UNIVERSITETI I PRISHTINS FAKULTETI FILOZOFIKK DEPARTAMENTI HISTORI

Lnda: Historia e Evrops Juglindore, shek. XIX Tema: Reformat Osmane dhe Krizat n Evropn Juglindore

Mentori: Ass.Mr.Albina Dranolli

Studentt: Gzim Hoxha Faton Pllana

Prishtin, Tetor 2011

HYRJE
Natyrisht se temn t ciln e kemi para vets sht nj tem e vshtir pr t'u elaboruar dhe njherit edhe mjaft interesante q zgjon interesim t gjer. Historia e Evrops Juglindore e shekullit XIX pothuajse sht e mbushur me kryengritje, luftra shum here edhe t prgjakshme pr pavarsin e vendeve t ktyre vendeve nga Perandoria Osmane. Perandoria Osmane n kt koh ishte dobsuar majft sa q kishte filluar t quhej shpesh her edhe me termin e njohur "i smuri i Bosforit". N kt koh prej popujve q m s shumti bnn "pluhur" ishin pa dyshim serbt dhe grekt pa mos i harruar edhe rumunt, bullgart e normal q edhe shqiptart me pashallqet e tyre t Shkodrs dhe Janins, por q nuk sht objekt i tems son. N kt koh i kemi edhe Reformat e njohura Osmane t njohura me emrin Reformat e Tanzimatit t cilat shrbenin si pik referenca shum e madhe e vendeve perndimore n raport me osmanlit kur dshironin q t'i "hakmirreshin" asaj, kur ajo nuk i "dgjonte" ata. Seminari sht i ndar n tri nntituj mirpo bhet prfshrija e ngjarjeve historike prej nj periudhe prafrsisht 50 vjeqare.

Gzim Hoxha

- KRIZAT N EVROPN JUGLINDORE: 1831-1833 - KRIZAT N EVROPN JUGLINDORE: 1839-1941

Duhet cekur se nj ndr inicuesit kryesor t krizave ballkanike apo t shteteve juglinodre ishin kryengritjet e mdha greke e serbe1, pasi q pothuajse gjendja momentale e shteteve ballkanike ishte mjaft e acaruar nga ndikimi i ngjarjeve t s kaluars. N nj mngjes t hershm t vitit 1830 e tr pjesa e popullsis dominuese t Greqis ishte futur n nj luft civile, e cila domosdo do t prfundonte, mirpo me pasoja t mdha pr Greqin, e sidomos pr popullsin greke pasojat ishin m t mdha dhe t pa numrueshme pr popullsin, shtresn e varfr t popullsis greke q pothuajse ishin fare t pa fajshm.2 Kjo luft civile ndodhi pas vrasjes s presidentit t vendit Jovarinos. Pas Jovarinos, Kopadistriasi grek i njohur, i cili kishte shrbyer pr shum vjet si zvends ministr i jashtm i Rusis kishte nj plan t madh strategjik. Ky filloi t bj centralizimin e pushtetit, pr t krijuar nj shtet t bashkuar i cili me t vrtet i nevojitej Greqis pr gjendjen momentale greke. Ky ishte i msuar t bnte politik t ftoht, si n Kongresin e Vjens e jo me vrazhdsin e hakmarrjes peleponeze siq ishin msuar grekt. M 1831 ishte kulminacioni i kryengritjes i cili pasoi me vrasjen e Kapodistriasit. Kryengritja greke prfundoi m 1834 dhe cilsohet n ndr luftrat m t gjata dhe m shkatrruese t ciln e ka njohur ndonjher deri m sot Greqia. Ktu kemi t bjm edhe me kryengritjet serbe sepse sado q ato mund t ishin t pasukseshme, me prjashtim t kryengritjes t dyt serbe, ku serbt fituan nj autonomi thuajse t pavarur dhe t prgjithshme. E tr kriza e Perandoris Osmane apo 80% e krizs perandorkae ishte plani n pashallakun e Beogradit dhe e tr zgjidhja ishte n pashallakun e Beogradit. Shum historian theksuan dhe sot theksojn se destabilizuesi thuajse prfundimtar pr Perandorin Osmane ishin kryengritjet e mdha serbe e sidomos kryengritja e dyt serbe e vitit 1815.3 Mirpo kryengritjet greke prap mbesin Ball (gjak) n Ballkan, mbesin nj ndr hapat fillues t ndryshimit dhe prmbylljes t nj historije dominuese Ballkanike me luftra, gjakra lot e vuajtje. George Castellan theksoi se kryengritjet greke ishin dhe do t mbesin t pa harrueshme pr tr njerzimin botror. N vitin 1833 Greqis i njihet pavarsia edhe nga sulltani. Dje fuqi baruti e europs sot nj przirje shtetes t vegjla t cilat pas nj gjysm shekulli q kan qen prveq Greqis n kampin socialist me sa duket po rizbulojn nevojn pr t ripohuar identitetin e tyre. 4 Dy, krizat e para dhe vendimtare t shtjes s evrops juglindore: 1. Lindja e dy shtetrve t krishtera n territorin e Dari el Islamit 2. Lindja e ktyre shteteve lindi me ndrhyrjen e drejtprdrejt t fuqive t mdha, e bnt Perandorin Osamne "t smurin e evrops (bosforit)".5

1 2

Misha Glenyy Historia e Ballkanit (1804-1999), fq.38 Po aty, fq.39 3 Georges Castellan Histori e Ballkanit (shekulli XVI-XX), fq.262 4 Misha Glenyy, Po aty. 5 Georges Castellan, fq.289

Fatin t cilin e ndjeknin, qeveri me politika t kundrta ktej e tutje do problem i mbrendshm qo do t mund t destabilizonte pushtetin kthehej n nj kriz evropiane dhe pikrisht kt diplomaci e quajti shtje lindore.

PRFUNDIMI
Ndrsa prfundimi sht ky: Nj kronist i kohs deklaronte se sht shum turp i madh se si disa fshatra t cilat gjendeshin n mesin e balts e kinse jan shtet ballkanike, grindeshin mes veti mirpo grindeshin aq shum deri n at pik saq edhe shkaktonin aq shum luftra mes veti sa q duhet t vdesin shum njerz t pafajshm, a thua jeta qenka kaq e pa vler pr ta ? Historia e ballkanit edhe vet ballkani mbetet si pik ndezse n pikn m t ndieshme at evropiane apo edhe qetsin botrore.6

Misha Glenyy, po aty.

Faton Pllana

- REFORMAT OSMANE (1839-1852) DHE REFLEKTIMI I TYRE N NGJARJET BALLKANIKE

do shtet apo perandori gjat historis s saj i ka fazat e saja t lindjes, zhvillimit dhe rnjes s saj. do perandori ka tatpjetzn e vet dhe teposhtn e saj. do perandori, duke prfshir ktu edhe Perandorin Osmane i ka faktort e saj t ngritjes dhe rnjes ashtu si e titullon professor Salabi libirn e tij, andaj edhe ktij "ligji" nuk i shptoi as Perandoria Osmane. Nse dshirojm q tr kt histori t gjat dhe madhshtore t Perandoris Osmane ta prmbledhum n nj doracak t vogl dhe orientues duke i prmendur ngjarjet dhe ndodhit kryesore t saja, athere se patjetr do t pemenden edhe reformat osmane t viteve 1839-1852 t njohua si reformat e Tanzimatit. A thua valle 'far erdhi deri tek kto reforma? sht e njohur se kur nj shtet apo perandori bn reforma brenda shtetit t tij, ather kjo ndodh si rezultat q gjrat nuk jan duke shkuar mir, ka ngecje t ndryshme t fushave t ndryshme apo sistemi t cilin e ka ai shtet nuk po i prshtat kohs aktuale. E shtrojm edhe njher kt pyetje: cilat ishin shkaqet q e solln kt perandori gjigante deri tek kto reforma? Pr ta kuptuar kt pytje sa m mir dhe m qart, i hedhim nj vshtrim t shkurtr dhe siprfaqsisht rrethanave paraprake, ngjarjeve q e shtyen deri tek kjo gj. sht nj fakt q t gjith historiant pajtohen pa dallim, a jan historian europian (krishter) apo lindor (musliman) se rna e ksaj perandoria gjigante filloi q pas vdekjes s sulltan Sulejman Kaninut, ku ky sa ishte gjall kishte rn nn ndikimin e gruas s tij Rokslans e cila kurdisi nj komplot kundr birit t Sulejmanit Mustafs n mnyr q n pushtet t vij djali i saj Selimi II dhe vrtet kshtu ndodhi, Mustafa u vra, jeniert u trbuan dhe sulltani i ri Selimi II i shuajti me gjak.7 Kshtu filloi dal ngadal rnja e saj, e sa e bukur sht nj thnje popullore q thot: " pika pika mbushet pusi" dhe vrtet kto ishin pikat e para qe e mbushn pusin, e ai pus ishte rnja e saj pas Lufts I Botrore m 1918. Kto "pika" vazhduan me humbjen e saj n betejn e Lepants (17 tetor 1571) ku osmant humbn nga flota evropiane e krishter dhe kjo ishte humbja e par q nga fillimi i shek XV dhe natyrisht se kjo shtoi entuziazmin te europiant dhe europiant e festuan kt triumf8, mandej si ngjarje tjeter numrohet edhe mosdisiplina n ushtrin jeniere ku fatkeqsisht kishte filluar t prdorej edhe alkooli gj q n nj ushtrie osmane-islame ishte e panjohur, me gjitha prpjeket e Sulltanit Murati III (1574-1594) pr ta ndaluar apo hjekur ato dshtuan dhe ktu shihet dobsia e sulltani q t ushtroj pushtetin e tij mbi ushtart e tij (jenier)9. M pas kt "pika" vazhduan edhe luftrat q i bri kundr shteti pers (shiitt safavid) ku u detyruan q ti lirojn qytet dhe provincat q i kishin liruar m hert gjat kohs se Gazi Sulejmanit ti ljn n dor t safavidve duke prfshir ktu edhe Badgadin dhe ktu shihet qartazi dobsia e Osmanlive10, e shum faktort t tjetr t cilt po ti prmendim t gjith do t bhej punim n'veti po kto sado pak na japin nj pasqyrim t gjendjes paraprake t rerformave t Tanzimatit. Fjala "tanzimat" n aspektin gjuhsor d.m.th. reforma 11. Kto reforma lidhen me Sulltanin Abdulmexhidin I (1839-1860) dhe prej gjrave t para q i bri posa hypi n pushtet ishte vendimi i tij i njohur si "Hati Sherifi i Gylhanes" t ciln e nnshkroi vet sulltani. Prej pikave qe prmbante ky vendim ishte: 1) Sigurimi i jets, nderit dhe pasuris s nnshtsave n trsi, pa marr parasysh prkatsin fetare;
7 8

Dr. Ali Muhamed Salabi Perandoria Osmane Faktort e ngritjes dhe rnjes s saj, fq.297 Po aty, fq.303 9 Po aty, fq.313 10 Po aty, fq.321 11 Georges Castellan, fq.289.

2) Garantimi i metods se drejt pr shprndarjen dhe dhnien e tatimeve 3) T veprurarit me drejtsi dhe korrektsi n obligimin e shrbimit ushtarak dhe prcaktimin e kohzgjatjes s tij; 4) Barazia n t drejtat dhe obligimet ndrmjet muslimanv dhe jomuslimanve.12 Prej pikave tjera t saj ishte edhe dalja nga Xhihadi por pa ndryshuar themelet e tij teokratike, Kuranin dhe sheriatin13. Ne t vertt Perandoria Osmane nuk ishte shtet teokrat ashtu siq e paraqet kastellani por kom dashur q ta theksoj ne origjinal si sht shprehur ai, megjithse realiteti ishte ndryshe. Shtrohet pytja kush qndronte mbrapa ktyre ndryshimeve apo reformave? Prgjigja sht e qart, e ai ishte kush tjetr prpos Mustaf Reshid Pasha. Mirpo kush n realitet ishte person i cili m 1846 emrohet edhe n postin e vezirit t madh. N librin "Historia e Perandoris Osmane" nn drejtimin e Robert Mantranit gjejm se ai n fillim kishte kryer studime teologjike (fetare) n nj shkoll fetare, mirpo gjat viteve t shrbimit si ambasador ai ishte i njohur me idet q qarkullonin npr Evrop, pjesrisht nprmjet MASONVE francez. Madje kur u kthye n Turqi ai u b shum shpejt nj nga prkrahsit m t zellshm t FRNAKMASONERIS 14. Pra nga kjo minibiografi e ktij "intelektuali" e pam se kush ishte udhheqsi i ktyre reformave. Nj njeri mason dhe prkrahs i tyre, arriti ti realizoj qllimet e tyre antiosmane, anti-islame, e besoj q gjdo njri nga ne kemi ndgjuar pr masont. Pikrisht nga ky ndikim ai m 1840 nxorri edhe "Kodin Civil" i cili ishte i ndikuar plotsisht nga ai francez nga Kodi i Napoleonit 15. Hati Sherifin e propozuar nga Mustafa Pasha dhe nj pakic e njerzve q e rrethonin nuk ishte e mirseardhur as e prkrahur nga opionin i gjer i muslimanve. Andaj dijetart e shpalln hapur mosplqimin dhe kundrshtimin e tyre duke quajtur njherit Musta Reshid Pashn pabesimtar (kafir). Ata konsideruan se ky Hati Sherif bie ndesh n trsi me Kuranin e shenjt e n veanti lidhur me barazin e t krishtrve me muslimant.. n t vrtet kt plan e kishte hartuar q m par lvizja masone q kishte pr qllim nxitjen e ndjenjes kombtare te popujt e krishtr kundr shtetit16. Kjo ishte nj prmbledhje e shkurtr e ktij hati sherifi. Nuk ishte asgj tjetr veq se nj helm i madh i dhuruar Perandoris Osmane nga armiqt e saj t jashtm dhe t brendshm, nuk ishte asgj tjetr veq se grusht t fort kundr shtetit t vetm n at koh islame, q i mbronte dhe prfaqsonte interesat e muslimanve, nuk ishte asgj tjetr vetm se nj fillim goditje ndaj sheriatit (kushtetuts islame), nuk ishte asgj tjetr veq se nj fillim kundr shtetit islam (osman) dhe zhdukjes s tij nga faqja e dheut. Ky Hati Sherif nuk ishte asgj tjetr vetm se njra nga ato "pika" t cilat e mushen pusin e rnjes s Perandoris Osmane. Ideator tjer t Reformave t Tanzimatit ishin edhe Mehmet Ali Pasha (1815-1871), Mehmet Fuat Pasha (1815-1869) dhe Mit'hat Pasha (1822-1884) t cilat gjithashtu kan biografi t ngjajshme me at t Mustafa Reshit Pashs17. Do dshiroja q nja 2-3 rreshta t'ia kushtoj Mehmet Aliut pasi q ai lidhet me ne shqiptart dhe t shohim se cili ishte kontributi i tij n kto refroma? Mehmet Aliu kishte lindur n Kavall, ne Maqedonin greke me 1796 nga nj familje shqiptare18. At e drgoi Perandoria Osmane q t'ua trhiqte vrejtjen fshatarve pr vonesn e pagess, t cilin e kishin obligim ta kryenin. N vend t ksaj ai veproi t kundrton. Ia msyu fshatarve q i kishte uzurpuar dhe rrmbyer, i shqetsoi banort duke krkuar dhunshm pagesn. Ai ishte njeri i dashuruar n vetvete deri n skajshmri. Ai ishte drguar poashtu n Egjpit t'i largonte francezt nga vendi. Mirpo synimi i tij ishte krejt tjetr gj. Ai ndrronte t bhet mkmb i Egjiptit dhe kt
12 13

Dr.Ali Muhamed Salabi, fq. 406. Georges Castellan, fq. 292. 14 Historia e Perandoris Osmane nn drejtimin e Robert Mantranit, fq. 430. 15 Georges Castellan, fq. 292. 16 Dr.Ali Muhamed Salabi, fq.406. 17 Historia e Perandoris Osmane, fq. 430. 18 Georges Castellan, fq.294

e arrit m 18 qershor 1805. Edhe pse n fillim ai shfaqte "nnshtrimin dhe bindshmrin" ndaj sulltanit, mirpo sulltani kishte kuptuar prapavijat e tij. Ai urdhroi ta dbonin nga Egjipti mirpo "dijetart" q i kishte br pr veti ndrhyrn dhe kshtu u riemrua pr her t dyt m 6 nntor 1806 19. Pasi q forcoi pushtetin ai tuboi rreth vetes prcjlls dhe ndihms t krishter, grek e armn si dhe shkrimtar kopt e ifut. N ann tjetr dboi nga rrethi i tij elitn e muslimanv egjiptian duke treguar mosrespekt ndaj tyre. Ai anuloi tregtin dhe i rriti shumfish mimet e jetess. I obligoi tatimet t cilat nuk ishin n gjendje t'i paguanin. Urdhroi q do biznes ekonomik t raportohej tek ai dhe iu hakmor njerzve 20 . Ky i kishte shkaktuar mjaft probleme Perandoris Osmane sa q ajo u detyrua t luftoj kundr tij. Francezt sidmos, e prkrahnin at sepse tek ai shihinin interesat e tyre antiosmane dhe personale n Afrikn Veriore, q ishte ndrr e kahmotshme franceze pr ato troje. Pr tiranin e tij na tregon edhe historiani bashkkohor Xheberti i cili mes shum gjrave thot se: numri i fshatarve t ikur vetm gjat 1831 ishte rreth 6 mij, ndrsa pr qytetart e Kajors ai thekson se gjat obligimit t njerzve pr ndrtimin e tij, Memeht Pasha i "kishte shprblyer" me dhjet gjra: puna e shtrnguar, puna pa pages, honorari sipas dshirs, nnimi, prbuzja, rroba t vjetruara, dhnia e disa qindarkave, dashaligsia e armiqve, vshtirsia e jetess dhe pagesa e hamamit" 21. Dikush mund t thot q kto jan paragjykime apo ndoshta qndrimi subjektive. Edhe un do t thosha kshtu mirpo kt realitet t hidhur dhe t njelmt na e dshmon edhe historiani anglez Arnlod Twain i cili thot: "Mehmet Aliu ishte nj diktator i cili, idet e Napoleonit arriti t'i kthej n t vrtetat efektive dhe konkrete n Egjipt" 22. Kulminacioni i tij politik ishte nxjerrja e Hati Humajans m 1856 e cila I rrumbullaksoi kto reforma t tanzimatit. Hati Humajana nuk ishte asgj tjetr pos vnja e nj vule t madhe Hati Sherifit t mhershm. Ishte rrug e futjes se laicizmit dhe shekullarizmit n perandorin osmane q nuk ishin asgj tjetr veq se "pika, pika" t cilat e mbushn pusin e rnjes s saj. Kt e pohon edhe Castellon ku n librin e tij shkruan se q m 1847 ishin br refroma gjyqsore me an t cilave gjykatave fetare iu hoq nj pjes e kompentencave t cilat iu transferuan gjykatave civile dhe administrative 23. Hati Humajana prmban kto nene: 1. Anulimi i sistemit rigoroz dhe zhdukja e korrupsionit dhe krimit; 2. Barazia n mobilizmin e ushtris ndrmjet muslimanve dhe jomuslimanve; 3. Trajtimi i t gjith nnshtesave t Perandoris Osamne n mnyr t barabart fardo q t jet prkatsia ose doktrina e tyre fetare; 4. Mbrojtjta e t drejtave dhe privilegjeve t cilat i gzojn udhheqsit e doktrinave joislame 5. Zhdukja e pengesave t sistemit t doktrinave n mnyr q t gjith banort e Perandoris Osmane t gzojn shtetsin e barabart; 6. shtjet civile q u prkasin nnshtesave t krishter do t jen pjes e nj kshilli i cili do t zgjedhet nga ana e vet popullit; 7. Hapja e institutive t studimit pr t krishtert n mnyr q tu hapen dyert e punsimit; 8. Dhnia e lejes pr t huajt mbi posedimin e tokave n shtet; njherit sulltani premton se do t jap prkrahjen e tij me mjete nga buxheti dhe me ekspert evropiane n mnyr q t arrihet zhvillimi i ekonomis s shtetit 24. Me an t ktyr dy vendimeve u largua nga skena zbatimi I sheriatit islam, kshtu q shteti filloi t modernizohej duke themeluar n kt rast edhe organizata t ndryshme 25. Por n realitet cili ishte qllimi i ktyre reformave, far realisht qndron pas saj?
19 20

Dr.Ali Muhamed Salabi, fq. 370. Po aty, fq.376-377. 21 Po aty, fq.377. 22 Po aty, fq.378. 23 Georges Castellan, fq.293. 24 Dr.Ali Muhamed Salabi, fq.408. 25 Po aty, fq.408

Idet kyresora t lvizjes osmane pr reforma dhe riprtrirje pasqyroheshin n 3 pika t rndsishme: 1. Imitmi i perndimit lidhur me sistemin e ushtris dhe udhheqjen e saj nga pushteti qeveriss dhe administrate; 2. Drejtimi i shoqris osmane kah doktrina sekulariste; 3. Orientimi kah pushteti centralist n Stamboll dhe n province 26. Kto reforma t cilat n shiqim t par dukeshin ne dobi t perandoris ato n fakt nuk ishin, ato nuk ishin asgj tjetr veq se mjet pr shkatrrimin e saj, ishte "pik" prej pikave q e mbushn pusin e rnjes s saj. Kto refroma mund ti elaborojm me nj krahasim mjaft t thjesht: ato iu servuan perandoris osmane si nj moll e cila nga jasht duket e mir, e kuqe pa kurrfar t meta, por kur e "kafshon" at del e itht, e kalbur e ndoshta edhe me krimba mbrenda. Kshtu ishin kto reforma pr Perandorin Osmane, realiteti i tyre u duk vetm kur i "kafshuan" ato kur ju dul shija e itht dhe kur n t ishte krymbi, kjo ndoshta u vrjejt por von, shum von. Ndikimi i saj ishte edhe n pore tjera t jets si n letrsi, gazetari, kultur, ekonomi etj. Anonimt e reforms sht pjes e shkputur nga libri i Manfrantinit i cili na jep disa t dhna interesante dhe t rndsishm n lidhje me ata q ndikuan n hapjen e ktyre reformave. Ndoshta pr ata q deri m tani kan menduar se kjo tem ka pasur ngjyrim subjektiv mendoj se kto rreshta n vazhdim do ta dshmojn t kundrtn. E tham m lart q ndikimi i masoneris botrore t kohs e vemas franceze n prhapjen e ktyre refromave ishte i paevitueshm. Pr kt n vazhdim do t'i cekum disa nga ato argumente qe i cek ky libr: "Pr t'i vn n dukje kto kuadro anonime t refroms mund t marrim si shembull njrn nga organizatat e shumta masonike q lulzuan n Perandorin Osmane duke filluar q nga koha e Abdulmexhidit vetm n disa raste t ralla frankmasoneria osmane luajti nj rol politik dhe mori pjes n lvizje ideologjike por kryesisht si forc mbshtetse. Megjithat duhet thn se kjo frankmasoneri prbnte nj nga shfaqjet m kuptimplote t atij vrshimi t ideve shoqrore e kultorore q shkaktoi Tanzimati. Le t prmendim nj rast at t formacionit "Bashkimit t Lindjs" t themeluar n Stamboll m 1863. Kjo celul e lidhur me "Grant Orient de France" Si qllim kryesor nj nga idet ndriuese t Tanzimatit, kishte BASHKJETESN VLLAZRORE dhe mirkuptim midis racave njerzore. M 1869 kishte 143 antar t cilt vinin nga shtresat e ndryshme t shoqris osmane. Midis antarve t saj ishin edhe disa francez si dhe qytetar nga shtetet e tjera europiane t cilt erdhn n Lindje t bnin pasuri. N radh t par aty kishte shum njerz nga paria hebraike. Grekt prfaqsoheshin nga gazetari Jani Vreto, tregtari Aleksandr Ismirdhi, tregtari kretas Kleanthi Skalieri etj. M t shumt n kt organizat masonike ishin arment. 143 personalitet q prfshine "Bashkimi i Lindjes" nga fundi i viteve 1860, sigurisht q prbnin vetm nj pjes t vogl t atyre njerzve t ndritur, t cilt ndihmuan pr t kryer reformat n perandorin Osmane. Sidoqoft duhet ta pranojm se ata prbjn nj varg shembujsh tejet prfaqsues dhe domethns..Zyrtart dhe ushtarakt prbnin nj pjes t rndsishme t lufttarve pr reforma. Ktu nuk ka asgj pr t'u uditur. Pikrisht zyrat e administrats dhe kazermat e ushtris qen edhe laboratort e par t Tanzimatit. Krahas ushtarakve dhe nnpunsve civil t shtetit, n kt drejtim shquhej edhe nje grup tjetr, ai i tregtarve t mdhenj dhe i bankierve....N at turm njerzish q dhan ndihmes pr prhapjen e reformave, mund t shquajm pa vshtirsi nj mjegullanj mjeshtrish q merreshin me zeje te ndryshme ose ishin profesionist t lir, si gazetar, mjek, farmacist, inxhinier, avokat, orndreqs, mekanik etj." 27
26 27

Po aty, fq. 409-410. Historia e Perandorisw Osmane, fq.437-438.

Kto pak rreshta na dshmuan sado pak, na dhan nj pasqyr sado t vogl me ndikimin e masoneris n kt drejtim, ndikimin e tyre n luftn anti-osmane, anti-islame, antinjerzore. Dhe krejt n fund t ktij punimi pr ti mbetur besnik tems ta elaborojm sado pak edhe pjesn e dyt t tems: ".. dhe reflektimi i tyre n ngjarjet ballkanike". Natyrisht se "I smuri i Bosforit" kishte filluar q moti ti paraqitej smundja e tij e cila smundje rezultoi me vdekjen e tij m 1918 pas Lufts I Botrore. Kto pshtjellime dhe turbullia n Perandorin Osmane i shrytzuan popujt e ballkanit e sidmos sllavt n bashkpunim dhe prkrahje nga ana e Rusis Cariste. Srbia q m 1830 kishte fituar autonomin dhe kjo i hapi rrugn shtetit srb q t bj refroma t mbrendshme dhe administrative. Q m 1838 Porta e lart shpalli miratimin e kushtetus srbe 28. Ndrsa pas rnjs s Mihail Obranoviqit m 1842 n pushtet erdhi Aleksandr Karagjeorgjeviq i cili ishte nga grupi i konstitucioanlistve (prkrahsve t kushtetuts). Gjat ksaj periudhe e kemi daljen n shesh t planit "Naertania" e Ilia Garashaninit m 1844 e cila parashihte themelimin e Mbretris serbe te Stefan Dushanit n mesjet. N Greqi e kemi Mbretrin Greke (1833- vitet 70 shek XIX) ndrsa kulminacioni i reflektimeve t saja vjen me Luftn e Krimes (1853-1856), ku territoret e saja u tkurrn, u zvogluan dal ngadal deri sa u b edhe shembja e saj pas Lufts I Botrore m1918

PRFUNDIM
Me kt punim simbolik, nuk kemi dashur t themi q ia kemi arritur qllimit. Asnjher! Temtn q e patm para nesh sht jo e leht pr ta sqaruar, jo e leht ta prshkruar duke pasur parasysh edhe se si ajo sht kuptuar nga qarqet e ndryshme. Mirpo nse e analizojm me nj analiz tepr t thjesht, ather fare qart vrjem se kto reforma aspak nuk ishin n dobi t Perandoris Osmane, ato t cilat n mnyr siprfaqsore u duken si t domosdoshme realiteti i tyre ishte i itht dhe tragjik pr ta. Aty vrejm nj papjekuri t sulltanve dhe vezirave t asaj kohe t cilt nuk ditn far t marrin e far t refuzojn nga perndimi. Po t ishte n kt koh Sulltan Abdulhamidi II me siguri q me menurin e tij, do t kishte ditur t zgjedh se ka sht e mir dhe ka sht e dmshme pr Perandorin Osmane. N vazhdim t'ja japum fjaln sulltanit n fjal t na tregoj mbi realitetin e ktyre refromave: "Reforma t ciln e krkojn nn emrin e prmirsimit do t jet shkaktar i rnies son. A thua, prse armiqt tan t cilt bashkpunojn me djaj, i kshillojn pikrisht kto reforma? Nuk ka dyshim se ata e dijn majft mir q reformat jan smundje, e kurrsesi ila. Ato u garantojn atyre shkatrrimin e ksaj perandorie. Nse duam ti zbatojm disa reforma, ather duhet ti shfrytzojm rrethnat e volitshme n vend dhe t mos i masim situatat n baz t shkalls s arsimimit t nj grupi t vogl nnpunsish. Duhet t prllogariten mir dyshimet e elits s dijetarve sa i prket do gjje evropiane. Evropiant pretendojn se rruga e vetme e shptimit sht zbatimi i qytetrimit t tyre n trsi. Nuk ka dyshim se mostra e prparimit dhe e zhvillimit te ne dallon nga ajo evropiane, pasi ne duhet t prparojm nn rrethnat e natyrshme dhe duke u nisur nga vt ne si dhe ti shfrytzojm rrethanat e jashtme n rastet e veanta. Fundja, sht padrejtsi e madhe t shfaqim armiqsi ndaj do gjje q vjen nga perndimi" 29 Shiqoni t nderuar se si e prfundon kt mendim t tij Abdulhamiti II, q jo do gj perndimore sht armiqsi, pra d.m.th. q ne t marrim nga ata vetm ato gjra q jan n dobi tonn e jo ti pasojm "qorrazi" apo "verbrisht" pa analizu cila sht e dobishme cila sht e dmshme, pa e dallu t bardhn nga e zeza. Dhe vrtet kto reforma ishin n dm t muslimanve e n dobi t jomuslimanve. Ja se si e shpjegon nj misionar francez Hati Sherfin e Gylhans se 1839: "Viti 1839 ishte nj dat e madhe sa i prket deprtimit francez n Turqi. Ai shnonte fillimin e Tanzimatit
28 29

Abaz Mullai Historia e Ballkanit Shek.XIX 1918, fq. 39. Dr.Ali Muhamed Salabi, fq. 412.

dhe ishte viti i par i reformave. Ndrkaq ne klerikt fetar do t fillojm t prfitojm nga ky liberalizm i turpshm si dhe do t drgojm nj ekspedit misionare pr t'ua msuar t tjerve katolicizmin." 30 Pra vrtet pusi u mbush!

30

Po aty, fq.410.

LITERATURA - Misha Glenyy, Historia e Ballkanit (1804-1999) - Georges Castellan, Histori e Ballkanit (shekulli XIV-XX), Tiran. - Historia e Perandoris Osmane nn drejtimin e Robert Mantranit ( Kreu XII Periudha e Tanzimatit (1839-1878) nga Pol Dymon), Tiran 2004 Dr.Ali Muhamed Salabi, Perandoria Osmane Faktort e ngritjes dhe rnjes sw saj, Prishtin 2009 Prof.as.dr.Abaz Mullai, Historia e Ballkanit (shek.XIX 1918), Tiran 2008.