicmson Index (W) dun
Coejji.ient oj Vcriction (V) yung merupukun purumeLer sLundur pengukurun LIngkuL
pemeruLuun kemumpuun keuungun unLurdueruI. HuI InI berurLI buIwu semukIn kecII
ungku
IndIkuLor V dun W, muku LIngkuL vurIusI uLuu kesenjungun IIskuI unLurdueruI semukIn
kecII dun pemeruLuun kemumpuun keuungun unLurdueruI ukun semukIn buIk.
SeIunjuLnyu, duIum rungku menIngkuLkun IungsI DAU sebuguI uIuL unLuk
memInImuIkun
kesenjungun IIskuI unLurdueruI, dIIormuIusIkun unuIIsIs LerIudup LIngkuL kesenjungun
IIskuI
unLurdueruI meIuIuI penenLuun proporsI komponen DAU, yung suIuI suLunyu, dupuL
dILempuI dengun mengurungI proporsI AD dIbundIngkun dengun . SemukIn kecII
perun
AD duIum IormuIu DAU, muku semukIn besur perun IormuIu berdusurkun yung
memIIIkI
IIeksIbIIILus duIum mengoreksI kesenjungun IIskuI unLurdueruI. Adunyu penguuLun
perun
duIum IormuIu DAU dengun membuLusI AD, dupuL mengIusIIkun LIngkuL
pemeruLuun
yung IebII buIk dengun penggunuun LoIok ukur kesenjungun IIskuI meIuIuI IndIkuLor
ekuuIIsusI.
UnLuk menyempurnukun LIngkuL ekuuIIsusI unLurdueruI, penerupun IormuIu DAU
memungkInkun dueruI memperoIeI DAU IebII kecII durIpudu DAU yung dILerImunyu
pudu
LuIun sebeIumnyu, kurenu dueruI LersebuL menguIumI penIngkuLun kupusILus IIskuI
securu
sIgnIIIkun. HuI InI sejuIun dengun konsep dusur DAU sebuguI equcliin rcnt, ugur
penerImuun DAU securu proporsIonuI dupuL seImbung dengun penerImuun DBH dun
PAD
yung merupukun LoIok ukur kemumpuun keuungun suuLu dueruI. KonsekuensI
penerupun
IormuIu DAU bugI dueruI yung memIIIkI poLensI penerImuun dueruI yung reIuLII LInggI
uduIuI kemungkInun penurunun duIum penerImuun DAU, seIInggu dIsLrIbusI uIokusI
DAU
durI segI pemeruLuuun keuungun ukun memberIkun munIuuL bugI dueruI
murjInuIJmIskIn
IuInnyu (5ro-5oor). KebIjukun non-hold hcrmless LersebuL sejuIun dengun Lujuun unLuk
memperkecII keLImpungun IIskuI unLurdueruI.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
UnLuk mendukung peIuksunuun uLus IormuIu DAU LersebuL duIum RAPBN zo11, DAU
ukun
LeLup dIuruIkun unLuk: (1) mendukung IungsI DAU sebuguI uIuL pemeruLuun
kemumpuun
keuungun unLurdueruI; (z) menIngkuLkun ukurusI duLu dusur perIILungun DAU yung
bersumber durI IembuguJInsLunsI yung berwenung; () AIokusI Dusur memperIILungkun
kebIjukun-kebIjukun yung LerkuIL dengun kenuIkun gujI pokok, IormusI PNSD, dun
kebIjukunkebIjukun
IuInnyu yung LerkuIL dengun penggujIun; (q) proporsI DAU sebesur 1o persen unLuk
semuu provInsI dun qo persen unLuk semuu kubupuLenJkoLu durI besurun DAU
nusIonuI;
() LeLup meIunjuLkun penerupun kebIjukun non-hold hcrmless, (6) DAU unLuk dueruI
oLonom buru IusII pemekurun LuIun zoo8, pengIILungunnyu dIIukukun securu
proporsIonuI
unLuru dueruI Induk dun dueruI unuk berdusurkun duLu Iuus wIIuyuI, jumIuI penduduk,
dun jumIuI PNSD; dun (;) DAU unLuk 1q dueruI pemekurun buru yung pudu LuIun
zo1o
dIIILung securu proporsIonuI, duIum RAPBN zo11 ukun dIIILung securu mundIrI.
Berdusurkun uruI kebIjukun LersebuL, serLu LurgeL pendupuLun duIum negerI duIum
RAPBN
zo11 sebesur Rp1.o8z,6 LrIIIun, dIkurungI dengun rencunu penerImuun neguru yung
dIbugIIusIIkun kepudu dueruI berupu DBH sebesur Rp;q, LrIIIun (LIduk Lermusuk
kurung
buyur DBH sebesur Rpz, LrIIIun), rencunu PNBP yung ukun dIgunukun kembuII oIeI
kemenLerIunJIembugu pengIusII PNBP sebesur Rpz;,q LrIIIun, subsIdI pujuk sebesur
Rp1q,8
LrIIIun, dun bugIun 6 persen durI beberupu subsIdI IuInnyu, yuILu subsIdI IIsLrIk sebesur
Rpq1,o
LrIIIun, subsIdI BBM sebesur Rpqz,8 LrIIIun, subsIdI pupuk sebesur Rp16,q LrIIIun,
subsIdI
pungun sebesur Rp1, LrIIIun, dun subsIdI benII sebesur Rp1zo, mIIIur, seIInggu
beberupu
subsIdI IuInnyu LersebuL yung dIperIILungkun duIum peneLupun PDN neLo uduIuI
sebesur
Rp1o;,6 LrIIIun, muku besurun PDN neLo duIum RAPBN zo11 uduIuI sebesur Rp8,q
LrIIIun.
SeIunjuLnyu, dengun memperIuLIkun umunuL UU Nomor TuIun zooq dun mengucu
pudu IusII pembuIusun unLuru DPR R dun PemerInLuI duIum rungku PembIcuruun
TIngkuL
JPembuIusun RUU LenLung APBN TuIun Anggurun zo11, muku besurun uIokusI DAU
duIum
RAPBN zo11 dIrencunukun sebesur z6 persen durI PDN neLo, uLuu mencupuI Rpzz1,q
LrIIIun
(,z persen LerIudup PDB). JumIuI LersebuL, securu nomInuI IebII LInggI Rpzq,q LrIIIun
jIku
dIbundIngkun dengun uIokusI DAU murnI duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1qz,
LrIIIun.
AIokusI DAU duIum RAPBN zo11 LersebuL, sebesur Rpzz,z LrIIIun (1o persen durI LoLuI
DAU
nusIonuI) ukun dIdIsLrIbusIkun unLuk provInsI dun sebesur Rp1qq,; LrIIIun (qo persen
durI
LoLuI DAU nusIonuI) ukun dIdIsLrIbusIkun kepudu kubupuLenJkoLu. AIokusI DAU LuIun
zo11
ukun dILrunsIer ke kus dueruI seLIup uwuI buIun sebesur 1J1z durI besurun uIokusI.
AIokusI DAU yung dIdIsLrIbusIkun
kepudu kubupuLenJkoLu LersebuL,
LeIuI memperIILungkun uIokusI DAU
dueruI pemekurun. Pudu LuIun zo1o
LeIuI dIuIokusIkun DAU unLuk 1q
dueruI pemekurun yung
pembenLukunnyu LeIuI dILeLupkun
dengun undung-undung duIum
renLung wukLu buIun SepLember
zoo8 sumpuI dengun buIun IebruurI
zooq Tabel V.16). PerIILungun
DAU ke-1q dueruI pemekurun
LersebuL pudu APBN zo1o beIum
berdusurkun busIs duLu yung
No Daerah Pemekaran Daerah Induk Provinsi
1 KoLu Tungerung SeIuLun Kub. Tungerung BunLen
z Kub Tumbruuw Kub. Sorong Pupuu BuruL
Kub MuybruL Kub. Sorong Pupuu BuruL
q Kub PuIuu MoroLuI Kub.HuImuIeru ULuru MuIuku ULuru
Kub nLun Juyu Kub. PunIuI Pupuu
6 Kub DeIyuI Kub. PunIuI Pupuu
; Kub Subu RuIjuu Kub. Kupung NTT
8 Kub PrIngsewu Kub. Tunggumus umpung
q KoLu Gunung SILoII Kub. NIus SumuL
1o Kub NIus ULuru Kub. NIus SumuL
11 Kub NIus BuruL Kub. NIus SumuL
1z Kub TuIung Buwung BuruL Kub. TuIung Buwung umpung
1 Kub MesujI Kub. TuIung Buwung umpung
1q Kub MerunLI Kub. BengkuIIs RIuu
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL V.16
DAERAH PEMEKARAN YANG AKAN MENDAPAT DAU 2011
DENGAN PERHITUNGAN BERDASARKAN BASIS DATA SECARA MANDIRI
cb V
V-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
mundIrI, meIuInkun musII menggunukun duLu sebeIum pemekurun, yung kemudIun
dIperIILungkun securu proporsIonuI berdusurkun duLu penduduk, duLu Iuus wIIuyuI, dun
jumIuI PNSD durI dueruI Induk dun dueruI pemekurun. Pudu LuIun zo11, dueruI
pemekurun
LersebuL ukun mendupuLkun DAU dengun perIILungun sesuuI dengun busIs duLu
perIILungun
securu mundIrI.
5.3.1.1.3 Dana Alokasi Khusus DAK)
DAK merupukun dunu yung bersumber durI APBN yung dIuIokusIkun kepudu dueruI
LerLenLu
unLuk membunLu mendunuI kegIuLun kIusus yung merupukun urusun dueruI dun sesuuI
dengun prIorILus nusIonuI. SemenLuru ILu, DAK dImuksudkun unLuk membunLu dueruI
LerLenLu duIum mendunuI kebuLuIun surunu dun prusurunu peIuyunun dusur musyurukuL
duIum rungku mendorong percepuLun pembungunun dueruI dun pencupuIun susurun
prIorILus nusIonuI.
AruI kebIjukun umum DAK LuIun zo11 dILujukun unLuk:
(1) mendukung progrum yung menjudI prIorILus nusIonuI sesuuI kerungku pengeIuurun
jungku menenguI (medium term ex5enditure jrcmeuorl) dun pengunggurun berbusIs
kInerju (5erjormcn.e bcsed budetin);
(z) membunLu dueruI-dueruI yung memIIIkI kemumpuun keuungun reIuLII renduI
duIum
membIuyuI peIuyunun pubIIk sesuuI SLundur PeIuyunun MInImuI (SPM) duIum rungku
pemeruLuun peIuyunun dusur pubIIk; dun
() menIngkuLkun penyedIuun duLu-duLu LeknIs, koordInusI pengeIoIuun DAK securu
uLuI
dun Lerpudu dI pusuL dun dueruI, sInkronIsusI kegIuLun DAK dengun kegIuLun IuIn yung
dIdunuI APBN dun APBD, serLu menIngkuLkun penguwusun LerIudup peIuksunuun
kegIuLun DAK dI dueruI.
Berdusurkun IdenLIIIkusI kebuLuIun DAK unLuk mendukung pencupuIun prIorILus
nusIonuI
zo11, serLu dengun memperIuLIkun kebIjukun DAK duIum RPJMN zo1o-zo1q dun RKP
zo11,
muku bIdung yung dIrencunukun unLuk dIdunuI durI DAK TuIun zo11 uduIuI sebuguI
berIkuL:
(1) PendIdIkun; (z) KeseIuLun; () KeIuurgu Berencunu; (q) nIrusLrukLur JuIun; ()
nIrusLrukLur rIgusI; (6) nIrusLrukLur AIr MInum; (;) nIrusLrukLur SunILusI; (8)
Prusurunu
PemerInLuIun DueruI; (q) KeIuuLun dun PerIkunun; (1o) PerLunIun; (11) Ingkungun
HIdup;
(1z) KeIuLunun; (1) Surunu dun Prusurunu DueruI TerLIngguI; (1q) Surunu
Perdugungun;
(1) TrunsporLusI Perdesuun; (16) Surunu dun Prusurunu Kuwusun PerbuLusun; (1;)
IsLrIk
Perdesuun; (18) PerumuIun dun PermukImun; serLu (1q) KeseIumuLun TrunsporLusI
DuruL.
SejuIun dengun uruI kebIjukun umum DAK, kebIjukun dun ruung IIngkup kegIuLun DAK
unLuk musIng-musIng bIdung dIuruIkun unLuru IuIn unLuk:
1. Pendidikan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun peIuksunuun Progrum WujIb BeIujur
PendIdIkun Dusur SembIIun TuIun, unLuk memusLIkun semuu unuk ndonesIu dupuL
mengIkuLI pendIdIkun dusur yung bermuLu, dun menIngkuLkun muLu pendIdIkun dusur
meIuIuI penyedIuun IusIIILus dun surunu prusurunu pendIdIkun yung IebII buIk dun
Iengkup unLuk memenuII SPM, serLu securu berLuIup memenuII SLundur NusIonuI
PendIdIkun. Ingkup kegIuLunnyu dIprIorILuskun unLuk reIubIIILusI ruung keIus
SDJSDB
dun SMPJSMPB yung rusuk sedung dun beruL.
2. Kesehatan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun ukses dun kuuIILus peIuyunun keseIuLun
prImer, sekunder, dun LersIer duIum rungku percepuLun penurunun ungku kemuLIun Ibu
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
dun unuk, perbuIkun sLuLus gIzI musyurukuL, pengenduIIun penyukIL, penyeIuLun
IIngkungun, meIuIuI penIngkuLun surunu dun prusurunu dI Puskesmus dun jurIngunnyu
Lermusuk Poskesdes, rumuI sukIL dun IuboruLorIum keseIuLun
provInsIJkubupuLenJkoLu,
serLu penyedIuun dun pengeIoIuun obuL generIk dun perbekuIun keseIuLun, LeruLumu
unLuk peIuyunun keseIuLun penduduk mIskIn dun penduduk dI dueruI LerLIngguI,
LerpencII, perbuLusun dun kepuIuuun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) PeIuyunun
KeseIuLun Dusur, yung meIIpuLI: (I) pembungunun, penIngkuLun, dun perbuIkun
Puskesmus dun jurIngunnyu; (II) pembungunun pos keseIuLun desu; (III) penguduun
peruIuLun keseIuLun unLuk peIuyunun keseIuLun dusur dI Puskesmus dun jurIngunnyu;
(Iv) penguduun peruIuLun promosI keseIuLun; (b) PeIuyunun KeseIuLun Rujukun,
meIIpuLI: (I) penIngkuLun IusIIILus LempuL LIdur keIus rumuI sukIL; (II) pembungunun,
perbuIkun Bunk DuruI RumuI SukIL (BDRS) dun peruIuLun UnIL TrunsIusI DuruI
(UTD);
(III) pembungunun dun penguduun peruIuLun nsLuIusI GuwuL DururuL RumuI SukIL
(GDRS); (Iv) pembungunun dun penguduun peruIuLun PeIuyunun ObsLeLrI dun NeonuLuI
EmergensI KompreIensII RumuI SukIL (PONEK RS); (v) pemenuIun peruIuLun dI
IuboruLorIum keseIuLun dueruI dun rumuI sukIL provInsIJkubupuLenJkoLu; (vI) nsLuIusI
PengoIuIun AIr ImbuI (PA); dun (c) PeIuyunun KeIurmusIun, meIIpuLI: (I)
penyedIuun obuL generIk dun perbekuIun keseIuLun; (II) pembungunun dun perbuIkun
InsLuIusI IurmusI dI provInsIJkubupuLenJkoLu; dun (III) penguduun surunu pendukung
InsLuIusI IurmusI dI provInsIJkubupuLenJkoLu.
3. Keluarga Berencana, dIuruIkun unLuk membIuyuI kegIuLun-kegIuLun yung merupukun
bugIun durI progrum prIorILus nusIonuI yung LeIuI menjudI urusun dueruI dun LeLup
dIsesuuIkun dengun kemumpuun keuungun neguru duIum rungku: (u) menIngkuLkun
komILmen pemerInLuI dueruI LenLung penLIngnyu keIuurgu berencunu; (b) membunLu
pemerInLuI dueruI duIum mendunuI penyedIuun surunu dun prusurunu IIsIk kepudu
musyurukuL; (c) meneguIkun kembuII peIuksunuun Progrum KB NusIonuI beserLu surunu
dun prusurunu IIsIk pendukungnyu duIum rungku pengenduIIun jumIuI penduduk dun
penIngkuLun kesejuILeruun keIuurgu; (d) menIngkuLkun ukses dun kuuIILus InIormusI
dun peIuyunun konLrusepsI, LeruLumu bugI keIuurgu prusejuILeru (Pru-KS) dun keIuurgu
sejuILeru (KS-); dun (e) menunjung percepuLun pencupuIun progrum KB dI dueruI
dengun LIngkuL IerLIIILus yung musII LInggI, ungku pemukuIun konLrusepsIJ.ontrc.e5tite
5retclen.e rcte (PR) yung musII renduI, serLu proporsI keIuurgu prusejuILeru dun
keIuurgu sejuILeru yung musII besur. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) penyedIuun
kenduruun bermoLor rodu duu dun surunu kerju bugI PenyuIuI KeIuurgu Berencunu
(PKB)JPenyuIuI upungun KeIuurgu Berencunu (PKB)JPenguwus PeLugus upungun
KeIuurgu Berencunu (PPKB); (b) penyedIuun surunu peIuyunun KB dI kIInIk KB (sLuLIs)
berupu Intrc Uterine Deti.e (UD) kILJsLerIIIsuLor, obn bed, dun im5lcnt lit; (c)
pembungununJrenovusI buIuI penyuIuIun KB kecumuLun; (d) pembungunun gudung
penyImpunun uIokon dI kubJkoLu; (e) penyedIuun Lc5crcs.o5; (I) penyedIuun BInu
KeIuurgu BuIILu (BKB) kIL; dun (g) penyedIuun MobII UnIL Penerungun (MUPEN) KB,
penguduun 5ubli. cddress, serLu penguduun KomunIkusI nIormusI dun EdukusI (KE)
kIL.
4. Infrastruktur 1alan, dIuruIkun unLuk membunLu dueruI-dueruI dengun kemumpuun
IIskuI renduI uLuu sedung duIum rungku mendunuI kegIuLun pemeIIIuruun berkuIu,
penIngkuLun dun pembungunun juIun provInsI, juIun kubupuLenJkoLu yung LeIuI menjudI
urusun dueruI, memperLuIunkun dun menIngkuLkun LIngkuL peIuyunun prusurunu juIun
cb V
V-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
provInsI, kubupuLen dun koLu duIum rungku memperIuncur dIsLrIbusI penumpung,
burung
jusu, serLu IusII produksI yung dIprIorILuskun unLuk mendukung sekLor perLunIun,
IndusLrI, dun purIwIsuLu seIInggu dupuL memperIuncur perLumbuIun ekonomI regIonuI,
dun menunjung percepuLun pembungunun surunu dun prusurunu juIun. Ingkup
kegIuLunnyu uduIuI: pemeIIIuruun berkuIuJperIodIk juIun dun jembuLun provInsIJ
kubupuLenJkoLu dun penIngkuLun prusunu juIun dun jembuLun provInsIJkubupuLenJkoLu.
5. Infrastruktur Irigasi, dIuruIkun unLuk memperLuIunkun LIngkuL Iuyunun,
mengopLImuIkun IungsI, dun membungun prusurunu sIsLem IrIgusI, Lermusuk jurIngun
rekIumusI ruwu dun jurIngun IrIgusI desu yung menjudI kewenungun kubupuLenJkoLu
dun provInsI kIususnyu dueruI Iumbung pungun nusIonuI duIum rungku mendukung
progrum prIorILus pemerInLuI bIdung keLuIunun pungun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI:
penIngkuLun, reIubIIILusI dun pembungunun jurIngun IrIgusI, sedungkun dunu unLuk
OperusIonuI dun PemeIIIuruun (OP) jurIngun IrIgusI dIuIokusIkun durI APBD
musIngmusIng
pemerInLuI dueruI penerImu DAK bIdung IrIgusI.
6. Infrastruktur Air Minum, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun cukupun peIuyunun uIr
mInum, menIngkuLkun kuuIILus keseIuLun musyurukuL, dun memenuII SPM penyedIuun
uIr mInum. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI pembungunun SIsLem PenyedIuun AIr MInum
(SPAM) buru dun penIngkuLun SPAM unLuk musyurukuL berpengIusIIun renduI.
7. Infrastruktur Sanitasi, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun cukupun peIuyunun sunILusI
(uIr IImbuI, persumpuIun, dun druInuse), serLu menIngkuLkun kuuIILus keseIuLun
musyurukuL dun memenuII SPM penyedIuun sunILusI. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI:
(u) pengembungun prusurunu dun surunu uIr IImbuI komunuI; (b) pengembungun
IusIIILus pengurungun sumpuI dengun poIu R (redu.e, reuse, dcn re..le); dun (c)
pengembungun prusurunu dun surunu druInuse mundIrI yung berwuwusun IIngkungun,
yung dIuLumukun bugI pengembungun prusurunu dun surunu uIr IImbuI komunuI. JIku
dueruI kubupuLenJkoLu LersebuL suduI bebus durI kondIsI buung uIr besur semburungun
(BABS), muku kubupuLenJkoLu dupuL menggunukun uIokusI DAK unLuk membIuyuI
pengembungun IusIIILus pengurungun sumpuI dun pengembungun prusurunu dun surunu
druInuse mundIrI.
8. Prasarana Pemerintahan Daerah, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun kInerju
pemerInLuIun dueruI duIum menyeIenggurukun peIuyunun pubIIk dI dueruI pemekurun
dun dueruI yung Lerkenu dumpuk pemekurun sumpuI dengun LuIun zooq dun dueruI
IuInnyu yung prusurunu pemerInLuIunnyu suduI LIduk Iuyuk. PrIorILus dIberIkun kepudu
dueruI pemekurun LuIun zoo8 dun zooq. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: pembungununJ
perIuusunJreIubIIILusI kunLor Gubernur, BupuLI dunJuLuu WuIIkoLu, kunLor DPRD,
gedung kunLor SKPD dI dueruI oLonom buruJpemekurun dun yung menguIumI dumpuk
pemekurun sumpuI dengun LuIun zooq, serLu pudu dueruI-dueruI IuInnyu yung
prusurunu pemerInLuIunnyu seperLI kunLor Gubernur, BupuLI, WuIIkoLu, DPRD dun
kunLor SKPD-nyu suduI LIduk Iuyuk IugI, kIususnyu pudu dueruI-dueruI yung beIum
mendupuL uIokusI DAK Prusurunu PemerInLuIun pudu LuIun sebeIumnyu.
9. Kelautan dan Perikanan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun surunu dun prusurunu
produksI, pengoIuIun, penIngkuLun muLu, pemusurun, penguwusun perIkunun, serLu
penyedIuun surunu prusurunu pemberduyuun musyurukuL dI wIIuyuI pesIsIr dun
puIuupuIuu
kecII yung LerkuIL dengun penIngkuLun produksI perIkunun, LeruLumu pudu dueruI
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-;
yung memIIIkI poLensI dun suduI dILeLupkun sebuguI wIIuyuI pengembungun perIkunun
(mInupoIILun), yung dIdukung dengun surunu dun prusurunu penyuIuIun perIkunun
dun penguuLun sLuLIsLIk perIkunun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) penyedIuun surunu
dun reIubIIILusI prusurunu produksI perIkunun Lungkup; (b) penyedIuun surunu dun
reIubIIILusI prusurunu produksI perIkunun budIduyu; (c) penyedIuun dun reIubIIILusI
surunu dun prusurunu pengoIuIun, penIngkuLun muLu dun pemusurun IusII perIkunun;
(d) penyedIuun dun reIubIIILusI InIrusLrukLur dusur dun surunu prusurunu
pemberduyuun
musyurukuL dI pesIsIr dun puIuu-puIuu kecII serLu kuwusun konservusI peruIrun, yung
LerkuIL dengun wIsuLu buIurI dun pengembungun perIkunun; (e) penyedIuun dun
reIubIIILusI prusurunu Solcr Pc.led Decler NeIuyun (SPDN)JSLusIun PengIsIun BuIun
Bukur NeIuyun (SPBN); (I) penyedIuun surunu dun prusurunu penguwusun; (g)
penyedIuun surunu dun prusurunu penyuIuIun perIkunun; dun (I) penyedIuun surunu
dun prusurunu pengembungun sLuLIsLIk perIkunun.
10. Pertanian, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun produksI buIun pungun duIum negerI
gunu
mendukung pencupuIun prIorILus nusIonuI keLuIunun pungun meIuIuI perIuusun ureuI
perLunIun dun penyedIuun surunu dun prusurunu perLunIun dI LIngkuL usuIu LunI dun
perdesuun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) perIuusun ureuI perLunIun, meIIpuLI:
penceLukun suwuI, pembukuun IuIun kerIngJperIuusun ureuI unLuk Lunumun pungun,
IoILIkuILuru, perkebunun dun peLernukun; (b) penyedIuun surunu dun prusurunu
pengeIoIuun uIr, unLuru IuIn: pembungununJreIubIIILusI jurIngun IrIgusI LIngkuL usuIu
LunI, jurIngun IrIgusI LersIer desu, LuLu uIr mIkro, IrIgusI uIr permukuun, IrIgusI LunuI
dungkuI, IrIgusI LunuI duIum, pompunIsusI, dum, purIL, dun embung; (c) pengeIoIuun
IuIun meIuIuI pembungununJreIubIIILusI juIun usuIu LunI dun juIun produksI, opLImusI
IuIun, penIngkuLun kesuburun LunuI, konservusI IuIun, serLu penyedIuun UnIL
PengoIuIun Pupuk OrgunIk (UPPO); (d) pembungununJreIubIIILusI BuIuI PenyuIuIun
KecumuLun; (e) penyedIuun IumbungJgudung pungun musyurukuLJpemerInLuI; (I)
penyedIuun surunu dun prusurunu BuIuI PerbenIIunJPerbIbILun KubupuLen unLuk
Lunumun pungunJIoILIkuILuruJperkebunun; dun (g) pembungununJreIubIIILusI pusuLJ
pos peIuyunun keseIuLun Iewun dun InsemInusI buuLun.
11. Lingkungan Hidup, dIuruIkun unLuk mendukung pencupuIun LurgeL prIorILus
nusIonuI,
yuILu penurunun bebun pencemurun dun penurunun LIngkuL poIusI sebesur o persen
dengun mendukung peIuksunuun pengenduIIun pencemurun uIr, uduru dun IImbuI
puduL
dI dueruI serLu memperkuuL peIuksunuun SPM bIdung IIngkungun IIdup dueruI. DI
sumpIng ILu, kegIuLun bIdung Ingkungun HIdup dIuruIkun unLuk mendukung
penurunun emIsI Gus RumuI Kucu (GRK). Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u)
pemunLuuun kuuIILus uIr meIuIuI kegIuLun: (I) pembungunun gedung IuboruLorIum; (II)
penyedIuun surunu prusurunu pemunLuuun kuuIILus uIr; dun (III) pembungunun
IuboruLorIum IIngkungun bergeruk; (b) pengenduIIun pencemurun uIr meIuIuI kegIuLun:
penerupun LeknoIogI sederIunu unLuk pengurungun IImbuI (seperLI bIogus, R, Ruung
Terbuku HIjuu (RTH), Pcrti.ulcte Mctter (PM1o), Lumun kuIuLI, nsLuIusI PengoIuIun
AIr ImbuI (PA) medIk dun UsuIu KecII dun MenenguI (UKM); dun c) pengenduIIun
poIusI uduru meIuIuI kegIuLun: I) penguduun uIuL pemunLuu kuuIILus uduru; II) penerupun
LeknoIogI LepuL gunuJsederIunu unLuk mengurungI poIusI uduru (uIuL pembuuLun usup
cuIr, brIkeL urung, dun IuIn-IuIn).
cb V
V-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
12. Kehutanan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun IungsI DueruI AIIrun SunguI (DAS),
duIum
rungku memperLuIunkun dun menIngkuLkun duyu dukung sumber duyu IuLun, LunuI
dun uIr, serLu mendukung mILIgusI perubuIun IkIIm. KebIjukun LersebuL dIcupuI dengun
menceguI kerusukun IebII IunjuL LerIudup sumber duyu IuLun, LunuI, dun uIr yung
berudu duIum DAS dengun meIuksunukun reIubIIILusI IuIun krILIs, pengeIoIuun kuwusun
IuLun yung menjudI urusun pemerInLuI kubupuLenJkoLuJprovInsI, Lermusuk
pengembungun kebun bIbIL desu dun konservusI IuIun gumbuL. Ingkup kegIuLunnyu
uduIuI: (u) kegIuLun RH yung LerdIrI durI kegIuLun vegeLuLII dun konservusI LunuI dun
uIr; (b) pengembungun surunu prusurunu keumunun IuLun; dun (c) pengembungun
surunu prusurunu penyuIuIun keIuLunun.
13. Sarana dan Prasarana Daerah Tertinggal, dIuruIkun unLuk meIukukun percepuLun
pembungunun dueruI LerLIngguI dengun menIngkuLkun pengembungun perekonomIun
dueruI dun kuuIILus sumberduyu munusIu yung dIdukung oIeI keIembuguun dun
keLersedIuun InIrusLrukLur perekonomIun dun peIuyunun dusur, seIInggu dueruI
LerLIngguI dupuL LumbuI dun berkembung securu IebII cepuL gunu dupuL mengejur
keLerLIngguIun pembungununnyu durI dueruI IuIn yung suduI reIuLII IebII muju. DueruI
LerLIngguI yung dImuksud LIduk Lermusuk dueruI LerLIngguI yung memIIIkI kuwusun
perbuLusun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) penyedIuun modu LrunsporLusI peruIrunJ
kepuIuuun; (b) penyedIuun modu LrunsporLusI duruL; (c) pembungunun dun reIubIIILusI
juIun dI Iuur juIun provInsI dun kubupuLenJkoLu; (d) pembungunun dun reIubIIILusI
dermugu kecII uLuu LumbuLun peruIu, kIususnyu dermugu kecII uLuu LumbuLun peruIu
dI wIIuyuI pesIsIr yung LIduk dILungunI KemenLerIun PerIubungun; dun (e) penyedIuunJ
pembungunun pembungkIL energI IIsLrIk perdesuun yung memunIuuLkun sumber energI
mIkroIIdro dun pIkoIIdro.
14. Sarana Perdagangan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun keLersedIuun surunu
perdugungun unLuk memperIuncur urus burung unLur wIIuyuI dun menIngkuLkun
keLersedIuun dun kesLubIIun Iurgu buIun pokok, menIngkuLkun LerLIb ukur duIum upuyu
perIIndungun konsumen dI dueruI serLu memberIkun uILernuLII pembIuyuun bugI peLunI
dun UKM meIuIuI SIsLem ResI Gudung. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) pembungunun
dun pengembungun pusur LrudIsIonuI; (b) pembungunun dun penIngkuLun surunu
meLroIogI IeguI; dun (c) pembungunun gudung komodILus perLunIun duIum rungku
penerupun SIsLem ResI Gudung.
15. Transportasi Perdesaan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun keLersedIuun dun
kemuduIun ukses musyurukuL LerIudup peIuyunun LrunsporLusI, serLu pengembungun
surunu dun prusurunu LrunsporLusI perdesuun yung dIprIorILuskun unLuk mendukung
pusuL-pusuL perLumbuIun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) pembungunun juIun poros
desu; dun (b) penyedIuun ungkuLun perdesuun (pemberIun bunLuun surunu LrunsporLusI
ungkuLun burung yung sesuuI dengun kurukLerIsLIk dueruI).
16. Sarana dan Prasarana Kawasan Perbatasan, dIuruIkun unLuk mengurungI
keLerIsoIusIun kuwusun perbuLusun sebuguI berundu depun neguru dun pInLu gerbung
ukLIvILus ekonomI-perdugungun dengun neguru LeLunggu duIum rungku mewujudkun
kesejuILeruun musyurukuL dun menjumIn perLuIunun keumunun nusIonuI. Ingkup
kegIuLunnyu uduIuI: (u) pembungununJreIubIIILusI jurIngun juIun dI Iuur juIun provInsI
dun kubupuLenJkoLu; (b) pembungununJreIubIIILusI dermugu kecII uLuu LumbuLun
peruIu
dI kecumuLun perbuLusun uLuu kuwusun puIuu kecII LerIuur berpenduduk; dun (c) modu
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-q
LrunsporLusI peruIrunJkepuIuuun unLuk mendukung mobIIIsusI ungkuLun orung dun
burung.
17. Listrik Perdesaan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun jungkuuun peIuyunun dengun
memberIkun prIorILus pudu pemunIuuLun energI Lerburukun seLempuL unLuk
memperIuus
jungkuuun peIuyunun energI dun keLenuguIIsLrIkun sekuIIgus mengopLImuIkun
pemunIuuLun energI uILernuLII seIuIn BBM (LeruLumu energI Lerburukun) serLu
pemunIuuLun securu opLImuI Lenugu kerju, burung dun jusu produksI duIum negerI unLuk
memberIkun nIIuI LumbuI (tclue cdded) bugI perekonomIun duIum negerI, LeruLumu
unLuk mendorong pengembungun IndusLrI dun LeknoIogI duIum negerI unLuk dueruI
yung LIduk Lermusuk dueruI LerLIngguI dun kuwusun perbuLusun. Ingkup kegIuLunnyu
uduIuI: pembungunun pembungkIL energI buru Lerburukun unLuk penyedIuun energI
IIsLrIk dengun memunIuuLkun poLensI energI IokuI yung berusuI durI EnergI Buru
Terburukun (EBT), yuILu konsLruksI pembungkIL skuIu kecII EBT berbusIs suryu (solcr
.ell), mIkro IIdro, uLuu pembungkIL EBT IuInnyu.
18. Keselamatan Transportasi Darat, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun kuuIILus peIuyunun
LeruLumu keseIumuLun bugI penggunu LrunsporLusI juIun dI kubupuLenJkoLu gunu
menurunkun LIngkuL keceIukuun pudu IuIu IInLus ungkuLun juIun duIum rungku
meIuksunukun rencunu uksI rocd mc5 to ero c..ident. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI:
penguduun dun pemusungun IusIIILus dun peruIuLun keseIumuLun juIun, unLuru IuIn: (u)
rumbu juIun; (b) murku juIun; dun (c) pugur pengumun juIun.
19. Perumahan dan Permukiman, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun penyedIuun
Prusurunu, Surunu dun ULIIILus (PSU) kuwusun perumuIun dun permukImun sebuguI
sLImuIun unLuk pembungunun perumuIun dun permukImun bugI MusyurukuL
BerpengIusIIun MenenguI dun MusyurukuL BerpengIusIIun RenduI (MBR) dI dueruI.
Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: pembungunun Prusurunu, Surunu dun ULIIILus (PSU)
kuwusun perumuIun dun permukImun yuILu: (u) penyedIuun jurIngun pIpu uIr mInum;
(b) se5til tcnl komunuI; (c) jurIngun dIsLrIbusI IIsLrIk; dun (d) penerungun juIun umum.
UnLuk mendukung pencupuIun uruI kebIjukun umum dun uruI kebIjukun musIng-
musIng
bIdung LersebuL, uIokusI DAK duIum RAPBN zo11 dIrencunukun sebesur Rpz,z LrIIIun
uLuu
o,q persen LerIudup PDB. JumIuI LersebuL berurLI menguIumI penIngkuLun sebesur
Rpq,1
LrIIIun uLuu 1q,q persen durI uIokusI DAK yung dIrencunukun duIum APBN-P zo1o
sebesur
Rpz1,1 LrIIIun.
SeIunjuLnyu, perIILungun uIokusI DAK dIIukukun meIuIuI z (duu) LuIupun, yuILu :
(1) PenenLuun dueruI LerLenLu yung menerImu DAK, dengun memperIuLIkun krILerIu
umum,
krILerIu kIusus, dun krILerIu LeknIs.
(z) PenenLuun besurun uIokusI DAK musIng-musIng dueruI, yung dIIukukun dengun
perIILungun Indeks berdusurkun krILerIu umum, krILerIu kIusus, dun krILerIu LeknIs.
PenjeIusun uLus penggunuun krILerIu penguIokusIun DAK LuIun zo11 LersebuL uduIuI
sebuguI
berIkuL :
(1) KrILerIu Umum, yung dILeLupkun dengun memperLImbungkun kemumpuun keuungun
dueruI yung dIcermInkun durI penerImuun umum APBD seLeIuI dIkurungI beIunju
peguwuI negerI sIpII dueruI.
cb V
V-qo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
(z) KrILerIu KIusus, yung dIrumuskun berdusurkun peruLurun perundung-undungun
yung
menguLur penyeIengguruun oLonomI kIusus dun kurukLerIsLIk dueruI, yuILu :
u. PeruLurun Perundungun, dImunu dueruI-dueruI yung menuruL keLenLuun
peruLurun perundungun dIprIorILuskun mendupuL uIokusI DAK, serLu seIuruI
dueruI LerLIngguI dIberIkun kebIjukun unLuk mendupuLkun uIokusI DAK.
b. KurukLerIsLIk dueruI, yung meIIpuLI dueruI pesIsIr dun kepuIuuun, dueruI
perbuLusun dengun neguru IuIn, dueruI LerLIngguIJLerpencII, dueruI yung
Lermusuk duIum kuLegorI dueruI keLuIunun pungun, dueruI ruwun bencunu, dun
dueruI purIwIsuLu.
()KrILerIu TeknIs, yung dIsusun berdusurkun IndIkuLor-IndIkuLor yung dupuL
menggumburkun kondIsI surunu dun prusurunu yung ukun dIdunuI durI DAK.
5.3.1.2 Dana Otonomi Khusus dan Penyesuaian
Dunu OLonomI KIusus dun PenyesuuIun merupukun umunuL durI UU Nomor TuIun
zoo8 LenLung PeneLupun Perpu Nomor 1 TuIun zoo8 LenLung PerubuIun uLus UU
Nomor
z1 TuIun zoo1 LenLung OLonomI KIusus bugI ProvInsI Pupuu menjudI undung-undung
dun
UU Nomor 11 TuIun zoo6 LenLung PemerInLuIun AceI. DuIum APBN zo11 dIuIokusIkun
Dunu OLonomI KIusus sebesur z persen durI DAU nusIonuI unLuk ProvInsI Pupuu dun
Pupuu
BuruL, yung penggunuunnyu dIuLumukun unLuk pendunuun pendIdIkun dun keseIuLun.
KebIjukun pemberIun Dunu OLonomI KIusus sebesur z persen durI DAU nusIonuI
LersebuL
jugu berIuku unLuk ProvInsI NAD, yung penggunuunnyu dIuruIkun unLuk mendunuI
pembungunun dun pemeIIIuruun InIrusLrukLur, pemberduyuun ekonomI rukyuL,
pengenLuskun kemIskInun, serLu pendunuun pendIdIkun, sosIuI, dun keseIuLun. DI
sumpIng
ILu, duIum rungku peIuksunuun oLonomI kIusus kepudu ProvInsI Pupuu dun ProvInsI
Pupuu
BuruL jugu dIuIokusIkun dunu LumbuIun unLuk InIrusLrukLur, yung besurunnyu
dIsepukuLI
unLuru PemerInLuI dengun DPR, yung penggunuunnyu dIuLumukun unLuk pendunuun
pembungunun InIrusLrukLur.
DuIum RAPBN zo11, uIokusI Dunu OLonomI KIusus dIrencunukun sebesur Rp1o,
LrIIIun,
dengun rIncIun sebuguI berIkuL:
(1) Dunu OLonomI KIusus unLuk Pupuu sebesur Rpq,q LrIIIun. SesuuI dengun UU Nomor

TuIun zoo8, Dunu OLonomI KIusus unLuk Pupuu LersebuL dIbugIkun kepudu ProvInsI
Pupuu dun ProvInsI Pupuu BuruL.
(z) Dunu OLonomI KIusus unLuk ProvInsI NAD sebesur Rpq,q LrIIIun.
() Dunu TumbuIun OLsus nIrusLrukLur ProvInsI Pupuu dun Pupuu BuruL sebesur Rp1,q
LrIIIun. SesuuI dengun UU Nomor TuIun zoo8, Dunu TumbuIun nIrusLrukLur Pupuu
dun Pupuu BuruL LersebuL dIbugIkun kepudu ProvInsI Pupuu dun ProvInsI Pupuu BuruL.
SeIunjuLnyu, duIum RAPBN zo11, dIuIokusIkun dunu penyesuuIun berupu dunu
LumbuIun
pengIusIIun guru PNSD sebesur Rp,; LrIIIun, Dunu nsenLII DueruI sebesur Rp1,q
LrIIIun,
dunu LumbuIun unLuk Lunjungun proIesI guru (TPG) sebesur Rp1;,1 LrIIIun, dun bunLuun
operusIonuI sekoIuI (BOS) sebesur Rp16,8 LrIIIun. Dunu nsenLII DueruI LeruLumu
dILujukun
kepudu dueruI berpresLusI yung memIIIkI krILerIu keuungun dun krILerIu kInerju
ekonomI
dun kesejuILeruun yung buIk, serLu LeLup mengupuyukun Lerwujudnyu LuLu keIoIu
pemerInLuIun yung buIk.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-q1
SemenLuru ILu, dunu LumbuIun unLuk TPG sejuIun dengun LeIuI dILeLupkun PP Nomor
q1
LuIun zooq LenLung Lunjungun proIesI guru dun dosen, yung dIuIokusIkun muIuI LuIun
zo1o.
Dunu LersebuL dIberIkun kepudu guru dun dosen yung memIIIkI serLIIIkuL pendIdIk
sebuguI
pengIurguun uLus proIesIonuIILusnyu, sesuuI dengun kewenungunnyu.
APBN-P
thd
PDB
RAPBN
thd
PDB
I. DANA PERIMBANGAN 314.363,3 5,0 329.099,3 4 ,7
A. DANA BAGI HASIL 89.618,4 1,5 81.994,3 1,4
1. Pujuk qq.1, o,; qo.1q,o o,6
u. Pujuk PengIusIIun 1.1;;, o ,z 1.1, o,z
I. PusuI z1 1z.1q,; o ,z 1z.q1,q o,z
II. PusuI zJzq orung prIbudI 8q,z o,o ;1,1 o,o
III. Kurung buyur PPI TA zooq ,q o,o z, o,o
b. PBB z.o6,q o ,q z6.z1q, o,q
I DBH PBB z.o61,o o ,q z6.zoz,8 o,q
II. Kurung buyur DBH PBB TA zooq z, o,o 16, o,o
c. BPHTB ;.1, o,1 - -
d. ukuI 1.11;, o,o 1.161,1 o,o
z. Sumber Duyu AIum q.1oq,q o,; q1.q8o, o,6
u. MIgus .1q6,q o ,6 1.q, o,q
I. MInyuk BumI 1;.1q,1 o , 16.6o,6 o,z
II. Gus BumI 11.qz,z o ,z 1z.688,8 o,z
III. kurung buyur mIgus LuIun zoo8 6.1z8,1 o,1 z.ooo,o o,o
b. PerLumbungun Umum ;.;qo,q o,1 8.q,; o,1
I. urun TeLup 1zq,q o,o 1o,q o,o
II. RoyuILI ;.666,o o,1 ;.;q6,q o,1
III. Kurung buyur DBH perLumbungun umum TA zoo;-zooq - - qo;,q o,o
c. KeIuLunun 1.8oz,6 o,o 1.;1,6 o,o
I. ProvIsI Sumber Duyu HuLun 8q8,q o,o ;;,o o,o
II. urun zIn UsuIu PemunIuuLun HuLun 1,8 o,o ;z, o,o
III. Dunu ReboIsusI 6z,; o,o z6,z o,o
Iv. Kurung buyur SDA keIuLunun z,8 o,o - -
d. PerIkunun 1zo,o o,o 8,; o,o
I DBH PerIkunun - - 8o,o -
II Kurung buyur perIkunun TA zooq - - ,; -
e. PerLumbungun Punus BumI (PPB) 1q, o,o 1,o o,o
I. DBH PPB 1q, o,o z8q,q o,o
II. - - 66,1 o,o
B. DANA ALOKASI UMUM 203.606,5 3,3 221.872,2 3,2
1. DAU MurnI 1qz.qqo, ,1 zz1.8;z,z ,z
z. TumbuIun unLuk Lunjungun proIesI guru 1o.qqq,q o ,z - -
. KoreksI uIokusI DAU Kub. ndrumuyu 1z1, o,o - -
C. DANA ALOKASI KHUSUS 21.138,4 0,3 25.232,8 0,4
II.DANA OTONOMI KHUSUS DAN PENYESUAIAN 3 0.249,6 0,5 4 9.319,9 0,7
A. DANA OTONOMI KHUSUS 9.099,6 0,1 10.274,9 0,1
1. Dunu OLsus ;.6qq,6 o,1 8.8;q,q o,1
u. Dunu OLsus Prov. Pupuu dun Pupuu BuruL .8qq,8 o,1 q.q;,q o,1
- ProvInsI Pupuu z.6qq,q o,o .1o6,z o,o
- ProvInsI Pupuu BuruL 1.1q,q o,o 1.1,z o,o
b. Dunu OLsus AceI .8qq,8 o,1 q.q;,q o,1
z. Dunu LumbuIun OLsus nIrusLrukLur Prov Pupuu 1.qoo,o o,o 1.qoo,o o,o
u. Pupuu 8oo,o o,o 8oo,o o,o
b. Pupuu BuruL 6oo,o o,o 6oo,o o,o
B. DANA PENYESUAIAN 21.150,0 0,3 39.045,0 0,6
1. Dunu TumbuIun Tunjungun ProIesI Guru - - 1 ;.1qq,o o,z
z. BunLuun OperusIonuI SekoIuI (BOS) - - 16.81z,o o,z
. Dunu TumbuIun PengIusIIun Guru PNSD .8oo,o o,1 .6q6,z o,1
q. Dunu InsenLII dueruI 1.8;,8 o,o 1.8;,8 o,o
. Kurung buyur DAK TuIun zoo8 8o,z o,o - -
6. Kurung buyur DSP TuIun zoo8 z,o o,o - -
;. ;.1oo,o o,1 - -
8. Dunu penguuLun InIrusLrukLur dun prusurunu dueruI (DPPD) .oo,o o,1 - -
q. Dunu percepuLun pembungunun InIrusLrukLur pendIdIkun (DPPP) 1.zo,o o,o - -
1 U M L A H 344.612,9 5,5 378.419,2 5,4
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL V.17
TRANSFER KE DAERAH, 2010 - 2011
miliar rupiah)
2010 2011
Kurung buyur DBH PPB TA zoo6-zoo8
Dunu penguuLun desenLruIIsusI IIskuI dun percepuLun pembungunun dueruI
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
BAB V
KEBI1AKAN DESENTRALISASI FISKAL
5.1 Umum
mpIemenLusI oLonomI dueruI securu Iuus, nyuLu, dun berLunggung juwub beserLu
desenLruIIsusI IIskuI yung mengIkuLInyu, suuL InI LeIuI memusukI dusuwursu keduu. PerIu
dIpuIumI buIwu oLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI pudu dusurnyu merupukun
InsLrumen yung dIgunukun duIum penyeIengguruun pembungunun neguru dun bukun
Lujuun
berneguru ILu sendIrI. nsLrumen InI dIgunukun ugur pencupuIun Lujuun berneguru, yuILu
kesejuILeruun musyurukuL, dupuL IebII muduI dIcupuI. OIeI kurenu ILu, oLonomI dueruI
dun desenLruIIsusI IIskuI dIIukukun dengun menempuLkun moLor penggeruk
pembungunun
pudu LIngkuLun pemerInLuIun yung puIIng dekuL dengun musyurukuL, yuILu pemerInLuI
dueruI. DekuLnyu LIngkuL pemerInLuIun dengun musyurukuLnyu dIIurupkun dupuL
membuuL
kebIjukun IIskuI dueruI ukun benur-benur sesuuI dengun uspIrusI, kebuLuIun, dun
prIorILus
dueruI.
OLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI, securu IeguI IormuI, dILuungkun duIum
Undung-
Undung (UU) Nomor z TuIun zooq LenLung PemerInLuIun DueruI dun Undung-
Undung
Nomor TuIun zooq LenLung PerImbungun Keuungun unLuru PemerInLuI PusuL dun
PemerInLuIun DueruI. Keduu UU InI menguLur pokok-pokok penyeruIun kewenungun
kepudu pemerInLuI dueruI serLu pendunuun bugI peIuksunuun kewenungun LersebuL.
SeIuIn
ILu, LerdupuL jugu Undung-Undung Nomor z8 TuIun zooq LenLung Pujuk DueruI dun
ReLrIbusI DueruI yung menguLur IuI-IuI mengenuI kewenungun PemerInLuI DueruI
duIum
meIukukun pemunguLun kepudu musyurukuL dueruI gunu mendupuLkun sumber
pendunuun
bugI pembungunun dueruI.
Keduu UU pokok dun UU mengenuI pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI LersebuL dI uLus,
pudu
dusurnyu dIIubungkun duIum suuLu prInsIp dusur yung serIng dIsebuL sebuguI mone
jollous
jun.tion. Dengun prInsIp InI, IungsI yung LeIuI dIseruIkun ke dueruI meIuIuI UU Nomor
z
TuIun zooq dIIkuLI dengun pendunuun unLuk menyeIenggurukun IungsI-IungsI
dImuksud.
Numun, perIu dIpuIumI buIwu keLersedIuun pendunuun seIuIu mempunyuI .onstrcint
(kenduIu), kurenu pudu dusurnyu unggurun seIuIu LerbuLus. OIeI kurenu ILu, UU Nomor

TuIun zooq menguLur sumber-sumber pendunuun yung LerbuLus LersebuL yung bIsu
dIgunukun oIeI dueruI, yuILu meIuIuI pemunIuuLun sumber dI dueruI ILu sendIrI
muupun
meIuIuI LrunsIer ke dueruI.
DuIum rungku peIuksunuun desenLruIIsusI IIskuI, InsLrumen uLumu yung dIgunukun
uduIuI
pemberIun kewenungun kepudu pemerInLuI dueruI unLuk memunguL pujuk (tcxin
5ouer)
dun LrunsIer ke dueruI. MeskIpun kewenungun pemerInLuI dueruI unLuk memunguL
pujuk
dueruI musII sunguL LerbuLus, LeLupI durI LuIun ke LuIun LerdupuL penIngkuLun perun
pendupuLun usII dueruI (PAD) LerIudup Anggurun PendupuLun dun BeIunju DueruI
(APBD).
Securu nomInuI, pudu LuIun zooq dun zo1o jumIuI keseIuruIun PAD unLuk provInsI
dun
kubupuLenJkoLu musIng-musIng sebesur Rp6z,6 LrIIIun (16, persen durI LoLuI
pendupuLun
APBD) dun Rp;1,8 LrIIIun (1;,q persen durI LoLuI pendupuLun APBD). UU Nomor z8
TuIun
zooq yung buru suju dIkeIuurkun dun berIuku eIekLII sejuk 1 JunuurI zo1o merupukun
suIuI
suLu wujud upuyu penguuLun tcxin 5ouer dueruI, yuILu dengun perIuusun busIs pujuk
dueruI
cb V
V-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
dun reLrIbusI dueruI yung suduI udu, penumbuIun jenIs pujuk dueruI dun reLrIbusI
dueruI,
penIngkuLun LurII muksImum beberupu jenIs pujuk dueruI, dun pemberIun dIskresI
peneLupun
LurII pujuk.
MengInguL buIwu pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI sebuguI sumber penerImuun
dueruI
sendIrI musII sunguL LerbuLus, muku PemerInLuI meIukukun LrunsIer ke dueruI unLuk
mendukung pendunuun penyeIengguruun IungsI-IungsI yung LeIuI dIseruIkun ke
dueruI.
TrunsIer ke dueruI dIreuIIsusIkun duIum benLuk LrunsIer Dunu PerImbungun dun Dunu
OLonomI KIusus dun PenyesuuIun. AIokusI LrunsIer ke dueruI Lerus menIngkuL seIrIng
dengun
peIuksunuun oLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI yung dImuIuI sejuk LuIun zoo1.
Pudu
LuIun zoo, uIokusI LrunsIer ke dueruI sebesur Rp1o, LrIIIun dun Lerus menIngkuL
IInggu
menjudI Rpqq,6 LrIIIun pudu APBN-P LuIun zo1o.
ApubIIu dIIIIuL duIum konLeks yung IebII Iuus, muku sebenurnyu dunu PemerInLuI yung
berguIIr ke dueruI pudu dusurnyu LIduk Iunyu yung dIIuksunukun duIum rungku
peIuksunuun
desenLruIIsusI. DI dueruI, PemerInLuI jugu menguIokusIkun dunu unLuk membIuyuI
progrum
dun kegIuLun yung menjudI kewenungun PemerInLuI dI dueruI duIum benLuk Dunu
DekonsenLrusI dun Dunu Tugus PembunLuun. JumIuI dunu LersebuL ukun menjudI IebII
besur IugI upubIIu dILumbuIkun dengun dunu yung dIguIIrkun ke dueruI meIuIuI
progrum
nusIonuI yung menjudI BugIun Anggurun KemenLerIun NeguruJembugu, seperLI
Progrum
NusIonuI Pemberduyuun MusyurukuL (PNPM) dun BunLuun OperusIonuI SekoIuI (BOS),
serLu progrum nusIonuI meIuIuI subsIdI yung sebugIun besur jugu dIbeIunjukun dI
dueruI,
seperLI subsIdI energI dun subsIdI non-energI. Besurnyu dunu yung berguIIr ke dueruI,
buIk
yung dIkeIoIu duIum APBD muupun APBN pudu LuIun zo1o mencupuI IInggu 6o,6z
persen
durI LoLuI beIunju duIum APBN-P TuIun zo1o (IIIuL Grafik V.1).
DuIum konLeks pendunuun desenLruIIsusI, IuI yung sunguL krusIuI unLuk dIIIIuL uduIuI
eIekLIvILus dunu yung semukIn besur berguIIr ke dueruI dIbeIunjukun oIeI dueruI dun
dumpuk
kepudu penIngkuLun kesejuILeruun musyurukuL. KeberIusIIun suuLu dueruI duIum
menIngkuLkun kesejuILeruun musyurukuL, unLuru IuIn dIpenguruII oIeI kebIjukun
beIunju
musIng-musIng pemerInLuI dueruI. KebIjukun beIunju pemerInLuI dueruI dupuL
LercermIn
durI besurun uIokusI beIunju unLuk LIup IungsI dun jenIs beIunju. Berdusurkun IungsI,
pudu
LuIun zooq beIunju dueruI yung dIgunukun unLuk meIuksunukun IungsI peIuyunun
umum
menempuLI uruLun LeruLus yuILu ,; persen durI LoLuI beIunju dueruI, dun beIunju
dueruI
yung dIgunukun unLuk mendunuI IungsI pendIdIkun mencupuI z6 persen, IungsI
perumuIun
dun IusIIILus umum 1;,1 persen, dun IungsI keseIuLun 8,8 persen. SemenLuru ILu,
berdusurkun
jenIs beIunju, muku porsI beIunju peguwuI unLuk kubupuLenJkoLu musII menempuLI
perIngkuL
LerLInggI yuILu mencupuI qq,8 persen dI LuIun zo1o, beIunju moduI mencupuI z1,;
persen
dun beIunju burung 18, persen, serLu sIsunyu sebesur 1,1 persen unLuk jenIs beIunju
IuInnyu.
SeIrIng dengun penIngkuLun dunu yung dIdesenLruIIsusIkun dun dIIkuLI dengun upuyu
percepuLun reuIIsusI beIunju dun penIngkuLun kuuIILus beIunju, LeIuI LerjudI perbuIkun
duIum
berbuguI IndIkuLor LIngkuL kesejuILeruun musyurukuL. DuIum duu LuIun LerukIIr, LIngkuL
kemIskInun LeIuI menurun reIuLII sIgnIIIkun pudu sebugIun besur provInsI. DemIkIun
puIu,
LIngkuL pengunggurun dI sebugIun besur dueruI LeIuI menguIumI penurunun yung reIuLII
cukup sIgnIIIkun. DI sumpIng ILu, duIum IImu LuIun LerukIIr LeIuI LerjudI penIngkuLun
pemeruLuun pembungunun dueruI yung LercermIn durI semukIn membuIknyu IndIkuLor
sLuLIsLIk pemeruLuun PDRB unLurprovInsI.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
KebIjukun desenLruIIsusI IIskuI ke depun dIuruIkun pudu upuyu unLuk meIukukun
penguuLun
tcxin 5ouer dueruI dun perbuIkun kebIjukun LrunsIer. PenguuLun tcxin 5ouer ke
dueruI
LeIuI dIuwuII dengun LerbILnyu UU Nomor z8 TuIun zooq dengun menyeruIkun
sebugIun
kewenungun perpujukun ke dueruI, LeruLumu dIIukukun meIuIuI penyIupun dueruI
unLuk
mengIudupI LrunsIsI penguIIIun beberupu jenIs pujuk pusuL menjudI pujuk dueruI, buIk
meIuIuI penguuLun sIsLem dI dueruI muupun .c5c.it buildin. SemenLuru ILu,
kebIjukun
unggurun LrunsIer ke dueruI pudu LuIun zo11 ukun dIuruIkun dIunLurunyu unLuk
mendukung
kesInumbungun IIskuI nusIonuI (jis.cl sustcincbilit) duIum rungku kebIjukun ekonomI
mukro.
Dengun demIkIun, kesInumbungun perLumbuIun ekonomI nusIonuI dupuL dIcupuI.
5.2 Perkembangan Pelaksanaan Desentralisasi Fiskal
Tahun 2005 - 2010
5.2.1 Perkembangan Kebijakan Desentralisasi Fiskal
HukIkuL durI Iubungun unLuru oLonomI dueruI dun desenLruIIsusI IIskuI pudu dusurnyu
merupukun pengejuwunLuIun durI prInsIp mone jollous jun.tion, yung berurLI buIwu
pendunuun mengIkuLI IungsI pemerInLuIun. DuIum ImpIemenLusInyu, seIrIng dengun
penyeruIun kewenungun kepudu dueruI, muku kepudu dueruI dIberIkun sumber-
sumber
pendunuun unLuk meIuksunukun kewenungun LersebuL. MekunIsme pendunuun uLus
GRAFIK V.1
DANA KE DAERAH YANG DIKELOLA DALAM APBD DAN APBN TAHUN 2010
Belanja APBN-P 2010
triliun rupiah)
Sumber: APN-P zo:o
Total Belanja 1.126,15 T
Dana ke Daerah 682,69 T 60,62)
BelanjaNegaradi Pusat
443,46 39,38)
Transfer ke Daerah
344,61 30,60)
BelanjaNegara di Daerah
126,37 11,22)
Bantuan keMasyarakat
35,37 3,14) Subsidi
176,33 15,66)
- PNPM 1o,qz o,q% - BBM 88,8q ;,8q% - DBH 8q,6z ;,q6% - Dunu Dekon 11,q 1,o6%
- BOS 1q,8q 1,;6% - IsLrIk ,1o q,8q% - DAU zo,61 18,o8% - Dunu TP ;,6q o,68%
- Jumkes ,1o o,q% - Pungun 1,qz 1,zq% - DAK z1,1q 1,88% - Dunu VerLIkuI 1o6,8o
q,q8%
- Pupuk 18,q1 1,6% - OLsus q,oq o,81%
- PenyesuuIun z1,1 1,88%
)
35,37 3,14)
Melalui Angg. K/L dan
APP Program Nasional)
Melalui APP Subsidi)
Melalui Angg. Transfer ke Daerah
Masuk APBD)
Melalui Angg. K/L
APP = Anggurun PembIuyuun
dun PerIILungun
Total Total 176,33 15,66) Total 344,61 30,60) Total 126,37 11,22)
cb V
V-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
peIuksunuun kewenungun yung LeIuI dIseruIkun ke dueruI LersebuL dIIukukun meIuIuI
uzus
desenLruIIsusI. DI sumpIng ILu, unLuk meIuksunukun kewenungun yung musII dIpegung
oIeI
PemerInLuI, kurenu uIusun eIIsIensI dun eIekLIvILus serIngkuII peIuksunuunnyu
dIIuksunukun
dI dueruI meIuIuI uzus dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun.
DuIum konLeks peIuksunuun uzus desenLruIIsusI, suIuI suLu benLuk dukungun pendunuun
kepudu dueruI dIIukukun meIuIuI pemberIun sumber perpujukun dueruI dun reLrIbusI
dueruI
yung dupuL dIpunguL oIeI dueruI. MengInguL sumber LersebuL sunguL LerbuLus, muku
kepudu
dueruI dIberIkun dukungun pendunuun meIuIuI LrunsIer durI PemerInLuI duIum benLuk
Dunu
PerImbungun dun Dunu OLonomI KIusus dun PenyesuuIun. SeIuIn sumber penerImuun
durI
dueruI sendIrI dun LrunsIer durI PemerInLuI, dueruI jugu dIberI kewenungun unLuk
meIukukun pInjumun duIum rungku pembIuyuun pembungunun dueruI, dun jugu
penerImuun duIum benLuk IIbuI buIk yung berusuI durI PemerInLuI muupun pIIuk IuIn.
PemberIun sumber penerImuun dueruI sendIrI LeruLumu dIIukukun meIuIuI kewenungun
perpujukun dueruI dun reLrIbusI dueruI. KebIjukun mengenuI perpujukun dueruI dun
reLrIbusI
dueruI LeIuI beberupu kuII dIubuI LerukIIr dengun UU Nomor z8 TuIun zooq LenLung
Pujuk
DueruI dun ReLrIbusI DueruI yung berIuku eIekLII sejuk 1 JunuurI zo1o.
Adu empuL kebIjukun mendusur yung dIuLur duIum UU Nomor z8 TuIun zooq. Pertcmc
uduIuI .losed-list sstem unLuk jenIs pujuk dun reLrIbusI yung bIsu dIpunguL oIeI
dueruI.
HuI InI dImuksudkun unLuk memberIkun kepusLIun kepudu musyurukuL dun dunIu usuIu
LenLung jenIs punguLun yung Iurus mereku buyur. Keduc uduIuI penguuLun lo.cl tcxin
5ouer. HuI InI dIIukukun, unLuru IuIn meIuIuI perIuusun busIs pujuk dueruI dun reLrIbusI
dueruI yung suduI udu, penumbuIun jenIs pujuk dun reLrIbusI dueruI (seperLI pujuk
rokok
dun penguIIIun PBB menjudI pujuk dueruI), menIngkuLkun LurII muksImum beberupu
jenIs
pujuk dueruI, serLu pemberIun dIskresI peneLupun LurII pujuk. Ketic uduIuI perbuIkun
sIsLem
pengeIoIuun pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI meIuIuI mekunIsme bugI IusII pujuk
provInsI
yung IebII IdeuI dun kebIjukun ecrmcrlin jenIs pujuk dueruI LerLenLu (seperLI
ecrmcrlin
sebugIun Pujuk Kenduruun BermoLor unLuk pemeIIIuruun juIun). Keem5ct uduIuI
penIngkuLun eIekLIvILus penguwusun punguLun dueruI dengun mengubuI mekunIsme
penguwusun represII menjudI prevenLII dun korekLII.
SeIuIn penerImuun sendIrI, sumber pendunuun kebIjukun LrunsIer ke dueruI LersebuL
dIIukukun
meIuIuI uIokusI Dunu PerImbungun dun Dunu OLonomI KIusus dun PenyesuuIun. DuIum
peIuksunuunnyu, Dunu PerImbungun Iurus dIIIIuL sebuguI suLu kesuLuun yung uLuI
kurenu
musIng-musIng komponen mempunyuI Lujuun yung suIIng meIengkupI suLu dengun
IuInnyu.
Dunu BugI HusII (DBH) merupukun InsLrumen unLuk mengurungI kesenjungun IIskuI
unLuru
PemerInLuI dun dueruI. DIsudurI buIwu InsLrumen DBH LersebuL menImbuIkun
kesenjungun
IIskuI unLurdueruI kurenu udunyu vurIusI sumber duyu unLurdueruI. OIeI kurenu ILu,
InsLrumen Dunu AIokusI Umum (DAU) dILujukun unLuk mengurungI kesenjungun
unLurdueruI. DI sumpIng ILu, unLuk membunLu dueruI dengun kemumpuun keuungun
yung
reIuLII renduI, dIuIokusIkun Dunu AIokusI KIusus (DAK) unLuk mendukung pencupuIun
Lujuun
dun prIorILus nusIonuI serLu menIngkuLkun pemeruLuun ukses LerIudup Iuyunun pubIIk.
Penyempurnuun Lerus dIIukukun LerIudup keLIgu komponen LrunsIer LersebuL, unLuru
IuIn,
meIuIuI penIngkuLun ukurusI duLu DBH seIInggu peneLupun uIokusI dun penyuIurun
DBH
dupuL dIIukukun securu LepuL wukLu dun LepuL jumIuI, penyempurnuun IormuIusI DAU
meIuIuI penerupun pemboboLun musIng-musIng vurIubeI yung dIuruIkun unLuk
pemeruLuun
kemumpuun keuungun dueruI, serLu penujumun krILerIu DAK ugur IebII LepuL susurun.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
DuIum rungku mendukung penIngkuLun kInerju dueruI, muIuI LuIun zo1o kepudu
dueruI
dIberIkun Dunu nsenLII DueruI (DD), yung pudu dusurnyu merupukun pengIurguun
kepudu
dueruI yung berpresLusI durI segI pengeIoIuun keuungun dun perekonomIun dueruI.
Dunu
LersebuL dIuIokusIkun berdusurkun cupuIun out5ut dun out.ome pembungunun dueruI.
SeIunjuLnyu, unLuk memperkuuL pendunuun dueruI dun sekuIIgus memucu percepuLun
pembungunun ekonomI dueruI, muku dueruI jugu dIberIkun kesempuLun unLuk
meIukukun
pInjumun dueruI. PeIuksunuun pInjumun dueruI Iurus dIIukukun dengun IuLI-IuLI
(5rudent),
mengInguL buIwu penerImuun pInjumun Iurus dIkembuIIkun dununyu dun mengundung
konsekuensI bIuyu, seperLI bungu. OIeI kurenu ILu, kebIjukun pInjumun yung udu sumpuI
suuL InI dImuksudkun unLuk menjugu kesInumbungun IIskuI dengun menguLur buLusun
pInjumun, sumber pInjumun, jenIs dun jungku wukLu pInjumun, penggunuun pInjumun,
persyuruLun pInjumun, prosedur pInjumun dueruI, dun peIuporun pInjumun beserLu
sunksInyu.
DuIum peIuksunuunnyu, pInjumun dueruI Iurus mengIkuLI keLenLuun yung dILeLupkun
oIeI
PemerInLuI, seperLI pemerInLuI dueruI dIIurung memberIkun jumInun uLus pInjumun
pIIuk
IuIn, pendupuLun dueruI LIduk boIeI dIjudIkun jumInun pInjumun dueruI kecuuII unLuk
proyek
yung dIbIuyuI durI obIIgusI dueruI, pemerInLuI dueruI LIduk dupuL meIukukun pInjumun
Iungsung ke Iuur negerI, jumIuI sIsu pInjumun dueruI dILumbuI jumIuI pInjumun yung
ukun dILurIk LIduk meIebIII ; persen durI jumIuI penerImuun umum APBD LuIun
sebeIumnyu, Debt Serti.e Coterce Rctio puIIng sedIkIL z, (duu komu IImu), dun LIduk
meIumpuuI buLus muksImuI deIIsIL APBD musIng-musIng dueruI yung dupuL dIbIuyuI
durI
pInjumun dueruI.
DuIum perIode InI, IIbuI kepudu dueruI menguIumI perkembungun yung sIgnIIIkun,
LeruLumu
seLeIuI dILeLupkunnyu PeruLurun MenLerI Keuungun (PMK) Nomor 168 TuIun zoo8
LenLung
HIbuI DueruI dun PMK Nomor 16q TuIun zoo8 LenLung TuLu uru PenyuIurun HIbuI
Kepudu
PemerInLuI DueruI. KebIjukun IIbuI kepudu dueruI sumpuI suuL InI dIuruIkun pudu
penIngkuLun LrunspurunsI dun ukunLubIIILus dunu IIbuI yung dILerImu oIeI dueruI durI
PemerInLuI, LeruLumu yung bersumber durI penerusun IIbuI durI Iuur negerI.
DI sumpIng dukungun kebIjukun dun pendunuun duIum benLuk dunu desenLruIIsusI,
duIum
upuyu penIngkuLun sInergILus unLuru pusuL dun dueruI, PemerInLuI jugu
menguIokusIkun
dunu unLuk membIuyuI progrum dun kegIuLun yung menjudI kewenungun PemerInLuI dI
dueruI meIuIuI Dunu DekonsenLrusI, Dunu Tugus PembunLuun, dun dunu unLuk
meIuksunukun progrum dun kegIuLun InsLunsI verLIkuI dI dueruI. Dunu dekonsenLrusI
uduIuI
dunu yung berusuI durI APBN yung dIIuksunukun oIeI gubernur sebuguI wukII
PemerInLuI
yung mencukup semuu penerImuun dun pengeIuurun duIum rungku peIuksunuun
dekonsenLrusI, LIduk Lermusuk dunu yung dIuIokusIkun unLuk InsLunsI verLIkuI pusuL dI
dueruI.
SemenLuru ILu, Dunu Tugus PembunLuun uduIuI dunu yung berusuI durI APBN yung
dIIuksunukun oIeI dueruI dun desu, yung mencukup semuu penerImuun dun
pengeIuurun
duIum rungku peIuksunuun Lugus pembunLuun.
Pendunuun dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun memperLImbungkun poLensI, kondIsI,
dun
kebuLuIun dueruI, serLu besurun pendunuun yung LersedIu bugI penyeIengguruun
dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun. Berdusurkun PeruLurun PemerInLuI (PP) Nomor
;
TuIun zoo8 LenLung DekonsenLrusI dun Tugus PembunLuun, proses perencunuun dun
pengunggurun dunu dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun LerIudup progrum dun
kegIuLun
yung ukun dIdekonsenLrusIkunJdILuguskun dIsusun dengun memperIuLIkun
kemumpuun
keuungun neguru, keseImbungun pendunuun dI dueruI, dun kebuLuIun pembungunun dI
dueruI. KeLIgu purumeLer penyusunun perencunuun dun pengunggurun ILu mengundung
cb V
V-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
muknu buIwu penguIokusIun dunu dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun dIsesuuIkun
dengun
kemumpuun APBN duIum mendunuI urusun PemerInLuI PusuL serLu
memperLImbungkun
besurnyu LrunsIer beIunju PusuL ke dueruI dun kemumpuun keuungun dueruI, ugur
uIokusI
dunu dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun menjudI IebII eIekLII, eIIsIen, dun LIduk
LerkonsenLrusI dI suuLu dueruI LerLenLu. SeIuIn ILu, penyusunun perencunuun dun
pengunggurun dekonsenLrusI dun Lugus pembunLuun jugu dIuruIkun ugur sesuuI dengun
prIorILus pembungunun nusIonuI dun prIorILus pembungunun dueruI.
5.2.2 Perkembangan Transfer ke Daerah
DesenLruIIsusI IIskuI LeIuI dIIuksunukun seIumu suLu dusuwursu. SeIumu kurun wukLu
LersebuL,
perkembungun uIokusI TrunsIer ke DueruI durI LuIun ke LuIun securu nomInuI Lerus
menIngkuL. DuIum enum LuIun LerukIIr durI LuIun zoo IInggu zo1o, securu IebII
deLuII
perkembungun TrunsIer ke DueruI dupuL dIIIIuL pudu Grafik V.2 dun Tabel V.1.
Pudu LuIun ke IImu peIuksunuun desenLruIIsusI IIskuI, yuILu pudu LuIun zoo, LrunsIer ke
dueruI musII sekILur Rp1o, LrIIIun, numun pudu APBN-P LuIun zo1o jumIuI LrunsIer
ke
dueruI LersebuL menIngkuL IebII durI duu kuII IIpuL seIInggu menjudI Rpqq,6 LrIIIun.
PenIngkuLun LersebuL LerjudI
meruLu pudu semuu jenIs
LrunsIer ke dueruI. DAU yung
merupukun komponen
Lerbesur durI LrunsIer ke dueruI
menIngkuL durI Rp88,; LrIIIun
pudu LuIun zoo menjudI
Rpzo,6 LrIIIun pudu LuIun
zo1o, suuLu penIngkuLun yung
sunguL sIgnIIIkun kurenu
menIngkuL IumpIr LIgu kuII
IIpuL. PenIngkuLun Lerbesur
LerjudI pudu DAK. Pudu LuIun
zoo nIIuI DAK musII berudu
dI buwuI Rpq LrIIIun, LeLupI
0
50
100
150
200
250
300
350
2005
LKPP
2006
LKPP
2007
LKPP
2008
LKPP
2009
LKPP
2010
APBN-P
7,24 4,05 9,30 13,72 21,33 30,25
143,22
222,13
243,97
278,71 287,25
314,36
triliun rupiah
Sumber : Kementerian Keuangan
GRAFIK. V.2
PERKEMBANGAN TRANSFER KE DAERAH
DANA PERIMBANGAN, DANA OTSUS, DAN DANA PENYESUAIAN)
TAHUN 2005 - 2010
Dunu OLsus dun PenyesuuIun Dunu PerImbungun
2005

thd
PDB
2006

thd
PDB
2007
thd
PDB
2008

thd
PDB
2009

thd
PDB
2010
thd
PDB
I. Dana Perimbangan 143.221,3 5,1 222.130,6 6,7 243.967,1 6,2 278.714,7 5,6 287.251,5 5,1
314.363,3 5,0
u. Dunu BugI HusII o.q; q,z 1 ,8 6q.qoo, 1 ,q 6z.qq1,q 1 ,6 ; 8.qzo,z 1 ,6 ; 6.1zq,q 1 ,q
8q.618,q 1 ,4
b. Dunu AIokusI Umum 88.; 6,q ,z 1q.66q,z q ,q 16q.; 8; ,q q ,z 1 ; q.o; ,1 ,6
186.q1q,1 , zo.6o6, 3 ,3
c. Dunu AIokusI KIusus .q; 6,; o ,1 11.66,1 o , 16.z; ,8 o ,q z o.; 8; , o ,q zq.; o; ,q
o ,q z1.18,q 0 ,3
II. Dana Otsus dan Penyesuaian 7 .242,6 0,3 4.049,3 0,1 9.296,0 0,2 1 3.7 18,8 0,3 21.333,8
0,4 30.249,6 0,5
u. Dunu OLonomI KIusus 1.; ; , o ,1 .q88, o ,1 q.oq,; o ,1 ; .1o, o ,z q.z6,6 o ,z
q.oqq,6 0 ,1
b. Dunu PenyesuuIun .q6; , o ,z 61,1 o ,o .zo, o ,1 6.zo8, o ,1 1 1.8o; ,z o ,z
z1.1o,o 0 ,3
1umlah 150.463,9 5,4 226.179,9 6,8 253.263,1 6,4 292.433,5 5,9 308.585,2 5,5 344.612,9 5 ,5
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Uraian
LKPP Audited APBN-P
TABEL V.1
PERKEMBANGAN TRANSFER KE DAERAH, 2005 - 2010
miliar rupiah)
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-;
pudu LuIun zooq menIngkuL menjudI Rpzq,; LrIIIun, meskIpun kemudIun pudu LuIun
zo1o
Lurun menjudI Rpz1,1 LrIIIun. TenLunyu semuu InI LIduk LerIepus durI kerju kerus seIuruI
komponen bungsu, buIk penyeIengguru neguru muupun musyurukuL, seIInggu
pendupuLun
neguru senunLIusu menIngkuL unLuk LuruL mendukung peIuksunuun desenLruIIsusI IIskuI.
SebuguImunu dIuLur duIum UU Nomor TuIun zooq, LrunsIer DBH dIIILung
berdusurkun
persenLuse LerLenLu durI reuIIsusI penerImuun duIum negerI yung dIbugIIusIIkun, buIk
durI
penerImuun pujuk muupun penerImuun Sumber Duyu AIum (SDA). PenerImuun neguru
yung berusuI durI penerImuun pujuk yung dIbugIIusIIkun ke dueruI meIIpuLI Pujuk
PengIusIIun, yuILu PPI PusuI z1 dun PPI PusuI zJzq WujIb Pujuk Orung PrIbudI DuIum
NegerI (WPOPDN), Pujuk BumI dun Bungunun (PBB), serLu Beu PeroIeIun Huk uLus
TunuI
dun Bungunun (BPHTB).
PenerImuun neguru yung berusuI durI SDA yung dIbugIIusIIkun ke dueruI meIIpuLI
mInyuk
bumI, gus bumI, perLumbungun umum, keIuLunun, dun perIkunun. Sejuk LuIun zoo6,
DBH
SDA KeIuLunun jugu mencukup DBH Dunu ReboIsusI (DR), yung merupukun
penguIIIun
durI Dunu AIokusI KIusus Dunu ReboIsusI (DAK DR). Sejuk LuIun zooq, PemerInLuI
LeIuI
menguIokusIkun DBH ukuI HusII Tembukuu yung merupukun umunuL durI UU Nomor
q
TuIun zoo; LenLung ukuI. SeIuIn ILu, duIum APBN-P zooq jugu LeIuI dIuIokusIkun
DBH
Punus BumI LuIun zoo6 sumpuI dengun LuIun zooq. Adupun kebIjukun penguIokusIun
durI
LuIun ke LuIun uduIuI menyempurnukun proses perIILungun, peneLupun uIokusI dun
keLepuLun wukLu penyuIurun meIuIuI penIngkuLun koordInusI dengun InsLILusI pengeIoIu
PenerImuun Neguru Bukun Pujuk (PNBP) duIum rungku penyedIuun duLu yung IebII
ukuruL.
SejuIun dengun penIngkuLun reuIIsusI penerImuun neguru yung dIbugIIusIIkun, reuIIsusI
DBH
menunjukkun udunyu penIngkuLun durI Rpo, LrIIIun duIum LuIun zoo menjudI
Rp;6,1
LrIIIun pudu LuIun zooq, serLu menIngkuL IugI menjudI Rp8q,6 LrIIIun pudu LuIun zo1o,
uLuu
ruLu-ruLu LumbuI sebesur 1 persen per LuIun.
SeIunjuLnyu, pudu Grafik V.3 dupuL dIIIIuL buIwu unLuk LuIun zooq dun zo1o, dueruI
yung menerImu DBH SDA LerLInggI uduIuI dueruI se-ProvInsI KuIImunLun TImur,
dengun
proporsI penerImuun DBH SDA LerIudup keseIuruIun DBH SDA, musIng-musIng
sebesur
,zq persen dun q,o6 persen. HuI InI dupuL dIpuIumI mengInguL buIwu wIIuyuI
LersebuL
memung penyumbung uLumu IusII mIgus nusIonuI, dIIkuLI oIeI wIIuyuI RIuu dun
SumuLeru
SeIuLun. Sedungkun dueruI yung menerImu DBH SDA puIIng renduI pudu LuIun zooq
uduIuI
dueruI se-ProvInsI BuII dun pudu LuIun zo1o uduIuI dueruI se-ProvInsI D YogyukurLu,
dengun proporsI penerImuun DBH SDA LerIudup keseIuruIun DBH SDA yung sumu
besur
nyu yuILu o,ooq persen.
SemenLuru ILu, pudu Grafik V.4 dupuL dIIIIuL buIwu unLuk LuIun zooq dun zo1o, dueruI
yung menerImu DBH Pujuk LerLInggI uduIuI dueruI se-ProvInsI DK JukurLu, dengun
proporsI
penerImuun DBH Pujuk LerIudup keseIuruIun DBH Pujuk, musIng-musIng sebesur
zz,o
persen dun z,;o persen, sedungkun dueruI yung menerImu DBH Pujuk puIIng renduI
uduIuI
dueruI se-ProvInsI GoronLuIo, dengun proporsI penerImuun DBH Pujuk LerIudup
keseIuruIun
DBH Pujuk pudu LuIun zooq dun zo1o, musIng-musIng sebesur o,q persen dun o,z8
persen.
PenIngkuLun yung sIgnIIIkun durI LuIun ke LuIun jugu LerjudI pudu DAU, yung LerjudI
kurenu
penIngkuLun rusIo uIokusI DAU LerIudup PenerImuun DuIum NegerI (PDN) neLo, yuILu
z,
persen pudu LuIun zoo dun kemudIun menIngkuL menjudI z6 persen duIum perIode
LuIun
zoo6-zo1o. SejuIun dengun penIngkuLun rusIo DAU LerIudup PDN neLo LersebuL, muku
duIum
cb V
V-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
o
z.ooo
q.ooo
6.ooo
8.ooo
1o.ooo
1z.ooo
1q.ooo
YogyukurLu
BuII
BunLen
NTT
GoronLuIo
SuIbur
BengkuIu
SuIuL
SumuL
SuILeng
Sumbur
JuLeng
SuILru
MuIuku
SuIseI
KuIbur
DK
MuIuL
NTB
BubeI
umpung
KuILeng
JuLIm
Jubur
JumbI
NAD
Pupuu
Pupuu BuruL
KeprI
KuIseI
SumseI
RIuu
KuILIm
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun UnLuk PemerInLuI ProvInsI dun
PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK. V.3
PETA DANA BAGI HASIL SUMBER DAYA ALAM DAERAH PER PROVINSI DI
INDONESIA)
TAHUN 2009 2010
zooq
zo1o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Uraian
2009 2010
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI .6z,1; 1oo 1.8;o,6 1oo
TerLInggI KuILIm 1z.,6 ,zq KuILIm 1o.8,;o q,o6
TerenduI BuII 1,zq o,ooq YogyukurLu 1,zq o,ooq
RuLu-RuLu 1.o;q,;6 - q6,;; -
o
z.ooo
q.ooo
6.ooo
8.ooo
1o.ooo
1z.ooo
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun UnLuk PemerInLuI ProvInsI
dun PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK. V.4
PETA DANA BAGI HASIL PA1AK DAERAH
PER PROVINSI DI INDONESIA)
TAHUN 2009 - 2010
zooq zo1o
Sumber : KemenLerIunKeuungun
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI q.z;1,zq 1oo q.qq;,1 1oo
TerLInggI DK 8.688,8o zz,1% DK 1o.qo,8q z,;%
TerenduI GoronLuIo 1z,z1 o,q% GoronLuIo 1zq,oo o,z8%
RuLu-RuLu 1.1qo,oq - 1.q,86 -
Uraian
2009 2010
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-q
renLung wukLu zoo-zo1o, reuIIsusI DAU menIngkuL durI Rp88,8 LrIIIun pudu LuIun
zoo,
menjudI Rp186,q LrIIIun pudu LuIun zooq, dun menIngkuL IugI menjudI Rpzo,6 LrIIIun
pudu
LuIun zo1o uLuu ruLu-ruLu LumbuI sebesur 18,6 persen per LuIun.
PenguIokusIkun DAU ke dueruI dIIukukun dengun menggunukun IormuIu yung
dIdusurkun
pudu duLu dusur perIILungun DAU. SebeIum LuIun zoo6, IormuIu DAU LerbugI menjudI
duu
komponen uLumu, yuILu uIokusI mInImum (AM) dun uIokusI DAU berdusurkun
kesenjungun
IIskuI (K). AM dIIILung berdusurkun komponen Iumpsum dun proporsIonuI beIunju
peguwuI.
Sejuk dIberIukukunnyu UU Nomor TuIun zooq, yung eIekLII berIuku sejuk LuIun
zoo6,
komponen AM dun K LersebuL dIsempurnukun menjudI uIokusI dusur (AD) dun ceIuI
IIskuI
(). AIokusI DAU berdusurkun LersebuL merupukun komponen ekuuIIsusI
kemumpuun
keuungun unLurdueruI, dengun memperLImbungkun seIIsII kebuLuIun IIskuI dun
kupusILus
IIskuI musIng-musIng dueruI.
Pudu Grafik V.5, dupuL dIIIIuL buIwu pudu LuIun zo1o, dueruI yung menerImu DAU
LerLInggI uduIuI dueruI se-ProvInsI Juwu TImur, dengun uIokusI sekILur 11,o6 persen
durI
LoLuI DAU. DuIum kurun wukLu zoo sumpuI dengun suuL InI, upuyu unLuk mewujudkun
IungsI DAU sebuguI equcliction rcnt dIIukukun meIuIuI kebIjukun sebuguI berIkuL:
(1) MeIukukun pemboboLun uIokusI dusur dengun persenLuse dI buwuI o persen durI
DAU
NusIonuI ugur memberIkun porsI uIokusI yung IebII besur unLuk menuLup ceIuI IIskuI.
Dengun kebIjukun InI berurLI besurun ruLu-ruLu gujI PNSD per dueruI dIIILung dI buwuI
1oo persen.
(z) MeIukukun pemboboLun pudu seLIup vurIubeI kebuLuIun IIskuI dengun usumsI buIwu
pemunIuuLun TrunsIer ke DueruI uduIuI unLuk peIuyunun kepudu penduduk dun
pengeIoIuun wIIuyuI, seIInggu boboL unLuk penduduk seImbung dengun boboL unLuk
wIIuyuI.
() MeneLupkun persenLuse LerLenLu duIum mengIILung vurIubeI kupusILus IIskuI unLuk
mendupuLkun Indek pemeruLuun yung LerbuIk yung dIcermInkun durI semukIn
renduInyu
Willicmson Index.
Pudu LuIun zoo, DAK dIuIokusIkun unLuk 8 bIdung, yuILu pendIdIkun, keseIuLun, juIun,
IrIgusI, prusurunu pemerInLuIun, keIuuLun dun perIkunun, uIr bersII, serLu perLunIun.
SeIunjuLnyu, pudu LuIun zoo6 bIdung yung dIdunuI meIuIuI DAK dILumbuI bIdung
IIngkungun
IIdup. BuIkun pudu LuIun zoo8 berLumbuI duu bIdung, yuILu bIdung KeIuurgu
Berencunu
(KB) dun bIdung keIuLunun. Sedungkun pudu LuIun zooq berLumbuI duu bIdung IugI
yuILu
bIdung perdugungun dun bIdung surunu prusurunu perdesuun, seIInggu menjudI 1
bIdung.
SeIunjuLnyu, pudu LuIun zo1o menjudI 1q bIdung sebuguI ukIbuL durI dIpIsuIkunnyu
DAK
AIr MInum dun DAK SunILusI yung pudu LuIun sebeIumnyu Lergubung duIum suLu
bIdung.
UnLuk menunjukkun komILmen dueruI duIum peIuksunuun DAK, kepudu dueruI
dIwujIbkun
mengunggurkun dunu pendumpIng duIum APBD, sekurung-kurungnyu 1o persen durI
besurun
uIokusI DAK yung dILerImu. SejuIun dengun penumbuIun bIdung yung dIbIuyuI dengun
DAK,
uIokusI DAK jugu Lerus menIngkuL, durI Rp,q; LrIIIun (o,1 persen LerIudup PDB) pudu
LuIun
zoo, menjudI Rpzo,8 LrIIIun (o,q persen LerIudup PDB) pudu LuIun zoo8, dun
menIngkuL
menjudI Rpzq,; LrIIIun (o,q persen LerIudup PDB) pudu LuIun zooq. Pudu LuIun zo1o,
uIokusI DAK menguIumI penurunun menjudI Rpz1,1 LrIIIun sebuguI ukIbuL durI
LerbuLusnyu
kemumpuun keuungun neguru. SemenLuru ILu, dengun semukIn berLumbuInyu dueruI
oLonom buru berdumpuk LerIudup berLumbuInyu jumIuI dueruI yung menerImu DAK.
HuI
cb V
V-1o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
InI dupuL dIIIIuL durI jumIuI penerImu DAK pudu LuIun zoo, yuILu durI ;; kubupuLenJ
koLu dun z ProvInsI pudu LuIun zoo, menjudI q8 kubupuLenJkoLu dun z provInsI
pudu
LuIun zo1o.
Adupun seburun DAK unLuk pemerInLuI dueruI se-provInsI dI ndonesIu dIsujIkun pudu
Grafik V.6 dI buwuI. Pudu gruIIk LersebuL dupuL dIIIIuL buIwu unLuk LuIun zooq dun
zo1o, dueruI yung menerImu DAK LerLInggI uduIuI dueruI se-provInsI Juwu TImur dun
Juwu TenguI dengun proporsI musIng-musIng sumu sebesur 8,6 persen dun q,z
persen
LerIudup LoLuI penerImuun DAK seIuruI dueruI.
SeIuIn Dunu PerImbungun, jugu dIuIokusIkun Dunu OLsus dun PenyesuuIun. Dunu OLsus
dIuIokusIkun unLuk ProvInsI Pupuu dengun nIIuI seLuru z persen durI pugu DAU nusIonuI
seIumu zo LuIun, yung dIuLumukun unLuk mendunuI pendIdIkun dun keseIuLun. SeIuIn
ILu,
dIberIkun jugu dunu LumbuIun unLuk pembungunun InIrusLrukLur yung besurnyu
dILeLupkun
unLuru PemerInLuI dun DPR berdusurkun usuIun provInsI seLIup LuIun. SemenLuru ILu,
Dunu
OLsus jugu dIuIokusIkun unLuk ProvInsI NAD dengun nIIuI seLuru z persen durI pugu
DAU
nusIonuI seIumu 1 LuIun, unLuk LuIun ke-16 IInggu ke-zo menjudI sebesur 1 persen
durI
pugu DAU nusIonuI.
SeIunjuLnyu, Dunu PenyesuuIun sumpuI dengun LuIun zoo;, LeruLumu dIuIokusIkun
berupu
Dunu PenyeImbung kepudu dueruI yung menerImu DAU IebII kecII durI DAU yung
dILerImu
LuIun sebeIumnyu, seIInggu DAU yung dILerImu mInImuI sumu dengun DAU yung
dILerImu
LuIun sebeIumnyu. PenguIokusIun Dunu PenyeImbung LersebuL berLujuun ugur
penerupun
IormuIu DAU LIduk menImbuIkun udunyu dueruI yung memperoIeI DAU IebII kecII durI
DAU LuIun sebeIumnyu, yung seIunjuLnyu dIkenuI dengun prInsIp non-hold hcrmless.
DuIum
perkembungunnyu, pudu LuIun zooq kebIjukun non-hold hcrmless LeIuI dIIupuskun.
o
.ooo
1o.ooo
1.ooo
zo.ooo
z.ooo
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun unLuk PemerInLuI ProvInsI
dun PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK. V.5
PETA DANA ALOKASI UMUM PER PROVINSI DI INDONESIA)
TAHUN 2009 - 2010
zooq zo1o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI 186.q1q,1o 1oo 1qz.qqo,q 1oo
TerLInggI JuLIm zo.8q,q; 11,1q JuLIm z1.zqo,o 11,o6
TerenduI DK o,oo o,oo DK o,oo o,oo
RuLu-RuLu .6q8,q1 - .8,oq -
Uraian
2009 2010
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-11
PenguIokusIun Dunu PenyesuuIun LersebuL jugu menumpung progrum-progrum LerLenLu
unLuk jungku wukLu LerLenLu (cd ho.) dengun nomenkIuLur yung bergunLI-gunLI IInggu
LuIun zooq dengun sebuLun Dunu PenguuLun DesenLruIIsusI IskuI dun PercepuLun
Pembungunun DueruI (DPD & PPD). SeIuIn DPD & PPD, LerdupuL uIokusI dunu unLuk
menIngkuLkun pengIusIIun bugI guru PNSD yung beIum mendupuLkun Lunjungun
proIesI,
besurnyu uduIuI Rpzo.ooo, per orung per buIun duIum 1z buIun seLuIun. DurI uIokusI
unggurun Dunu TumbuIun PengIusIIun bugI Guru PNSD LuIun zooq sebesur Rp;,qq
LrIIIun
Iunyu Lerserup sekILur Rpq,; LrIIIun uLuu 61,o1 persen.
Pudu LuIun zo1o, DPD & PPD dIuIokusIkun kembuII sebesur Rp;,1 LrIIIun. SemenLuru
ILu,
pendunuun unLuk guru PNSD seIuIn Dunu TumbuIun PengIusIIun Guru sebesur Rp,8
LrIIIun
jugu dIuIokusIkun Dunu Tunjungun ProIesI Guru sebesur Rp1o,qq LrIIIun. Tunjungun
ProIesI
Guru LersebuL merupukun penguIIIun uIokusI unggurun durI KemenLerIun PendIdIkun
NusIonuI.
Securu umum, Dunu PenyesuuIun LersebuL dImuksudkun unLuk menumpung uIokusI
unggurun unLuk mendunuI kebIjukun LerLenLu pemerInLuI dun unggurun yung
dIsedIukun
unLuk mendorong uLuu menguuLkun desenLruIIsusI IIskuI dun percepuLun pembungunun
dueruI. Perkembungun nomenkIuLur Dunu PenyesuuIun LuIun zoo-zo1o dupuL dIIIIuL
pudu Tabel V.2.
o
oo
1ooo
1oo
zooo
zoo
DK
KeprI
BubeI
SuIbur
KuILIm
GoronLuIo
RIuu
YogyukurLu
MuIuL
BuII
BunLen
BengkuIu
Pupuu BuruL
MuIuku
KuILeng
JumbI
SuILeng
NTB
SuILru
KuIseI
SumseI
SuIuL
KuIbur
umpung
NTT
NAD
Sumbur
SuIseI
SumuL
Pupuu
Jubur
JuLIm
JuLeng
mIIIur rupIuI
) AkumuIusI JumIuI Dunu yung dIuIokusIkun unLuk PemerInLuI ProvInsI
dun PemerInLuI KubupuLenJKoLu dI ProvInsI BersungkuLun
GRAFIK .V.6
PETA DANA ALOKASI KHUSUS PER PROVINSI DI INDONESIA)
TAHUN 2009 - 2010
zooq zo1o
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Daerah 1umlah Daerah 1umlah
ToLuI zq.;o;,qz 1oo z1.1,8 1oo
TerLInggI JuLIm z.18,18 8,6 JuLeng 1.q6q,q q,z
TerenduI DK o,oo o,oo DK o,oo o,oo
RuLu-RuLu ;q8,;1 - 6qo,q1 -
Uraian
2009 2010
cb V
V-1z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
DuIum Grafik V.7, dupuL dIIIIuL
buIwu reuIIsusI Dunu OLsus dun
PenyesuuIun duIum perIode zoo-
zo1o menguIumI penIngkuLun yung
sIgnIIIkun, durI Rp;,z LrIIIun duIum
LuIun zoo, menjudI Rpz1, LrIIIun
pudu LuIun zooq, dun menIngkuL IugI
menjudI Rpo,z LrIIIun duIum APBNP
zo1o. PenIngkuLun InI LIduk LerIepus
durI kebIjukun PemerInLuI unLuk
IebII mendorong perun dueruI duIum
eru oLonomI dueruI yung dILunduI
dengun mukIn berugumnyu jenIs
Dunu PenyesuuIun durI LuIun ke
LuIun.
5.2.3 Pajak Daerah dan Retribusi Daerah
Pujuk DueruI dun ReLrIbusI DueruI (PDRD) merupukun komponen uLumu PendupuLun
AsII
DueruI (PAD). SebuguI sumber uLumu PAD, PemerInLuI senunLIusu mendorong
penIngkuLun
penerImuun dueruI yung bersumber durI PDRD LersebuL meIuIuI penyempurnuun
peruLurun
perundung-undungun dI bIdung perpujukun dueruI dun reLrIbusI dueruI sesuuI dengun
perkembungun keuduun.
DuIum rungku mendukung peIuksunuun oLonomI dueruI, kebIjukun perpujukun dueruI
dun
reLrIbusI dueruI dIuruIkun unLuk memberIkun tcxin 5ouer yung IebII besur kepudu
dueruI.
o

1o
1
zo
z
o

zoo
KPP
zoo6
KPP
zoo;
KPP
zoo8
KPP
zooq
KPP
zo1o
APBN-P
1,8
, q,o
;,
, o,6 q, q,1
,
6,z
118
z1,z
LrIIIun rupIuI
GRAFIK V.7
PERKEMBANGAN DANA OTSUS DAN DANA PENYESUAIAN
TAHUN 2005 - 2010
Dunu PenyesuuIun Dunu OLonomI KIusus
Sumber : KemenLerIun Keuungun
No. Nomenklatur 2005 2006 2007 2008 2009 2010
1 Dunu PenyesuuIun MurnI
z Dunu PenyesuuIun DAU
Dunu PenyeImbung DAU
q Dunu Tunjungun KependIdIkun
Dunu TumbuIun DAU
6 Dunu PenyesuuIun Ad Hoc
; Dunu PenyesuuIun nIrusLrukLur JuIun
8 Dunu PenyesuuIun nIrusLrukLur Surunu
dun Prusurunu (DSP)
q Dunu PenguuLun DesenLruIIsusI IskuI &
PercepuLun Pembungunun DueruI (DPD
& PPD)

1o Dunu PenguuLun nIrusLrukLur dun
Prusurunu DueruI (DPPD)
11 Dunu PercepuLun Pembungunun
nIrusLrukLur PendIdIkun (DPPP)
1z Dunu nsenLII DueruI
1 Dunu TumbuIun PengIusIIun Guru
1q Kurung Buyur DAK dun DSP
TABEL V.2
PERKEMBANGAN NOMENKLATUR DANA PENYESUAIAN, TAHUN 2005 - 2010
Sumber: KemenLerIun Keuungun
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
Dengun pemberIun tcxin 5ouer yung IebII besur LersebuL dIIurupkun pemerInLuI
dueruI
dupuL memunguL sumber-sumber penerImuun poLensIuI yung udu dI musIng-musIng
dueruI
unLuk mendunuI kebuLuIun pemerInLuIun dun pembungunun dueruI.
SuuL InI keLenLuun peruLurun perundungun yung menguLur LenLung PDRD uduIuI UU
Nomor
z8 TuIun zooq sebuguI penggunLI durI UU Nomor 18 TuIun 1qq; LenLung Pujuk DueruI
dun ReLrIbusI DueruI sebuguImunu LeIuI dIubuI dengun UU Nomor q TuIun zooo.
Beberupu perubuIun mendusur yung dIuLur duIum UU Nomor z8 TuIun zooq LersebuL
unLuru
IuIn uduIuI:
(1) MengubuI kewenungun pemunguLun durI sIsLem o5en list menjudI .losed list,
urLInyu
pemerInLuI dueruI Iunyu dupuL memunguL jenIs PDRD sebuguImunu yung LercunLum
duIum UU dImuksud. Numun demIkIun, kIusus unLuk reLrIbusI dueruI musII
dImungkInkun unLuk dILumbuI jenIsnyu yung ukun dILeLupkun dengun PeruLurun
PemerInLuI. KebIjukun InI dIdusurkun uLus perLImbungun buIwu pemberIun
kewenungun
kepudu dueruI unLuk mencIpLukun jenIs punguLun buru sebuguImunu dIuLur duIum UU
Nomor q TuIun zooo LeIuI menyebubkun LImbuInyu bunyuk punguLun dueruI yung
bermusuIuI. Dengun LIduk memberIkun kewenungun kepudu dueruI unLuk meneLupkun
jenIs PDRD buru ukun memberIkun kepusLIun bugI musyurukuL dun dunIu usuIu yung
pudu gIIIrunnyu dIIurupkun dupuL menIngkuLkun kesudurun musyurukuL duIum
memenuII kewujIbun perpujukunnyu.
(z) MenIngkuLkun kewenungun perpujukun dueruI dun reLrIbusI dueruI dengun
memperIuus
busIs punguLun dun memberIkun kewenungun kepudu dueruI duIum peneLupun LurII.
PerIuusun busIs pujuk dIIukukun sesuuI dengun prInsIp pujuk yung buIk, LIduk
menyebubkun ekonomI bIuyu LInggI dunJuLuu mengIumbuL mobIIILus penduduk, IuIu
IInLus burung dun jusu unLurdueruI dun kegIuLun ekspor Impor. Berdusurkun
perLImbungun LersebuL, perIuusun busIs pujuk dueruI dIIukukun dengun memperIuus
busIs pujuk dueruI yung suduI udu, mendueruIkun pujuk pusuL, dun menumbuI jenIs
pujuk buru.
Upuyu perIuusun busIs pujuk yung suduI udu unLuru IuIn dIIukukun dengun menumbuI
objek Pujuk Kenduruun BermoLor dun Beu BuIIk Numu Kenduruun BermoLor (Lermusuk
kenduruun PemerInLuIJTNJPoIrI). SemenLuru ILu, LerdupuL q (empuL) jenIs pujuk buru
bugI dueruI, yuILu Pujuk BumI dun Bungunun Perdesuun dun PerkoLuun (PBB Pz), Beu
PeroIeIun Huk uLus TunuI dun Bungunun (BPHTB), Pujuk Surung Burung WuIeL, dun
Pujuk Rokok. PBB Perdesuun dun PerkoLuun dun BPHTB sebeIumnyu merupukun pujuk
pusuL, kInI dIuIIIkun menjudI pujuk kubupuLenJkoLu, semenLuru Pujuk Surung Burung
WuIeL sebuguI pujuk kubupuLenJkoLu, dun Pujuk Rokok sebuguI Pujuk ProvInsI.
SeIuIn perIuusun busIs pujuk, perIuusun jugu dIIukukun LerIudup beberupu objek
reLrIbusI
dun penumbuIun jenIs reLrIbusI, mIsuInyu ReLrIbusI zIn Gungguun yung dIperIuus
seIInggu mencukup penguwusun dun pengenduIIun kegIuLun usuIu securu Lerus-
menerus
unLuk menceguI LerjudInyu gungguun keLerLIbun, keseIumuLun, uLuu keseIuLun umum,
memeIIIuru keLerLIbun IIngkungun, dun memenuII normu keseIumuLun dun keseIuLun
kerju.
BerkuILun dengun pemberIun kewenungun duIum peneLupun LurII, dueruI Iunyu dupuL
meneLupkun LurII pujuk duIum buLus muksImum yung dILeLupkun duIum UU PDRD
dImuksud unLuk mengIIndurI peneLupun LurII pujuk yung LInggI yung dupuL menumbuI
cb V
V-1q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
bebun bugI musyurukuL securu berIebIIun. SeIuIn peneLupun buLus muksImum,
dILeLupkun
puIu keLenLuun LurII mInImum unLuk mengIIndurI LerjudInyu perung LurII unLurdueruI
LeruLumu unLuk objek pujuk yung muduI bergeruk seperLI kenduruun bermoLor.
() MemperbuIkI sIsLem pengeIoIuun PDRD meIuIuI kebIjukun bugI IusII pujuk provInsI
kepudu
kubupuLenJkoLu, InsenLII pemunguLun PDRD, dun ecrmcrlin penerImuun pujuk
dueruI.
KebIjukun ecrmcrlin dImuksudkun unLuk menIngkuLkun ukunLubIIILus pengenuun
punguLun dImunu sebugIun IusII penerImuun pujuk dIuIokusIkun unLuk mendunuI
kegIuLun yung berkuILun dengun pujuk LersebuL. SebuguI conLoI, sebugIun penerImuun
Pujuk Penerungun JuIun dIuIokusIkun unLuk mendunuI penerungun juIun, puIIng sedIkIL
1o persen durI penerImuun Pujuk Kenduruun BermoLor dIuIokusIkun unLuk
pembungunun
dunJuLuu pemeIIIuruun juIun serLu penIngkuLun modu dun surunu LrunsporLusI umum.
(q) DuIum rungku mengeIekLIIkun penguwusun PDRD, mekunIsme penguwusun dIubuI
durI
re5resij menjudI 5retentij. SeLIup peruLurun dueruI LenLung PDRD sebeIum
dIIuksunukun
Iurus mendupuL perseLujuun LerIebII duIuIu durI PemerInLuI. SeIuIn ILu, LerIudup
dueruI
yung meneLupkun kebIjukun dI bIdung PDRD yung meIunggur keLenLuun peruLurun
perundung-undungun yung IebII LInggI ukun dIkenukun sunksI berupu penunduun dunJ
uLuu pemoLongun DAU dunJuLuu DBH uLuu resLILusI.
UU Nomor z8 TuIun zooq menguLur LenLung 16 (enum beIus) jenIs pujuk yung menjudI
kewenungun pemerInLuI dueruI, yuILu (IImu) jenIs pujuk provInsI dun 11 (sebeIus)
jenIs
pujuk kubupuLenJkoLu. Sedungkun jenIs reLrIbusI yung dupuL dIpunguL oIeI pemerInLuI
dueruI
meIIpuLI 1q (empuL beIus) jenIs reLrIbusI jusu umum, 11 (sebeIus) jenIs reLrIbusI jusu
usuIu
dun (IImu) jenIs reLrIbusI perIzInun LerLenLu.
PeneLupun jenIs PDRD LersebuL dIdusurkun pudu perLImbungun buIwu jenIs PDRD
LersebuL
securu umum dIpunguL IumpIr dIsemuu dueruI dun securu LeorI muupun prukLIk
merupukun
jenIs punguLun yung buIk serLu memenuII krILerIu sebuguI punguLun dueruI.
PemerInLuI
dueruI boIeI LIduk memunguL jenIs PDRD sebuguImunu yung LercunLum duIum UU
LersebuL
dengun perLImbungun, unLuru IuIn, upubIIu poLensI jenIs PDRD dI dueruI LersebuL LIduk
memuduI. JenIs pujuk dueruI dun reLrIbusI
dueruI berdusurkun UU Nomor z8 TuIun
zooq musIng-musIng dupuL dIIIIuL pudu
Tabel V.3 dan Tabel V.4.
Sumu IuInyu dengun pujuk dueruI,
pemerInLuI dueruI jugu LIduk
dIperkenunkun unLuk memunguL jenIs
reLrIbusI seIuIn yung LeIuI dIuLur duIum
UU Nomor z8 TuIun zooq. Numun
demIkIun, unLuk mengunLIsIpusI
perkembungun keuduun, muku
dImungkInkun unLuk menumbuI jenIs
reLrIbusI sepunjung memenuII krILerIu
yung dILeLupkun duIum UU dImuksud
dengun menerbILkun PeruLurun
PemerInLuI.
1. Pujuk Kenduruun BermoLor 1. Pujuk HoLeI
z. Beu BuIIk Numu
Kenduruun BermoLor
z. Pujuk ResLorun
. Pujuk BuIun Bukur
Kenduruun BermoLor
. Pujuk HIburun
q. Pujuk AIr Permukuun q. Pujuk RekIume
. Pujuk Rokok . Pujuk Penerungun JuIun
6. Pujuk PurkIr
;. Pujuk MIneruI Bukun ogum dun
BuLuun
8. Pujuk AIr TunuI
q. Pujuk Surung Burung WuIeL
1o. PBB Perdesuun dun PerkoLuun
11. Beu PeroIeIun Huk ALus TunuI
dun Bungunun
TABEL V.3
1ENIS PA1AK DAERAH
Provinsi Kabupaten/Kota
Sumber: UU Nomor z8 TuIun zooq
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
PenenLuun jenIs reLrIbusI jusu umum dun reLrIbusI perIzInun LerLenLu yung dupuL
dIpunguL
oIeI pemerInLuI dueruI provInsI dun pemerInLuI dueruI kubupuLenJkoLu dIdusurkun
pudu
urusun pemerInLuIun yung menjudI kewenungun musIng-musIng dueruI sesuuI
peruLurun
perundung-undungun, sedungkun unLuk reLrIbusI jusu usuIu dIdusurkun pudu sIupu
yung
menyedIukun jusu. PemunIuuLun IusII penerImuun musIng-musIng jenIs reLrIbusI dueruI
dIuLumukun unLuk mendunuI kegIuLun yung bersungkuLun dengun Lujuun ugur
peIuyunun
yung dIsedIukun dupuL senunLIusu dILIngkuLkun.
ebII IunjuL duIum keLenLuun UU Nomor z8 TuIun zooq, PemerInLuI meIukukun
penguwusun securu prevenLII dun korekLII LerIudup Perdu-perdu LenLung PDRD yung
dILeLupkun oIeI pemerInLuI dueruI. Penguwusun prevenLII dIIukukun dengun
mengevuIuusI
ruperdu sebeIum dILeLupkun menjudI perdu, sedungkun penguwusun korekLII dIIukukun
dengun mengevuIuusI perdu LenLung PDRD yung LeIuI dILeLupkun oIeI kepuIu dueruI.
ApubIIu duIum penguwusun LersebuL dILemukun perdu yung berLenLungun dengun
kepenLIngun
umum dunJuLuu peruLurun perundung-undungun yung IebII LInggI, muku PemerInLuI
dupuL
meIukukun pembuLuIun uLus perdu bermusuIuI LersebuL. Sejuk LuIun zoo1 sumpuI
dengun
zo1o, LerdupuL 1.6z perdu LenLung PDRD yung dILerImu dun LeIuI dIevuIuusI sebunyuk
1.zz perdu. DurI jumIuI yung dIevuIuusI LersebuL, q.88 perdu (; persen)
dIunLurunyu
dIrekomendusIkun unLuk dIbuLuIkun kurenu LIduk sesuuI dengun kepenLIngun umum
dunJ
uLuu peruLurun perundung-undungun yung IebII LInggI. UnLuk ruperdu, durI z.;6 yung
dILerImu, sejumIuI z.;q dIunLurunyu LeIuI dIevuIuusI dengun IusII z
(1 persen) ruperdu dILoIuk dun 1.zz ( persen) ruperdu dIrekomendusIkun unLuk
dIrevIsI.
1 ReLrIbusI PeIuyunun KeseIuLun 1 ReLrIbusI PemukuIun Kekuyuun DueruI 1 ReLrIbusI
zIn MendIrIkun Bungunun
z ReLrIbusI KebersIIun z ReLrIbusI Pusur GrosIrJPerLokoun z ReLrIbusI zIn TempuL
PenjuuIun
MInumun BeruIkoIoI
ReLrIbusI KTP dun AkLe upII ReLrIbusI TempuL PeIeIungun ReLrIbusI zIn
Gungguun
q ReLrIbusI PemukumunJ Pengubuun
MuyuL
q ReLrIbusI TermInuI q ReLrIbusI zIn Truyek
ReLrIbusI PurkIr dI TepI
JuIun Umum
ReLrIbusI TempuL KIusus PurkIr ReLrIbusI zIn UsuIu PerIkunun
6 ReLrIbusI PeIuyunun Dusur 6 ReLrIbusI TempuL PengInupunJ
PesunggruIunJVIIIu
; ReLrIbusI PengujIun Kenduruun
BermoLor
; ReLrIbusI RumuI PoLong Hewun
8 ReLrIbusI PemerIksuun AIuL
Pemudum Kebukurun
8 ReLrIbusI PeIuyunun KepeIubuIun
q ReLrIbusI PenggunLIun BIuyu
eLuk PeLu
q ReLrIbusI TempuL RekreusI dun OIuIrugu
1o ReLrIbusI PeIuyunun TeruJ
Teru UIung
1o ReLrIbusI Penyeberungun dI AIr
11 ReLrIbusI PenyedoLun Kukus 11 ReLrIbusI PenjuuIun ProduksI UsuIu DueruI
1z ReLrIbusI PengoIuIun ImbuI uIr
1 ReLrIbusI PeIuyunun PendIdIkun
1q ReLrIbusI PengenduIIun Menuru
TeIekomunIkusI
TABEL V.4
1ENIS RETRIBUSI DAERAH
1asa Umum 1asa Usaha Perizinan Tertentu
Sumber: UU Nomor z8 TuIun zooq
cb V
V-16 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
TerkuIL dengun kepuLuIun Iukum, PemerInLuI dupuL mengenukun sunksI kepudu
dueruI
yung LeLup meIukukun pemunguLun PDRD wuIuupun LeIuI dIberIkun keLeLupun
pembuLuIun
uLus perdu PDRD LersebuL. SesuuI UU Nomor z8 TuIun zooq, peIunggurun LerIudup
keLenLuun LersebuL dIkenukun sunksI berupu penunduun uLuu pemoLongun DAU
dunJuLuu
DBH uLuu resLILusI, dengun keLenLuun sebuguI berIkuL:
(1) PeIunggurun LerIudup prosedur peneLupun ruperdu menjudI perdu uduIuI berupu
penunduun DAU uLuu DBH Pujuk PengIusIIun bugI dueruI yung LIduk memperoIeI DAU
sebesur 1o persen unLuk seLIup perIode penyuIurun;
(z) PeIunggurun LerIudup dueruI yung LeLup meIuksunukun pemunguLun PDRD
berdusurkun
perdu yung dIbuLuIkun uduIuI berupu pemoLongun DAU dunJuLuu DBH Pujuk
PengIusIIun
sebesur perkIruun penerImuun pujuk dueruI dun reLrIbusI dueruI yung LeIuI dIpunguL
unLuk seLIup perIode penyuIurun DAU dunJuLuu DBH Pujuk PengIusIIun uLuu persen
durI jumIuI DAU dunJuLuu DBH Pujuk PengIusIIun yung dIsuIurkun unLuk seLIup
perIode
penyuIurun.
SeIunjuLnyu, beberupu IuI krusIuI duIum peIuksunuun UU Nomor z8 TuIun zooq uduIuI
sebuguI berIkuL:
(1) PenguIIIun BPHTB durI pujuk pusuL menjudI pujuk dueruI muIuI berIuku eIekLII pudu
LungguI 1 JunuurI zo11, seIInggu penerImuun BPHTB LIduk IugI dIunggurkun duIum
APBN LuIun zo11;
(z) PenguIIIun PBB Perdesuun dun PerkoLuun durI pujuk pusuL menjudI pujuk dueruI
dIIuksunukun seIumbuL-IumbuLnyu pudu LungguI 1 JunuurI zo1q. Dengun demIkIun,
penerImuun PBB sekLor perdesuun dun perkoLuun LIduk IugI dIunggurkun duIum APBN
upubIIu perdu LenLung PBB Perdesuun dun PerkoLuun suduI berIuku dI dueruI;
() PenerImuun LerIudup jenIs punguLun yung LIduk LerdupuL duIum UU Nomor z8
TuIun
zooq LIduk dIunggurkun IugI duIum APBD LuIun zo11;
(q) UnLuk perdu LenLung PDRD yung berIuku suuL InI dun musII LercunLum sebuguI jenIs
PDRD menuruL UU Nomor z8 TuIun zooq, muku keLenLuun pemunguLunnyu Iurus
dIsesuuIkun dengun UU dImuksud puIIng IumbuL LungguI 1 Desember zo1z;
() TerkuIL dengun PBB Perdesuun dun PerkoLuun, PemerInLuI perIu meIukukun
konsuILusIJ
koordInusIJsosIuIIsusI dengun InsLunsI LerkuIL dun mempersIupkun surunu dun
prusurunu
serLu sumber duyu munusIu, kIususnyu Lenugu udmInIsLruLor, penduLuun, penIIuIun,
dun peneLupun.
5.2.4 Pinjaman dan Hibah Daerah
5.2.4.1 Pinjaman Daerah
DuIum Undung-Undung Nomor TuIun zooq LenLung PerImbungun Keuungun unLuru
PemerInLuI PusuL dun PemerInLuIun DueruI dun PeruLurun PemerInLuI Nomor q
TuIun
zoo LenLung PInjumun DueruI, dIumunuLkun buIwu PemerInLuI meneLupkun buLus
muksImuI kumuIuLII pInjumun PemerInLuI dun PemerInLuI DueruI dengun
memperIuLIkun
keuduun dun prukIruun perkembungun perekonomIun nusIonuI. BuLus muksImuI
kumuIuLII
dImuksud uduIuI 6o persen durI Produk DomesLIk BruLo (PDB) LuIun unggurun yung
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1;
bersungkuLun. DuIum rungku menjugu buLus LersebuL, seLIup LuIun PemerInLuI
meneLupkun
buLus muksImuI kumuIuLII deIIsIL APBD, buLus muksImuI deIIsIL APBD musIng-musIng
dueruI,
dun buLus muksImuI kumuIuLII pInjumun dueruI.
UnLuk menuLup deIIsIL APBD, pemerInLuI dueruI dupuL meIukukun pInjumun dueruI
yung
bersumber durI PemerInLuI, pemerInLuI dueruI IuIn, Iembugu keuungun bunk, Iembugu
keuungun bukun bunk, dun musyurukuL duIum benLuk obIIgusI dueruI. Grafik V.8
menggumburkun perkembungun konLrIbusI pInjumun dueruI LerIudup pembIuyuun
deIIsIL
APBD. KonLrIbusI LersebuL dIIILung durI besurnyu penurIkun pInjumun dueruI
dIbundIngkun
dengun besurnyu deIIsIL pudu
APBD. Berdusurkun gruIIk
LersebuL, durI LuIun zoo; sumpuI
dengun LuIun zo1o, konLrIbusI
pInjumun dueruI LerIudup
pembIuyuun deIIsIL APBD sunguL
kecII dun berIIukLuusI unLuru q
persen sumpuI dengun ; persen.
DeIIsIL APBD pudu umumnyu
dILuLup durI SIsu ebII
PembIuyuun Anggurun (SPA)
LuIun sebeIumnyu musIngmusIng
PemerInLuI DueruI.
DuIum eru oLonomI dueruI, sebugIun besur pInjumun dueruI yung dIgunukun unLuk
menuLup
deIIsIL bersumber durI PemerInLuI dun Iembugu keuungun bunk. PemerInLuI dupuL
memberIkun pInjumun kepudu pemerInLuI dueruI yung dununyu bersumber durI
pendupuLun
APBN dunJuLuu penguduun pInjumun PemerInLuI durI duIum negerI muupun Iuur
negerI.
Penguduun pInjumun Iuur negerI dIkeIoIu meIuIuI mekunIsme penerusun pInjumun Iuur
negerI
(Subsidicr Locn AreementJSA). Penerusun pInjumun Iuur negerI pudu umumnyu
merupukun pInjumun jungku punjung yung dIgunukun unLuk mendunuI proyek InvesLusI
yung mengIusIIkun penerImuun. Beberupu sumber pInjumun Iuur negerI LersebuL uduIuI
pInjumun yung bersumber durI budun-budun yung sIIuLnyu muILIIuLeruI seperLI Bunk
DunIu
(World cnl), Bunk Pembungunun AsIu (Asicn Detelo5ment cnl), Bunk
Pembungunun
sIum (Islcmi. Detelo5ment cnl), dun neguru-neguru IuIn securu bIIuLeruI. DI sumpIng
ILu, PemerInLuI Lerus berupuyu mendorong pemerInLuI dueruI unLuk mengopLImuIkun
sumber pInjumun duIum negerI berupu obIIgusI dueruI yung dIperdugungkun dI pusur
moduI
domesLIk.
5.2.4.2 Hibah Daerah
PemberIun IIbuI kepudu pemerInLuI dueruI merupukun wujud peIuksunuun Iubungun
keuungun unLuru PemerInLuI PusuL dun pemerInLuI dueruI yung merupukun suuLu
sIsLem
pendunuun pemerInLuIun duIum kerungku neguru kesuLuun sebuguImunu dIumunuLkun
duIum Undung-Undung Nomor 1; TuIun zoo LenLung Keuungun Neguru. SeIunjuLnyu,
Undung-Undung Nomor 1 TuIun zooq LenLung PerbenduIuruun Neguru memberIkun
kewenungun kepudu PemerInLuI unLuk dupuL memberIkun IIbuI kepudu pemerInLuI
dueruI.
KebIjukun pemberIun IIbuI kepudu dueruI LersebuL kemudIun dIperLegus duIum
Undung-
Undung Nomor TuIun zooq. PeruLurun-peruLurun LersebuL menguLur securu Legus
buIwu
pemberIun IIbuI durI PemerInLuI kepudu pemerInLuI dueruI yung bersumber durI
o%
1%
z%
%
q%
%
6%
;%
zoo; zoo8 zooq zo1o
GRAFIK. V.8
PERKEMBANGAN KONTRIBUSI PIN1AMAN DAERAH
TERHADAP PEMBIAYAAN DEFISIT APBD TAHUN 2007-2010
Sumber: KemenLerIunKeuungun
,z
q,z1
q,6
6,1
cb V
V-18 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
penerImuun duIum negerI, pInjumun duIum negerI serLu penerusun pInjumun Iuur negerI
dun IIbuI Iuur negerI dIIukukun oIeI MenLerI Keuungun seIuku BenduIuru Umum
Neguru.
PrInsIp-prInsIp yung dIgunukun duIum peIuksunuun pemberIun IIbuI kepudu
pemerInLuI
dueruI uduIuI sebuguI berIkuL:
(1) HIbuI durI PemerInLuI kepudu pemerInLuI dueruI dIIuksunukun duIum kerungku
Iubungun keuungun unLuru PemerInLuI dun pemerInLuI dueruI.
(z) HIbuI dIIuksunukun sejuIun dengun pembugIun urusun pemerInLuIun unLuru
PemerInLuI,
pemerInLuI provInsI dun pemerInLuI kubupuLenJkoLu.
() HIbuI dIIuksunukun dengun memperLImbungkun kupusILus IIskuI dueruI
berdusurkun
peLu kupusILus IIskuI dueruI yung dILeLupkun oIeI MenLerI Keuungun.
(q) HIbuI bersIIuL bunLuun unLuk meIuksunukun kegIuLun urusun pemerInLuIun yung
merupukun kewenungun pemerInLuI dueruI.
HIbuI kepudu dueruI duIum kerungku Iubungun keuungun PemerInLuI PusuL dun
pemerInLuI dueruI, muIuI dIIuksunukun pudu LuIun zooq dengun dILunduLungunInyu
NuskuI
PerjunjIun Penerusun HIbuI (NPPH) unLuru PemerInLuI dun PemerInLuI ProvInsI DK
JukurLu unLuk kegIuLun Mcss Rc5id Trcnsit (MRT). HIbuI InI bersumber durI pInjumun
Iuur negerI yung berusuI durI 1c5cn Internctioncl Coo5erction Aen. (JA). Proyek
MRT
merupukun kegIuLun yung berLujuun unLuk menguLusI permusuIuIun LrunsporLusI dI
JukurLu
yung menjudI prIorILus pembungunun nusIonuI dun LeIuI LercunLum duIum Rencunu
Pembungunun Jungku MenenguI NusIonuI (RPJMN) yung ukun dIIuksunukun oIeI
PemerInLuI ProvInsI DK JukurLu. HIbuI InI dIIukukun securu berLuIup dun
dIrencunukun
muIuI dIreuIIsusIkun pudu LuIun zo1o.
Pudu APBN LuIun zooq LeIuI dIuIokusIkun dunu IIbuI kepudu dueruI sebesur Rp1,6
mIIIur
yung merupukun kegIuLun penerusun IIbuI unLuk kegIuLun Lo.cl csi. Edu.ction
Cc5c.it
(-BE) dun Su55ort to Communit eclth Serti.es (SHS). -BE uduIuI kegIuLun
penerusun IIbuI yung bersumber durI IIbuI UnI Eropu dun PemerInLuI Kerujuun
BeIundu
(dIkeIoIu oIeI Bunk DunIu) unLuk kegIuLun penIngkuLun kupusILus pemerInLuI dueruI
duIum
bIdung pendIdIkun dusur. HIbuI -BE dILeruskun kepudu o kubupuLenJkoLu.
SemenLuru
ILu, IIbuI SHS bersumber durI bunLuun UnI Eropu (dIkeIoIu oIeI WHO) dILujukun
unLuk
penIngkuLun IusIIILus ruung IsoIusI pusIen IIu burung yung dIberIkun kepudu 1o rumuI
sukIL
yung dImIIIkI oIeI pemerInLuI dueruI.
SeIunjuLnyu pudu LuIun zo1o, APBN menguIokusIkun dunu IIbuI kepudu dueruI sebesur
Rpzq,z1 mIIIur. Dunu LersebuL merupukun penerusun IIbuI unLuk kegIuLun. HIbuI
unLuk
kegIuLun MRT merupukun rencunu reuIIsusI IIbuI yung penunduLungunun NPPH-nyu
suduI
dIIukukun pudu LuIun zooq. KegIuLun -BE merupukun IunjuLun durI LuIun zooq dun
dIrencunukun berukIIr pudu LuIun zo1z. SeIuIn duu kegIuLun LersebuL, APBN zo1o jugu
menguIokusIkun IIbuI yung bersumber durI AusAD dun Bunk DunIu. AusAD
memberIkun
IIbuI unLuk kegIuLun HIbuI AIr MInum dun HIbuI AIr ImbuI. HIbuI AIr MInum
LersebuL
dILujukun unLuk penIngkuLun ukses penyedIuun uIr mInum bugI musyurukuL yung beIum
memIIIkI ukses sumbungun uIr mInum perpIpuun. Sedungkun HIbuI AIr ImbuI
dILujukun
unLuk penIngkuLun ukses sIsLem uIr IImbuI perpIpuun bugI musyurukuL. SeIunjuLnyu,
duIum
kegIuLun WASAP-D, Bunk DunIu memberIkun IIbuI yung dILujukun unLuk
pembungunun
surunu pengeIoIuun uIr IImbuI bugI MusyurukuL BerpengIusIIun RenduI. (IIIuL Tabel
V.5)
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1q
PeIuksunuun IIbuI kepudu dueruI, kIususnyu yung bersumber durI Iuur negerI, LeIuI
menguIumI perkembungun yung cukup sIgnIIIkun. Numun, musII Lerbuku
kemungkInunkemungkInun
upuyu opLImuIIsusI duIum kebIjukun pemberIun IIbuI kepudu dueruI seIInggu
dIIurupkun dupuL memperkuuL kupusILus IIskuI dueruI dun mewujudkun pemeruLuun
unLurdueruI securu proporsIonuI, demokruLIs, udII, dun Lrunspurun dengun
memperIuLIkun
poLensI, kondIsI, dun kebuLuIun dueruI.
Upuyu opLImuIIsusI LersebuL suIuI suLunyu dIIukukun dengun mengIdenLIIIkusI LerIebII
duIuIu
permusuIuIun-permusuIuIun yung menyungkuL IIbuI kepudu dueruI yung bersumber
durI
pInjumun Iuur negerI uLuupun IIbuI Iuur negerI. UnLuk ILu, kebIjukun yung ukun
dILerupkun
duIum peIuksunuun IIbuI ke depun unLuru IuIn:
(1) PeIuksunuun IIbuI ke dueruI, buIk yung bersumber durI pInjumun Iuur negerI
uLuupun
IIbuI Iuur negerI, Iurus dILuungkun seIuruInyu duIum suuLu NuskuI PerjunjIun HIbuI
unLuru PemerInLuI dun PemerInLuI DueruI.
(z) Penerusun IIbuI Iuur negerI kepudu PemerInLuI DueruI dIIukukun meIuIuI MenLerI
Keuungun, seIInggu dIcuLuL duIum APBN dun APBD.
() ProsedurJuLurun yung IebII IIeksIbeI seIInggu dupuL mengukomodusI prosedur yung
memuduIkun bugI neguru pemberI IIbuI.
(q) Pengukuun, pencuLuLun, dun peIuporun IIbuI duIum APBD sesuuI keLenLuun yung
berIuku.
() PenIngkuLun koordInusI unLurInsLunsI PemerInLuI duIum mengeIoIu IIbuI yung
dILujukun
kepudu pemerInLuI dueruI dengun meIuksunukun peruLurun perundung-undungun
securu LerLIb.
HuI IuInnyu uduIuI LerkuIL dengun pemberIun IIbuI kepudu dueruI yung bersumber durI
penerImuun duIum negerI. SeIuIn penerupun kebIjukun-kebIjukun dI uLus, upuyu
opLImuIIsusI
dupuL dIIukukun unLuru IuIn dengun penuLuun uIung uLus dunu APBN yung
dIdesenLruIIsusIkun.
PerIu udunyu konsIsLensI dun keLegusun krILerIu unLur dunu-dunu yung dIIuksunukun dI
dueruI
ugur LercIpLu poIu pendunuun yung IebII udII, Lrunspurun, dun ukunLubeI.
1
Muss RupId TrunsIL
(MRT)
PInjumun durI JA q,8 1
z
ocuI BusIc EducuLIon
upucILy (-BE)
HIbuI durI PemerInLuI BeIundu dun
UnI Eropu (dIkeIoIu WorId Bunk)
zz, z 8o,o8 o

SupporL Lo ommunILy
HeuILI ServIces (SHS)
HIbuI durI UnI Eropu (dIkeIoIu WorId
HeuILI OrgunIsuLIon)
q,1 1o
q HIbuI AIr MInum HIbuI durI AusAId 1o6,1 zz
HIbuI AIr ImbuI HIbuI durI AusAId 1o 1
6 WASAP-D HIbuI durI WorId Bunk 1z,6 6
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL V.5
ALOKASI HIBAH KEPADA DAERAH DALAM APBN, TAHUN 2009-2010
2009 2010
No. Kegiatan Sumber 1umlah
miliar Rp)
Daerah
Penerima
1umlah
miliar Rp)
Daerah
Penerima
cb V
V-zo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
5.2.5 Gambaran Pelaksanaan APBD
ToLuI reuIIsusI pendupuLun seIuruI provInsI LuIun zoo8 menguIumI penIngkuLun
sebesur
,1 persen durI LuIun zoo;, yung kenuIkun Lerbesurnyu dIsumbungkun oIeI Dunu
PerImbungun sebesur , persen. SemenLuru ILu, uIn-IuIn PendupuLun DueruI jusLru
menguIumI penurunun sebesur 1,; persen (IIIuL Tabel V.6).
Berbedu IuInyu dengun reuIIsusI pendupuLun
provInsI, seIuruI keIompok pendupuLun
kubupuLen dun koLu menguIumI kenuIkun.
KenuIkun reuIIsusI pendupuLun kubupuLen
dun koLu LersebuL uduIuI sebesur z,z persen
pudu LuIun zoo8 (IIIuL Tabel V.7).
PenIngkuLun pendupuLun jugu dIIkuLI
dengun perLumbuIun pudu sIsI beIunju.
DuIum empuL LuIun LerukIIr, beIunju APBD
provInsI menguIumI perLumbuIun yung
cukup LInggI. SeLIup jenIs beIunju LumbuI,
Luk LerkecuuII beIunju moduI yung
menguIumI perLumbuIun ruLu-ruLu sebesur
zo,1 persen. PerLumbuIun ruLu-ruLu
LerLInggI udu pudu beIunju burung dun jusu
dIIkuLI dengun beIunju peguwuI. DI IuIn
pIIuk, perLumbuIun LerenduI uduIuI pudu
BeIunju uInnyu. BeIunju uInnyu
merupukun gubungun durI beIunju bungu,
subsIdI, IIbuI, bunLuun sosIuI, bunLuun
keuungun, dun beIunju Luk Lerdugu. (IIIuL
Tabel V.8).
KomposIsI beIunju pemerInLuI provInsI pudu
dusurnyu LIduk menguIumI bunyuk
perubuIun. Berbedu IuInyu dengun
pemerInLuI kubupuLen dun koLu. JIku pudu
LuIun zoo; beIunju peguwuI mengumbII
porsI sebesur qo,q1 persen durI LoLuI beIunju,
pudu LuIun zo1o porsI LersebuL menIngkuL
menjudI o,;q persen. SebuIIknyu, beIunju
moduI durI LoLuI beIunju Lurun durI 1,16
persen pudu LuIun zoo; menjudI z1,qo
persen pudu LuIun zo1o (IIIuL Tabel V.9).
DIIIIuL durI beIunju per IungsI, uIokusI
beIunju pudu APBD provInsI menguIumI
perkembungun yung cukup menurIk. DurI
LuIun zoo; ke LuIun zooq, beIunju unLuk
IungsI pendIdIkun menguIumI perLumbuIun
LerLInggI IumpIr mendekuLI persen.
Kelompok Pendapatan 2007 2008
PendupuLun AsII DueruI .1; ; ,1 qq.1, z1 ,o
Dunu PerImbungun zz.1q6,6 q; .,; ,
uIn-IuIn PendupuLun DueruI q.; ; ,o q.68,z -1,;
Total 64.117 ,7 98.735,3 35,1
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Tabel V.6
REALISASI PENDAPATAN PROVINSI
TAHUN 2007 dan 2008
miliar rupiah)
Perubahan
)
PeguwuI 1q.6q8,; zq.88, zq,o8 z6,; z6,;6
Burung dun Jusu 11.q6,; z6.8;1,6 1q,o; z,; z,
ModuI 1.1;q,8 z6.o;,z zq,q z,z zo,1
uInnyu 1q.qo6,; o.166,z 1,qo z6,6z 1,8
Total 60.827,0 113.113,3 100,00 100,00 22,98
Sumber : KemenLerIun Keuungun
miliar rupiah)
TAHUN 2007 DAN 2010
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD PROVINSI PER 1ENIS
TABEL V.8
1enis Belanja 2007 2010
Pertumbuhan
2007 Rata-rata )
Rasio )
2010
Kelompok Pendapatan 2007 2008
Perubahan
)
PendupuLun AsII DueruI 16.;z;, zo.zo,q zo,q
Dunu PerImbungun 1q6.z8q, zq6.688,q z,;
uIn-IuIn PendupuLun DueruI 1o.qq,o 1z.;88,1 zz,
Total 223.450,6 279.706,9 25,2
Sumber : KemenLerIun Keuungun
Tabel V.7
REALISASI PENDAPATAN KABUPATEN DAN KOTA
TAHUN 2007 dan 2008
miliar rupiah)
PeguwuI 1o.z8,;; 16o.6q6,;; qo,q1 o,;q 1,88
Burung dun Jusu qz.q8q,1 .z1,o 1;,o 16,81 ;,8
ModuI ;8.6q,6 6q.1q,o8 1,16 z1,q (q,1z)
uInnyu z;.oz,zo .qo6,1 1o,qo 1o, 6,;
Total 252.370,90 316.580,67 100,00 100,00 7,85
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2010
TABEL V.9
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD KABUPATEN DAN KOTA PER 1ENIS
TAHUN 2007 DAN 2010
miliar rupiah)
1enis Belanja 2007 2010
Rasio )
Pertumbuhan
2007 Rata-rata )
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z1
UruLun berIkuLnyu dILempuLI
musIng-musIng oIeI IungsI keseIuLun
dun peIuyunun umum. UruLun
LerukIIr uduIuI IungsI IuInnyu yung
merupukun gubungun durI IungsI
ekonomI, IIngkungun IIdup,
keLenLrumun dun keLerLIbun,
perumuIun dun IusIIILus umum,
purIwIsuLu dun buduyu, serLu
perIIndungun sosIuI. PerLumbuIun
LoLuI beIunju APBD provInsI per IungsI
dupuL dIIIIuL pudu Tabel V.10.
BeIunju per IungsI pudu LoLuI APBD
kubupuLen dun koLu jugu menguIumI
perkembungun serupu. PerLumbuIun
ruLu-ruLu beIunju unLuk ungsI
PendIdIkun IumpIr mendekuLI z1
persen. PorsI beIunju unLuk LoLuI
ungsI PendIdIkun pudu APBD kubupuLen dun koLu suduI sesuuI dengun Undung-
Undung
bIdung PendIdIkun yung pudu LuIun zoo; sebesur z;,q8 persen kemudIun menIngkuL
menjudI
1,zz persen pudu LuIun zooq. UruLun berIkuLnyu dILempuLI musIng-musIng oIeI
ungsI
uInnyu dun ungsI PeIuyunun Umum. SemenLuru ILu, ungsI KeseIuLun menguIumI
perLumbuIun ruLu-ruLu sebesur q,86 persen. PerLumbuIun LoLuI beIunju APBD
kubupuLen
dun koLu per IungsI dupuL dIIIIuL pudu Tabel V.11.
5.2.6 Implikasi Desentralisasi Fiskal terhadap Perkembangan
Ekonomi Daerah
DesenLruIIsusI IIskuI dI ndonesIu dIIukukun dengun pemberIun dIskresI beIunju dueruI
yung
Iuus dengun dIdukung oIeI pendunuun LrunsIer durI pusuL dun penguuLun lo.cl tcxin
5ouer.
DesenLruIIsusI IIskuI dIIurupkun dupuL menIngkuLkun eIIsIensI dun eIekLIvILus
penyeIenggurun
pemerInLuIun dun peIuyunun pubIIk dI dueruI. HuI InI dIkurenukun dekuLnyu LIngkuLun
pemerInLuIun yung memberIkun Iuyunun dengun musyurukuL yung dIIuyunInyu,
seIInggu
pemerInLuI dueruI memuIumI kebuLuIun dun prIorILus dueruI mereku. SeIunjuLnyu,
penIngkuLun kuuIILus penyeIengguruun pemerInLuIun ukun mendorong semukIn buIknyu
ukses Iuyunun pubIIk dun pudu ukIIrnyu ukun mendorong perekonomIun dueruI serLu
menIngkuLkun kesejuILeruun musyurukuL.
KeberIusIIun peIuksunuun pembungunun ekonomI dupuL dInIIuI durI beberupu
IndIkuLor. SuIuI
suLu IndIkuLor out.ome yung IuzIm dIgunukun uduIuI perLumbuIun ekonomI. ukLor-
IukLor
yung mempenguruII perLumbuIun ekonomI dueruI uduIuI LIngkuL konsumsI, InvesLusI,
keLenugukerjuun, dun multi5lier ejje.t durI beIunju pemerInLuI, serLu kegIuLun
perdugungun
dueruI.
Pudu LuIun zoo8, perLumbuIun ekonomI nusIonuI uduIuI 6,1 persen. Pudu Grafik V.9
LerIIIuL buIwu LerdupuL 1q provInsI yung LIngkuL perLumbuIun ekonomInyu dI uLus
perLumbuIun ekonomI nusIonuI. SemenLuru ILu, pudu LuIun zooq, dengun
perLumbuIun
ekonomI nusIonuI sebesur q, persen LerdupuL zz provInsI yung berudu dI uLus
perLumbuIun
2007 2009
1 PeIuyunun Umum z.z1,6 1.o88, ,o 6,8 z,q
z PendIdIkun q.zq,6 1o.1,6 ; ,q 11,; z,;
KeseIuLun q.o,o 8.oqq,1 6,; q,o q1,
q uInnyu 1q.qq,8 zo.zq1,q z,q zz, o,6
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABEL V. 10
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD PROVINSI PER FUNGSI
TAHUN 2007 dan 2009
miliar rupiah)
No. Fungsi 2007 2009
Pertumbuhan
Rata-rata )
thd Total
Belanja
2007 2009
1 PeIuyunun Umum ;;.,6; q.q,8q o, z8,qz 1o.o1
z PendIdIkun 6q.8q,8 1o1.oq6,;o z;,q8 1,zz zo.o
KeseIuLun zq.6o6,o zq.6q;,6 q,;1 q,18 q.86
q uInnyu 81.;q,6 qq.zqz,18 z,z8 o,68 1o.z1
Sumber: KemenLerIun Keuungun
TABEL V. 11
TOTAL ALOKASI BELAN1A APBD KABUPATEN DAN KOTA PER FUNGSI
TAHUN 2007 dan 2009
miliar rupiah)
No. Fungsi 2007 2009
thd Total
Belanja Pertumbuhan
Rata-rata )

Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z
PerLumbuIun ekonomI dupuL mempenguruII Iuju InIIusI dueruI. HuI InI dupuL dIIIIuL
pudu
Lren penurunun perLumbuIun ekonomI securu nusIonuI pudu LuIun zooq yung LernyuLu
jugu dIIkuLI dengun penurunun InIIusI. Berdusurkun duLu punLuuun InIIusI dI 66 koLu dI
ndonesIu yung dIIukukun oIeI Budun PusuL SLuLIsLIk (BPS), pudu LuIun zooq LerjudI
penurunun Iuju InIIusI dueruI yung reIuLII cukup sIgnIIIkun, suIuI suLunyu dIukIbuLkun
penurunun Iurgu mInyuk dunIu dun penurunun Iurgu BBM dI LuIun zooq. uju InIIusI
LerLInggI LerjudI dI KoLu MunokwurI yung mencupuI ;,q persen, sedungkun yung puIIng
renduI
InIIusInyu uduIuI KoLu DumuI Iunyu sebesur o,8 persen. DuIum LuIun zo1o, Iuju InIIusI
dIIurupkun ukun berudu pudu LIngkuL yung IebII renduI. Perkembungun Iuju InIIusI
seIumu
perIode zoo-zooq dI 66 koLu dupuL dIIIIuL duIum Tabel V.12.
SuIuI suLu IukLor pendorong uLumu perLumbuIun ekonomI uduIuI InvesLusI. TerkuIL
dengun
InvesLusI, pudu dusurnyu kewenungun dueruI sunguL besur kurenu kewenungun
penunumun
moduI merupukun suIuI suLu kewenungun yung dIdesenLruIIsusIkun sesuuI dengun PP
Nomor
8 TuIun zoo; LenLung PembugIun Urusun PemerInLuIun unLuru PemerInLuI,
PemerInLuI
DueruI ProvInsI, dun PemerInLuI DueruI KubupuLenJKoLu. Perun besur dueruI duIum
menIngkuLkun InvesLusI berupu Penunumun ModuI AsIng (PMA) dun Penunumun ModuI
DuIum NegerI (PMDN) suuL InI suduI dIuLur dengun Undung-Undung Nomor z TuIun
zoo; LenLung Penunumun ModuI. Dukungun PemerInLuI PusuL LerIIIuL pudu upuyu
menurIk
InvesLor durI Iuur negerI yung dIkoordInusIkun oIeI Budun KoordInusI dun Penunumun
ModuI
(BKPM). KemuduIun dun IusIIILus LeIuI dIsedIukun oIeI PemerInLuI muupun
pemerInLuI
No. Kota 2005 2006 2007 2008 2009 No. Kota 2005 2006 2007 2008 2009
1 Iokseumuwe 1;,6 1,q q,z 1,o ,q q ProboIInggo ,6 ,
z Bundu AceI q1,1 q, 11,o 1z,o , MudIun 6,o ,q
Pudung SIdempuun 18, 1o,o ,q 1o,; 1,q 6 Surubuyu 1q,1 6,; 6, 1o,q ,
q SIboIgu zz,q ,o ;,1 1,8 1,6 ; SerungJIIegon 16,1 ;,; 6, 1,; q,
PemuLung SIunLur 1q,; 6,1 8,q 1o, z,; 8 Tungerung 6,z z,
6 Medun zz,q 6,o 6,q q,q z,; q IIegon q,6 ,1
; Pudung zo,1 8,o 6,q 1,1 z,1 qo Denpusur 11, q, ,q 1o, q,
8 Pekunburu 1;,1 6, ;, 1o, 1,q q1 MuLurum 1;,; q,z 8,8 1z,q ,1
q DumuI 8,o o,8 qz BImu 8,q q,o
1o BuLum 1q,8 q,6 q,8 8,6 1,q q Muumere 6, ,z
11 JumbI 16, 1o,; ;,q 11,1 z, qq Kupung 1,z q,; 8,q 1o, 6,
1z PuIembung 1q,q 8,q 8,z 1, 1,8 q PonLIunuk 1q,q 6, 8,6 11,6 q,q
1 BengkuIu z,z 6, ,o 1q, z,q q6 SIngkuwung ,; 1,z
1q Bundur umpung z1,z 6,o 6,6 1q,q q,z q; SumpIL 11,q ;,; ;,6 8, z,8
1 PungkuI PInung 1;,q 6,q z,6 18,q z,z q8 PuIungkuruyu 1z,1 ;,; 8,o 1z,z 1,q
16 Tunjung PInung ;,o 1, qq BunjurmusIn 1z,q 11,o ;,8 11,o ,8
1; DK JukurLu 16,1 6,o 6,o 11,1 z, o BuIIkpupun 1;, , ;, 11,1 ,
18 Bogor q,o z,1 1 SumurIndu 16,6 6, q,z 1z,8 q,o
1q SukubumI ;, ,q z Turukun 8,8 ;,o
zo TusIkmuIuyu zo,8 8,q ;,; 11,; q,1 Munudo 18,; ,1 1o,1 q,o z,
z1 Bundung 1q,6 , , q,q z,1 q PuIu 16, 8,; 8,1 1o,; ,6
zz Irebon 16,8 6, ;,q 1,q q,1 WuLumpone 1o,1 6,;
z BekusI ,1 1,q 6 Mukussur 1,z ;,z ,; 1z,z ,z
zq Depok 6,1 1, ; Purepure ;,q 1,q
z PurwokerLo 1q, 8,q 6,1 1z, z,8 8 PuIopo ;,8 q,1
z6 SurukurLu 1,q 6,z , 8, z,6 q KendurI z1, 1o,6 ;, 16,o q,
z; Semurung 16, 6,1 6,; 11,z ,1 6o GoronLuIo 18,6 ;, ;,o ;,q q,
z8 TeguI 18,q ;,; 8,q 8,6 ,; 61 Mumuju 8, 1,8
zq YogyukurLu 1,o 1o,q 8,o 1o,o z,q 6z Ambon 16,; q,8 ,8 1o,1 6,q
o Jember 16,q 6,8 ;,z 1o,1 ,; 6 TernuLe 1q,q ,1 1o,q 1z,z ,8
1 Sumenep , z,; 6q MunokwurI 1q, ;,q
z KedIrI 16,8 ;,8 6,8 1o,1 , 6 Sorong 11,o ,
MuIung 1,; ,q ,q 11,q , 66 Juyupuru 1q,1 q, 1o, 1, z,o
Sumber : Budun PusuL SLuLIsLIk
LA1U INFLASI TAHUNAN DI 66 KOTA
dalam persen)
TABEL V.12
cb V
V-zq Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
dueruI duIum rungku menurIk puru InvesLor unLuk IebII bunyuk menunumkun moduInyu
dun IuI LersebuL jugu suduI dIdukung oIeI PeruLurun PemerInLuI Nomor q TuIun
zoo8
LenLung Pedomun PemberIun nsenLII dun PemberIun KemuduIun Penunumun ModuI dI
DueruI.
SuIuI suLu upuyu mempermuduI InvesLor uduIuI dILeLupkunnyu PeruLurun PresIden
Nomor
z; TuIun zooq LenLung PeIuyunun Terpudu SuLu PInLu dI BIdung Penunumun ModuI
dImunu
dueruI berkoordInusI dengun BKPM membenLuk unIL LersendIrI yung Lugus uLumunyu
menyedIukun kemuduIun perIzInun bugI InvesLor. Upuyu IuIn yung dIIukukun
dIunLurunyu
uduIuI (1) menIngkuLkun keLersedIuun InIrusLrukLur yung memuduI, buIk kuuIILus
muupun
kuunLILus, (z) udunyu kepusLIun Iukum, () jumInun keumunun, (q) kondIsI persuIngun
usuIu yung seIuL, dun () LrunspurunsI kebIjukun pemerInLuI dueruI. BeIum seIuruI
pemerInLuI dueruI securu opLImuI meIuksunukun upuyu-upuyu LersebuL, IuI InI
dIkurenukun
LerjudInyu krIsIs ekonomI dunIu yung berpenguruI pudu mInuL InvesLor usIng
berInvesLusI dI
ndonesIu, ukun LeLupI dI IuIn pIIuk duLu perLumbuIun InvesLusI dI beberupu dueruI
menunjukkun kecenderungun penIngkuLun InvesLusI kIususnyu unLuk PMDN.
Berdusurkun duLu BKPM, pudu LuIun zooq LerjudI penIngkuLun yung reIuLII sIgnIIIkun
pudu
PMDN, LeLupI LerjudI penurunun pudu PMA. KegIuLun InvesLusI securu umum musII
LerkonsenLrusI dI PuIuu Juwu dun PuIuu SumuLeru. HuI InI LeruLumu dIsebubkun oIeI
kurung
memuduInyu InIrusLrukLur dI Iuur PuIuu Juwu dun PuIuu SumuLeru. Perkembungun
reuIIsusI
InvesLusI dI ndonesIu LuIun zoo6-zooq dupuL dIIIIuL duIum Tabel V.13.
DIbundIngkun dengun perLumbuIun ekonomI, besurnyu penIngkuLun jumIuI InvesLusI
yung
LereuIIsusI LIduk dIIkuLI dengun penIngkuLun perLumbuIun ekonomI pudu LuIun zooq
yung
Lurun sebesur 1.q6 persen. HuI InI wujur LerjudI kurenu InvesLusI yung dILunumkun pudu
LuIun zooq beIum menImbuIkun eIek pudu penIngkuLun PDRB. OIeI kurenu ILu, perIu
dIIIIuL
durI IndIkuLor IuIn unLuk mengeLuIuI besurnyu penIngkuLun kesejuILeruun musyurukuL.
SuIuI
suLu IndIkuLor yung LerkuIL Iungsung dengun InvesLusI dun pembungunun ekonomI
uduIuI
renduInyu LIngkuL pengunggurun.
Securu nusIonuI, LIngkuL pengunggurun senunLIusu menunjukkun penurunun, yuILu
Lurun
durI 11,z persen dI LuIun zoo dun berLuruL-LuruL Lurun menjudI 1o, persen dI LuIun
zoo6,
q,1 persen dI LuIun zoo;, 8,q persen dI LuIun zoo8, dun Lurun IugI menjudI ;,8; persen
dI
LuIun zooq. TIngkuL pengunggurun dI PuIuu Juwu, kIususnyu DK JukurLu, BunLen,
Juwu
BuruL, KuIImunLun TImur, MuIuku dun SuIuwesI ULuru reIuLII IebII LInggI dIbundIngkun
kuwusun IuIn, yuILu mencupuI IebII durI 1o persen pudu LuIun zoo8 dun zooq.
Perkembungun
LIngkuL pengunggurun per provInsI durI LuIun zoo8-zooq dupuL dIIIIuL duIum Grafik
V.11.
2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009
SUMATERA 8q8,z 1.q8, 1.ooq,q ;;6,z q.oq,q 1o.;q, q.8qo,1 ;.81q,6
JAWA q.q16,q 8.o, 1.66,8 q.;o,6 1.oo,8 18.668,q 1z.zo,; z.;66,
BA DAN NUSA TENGGARA 1o6,z 6,; q, z,8 1oq,q 1,; zq,o o,8
KAMANTAN q,8 oo,6 11,z z8q,q z.6,1 1.8,o 1.8z1,q z.qq,q
SUAWES 1, ;q,6 6,q 1q1,6 68,6 .881,6 1.1q;, 1.18;,q
MAUKU zo,o - - ,q o,z - - -
PAPUA o,6 z, 18,; z,8 qo, - zqq,; q1,o
JUMAH .qq1,; 1o.q1,q 1q.8;1,q 1o.81,z zo.6qq,o q.8;8,; zo.6,q ;.;qq,8
Sumber : Budun KoordInusI Penunumun ModuI (BKPM)
PMA 1uta US$)
TABEL V.13
PERKEMBANGAN REALISASI INVESTASI DI INDONESIA
TAHUN 2006 - 2009
PMDN Rp. Miliar)
Provinsi
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z
Bergeruknyu rodu perekonomIun dun bunyuknyu Lenugu kerju yung Lerserup duIum
IndusLrI
yung dIdunuI durI InvesLusI duIum dun Iuur negerI seIurusnyu bIsu menImbuIkun
dumpuk
pudu IndIkuLor LIngkuL kemIskInun, securu nusIonuI jugu LerjudI penurunun yung reIuLII
sIgnIIIkun. ApubIIu dIbundIngkun dengun LuIun zoo6, muku pudu LuIun zooq sebugIun
besur
dueruI dI ndonesIu menunjukkun penurunun persenLuse penduduk mIskIn. Pudu LuIun
zoo6, persenLuse penduduk mIskIn mencupuI 1;,; persen dun Lurun menjudI 1q,1
persen
pudu LuIun zooq. Berbedu dengun IndIkuLor LIngkuL pengunggurun, unLuk IndIkuLor
LIngkuL
kemIskInun, DK JukurLu, BunLen, dun Jubur jusLru menunjukkun LIngkuL kemIskInun
yung
renduI, buIkun LIngkuL kemIskInun DK JukurLu uduIuI yung LerenduI. SebuguImunu
LerIIIuL
pudu Grafik V.12, dueruI yung LIngkuL kemIskInunnyu LerLInggI uduIuI Pupuu dun Pupuu
BuruL yung mencupuI IebII durI persen dI LuIun zoo8 muupun zooq, dIIkuLI dengun
ProvInsI MuIuku dun NTT.
UnLuk mengeLuIuI keberIusIIun pembungunun ekonomI duIum pemeruLuun
pembungunun
unLurdueruI muku dupuL dIgunukun IndIkuLor pemeruLuun, yung suIuI suLunyu dupuL
dIIIIuL
meIuIuI Indels Willicmson. Berdusurkun ungku Indels Willicmson LuIun zoo6-zooq
LerIIIuL
buIwu LIngkuL pemeruLuun ukLIvILus perekonomIun yung LercermIn durI nIIuI PDRB
unLurprovInsI (LIduk Lermusuk ProvInsI DK JukurLu) musII beIum LerIuIu buIk, LeLupI
perkembungunnyu menunjukkun ke uruI
kondIsI yung IebII buIk. Pudu Tabel V.14,
dupuL dIIIIuL buIwu pudu LuIun zoo6
Indels Willicmson unLuk ukLIvILus
perekonomIun sebesur o,q, Lurun
menjudI o,q; pudu LuIun zooq.
Penurunun Indels Willicmson LersebuL
menunjukkun buIwu perkembungun
ukLIvILus perekonomIun unLurprovInsI
menjudI semukIn berImbung.
o
z
q
6
8
1o
1z
1q
16
BA
NTT
PAPUA
SUBAR
KATENG
SUTRA
BENGKUU
JATM
SUTENG
KABAR
JAMB
GORONTAO
DY
BABE
NTB
KASE
AMPUNG
MAUT
JATENG
PAPUA BARAT
SUMSE
SUMBAR
KEP. RAU
SUMUT
RAU
NAD
SUSE
SUUT
MAUKU
KATM
JABAR
JAKARTA
BANTEN
1lngkaL engangguran ()
GRAFIK V.11
TINGKAT PENGANGGURAN PER PROVINSI
TAHUN 2008 - 2009
2008 2009
Sumber : KemenLerIun Keuungun
2006 2007 2008 2009
Indonesia 0,59 0,49 0,48 0,47
SumuLeru o, o,z o,z o,1
Juwu o,1; o,1; o,1; o,1;
BuII dun Nusu Tengguru o,q1 o,qz o,q o,q
KuIImunLun o,8 o,8z o,8z o,8o
SuIuwesI o,1q o,zo o,1q o,1q
MuIuku dun Pupuu o,; o,z o,o o,
Sumber : Budun PusuL SLuLIsLIk
TABEL V.14
INDEKS WILLIAMSON UNTUK PDRB,
TAHUN 2006 - 2009

Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-z;
yuILu sebesur z,; persen dun Nunggroe AceI DurussuIum yung menurun IInggu 1,;
persen.
Keduc, penIngkuLun LrunsIer dIIrIngI jugu dengun pengurungun LIngkuL pengunggurun,
numun LIduk semuu dueruI menguIumI penurunun. TerdupuL zo dueruI menguIumI
penurunun LIngkuL pengunggurun. Penurunun LIngkuL pengunggurun LerLInggI LerjudI dI
Juwu
TImur dun Juwu BuruL yung menguIumI penurunun musIng-musIng sebesur 1,q persen
dun 1,1z persen.
DurI Tabel V.15 jugu dupuL dIIIIuL buIwu pendupuLun APBD per kupILu yung LInggI
LerdupuL
dI dueruI Pupuu, Pupuu BuruL, dun KuIImunLun TImur. PendupuLun APBD per kupILu dI
Pupuu buIkun mencupuI IebII durI 1o kuII IIpuL pendupuLun APBD per kupILu dI Juwu
TImur.
TInggInyu pendupuLun APBD per kupILu dIIurupkun dupuL mempercepuL pembungunun
dI
wIIuyuI LersebuL, LeruLumu unLuk mendunuI InvesLusI uwuI dI bIdung InIrusLrukLur.
SeIunjuLnyu, IuI yung perIu mendupuLkun perIuLIun durI PemerInLuI dun pemerInLuI
dueruI
uduIuI upuyu unLuk menyeIuruskun poIu uIokusI dunu ke dueruI dengun LurgeL
perLumbuIun
ekonomI dun LurgeL kesejuILeruun musyurukuL.
5.3 Kebijakan Anggaran ke Daerah Tahun 2011
5.3.1 Kebijakan Anggaran Transfer ke Daerah
Berdusurkun peruLurun perundung-undungun serLu mengucu pudu IusII pembuIusun
unLuru
DPR R dun PemerInLuI duIum rungku PembIcuruun PenduIuIuun Penyusunun APBN
LuIun
zo11, kebIjukun unggurun LrunsIer ke dueruI pudu LuIun zo11 ukun dIuruIkun unLuk
(1) menIngkuLkun kupusILus IIskuI dueruI dun mengurungI kesenjungun IIskuI unLuru
pusuL
dun dueruI (terti.cl jis.cl imbclcn.e) dun unLurdueruI (horiontcl jis.cl imbclcn.e);
(z) menyeIuruskun kebuLuIun pendunuun dI dueruI sejuIun dengun pembugIun urusun
pemerInLuIun unLuru pusuL, provInsI, dun kubupuLenJkoLu; () menIngkuLkun kuuIILus
peIuyunun pubIIk dI dueruI dun mengurungI kesenjungun peIuyunun pubIIk
unLurdueruI;
(q) mendukung kesInumbungun IIskuI nusIonuI (jis.cl sustcincbilit) duIum rungku
kebIjukun
ekonomI mukro; () menIngkuLkun duyu suIng dueruI; (6) menIngkuLkun kemumpuun
dueruI duIum mengguII poLensI ekonomI dueruI; (;) menIngkuLkun eIIsIensI
pemunIuuLun
sumber duyu nusIonuI; dun (8) menIngkuLkun sInkronIsusI unLuru rencunu
pembungunun
nusIonuI dengun rencunu pembungunun dueruI.
SemenLuru ILu, sejuIun dengun rekomendusI Budun PemerIksu Keuungun (BPK) duIum
uporun Keuungun PemerInLuI PusuL (KPP) TuIun Anggurun zooq, LeruLumu yung
LerkuIL
dengun BugIun Anggurun TrunsIer ke DueruI mengenuI konsIsLensI penggunuun ukun
LrunsIer, duIum LuIun zo11 ukun dIIukukun beberupu kebIjukun, dIunLurunyu yuILu
udunyu
rekIusIIIkusI unggurun sesuuI dengun jenIs LrunsIer dun Lujuun pembenLukun ukun
LrunsIer.
HuI InI dILujukun jugu unLuk menjugu momenLum uLus penIIuIun BPK LerIudup
peIuksunuun
Anggurun TrunsIer ke DueruI TuIun zooq berupu opInI Wujur Tunpu PengecuuIIun
(WTP)
durI LuIun sebeIumnyu dengun opInI Wujur Dengun PengecuuIIun (WDP). KebIjukun
rekIusIIIkusI unggurun ukun dImuIuI dengun penguuLun konsep Dunu PenyesuuIun, yung
meIIpuLI deIInIsI, Lujuun, dun ruung IIngkup. SeIunjuLnyu, jugu ukun dIIukukun
pengeIompokun
jenIs LrunsIer yung sejenIsJserumpun sesuuI dengun kejudIun suuL LrunsuksI, seIInggu
memuduIkun duIum pencuLuLun dun peIuporunnyu.
cb V
V-z8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
Gunu mendukung uruI kebIjukun LrunsIer ke dueruI LersebuL, duIum RAPBN zo11
uIokusI
unggurun TrunsIer ke DueruI dIrencunukun sebesur Rp;8,q LrIIIun, uLuu ,q persen
LerIudup
PDB. Securu nomInuI, jumIuI LersebuL berurLI menguIumI kenuIkun Rp,8 LrIIIun, uLuu
q,8
persen durI uIokusI unggurun TrunsIer ke DueruI duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur
Rpqq,6
LrIIIun. KenuIkun unggurun TrunsIer ke DueruI duIum RAPBN zo11 LersebuL seIuIn
dIsebubkun
udunyu kenuIkun Dunu PerImbungun, jugu dIsebubkun oIeI udunyu penIngkuLun Dunu
OLsus
dun PenyesuuIun LeruLumu udunyu komponen buru pudu pos Dunu PenyesuuIun, yuILu
bunLuun operusIonuI sekoIuI (BOS) yung merupukun reuIokusI durI BeIunju PemerInLuI
PusuL ke TrunsIer ke DueruI. DurI jumIuI uIokusI unggurun TrunsIer ke DueruI duIum
RAPBN
zo11 LersebuL, sekILur 8;,o persen merupukun uIokusI Dunu PerImbungun, dun sIsunyu
sekILur
1,o persen merupukun uIokusI Dunu OLsus dun PenyesuuIun.
5.3.1.1 Kebijakan Dana Perimbangan
DuIum RAPBN zo11, uIokusI Dunu PerImbungun dIrencunukun sebesur Rpzq,1 LrIIIun,
uLuu
q,; persen LerIudup PDB. Securu nomInuI, jumIuI LersebuL berurLI menguIumI
penIngkuLun
sebesur Rp1q,; LrIIIun, uLuu q,; persen durI uIokusI Dunu PerImbungun duIum APBN-P
LuIun
zo1o sebesur Rp1q,q LrIIIun. DurI jumIuI uIokusI Dunu PerImbungun LersebuL, sebesur
zq,q
persen merupukun DBH, sebesur 6;,q persen merupukun DAU, dun sebesur ;,; persen
merupukun DAK.
5.3.1.1.1 Dana Bagi Hasil DBH)
DBH uduIuI dunu yung bersumber durI pendupuLun APBN, yung dIuIokusIkun kepudu
dueruI
berdusurkun persenLuse LerLenLu unLuk mendunuI kebuLuIun dueruI duIum rungku
peIuksunuun desenLruIIsusI. KebIjukun peIuksunuun uIokusI DBH LuIun zo11 mengucu
kepudu
keLenLuun-keLenLuun yung dIuLur duIum UU Nomor TuIun zooq LenLung
PerImbungun
Keuungun unLuru PemerInLuI PusuL dun PemerInLuIun DueruI, UU Nomor 11 TuIun
zoo6
LenLung PemerInLuIun AceI, UU Nomor TuIun zoo8 LenLung PeneLupun Perpu
Nomor
1 TuIun zoo8 LenLung PerubuIun uLus UU Nomor z1 TuIun zoo1 LenLung OLonomI
KIusus
bugI ProvInsI Pupuu menjudI Undung-undung, dun UU Nomor q TuIun zoo; LenLung
PerubuIun UU Nomor 11 TuIun 1qq LenLung ukuI, serLu PP Nomor TuIun zoo
LenLung
Dunu PerImbungun.
Sumber-sumber penerImuun neguru yung berusuI durI dueruI dIbugI unLuru PemerInLuI
dun dueruI dengun prInsIp b oriin, dengun proporsI yung IebII besur bugI dueruI
pengIusII,
serLu memperIILungkun porsI pemeruLuun dI wIIuyuI provInsI yung bersungkuLun.
Berdusurkun jenIs penerImuunnyu, DBH LerdIrI durI DBH Pujuk dun DBH Sumber Duyu
AIum (SDA). Adupun mekunIsme peneLupun dun penyuIurun DBH ke LIup-LIup dueruI
yung
berIuk menerImu dIuLur duIum PeruLurun MenLerI Keuungun (PMK). DuIum LuIun zo11,
uruI kebIjukun DBH dIuruIkun unLuk: (1) IebII menIngkuLkun ukurusI duLu meIuIuI
koordInusI
dengun InsLILusI pengeIoIu penerImuun neguru bukun pujuk (PNBP); (z)
menyempurnukun
proses pengIILungun dun peneLupun uIokusI DBH securu IebII Lrunspurun dun
ukunLubeI;
() menyempurnukun sIsLem penyuIurun DBH LepuL wukLu dun LepuL jumIuI; dun
(q) penyeIesuIun kurung buyur DBH SDA dun DBH Pujuk. DurI uruI kebIjukun LersebuL,
dIIurupkun penyeIesuIun dokumen LrunsIer yung dIgunukun sebuguI dusur peIuksunuun
penyuIurun DBH ke dueruI dupuL dIpercepuL, seIInggu ukunLubIIILus dun eIekLIIILus
penggunuunnyu dupuL dIIuksunukun dengun buIk.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-zq
DuIum RAPBN zo11, uIokusI DBH dIrencunukun mencupuI Rp8z,o LrIIIun, uLuu 1,q
persen
LerIudup PDB. JumIuI LersebuL berurLI securu nomInuI IebII renduI Rp;,6 LrIIIun uLuu
8,
persen durI uIokusI DBH duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp8q,6 LrIIIun. Penurunun
DBH
duIum RAPBN zo11 LersebuL dIsebubkun oIeI IebII renduInyu uIokusI DBH Pujuk
kurenu
udunyu penguIIIun BPHTB menjudI pujuk kubupuLenJkoLu, serLu IebII renduInyu
uIokusI
DBH SDA LeruLumu kurenu menurunnyu LurgeL penerImuun mInyuk bumI dun gus bumI
yung dIbugIIusIIkun. AIokusI DBH LuIun zo11 LersebuL LerdIrI durI uIokusI DBH Pujuk
sebesur
qq,q persen dun uIokusI DBH SDA sebesur o,6 persen.
DBH Pajak
DBH Pujuk LerdIrI uLus q jenIs yuILu DBH durI Pujuk PengIusIIun (PPI) PusuI z1 dun PPI
PusuI zJzq WujIb Pujuk Orung PrIbudI DuIum NegerI (WPOPDN), Pujuk BumI dun
Bungunun (PBB), Beu PeroIeIun Huk uLus TunuI dun Bungunun (BPHTB), dun ukuI
HusII
Tembukuu (HT). Dengun dIberIukukunnyu UU Nomor z8 TuIun zooq LenLung Pujuk
DueruI dun ReLrIbusI DueruI, duIum LuIun unggurun zo11, BPHTB LIduk IugI Lermusuk
duIum DBH, kurenu jenIs pujuk InI LeIuI dIuIIIkun menjudI Pujuk DueruI. SeIuIn ILu,
sebugIun
objek PBB, yuILu sekLor perdesuun dun perkoLuun muIuI LuIun zo1q jugu ukun dIuIIIkun
menjudI Pujuk DueruI.
Berdusurkun keLenLuun PusuI 1 UU Nomor TuIun zooq, serLu PusuI 8 PP Nomor
TuIun zoo, DBH PPI PusuI z1 dun PPI PusuI zJzq WPOPDN, yung merupukun
bugIun
dueruI uduIuI sebesur zo persen. DBH durI penerImuun PPI PusuI z1 dun PPI PusuI
zJzq
WPOPDN yung dIseruIkun kepudu dueruI LersebuL, dIbugI dengun Imbungun sebesur 1z
persen unLuk kubupuLenJkoLu dun 8 persen unLuk provInsI. BugIun kubupuLenJkoLu
LersebuL,
dIbugI 8,q persen unLuk dueruI pengIusII dun ,6 persen dIbugI securu meruLu unLuk
seIuruI
kubupuLenJkoLu duIum provInsI yung bersungkuLun. DueruI pengIusII dILenLukun
berdusurkun
LempuL wujIb pujuk LerduILur.
Berdusurkun keLenLuun PusuI 1z uyuL (1), (z), dun () UU Nomor TuIun zooq serLu
PusuI dun PusuI 6 PP Nomor TuIun zoo, bugIun dueruI uLus PBB dILeLupkun
sebesur
qo persen dengun rIncIun 6q,8 persen unLuk kubupuLenJkoLu, 16,z persen unLuk
provInsI,
dun q persen unLuk BIuyu PemunguLun (BP), sedungkun sIsunyu sebesur 1o persen
merupukun
bugIun PemerInLuI PusuL. BIuyu PemunguLun sebesur q persen LersebuL dIbugI unLuru
pusuL,
provInsI dun kubupuLenJkoLu dengun persenLuse yung berbedu-bedu unLuk seLIup sekLor
PBB.
BugIun PusuL sebesur 1o persen LersebuL dIbugI IugI ke dueruI securu meruLu sebesur 6,
persen dun sebuguI InsenLII sebesur , persen. Berdusurkun rencunu penerImuun PBB
yung
dILeLupkun duIum APBN, DBH PBB unLuk musIng-musIng dueruI dILeLupkun dengun
PeruLurun MenLerI Keuungun.
SeIunjuLnyu, SesuuI keLenLuun PusuI 66A UU Nomor q TuIun zoo; dun KepuLusun
MuIkumuI KonsLILusI RepubIIk ndonesIu Nomor qJPUU-VJzoo8 LungguI 1q AprII
zooq,
DBH HT dIbugIkun kepudu provInsI pengIusII cukuI IusII Lembukuu dun provInsI
pengIusII
Lembukuu sebesur z persen durI penerImuun neguru durI cukuI IusII Lembukuu.
PenerImuun
DBH HT LersebuL dIbugI kepudu KubupuLenJkoLu dI wIIuyuI provInsI LersebuL, dengun
Imbungun o persen unLuk provInsI dun ;o persen unLuk kubupuLenJkoLu. BugIun
kubupuLenJ
koLu, dIbugI dengun Imbungun qo persen unLuk kubupuLenJkoLu pengIusII dun o
persen
unLuk kubupuLenJkoLu IuInnyu.
cb V
V-o Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
Berbedu dengun DBH Pujuk yung bersIIuL blo.l rcnt, DBH HT bersIIuL s5e.iji. rcnt,
yung berurLI penggunuunnyu dILeLupkun unLuk membIuyuI pengeIuurun LerLenLu. DBH
HT
LersebuL dIgunukun unLuk mendunuI: (1) penIngkuLun kuuIILus buIun buku; (z)
pembInuun
IndusLrI; () pembInuun IIngkungun sosIuI; (q) sosIuIIsusI keLenLuun dI bIdung cukuI;
dunJ
uLuu () pemberunLusun burung kenu cukuI IIeguI.
Berdusurkun pudu rencunu penerImuun perpujukun yung dIbugIIusIIkun, dun
memperIuLIkun
keLenLuun-keLenLuun mengenuI DBH Pujuk yung berIuku, muku uIokusI DBH Pujuk
duIum
RAPBN zo11 dIrencunukun mencupuI Rpqo, LrIIIun, uLuu o,6 persen LerIudup PDB.
JumIuI
LersebuL berurLI securu nomInuI IebII renduI Rpq,o LrIIIun, uLuu q,o persen durI DBH
Pujuk
duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rpqq, LrIIIun. ebII renduInyu uIokusI DBH Pujuk
duIum RAPBN zo11 LersebuL dIsebubkun oIeI udunyu penguIIIkun BPHTB menjudI
pujuk
kubupuLenJkoLu sebuguImunu yung dIumunuLkun UU Nomor z8 TuIun zooq LenLung
Pujuk
DueruI dun ReLrIbusI DueruI.
AIokusI DBH Pujuk duIum RAPBN zo11 LersebuL LeIuI memperIILungkun kurung buyur
DBH
PPI LuIun zooq sebesur Rpz, mIIIur dun kurung buyur DBH PBB LuIun zooq sebesur
Rp16, mIIIur. AIokusI DBH Pujuk duIum RAPBN zo11 LersebuL, LerdIrI uLus: (I) DBH
PPI
sebesur Rp1,1 LrIIIun, uLuu IebII renduI Rpq,; mIIIur (o, persen) durI DBH PPI
duIum
APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1,z LrIIIun; (II) DBH PBB sebesur Rpz6,z LrIIIun, uLuu
IebII
LInggI Rp,z LrIIIun (1,; persen) durI DBH PBB duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur
Rpz,1
LrIIIun; dun (III) DBH ukuI HusII Tembukuu sebesur Rp1,z LrIIIun, uLuu IebII LInggI
Rpq,8
mIIIur (,q persen) durI DBH ukuI HusII Tembukuu duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur
Rp1,1 LrIIIun.
DBH Sumber Daya Alam SDA)
DBH SDA, LerdIrI durI SDA perLumbungun mInyuk bumI, SDA perLumbungun gus bumI,
SDA keIuLunun, SDA perLumbungun umum, SDA perIkunun, dun SDA punus bumI.
SesuuI
dengun keLenLuun PusuI 1q IuruI e dun IuruI I, dun PusuI 1o6 uyuL (1) UU Nomor
TuIun
zooq, muIuI LuIun zooq uIokusI unLuk dueruI durI bugI IusII mInyuk bumI dun gus
bumI
dILeLupkun musIng-musIng 1, persen dun o, persen durI penerImuunnyu seLeIuI
dIkurungI
komponen pujuk dun punguLun IuInnyu. PorsI sebesur o, persen durI DBH SDA MIgus
LersebuL
dIuruIkun sebuguI LumbuIun unggurun pendIdIkun dusur, kecuuII bugI dueruI provInsI
dun
kubupuLenJkoLu berdusurkun undung-undung oLonomI kIusus LeIuI dIuLur LersendIrI.
DuIum rungku meIuksunukun umunuL UU Nomor z1 TuIun zoo1 sebuguImunu dIubuI
dengun UU Nomor TuIun zoo8 LenLung OLonomI KIusus Pupuu dun UU Nomor 11
TuIun zoo6 LenLung PemerInLuIun AceI, duIum RAPBN zo11 dIuIokusIkun LumbuIun
DBH
SDA MIgus unLuk PropInsI Pupuu BuruL dun PropInsI Nunggroe AceI DurussuIum
(NAD).
Adupun rIncIun LumbuIun LersebuL uduIuI mInyuk bumI sebesur persen dun gus bumI
sebesur qo persen, seIInggu proporsI mIgus unLuk keLIgu dueruI LersebuL musIng-
musIng
menjudI sebesur ;o persen.
UU Nomor TuIun zooq mengumunuLkun buIwu reuIIsusI penyuIurun DBH yung
berusuI
durI sekLor mInyuk bumI dun gus bumI LIduk meIebIII 1o persen durI usumsI dusur
Iurgu
mInyuk bumI dun gus bumI yung LeIuI dILeLupkun duIum APBN LuIun berjuIun, yung
berIuku
muIuI LuIun zooq. SeIunjuLnyu, duIum IuI bugI IusII mInyuk dun gus bumI meIebIII 1o
persen durI usumsI APBN, muku seIIsII keIebIIun dImuksud ukun dIIILung dengun
pendekuLun
kesenjungun IIskuI (Iis.cl Gc5) duIum IormuIu DAU dun dIsuIurkun meIuIuI mekunIsme
APBN PerubuIun.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-1
MemenuII umunuL UU Nomor TuIun zooq dun PP Nomor TuIun zoo, bugIun
dueruI durI SDA PerLumbungun Umum, KeIuLunun, Punus BumI, serLu PerIkunun
dILeLupkun
sebesur 8o persen durI penerImuunnyu. DBH SDA PerLumbungun Umum berupu royuILI
dun
lcndrent, bersumber durI kegIuLun: (1) KonLruk Kuryu (KK); (z) PerjunjIun Kuryu
PengusuIuun PerLumbungun BuLuburu (PKPzB); dun () Kuusu PerLumbungun (KP).
PeneLupun uIokusI DBH SDA dImuIuI dengun perkIruun uIokusI yung dIIILung
berdusurkun
rencunu penerImuun yung dImuuL duIum UU APBN. DuIum rungku peIuksunuun
penyuIurun
ke dueruI, perIILungunnyu dIIukukun berdusurkun reuIIsusI penerImuun LuIun unggurun
berjuIun securu LrIwuIunun meIuIuI mekunIsme rekonsIIIusI duLu unLurInsLunsI pusuL
LerkuIL
dun unLuru pusuL dengun dueruI pengIusII.
SejuIun dengun penerImuun yung berusuI durI SDA mInyuk bumI dun gus bumI, SDA
perLumbungun umum, SDA keIuLunun, SDA Punus BumI, dun SDA perIkunun, serLu
dengun
memperIuLIkun keLenLuun pembugIun DBH SDA LersebuL, muku duIum RAPBN zo11,
uIokusI
DBH SDA dIrencunukun sebesur Rpq1, LrIIIun, uLuu IebII renduI Rp,6 LrIIIun uLuu 8,o
persen durI reuIIsusI DBH SDA duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rpq,1 LrIIIun. ebII
renduInyu uIokusI DBH SDA duIum RAPBN zo11 LersebuL dIsebubkun oIeI IebII
renduInyu
LurgeL penerImuun mInyuk bumI dun gus bumI yung dIbugIIusIIkun. Securu rIncI, uIokusI
DBH SDA duIum RAPBN zo11 LersebuL LerdIrI uLus DBH SDA mInyuk bumI sebesur
Rp16,;
LrIIIun, DBH SDA gus bumI sebesur Rp1z,; LrIIIun, DBH SDA perLumbungun umum
sebesur
Rp8, LrIIIun, DBH SDA keIuLunun sebesur Rp1,q LrIIIun, DBH SDA perIkunun sebesur
Rp8,;
mIIIur, DBH SDA punus bumI sebesur Rp1,o mIIIur, serLu kurung buyur DBH SDA
sebesur
Rpz, LrIIIun, dengun rIncIun kurung buyur DBH SDA mIgus LuIun zoo8 sebesur Rpz,o
LrIIIun, kurung buyur DBH SDA perLumbungun umum LuIun zoo;-zooq sebesur Rpo,q
LrIIIun, kurung buyur DBH SDA perIkunun LuIun zooq sebesur Rp,; mIIIur, dun DBH
SDA
perLumbungun punus bumI LuIun zoo6-zoo8 sebesur Rp66,1 mIIIur.
5.3.1.1.2 Dana Alokasi Umum DAU)
DAU uduIuI dunu yung bersumber durI pendupuLun APBN yung dIuIokusIkun dengun
Lujuun
pemeruLuun kemumpuun keuungun unLurdueruI unLuk mendunuI kebuLuIun dueruI
duIum
rungku peIuksunuun desenLruIIsusI. Besurun DAU NusIonuI sunguL LergunLung durI
besurun
PendupuLun DuIum NegerI (PDN) neLo duIum APBN.
SesuuI UU Nomor TuIun zooq, PDN neLo uduIuI penerImuun neguru yung berusuI
durI
pujuk dun bukun pujuk seLeIuI dIkurungI dengun penerImuun neguru yung
dIbugIIusIIkun
kepudu dueruI. SeIunjuLnyu jumIuI keseIuruIun DAU dILeLupkun sekurung kurungnyu
z6
persen durI PDN neLo yung dILeLupkun duIum APBN.
Pudu APBN LuIun zoo; dun zoo8, PDN neLo merupukun IusII pengurungun unLuru
pendupuLun duIum negerI yung merupukun IusII penjumIuIun unLuru penerImuun
perpujukun
dun penerImuun neguru bukun pujuk, dengun penerImuun neguru yung dIbugIIusIIkun
kepudu
dueruI yuILu DBH, serLu beIunju yung sIIuLnyu ecrmcrled (penggunuunnyu dIuruIkun)
dun
unggurun yung sIIuLnyu in-out (pencuLuLun unggurun dengun jumIuI yung sumu pudu
penerImuun dun beIunju). Pudu LuIun zooq, duIum rungku shcrin the 5cin bebun
APBN
dun dengun memperLImbungkun buIwu sebugIun subsIdI jugu dIperunLukkun bugI
dueruI,
PDN neLo jugu memperIILungkun unLuru IuIn besurun subsIdI BBM, subsIdI IIsLrIk,
subsIdI
pupuk, dun subsIdI pungun sebuguI IukLor pengurung. UnLuk zo1o, kebIjukun PDN NeLo
musII dIperLImbungkun dengun LeLup menjugu penIngkuLun securu rIII uIokusI DAU
seLIup
LuIun. SesuuI dengun umunuL UU Nomor TuIun zooq, muku muIuI LuIun zoo8
LerdupuL
cb V
V-z Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
perubuIun yung sIgnIIIkun duIum kebIjukun penguIokusIun DAU, yuILu perIILungun
uIokusI
DAU dIdusurkun pudu IormuIu murnI. DuIum APBN zoo8, kebIjukun LersebuL beIum
dupuL
dIIuksunukun securu murnI, LeLupI muIuI APBN zooq, kebIjukun LersebuL LeIuI
dIIuksunukun,
dun LeLup dIIunjuLkun pudu APBN zo1o. SebuguI konsekuensI durI kebIjukun LersebuL,
muku
duIum LuIun zo11 ukun dIIusIIkun uILernuLII uIokusI DAU kepudu dueruI sebesur noI
(LIduk
mendupuLkun DAU), IebII kecII, sumu dengun, uLuu IebII besur durI DAU LuIun zo1o.
SeIunjuLnyu, besurun DAU yung dIdIsLrIbusIkun kepudu provInsI dun kubupuLenJkoLu
duIum
RAPBN zo11, sebuguImunu LeIuI dIjeIuskun sebeIumnyu ukun dIbugIkun kepudu seLIup
provInsI
dun kubupuLenJkoLu dengun mengucu kepudu IormuIu yung LeIuI dILeLupkun duIum UU
Nomor TuIun zooq dun PP Nomor TuIun zoo. DAU yung ukun dIdIsLrIbusIkun
unLuk seLIup provInsI dun kubupuLenJkoLu dIIILung berdusurkun pudu: (1) uIokusI dusur,
yung dIIILung uLus dusur jumIuI gujI PNSD, unLuru IuIn meIIpuLI gujI pokok dILumbuI
dengun
Lunjungun keIuurgu, dun Lunjungun jubuLun sesuuI dengun peruLurun penggujIun
peguwuI
negerI sIpII; dun (z) ceIuI IIskuI, yuILu seIIsII unLuru kebuLuIun IIskuI dun kupusILus
IIskuI.
KebuLuIun IIskuI LercermIn durI vurIubeI jumIuI penduduk, Iuus wIIuyuI, Indeks
kemuIuIun
konsLruksI, Indeks pembungunun munusIu, dun PDRB per kupILu, sedungkun kupusILus
IIskuI
dIwukIII oIeI vurIubeI PAD, DBH Pujuk, dun DBH SDA LIduk Lermusuk DBH SDA Dunu
ReboIsusI.
SemenLuru ILu, duIum rungku menIngkuLkun pemeruLuun uIokusI dunu unLurdueruI, dun
menguLusI kesenjungun kemumpuun keuungun unLurdueruI, muku ukun Lerus dIIukukun
IungkuI-IungkuI unLuk menIngkuLkun ukurusI duLu dusur perIILungun DAU, yung
meIIpuLI
vurIubeI kebuLuIun IIskuI dun kupusILus IIskuI, serLu duLu uIokusI dusur. UnLuk
mengukur
LIngkuL ekuuIIsusI LerbuIk unLurdueruI, dIgunukun IndIkuLor Willicmson Index (W) dun
Coejji.ient oj Vcriction (V) yung merupukun purumeLer sLundur pengukurun LIngkuL
pemeruLuun kemumpuun keuungun unLurdueruI. HuI InI berurLI buIwu semukIn kecII
ungku
IndIkuLor V dun W, muku LIngkuL vurIusI uLuu kesenjungun IIskuI unLurdueruI semukIn
kecII dun pemeruLuun kemumpuun keuungun unLurdueruI ukun semukIn buIk.
SeIunjuLnyu, duIum rungku menIngkuLkun IungsI DAU sebuguI uIuL unLuk
memInImuIkun
kesenjungun IIskuI unLurdueruI, dIIormuIusIkun unuIIsIs LerIudup LIngkuL kesenjungun
IIskuI
unLurdueruI meIuIuI penenLuun proporsI komponen DAU, yung suIuI suLunyu, dupuL
dILempuI dengun mengurungI proporsI AD dIbundIngkun dengun . SemukIn kecII
perun
AD duIum IormuIu DAU, muku semukIn besur perun IormuIu berdusurkun yung
memIIIkI
IIeksIbIIILus duIum mengoreksI kesenjungun IIskuI unLurdueruI. Adunyu penguuLun
perun
duIum IormuIu DAU dengun membuLusI AD, dupuL mengIusIIkun LIngkuL
pemeruLuun
yung IebII buIk dengun penggunuun LoIok ukur kesenjungun IIskuI meIuIuI IndIkuLor
ekuuIIsusI.
UnLuk menyempurnukun LIngkuL ekuuIIsusI unLurdueruI, penerupun IormuIu DAU
memungkInkun dueruI memperoIeI DAU IebII kecII durIpudu DAU yung dILerImunyu
pudu
LuIun sebeIumnyu, kurenu dueruI LersebuL menguIumI penIngkuLun kupusILus IIskuI
securu
sIgnIIIkun. HuI InI sejuIun dengun konsep dusur DAU sebuguI equcliin rcnt, ugur
penerImuun DAU securu proporsIonuI dupuL seImbung dengun penerImuun DBH dun
PAD
yung merupukun LoIok ukur kemumpuun keuungun suuLu dueruI. KonsekuensI
penerupun
IormuIu DAU bugI dueruI yung memIIIkI poLensI penerImuun dueruI yung reIuLII LInggI
uduIuI kemungkInun penurunun duIum penerImuun DAU, seIInggu dIsLrIbusI uIokusI
DAU
durI segI pemeruLuuun keuungun ukun memberIkun munIuuL bugI dueruI
murjInuIJmIskIn
IuInnyu (5ro-5oor). KebIjukun non-hold hcrmless LersebuL sejuIun dengun Lujuun unLuk
memperkecII keLImpungun IIskuI unLurdueruI.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
UnLuk mendukung peIuksunuun uLus IormuIu DAU LersebuL duIum RAPBN zo11, DAU
ukun
LeLup dIuruIkun unLuk: (1) mendukung IungsI DAU sebuguI uIuL pemeruLuun
kemumpuun
keuungun unLurdueruI; (z) menIngkuLkun ukurusI duLu dusur perIILungun DAU yung
bersumber durI IembuguJInsLunsI yung berwenung; () AIokusI Dusur memperIILungkun
kebIjukun-kebIjukun yung LerkuIL dengun kenuIkun gujI pokok, IormusI PNSD, dun
kebIjukunkebIjukun
IuInnyu yung LerkuIL dengun penggujIun; (q) proporsI DAU sebesur 1o persen unLuk
semuu provInsI dun qo persen unLuk semuu kubupuLenJkoLu durI besurun DAU
nusIonuI;
() LeLup meIunjuLkun penerupun kebIjukun non-hold hcrmless, (6) DAU unLuk dueruI
oLonom buru IusII pemekurun LuIun zoo8, pengIILungunnyu dIIukukun securu
proporsIonuI
unLuru dueruI Induk dun dueruI unuk berdusurkun duLu Iuus wIIuyuI, jumIuI penduduk,
dun jumIuI PNSD; dun (;) DAU unLuk 1q dueruI pemekurun buru yung pudu LuIun
zo1o
dIIILung securu proporsIonuI, duIum RAPBN zo11 ukun dIIILung securu mundIrI.
Berdusurkun uruI kebIjukun LersebuL, serLu LurgeL pendupuLun duIum negerI duIum
RAPBN
zo11 sebesur Rp1.o8z,6 LrIIIun, dIkurungI dengun rencunu penerImuun neguru yung
dIbugIIusIIkun kepudu dueruI berupu DBH sebesur Rp;q, LrIIIun (LIduk Lermusuk
kurung
buyur DBH sebesur Rpz, LrIIIun), rencunu PNBP yung ukun dIgunukun kembuII oIeI
kemenLerIunJIembugu pengIusII PNBP sebesur Rpz;,q LrIIIun, subsIdI pujuk sebesur
Rp1q,8
LrIIIun, dun bugIun 6 persen durI beberupu subsIdI IuInnyu, yuILu subsIdI IIsLrIk sebesur
Rpq1,o
LrIIIun, subsIdI BBM sebesur Rpqz,8 LrIIIun, subsIdI pupuk sebesur Rp16,q LrIIIun,
subsIdI
pungun sebesur Rp1, LrIIIun, dun subsIdI benII sebesur Rp1zo, mIIIur, seIInggu
beberupu
subsIdI IuInnyu LersebuL yung dIperIILungkun duIum peneLupun PDN neLo uduIuI
sebesur
Rp1o;,6 LrIIIun, muku besurun PDN neLo duIum RAPBN zo11 uduIuI sebesur Rp8,q
LrIIIun.
SeIunjuLnyu, dengun memperIuLIkun umunuL UU Nomor TuIun zooq dun mengucu
pudu IusII pembuIusun unLuru DPR R dun PemerInLuI duIum rungku PembIcuruun
TIngkuL
JPembuIusun RUU LenLung APBN TuIun Anggurun zo11, muku besurun uIokusI DAU
duIum
RAPBN zo11 dIrencunukun sebesur z6 persen durI PDN neLo, uLuu mencupuI Rpzz1,q
LrIIIun
(,z persen LerIudup PDB). JumIuI LersebuL, securu nomInuI IebII LInggI Rpzq,q LrIIIun
jIku
dIbundIngkun dengun uIokusI DAU murnI duIum APBN-P LuIun zo1o sebesur Rp1qz,
LrIIIun.
AIokusI DAU duIum RAPBN zo11 LersebuL, sebesur Rpzz,z LrIIIun (1o persen durI LoLuI
DAU
nusIonuI) ukun dIdIsLrIbusIkun unLuk provInsI dun sebesur Rp1qq,; LrIIIun (qo persen
durI
LoLuI DAU nusIonuI) ukun dIdIsLrIbusIkun kepudu kubupuLenJkoLu. AIokusI DAU LuIun
zo11
ukun dILrunsIer ke kus dueruI seLIup uwuI buIun sebesur 1J1z durI besurun uIokusI.
AIokusI DAU yung dIdIsLrIbusIkun
kepudu kubupuLenJkoLu LersebuL,
LeIuI memperIILungkun uIokusI DAU
dueruI pemekurun. Pudu LuIun zo1o
LeIuI dIuIokusIkun DAU unLuk 1q
dueruI pemekurun yung
pembenLukunnyu LeIuI dILeLupkun
dengun undung-undung duIum
renLung wukLu buIun SepLember
zoo8 sumpuI dengun buIun IebruurI
zooq Tabel V.16). PerIILungun
DAU ke-1q dueruI pemekurun
LersebuL pudu APBN zo1o beIum
berdusurkun busIs duLu yung
No Daerah Pemekaran Daerah Induk Provinsi
1 KoLu Tungerung SeIuLun Kub. Tungerung BunLen
z Kub Tumbruuw Kub. Sorong Pupuu BuruL
Kub MuybruL Kub. Sorong Pupuu BuruL
q Kub PuIuu MoroLuI Kub.HuImuIeru ULuru MuIuku ULuru
Kub nLun Juyu Kub. PunIuI Pupuu
6 Kub DeIyuI Kub. PunIuI Pupuu
; Kub Subu RuIjuu Kub. Kupung NTT
8 Kub PrIngsewu Kub. Tunggumus umpung
q KoLu Gunung SILoII Kub. NIus SumuL
1o Kub NIus ULuru Kub. NIus SumuL
11 Kub NIus BuruL Kub. NIus SumuL
1z Kub TuIung Buwung BuruL Kub. TuIung Buwung umpung
1 Kub MesujI Kub. TuIung Buwung umpung
1q Kub MerunLI Kub. BengkuIIs RIuu
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL V.16
DAERAH PEMEKARAN YANG AKAN MENDAPAT DAU 2011
DENGAN PERHITUNGAN BERDASARKAN BASIS DATA SECARA MANDIRI
cb V
V-q Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
mundIrI, meIuInkun musII menggunukun duLu sebeIum pemekurun, yung kemudIun
dIperIILungkun securu proporsIonuI berdusurkun duLu penduduk, duLu Iuus wIIuyuI, dun
jumIuI PNSD durI dueruI Induk dun dueruI pemekurun. Pudu LuIun zo11, dueruI
pemekurun
LersebuL ukun mendupuLkun DAU dengun perIILungun sesuuI dengun busIs duLu
perIILungun
securu mundIrI.
5.3.1.1.3 Dana Alokasi Khusus DAK)
DAK merupukun dunu yung bersumber durI APBN yung dIuIokusIkun kepudu dueruI
LerLenLu
unLuk membunLu mendunuI kegIuLun kIusus yung merupukun urusun dueruI dun sesuuI
dengun prIorILus nusIonuI. SemenLuru ILu, DAK dImuksudkun unLuk membunLu dueruI
LerLenLu duIum mendunuI kebuLuIun surunu dun prusurunu peIuyunun dusur musyurukuL
duIum rungku mendorong percepuLun pembungunun dueruI dun pencupuIun susurun
prIorILus nusIonuI.
AruI kebIjukun umum DAK LuIun zo11 dILujukun unLuk:
(1) mendukung progrum yung menjudI prIorILus nusIonuI sesuuI kerungku pengeIuurun
jungku menenguI (medium term ex5enditure jrcmeuorl) dun pengunggurun berbusIs
kInerju (5erjormcn.e bcsed budetin);
(z) membunLu dueruI-dueruI yung memIIIkI kemumpuun keuungun reIuLII renduI
duIum
membIuyuI peIuyunun pubIIk sesuuI SLundur PeIuyunun MInImuI (SPM) duIum rungku
pemeruLuun peIuyunun dusur pubIIk; dun
() menIngkuLkun penyedIuun duLu-duLu LeknIs, koordInusI pengeIoIuun DAK securu
uLuI
dun Lerpudu dI pusuL dun dueruI, sInkronIsusI kegIuLun DAK dengun kegIuLun IuIn yung
dIdunuI APBN dun APBD, serLu menIngkuLkun penguwusun LerIudup peIuksunuun
kegIuLun DAK dI dueruI.
Berdusurkun IdenLIIIkusI kebuLuIun DAK unLuk mendukung pencupuIun prIorILus
nusIonuI
zo11, serLu dengun memperIuLIkun kebIjukun DAK duIum RPJMN zo1o-zo1q dun RKP
zo11,
muku bIdung yung dIrencunukun unLuk dIdunuI durI DAK TuIun zo11 uduIuI sebuguI
berIkuL:
(1) PendIdIkun; (z) KeseIuLun; () KeIuurgu Berencunu; (q) nIrusLrukLur JuIun; ()
nIrusLrukLur rIgusI; (6) nIrusLrukLur AIr MInum; (;) nIrusLrukLur SunILusI; (8)
Prusurunu
PemerInLuIun DueruI; (q) KeIuuLun dun PerIkunun; (1o) PerLunIun; (11) Ingkungun
HIdup;
(1z) KeIuLunun; (1) Surunu dun Prusurunu DueruI TerLIngguI; (1q) Surunu
Perdugungun;
(1) TrunsporLusI Perdesuun; (16) Surunu dun Prusurunu Kuwusun PerbuLusun; (1;)
IsLrIk
Perdesuun; (18) PerumuIun dun PermukImun; serLu (1q) KeseIumuLun TrunsporLusI
DuruL.
SejuIun dengun uruI kebIjukun umum DAK, kebIjukun dun ruung IIngkup kegIuLun DAK
unLuk musIng-musIng bIdung dIuruIkun unLuru IuIn unLuk:
1. Pendidikan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun peIuksunuun Progrum WujIb BeIujur
PendIdIkun Dusur SembIIun TuIun, unLuk memusLIkun semuu unuk ndonesIu dupuL
mengIkuLI pendIdIkun dusur yung bermuLu, dun menIngkuLkun muLu pendIdIkun dusur
meIuIuI penyedIuun IusIIILus dun surunu prusurunu pendIdIkun yung IebII buIk dun
Iengkup unLuk memenuII SPM, serLu securu berLuIup memenuII SLundur NusIonuI
PendIdIkun. Ingkup kegIuLunnyu dIprIorILuskun unLuk reIubIIILusI ruung keIus
SDJSDB
dun SMPJSMPB yung rusuk sedung dun beruL.
2. Kesehatan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun ukses dun kuuIILus peIuyunun keseIuLun
prImer, sekunder, dun LersIer duIum rungku percepuLun penurunun ungku kemuLIun Ibu
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-
dun unuk, perbuIkun sLuLus gIzI musyurukuL, pengenduIIun penyukIL, penyeIuLun
IIngkungun, meIuIuI penIngkuLun surunu dun prusurunu dI Puskesmus dun jurIngunnyu
Lermusuk Poskesdes, rumuI sukIL dun IuboruLorIum keseIuLun
provInsIJkubupuLenJkoLu,
serLu penyedIuun dun pengeIoIuun obuL generIk dun perbekuIun keseIuLun, LeruLumu
unLuk peIuyunun keseIuLun penduduk mIskIn dun penduduk dI dueruI LerLIngguI,
LerpencII, perbuLusun dun kepuIuuun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) PeIuyunun
KeseIuLun Dusur, yung meIIpuLI: (I) pembungunun, penIngkuLun, dun perbuIkun
Puskesmus dun jurIngunnyu; (II) pembungunun pos keseIuLun desu; (III) penguduun
peruIuLun keseIuLun unLuk peIuyunun keseIuLun dusur dI Puskesmus dun jurIngunnyu;
(Iv) penguduun peruIuLun promosI keseIuLun; (b) PeIuyunun KeseIuLun Rujukun,
meIIpuLI: (I) penIngkuLun IusIIILus LempuL LIdur keIus rumuI sukIL; (II) pembungunun,
perbuIkun Bunk DuruI RumuI SukIL (BDRS) dun peruIuLun UnIL TrunsIusI DuruI
(UTD);
(III) pembungunun dun penguduun peruIuLun nsLuIusI GuwuL DururuL RumuI SukIL
(GDRS); (Iv) pembungunun dun penguduun peruIuLun PeIuyunun ObsLeLrI dun NeonuLuI
EmergensI KompreIensII RumuI SukIL (PONEK RS); (v) pemenuIun peruIuLun dI
IuboruLorIum keseIuLun dueruI dun rumuI sukIL provInsIJkubupuLenJkoLu; (vI) nsLuIusI
PengoIuIun AIr ImbuI (PA); dun (c) PeIuyunun KeIurmusIun, meIIpuLI: (I)
penyedIuun obuL generIk dun perbekuIun keseIuLun; (II) pembungunun dun perbuIkun
InsLuIusI IurmusI dI provInsIJkubupuLenJkoLu; dun (III) penguduun surunu pendukung
InsLuIusI IurmusI dI provInsIJkubupuLenJkoLu.
3. Keluarga Berencana, dIuruIkun unLuk membIuyuI kegIuLun-kegIuLun yung merupukun
bugIun durI progrum prIorILus nusIonuI yung LeIuI menjudI urusun dueruI dun LeLup
dIsesuuIkun dengun kemumpuun keuungun neguru duIum rungku: (u) menIngkuLkun
komILmen pemerInLuI dueruI LenLung penLIngnyu keIuurgu berencunu; (b) membunLu
pemerInLuI dueruI duIum mendunuI penyedIuun surunu dun prusurunu IIsIk kepudu
musyurukuL; (c) meneguIkun kembuII peIuksunuun Progrum KB NusIonuI beserLu surunu
dun prusurunu IIsIk pendukungnyu duIum rungku pengenduIIun jumIuI penduduk dun
penIngkuLun kesejuILeruun keIuurgu; (d) menIngkuLkun ukses dun kuuIILus InIormusI
dun peIuyunun konLrusepsI, LeruLumu bugI keIuurgu prusejuILeru (Pru-KS) dun keIuurgu
sejuILeru (KS-); dun (e) menunjung percepuLun pencupuIun progrum KB dI dueruI
dengun LIngkuL IerLIIILus yung musII LInggI, ungku pemukuIun konLrusepsIJ.ontrc.e5tite
5retclen.e rcte (PR) yung musII renduI, serLu proporsI keIuurgu prusejuILeru dun
keIuurgu sejuILeru yung musII besur. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) penyedIuun
kenduruun bermoLor rodu duu dun surunu kerju bugI PenyuIuI KeIuurgu Berencunu
(PKB)JPenyuIuI upungun KeIuurgu Berencunu (PKB)JPenguwus PeLugus upungun
KeIuurgu Berencunu (PPKB); (b) penyedIuun surunu peIuyunun KB dI kIInIk KB (sLuLIs)
berupu Intrc Uterine Deti.e (UD) kILJsLerIIIsuLor, obn bed, dun im5lcnt lit; (c)
pembungununJrenovusI buIuI penyuIuIun KB kecumuLun; (d) pembungunun gudung
penyImpunun uIokon dI kubJkoLu; (e) penyedIuun Lc5crcs.o5; (I) penyedIuun BInu
KeIuurgu BuIILu (BKB) kIL; dun (g) penyedIuun MobII UnIL Penerungun (MUPEN) KB,
penguduun 5ubli. cddress, serLu penguduun KomunIkusI nIormusI dun EdukusI (KE)
kIL.
4. Infrastruktur 1alan, dIuruIkun unLuk membunLu dueruI-dueruI dengun kemumpuun
IIskuI renduI uLuu sedung duIum rungku mendunuI kegIuLun pemeIIIuruun berkuIu,
penIngkuLun dun pembungunun juIun provInsI, juIun kubupuLenJkoLu yung LeIuI menjudI
urusun dueruI, memperLuIunkun dun menIngkuLkun LIngkuL peIuyunun prusurunu juIun
cb V
V-6 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
provInsI, kubupuLen dun koLu duIum rungku memperIuncur dIsLrIbusI penumpung,
burung
jusu, serLu IusII produksI yung dIprIorILuskun unLuk mendukung sekLor perLunIun,
IndusLrI, dun purIwIsuLu seIInggu dupuL memperIuncur perLumbuIun ekonomI regIonuI,
dun menunjung percepuLun pembungunun surunu dun prusurunu juIun. Ingkup
kegIuLunnyu uduIuI: pemeIIIuruun berkuIuJperIodIk juIun dun jembuLun provInsIJ
kubupuLenJkoLu dun penIngkuLun prusunu juIun dun jembuLun provInsIJkubupuLenJkoLu.
5. Infrastruktur Irigasi, dIuruIkun unLuk memperLuIunkun LIngkuL Iuyunun,
mengopLImuIkun IungsI, dun membungun prusurunu sIsLem IrIgusI, Lermusuk jurIngun
rekIumusI ruwu dun jurIngun IrIgusI desu yung menjudI kewenungun kubupuLenJkoLu
dun provInsI kIususnyu dueruI Iumbung pungun nusIonuI duIum rungku mendukung
progrum prIorILus pemerInLuI bIdung keLuIunun pungun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI:
penIngkuLun, reIubIIILusI dun pembungunun jurIngun IrIgusI, sedungkun dunu unLuk
OperusIonuI dun PemeIIIuruun (OP) jurIngun IrIgusI dIuIokusIkun durI APBD
musIngmusIng
pemerInLuI dueruI penerImu DAK bIdung IrIgusI.
6. Infrastruktur Air Minum, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun cukupun peIuyunun uIr
mInum, menIngkuLkun kuuIILus keseIuLun musyurukuL, dun memenuII SPM penyedIuun
uIr mInum. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI pembungunun SIsLem PenyedIuun AIr MInum
(SPAM) buru dun penIngkuLun SPAM unLuk musyurukuL berpengIusIIun renduI.
7. Infrastruktur Sanitasi, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun cukupun peIuyunun sunILusI
(uIr IImbuI, persumpuIun, dun druInuse), serLu menIngkuLkun kuuIILus keseIuLun
musyurukuL dun memenuII SPM penyedIuun sunILusI. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI:
(u) pengembungun prusurunu dun surunu uIr IImbuI komunuI; (b) pengembungun
IusIIILus pengurungun sumpuI dengun poIu R (redu.e, reuse, dcn re..le); dun (c)
pengembungun prusurunu dun surunu druInuse mundIrI yung berwuwusun IIngkungun,
yung dIuLumukun bugI pengembungun prusurunu dun surunu uIr IImbuI komunuI. JIku
dueruI kubupuLenJkoLu LersebuL suduI bebus durI kondIsI buung uIr besur semburungun
(BABS), muku kubupuLenJkoLu dupuL menggunukun uIokusI DAK unLuk membIuyuI
pengembungun IusIIILus pengurungun sumpuI dun pengembungun prusurunu dun surunu
druInuse mundIrI.
8. Prasarana Pemerintahan Daerah, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun kInerju
pemerInLuIun dueruI duIum menyeIenggurukun peIuyunun pubIIk dI dueruI pemekurun
dun dueruI yung Lerkenu dumpuk pemekurun sumpuI dengun LuIun zooq dun dueruI
IuInnyu yung prusurunu pemerInLuIunnyu suduI LIduk Iuyuk. PrIorILus dIberIkun kepudu
dueruI pemekurun LuIun zoo8 dun zooq. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: pembungununJ
perIuusunJreIubIIILusI kunLor Gubernur, BupuLI dunJuLuu WuIIkoLu, kunLor DPRD,
gedung kunLor SKPD dI dueruI oLonom buruJpemekurun dun yung menguIumI dumpuk
pemekurun sumpuI dengun LuIun zooq, serLu pudu dueruI-dueruI IuInnyu yung
prusurunu pemerInLuIunnyu seperLI kunLor Gubernur, BupuLI, WuIIkoLu, DPRD dun
kunLor SKPD-nyu suduI LIduk Iuyuk IugI, kIususnyu pudu dueruI-dueruI yung beIum
mendupuL uIokusI DAK Prusurunu PemerInLuIun pudu LuIun sebeIumnyu.
9. Kelautan dan Perikanan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun surunu dun prusurunu
produksI, pengoIuIun, penIngkuLun muLu, pemusurun, penguwusun perIkunun, serLu
penyedIuun surunu prusurunu pemberduyuun musyurukuL dI wIIuyuI pesIsIr dun
puIuupuIuu
kecII yung LerkuIL dengun penIngkuLun produksI perIkunun, LeruLumu pudu dueruI
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-;
yung memIIIkI poLensI dun suduI dILeLupkun sebuguI wIIuyuI pengembungun perIkunun
(mInupoIILun), yung dIdukung dengun surunu dun prusurunu penyuIuIun perIkunun
dun penguuLun sLuLIsLIk perIkunun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) penyedIuun surunu
dun reIubIIILusI prusurunu produksI perIkunun Lungkup; (b) penyedIuun surunu dun
reIubIIILusI prusurunu produksI perIkunun budIduyu; (c) penyedIuun dun reIubIIILusI
surunu dun prusurunu pengoIuIun, penIngkuLun muLu dun pemusurun IusII perIkunun;
(d) penyedIuun dun reIubIIILusI InIrusLrukLur dusur dun surunu prusurunu
pemberduyuun
musyurukuL dI pesIsIr dun puIuu-puIuu kecII serLu kuwusun konservusI peruIrun, yung
LerkuIL dengun wIsuLu buIurI dun pengembungun perIkunun; (e) penyedIuun dun
reIubIIILusI prusurunu Solcr Pc.led Decler NeIuyun (SPDN)JSLusIun PengIsIun BuIun
Bukur NeIuyun (SPBN); (I) penyedIuun surunu dun prusurunu penguwusun; (g)
penyedIuun surunu dun prusurunu penyuIuIun perIkunun; dun (I) penyedIuun surunu
dun prusurunu pengembungun sLuLIsLIk perIkunun.
10. Pertanian, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun produksI buIun pungun duIum negerI
gunu
mendukung pencupuIun prIorILus nusIonuI keLuIunun pungun meIuIuI perIuusun ureuI
perLunIun dun penyedIuun surunu dun prusurunu perLunIun dI LIngkuL usuIu LunI dun
perdesuun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) perIuusun ureuI perLunIun, meIIpuLI:
penceLukun suwuI, pembukuun IuIun kerIngJperIuusun ureuI unLuk Lunumun pungun,
IoILIkuILuru, perkebunun dun peLernukun; (b) penyedIuun surunu dun prusurunu
pengeIoIuun uIr, unLuru IuIn: pembungununJreIubIIILusI jurIngun IrIgusI LIngkuL usuIu
LunI, jurIngun IrIgusI LersIer desu, LuLu uIr mIkro, IrIgusI uIr permukuun, IrIgusI LunuI
dungkuI, IrIgusI LunuI duIum, pompunIsusI, dum, purIL, dun embung; (c) pengeIoIuun
IuIun meIuIuI pembungununJreIubIIILusI juIun usuIu LunI dun juIun produksI, opLImusI
IuIun, penIngkuLun kesuburun LunuI, konservusI IuIun, serLu penyedIuun UnIL
PengoIuIun Pupuk OrgunIk (UPPO); (d) pembungununJreIubIIILusI BuIuI PenyuIuIun
KecumuLun; (e) penyedIuun IumbungJgudung pungun musyurukuLJpemerInLuI; (I)
penyedIuun surunu dun prusurunu BuIuI PerbenIIunJPerbIbILun KubupuLen unLuk
Lunumun pungunJIoILIkuILuruJperkebunun; dun (g) pembungununJreIubIIILusI pusuLJ
pos peIuyunun keseIuLun Iewun dun InsemInusI buuLun.
11. Lingkungan Hidup, dIuruIkun unLuk mendukung pencupuIun LurgeL prIorILus
nusIonuI,
yuILu penurunun bebun pencemurun dun penurunun LIngkuL poIusI sebesur o persen
dengun mendukung peIuksunuun pengenduIIun pencemurun uIr, uduru dun IImbuI
puduL
dI dueruI serLu memperkuuL peIuksunuun SPM bIdung IIngkungun IIdup dueruI. DI
sumpIng ILu, kegIuLun bIdung Ingkungun HIdup dIuruIkun unLuk mendukung
penurunun emIsI Gus RumuI Kucu (GRK). Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u)
pemunLuuun kuuIILus uIr meIuIuI kegIuLun: (I) pembungunun gedung IuboruLorIum; (II)
penyedIuun surunu prusurunu pemunLuuun kuuIILus uIr; dun (III) pembungunun
IuboruLorIum IIngkungun bergeruk; (b) pengenduIIun pencemurun uIr meIuIuI kegIuLun:
penerupun LeknoIogI sederIunu unLuk pengurungun IImbuI (seperLI bIogus, R, Ruung
Terbuku HIjuu (RTH), Pcrti.ulcte Mctter (PM1o), Lumun kuIuLI, nsLuIusI PengoIuIun
AIr ImbuI (PA) medIk dun UsuIu KecII dun MenenguI (UKM); dun c) pengenduIIun
poIusI uduru meIuIuI kegIuLun: I) penguduun uIuL pemunLuu kuuIILus uduru; II) penerupun
LeknoIogI LepuL gunuJsederIunu unLuk mengurungI poIusI uduru (uIuL pembuuLun usup
cuIr, brIkeL urung, dun IuIn-IuIn).
cb V
V-8 Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
12. Kehutanan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun IungsI DueruI AIIrun SunguI (DAS),
duIum
rungku memperLuIunkun dun menIngkuLkun duyu dukung sumber duyu IuLun, LunuI
dun uIr, serLu mendukung mILIgusI perubuIun IkIIm. KebIjukun LersebuL dIcupuI dengun
menceguI kerusukun IebII IunjuL LerIudup sumber duyu IuLun, LunuI, dun uIr yung
berudu duIum DAS dengun meIuksunukun reIubIIILusI IuIun krILIs, pengeIoIuun kuwusun
IuLun yung menjudI urusun pemerInLuI kubupuLenJkoLuJprovInsI, Lermusuk
pengembungun kebun bIbIL desu dun konservusI IuIun gumbuL. Ingkup kegIuLunnyu
uduIuI: (u) kegIuLun RH yung LerdIrI durI kegIuLun vegeLuLII dun konservusI LunuI dun
uIr; (b) pengembungun surunu prusurunu keumunun IuLun; dun (c) pengembungun
surunu prusurunu penyuIuIun keIuLunun.
13. Sarana dan Prasarana Daerah Tertinggal, dIuruIkun unLuk meIukukun percepuLun
pembungunun dueruI LerLIngguI dengun menIngkuLkun pengembungun perekonomIun
dueruI dun kuuIILus sumberduyu munusIu yung dIdukung oIeI keIembuguun dun
keLersedIuun InIrusLrukLur perekonomIun dun peIuyunun dusur, seIInggu dueruI
LerLIngguI dupuL LumbuI dun berkembung securu IebII cepuL gunu dupuL mengejur
keLerLIngguIun pembungununnyu durI dueruI IuIn yung suduI reIuLII IebII muju. DueruI
LerLIngguI yung dImuksud LIduk Lermusuk dueruI LerLIngguI yung memIIIkI kuwusun
perbuLusun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) penyedIuun modu LrunsporLusI peruIrunJ
kepuIuuun; (b) penyedIuun modu LrunsporLusI duruL; (c) pembungunun dun reIubIIILusI
juIun dI Iuur juIun provInsI dun kubupuLenJkoLu; (d) pembungunun dun reIubIIILusI
dermugu kecII uLuu LumbuLun peruIu, kIususnyu dermugu kecII uLuu LumbuLun peruIu
dI wIIuyuI pesIsIr yung LIduk dILungunI KemenLerIun PerIubungun; dun (e) penyedIuunJ
pembungunun pembungkIL energI IIsLrIk perdesuun yung memunIuuLkun sumber energI
mIkroIIdro dun pIkoIIdro.
14. Sarana Perdagangan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun keLersedIuun surunu
perdugungun unLuk memperIuncur urus burung unLur wIIuyuI dun menIngkuLkun
keLersedIuun dun kesLubIIun Iurgu buIun pokok, menIngkuLkun LerLIb ukur duIum upuyu
perIIndungun konsumen dI dueruI serLu memberIkun uILernuLII pembIuyuun bugI peLunI
dun UKM meIuIuI SIsLem ResI Gudung. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) pembungunun
dun pengembungun pusur LrudIsIonuI; (b) pembungunun dun penIngkuLun surunu
meLroIogI IeguI; dun (c) pembungunun gudung komodILus perLunIun duIum rungku
penerupun SIsLem ResI Gudung.
15. Transportasi Perdesaan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun keLersedIuun dun
kemuduIun ukses musyurukuL LerIudup peIuyunun LrunsporLusI, serLu pengembungun
surunu dun prusurunu LrunsporLusI perdesuun yung dIprIorILuskun unLuk mendukung
pusuL-pusuL perLumbuIun. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: (u) pembungunun juIun poros
desu; dun (b) penyedIuun ungkuLun perdesuun (pemberIun bunLuun surunu LrunsporLusI
ungkuLun burung yung sesuuI dengun kurukLerIsLIk dueruI).
16. Sarana dan Prasarana Kawasan Perbatasan, dIuruIkun unLuk mengurungI
keLerIsoIusIun kuwusun perbuLusun sebuguI berundu depun neguru dun pInLu gerbung
ukLIvILus ekonomI-perdugungun dengun neguru LeLunggu duIum rungku mewujudkun
kesejuILeruun musyurukuL dun menjumIn perLuIunun keumunun nusIonuI. Ingkup
kegIuLunnyu uduIuI: (u) pembungununJreIubIIILusI jurIngun juIun dI Iuur juIun provInsI
dun kubupuLenJkoLu; (b) pembungununJreIubIIILusI dermugu kecII uLuu LumbuLun
peruIu
dI kecumuLun perbuLusun uLuu kuwusun puIuu kecII LerIuur berpenduduk; dun (c) modu
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-q
LrunsporLusI peruIrunJkepuIuuun unLuk mendukung mobIIIsusI ungkuLun orung dun
burung.
17. Listrik Perdesaan, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun jungkuuun peIuyunun dengun
memberIkun prIorILus pudu pemunIuuLun energI Lerburukun seLempuL unLuk
memperIuus
jungkuuun peIuyunun energI dun keLenuguIIsLrIkun sekuIIgus mengopLImuIkun
pemunIuuLun energI uILernuLII seIuIn BBM (LeruLumu energI Lerburukun) serLu
pemunIuuLun securu opLImuI Lenugu kerju, burung dun jusu produksI duIum negerI unLuk
memberIkun nIIuI LumbuI (tclue cdded) bugI perekonomIun duIum negerI, LeruLumu
unLuk mendorong pengembungun IndusLrI dun LeknoIogI duIum negerI unLuk dueruI
yung LIduk Lermusuk dueruI LerLIngguI dun kuwusun perbuLusun. Ingkup kegIuLunnyu
uduIuI: pembungunun pembungkIL energI buru Lerburukun unLuk penyedIuun energI
IIsLrIk dengun memunIuuLkun poLensI energI IokuI yung berusuI durI EnergI Buru
Terburukun (EBT), yuILu konsLruksI pembungkIL skuIu kecII EBT berbusIs suryu (solcr
.ell), mIkro IIdro, uLuu pembungkIL EBT IuInnyu.
18. Keselamatan Transportasi Darat, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun kuuIILus peIuyunun
LeruLumu keseIumuLun bugI penggunu LrunsporLusI juIun dI kubupuLenJkoLu gunu
menurunkun LIngkuL keceIukuun pudu IuIu IInLus ungkuLun juIun duIum rungku
meIuksunukun rencunu uksI rocd mc5 to ero c..ident. Ingkup kegIuLunnyu uduIuI:
penguduun dun pemusungun IusIIILus dun peruIuLun keseIumuLun juIun, unLuru IuIn: (u)
rumbu juIun; (b) murku juIun; dun (c) pugur pengumun juIun.
19. Perumahan dan Permukiman, dIuruIkun unLuk menIngkuLkun penyedIuun
Prusurunu, Surunu dun ULIIILus (PSU) kuwusun perumuIun dun permukImun sebuguI
sLImuIun unLuk pembungunun perumuIun dun permukImun bugI MusyurukuL
BerpengIusIIun MenenguI dun MusyurukuL BerpengIusIIun RenduI (MBR) dI dueruI.
Ingkup kegIuLunnyu uduIuI: pembungunun Prusurunu, Surunu dun ULIIILus (PSU)
kuwusun perumuIun dun permukImun yuILu: (u) penyedIuun jurIngun pIpu uIr mInum;
(b) se5til tcnl komunuI; (c) jurIngun dIsLrIbusI IIsLrIk; dun (d) penerungun juIun umum.
UnLuk mendukung pencupuIun uruI kebIjukun umum dun uruI kebIjukun musIng-
musIng
bIdung LersebuL, uIokusI DAK duIum RAPBN zo11 dIrencunukun sebesur Rpz,z LrIIIun
uLuu
o,q persen LerIudup PDB. JumIuI LersebuL berurLI menguIumI penIngkuLun sebesur
Rpq,1
LrIIIun uLuu 1q,q persen durI uIokusI DAK yung dIrencunukun duIum APBN-P zo1o
sebesur
Rpz1,1 LrIIIun.
SeIunjuLnyu, perIILungun uIokusI DAK dIIukukun meIuIuI z (duu) LuIupun, yuILu :
(1) PenenLuun dueruI LerLenLu yung menerImu DAK, dengun memperIuLIkun krILerIu
umum,
krILerIu kIusus, dun krILerIu LeknIs.
(z) PenenLuun besurun uIokusI DAK musIng-musIng dueruI, yung dIIukukun dengun
perIILungun Indeks berdusurkun krILerIu umum, krILerIu kIusus, dun krILerIu LeknIs.
PenjeIusun uLus penggunuun krILerIu penguIokusIun DAK LuIun zo11 LersebuL uduIuI
sebuguI
berIkuL :
(1) KrILerIu Umum, yung dILeLupkun dengun memperLImbungkun kemumpuun keuungun
dueruI yung dIcermInkun durI penerImuun umum APBD seLeIuI dIkurungI beIunju
peguwuI negerI sIpII dueruI.
cb V
V-qo Notc Keucncn dcn RAPN zo::
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl
(z) KrILerIu KIusus, yung dIrumuskun berdusurkun peruLurun perundung-undungun
yung
menguLur penyeIengguruun oLonomI kIusus dun kurukLerIsLIk dueruI, yuILu :
u. PeruLurun Perundungun, dImunu dueruI-dueruI yung menuruL keLenLuun
peruLurun perundungun dIprIorILuskun mendupuL uIokusI DAK, serLu seIuruI
dueruI LerLIngguI dIberIkun kebIjukun unLuk mendupuLkun uIokusI DAK.
b. KurukLerIsLIk dueruI, yung meIIpuLI dueruI pesIsIr dun kepuIuuun, dueruI
perbuLusun dengun neguru IuIn, dueruI LerLIngguIJLerpencII, dueruI yung
Lermusuk duIum kuLegorI dueruI keLuIunun pungun, dueruI ruwun bencunu, dun
dueruI purIwIsuLu.
()KrILerIu TeknIs, yung dIsusun berdusurkun IndIkuLor-IndIkuLor yung dupuL
menggumburkun kondIsI surunu dun prusurunu yung ukun dIdunuI durI DAK.
5.3.1.2 Dana Otonomi Khusus dan Penyesuaian
Dunu OLonomI KIusus dun PenyesuuIun merupukun umunuL durI UU Nomor TuIun
zoo8 LenLung PeneLupun Perpu Nomor 1 TuIun zoo8 LenLung PerubuIun uLus UU
Nomor
z1 TuIun zoo1 LenLung OLonomI KIusus bugI ProvInsI Pupuu menjudI undung-undung
dun
UU Nomor 11 TuIun zoo6 LenLung PemerInLuIun AceI. DuIum APBN zo11 dIuIokusIkun
Dunu OLonomI KIusus sebesur z persen durI DAU nusIonuI unLuk ProvInsI Pupuu dun
Pupuu
BuruL, yung penggunuunnyu dIuLumukun unLuk pendunuun pendIdIkun dun keseIuLun.
KebIjukun pemberIun Dunu OLonomI KIusus sebesur z persen durI DAU nusIonuI
LersebuL
jugu berIuku unLuk ProvInsI NAD, yung penggunuunnyu dIuruIkun unLuk mendunuI
pembungunun dun pemeIIIuruun InIrusLrukLur, pemberduyuun ekonomI rukyuL,
pengenLuskun kemIskInun, serLu pendunuun pendIdIkun, sosIuI, dun keseIuLun. DI
sumpIng
ILu, duIum rungku peIuksunuun oLonomI kIusus kepudu ProvInsI Pupuu dun ProvInsI
Pupuu
BuruL jugu dIuIokusIkun dunu LumbuIun unLuk InIrusLrukLur, yung besurunnyu
dIsepukuLI
unLuru PemerInLuI dengun DPR, yung penggunuunnyu dIuLumukun unLuk pendunuun
pembungunun InIrusLrukLur.
DuIum RAPBN zo11, uIokusI Dunu OLonomI KIusus dIrencunukun sebesur Rp1o,
LrIIIun,
dengun rIncIun sebuguI berIkuL:
(1) Dunu OLonomI KIusus unLuk Pupuu sebesur Rpq,q LrIIIun. SesuuI dengun UU Nomor

TuIun zoo8, Dunu OLonomI KIusus unLuk Pupuu LersebuL dIbugIkun kepudu ProvInsI
Pupuu dun ProvInsI Pupuu BuruL.
(z) Dunu OLonomI KIusus unLuk ProvInsI NAD sebesur Rpq,q LrIIIun.
() Dunu TumbuIun OLsus nIrusLrukLur ProvInsI Pupuu dun Pupuu BuruL sebesur Rp1,q
LrIIIun. SesuuI dengun UU Nomor TuIun zoo8, Dunu TumbuIun nIrusLrukLur Pupuu
dun Pupuu BuruL LersebuL dIbugIkun kepudu ProvInsI Pupuu dun ProvInsI Pupuu BuruL.
SeIunjuLnyu, duIum RAPBN zo11, dIuIokusIkun dunu penyesuuIun berupu dunu
LumbuIun
pengIusIIun guru PNSD sebesur Rp,; LrIIIun, Dunu nsenLII DueruI sebesur Rp1,q
LrIIIun,
dunu LumbuIun unLuk Lunjungun proIesI guru (TPG) sebesur Rp1;,1 LrIIIun, dun bunLuun
operusIonuI sekoIuI (BOS) sebesur Rp16,8 LrIIIun. Dunu nsenLII DueruI LeruLumu
dILujukun
kepudu dueruI berpresLusI yung memIIIkI krILerIu keuungun dun krILerIu kInerju
ekonomI
dun kesejuILeruun yung buIk, serLu LeLup mengupuyukun Lerwujudnyu LuLu keIoIu
pemerInLuIun yung buIk.
Kebijclcn Desentrcliscsi Iislcl cb V
Notc Keucncn dcn RAPN zo:: V-q1
SemenLuru ILu, dunu LumbuIun unLuk TPG sejuIun dengun LeIuI dILeLupkun PP Nomor
q1
LuIun zooq LenLung Lunjungun proIesI guru dun dosen, yung dIuIokusIkun muIuI LuIun
zo1o.
Dunu LersebuL dIberIkun kepudu guru dun dosen yung memIIIkI serLIIIkuL pendIdIk
sebuguI
pengIurguun uLus proIesIonuIILusnyu, sesuuI dengun kewenungunnyu.
APBN-P
thd
PDB
RAPBN
thd
PDB
I. DANA PERIMBANGAN 314.363,3 5,0 329.099,3 4 ,7
A. DANA BAGI HASIL 89.618,4 1,5 81.994,3 1,4
1. Pujuk qq.1, o,; qo.1q,o o,6
u. Pujuk PengIusIIun 1.1;;, o ,z 1.1, o,z
I. PusuI z1 1z.1q,; o ,z 1z.q1,q o,z
II. PusuI zJzq orung prIbudI 8q,z o,o ;1,1 o,o
III. Kurung buyur PPI TA zooq ,q o,o z, o,o
b. PBB z.o6,q o ,q z6.z1q, o,q
I DBH PBB z.o61,o o ,q z6.zoz,8 o,q
II. Kurung buyur DBH PBB TA zooq z, o,o 16, o,o
c. BPHTB ;.1, o,1 - -
d. ukuI 1.11;, o,o 1.161,1 o,o
z. Sumber Duyu AIum q.1oq,q o,; q1.q8o, o,6
u. MIgus .1q6,q o ,6 1.q, o,q
I. MInyuk BumI 1;.1q,1 o , 16.6o,6 o,z
II. Gus BumI 11.qz,z o ,z 1z.688,8 o,z
III. kurung buyur mIgus LuIun zoo8 6.1z8,1 o,1 z.ooo,o o,o
b. PerLumbungun Umum ;.;qo,q o,1 8.q,; o,1
I. urun TeLup 1zq,q o,o 1o,q o,o
II. RoyuILI ;.666,o o,1 ;.;q6,q o,1
III. Kurung buyur DBH perLumbungun umum TA zoo;-zooq - - qo;,q o,o
c. KeIuLunun 1.8oz,6 o,o 1.;1,6 o,o
I. ProvIsI Sumber Duyu HuLun 8q8,q o,o ;;,o o,o
II. urun zIn UsuIu PemunIuuLun HuLun 1,8 o,o ;z, o,o
III. Dunu ReboIsusI 6z,; o,o z6,z o,o
Iv. Kurung buyur SDA keIuLunun z,8 o,o - -
d. PerIkunun 1zo,o o,o 8,; o,o
I DBH PerIkunun - - 8o,o -
II Kurung buyur perIkunun TA zooq - - ,; -
e. PerLumbungun Punus BumI (PPB) 1q, o,o 1,o o,o
I. DBH PPB 1q, o,o z8q,q o,o
II. - - 66,1 o,o
B. DANA ALOKASI UMUM 203.606,5 3,3 221.872,2 3,2
1. DAU MurnI 1qz.qqo, ,1 zz1.8;z,z ,z
z. TumbuIun unLuk Lunjungun proIesI guru 1o.qqq,q o ,z - -
. KoreksI uIokusI DAU Kub. ndrumuyu 1z1, o,o - -
C. DANA ALOKASI KHUSUS 21.138,4 0,3 25.232,8 0,4
II.DANA OTONOMI KHUSUS DAN PENYESUAIAN 3 0.249,6 0,5 4 9.319,9 0,7
A. DANA OTONOMI KHUSUS 9.099,6 0,1 10.274,9 0,1
1. Dunu OLsus ;.6qq,6 o,1 8.8;q,q o,1
u. Dunu OLsus Prov. Pupuu dun Pupuu BuruL .8qq,8 o,1 q.q;,q o,1
- ProvInsI Pupuu z.6qq,q o,o .1o6,z o,o
- ProvInsI Pupuu BuruL 1.1q,q o,o 1.1,z o,o
b. Dunu OLsus AceI .8qq,8 o,1 q.q;,q o,1
z. Dunu LumbuIun OLsus nIrusLrukLur Prov Pupuu 1.qoo,o o,o 1.qoo,o o,o
u. Pupuu 8oo,o o,o 8oo,o o,o
b. Pupuu BuruL 6oo,o o,o 6oo,o o,o
B. DANA PENYESUAIAN 21.150,0 0,3 39.045,0 0,6
1. Dunu TumbuIun Tunjungun ProIesI Guru - - 1 ;.1qq,o o,z
z. BunLuun OperusIonuI SekoIuI (BOS) - - 16.81z,o o,z
. Dunu TumbuIun PengIusIIun Guru PNSD .8oo,o o,1 .6q6,z o,1
q. Dunu InsenLII dueruI 1.8;,8 o,o 1.8;,8 o,o
. Kurung buyur DAK TuIun zoo8 8o,z o,o - -
6. Kurung buyur DSP TuIun zoo8 z,o o,o - -
;. ;.1oo,o o,1 - -
8. Dunu penguuLun InIrusLrukLur dun prusurunu dueruI (DPPD) .oo,o o,1 - -
q. Dunu percepuLun pembungunun InIrusLrukLur pendIdIkun (DPPP) 1.zo,o o,o - -
1 U M L A H 344.612,9 5,5 378.419,2 5,4
Sumber : KemenLerIun Keuungun
TABEL V.17
TRANSFER KE DAERAH, 2010 - 2011
miliar rupiah)
2010 2011
Kurung buyur DBH PPB TA zoo6-zoo8
Dunu penguuLun desenLruIIsusI IIskuI dun percepuLun pembungunun dueruI

Anda mungkin juga menyukai