BLM III

OCUKLARDA DAVRANI BOZUKLUGUNUN TEDAVS

A- DAVRANII YAKLAIMLAR

ocukta sorunlar kendiliinden ortaya kmaz. herey gibi onlarn da nedenleri vardr. Aile sorunlar ve evrenin uyumsuzluu ocukta, uygun olmayan, istenmeyen davranlar dourabilir. imdi genellikle, insan davranlarnn byk bir blmnn renildii ve insann evresiyle etkileimi sonucu gelitii kabul edilir. ocuk belli bir kii olmay renir. Bu renme, gdlendirme, cezalandrma ve dllendirme temel kaynaklarn salayan insanlarla etkileim sonucu ortaya kar. Hem istenen hem de istenmeyen davranlar renilir. Eer istenmeyen davran, renilmi ise ayn davran sndrlebilir. Aile iinde problem olan davran istendik bir davrana dntrlebilir ~Whirter, 1985, s.169),

Davran tedavisi, kiiyi tedirgin eden ve yaanlan evreden kaynaklanan davranlarn dzeltilmesi iin aile bireylerinden birine, bir kana ya da hepsine uygulanabilir. zellikle ocuklarda grlen davran bozukluklarnda sadece ocukla ilgilenmek yerine, ocuun evresini oluturan anne, baba, karde, yakn ve uzak akrabalar, retmenler gibi kiilerle ile ilgilenmek, gerekirse onlarn da davrann dzenlemek gerekebilir (KkneI, 1989, s.315).

Davrann llmesi ve kayt edilmesi: ocuun ne yapt ve nasl yapt gzlenerek, sklk asndan, davrann fazlalatrlmas ya da azaltlmasna karar verilir. Kurallar ocua aka iletilir. Davran deiikliinin baarl olup olmadn deerlendirmek iin davran, mdahaleden nce ve sonra llmelidir.

Davrann kayt edilmesinin birinci nedeni derecesini ortaya koymaktr. Belli bir davrann sonradan ne kadar sklkla yapldnn hatrlanmas g olduundan lmler kayt edilmelidir. Bu yolla anne, baba deimenin ne dzeyde olduunu anlayabilir. Dier bir nedeni ise; kendi kendini ynetmek iin bir potansiyel oluudur. Byle bir teknik z denetimi vurgular. Bu teknik ocuun kendi kaydn kendisinin tutmas, ya da davrann yaplmasnn skl hakknda kendisinin aydnlatlmasn ierir. Bu teknikte geri iletim hemen verilmelidir; bylece ocuk davrannn ve sonularnn daha ok farknda olur; bu da onu, kendi kontrolne girmesini salar.

Aile ocuuna okula gitmeden nce kendi odasn toplama konusunda yardm etmek isterse, bu ii yapmas iin ocuu azarlamak, barmak yerine, ana-baba, gnleri ve yaplacak ileri ieren bir duvar tablosu yapabilir. Okuma-yazma bilmeyen ya da kk ocuklar iin, szckleri iletmek amacyla resimler kullanlabilir. ocuk ii bitirdikten sonra ocuk veya anne-baba tabloda bulunan, o ile ilgili kareye bir iaret koyabilir (Whirter, 1985, s.173).

Sndrme: Bir davranm, zayflatmann yollarndan biridir. Sndrme bir ilem, snme ise bu ilemin sonucudur. lemin kritik esi, sndrmek istediimiz davran artk pekitirmemektir (Morgan, 1986, s.95).

Davran pekitirilmezse, kuvveti azalr ve ortadan kalkar. Tm pekitireler ortadan kaldrldnda ocuk davrannn iddetini ve skln arttrarak, ortadan kaldrlan pekitireci tekrar elde etmeye alr. Hatrlanmas gereken ok nemli bir nokta da, snme baladktan sonra tepki oran yava yava artabilir. rnein; drt yandaki Ayeye kurabiye verilmediinde, tepinmeye balaynca, Ayenin tepinmesi grmezlikten gelinmelidir. Tepinme davrannn dikkate alnmamasna tepki olarak daha fazla barp, alayabilir (Whirter, 1985, s.176),

Bastrma: Bu ilemde daha nce renilmi bir davranmn her yaplnda ceza uygulanr, Bastrma aslnda, daha nce koullanm davranm azaltan bir edilgen, kanma renmesidir. Genellikle ceza. davranm geici olarak bastrr. Fakat srekli olarak ortadan kaldrmaz (Morgan, 1986, s.96). Konuyu aadaki gibi rnekleyebiliriz.

ocuk sylenildii halde okuldan eve gelmezse, istenmeyen davran olan eve gelmeme davran cezalandrmak, geldii zamanda dllendirmek, istenen davrann elde edilmesi iin gereklidir (Whirter, 1985, s.174).

Unutma: Bunu baarmak iin, kiinin sz konusu davranm, unutmasna olarak salamaktr. Herhangi bir eyi renmi olan denei, rendikten gnler yada aylar sonra teste tabii tutarsak, rendii eyi iyi bilmeme olasl yksektir. renilmi bir eyin bu ekilde kaybolmasna unutma ya da hatrda tutamama denir. Bu gn psikologlar unutma konusunda bir hayli bilgiye sahiptirler, ne zaman az olacan, ne zaman ok olacan kolayca kestirebilirler. Unutma daha ok szel renme durumlarnda kendini gsterir. Szel olmayan alkanlklarda ise unutma daha azdr (Morgan, 1986, s.94).

Olumlu Pekitire: Kiinin davransal tepkisi, kendisinin houna giden evresel bir tepkiyle karlk grrse ve her seferinde bu byle olursa, bu davran biimi glenir ve yerleir, yani alkanlk haline gelir. Buna olumlu pekitirme yntemi denir. Glendiriciler birincil ve ikinci olarak snflandrlabilir. Birincil glendiriciler. doal gereksinmeleri karlayan dllerdir. kincil glendiriciler ya birincil glendiricilerin mjdesini veren, ya da toplumsallamay kolaylatran, kiinin kendisine ve evresine kar gvenini artran dllerdir.

Birincil glendiriciler, ou kez, yaln eitim durumlarnda kullanlr. Bunlar daha

ok yiyecek, ciklet. ikolata gibi dllerdir. Bunlar genellikle, ocuklara basit iler retilirken, temel beceriler kazandrlrken veya davranlarn dzeltilmesinde kullanlr.

kincil glendiriciler ise; kendilerine dikkat edilmesi, yaptklar iin onaylanmas, sevecenlikle ilgi grmeleri veya gereinde parann yerini tutabilecek filer ile dllendirilmesidir (Demirsoy, 1992, s.44).

rnek;

Bir buuk istediini alabilmek iin lk atmay alkanlk haline getirmi. Eitmen bu ocua, lk atarsan istediini alamazsn. Ama yavaa ve alak sesle, ltfen bana onu verir misiniz? dersin ve istediin verilebilecek bir ey deilse, yerlere yatp tepinsen bile verilmeyecektir. der. Sylediini de her seferinde uygular. Bir sre sonra, ocuk, ancak verilebilecek eyleri, alak sesle ve litfenle istediinde derhal elde edebileceini renir (Demirsoy, 1992, s.44).

Markayla (jetonla) dllendirme yntemi (Token Economy): ocua belirgin tepki veya tepki rntlerine pekitirici olarak, kk maddeler veya puanlar verilmesi oluturur. Yldzlar, renkli katlar, byk bir tabloya konan ekler iyi yaplan bir ii, ya da uygun bir tepkiyi belirler. Bunlar, poker fileri, plastik markalar olabilir. Ne ekilde olursa olsun, genellikle deeri daha yksek bir eyle deitirilebilir. Bundan dolay ocuk iin pekitirecin gcn arttrr. Bylece istenilen davran yapmak iin gdlenme azsa, tevik sistemi yaratmasn Salar (Whirter, 1985, s.182).

Bu tedavi ynteminin u zellikleri vardr. 11km, gnlk yaam kolaylatrmada gerekli olan ve istenen davranlar nceliklerine gre saptanr. Sonra bir takas birimi (fi, pul, kat, oyun paras, yani token) seilir. Tedavi edilen ya da eitilen kiiye, hangi olumlu davranlarda bulunursa kendisine bu token den ka tane verilecei ve bunlarn ka

tanesiyle, ngrlen ve kendinin istedii eyleri, hizmetleri ve ayrcalklar anlatlr (Demirsoy, 1992, s.45),

Markayla bireylerin dllenmesine bazen marka ekonomisi (token economy) ad da verilir. Denetimi zor olan bu davranlar, bir dereceye kadar bu yntemle denetim altna alnabilir. Yntem sk sk su ileyen ocuklarn yerletirildii kurumlarda ve akl hastanelerinde kullanlmtr. Temel ilke iyi davran iin marka Geton) verme, kt davran iin markay geri almadr. Kazanlan markalar iinde bulunulan kurumun kantininden yiyecek, iecek alma, bilardo oynama gibi dier faaliyetler iin kullanlabilir. Markayla dllendirilen davranlar artar, verilen markalar geri alarak cezalandrlan davranlar azalr (Cceolu, 1991, s.495),

Sistematik dtyarsLdatrma yntemi: Bu tedavi yntemi ilk olarak Wolpe tarafndan tanmlanm ve uygulanmtr. Hastadan kendisine kayg ve korku veren nesneleri, kiileri, durumlar saptamas ve tasarlamas istenir. Ama, kiiye kayg ve korku veren nesneleri, kiileri, durumlar saptamak, sonra, nce inceleme ve tasarlama yoluyla, sonra yava yava sz konusu olan nesne, kii ve durumlarla hastay karlatrp ortaya kan ar duygular ve cokuyu sndrmektir. Bylece, hastann nceleri kayg ve korkuyu duyduu nesne ve durumlara kar duyarsz olur.

Duyarszlatrma yntemi, renildikten sonra insann kendi bana da srdrebilecei bir tedavi yntemidir (Kknel, 1989., s.3 15).

zendirme: Uyumsuz davranlar yerine uyumlu davranlar koyma yntemlerinden biri de zendirmedir. Burada tedaviyi srdren kii hastay bu davrana zendirir ve karlnda dllendirme yapar. Daha ok ocuklarda ve uzun srm ruh hastalklarnda uygulanan bu yntemle hastalara yeni ve olumlu davranlar kazandrlabilinir.

rnek: ocuun en ok ilgi ve sevgi duyduu nesneler ve durumlar saptanarak olumlu bir davran yapt ya da olumsuz davran yapmad durumlarda dllendirilecei sylenir. Bylece ocuk bir davran yapp yapmayacan da renmi olur (Kknel, 1989, s.315).

Premack lkesi: Premack ilkesi (byk annenin kural), her ift tepki iin,

olasl yksek olan, olasl dk olan pekitirir. Bu kural, u tmcelerle aklanabilir. Ancak spana yersen, tatln yiyebilirsin ya da ancak p dkersen, TV. seyredebilirsin Becker bu ilkeyi yle zetler; ilk nce al, sonra oyna. Olasl yksek olan oynama tepkisi, olasl dk olan alma tepkisine pekitiretir. Bylece, almaya dl oynamaktr.

B- ALE TERAPS:

Aile yeleri arasndaki karlkl etkileimlerin, kiinin ruhsal savunmalar ve uyum sreleri ile davran repertuarnn gelimesinde ve korunmasnda katklarnn byk Olduu gnden gne daha iyi anlalmaktadr. Bu alandaki bilgilerin artmas, son yirmi yl iinde aile tedavilerinin yeni ve nemli bir teknik olarak gelimesine yol amtr.

Aile tedavileri zgn bir tedavi teknii olarak gelitirilmeden ok nceleri, baz ocuk hekimleri ve ocuk psikiyatrisleri aile yelerini de tedaviye deiik biimlerde katmay denemekteydiler. Baz durumlarda baka bir tedavicinin katlmyla tm aile ele alnmaktadr. Bu gnk uygulanan ekliyle aile tedavisi, en ok Ackerman, Jackson ve yardmclarnn abalaryla gelimitir.

Aile psikoterapisinin en yararl uygulama alan aile yelerinden birisinin bozuk davranlar gsterdii (psikanalitik cleyimle acting out) nevrotik, psikotik ve kiilik bozukluu vakalarnn bulunduu ailelerin tedavisi durumudur. Balca uygulama alanlarn, saldrgan davranlar yznden okul ya da toplumda uyum bozukluu

gsteren ocuklar, ergenler, uyuturucu madde bamll gsteren genler olarak alabiliriz.

Aile tedavisinin ilkeleri: Tedavici, grmede ve tedavi oturumlarnda szl iletiimin kurallarn ilk oturumda ak1amaldr. yeleri birbirinin szn kesmemeleri ve mmkn olduunca kiiye ynelerek konumalar konusunda uyarmaldr. Grup iinde ak iletiime girmeleri, birbirinin grlerini dinlemeye almalar, bireysel farkllklar sayg ile kabul etmeleri, sorunlar daha etkili yollarla zmeleri iin nerilmektedir. Toplantda ele alnan sorunlar daha sonra aile yelerinden birisine yklenilecek bir cephane olarak kullanlmamaldr. Konumalarda ar genellemelerden kanlarak, zgl konulardan ve belirli kiilerden sz edilmesi ynnde iletiim desteklenmelidir. Sulamann ise krizi amada yararl bir yol olmayaca uygun bir dille anlatlmaldr.

Tedavinin en can alc noktas, yelerin bizzat kendilerini deitirmeye abalamalarn desteklemek ama dierini deitirmeye almalarn da durdurmak olmaldr. Bir kez yeler, dier kiilerin farkl ihtiya ve nedenlerle farkl ekillerde davranmak zorunda olduklarn kavraynca ve dier yeler deimeden de kendisinin deiebileceini anlaynca, sorunlara nesnel bir tutumla yaklamak mmkn olacaktr.

Akut kriz zldkten sonra tedavici, oluan honut edici noktalara dikkat ekerek, yeler arasndaki dayanma ve dostluu destekleyebilir. rnein;

i yaam ok ykl bir babaya, ocuklarna daha fazla zaman ayrmas gerektii belirtilebilir. Bu yolla karsnn ve ocuklarnn kocay, ailesi ile ilgili, verici ve iyi kalpli bir aile reisi olarak alglamalar mmkn olur. Baba ailesinin bu dllendirici tutumu karsnda uzak, sert ve otoriter bir role artk gerek duymayaca iin daha esnek ve verici olabilir (Gle, 1993, s.163).

Terapinin planlanmas: Terapist, zgl bir tedavi plan hazrlamadan nce, hali hazrdaki sorunlarn kaynan ve deerlendirme srasndaki gzlemlerini aklamak amacyla, elindeki tm bilgilere dayanarak bir hipotez oluturmaldr. Daha sonra, terapinin sonucunun deerlendirilebilmesinde hedeflerin formle edilmesinin yararn grecektir Bu yaklamda hali hazrdaki sorunun imdi ve burada balam iinde ailenin etkileim dzenlerine nasl uyduunu ve gemite ailenin strese kar nasl bir tutum aldn grmeye almak yararl olur.

Aile ilevlerinde byk oranlarda grlen bozukluklara uyabilecek ok eitli hipotezlere gereksinim vardr. rnein; ocuun yaramazl, ebeveynini zayf evlilik ilikileri karsnda duyduu anksiyeteyi yanstabilir. Ebeveyn ergenlik dnemindeki kzlarnn gelimesinde karlatklar glklerden, ayn dnemlerde kendileri de benzer deneyimlerden getikleri iin bunalabilir. Terapist, ocuklarn anksiyetesine nce zayf ebeveyn ilikisi asndan bakabilir. Ebeveynin sorunlaryla dorudan ilgilenme ise ikinci adm oluturabilir.

Aile tedavisinde tedavi sresi veya grmeler arasndaki zaman asndan fikir birlii yoktur. ocuun hasta olarak bavurduu ailelerde uygulamal tedavilerdeki klinik deneyimler, ilev bozukluunun uzun sreli ise, zl bir deiiklik iin alt aylk bir srenin gerektiini gstermitir. Sorunlarn daha youn olduu ailelerde toplantlar daha sk yaplabilir (Bloch, 1989, s.202).

Klinik rnek;

Deerlendirme ve tedavi asndan terapistlerin aileye yaklam rnei yaka yks olarak sunulmutur.

On yandaki Margaret alt yldr sregiden tikleri nedeniyle ocuk psikiyatrisi kliniine bavurmutur. Tikleri burun ekme, ksrme, horuldama, dilerini skma, gsne ve kalalarna vurma, yerinden aniden srama eklindedir. Ebeveyninin her ikisi de retmendir. Margaretin on yanda Alice ve on be yanda June isimli iki ablas vardr. Ailenin deerlendirilmesi aadaki ana zellikleri vermekteydi.

a) Ailenin yaam dngs srasnda, karlat kayp ya da deiiklik gibi durumlarda depresyon, tm bireylerin ortak tepkisi olmutur. 0m: yllar iinde gerekleen bir ka tanma olaynn ardndan mutlaka bir mutsuzluk dnemi yaanmtr.

b) Vicdanllk ocuklar ve ebeveyn tarafndan paylalan balca zelliktir, kendilerine ve ailenin dier bireylerine olduka yksek standartlar yklemilerdir.

c) ocuklara her zaman yalarna gre daha kkm gibi davranlmtr. zellikle Alice ve Junea erken ergenlik dneminin zellikleri olan zgrlk ve sorumluluk verilmemitir.

d) Duygularn szel ya da szel olmayan biimde anlatm ok az olup, iletiim genellikle en aa dzeyde kalmtr. Aile bireylerinden herhangi birinde ortaya kan kzgnlk ve depresyon gibi duygular dierleri tarafndan grmezlikten gelinmitir.

e) Aile grup olarak kendini ktler gibi grnmekte, bireylerin birbirlerini en ok en alt dzeyde dile gelmektedir. Baarlarnn kabul salanamad iin, tatsz bir ortam hkm srmektedir.

Terapistler, kzgnlk ve depresyon duygularn grmezlikten gelmek iin, ailenin tm sponton, emosyonel anlatmlar zerinde belirgin bir kontrol gelenei bulunduu hipotezini kumar. Margaretin tikleri yasaklanm olan duygularnn anlatmn salamaktadr. Ebeveyninin gemite kendi aileleri iindeki deneyimleri nedeniyle, ailenin ho olmayan enfeksiyonunun kontroln rendiklerini izlenimini edinilir. Terapistler ayrca, destek ve taktirden yoksun brakarak, ailenin Margaretten yksek standartlar beklemesinin onda depresyon ve kendine gven duygusunda azalmaya yol at sonucuna varrlar.

Bu hipoteze dayanarak u hedefleri ortaya koyarlar. Aile, iletiim dzeninde daha az bastrc olmaldr; duygularn daha serbeste dile getirebilmelidir ve karlkl olarak taktir ve desteklerini daha fazla gstermelidir.

Deerlendirme seansnda aile etkin bir ibirlii salayarak, aile yaklam yaplmas gerektiini ve terapistlerin er haftalk aralarla yaplmasn nerdikleri on toplantya katlmay kabul eder. Sonraki birka seans ailenin ilev bozukluu hakknda terapistlerin balangta edindikleri izlenimi dorular. zellikle dikkati eken ise, ebeveynine hkmederek aile bireyleri a~asndaki iletiimi engelleyen ve hi ilgi gstermedii Alice ve Margaret ile tm gcyle rekabete girien Juneun davrandr. Tm ailenin Juneun blp ynetme gcne gz yumduu grlmektedir. Terapistler ebeveynin dikkatini Jureun rolne ekerek,birbiriyle ilikilerini ya da dier ocuklara tepkilerini nasl engellediini gsterirler. Ksa bir sre sonra terapistlerce ,Juneun bu rolne kar mcadele balatlr. Oturma dzeninde deiiklik yaplarak, ebeveynin bir

arada, Juneur ise onlardan uzak bir yerde oturmas salanr. Bu arada ebeveynin zellikle

Alice ve Margaret ile konumas nerilir. Yaplan bu deiikliklerle annenin (i kzna kar ne denli ar koruyucu olduu ve onlarn bamszln nasl hibir lde benimseyemedii belirgin olarak ortaya kar. Annenin bamllk ihtiyalarnn kendi annesinde gelien iddetli artritten sonra doyurulmad anlalr. Baba ise, ailenin gnah keisi durumuna getirilmi olup, kendisinin ve ailenin beklentilerini karlamak iin gsterdii abalar tm aile bireylerince engelleyici olarak alglanmaktadr.

Ebeveynle yaplan yalnz grmede Juneun istenilen daha erken bir zamanda dnyaya geldii anlalr. Onun doumuyla, baba ailenin parasal durumuyla ilgili olarak endieye dm, anne ise depresyona girmitir. Bu da ebeveynin Juneun tekeli altna girdii bozuk bir ilevsel dzenin olumasna neden olmutur.

Tedavi sresince terapist aile bireylerinin duygularn daha fazla dile getirmelerini ve birbirlerinin baarlarn taktir etmelerini srekli olarak cesaretlendirir. Ailenin izlenmesi, baz dzelmelerin ortaya ktn gsterir.

Ebeveynin birbiriyle daha yakn ve kzlaryla daha gereki bir ilikinin mutluluunu duyarken Margaretin tikleri de epeyce azalmtr (Bloch, 1989, s.204).

C. GEREKLK TERAPS

Ergenlerde ve ocuklarda problem zme yaklamlarnn en umut vericilerindendir. William Glasser (1965) tarafndan gelitirilmitir.

Gereklik Terapisi, kiinin iletiim ve insan ilikilerine olan ihtiyacna dayanr. Dier insanlarla olmak ve onlarla ilgilenmek temel ihtiyac olarak dnlr. Yardm arayan bireyler temel yetersizlikten dolay zdrap ekerler, temel ihtiyalarn doyuramazlar,

nsanlarla iliki kurma abas, temel olan iki somut ihtiyac ortaya karr. Bunlarn ilki sevme ve sevilme ihtiyacdr. Bir baka deyile, bireyler onlara ilgi duyan saygn kiilerle beraber olmal ve onlar da bu kiilere ilgi duymaldrlar. Bu ihtiya bireyi, doyum salamak iin srekli etkinlie yneltir. ikinci ihtiya, kii olarak deerli olduunu hissetmektir. Deerli olabilmek iinde birey uygun davran standartlarn koruyabilmelidir. Gemii dikkate almamak ve o andaki davran zerinde odaklamak esastr (Whirter, 1985, s.191).

leme mekanizmalar: lgilenme, gerek olmayan davrann reddi ve yeniden renme olarak Gereklik Terapisi basamaktan oluur, Bu basamaklar i iedir ve danmann ihtiyalarn doyurabilmesi iin yeni yollar retmeyi ierir.

Glasser bu basama, yedi ilkede aklamtr. Bu ilkeler, Gereklik Terapisinin mekaniini oluturur.

1. lgilenme: Dananla danman arasnda yakn duygusal bir ilikinin gelitirilmesi ve korunmas anlamna gelir. Olumlu, nemseyen bir tutumu ima eder ve ilikiye scak, kiisel bir nitelik verir. lgilenme tm dier ilkelerin altnda yatar.

2. Aktel (o andaki) davran: Bu imdi ve burada olan davrann uygulanmasdr. Danman ya da sosyal hizmet uzman danmann, o andaki davranlar ve sonularnn farknda olmasna yardm eder.

3. Davran Deerlendirme: Davranna eletirici bir gzle bakmas ve davrannn iyi olup olmadnn deerlendirilmesi danana retilir. Danman, danann baarszlna nelerin katks olduunu yarglamasna yardm eder. Bu aamada danan, kendi ve nem

verdii kiiler iin nelerin olduuna karar verir.

4. Sorumlu Olan Davran Planlama: Belirlenen deer yarglarn uygulamak iin gereki bir plan hazrlamasnda danan danmana yardmc olur. Bu aamada kendine ve bakalarna kar sorumluluk alabilmeyi ve davran deitirmek iin gerekci planlar gelitirme sorumluluunu retir.

5. Taahht Etme: Eylem plan zerinde anlama yapldnda, danman ve danan bu plan uygulamak iin taahhtte bulunur. Bu yazl davran anlamas olabilecei gibi, iki kii arasnda szel bir al veri de olabilir.

6. zer Kabul Etrneme: Danman, danana plan uygulamas iin yardm etmelidir. Yeni davrann doyurucu olabilmesi iin zamana ihtiya vardr. Yerine getirilmeyen taahhtler iin danman zr kabul etmez. Glasser, sosyal hizmet uzmanlarnn danmanlarn, retmenlerin, ana-babalarn ve dier yetikinlerin, karlarndaki kiiyi eer nemserlerse zr kabul etmeyeceklerini defalarca belirtmitir. Glasser, buna disiplin adn verir.

7, Ceza Vermeme: Sosyal hizmet uzman ya da danman anlamaya varlamayan taahhtlere yaptrm koyamazlar. Danann yalnzln pekitirir (Whirter,

1985, s.198),

D- ATILGANLIK ETM

Rergn karlalan kiisel sorunlarn bir ksm bireylerin duygularn anlatna ya da ilgi ve istekleri kendileri iin nemli olan bireylere iletmede baarsz olmalarndan kaynaklanmaktadr. Eer kiilerin duygularn iletme becerileri yeterli deilse gereksinimlerini karlamakta glk ekerler.

nsanlarn gereksinimlerini karlamak iin kullandklar deiik iletiim biimleri onlarn davran rntsn oluturur. yle ki, baz bireyler ekingendirler, amalarna ulaamazlar, gereksinimlerini karlamakta glk ekerler bu nedenle de ou kez ya fkeyle ya da yetersizlik kaygsyla doludurlar. Bazlarysa evreyle ilikilerinde saldrgandrlar; yani istedikleri amalara ulamak, gereksinimlerini karlamak iin bakalarn kk grme, dikkate almama eilimi gsterirler.

Gerek saldrganca davranmann, gerekse ekingen olmann birok olumsuz sonular vardr. Saldrgan olan birey belki o an iin gereksinimlerini karlar, ancak evrede istenmeyen bir kii durumuna debilir. ekingen bireyde gereksinimlerini tam olarak karlayamamakta ve bunun sonucu olarak, bu kiilerde psiko.sosyal ve hatta fizyolojik doyumsuzluklar ortaya kmaktadr.

Birbirlerinin zdd olan ekingenlik ve saldrganlktan baka kiiler aras davran ve tutum rntlerinden biri olan atlganlk (assertiveness), bakalarn kk grmeden, onlarn haklar yadsmadan, kiinin kendi haklarn koruyabilme yolu olarak gelitirilen bir eit kiiler aras ilikiler biimi olarak betimlenir. Atlgan olan birey evreyle daha uyumlu bir iletiim kurar, bu nedenle de evreyle daha salkl bir uyum ierisindedir, ne kendinden dn verir ne da bakalarnn hakkn inemeye ynelir.

Atlganlkla zgven arasnda olumlu bir iliki sz konusudur. Atlganlk zgveni etkileyebilecei gibi zgven de atlganl etkiler. 0 halde, atlganlk eitiminin verilmesi bireylerin zgvenlerini arttraca, benlik sayglarn olumlu ynde etkileyecei iin yararl olabilir (Whirter, 1985. s.202).

Atlgan davrann eleri: Atlgan davrann sistematik olarak gzlenmesi, bir ok davran bilimcisinde, atlganlk eylemini oluturan elerin var olduu sonucunu dourmutur. Bu eler yle sralanabilir.

Gzle letiim: Kiiyle konuurken, onunla etkili iletiim kurabilmek ve sylenilenlerin iten olduunu anlatabilmek iin, o kiiye dorudan doruya bakmak gereklidir.

Vcudun Duruu: Kiiyle konuurken dorudan doruya onun yzne baklr, dik oturulur, onunla ilgilenildii ortaya konur yollanan mesajlar daha anlaml olur,

Jestler: Uygun jestlerin anlatlanlara elik etmesi mesaj daha anlaml klar.

Yz fadesi: fkesini anlatmak isteyen bir kiini bunu yzyle ifade eder. Davrann atlgan olmas iin yz ifadesinin de yollanan mesaja elik etmesi gerekir.

Ses Tonu: Fslt eklinde rnonoton bir ses istenileni anlatmaya nasl yetmezse, barmakta dier kiiyi savunmaya ittii iin, atlgan olmak istenildiinde birey ses tonunu iyi ayarlar. Konuurken kendine gvendiini ileten, ancak stnlk kurmayan bir ses tonu ile konumak gerekir,

Zamanlama; Duraksama atlganln etkisini azalttndan. genellikle (sponton) kendiliinden anlatm ama olmaldr, Ancak uygun bir zaman semede yarg gereklidir. rn: patrondan bir ey isterken dierlerinin yannda onunla konumak, onu savunmaya

itebilir,

erik: Ne sylenildii nemliyse de, nasl sylenildii yani mesajn iletilme biimi ok daha nemlidir, Bu nedenle mesaj yollarken kardaki kiiyi savunmaya itmeden, bireyin kendini ifade etmesi gerekmektedir. Dierlerini kltmek, rencide etmek (saldrganlk) gerekmez. Duygular ifade edilerek daha sponton olunabilir (Atlgan) (Whirter, 1985, s.204).

Atlganlk eitimi: Aada ocuklara ve ergenlere verilebilecek, grupla atlganlk eitimine bir rnek verilmitir.

Birinci Oturum;

yelere anlayabilecekleri bir dille grupta neler yaplaca, grubun kurallar anlatlr. Birbirleriyle tanmalar salandktan sonra atlgan ve atlgan olmayan davrann tanm yaplr ve saldrganlktan, ekingenlikten farklar zerinde durulur. Atlgan bireyin zelliklerini belirten ses tonu, akc bir dil, gzle iletiim jest ve mimikler vb. gibi noktalar zerinde durulur. Hatta yelere bu konuda teksir de verilebilir.

kinci Oturum;

Ev devleri hakknda konuulur. yelerin baarl ve baarsz olduu durumlar tekrar oynanabilir.

nc Oturum;

Gruptaki yeler birbirleri hakknda olumlu ve olumsuz duygularn syleyebilirler. Burada glk ortaya karsa davran prova edilebilir. Gruptan da geri iletim alnr. Ev devi verilebilir.

Drdnc Oturum;

Ev devleri hakknda konuulur. Ben-dili sen-dili hakknda bilgi verilir. Ben-dili ve Sen-diliyle ilgili durumlar oynanr. Ev devi olarak herkesin er dakikalk bir konuma hazrlamas istenir.

Beinci Oturum;

yeler konumalarn sunarlar. Grupa geri-iletim verilir.

Altnc Oturum;

yelerin yapmak istedikleri, ama o anda cesaret edemedikleri bir olay oynanarak denenebilir.

Yedinci Oturum;

yelerden biri ortaya geer ve dier yeler onunla ilgili olumlu duygularn

belirtebilir. Bu grubun tm yeleriyle denenir.

Sekizinci Oturum;

yeler kendilerini ve grubu deerlendirir (Whiter, 1985, s.212). OCUKTA ZGVEN VE EKNGENLK
ekingenlii genellikle sosyal artlar dourur. Aile ve okul ortamlarnda alnan eitimin ekli de nemli. ocukluktaki ortam kimi zaman ekingenlie sebep olurken, kimi zaman da ekingenliin almasn salar. Bu nedenle aileler yanl tutumlardan zellikle kanmal. Her insan iin okula balad ilk gn zel bir anlam tar. Her balangcn ayr bir heyecan var zaten. Ama uzun yllar srecek okul hayatnn balangc apayr bir heyecan tar. Pek ok kiinin hatralarnda farkl bir yere sahiptir o gn. Oysa benim iin ekingenlikten kaynaklanan tatsz, buruk bir an olarak kalmtr okula baladm ilk gn. Dr. Aye zci

O gn, ben de tm yatlarm gibi heyecanla okul yoluna koyuldum. nc snftaki ablam bana rehberlik ediyordu. Ailemden baka bir yetikin benimle okula gelememiti. lk ders zili aldnda ablam beni okula yeni balayanlarn bulunduu grubun yanna brakp kendi srasna gitti. retmenimiz olduunu syleyen tombulca bir adamn pei sra snfa girdik. Neredeyse renci says kadar anne veya baba da snftayd. En arka sralarda bir boluk bulup oturdum. retmen masasnn zeri ve pencere ileri o gne dek grmediim ok gzel oyuncaklarla donatlmt. Grdklerime bir anlam veremedim. retmenimiz yoklamay yaptktan sonra, bizleri okula sndrmak iin olsa gerek, iir, ark veya tekerleme sylemeye tevik ediyordu. Syleyenleri de alklattrarak bir oyuncak armaan ediyordu. Yanndaki velisinden destek alp, yarm-yamalak bir-iki msra syleyenlere bile oyuncak armaan ediyordu. Ben de o kadar ok iir-ark biliyordum. Ablamdan neler neler renmitim! Ama bir trl parmam kaldrarak sz isteme cesaretini kendimde bulamyordum. Oyuncaklar bir bir dier ocuklara verildike benim iim gidiyordu. Yreimden tel tel bireyler kopuyordu. O gn dier ocuklar ellerinde oyuncaklarla, sevinle evlerine dndler. Ben ise elim ve gnlm bo dnmtm. Aradan 2-3 ay gemiti. O gnk retim metoduna gre tek tek harfleri renmitik. Sra fi ve hece yazmaya gelmiti. retmenimiz 4-5 kelimeden oluan zorca bir cmle syleyerek, bunu kim yazabilir? diye sordu. Doal olarak henz kimse yazamazd. Ama ben yazabilirdim. Nasl yaptm bilmiyorum ama parmam kaldrverdim. retmenim biraz akn, biraz da kmseyerek srf bana sz hakk tanm olmak iin gel bakalm

dedi. Tahtaya ard. Belli ki yazabileceime ihtimal vermiyordu. Bir rpda cmleyi hatasz olarak yazverdim. retmenim hayretler iinde kald. En arkalarda oturan, stba bakmsz, kendi halindeki bu suskun ocuun gsterdii baar onu ok artmt. Beni snfa tekrar tekrar alklatt. Kara tahtann nnde ekingenliimi yenmenin zaferini yaarken, retmenimin dolaptan kartp bana armaan ettii hikaye kitab beni mutluluk gzyalarna bomutu. EKNGENLK BR HASTALIK OLABLR M? ekingenlik, baary, kiinin istek ve ihtiyalarn sylemesini ve kendini ifade etmesini engelleyen olumsuz bir duygu, istenmeyen bir kiilik zelliidir. Ancak ekingenlik kavram haddini bilmek, edep-erkn ve haya sahibi olmak, mtevazilik, mahcubiyet veya akll-uslu olmakla kartrlmamaldr. ekingenlik, ar ie kapanklk, d dnyadan kopma ve kendi i dnyasna ynelme ile kendini belli eden ar kiilik bozukluu da deildir. ekingenlii, yetenek eksiklii veya zek seviyesinin dklne bal bir pasiflik sorunu olarak grmek de yanltr. Sadece bir sosyal beceri eksikliidir ve davran tedavisi ile dzeltilebilir. ekingenliin farkl younluk dzeyleri olabilir. Baz kiiler ekingenliin verdii skntyla bile normal yaamlarn srdrebilirler. ekingenliin youn olduu bireyler ise hi bir d sebep yokken baarsz, verimsiz, tatminsiz ve mutsuz olabilirler. zellikle ocukluk yllarnda ekingenlik, eitim ile atlganlk ve giriimcilik becerisine dntrlemezse birey ile birlikte byr. Kiisel geliimi engeller. Kii bu huyundan dolay kendi kendine ayak ba olur. ekingenliin kart, olur olmaz her yerde ben yaparm, ben bilirim iddiasyla bakalarna sz hakk tanmamak, ak gzllk ya da halk tabiriyle uyanklk demek deildir. ekingenliin giderilmesi, bireyi ov yapmaya altrmakla olmaz. nk gsteri yapma merakls bir miza da salkl bir kiilik belirtisi deildir. Bilindii gibi, kiilik grntsnn oluumunda hayatn ilk yllar ve kiinin yetitii ortam byk nem tar. ekingenliin nedenleri ve kkenleri aratrldnda, kaltsal yapdan ziyade aile yaps ve sosyal evreye ait faktrler dikkat eker. KENDNE GVEN EKSKL ekingenliin temel nedeni kendine gven eksikliidir. Bireyler zgvenini ilk ocukluk yllarndan itibaren kazanmaya balar. zgven, glklerle mcadele edebilme, sorunlara zm retebilme, evresi zerinde etkili olabilme, kendine deer verildiini hissedebilme, kendinden honut olarak hayat srdrebilme demektir. zgvenin kazanlmas iin bireyin sper yeteneklere sahip olmas gerekmez. Srekli baarl ve abartl bir biimde ilgi oda olmak da gerekmez. zgven, duygusal ve zihinsel yetenekleri kullanp gelitirebilme, kendini olduu gibi kabul edebilme ve evrenin de kiiyi doal haliyle kabullendiinin hissedilebilmesiyle geliir. ocuun kendi iradesi dnda sahip olduu baz bedensel yap farkllklar, kusurlar veya zrler (mesela topal ayak, a gz, tip arpkl gibi) ocukta ekingenliin yansra daha ar duygusal rahatszlklara, hrnla da neden olabilir. Kekeme bir ocuk, tabiatyla bildiini sylemekten ve konumaktan ekinir. Byle durumlarda, ocuun zrn n planda tutmayan birka yakn arkada ok olumlu etki yapar. Alay edilmek ocuklar ok ypratr. Bylesi durumlarda ocuun dier ynlerini n plana karmaya

alarak telafi mekanizmas iletilebilir. u da bir gerek ki, baz ailelerde ocuklar doum srasna veya cinsiyetine gre adeta paylalp zel muameleye tabi tutulurlar. Bu tutuma, bykanne ve bykbabalar, kimi zaman daylar, halalar gibi ailenin dier fertleri de katlabilir. Sonuta, ilgi oda ocuk marrken, dieri kadar ilgilenilmeyen ocukta zgven eksiklii oluur. Geleneksel kltrmzde ocuklara isim verme de zgven ve kiilik srecini etkileyen neme sahiptir. Dedesinin ismi verilen bir ocuun dedesi gibi olaca umulur. Baz babalar ocuklarna kendi babalarnn ismini vermekle kalmaz, ocuklarndan kendi babalarndan belki grmemi olduklar kadar sevgi ve ilgi umabilirler. Bu durum, psikolojik anlamda ocuun "kendi olabilmesine" bir engel tekil eder. Ebeveynler byklerin ismini yaatmaya gsterdikleri zen kadar, kklerin de kiilik geliimleri konusunda hassas davranmaldrlar. LK OCUK NE KADAR ANSLI? lk ocuk ailenin ilgisine mazhar olmak bakmndan olduka ansldr. ansszl ise annebabann tecrbesiz oluudur. Tm bilgiler ve kurallar iyi bir ocuk yetitirebilme hevesiyle ilk ocukta denenir. Bu uygulama ocuklar bunaltr. kinci ve sonraki ocuklar daha zgr byrler. Hatta son ocuklarn "hi bymeme" hakk dahi vardr. lk ocua kardeleriyle ilgilenme sorumluluu yklenir. Ama bir o kadar da onlara hkmetme hakkna sahiptir. lk ocuk pek ok eyi anne ve babasndan renir. Sonraki ocuklar ise pek ok eyi bir ocuktan yani aabey veya abladan renirler. Anne-baba ile paylam asndan ise ilk ocuk kadar avantajl deildir. ocuk tek ve dier ocuklarla iletiim kurma imkan az ise, okul ana geldiinde yetikinlerden bamszlamas zor olabilir. Ayrca yatlarna uyum salamas, onlarla ba edebilmesi de g olabilir. Nasl davranacan bilememek de bir ekingenlik nedeni saylr. ocuu ilkokuldan nce hazrlk snfna gndermek bu durumda uygun olur. zgven kazandrma ve ocua kendisinin deerli olduunu hissettirebilmede anne-ocuk iletiimi temeldir. letiimin sresinden ziyade younluu yani doyurucu olmas nemlidir. yle aileler var ki, anne ve ocuk yirmidrt saat boyunca ayn mekn paylatklar halde, bu paylam duygusal alanda gereklemez. ocuk kendi haline braklm, anne kendi alemindedir. ABARTILAN BAARILAR VE HAYAL KIRIKLII Geleneksel aile yapmza tepki gstererek daha iyisini yapma iddiasnda olanlar da bir ekilde dengeye dikkat etmelidir. Bu yeni tutumlarda ll olunmadnda ciddi problemler doar. ocua snrsz zgrlk tannabilmekte, tm kararlar kendi iradesine braklmakta. Her yapt i ve kk baarlar abartlmakta. Sonuta ocuk iirilmi bir benlik sahibi olmaktadr. Bu durum ocuun mr boyu hayal krkl yaamasna sebep olur. ocuk bol aferinle yetitiinde, aba sarf etmeden baarya sahip olabileceini zanneder. lerleyen yala birlikte gerek yaamda durumun byle olmadn sezer ocuk. Benliinin zedelenmemesi, krlmamak ve incinmemek iin etkinliklere katlmamay tercih edebilir, iine kapanabilir. Cinsiyet ayrm da zgven geliimi ve ekingenlik oluumunda etkendir. kinci veya sonraki ocukta srarla farkl cinsten bir bebek beklemek ve sonunda hayal krklna

uramak, doan ocuk iin iki farkl durum oluturabilir: Ya aka reddedilmek ya da rtlm bir benimsenmeme hali. Aka reddetmek, ocua her ynyle nem vermemek ve ilgi gstermemek eklindedir. Baz ebeveynler cinsiyetinin istenmediini ocua aka da sylerler. Kz ocuunu erkek gibi yetitiren, erkek ocuuna hevesini almak iin kz elbiseleri giydirene rastlamsnzdr. Yedi kz ocuktan sonra gelen bir erkek evlat, kendinden ncekilere farknda olmadan ne byk bir darbe indirmitir! Sanki ne kadar martlsa hakkdr! Gizli benimsememe halinde ise ebeveynler ar sevecen ve ilgili davranrlar. Dierlerinin bize bakmamas durumunda bu bize bakabilir." gibi beklenti ve tesellilerle gelecee yatrm yaparlar. Aka reddedilen ocuklar, hayata kskn ve daha pasif olma eilimindedirler. KEND OLABLMEK Be parman beinin bir olmad gibi, kardeler de birbirinden farkldr. Baz ocuklar ok baarl bir kardein glgesinde kalmaya mahkum olabilirler. Bu durumdaki ocuklar kendilerini baarsz ve deersiz zannederler. Dolaysyla ekingenleirler. ocuklarn sk sk eletirilmesi, aalanmas ve alay edilmesi de aalk kompleksinin geliimine neden olur. Blu ana gei dneminde de pek ok normal ocukta ekingenlik grlebilir. Bu, o dneme zg bir olgudur. Ergenin yeni beden imajn kabullenip, ses tonunu kazanp, geliim srecini byk lde tamamlamasyla bu sorun da biter. Yetikin kimlii benimsenir. Yeni beceriler snanr, sosyal ilikiler tekrar ekillendirilerek zgven tazelenir. ekingenliin tamamen sosyal evrenin bir rn olduunu sylemek doru deildir. Doutan, yapsal bir kiilik temayl de sz konusu olabilir. Eitimle tam olarak giderilebileceini sylemek de ok iddial bir ifade olur. ocuu "atak" yapmaktan ziyade, sosyal yaamn zorlanmadan srdrebilecek ve yetenek potansiyelini faaliyete geirebilecek bir dzeye getirebilmek nemlidir. ekingenliin giderilmesi iin verilen eitime "atlganlk" eitimi ad verilir. Okul ortamnda, snf retmenlerinin zel gayretleriyle ekingen ocuklar normal seviyeye ekilebilirler. Tabii ki retmenin nitelikleri ve ocuk ruh sal bilgileri ok nemlidir. ekingenlii tehis etmek basittir. Ancak, aile ile ibirlii yaparak ocuu istenen ynde eitmek kolay deildir. Bazen ekingen ocuklar, ailevi sorunlar var zannedilerek rehber retmenlere de sevk edilir. Okullarda mark ocuklarla ok daha fazla uralr. nk onlar evreye de zarar verirler. Oysa ekingen ocuklarn zarar ancak kendilerinedir. Kk altrmalardan balayarak, adm adm davran tedavisiyle bu sorunu ocuun dnyasndan karmak hi te zor deildir. Yeter ki nedeni anlalabilsin ve uygun eitim yntemi uygulanabilsin.