MAGOSTO

R E V I S T A
D E
A R T E ,
C U L T U R A
T R A D I C I N S
P O P U L A R E S
Novembro de 2003
n 18
E S C O L A
P R O V I N C I A L
D E
D A N Z A S
C O L E C T I V O
C A S T R O
F L O X O
px. 5
Editorial
A CASTAA
px. 6
Caracterizacin de variedades de castaas da comarca de Vern-Monterrei Miguez Bernrdez, M. De la Montaa Migulez, J. Garca Queijeiro, J.M. O Magosto na escola Azucena Arias Correa Dolores Arias Correa Pragas e enfermidades das castaas Jos Pedro Mansilla Vzquez Rosa Prez Otero Cristina Pintos Varela Carmen Salinero Corral O magosto, rito funerario Manuel Mandianes Castro Castaas e castieiros como recursos econmicos na galiza do medievo Hitor Picallo Fuentes
px. 30
px. 38
ndice
px. 48 px. 56 px. 77 px. 79
E S P E C I A L R O M A R A E T N O G R F I C A R A I G A M E
Fallados os premios artsticos da 2 romara etnogrfica Raigame Trasnos feirantes Xavier Barreiro Lembrando a vida rural Catro poemas Manuel Herminio Iglesias (Premios artsticos e fotogrficos) Vilanova, baixo a ollada atenta da sa torre medieval Alba Cid Fernndez (Premios artsticos e fotogrficos)
px. 85
PORTADA:
px: 95
Debuxos de Luis Cid e Teresa Rubio
R E V I S T A
D E
A R T E ,
C U L T U R A
T R A D I C I N S
P O P U L A R E S
Direccin Secretara Colaboracin artstica
Maril e Xulio Fernndez Senra Fco. Javier lvarez Campos Lus Cid Hctor Picallo Teresa Rubio Xavier Barreiro
Colaboracin especial
Icono Raigame (contraportada) Coordenan
Toms Vega Pato Escola Provincial de Danzas Colectivo Castro Floxo
Edita
Deseo e Realizacin infogrfica Impresin Dep. Legal
Xos Lois Vzquez & Nicole Carpentier, S.C. RODI Artes Grficas, S.L., Ourense OU - 75/95 1136-3207
Todas aquelas persoas que tean inters en publicar artigos ou traballos nesta revista poden dirixirse a:
I.S.S.N.
RAIGAME Aptdo. 484 Tlf. e Fax 988 249493 32080 - Ourense e-mail: escdanza@lander.es www.depourense.es
Tdolos dereitos de reproduccin, adaptacin, traduccin ou representacin dos textos, ilustracins e fotografas estn reservados, e s podern ser exercidos por terceiros previa solicitude e correspondente permiso dos editores ou dos autores.
Os das 17 e 18 de Octubre pasado, desenrolronse na Universidade Politcnica de Valencia unhas interesantes Xornadas baixo o ttulo A CULTURA TRADICIONAL NA SOCIEDADE DO SCULO XXI. Ao longo dos dous das especialistas de diversos campos da cultura popular, chegados dende tdalas autonomas do estado espaol, debateron sobre a problemtica actual da cultura popular. Foron moitos e moi variados os debates e intervencins que suscitaron as distintas ponencias que conformaban o programa das Xornadas. As conclusin xerais non defiren moito da lia de traballo que a Revista RAIGAME ven defendendo desde o primeiro nmero. Apuntamos a continuacin algunha das conclusins extradas da ponencia titulada A DIFUSIN DA CULTURA POPULAR NA ACTUALIDADE, defendida por M Teresa Campoy Camacho, como pequena mostra do al debatido e concluido:
Nembargantes, poderase conseguir esa difusin, se as persoas e as entidades relaccionadas co mundo do folclore facilitasen e habilitasen medios para que especialmente nenos e xoves tean a oportunidade de coecer a sa cultura tradicional.
Para conseguir este obxectivo habera que ter vontade de educar, buscando intencionadamente a forma mis axeitada de divulgacin deses coecementos. Non somentes acadariamos o obxectivo de transmitirlle uns coecementos bsicos para a sa formacin integral, senn que axudariamos a educar outros moitos valores e aptitudes.
Se conseguimos interesar s novas xeracins na cultura tradicional do noso pobo e lles facemos notar as diferencias e semellanzas con outras culturas, con outras
As condicins da sociedade actual fan que o mantemento ou simplemente o coecemento da cultura popular se faga difcil e mesmo que nalgunhas ocasins sexa inexistente.
xentes e con outros pobos, moi posible que eduquemos a cidadns orgullosos do seu, mis tolerantes e respetuosos con tdalas xentes e culturas.
*Miguez Bernrdez, M. *De la Montaa Migulez, J. **Garca Queijeiro, J.M.
*rea de Nutricin e Bromatoloxa. **rea de Edafoloxa e Qumica Agrcola Facultade de Ciencias de Ourense. Universidade de Vigo.
A Castaa
CARACTERIZACIN DE
VARIEDADES DE CASTAAS DA COMARCA DE VERN-MONTERREI

M. Miguez Bernrdez J. De la Montaa Migulez J. M. Garca Queijeiro
HISTORIA DO CASTIEIRO castieiro unha frondosa cunha longa tradicin de domesticacin, e cuns froitos que xogaron un destacado papel na alimentacin de amplas zonas do planeta. Admtese que a orixe do castieiro como especie cultivada sexa en Trascaucasia e que foron os gregos e despois os romanos quen difundiron o seu cultivo cara Poente. En Galicia, a presencia desta especie foi pouco frecuente at a poca de Augusto (S. I D. de C.), anda que hai que esperar at os sculos XIV e XVI
para que as referencias ao seu papel na economa domstica dos nosos antepasados sexan frecuentes, a pesares de que en ningn momento chegou a cobrar a importancia que alcanzou noutras rexins de Europa. Sabemos que cara 1520, o castieiro era moi abundante tanto no litoral como no interior de Galicia e que as castaas xogaban un importante papel na dieta da poboacin, competindo en moitas comarcas cos cereais. Esta situacin empezou a mudar coa chegada dos cultivos americanos, que progresivamente frono ~
7
desprazando en determinados ambientes nos que resultaban mis productivos. Posteriormente, a chegada de enfermidades como a tinta (e despois o chancro), a mellora de nivel de vida e o xodo da poboacin rural, provocaron unha forte regresin das masas de castieiros, co que pouco a pouco, a castaa foi perdendo protagonismo na dieta das comunidades rurais e na alimentacin en xeral. Habera que engadir que durante moitos sculos as castaas estiveron ligadas alimentacin das clases mis baixas e que tra-
dicionalmente considerronse como un alimento de escaso valor nutritivo. Tivo que pasar moito tempo para que as castaas en realidade determinadas transformacins como o marrnglac, lograran o aprecio das clases pudientes, o que aconteceu cara finais do xculo XVIII en Francia. Nos ltimos tempos, a consideracin alimentaria da castaa relacinase, tanto coa sa imaxe tradicional de alimento de outono, como coa imaxe moito mis sofisticada de delikatesen ou ingredente de pratos e preparacins culinarias moi elaboradas, que contrastan coa imaxe de alimento de pobres que tia fai s dous sculos. Efectivamente, anda que boa parte da produccin europea de castaas se destina ao consumo en fresco, cada vez meirande a porcentaxe que se reserva para as industrias de transformacin, nas que se elabora unha ampla gama de productos que van do marrn-gl at os derivados mis innovadores como bebidas a base de castaas, salsas, xeados, pasteis e tartas elaboradas a partires de copos ou faria de castaa.
As sas follas son simples, alternas, caedizas e polo xeral algo glabrecentes ou pubescentes no envs. Os peciolos son curtos e o limbo oblongo-lanceolado, agudo ou acuminado, serrado cos bordes en forma de dentes de serra moi regulares nos que rematan os nervios. A nerviacin pinnada, regular e mis patente no envs. A cor vara segundo as especies e as variedades, anda que polo xeral hai un acusado contraste de tonalidade entre a cara e o envs.
unha especie monoica (sobre unha mesma planta leva flores masculinas e femininas). As flores masculinas dispense en amentos de cor amarelo plido, de 10 a 35 cm de lonxitude, situados nos extremos das ramas. Os estambres aparecen nun nmero de entre 8 e 12, insertos no fondo do pericentro con filamentos brancos, lixeiramente curvados. As anteras son pequenas, de cor amarela e brense por das fendiduras lonxitudinais para liberaren o polen.
MORFOLOXA E ECOLOXA DO CASTIEIRO O castieiro unha rbore da famila das Fagaceae, subfamilia Castaneoideae pertencente especie Castanea sativa Mill. O seu nome vulgar castieiro. Trtase dunha rbore lonxeva, capaz de vivir at 1.500 anos ou mis, cun lmite ecolxico na nosa terra que se sita en torno aos 1.000-1.200 m.
As flores femias xntanse en pequenos grupos (de 3 a 7 flores) ao p das inflorescencias masculinas, nuns amentillos especiais que soen estar amparados por unha cpula comn, acrescente, corcea e espinosa. Presentan un ovario nfero de 3 a 6 carpelos, lculos e estilos, soldados a un perigonio urceolado de 7 lbulos. O froito (a castaa), un aquenio ovoideo a subglobloso cunha cicatriz de insercin na base (pegada), que se aloxan at tres froitos- nunha especie de cpula espinosa (ourizo). O tegumento exterior ou pericarpio da castaa de natureza coricea, elstica e mis ou menos pelosa, que vai facndose mis frxil a medida que se vai desecando. O tegumento interno ou episperma, forma unha pelcula delgada, lixeiramente amarga, que penetra nas fisuras dos cotiledns que recobre. Cando as castaas chegan madureza caen espontaneamen-
te pola dehiscencia do ourizo, pingan, accin que se realiza segundo das lias perpendiculares insercin no pednculo.
distintos ambientes, como ao seu carcter autoestril (non pode ser fecundado polo polen da mesma rbore), que facilitou os intercambios de material xentico. A variabilidade intracultivar, dicir, a debida ao ambiente, a responsbel de que froitos de rbores dunha mesma variedade, pero que proceden de lugares ou colleitas diferentes, presentan notbeis diferencias entre si, que afectan por exemplo sa aptitude para a transformacin ou s caractersticas biomtricas das sas follas, flores e froitos. No que a Galicia se refire, existen, ao menos, 143 denominacins varietais que aparecen repartidas pola maior parte da nosa xeografa, algunhas delas aparecen na tboa xunto coas sas caractersticas mis destacadas. Engadiremos que entre esas 143 denominacins varietais, non se inclen as castaas procedentes de rbores sen inxertar, dicir, as rbores que polo xeral se denominan bravas, que constiten un grupo en si mesmo, con exemplares que s veces producen grupos de grande interese. Esta diversidade varietal, de grande interese desde o punto de vista da biodiversidade, pode chegar a ser un inconvinte no momento da industrializacin das producins, posto que non resulta fcil conquerir partidas uniformes (polo xeral van a aparecer misturados froitos procedentes de variedades diferentes), o que leva a que as sas caractersticas tamn resulten moi dis-
VARIEDADES DO CASTIEIRO Existe unha grande diversidade de castaas, o que non extrano dado o carcter de rbore domstica do castieiro e a importancia dos recursos que proporcionaba para a economa e a vida cotidi en moitas rexins de Europa, o que levou a que durante sculos o home o mantivera baixo unha constante presin de seleccin, para obter variedades mis productivas ou cunhas caractersticas de maior interese. Esa variabilidade pode ser debida a variacins inter ou intracultivares. Os factores responsbeis da diversidade intercultivar relacinanse tanto coa sa longa permanencia entre ns, o que lle ten permitido ir adaptndose s particulares caractersticas dos
tintas, obrigando a un proceso de seleccin e clasificacin, que repercute nos prezos que se ofrecen ao productor. A catalogacin das distintas variedades, necesaria e imprescindbel hora de facer deste froito un producto competitivo, non resulta fcil dada a grande confusin que existe en canto s denominacins varietais, xa que relativamente frecuente que en diferentes zonas se empreguen nomes distintos para variedades exactamente iguais, e tamn pode ocurrir que se empregue o mesmo nome para denominar variedades diferentes.
Determinar as diferencias entre esas variedades en canto a nutrintes maioritarios e en especial naqueles que resultan determinantes para algns tipos concretos de transformacin. Analizar a incidencia dalgns tipos de fisiopatas e das perdas causadas por fungos e insectos, na produccin da Comarca, onde sabemos que causan danos de importancia que rebaixan notabelmente os prezos que perciben os productores. Estudar os efectos de diversos tipos de tratamento poscolleita sobre a vida til das das variedades mis representativas, tomando como referencia o almacenamento na cmara refrixerada.
formada pola conca do ro Tmega e as ladeiras que a enmarcan e enlazan cos restos da antiga superficie de aplanamento, sobre os que destacan algns relieves residuais (Serras de Larouco, Penas Ceibes e Pena Nofre) que marcan os lindes coas outras comarcas do entorno. precisamente nas ladeiras comprendidas entre os 450-550 m e os 900 m de altitude, onde aparecen a maior parte dos castieiros adicados produccin de froito da Comarca, que por outra parte constite un agrosistema singular e a paisaxe mis caracterstica deste sector. Na actualidade, na Comarca hai ao redor de 1.110 ha adicadas ao castieiro das que se obtn unha produccin aproximada de 3.700 t, que cada ano aportan un promedio duns 2.400.000 euros (400 millns de pesetas) renta comarcal. Dentro da Comarca destaca a produccin dos concellos de Vilardevs (380 ha), Ris (225 ha), Laza (221 ha) e Castrelo do Val (109 ha), anda que tamn ten certa importancia a produccin de Cualedro (63 ha) e Oimbra (68 ha).
OBXECTIVOS Co obxectivo de contribuir ao coecimento do papel da castaa na alimentacin e as sas posibilidades como materia prima agroalimentaria, anda que centrndonos na situacin actual do cultivo do castieiro na Comarca de Monterrei (Ourense), propuxmonos uns obxectivos especficos que son: Identificar e caracterizar as variedades de castieiro presentes na Comarca de Monterrei, en base a criterios morfolxicos das follas, flores e froitos. Estudar o comportamento desas variedades desde o punto de vista da sa aptitude para o mercado, tanto para fresco como cando se emprega como materia prima alimentaria nas industrias de transformacin. LOCALIZACIN DA ZONA DE ESTUDIO Galicia, e en especial aquelas zonas de media montaa con solos cidos e profundidade igual ou superior a 70 cm, constite unha rea idnea para a produccin de castieiros de froito, que moitas veces son a alternativa agrcola mis adecuada para estes sectores. Estas caractersticas conflen nas ladeiras que enmarcan a Comarca de Vern-Monterrei, onde segundo a opinin dos tcnicos das industrias transformadoras, prodcense algunhas das mellores castaas da provincia. A Comarca de Vern-Monterrei aparece situada ao sureste da provincia de Ourense, limitando ao sur coa fronteira portuguesa; trtase dunha comarca
METODOLOXA O traballo iniciouse cunha fase de prospeccin, na que nun primeiro momento mantivronse unha serie de encontros cos productores locais, nos que se tratou de recoller informacin sobre distintos aspectos relativos s castaas: calidade, variedades, produc-
10
1.- RECOLLIDA DO MATERIAL VEXETAL E DETERMINACINS MORMFOLXICAS SOBRE FOLLAS, FLORES E FROITOS Na 1 etapa, a recollida de mostras realizouse en tres periodos distintos do ano 1997, que se corresponden coas datas nas que follas, flores e froitos completaron o seu desenrolo. As follas recollronse ao longo do mes de Xuo, da parte media das ramas do ano, que aparecan situadas entre as cotas de 1,5-2,5 m, nas rexins perifricas das copas. Unha vez secas seleccionronse 60 follas, sobre as que se mediron as seguintes varibeis morfolxias: ancho, longo, relacin entre ancho e longo, forma (clasificronse atendendo sa anchura, lonxitude e forma da base do peciolo, para o que se lles asignou un nmero do 1 ao 10, en funcin da sa semellanza co tamao, proporcins e forma do contorno das siluetas que aparecen na figura 1 do Anexo I), nmero de nervios, nmero de dentes, situacin do primeiro dente, longo do peciolo e ngulo basal. Os amentos que conteen as flores masculinas, recollronse durante os meses de Xuo e Xullo, que o periodo durante o que florecen as variedades presentes nesta zona. En cada rbore recolectronse 25 amentos unisexuais masculinos, dos que posteriormente se seleccionaron 25 estambres. Os parmetros biomtricos estudiados na flor foron lonxitude dos amentos, lonxitude dos seus estambres, e nmero de glomrulos de cada mostra.
cins, tamao, sabor, incidencia de plagas, enfermidades, data de entrada en produccin, aptitude para a conservacin e calquera outro dato de interese. Seleccionronse as 9 zonas de produccin pertencentes a 5 concellos da Comarca de Monterrei: Servoi e Vilar (Castrelo do Val); Santa Mara da Mercede (Cualedro); Trez, Correchouso e Cerdedelo (Laza); Terroso e Soutochao (Vilardevs). Nelas escollronse 80 rbores que, segundo os productores contactados, adcribanse presuntamente a 15 variedades diferentes: Bermella, Branca, Boullona, Calva, Casarella, Corronchuda, Das Vias, Famosa, Foleiro, Inxerta, Longal, Monfortina, Soutias, Touro e Vilamaesa. Unha vez realizada a seleccin dos casti-
eiros, e para a consecucin dos obxectivos anteriormente comentados, o traballo estructurouse en 5 etapas que se corresponden con cada un dos 5 obxectivos anteriormente citados: 1.- Recollida de material vexetal e determinacins morfolxicas sobre follas, flores e froitos. 2.- Estudio das caractersticas tecnolxicas que inflen na aptitude do froito para a comercializacin. 3.- Determinacin dos nutrintes maioritarios nos froitos das distintas variedades. 4.- Incidencia das fitopatoloxas e desordes fisiolxicos na colleita de castaas da comarca. 5.- Estudio da influencia dos tratamentos poscolleita, sobre a vida til das castaas de 2 variedades: Famosa e Longal.
11
Os froitos das 80 rbores seleccionadas recollronse na poca de maduracin, cando as castaas comezaron a pingar (mediados de Outubro e finais de Novembro). De cada rbore recollronse 100 froitos, dos que se elixiron (polo mtodo dos cadros, para asegurar que a seleccin fose totalmente aleatoria) 25 castaas, sobre as que se determinaron as seguintes varibeis pomolxicas: groso, ancho, alto, relacin ancho/alto, medida do estilo con estigmas, medida do estilo, forma do froito (asignndolles un nmero do 1 ao 8 en funcin da sa similitude co tamao, proporcins e forma do contorno, das siluetas que aparecen na figura 2 do Anexo I), forma da pegada placentaria (asignndolles un nmero do 1 ao 8 en funcin da sa similitude coas formas que aparecen na figura 3 do Anexo I), peso por unidade, volumen de 100 froitos e densidade. Os resultados sometronse a un tratamento estadstico que nun primeiro momento nos permitiu elaborar as fichas varietais que se recollen no Anexo II deste traballo. A continuacin comentaremos os aspectos mis destacados relativos a esa caracterizacin, comezando por certos aspectos comns maiora das variedades estudiadas: nas follas de todas as variedades salvo Boullona o nmero de nervios superior ao de dentes; ademais, o primeiro dente sempre aparece en posicin basal, mentres que a forma da folla mis comn, a que se corresponde coa silueta 10. O nmero de glomrulos moi vari-
bel. A pegada caracterstica destas variedades do tipo 2 salvo nos casos de Boullona, Calva e Famosa que presentan unha pegada de tipo 1. Entre os aspectos morfolxicos mis destacados para as distintas variedades estudiadas poderiamos citar: As follas mis largas son as de Monfortina, mentres que as mis longas son as de Boullona. A relacin entre ancho e longo baixa, salvo en Bermella e Boullona. As follas con mis dentes son as de Bermella e Monfortina, que xunto a Das Vias son tamn as que presentan un maior nmero de nervios. Os peciolos mis longos son os de Boullona, Calva, Famosa, Longal e Touro (que con Vilamaesa a que ten o ngulo basal mis agudo). Das flores destacamos que os amentos mis longos son os de Famosa e os mis curtos os de Monfortina e Soutia. As variedades lonxistaminadas son Casarella, Inxerta, Monfortina e Touro, mentres a variabilidade na lonxitude dos estambres de Blanca, obrigan a clasificala en 2 grupos: astamimadas e lonxistaminadas. Dos froitos destacaremos que as castaas mis delgadas son as de Longal e Vilamaesa e que s os froitos de Touro son grosos (ademais de seren os mis estreitos de todos os estudiados). As mis altas son as de Bermella e Longal e as mis baixas son as de Casarella, Foleiro e Touro. As formas do froito mis comns segundo a relacin entre ancho e longo
son: elptico-triangular e elptico-curto. A maiora das variedades presentan estilos curtos, mentres que Longal a que presenta os estigmas mis longos. O peso unitario dos froitos desas variedades nesta campaa mis ben baixo, xa que en ningn caso superan os 13 gramos. Comparando estes resultados cos que aparecen na bibliografa, apreciamos certas diferencias atribubeis a variacins fenotpicas, xenotpicas e outros factores como poder ser por exemplo a confusin que existe en canto s denominacins das variedades, as interaccins entre patrns e pas, etc. Anda que esa variabilidade intra e intercultivar ponse de manifesto tanto desde o punto de vista morfolxico como isoenzimtico, non sempre os resultados de ambos tipos de anlise concordan, polo que os organismos internacionais de clasificacin que se encargan do rexistro e da proteccin das variedades, propoen empregar as tcnicas isoenzimticas como complemento dos mtodos oficiais baseados nos caracteres morfolxicos.
2. PARMETROS QUE AFECTAN APTITUDE TECNOLXICA DO FROITO Unha vez caracterizadas morfoloxicamente as 15 variedades, procedeuse determinacin, na 2 etapa, dunha serie de parmetros que condicionan a aptitude para a transformacin e polo tanto a rendabilidade para os productores.
12
Estes atributos son: facilidade de pelado, calibre (nmero froitos/kg), maduracin, porcentaxe de froitos penetrados, porcentaxe de tabicadas e sabor. Os resultados obtidos no estudio destes parmetros, empregronse para establecer unha serie de consideracins sobre o destino comercial que, ao noso xuzo, resulta mis adecuado para as variedades estudiadas. En primeiro lugar centrarmonos nalgns atributos que, ademais de teren unha forte influencia na aptitude tecnolxica, son comns maiora das variedades estudiadas, como por exemplo a poca de maduracin: todas as variedades, salvo Touro, pingan entre o 25 de Outubro e o 10 de Novembro, polo que seran variedades tardas. Tamn frecuente a escasa porcentaxe de froitos tabicados, (variedades con menos dun 2 % de froitos tabicados), polo que a maiora poderan considerarse como de tipo marrn, que incle s que teen menos dun 12 % de froitos tabicados. En base a estes parmetros, establecronse 5 destinos comerciais para estes froitos, en funcin da magnitude das sas esixencias e as: para a elaboracin dos derivados mis esixentes como o marrn-gl, destnanse aquelas variedades de mellor calibre, poucas penetracins e un pelado fcil. para a elaboracin de marrn ao natural destnanse as varieda-
des cun calibre intermedio, poucas penetracins, pelado fcil e un sabor caracterstico. todos eses atributos requrenos tamn os froitos que se consuman en fresco, excepto o % de penetracins. as variedades de calibre moi pequeno emprganse na elaboracin de marmeladas e purs, neste caso esxese tamn que o % de froitos penetrados non sexa moi elevado e que sexan fciles de pelar. as variedades con froitos de calibre moi pequeno, altos % de castaas penetradas e un sabor inspido dirxense cara a fabricacin de farias de castaa.
Casarella, Das Vias, Monfortina e Vilamaesa. Todas as variedades presentan un contido en fibra bruta que oscila entre o 2 e 3% e un contido potreico (por riba do 6%) mis elevado que en froitos doutras procedencias. Estes resultados son congruentes cos publicados por investigadores portugueses, que atoparon diferencias aprecibeis no contido proteico en castaas, dependendo da roca mai que forma o chan sobre o que se asenta o souto, de xeito que as cultivadas en sectores esquistosos presentaban contidos moi superiores (promedios do 8,6%), s cultivadas en sectores granticos (promedio do 3,3%). Se temos en conta que a prctica totalidade dos soutos da Comarca de Monterrei ubcanse en sectores esquistosos, estes datos concordaran cos que aparecen na bibliografa. Acptase que o contido graso e o contido mineral das castaas procedentes da comarca de Monterrei son baixos, oscilan respectivamente entre uns mnimos dun 1,3 e 1,8% e un mximo dun 3%.
3. DETERMINACIN DOS NUTRINTES MAIORITARIOS DAS CASTAAS Unha vez estudiada a aptitude tecnolxica das 15 variedades, procedeuse determinacin do valor nutritivo das castaas, para elo os froitos sometronse a unha serie de determinacins analticas, de carcter qumico: humidade, almidn, sacarosa, glucosa e fructosa, fibra, contido proteico, lpidos e minerais totais. Dos resultados desas anlises dedcese que practicamente todas as partidas presentan unha porcentaxe de humidade comprendida entre o 50 e o 52 %, intervalo correspondente humidade ideal para a conservacin destes froitos. Desde o punto de vista dos nutrintes maioritarios destaca o alto contido en almidn de Blanca, Calva e Longal, xunto elevada porcentaxe de sacarosa de
4. INCIDENCIA DAS FITOPATOLOXAS E DESORDES FISIOLXICOS SOBRE A CASTAA Na 4 etapa, estudiouse a incidencia das fitopatoloxas e desordes poscolleita sobre as castaas recollidas nas colleitas de 1997 e 1998, nesta comarca. Tendo en conta que a calidade da colleita depende, non s dos atributos que inflen na sa apti-
13
tude tecnolxica, senn tamn en aspectos que inflen no estado sanitario das partidas, nesta etapa determinronse unha serie de parmetros como o % de froitos con podredumes, o % de froitos con bermes e o % de castaas rachadas. Os resultados obtidos poen de manifesto variacins na incidencia dos carpfagos entre as das campaas, o que pode explicarse xa que son insectos que presentan unha diapausa (tempo de espera at que as condicins son favorbeis para a pupacin) que, nalgns casos pode durar at 4 anos. Tamn se teen evidenciado diferencias en canto ao ataque de carpfagos entre as distintas zonas e entre as variedades. Sinalar que polo momento resulta prematuro tratar de establecer unha clasificacin da susceptibilidade aos perforadores das distintas variedades, dado que as variacins poden ter a sa orixe noutros factores, como por exemplo a poboacin de infestantes presentes en cada zona, as diferencias na adopcin de medidas preventivas ou curativas, etc., anda que dispoemos dalgns datos que nos permiten realizar unha primeira aproximacin que en calquera caso debe manexarse con certa cautela. Tamn se ten evidenciado diferencias en canto podredume, tanto entre as das campaas como entre as distintas zonas e variedades. Por ltimo, sinalar que o rachado unha fisiopata de baixa incidencia na produccin de castaas desta zona, cun 2,5% de media.
En resumo, e concretando para as variedades estudiadas, podemos afirmar que Foleiro, Vilamaesa e Das Vias son as variedades que presentan menos problemas, mentres que Corronchuda e Casarella son as que peor se comportan neste sentido.
En base aos resultados obtidos da aplicacin dos distintos tratamentos poscolleita, dedcese que a vida til mxima para Famosa non vai mis al de 6 semanas, mentres que para Longal soamente alcanza as 5 semanas. Ademais tense comprobado que a combinacin do curado en auga fra na que se disolven 2g/L de cido sbico, posterior secado a temperatura ambiente e almacenamento a refrixeracin a tcnica que ofrece mellores resultados en termos de balance entre vida comercial e limitacin da incidencia de fungos e perforadores.
5. ESTUDIO DA INFLUENCIA DOS TRATAMENTOS POSCOLLEITA SOBRE A VIDA TIL DAS CASTAAS Na 5 e derradeira etapa deste traballo, estudironse os efectos dos tratamentos poscolleita sobre a vida til das castaas. Partindo da premisa de que as castaas cun contido de humidade por baixo do 50% non resultan aptas para o consumo en fresco nin para a maior parte das tansformacins que as empregan como materia prima, nesta etapa tentamos averiguar os efectos das distintas tcnicas de poscolleita sobre a vida til ou a vida comercial da castaas, tomando sempre como referencia a refrixeracin, que unha tcnica que resulta economicamente accesbel e de efectividade contrastada, hora de alongar a vida comercial de moitos alimentos de orixe vexetal. Para elo realizouse o seguimento do contido de humidade dos froitos durante 16 semanas, tras sometelos a unha serie de procesos de limpeza, curado, secado e almacenamento, combinados segundo o protocolo que aparece na figura 4 do Anexo I, comparndoo co de castaas que non teen sufrido ningn tratamento.
F I C H A S V A R I E T A I S Os resultados obtidos nas determinacins biomtricas de algunhas variedades, recocense nas fichas que se amosan a continucin. Para cada variedade elaborronse 2 fichas: na primeira amsanse os datos obtidos tanto para as varibeis cuantiatativas como cualitativas de follas e flores, acompaados dunha fotografa representativa da folla tipo pola cara e polo envs; na segunda aparecen os valores das varibeis cuantitativas e cualitativas dos froitos, acompaados da fotografa dos froitos coa pegada placentaria caracterstica de cada variedade. Ademais, en cada ficha varietal figura a denominacin da variedade, as como a sa localizacin na Comarca.
14
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Bermella.

Variedade: Bermella Localidade: Soutochao, Vilar
Biometra folla Valor mis frecuente Lonxitude (cm) 15,0 Ancho (cm) 5,3 L/A 4 Forma N nervios 21 N dentes 16 Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) 1,5 ngulo basal 90 Biometra flor Valor mis frecuente Lonxitude amento (mm) 18,8 Estambres Glomrulos Clasificacin Media Ancha Alta 10 Alto Alto Basal Curto Clasificacin Mediano Mesostaminada Intervalo de valores 9,9-15,3 2,7-9 1,1-5,6
0,5-3,1 25-170 Intervalo de valores 10,3-24,5 60-180
Follas de Bermella.
Froitos e pegadas de Bermella.
Biometra do froito de Bermella.

Variedade: Bermella Localidade: Soutochao, Vilar
Biometra fruto Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (m) Densidade (g/m) Valor mis frecuente 1,8 3,22 3,01 105 1,1 0,5 Clasificacin Delgado Medio Alto Elptico Triangular Largo 2 2 Medio Baixa Intervalo de valores 1,13-2,99 2,21-3,98 1,91-3,43 88-178 0,63-1,42 0,39-0,94
10,98 1242 0,88
3,72-18,52 880-1600 0,42-1,16
15
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Blanca.

Variedade: Blanca Localidade: Santa Mara da Mercede
Biometra folla Lonxitude (cm) Ancho (cm) L/A Forma N nervios N dentes Posicin 1er diente Lonxitude peciolo (cm) ngulo basal Biometra flor Lonxitude amento (mm) Estambres Glomrulos Valor mis frecuente 17,5 7,0 2,5 18 16 Clasificacin Larga Ancha Baixa 10 Medio Alto Basal Curto Intervalo de valores 9,7-21,7 4,2-10 1,70-2,33
1,3 1,0-2,6 85 30-110 Valor mis frecuente Clasificacin Intervalo de valores 19,6 Medianos 15,7-24,2 Elevada variabilidade: astaminados e lonxistaminados 62-92
Follas de Blanca.
Froito e pegadas de Blanca.
Biometra del fruto de Blanca.

Variedade: Blanca Localidade: Santa Mara da Mercede
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/m) Valor mis frecuente 1,8 2,80 2,64 111 0,91 0,4 Clasificacin Delgado Estreito Medio Triangular Medio 1 2 Baixo Baixa Intervalo de valores 1,42-2,31 2,21-3,52 2,16-3,04 88-13759 0,58-1,14 0,29-0,86
7,97 1550 0,51
4,50-12,50 1000-2250 0,45-0,55
16
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Boullona.

Variedade: Boullona Localidade: Correchouso
Biometra folla Valor mis frecuente Lonxitude (cm) 19,0 Ancho (cm) 4,7 L/A 4,04 Forma N nervios 16 N dentes 19 Posicin 1er diente Lonxitude peciolo (cm) 2,0 ngulo basal 85 Biometra flor Valor mis frecuente Lonxitude amento (mm) 19,7 Estambres Glomrulos Clasificacin Larga Medio Alta 2 Baixo Alto Basal Larga Clasificacin Medianos Mesostaminados Intervalo de valores 12,8-27,6 2,8-7,9 3,6-4,5
Follas de Boullona.
Froitos e pegadas de Boullona.
Biometra do froito de Boullona.

Variedade: Boullona Localidade: Correchouso
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (m) Densidade (g/m) Valor mis frecuente 1,87 3,01 2,70 120 0,94 0,60 Clasificacin Medio Medio Medio Elptico ancho Medio 1 1 Medio Media Intervalo de valores 1,74-2,64 2,8-3,64 2,26-2,90 102-141 0,75-1,04 0,45-0,79
11,65 1133 1,03
6,64-14,85 900-1300
17
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Calva.

Variedade: Calva Localidade: Soutochao
Biometra folla Lonxitude (cm) Ancho (cm) L/A Forma N nervios N dentes Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) ngulo basal Biometra flor Lonxitude amento (mm) Estambres Glomrulos Valor mis frecuente 16,0 5,0 3 17 13 2,0 90 Valor mis frecuente 20,3 Clasificacin Larga Ancha Baixa 10 Medio Baixo Basal Larga Clasificacin Medianos Mesostaminados Intervalo de valores 10,2-23,2 3,2-6,9 4,1-5,2
Follas de Calva.
Froito e pegadas de Calva.
Biometra del fruto de Calva.

Variedade: Calva Localidade: Soutochao
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 2,02 3,20 2,91 110 0,92 0,51 Clasificacin Medio Medio Alto Elptico curto Medio 8 1 Medio Baixa Intervalo de valores 1,45-2,75 0,89-4,04 2,20-3,30 102-148 0,74-1,33 0,44-0,98
9,55 990 0,96
5,70-16,42 880-1200 0,65-1,3
18
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Casarella.

Variedade: Casarella Localidade: Santa Mara da Mercede
Biometra folla Lonxitude (cm) Ancho (cm) L/A Forma N nervios N dentes Posicin 1er diente Lonxitude peciolo (cm) ngulo basal Biometra flor Lonxitude amento (mm) Estambres Glomrulos Valor mis frecuente 12,7 4,9 3 17 16 1,40 90 Valor mis frecuente 17,1 Clasificacin Curta Media Baixa 10 Medio Alto Basal Curto Clasificacin Medianos Lonxistaminados Intervalo de valores 8,3-19,2 3,8-7 1,7-4,2
Follas de Casarella.
Froitos e pegadas de Casarella.
Biometra do froito de Casarella.

Variedade: Casarella Localidade: Santa Mara da Merced
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 1,62 2,70 2,25 116 1,01 0,69 Clasificacin Delgado Estreito Baixo Elptico curto Largo 8 2 Baixo Baixa Intervalo de valores 1,01-2,35 2,11-3,30 2,01-3,55 60-134 0,67-1,73 0,32-0,87
4,2 756 0,55
2,18-11,09 600-1000 0,36-1,1
19
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Corronchuda.

Variedade: Corronchuda Localidade: Santa Mara da Merced
Biometra folla Valor mis frecuente Lonxitude (cm) 14,6 Ancho (cm) 5,1 L/A 3,12 Forma N nervios 18 N dentes 16 Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) 1,70 ngulo basal 85 Biometra flor Valor mis frecuente Lonxitude amento (mm) 19,8 Estambres Glomrulos Clasificacin Media Ancha Media 10 Medio Alto Basal Medio Clasificacin Medianos Mesostaminadas Intervalo de valores 10,5-26,2 3,6-9,3 2,13-3,81
Follas de Corronchuda
Froitos e pegadas de Corronchuda.
Biometra de froito de Corronchuda.

Variedade: Corronchuda Localidade: Santa Mara da Merced
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 1,71 3,02 2,80 107 0,73 0,51 Clasificacin Delgado Medio Alto Triangular Curto 2 2 Baixo Baixa Intervalo de valores 1,41-2,54 2,50-3,64 2,16-3,09 89-134 0,57-1,07 0,29-1,04
8,43 980 0,86
5,16-13,68 960-1000 0,54-1,37
20
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Das Vias.

Variedade: Das Vias Localidade: Cerdedelo, Trez, Vilar
Biometra folla Lonxitude (cm) Ancho (cm) L/A Forma N nervios N dentes Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) ngulo basal Biometra flor Lonxitude amento (cm) Estambres Glomrulos Valor mis frecuente 15,0 6,0 2,32 21 17 1,2 100 Valor ms frecuente 20,7 Clasificacin Media Ancha Baixa 10 Alto Alto Basal Curto Clasificacin Medianos Mesostaminados Intervalo de valores 9,5-22,3 3,6-9,9 1,85-3,57
Follas de Das Vias.
Froitos e pegadas de Das Vias.
Biometra do froito de Das Vias.

Variedade: Das Vias Localidade: Cerdedelo, Trez, Vilar
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 1,80 3,21 2,91 103 1,02 0,81 Clasificacin Delgado Medio Alto Elptico triangular Largo 2 2 Medio Baixa Intervalo de valores 0,97-2,41 2,31-3,65 2,16-3,19 102-133 0,85-1,70 0,52-0,94
9,44 1025 0,92
2,87-13,55 600-1200 0,48-1,13
21
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Famosa.

Variedade: Famosa Localidade: Servoi, Soutochao, Terroso
Biometra folla Valor mis frecuente Lonxitude (cm) 16,0 Ancho (cm) 5,3 L/A 2,5 Forma N nervios 18 N dentes 15 Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) 2,0 ngulo basal 85 Biometra flor Valor mis frecuente Lonxitude amento (mm) 22,7 Estambres Glomrulos Clasificacin Larga Ancha Baixa 10 Medio Medio Basal Largo Clasificacin Largo Braquistaminados Intervalo de valores 8,0-22,0 3,2-8,5 0,21-0,54
Follas de Famosa.
Froitos e pegadas de Famosa.
Biometra do froito de Famosa.

Variedade: Famosa Localidade: Servoi, Soutochao, Terroso
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 1,72 3,01 2,61 115 1,01 0,67 Clasificacin Delgado Medio Medio Elptico triangular Largo 1 1 Baixa Baixa Intervalo de valores 1,13-2,52 2,20-3,60 1,51-3,17 78-188 0,7-1,3 0,3-0,88
9,01 1110 0,81
4,86-14,58 680-1400 0,71-1,04
22
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Foleiro.

Variedade: Foleiro Localidade: Videferre
Biometra folla Valor mis frecuente Lonxitude (cm) 14,2 Ancho (cm) 6,2 L/A 2,38 Forma N nervios 16 N dentes 14 Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) 1,20 ngulo basal 85 Biometra flor Valor mis frecuente Lonxitude amento (mm) 18,6 Estambres Glomrulos Clasificacin Media Ancha Baixa 10 Baixo Medio Basal Curto Clasificacin Mediano Mesostaminados Intervalo de valores 11-17,4 4,3-7,5 1,72-2,78
Follas de Foleiro.
Froitos e pegadas de Foleiro.
Biometra dos froitos de Foleiro.

Variedade: Foleiro Localidade: Videferre
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 1,67 2,95 2,5 112 1,01 0,70 Clasificacin Delgado Estreito Baixo Elptico curto Largo 1 2 Baixo Baixo Intervalo de valores 1,20-2,46 2,11-3,41 2,02-2,95 102-126 0,91-1,40 0,52-1,05
5,72 1300 0,44
4,18-13,69 1000-1600 0,42-0,85
23
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Inxerta.

Variedade: Inxerta Localidade: Correchouso
Biometra folla Valor mis frecuente Lonxitude (cm) 15,3 Ancho (cm) 6,1 L/A 3 Forma N nervios 19 N dentes 16 Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) 1,6 ngulo basal 90 Biometra flor Valor mis frecuente Lonxitude amento (mm) 19,5 Estambres Glomrulos Clasificacin Media Ancha Baixa 10 Alto Alto Basal Medio Clasificacin Mediano Lonxistaminados Intervalo de valores 10,6-26,5 3,4-10,0 1,92-4,76
Follas de Inxerta.
Froitos e pegadas de Inxerta.
Biometra do froito de Inxerta.

Variedade: Inxerta Localidade: Correchouso
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitud do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 1,86 3,22 2,81 114 0,95 0,67 Clasificacin Medio Medio Alto Elptico curto Medio 1 2 Baixo Baixa Intervalo de valores 1,27-2,4 2,7-3,65 1,78-2,91 15-176 0,7-1,33 0,49-1,02
8,9 1230 0,72
5,33-16,66 1120-1400 0,47-1,19
24
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Longal.

Variedade: Longal Localidade: Soutochao
Biometra folla Lonxitude (cm) Ancho (cm) L/A Forma N nervios N dentes Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) ngulo basal Biometra flor Lonxitude amento (mm) Estambres Glomrulos Valor mis frecuente 14,0 5,0 3,22 16 15 2,0 85 Valor mis frecuente 16,9 Clasificacin Media Ancha Media 10 Baixo Medio Basal Largo Clasificacin Mediano Braquistaminados Intervalo de valores 6,4-25,0 3,0-9,8 1,85-4,76
Follas de Longal.
Froitos e pegadas de Longal.
Biometra do froito de Longal.

Variedade: Longal Localidade: Soutochao
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (mL) Densidade (g/mL) Valor mis frecuente 1,45 2,70 3,01 86 1,23 0,81 Clasificacin Delgado Estreito Alto Triangular Largo 3 2 Baixo Baixa Intervalo de valores 1,05-2,49 2,01-3,45 2,22-3,43 69-136 0,91-1,75 0,57-0,99
6,75 1085 0,62
3,26-10,72 650-1600 0,5-0,67
25
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Monfortina.

Variedade: Monfortina Localidade: Santa Mara da Merced
Biometra folla Lonxitude (cm) Ancho (cm) L/A Forma N nervios N dentes Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) ngulo basal Biometra flor Lonxitude amento (mm) Estambres Glomrulos Valor mis frecuente 16,7 8,3 2,32 21 16 1,6 90 Valor mis frecuente 14,9 Clasificacin Larga Ancha Baixa 10 Alto Alto Basal Medio Clasificacin Curto Lonxistaminados Intervalo de valores 9,3-27,2 3,7-10,3 1,56-4,17
Follas de Monfortina.
Froitos e pegadas de Monfortina.
Biometra do froito Monfortina.

Variedade: Monfortina Localidade: Santa Mara da Merced
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma del froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 1,70 2,56 2,81 116 1,01 0,73 Clasificacin Delgada Estreito Alto Elptico curto Largo 1 2 Baixo Baixa Intervalo de valores 1,15-2,56 1,97-3,96 2,01-3,03 83-141 0,60-1,30 0,35-0,81
6,0 900 0,67
2,18-14,23 800-1000 0,27-1,42
26
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor Soutia.

Variedade: Soutia Localidade: Terroso
Biometra folla Valor mis frecuente Lonxitude (cm) 13,0 Ancho (cm) 5,8 L/A 2,32 Forma N nervios 17 N dentes 12 Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) 1,0 ngulo basal 85 Biometra flor Valor mis frecuente Lonxitude amento (mm) 12,3 Estambres Glomrulos Clasificacin Curta Ancha Baixa 10 Medio Baixo Basal Curto Clasificacin Curto Braquistaminados Intervalo de valores 13,6-22,6 4,3-8,6 0,25-0,54
15-145 Intervalo de valores 11,2-16,6 64-116
Follas de Soutia.
Froitos e pegadas de Soutia.
Biometra do froito de Soutia.

Variedade: Soutia Localidade: Terroso
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude del estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 2,01 2,92 2,65 126 1,11 0,72 Clasificacin Medio Estreito Medio Elptico ancho Largo 3 2 Baixo Baixa Intervalo de valores 1,30-2,45 2,54-3,45 2,23-3,21 95-150 0,85-1,22 0,52-0,85
7,95 1400 0,57
5,00-11,82 1000-1800 0,50-0,66
27
F I C H A S
V A R I E T A I S
Biometras da folla e da flor de Touro.

Variedade: Touro Localidade: Soutochao
Biometra folla Lonxitude (cm) Ancho (cm) L/A Forma N nervios N dentes Posicin 1er dente Lonxitude peciolo (cm) ngulo basal Biometra flor Lonxitude amento (mm) Estambres Glomrulos Valor mis frecuente 14,0 6,0 2,08 16 14 2,0 80 Valor mis frecuente 18,2 Clasificacin Media Ancha Baixa 2 Baixo Medio Basal Largo Clasificacin Mediano Lonxistaminados Intervalo de valores 4,2-8,5 9,5-20,3 1,67-4,76
Follas de Touro.
Froitos e pegadas de Touro.
Biometra do froito de Touro.

Variedade: Touro Localidade: Soutochao
Biometra froito Groso (mm) Ancho (mm) Alto (mm) (Ancho/Alto) x 100 Lonxitude do estilo e estigmas (mm) Lonxitude do estilo (mm) Forma do froito Forma da pegada placentaria Peso unitario (g) Volume de 100 froitos (ml) Densidade (g/ml) Valor mis frecuente 2,20 2,11 2,34 111 0,85 0,56 Clasificacin Groso Estreito Baixo Elptico triangular Medio 2 2 Medio Baixa Intervalo de valores 1,45-2,85 2,64-3,99 2,14-3,10 89-140 0,73-1,20 0,34-0,82
11,21 1150 0,97
5,09-16,19 900-1400 0,56-1,15
28
Castaas recibidas ( Famosa e Longal ) ALMACENAR SEN TRATAMENTO LIMPEZA
Cmara fra 0-1C
10-11C
Almacenamento
CURADO
0-1C
10-11C
Auga fra, 5 das
Auga fra con srbico 2g/L, 5 das
Auga fra con srbico 2mg/L, 5 das
Auga 50C 45mn, auga a 3C
SECADO
Con aire quente, 25C, 4 horas
A temperatura ambiente, 3 das
0-1C
ANEXO 1
ALMACENAMENTO
10-11C
Forma 1
Perfil 1
Forma 5
Perfil 5
Pegada 1
Pegada 2
Forma 2
Perfil 2
Forma 6
Perfil 6
Pegada 3
Pegada 4
Forma 3
Perfil 3
Forma 7
Perfil 7
Pegada 5
Pegada 6
Forma 4
Perfil 4
Forma 8
Perfil 8
Pegada 7
Pegada 8
29
Azucena Arias Correa Dolores Arias Correa
(Membros do Colectivo Ollo de Sapo) Dolores Arias Correa, mestra e licenciada en Historia; Azucena Arias Correa, mestra, licenciada en Ciencias da Educacin e licenciada en Psicoloxa. mbalas das membros do Colectivo Ollo de Sapo, o cal leva varios anos investigando sobre as manifestacins das festas anuais na escola. Dentro deste mbito teen publicado algns libros en colaboracin con outros membros do Colectivo citado e artigos en diversas revistas educativas. 30
A Castaa
O Magosto na escola
Azucena Arias Correa Dolores Arias Correa (Membros do Colectivo Ollo de Sapo)
Debuxos de Lus Cid
Introduccin
revemente comentaremos algns elementos que xustifican o tratamento do Magosto nos centros educativos, por unha banda o seu propio potencial como aglutinador de diversos elementos culturais, por outra o seu carcter de resposta s currculos das diferentes etapas educativas obrigatorias.
O traballo na escola debe recoller, pois, os elementos do contorno porque non pode nin debe estar illado do seu contexto. O medio e a cultura popular ofertan unha chea de recursos didctico-motivadores cos que enriquece-lo noso labor educativo. No marco da cultura popular, o Magosto, e en xeral as festas anuais, teen un lugar fundamental, constiten algunhas das manifestacins mis xenunas da nosa cultura coas que se poden abordar aspectos sociais, econmicos, psicolxicos, musicais, relixiosos,... pois nelas estn presentes as crenzas e o sobrenatural, a vida comunitaria e a organizacin social, os productos agrarios e a estacin, o carcter catrtico e de liberacin,... A festa anual ten un innegable valor educativo no centro, sendo doado artellar multitude de actividades seu redor. Constiten un elemento de animacin e motivacin, son unha fantstica oportunidade para relacionrmonos coa comunidade e mesmo incidir nela, conteen elementos que a converten nun eixo fundamental na educacin para o lecer.
31
a) Por que debemos traballa-lo Magosto na escola? A escola debe abrirse contorno prximo fomentando a participacin e a colaboracin do alumnado en actividades culturais, contribundo a aumenta-lo coecemento sobre o seu patrimonio mesmo tempo que, disfrutando, desenvolve unha actitude de curiosidade, aprecio, respecto e sensibilidade ante as manifestacins culturais galegas. Esta apertura contorno prximo a travs de contactos veciais, parroquiais, locais,... vai se-la canle que permita achegarnos contorno social en xeral.
Unha anlise dos diferentes DCBs amsano-la presencia destas e as sas manifestacins tanto de xeito directo en algns bloques de contidos, como de xeito indirecto. O desenvolvemento dalgunhas capacidades indicadas nos obxectivos para cada etapa, susceptible de conseguirse mediante o tratamento axeitado das principais festas cclicas. As, por exemplo, no DCB de E. Infantil e na rea do Medio fsico e social atopamos, no bloque titulado Contorno social, os contidos conceptuais: As festas da comunidade. Festas tradicionais: usos, costumes, bailes, cancins, etc. Festas ligadas calendario...e os procedimentais: Participacin na conmemoracin de festas e na incorporacin de usos tradicionais, dende experiencias, actividadades e recursos expresivas, por citar algns. No DCB de Educacin Primaria, na rea de Coemento do Medio e no bloque O mundo actual, atopamos nos contidos conceptuais: As manifestacins culturais: xogos, festas e costumes populares e nos contidos procedimentais: Participacin en festas, xogos, costumes populares do noso contorno. Estas festas amosan unha rica variedade de situacins da realidade, introducen materiais e estmulos producidos no contorno inmediato, desencadean recursos plsticos, musicais, gastronmicos, literarios, lingsticos, dramticos e parateatrais, etnogrficos, histricos,... Permiten, en resume, inclu-lo mbito do saber popular e tradicional, suxerindo actividades e experiencias con aproveitamento didctico dos recursos do contorno. Non cmpre considerar calquera traballo co Magosto nunha escola determinada como un modelo para outras escolas; as festas populares teen diferentes manifestacins e amosan singularidades propias de cada bisbarra e mesmo de cada parroquia, polo que cabera falar de tratamento diferenciado das festas segundo a zona, tratamentos que en determinados niveis poderan permiti-la comparanza. b) O Magosto no currculo O uso das festas na escola nunca foi gratuto, pero agora menos, xa que evidente a introduccin do Magosto, e das outras festas populares, dentro do currculo. O DCB da ESO para Ciencias Sociais, Xeografa e Historia, di na sa introduccin que a reflexin sobre a identidade cultural propia xera a capacidade de comprensin doutras culturas, sen dbida as festas poden aportar elementos para esa reflexin ademais de contribur consecucin de obxectivos xerais como: Valorar e respecta-lo patrimonio natural, cultural, lingstico, artstico, histrico e social, asumindo as responsabilidades que supoen a sa conservacin e mellora, aprecindoo como fonte de disfrute e utilizndoo como recurso para o desenvolvemento individual e colectivo.
Propostas de traballo na aula

O Magosto pode levarse aula empregando diferentes frmulas metodolxicas. Obradoiros didcticos, proxectos de traballo, investigacin no medio, unidades didcticas,... son algunhas suxestins posibles. Seguidamente desenvolveremos algunha.
32
a) Un proxecto de traballo sobre o Magosto:
TTULO DO PROXECTO: Celebrmo-lo Magosto? ACERCA DO PROXECTO...

Estudio de ideas previas: inicio do proxecto o alumnado explicita a informacin que pose sobre o Magosto e comparte estas ideas e crenzas co resto da clase, comparando, debatendo e contrastando as diferentes versins. No decurso deste proceso faise consciente de cales son as sas concepcins e de cales son as limitacins das mesmas. Apercbese de que hai informacin sobre o Magosto que non pose e de que hai compaeiras e compaeiros que teen informacins alternativas e ata diferentes s propias. Neste primeiro momento do proxecto pdense utilizar diferentes tcnicas que faciliten a recollida de informacin na memoria e mesmo a sa asociacin e comunicacin. Exemplos: - Remuo de ideas - Fotoproblema mural - Enquisa - Debate - Debuxos - Etc. Toda esta informacin previa compilada, anotada e debatida conduce alumnado certeza de que debe investigar para subsana-las dbidas e para completalos datos que non pose. ndice e guin da investigacin: Consttase a necesidade de buscar informacin para poder celebrar axeitadamente o Magosto. O alumnado, conxuntamente co profesorado, elabora un ndice de preguntas (ou un guin se xa ten experiencia na realizacin de proxectos de traballo) que lle permita contextualiza-los aspectos sobre os que vai investigar e moverse con garantas de xito entre a enorme cantidade de informacin que pode atopar sobre este tema. Fontes para a investigacin: Poer alumnado en relacin coa nova informacin vai supoe-lo manexo de diferentes fontes, unhas xa coecidas e outras novas. Para este tema existen fontes como: - As familias - Enciclopedias galegas - Diccionarios da lingua galega - Suplementos de xornais - Refraneiros galegos - Recompilacins de literatura popular - Internet - Diaporamas dos magostos anteriores celebrados no centro. - Introduccins de unidades didcticas editadas sobre o Magosto por diferentes editoriais e colectivos de profesorado. - Etc
EXEMPLO DE DESENVOLVEMENTO NA AULA...

Que sabemos?: ... chega unha nota clase informando sobre a prxima celebracin do Magosto. A profesora pregunta sobre qu sabemos sobre esta festa e ten lugar un pequeno debate: - para asar castaas. - ... patacas e chourizos. - Xogamos no patio. - S unha festa para nenas e nenos. - Non, unha festa tamn para as persoas maiores. - Celbrase en setembro. - Eu creo que se celebra en outono. - ... As ideas aportadas son anotadas. da seguinte a mestra trae un xogo de imaxes, algunhas teen relacin co Magosto e outras non, temos que seleccionalas segundo o que cremos e ordenalas. Decatmonos de que temos moitas cousas que aprender sobre como se celebra o Magosto... A continuacin proponnos un enreixado no que hai que colorear palabras relacionadas co Magosto. Que de dbidas temos!: zonchos?, bull?, petela?, sequeiro?,... Que queremos saber?: Se queremos celebra-lo Magosto non temos mis remedio que buscar informacin sobre o que non estamos de acordo, sobre o que descoecemos,... Elaboramos conxuntamente un ndice de preguntas: - Que o Magosto? - Cando se celebra? - Que tipos de magostos hai? - Cal o proceso de celebracin? - Que son zonchos, petelas, sequeiros,...? Que relacin teen co Magosto? - Etc. Onde atopamos informacin?: ... o seguinte paso a acometer o de atopa-la informacin que precisamos, pero... onde? Pensamos que... - Podmosllo preguntar s avoas e s avs. - Eu podo traer da casa unha enciclopedia que fala do Magosto. - Se cadra atopamos algunhas palabras no diccionario. - Podemos ir aula de informtica e buscar en internet. - ... Todas e cada unha das ideas son analizadas coidadosamente para ver que pode aportar cada fonte. ...
33
Organizacin para a investigacin: Para recolle-la informacin cmpre dunha planificacin eficaz que permita mergullarse en diferentes fontes, seleccionar informacin sobre o Magosto e elixi-la mis relevante. Pdense escolmar diversas posibilidades: - cada grupo investiga nunha fonte diferente e transmite a informacin resto - tdolos grupos investigan na mesma fonte e contrastan os datos obtidos - faise a investigacin en grupos cooperativos - ... Traballo coa informacin: Localizada toda a informacin que necesitamos sobre esta festa hai que interpretala, analizala coidadosamente, valorala, comparala con outras informacins alternativas e, despois de comunicala e compartila co resto da clase, arquivala eficazmente. Podemos usar ficheiros, dossieres, cassettes, ... Xa toda a clase est en disposicin de estructurala informacin que pose sobre o Magosto empregando estratexias variadas como mapas conceptuais, cadros sinpticos, resumes, diagramas,... final desta fase o alumnado toma contacto con diferentes frmulas de comunicacin de resultados (folletos, murais, artigos,...) e mesmo de elaboracin de informacin nova ou de reelaboracin da informacin atopada.
Como nos organizamos?: Despois dunha planificacin conxunta sobre as fontes e as tcnicas para buscar informacin toda a clase se implica na organizacin para que esa busca sexa eficaz: - O meu grupo vai facer un cuestionario para entrevistar s avoas e s avs. - O noso grupo investigar na enciclopedia que traerei da casa. - Ns podemos investigar na enciclopedia da biblioteca. - Por que non imos 1 toda a clase aula de informtica? - ... Que facemos coa informacin que temos?: ... Hai moita informacin e moi variada. Punto por punto do ndice imos contrastando as diferentes versins/visins. Cada grupo cando ten a informacin que lle tocou buscar, comuncanola resto dos grupos nunha conferencia. Entre todas e todos elaboramos un mural estructurado en apartados e ilustrado con debuxos e secuencias. Toda a informacin que temos xa nos permite facela festa con tdalas garantas: - Sabemos cando celebrala - Sabemos como celebrala - Sabemos a que xogar - Sabemos que precisamos - Coecmo-las diferentes manifestacins - ... Decidimos fotografa-lo evento para elaborar mis tarde unha fotonovela ou unha reportaxe grfica que recolla todo o acontecido.
Avaliacin, sntese e conclusins: A recapitulacin, sntese e conclusins son tarefas grupais que permiten clase reflexionar sobre o aprendido redor do Magosto e facer propostas de mellora e profundamento cara vindeiras celebracins. Tamn se converte nunha tarefa individual de reconstruccin de esquemas cognitivos propios.
Como resultou todo?: Rematmo-lo proxecto tal como o comezamos, cun debate. Nel comentamos todo o que aprenderamos comparado co que sabiamos principio. Valoramos a nosa participacin e o desenvolvemento na/da festa. Aportamos ideas cara celebracin do Magosto en cursos vindeiros. Por ltimo, cotexmo-lo proceso seguido na nosa festa cos magostos doutras bisbarras.
b) Exemplos de actividades sobre o Magosto: b.1) Co vocabulario: 1 Xogo do diccionario. O alumnado en grupos tentar defini-las seguintes palabras relacionadas co Magosto sen usa-lo diccionario, de xeito que se semellen o mis posible s definicins que aparecen nel: petela, bull,
regaar. Estas definicins mesturaranse xunto coas reais, iranse lendo dunha nunha e o alumnado votar as que crea acertadas. Verificaranse posteriormente os acertos usando o diccionario. 2 Buscando palabras. O alumnado deber seleccionar entre as palabras do recadro as que correspondan a cada definicin:
34
Saca-las castaas dos ourizos Lugar no que se poen os ourizos das castaas para secar Souto pequeno
Soutar Petelar Petelera Sequeiro Soutullo Soutelo
3 Bingo de palabras. Reprteselle a cada persoa unha tarxetia como esta, deber elexir seis palabras entre as seguintes e escribilas na tarxeta: ourizo, candea, castiro, soutar, souto, sequeiro, zoncho, petelo, ouriceira, caracocha. Nunha bolsa ou caixa estarn as definicins desas palabras, cada vez que se vaia sacando unha, quen tea a palabra que lle corresponda riscaraa. Quen primeiro risque toda a tarxeta berrar BINGO!
4 Voaron as vocais
C_ND_ _ C_ST__ _R_ M_G_ST_ _ _R_C_ _R_ C_N_C_ _R_ _S_R
(Candea, ouriceira, castieira, caniceira, magosto, asar)
5 Sopa de letras. Busca-las sete palabras relacionadas co Magosto:

M A G G Q I L L O P Q R A D E F G B H L L Q E A F G Q U A U S A A A A O S O P E T E L O L L Q G E T S E Z R M L U L A U O R R T P O U N O T R E P P T R O Q N U Q A I A A I T D M U C O T R A E S T I Q N I H P C A S T A A T R B V O Z V N M A E T I A U
b.2) Coa literatura popular: 1 Libro viaxeiro. Con varios folios, cartolinas e cores facemos un libro e adornamos portada e contraportada con motivos do Magosto. Na primeira folla redactamos colectivamente a presentacin do libro que viaxar casa do alumnado, onde conxuntamente coa sa familia ir escribindo as adivias, refrns, cantigas, ditos populares e contos que se relacionen con esta festa. Cando estea rematado ilustrarase na clase entre as nenas e os nenos. Eu son o libro viaxeiro da clase de ... Viaxo polas vosas casas buscando adivias, refrns, ... ata estar ben cheo. 2 Elimina a lia intrusa e ters unha adivia. Que cousa cousia e non ten p que pica por fra e d gusto por dentro?
Solucin: e non ten p. (Ourizo e castaa)
(Magosto, petelo, bull, soutar, fogueira, castaa, zoncho)
6 Cada ovella coa sa parella. Distribuirase a clase en dous grupos, un ter as frases feitas e o outro os seus significados. Irn camiando pola clase e tentar cadaqun busca-la sa parella, cando crean tela atopado xuntaranse nun recanto da clase. Exemplos:
Sar dun souto e meterse noutro Auga de castaas Empeorar Chuvieira Darlle petelo Baduar
35
6 Refraneiro tolo. Escolmar refrns relacionados co Magosto e intercambia-los finais. Exemplo:

A castaa ten unha maa que se vai con quen a apaa. Temper a castaa que por setembro regaa.
A castaa ten unha maa que por setembro regaa
7 Contos-sobre. Divdese a clase en grupos de catro persoas, cada grupo ten sobres numerados do 1 4 (reprtese un para cada persoa), cada sobre contn fragmentos de catro contos populares sobre o Magosto. O xogo consiste en que cada grupo debe completa-los catro contos sen falar e colaborando, de xeito que cada persoa do grupo tea o seu.
b.3) Outras: 1 Mural de receitas con castaas. Colcase un mural dividido en tres apartados coas lendas 1 prato, 2 prato e sobremesa. Cadaqun pegar a sa receita segundo o tipo que pertenza. Cando estea cheo engadirase unha tboa de dobre entrada onde as persoas que as lean poidan puntualas do 1 5 a medida que as vaian facendo e probando. 2 Publicidade. Analizar campaas publicitarias relacionadas con productos alimenticios diversos en variados medios (revistas, xornais, televisin, radio,...) e basendose nestas confeccionar algunhas para a castaa. 3 Investigacins: Que o mal da tinta e as repercusins que tivo na produccin de castaas. A castaa e o seu valor alimenticio. Topnimos relacionados coa castaa coa axuda dun mapa detallado de Galicia. Antropnimos vencellados coa castaa (coa axuda de guas telefnicas, por exemplo). Como se celebra o Magosto noutras bisbarras. Distribucin actual das zonas de maior produccin de castaa de Galicia. Productos que hai venda relacionados coas castaas. Mencins en xornais e revistas sobre o Magosto e elementos relacionados. tiles, enseres e dependencias relacionados co Magosto e coa recollida da castaa (posteriormente pdese facer unha exposicin fotogrfica ou cos obxectos).
3 Converte esta adivia sobre a neve nunha adivia sobre as castaas usando as palabras que cumpran deste crculo: A pombia branca do ceo baixou e cubriu a terra de branco color.
Cousia Castaa Ourizo Castao
4 Este refrn fala dun xogo tpico da poca do Magosto: Polo San Martio buxainas camio. Recollede outros xogos populares deste tempo e facede un ficheiro coas regras e variantes. 5 Aprende-la letra da cantiga. En grupos poerlle diferentes ritmos (tango, rap, xota, muieira,...), grava-las diferentes versins e inventar coreografas. A castaa no ourizo quixo rir e regaou caeu do castao abaixo mira que chasco levou.
36
4 Visita a un souto ou castieira. - Proceso: Selecciona-lo lugar para visitar. Sinalar itinerario a facer sobre un mapa da zona. Marca-las paradas que se farn. Recoller informacin sobre o souto que se visitar. Interesan datos como ocupacin humana, fauna, vexetacin, humidade, labores e tarefas,... Organiza-los grupos segundo as actividades a realizar. Busca-lo material que se precisar: comps, termmetro, mquina de fotos, lupas, prismticos, caderno de campo, bolsas plsticas,... Consensua-las normas sobre recollidas de mostras. Face-la visita. Clasifica-lo material recollido. Resumir datos. Exposicin xeral. Etc. - Posibilidades: Excursin a ps quedos, dende un lugar cercano souto ou castieira observar con prismticos e anota-las observacins. Paseo polo souto. Excursin mundo diminuto. Marcar un camio dun metro a partir dun castieiro e cunha lupa ir observando e anotando todo o que hai. 5 Creatividade. Como se podera disfrazar unha castaa para o Magosto (exemplo: de bombeira, directora de orquestra, castaeira,...). Creacin de tteres con castaas usando paos, ls, cartolinas, chinchetas,... Que transformacins debera sufrir unha castaa para se-la mellor do Magosto (exemplo: nacer con buratos para non ter que esburatalas, quentarse s o xusto para non queima-las mans,...). 6 Produccin dunha reportaxe sobre o Magosto infantil seguindo esta lia argumental:
Fixo moito Nenas e nenos Preparan Preparan Asan Comen Xogana Bailan e vento esta saen recolle-las as castaas a fogueira tisnarse cantan noite de outono castaas do souto
Para rematar facemos unha reflexin final. A celebracin do Magosto na escola, e por suposto a do resto das festas anuais, vai favorece-la integracin da persoa na sociedade e contribur identificacin da sa propia cultura. Durante moito tempo tvose como finalidade a recuperacin das festas en mbitos nos que estaban esquecidas. Agora xa se perseguen obxectivos mis amplos, que pretenden fuxir das visins parciais (a saber: senso estrictamente ldico; senso meramente instructivo; senso regresionista, idealizando a versin do pasado; senso illacionista, que somente toma en consideracin a celebracin da zona) que se tiveron, noutrora, no momento de celebra-las festas na escola.
Bibliografa AA.VV: O Magosto. Ed. Ir Indo, Vigo, 1998. Morgade, X. C.: O Magosto. Colectivo Ollo de Sapo, Pontevedra, 1988. Ferro Ruibal, X.: Refraneiro galego bsico. Ed. Galaxia. Glez. Prez, C.: As festas cclicas do ano. Museo do Pobo Galego, 1991. Bande, E.: Ritual e simbolismo do Magosto. La Regin, Ourense, 1985. Algunhas pxinas sobre o Magosto en Internet http://es.geocities.com/parrula66/magosto.html. http://www.terra.es/personal/cpp28498/52.htm. http://www.edugaliza.org/aulas/sociais/magosto/htm/07.htm. http://www.edu.aytolacoruna.es/centros/sfxabier/magosto.htm. http://www.arrakis.es/~polired/comenius/magosto_es.html. http://www.geocities.com/galiciaespallada/magosto.htm. http://www.galiciaenfiestas.com/sitiomonografico2.htm. http://galeon.hispavista.com/sloren/arb33.htm. http://www.xunta.es/Galicia2001/G200105G.pdf.
Pdense introducir mis barras ( comezo, final, polo medio) para completa-los datos da lia argumental e face-la reportaxe mis completa. 7 Elaboracin da fotonovela A vida da castaa Magostia usando as seguintes imaxes, papel autoadhesivo para os bocadillos e folios.
37
*J.P. Mansilla **Rosa Prez Otero *Cristina Pintos Varela ***Carmen Salinero Corral
*Unidade de Fitopatoloxa **Unidade de Loita Biolxica ***Unidade de Fruticultura Estacin Fitopatolxica Do Areeiro Servicio Agrario. Excma. Deputacin Provincial de Pontevedra.
A Castaa
PRAGAS E ENFERMIDADES
DAS CASTAAS
Jos Pedro Mansilla Vzquez Rosa Prez Otero Cristina Pintos Varela Carmen Salinero Corral
D
PRAGAS
e todos coecida a importancia de Galicia como primeira productora de castaas. Pois ben, eses froitos que se atopan afectados por unha serie de organismos fitopatxenos que merman a sa produccin son os que imos coecer nestas lias.
TORTRCIDO PRECOZ DA CASTAA Pammene fasciana L. Pammene fasciana, lepidptero da familia Tortricidae, coecido como o tortrcido precoz da castaa, afecta preferentemente s variedades tempers, podendo provocar unha cada prematura dos ourizos e ser o causante da perda de ata o 80 % dos ourizos que se poden atopar prematuramente no chan. A pesar disto, os seus ataques pasaron desapercibidos durante anos, xa que se centran nas castaas en formacin e non no froito maduro (anda que este tamn se pode ver afectado).
39
Os insectos que, na nosa zona, causan mis problemas no castieiro son na actualidade os que afectan ao froito, destacando entre eles tres lepidpteros tortrcidos e un coleptero curculinido.
Morfoloxa Presentando o adulto unha envergadura de 13 a 17 mm, difernciase dos demais tortrcidos da castaa na sa cor mis viva e na ornamentacin das sas alas anteriores, sendo a sa cor de fondo gris-chumbo. No seu centro distnguese unha mancha branca marfil que se estende desde o bordo ata o pice alar. Ao mesmo tempo, o speculum presenta das bandas laterais de cor gris-chumbo que encadran unha zona marrn sobre a que se poden observar catro trazos escuros. A parella posterior de alas de cor gris-marrn.
O ovo localzase no limbo das follas (sobre todo na cara) e ten o aspecto dunha lentilla lixeiramente oval, medindo 0,69 x 0,61 mm. Ao principio, a sa cor branca marfil, pero ao cabo duns das aparece un caracterstico anel de cor vermella-prpura no seu interior. A larva neonata, de cor rosa claro e de 1,5 a 2 mm de lonxitude vlvese, segundo vai
evolucionando, dunha cor mis rosada, acadando de 10 a 13 mm de lonxitude no seu quinto e ltimo estado. A sa cabeza e protrax son de cor marrn. A partir do segundo estado larvario, presenta grandes verrugas marrns en cada un dos aneis torcicos e abdominais o que, xunto coa presencia dun peite anal de cor marrn (e con 10 dentes), diferencia esencialmente a larva de Pammene fasciana da larva de Laspeyresia splendana, o outro tortrcido da castaa que pode causar danos de importancia nas nosas zonas productoras. A crislida mide entre 7 e 9 mm de lonxitude, variando a sa cor de marrn claro a marrn escuro.
40
Bioloxa e dano. Baixo as condicins da climatoloxa galega, o voo da Pammene fasciana desenvlvese xeralmente desde finais do mes de xuo e principios de xullo, anda que hai anos en que se poden capturar adultos desde o mes de maio. Chega ao seu pico mximo nos ltimos das de xullo ou principos de agosto (cando xa se diferencian os froitos do castieiro) e descendendo a valores mis baixos ata a fin de setembro ou primeiros do mes de outubro, segundo as condicins do ano e/ou a zona. Non est claro se completa das xeracins ao ano. (O mis normal que s presente unha). A posta inciase catro ou cinco das despois do acoplamento, pondo cada femia de 200 a 300 ovos, depositados illadamente nas follas, sempre preto dos froitos en formacin. A incubacin dura uns 12 das, despois dos que nace a larva, que en principio se alimenta da epiderme e do parnquima da propia folla, pero que despois de dous ou tres das penetra nos froitos que se estn formando (a sa actividade reflctese neste momento polos excrementos que bota polo burato de penetracin).
Unha vez que destruu total ou parcialmente o froito do ourizo atacado, abandnao para dirixirse a outro ourizo san que, polo xeral, estar en contacto co anterior e as sucesivamente (unha soa larva pode atacar a seis ourizos) ata que, transcorridos uns 40 das, chega ao estado L5. Despois, abandona o ourizo e tece, normalmente nas fendeduras do tronco ou ramas, un casulo con excrementos, restos de madeira e fos de seda, pasando o inverno neste estado, deica a primavera seguinte, momento no que pupar. Normalmente, os danos causados pola Pammene fasciana son a destruccin de froitos novos e o consecuente freo do crecemento dos ourizos afectados, que secan na rbore e mis tarde caen. Esta perda de ourizos pode coincidir cronoloxicamente coa cada fisiolxica normal da especie, o que pode enmascarar os danos, pero un exame dos ourizos cados confirmar o ataque deste tortrcido. Tamn poden aparecer danos ou larvas de P. fasciana no interior de castaas totalmente desenvolvidas, pero en escaso nmero en xeral.
Estratexias de loita Na actualidade, unha medida de control interesante o control integrado seguindo o voo do tortrcido mediante trampas de feromonas sexuais e realizando os tratamentos nos momentos nos que se cheguen aos picos mximos das curvas, eliminando deste modo as larvas antes de que penetren no froito. A posta en prctica desta tcnica comeza coa colocacin dunha trampa de feromona sexual por hectrea na zona interior da copa dunha rbore antes de que empece a actividade dos insectos (poden colocarse nos meses de maio ou xuo). O control semanal das trampas instaladas permitir seguir a evolucin do voo do insecto e debuxar a curva correspondente, de xeito que se pode determinar cndo se producen picos nesta, momentos nos que hai que realizar unha intervencin. Chegado este instante, o problema que se presenta que en Espaa, actualmente non hai producto fitosanitario ningn rexistrado para o control dos tortrcidos do castieiro; en todo caso, en experiencias desenvoltas por ns en 1998, temos comprobado cmo con algunhas das materias activas rexistradas en
41
Francia para este fin se obteen bos resultados, principalmente coa lambda-cihalotrin, pero tamn con metil-azinfos ou fosalone. De calquera modo, haber que ter en conta que as intervencins que se realicen no futuro, caso de ser rexistrado algn producto, debern ser compatbeis co medio ambiente, pois non se debe esquecer que os soutos constiten ambientes pouco alterados, polo que ser necesario respeitar ao mximo o complexo faunstico existente de forma natural en torno a estas formacins vexetais. Outra posibilidade, neste caso para reducir a poboacin invernante, a colocacin de bandas de cartn ondulado ao redor dos troncos no outono, e a sa posterior eliminacin e queima en primavera.
TORTRCIDO INTERMEDIO DA CASTAA Cydia fagiglandana Zel. O tortrcido intermedio Cydia fagiglandana ataca a castaa, pero realmente prefire para a sa nutricin os froitos dos Fagus (de onde toma precisamente o seu nome cientfico), Quercus e Corylus.
Morfoloxa O adulto similar ao das outras das especies de tortrcidos da castaa, diferencindose destes no seu tamao (entre 13 e 19 mm de lonxitude, para machos e femias respectivamente), na sa cor parda-arroibada ou alaranxada e na ornamentacin das sas alas anteriores, que se asemellan a unha espia de peixe. Ademais, o macho presenta, nas alas posteriores e altura da rexin anal, das caractersticas manchas abrancazadas. O ovo, que se localiza sobre os ourizos, lenticular e de pequeno tamao, e del emerxe unha larva de cor rosada viva (coa cabeza marrn plida). A crislida de cor marrn. Bioloxa e danos Nas zonas productoras de castaa en Galicia, e segundo os resul-
tados de experiencias que temos levado a cabo nalgunhas delas durante tres anos, as densidades poboacionais deste tortrcido son baixas e, en consecuencia, os danos son reducidos. A sa actividade desenvlvese entre os meses de agosto (2 e 3 semanas) e setembro (ltima semana) e practicamente non pode falarse de que presente picos de mximo voo, en base s escasas poboacins que presenta. Despois do acoplamento ten lugar a posta, na base dos ourizos, ou no envs da folla; a eclosin dos ovos d lugar a larvas rosadas que penetran no interior dos froitos, alimentndose do endospermo destes e dando lugar formacin de galeras no interior. Acadada a sa madurez, a larva abandona o froito e entrrase no chan para crisalidar no terreo. Presenta unha xeracin ao ano.
Estratexias de loita O control qumico desta especie conta coas mesmas dificultades mencionadas no caso do tortrcido precoz: non existen en Espaa productos fitosanitarios rexistrados para este fin (en todo caso, a metodoloxa a seguir sera o control integrado segundo as recomendacins citadas para P. fasciana). No referente a Cydia fagiglandana est en fase experimental a tcnica da confusin sexual (colocando nos soutos difusores de feromona, a razn de 400/ha), tcnica da que temos realizado os primeiros ensaios en Galicia na comarca de Vern (Ourense) sen obtermos resultados concluntes. No caso de que fose necesario, unha forma de reducir a poboacin nociva a colocacin baixo as rbores de mallas de luz moi fina antes de que as larvas se enterren no chan para invernar, co que impedimos que parte dos insectos completen o seu ciclo.
42
TORTRCIDO TARDO DA CASTAA Laspeyresia splendana Hb. Xunto coas larvas do tortrcido precoz Pammena fasciana, as de Laspeyresia splendana poden considerarse as causantes das maiores perdas cualitativas e cuantitativas debidas a insectos carpfagos que afectan castaa en Galicia.
Morfoloxa
O estado adulto presenta unha envergadura de 14 a 22 mm, diferencindose dous tipos de cor que se corresponden con sendas formas do imago: na forma tpica o intermedia, as alas anteriores presentan unha tonalidade gris-marrn e unha zona basal gris escura ben diferenciada; na forma reamurana as alas anteriores son mis escuras, sen aquela zona basal da forma anterior pero coas sas bandas prateadas no ngulo posterior e catro ou cinco trazos negros nelas. O ovo similar ao do tortrcido precoz da castaa Pammane fasciana, pero de forma algo mis oval e con 0,72 x 0,55 mm. Inicialmente tamn branco, pero ao cabo duns das presenta un anel de cor vermella prpura. A larva evoluciona en cinco estados larvarios, (de 1,5-2 mm o primeiro deles ata 13-15 mm, o ltimo) todos eles de cor branca e branca crema (coa cabeza marrn nos dous primeiros estados, marrn-moura no terceiro e amarelo alaranxado nos dous ltimos), diferencindose da larva do tortrcido precoz na ausencia de peite anal e dos aneis verrugosos caractersticos da larva de P. fasciana. A crislida de Laspeyresia splendana de cor marrn e o seu tamao algo maior c do tortrcido precoz. Bioloxa e danos A actividade de Laspeyresia splendana cadra coa fase de maduracin dos froitos: desenvlvese entre os meses de agosto e outubro, presentando varios
43
mximos de voo que se sitan, segundo as condicins do ano e da zona, entre finais de agosto e principios de setembro. A posta inciase uns das despois da emerxencia dos adultos e do acoplamento; cada femia pode poer un mximo de 300 ovos, que sita xeralmente sobre follas prximas aos froitos e excepcionalmente na base destes. As larvas neonatas non se alimentan da folla senn que penetran inmediatamente no ourizo escavando unha galera perifrica para acadar despois o froito, no interior do que se desenvolvern os seus cinco estadios larvarios, sempre no interior da mesma castaa (xeralmente, s se desenvolver unha larva en cada froito, pois existe competencia entre elas), e deixando ao seu paso finos excrementos granulares que non expulsa ao exterior. Por iso, aparentemente o froito afectado est san (pode presentar unha depresin na sa parte basal), pero tras os aproximadamente un ou dous meses de desenvolvemento larvario, cae ao chan onde, no interior dun casulo sedoso aglutinado de partcular terrosas, pasar o inverno e a primavera, crisalidando en xullo e alcanzando o estado adulto no vern. Deste xeito, completa o seu desenvolvemento nun ano. Como consecuencia da actividade das larvas de Laspeyresia splendana, os ourizos toman unha cor marrn e caen prematuramente, de xeito que en conxunto pode verse comprometida a colleita at valores do 50 % de perdas sobre o total. Por outra banda, xa despois da colleita, poden observarse ourugas nas castaas almacenadas, o que supn unha depreciacin da colleita.
Estratexias de loita Ao igual que no caso de C. Fagiglandana, existen difusores de feromona a nivel experimental para a prctica da confusin sexual nesta especie, pero nos ensaios que temos realizado en Galicia, non conseguimos resultados claros ao non se atoparen diferencias significativas entre as parcelas sometidas a confusin e os seus correspondentes controis. Unha solucin parcial ao problema presentado por ambos tortrcidos podera ser a colocacin, baixo as rbores, dunha rede moi fina antes de que as larvas caian ao chan para se enterraren (deste modo redcese a poboacin invernante), metodoloxa esta que se ensaiou noutros pases a nivel experimental e que ten dado bos resultados. Sen embargo, a solucin mis eficaz parece estar no control integrado realizando tratamentos qumicos nos momentos nos que se rexistren picos mximos nas curvas de voo debuxadas ao amparo das trampas de feromonas sexuais; o problema que, como sabemos, en Espaa non existe (polo momento) ningn producto autorizado para este fin, anda
nos ensaios que realizamos en Vern (Ourense) deron resultados satisfactorios as materias activas lambdacihalotrin (principalmente), metil-azinfos ou fosalone, rexistradas noutros pases (Francia, Italia,...) para o control destas pragas.
GORGULLO DAS CASTAAS Curculio (=Balaninus) elephas Gyll. As larvas deste curculinido desenvlvese no interior de froitos xa formados polo que os seus ataques, asociados aos de L. splendana, poden reducir as colleitas e producir mermas cualitativas no momento da recoleccin e a sa posterior comercializacin das castaas. Morforloxa. O adulto, de 6 a 10 mm de lonxitude sen o rostro, de cor gris amarela, e caracterzase precisamente polo seu longo rostro, tan longo coma o resto do corpo na femia e algo mis curto no macho.
44
Bioloxa e danos En xeral, o ciclo do Curculio elephas pdese desenvolver nun s ano, pero na prctica complcase polo feito de que unha parte das larvas pode ter unha diapausa. Normalmente, a aparicin dos adultos ten lugar entre os meses de agosto e setembro. O acoplamento efectase inmediatamente despois da emerxencia dos imagos, pero antes de se iniciar a oviposicin, a femia necesita alimentarse durante unha semana aproximadamente. Para realizar a posta, a femia introduce o seu rostro ata o punto de insertar as antenas no interior do ourizo; despois, e coa axuda das sas mandbulas, perfrao ata alcanzar algn froito onde, despois de se xirar, introduce un ovo co seu oviscapto telescpico. Xeralmente, a femia pon un nico ovo en cada froito, pero varias delas poden infestar unha mesma castaa, non existindo competencia entre as sas larvas (polo contrario si se d competencia interespecfica coas larvas da Laspeyresia splendana). Despois duns 10 das de incubacin a larva eclosiona; transcorridos uns 40 das de desenrolo, practican un orificio circular no froito e caen ao chan (meses de outubro ou novembro) para invernar a unha profundidade comprendida entre 10 e 70 cm. A maiora das larvas pupan ao ano seguinte (meses de xullo ou agosto), e despois de das semanas alcanzan o estado adulto, pero unha porcentaxe destas permanece en diapausa durante incluso 4 anos.
O ovo, de forma oval, inicialmente de cor branca e despois tirando a amarela, mide entre 0,4 e 0,5 mm. A larva de cor branca, poda, de aspecto carnoso e cunha caracterstica curvatura en forma de C. Evoluciona ao longo de catro estados, acadando na madurez unha
lonxitude de 7 a 12 mm; despois cae ao chan, onde pasa o inverno (concretamente no interior dunha cela de terra con paredes que endurece cunha secrecin) ata que lle chega o momento de pupar. A pupa de cor crema e desenvlvese no interior dunha cela, sendo unha pupa libre.
45
Os danos causados por Curculio elephas na castaa cntranse nos seus froitos, alimentndose da sa pulpa. O aspecto externo dunha castaa atacada similar ao dunha san, pero mis lixeira e con certa agudeza pode observarse o diminuto orificio da oviposicin. No interior do froito, ademais, pode atoparse a galera larvaria repleta de finos excrementos soltos, non ligados por fos de seda como ocorre no caso dos tortrcidos. Por outro lado, se a larva xa sau, pdese observar o orificio de sada, circular, e duns 4 mm de dimetro. Como consecuencia do ataque, prodcese unha merma na calidade da colleita e a cada prematura dos froitos atacados, o que trae consigo ademais perdas cuantitativas. Estratexias de loita Unha solucin inicial para diminur as poboacins do Curculio elephas a recollida peridica dos froitos cados ao chan, o que evita que unha parte das larvas se enterre para invernar. Ademais, a colocacin de redes (mallas) de polietileno sobre o chan semella dar bos resultados, tendo o mesmo fin que a recollida dos froitos. Unha vez o insecto est activo, a nica medida de control eficaz o control qumico para eliminar a poboacin adulta, pero na actualidade ningn dos productos fitosanitarios rexistrados a tal fin noutros pases (productos como lambda-cihalotrin, metil-azinfos ou fosalone, que temos probado e que teen dado bos resultados sobre todo os dous primeiros) est homologado en Espaa. De calquera xeito, e ao
igual que o referido para os demais carpfagos, o control qumico debe ser realizado seguindo a metodoloxa de control integrado co fin de compatibilizar ao mximo os tratamentos qumicos coa conservacin do medio ambiente: as intervencins s se realizarn se se detecta a presencia do insecto e con substancias recomendadas. No caso de Curculio elephas, a metodoloxa para determinar o inicio da actividade dos adultos consiste no vareo peridico das rbores, observando sobre mallas a presencia do curculinido, ou ben na colocacin dun pupario (recipiente de 75 x 10 x 15 cm soterrado e cuberto na sa parte superior) con larvas, o ano anterior, pupario que se revisa semanalmente en vern comprobando cando emerxen os adultos.
da polo fungo Phoma endogena, son as das principais patoloxas fnxicas que poden presentarse durante o proceso de conservacin da castaa e anda que a sa presencia en Galicia aparece citada non existen datos concretos sobre a sa distribucin.
PODREMIA NEGRA Sclerotinia pseudotuberosa Rehm. O fungo presenta das formas; a perfecta, Sclerotinia pseudotuberosa, moi difcil de observar en condicins naturais e a fase condica, Rhacodiella castaneae Peyr, que a causante dos danos. A penetracin deste fungo no froito pdese producir cando est anda na rbore, sen embargo, o groso do ataque desenvlvese cando o froito caeu ao chan. A penetracin realzase polas aberturas naturais e vese favorecida polos orificios de sada que provocan as larvas da Carpocapsa ou da Balaninus.
ENFERMIDADES DA CASTAA A podremia negra, causada polo fungo Sclerotinia pseudotuberosa, e a podremia e marrn, causa-
46
Os sntomas do ataque do patxeno obsrvanse unha vez que a castaa caeu ao chan e consisten no ennegrecemento da parte interna desta. O fungo consrvase dun ano para outro sobre os restos de froitos afectados que permanecen no chan. A recollida do froito sobre mallas suspendidas sobre o chan e a eliminacin dos seus restos adoitan ser suficientes medidas de control para reducir a incidencia da enfermidade.
patxeno instlase sobre as ramas danadas das rbores favorecndose a sa penetracin polas feridas naturais ou as cicatrices que deixan os ourizos ao caer provocando necroses lineais nesas zonas, producndose, posteriormente, a contaminacin do froito a travs do canal estilar. Os sntomas sobre o froito exteriorzanse fundamentalmente durante o proceso de conservacin e consisten nunha podremia interna de cor marrn que finaliza co momificado destes. As medidas de control deste patxeno adoitan ser de tipo cultural e consisten en:
-Eliminar as ramas mortas que podan servir de reservoiro para o fungo. -Recoller rapidamente os froitos e destrur os restos de ourizos que poden quedar no chan. -Conservar a castaa na cmara fra a unha temperatura inferior a 2 C. Otros fungos como Penicillium expansum, Fusarium roseum, ou Botrytis cinerea son comns aos procesos de conservacin da maiora dos froitos e vense favorecidos pola presencia de feridas ou danos causados por insectos sobre o froito as como por unha elevada humidade.
PODREMIA MARRN Phoma endogena Speg. O axente causal desta podremia o fungo Phoma endogena. O
47
O magosto pdese celebrar en calquera parte, na lareira, na encrucillada, no adro da igrexa; lugares que teen algo que ver co centro do mundo.
MANUEL MANDIANES CASTRO
revistas
especializadas
de
toda
Loureses (Ourense), 1942.
Europa, e perto de 200 artigos en diferentes xornais do noso pas.
Estudou nos Seminarios de Ourense e Burgos, Antropoloxa na Sorbona e Teoloxa en Estrasburgo. Doutor en Antropoloxa, Teoloxa e Ciencias Polticas. Ten editados nove libros, publicado un centear de artigos en Investigador do C.S.I.C (Consello Superior de Investigacins Cientficas), na actualidade e ao mesmo tempo Director do I.E.S.A. (Instituto de Estudios Avanzados de Barcelona).
A Castaa
O MAGOSTO, RITO FUNERARIO

Manuel Mandianes Castro
Debuxos de Teresa Rubio
magosto estivo moitos anos en crise; pero nos ltimos tempos, volveu a retomar a importancia que sempre tivera ou, tal vez, mis que nunca. En moitos ambientes, convertiuse nunha verdadeira festa social.
Cando se celebra. O ciclo anual galego divdese en das partes seguindo o ciclo natural da serpe1. O primeiro perodo empeza coa sementeira do centeo que ten lugar desde o 29 de Setembro, festa do San Miguel, at o
7 de Outubro, Nosa Seora do Rosario. Pdese dicir que os mortos e a serpe estn separados dos vivos e ocultos nos lugares da sa residencia. Os encontros entre os habitantes dos dous mundos son rituais. Os homes e as mulleres tamn viven separados. Os homes andan no campo; as mulleres fan os labores domsticos. O segundo perodo comeza cara finais de Abril, coa sada da serpe e a recollida dos froitos. Nalgns lugares de Galicia, en tempos pasados, o da de S. Pedro Mrtir, a noite do 29 ao 30 de Abril, os campesios, ao
1.- Sobre as das partes do ciclo anual, cfr. Fina M. Antn y M. Mandianes, As campas enmudecen, en Grial, 129(1996), pp. 71-80; M. Mandianes,
Paroles de femmes. La tradition orale en Galice, en Premier atelier europen sur la culture orale europenne, Strasbourg: Conseil de lEurope, 1990, pp. 192-205, e A matanza na rexin da Limia en Grial XXII, 87(1985), pp. 15-31, e O fiadeiro na rexin da Limia en Grial XXIV, 90(1985), pp. 414-30, e El tiempo en los Snodos Gallegos, Rev. Espaola de Derecho Cannico, 48(1991), pp. 257-264, e A seitura, Grial, XXI, 81(1983), pp. 287-300 e Loureses. Antropoloxa dunha parroquia galega (Vigo, Galaxia, 1983), 94-98, e El tiempo en los snodos gallegos, en Rev. esp. de dere, cannico, 48(1991), pp. 257-264, e Temps de fte en Galice, Les temps de lEurope, I (Strasbourg, Consell de lEurope, 1993), pp. 148-152
49
Antes cada familia asaba as castaas no lume da casa, agora sen s prazas, hai mulleres ou grupos de xvenes que asan castaas e todo o mundo llas compra, anda que tamn se contina facendo a castaada na casa.
toque de nimas xuntbanse na praza, prendan lume nunha grande fogueira e bailaban ao redor; ao apagarse, con fachs acesos percorran as terras sementadas sacudindo cinsa sobre elas2. Era como se os espritos suxeitos parte obscura quedaran ceibes ao cortar os vexetais. Comezaba unha convivencia pacfica e coti entre todos os habitantes do mundo. Os homes e as mulleres andabaan xuntos no campo recollendo os froitos. Ao principio a convivencia entre eles era recelosa e por iso non haba casamentos, at que se axustaran e se adaptaran uns aos outros. O magosto3 celbrase o da un de Novembro4. Ao anoitecer do da un de Novembro as camps da parroquia anuncian os cultos dobrando a morto e pouco despois organzase unha procesin da igrexa ao cemiterio. Os que tocaban as camps facano polas esmolas que gustosamente daban os vecios para que o taidor das camps recordara as oracins polos mortos5. En Loureses, a noite do un ao dous de Novembro as mulleres de casa encendan ao p dun romeu que medra nun rincn da horta que rodea a casa, tantas velas como nenos morreran sen bautismo na casa porque estaban enterrados aqu, no mesmo lugar onde se
enterran os animais domsticos mortos e queimbanse as cousas vellas. O romeu unha planta funeraria porque nel liban constantemente as abellas que son alimaas que veen da la, por eso quen mata unha abella ten cen anos de pena. O da un de Novembro, os celtas celebraban o samahaim6 e apaciguaban os poderes do outro mundo e propiciaban a abundancia das colleitas con sacrificios ao deus Crom Cruaich. Este mesmo da, un ano antes de se librar a batalla do Mag Tured, o deus Dagda citou nun certo lugar deusa Morrig e tivo relacins sexuais con ela; no lugar onde se reuniron chamarase o lugar dos esposos7. O da do samahaim encendase o primeiro lume no lugar que tomaba o seu nome de Tlachtga, filla de Mog Ruith. Nese momento tiveran lugar a morte ritual e simblica do rei e o seu remprazamento. Con el encendranse todos os lumes da illa. No Pas de Gales o costume era encender as fogueiras sobre as colinas; este lume o principio dunha nova xestacin. Era unha festa obrigatoria, onde se deba xuntar unha grande multitude. Quen non asista corra o perigo de perder a razn. Esta data corresponde das Satumales romanas: o mundo dos espritos entrebrense un pouco e sen personaxes de pesadelo.
2.- A. Vicenti, La ltima noche de abril en La ilustracin gallega y asturiana, I, 24, 30. VIII.1897; J. Taboada, Etnografa gallega, Galaxia, Vigo
l972, p. 108
3.- J. Estvez, O magosto, en Omenaldi a Julio Caro Baroja (Euskaskuntza, Sociedad de Estudios Vascos, 1986), pp. 527-540; J. Ferro Couselo, El magos-
to y su significado, en Fin de semana, 9 de nov. de 1962; M. Mandianes, O magosto, en Boletn Auriense, XIX(1990); H. Alonso Abella, El magosto berciano (Len, s/f); A. Fraguas., Aportacin al estudio folklorico del castao, la castaa y el magosto en Rev. de GuimaraisLXVII (l957) 443-58;
4.- En Ourense celbrase o da de San Martn, patrn da dicese, once de Novembro. Algns autores fan derivar a etimoloxa de magosto de mag-
nus (latn, grande), outros de mag (celta, campo) e os terceiros de mago (espantallo), e stus (latn, queimado) (J. Taboada l982, 248)
5.- N. Tenorio, La aldea gallega (Cadiz, 1914), p. 109; J. Taboada, Etnografa galega (Corua, l982), p. 248 6.- F. Le Roux et C.-J. Guyonvarc`h, Les ftes celtiques (Rennes, Ouest-France, 1995), pp. 35-82 7.- J. de Vries, La religion des Celtes, Payot, Paris, l963, pp. 237-38
50
Onde se celebra. O magosto pdese celebrar en calquera parte, na lareira, na encrucillada, no adro da igrexa; lugares que teen algo que ver co centro do mundo; pero o verdadeiro magosto o que fai a xuventude no monte, lugar que est a poula (sen cultivar). As castaas sanse sobre unha grande fogueira, polo xeral, visbel desde varios puntos da parroquia, canto mis se vexa, mellor. Non pode haber magosto sen lume. O costume xeral e din que malo de escupir no lume que arde sobre as castaas e tampouco se pode apagar violentamente; a lea tense que consumir pouco a pouco, e se queda lume cando remate o magosto, dexase ardendo, que a noite das nimas e vense a quentar8. O santuario celta est mis ligado a unha nocin simblica ou efectiva do centro que a unha forma ou a un aspecto material, xa que se expresa coa palabra que designa a sacralidade. Non hai templos celtas no sentido latino da palabra templum. O nemetn est, con frecuencia a causa da sa natureza boscosa, estreitamente relacionado coa rbore. O bosque e o templo son, para os celtas, nocins equivalentes ou intercambibeis9.
8.- N. Tenorio, La aldea gallega (Cadiz, 1914), 109
En Galicia, todas as casas fan na lareira o magosto familiar.
Antes cada familia asaba as castaas no lume da casa, agora sen s prazas, hai mulleres ou grupos de xvenes que asan castaas e todo o mundo llas compra, anda que tamn se contina facendo a castaada na casa. En Galicia, todas as casas fan na lareira o magosto familiar. Moitas casas fano varias veces desde o un de Novembro at mediados do mesmo mes. A lareira o centro do mundo dentro do espacio domstico, o lugar onde se xunta ao completo a sociedade domstica: os vivos e os mortos de tres xeracins. En torno ao lume da lareira xntanse para charlar, estar e quentarse os vivos e os mortos. Por iso non se pode barrer a cocia de noite; iso trae mala sorte porque as almas dos antepasados veen a quentarse no lume da lareira cos vivos e sera tanto como querer botalos fora. Sbese que as almas chegan porque se moven as chamas sen que ningun as toque nen sople brisa. Cando eu era neno e caanos un pedazo de pan ao chan da cocia, collamolo,
9.- F. Le Roux et C.-J. Guyonvarc`h, La civilisation celtique (Rennes, Ouest-France, 1990), pp. 165-166
51
O magosto , principalmente, festa de infancia e xuventude, pero toman tamn parte nela os casados e vellos.
limpbamolo e ou ben o comamos ou ben o botbamos ao lume, dxome un home de 50 anos. Os deste mundo sen ao espacio non-urbn, habitado polos do outro mundo para celebar o magosto; polo contrario, os do outro mundo invaden o espacio urbn e atpanse cos deste mundo durante o tempo do entroido. O magosto e o entroido son o mesmo pero o un inversa do outro. O un a imaxe do outro visto nun espello ao revs. Quen o celebra O magosto , principalmente, festa de infancia e xuventude, pero toman tamn parte nela os casados e vellos. As mozas son as encargadas, en casi todas as partes, das castaas do magosto; xntanas, sanas e reprtenas entre todos os participantes. As mulleres son as encargadas de apaalas no momento da colleita, de secalas e quen as preparan para consumilas. Os homes apenas si teen trato coas castaas, dixronme en Loureses. Moitas veces, as rapazas pedan polas casas da aldea as castaas do magosto, o que nos fai pensar nas rogas. No magosto o vio corre en abundancia. En todos os ritos de paso, corre o vio e a augardente en abundancia, moi especialmente no banquete funerario, prctica que se veu celebrando at os anos sesenta-
setenta. Na castaada10 cmense castaas asadas e bbese moscatel. O un de Novembro celbrase por aqu a mauraca. A xente xntase, asa castaas e cmeas bebendo augardente, dixronme os pobos alpuxarreos. A mauraca: os xvenes sen ao monte, sen porque durante uns anos esto estivo morto pero agora volven a facela11. Ao rematar de comer as castaas tiznbanse uns a outros, bailaban e saltaban sobre o lume. Na Alpuxarra, ao final da mauraca os participantes tiznbanse. No Bierzo importante que ningun que asista ao magosto se marche limpo; as mans, negras de pelar castaas, pasan polas caras dos asistentes no tradicional tiznado. Os xvenes cando volven do magosto, veen tiznados, cos pelos revoltos, parecen entroidos (enmascarados). En Loureses, a xente maior miraba polas xanelas e non os recoecan. En terras da Trepa dixronme: no magosto a xente xoven sempre fixo gala dunha certa liberdade de costumes casi como no entroido: permtense cousas que outro da estaran mal vistas. En todas partes onde se recollen castaas, as crencias en torno a elas multiplcanse. En varias partes de Galicia, para se defenderen das bruxas, a xente traa nos petos e colgadas ao pescozo como amuletos, castaas de indias, tamn chamadas preadas por seren redondas, para protexerse contra as bruxas. Tamn se crea que os nenos non medraban se as coman e a medicina popular empregbaas con frecuencia nas sas prcticas. Os nenos que coman castaas cras criaban piollos.
10.- F. Le Roux et C.-J. Guyonvarc`h, La civilisation celtique (Rennes, Ouest-France, 1990), pp. 165-166 J. Amades, Costumari Catal, V (Salvat, Barcelona
1956), 610-651; M. Dolores Llopart, Les festes de Castanyes i Panellets (P. Rovira, BArcelona 1982)
11.- Os datos sobre as Alpujarras recollinos durante a Semana Santa de 1990
52
As mulleres son as encargadas
Que se celebra Segundo algns autores cristins Gregorio IV, fundndose nas visins do Apocalipse12, instituiu a festa de Todos os Santos, para celebrar e honrar aos santos, e rescatar e dedicarlles o templo romano e a dos Fieis Defuntos para socorrer coas boas obras xerais aos que non teen a fortuna de seren socorridos pola oracin particular. Non obstante, autores modernos pensan que estas festividades da Igrexa Catlica non son mis que a cristianizacin do samahaim celta, o halloween dos pases anglosaxns. Aqu, o que menos importa son os Santos. Quen teen verdadeira importancia, e son os protagonistas destes dous das, son os mortos, dica un cura da Limia alta. Os contos populares bretns estn cheos de alusins ao feito de que, o da de Todos os Santos pola tarde, non se pode mover o carro ou o coche pola beira da estrada, porque se corra o risco de chocar e de molestar aos mortos que voltan, esa noite, ao espacio dos vivos.
de apaalas no momento da colleita, de secalas e preparalas para o consumo. Os homes apenas si teen trato coas castaas.
Segundo os Snodos diocesanos galegos, o da do velorio, dos Fieis Defuntos, e en algunhas outras ocacins, os galegos puan mesas nas igrexas, coman incluso encima de altares e bailaban13. O que din os snodos diocesanos, confrmano unha serie de tradicins en diferentes aldeas e parroquias galegas. Na comitiva fnebre, unha muller levaba diante do ataude a parva (un cesto con pan) que reparta, porta da igrexa, entre os asistentes, despois do funeral; en Vilardevs chambanlle a viaxe do morto e consista en pan e carne de porco; levabao unha muller pobre que, ao final quedbase con el. En moitos lugares de Galicia e o Bierzo, os mordomos de nimas levaban castaas e vio na vspera das nimas igrexa e tocaban as camps mentres coman castaas e beban abundantemente. No
12.- Patrologia Laina, 209, 45-52 13.- SH, I, 47, 73-77,224, 470-71, 474; 75, 133-34, 224; II, 20, 96-97, 126, 255, 370, 396
53
No magosto o vio corre en abundancia. En todos os ritos de paso, corre o vio e a augardente en abundancia.
magosto berciano, o mordomo das nimas reparte a boleo castaas cocidas desde a torre da igrexa como donativo das nimas do purgatorio en paga s esmolas que deron por elas durante o ano. A esta festa pirmana, asgnaselle un matiz funerario como o ten a castaa. Conta o ingls Swinbume que viaxou por Galicia no sculo XVIII que a xente da vspera desta festa (Fieis Defuntos) a comendo castaas coa f de que cada unha libraba unha alma do purgatorio, e en Viveiro, os nenos van ao cemiterio con rosariso de zunchos (castaas cocidas rociadas con ans)14. En Amer, a noite do 1 ao 2 de Novembro, vlase comendo castaas; tocbanse as camps intermitentemente desde as cinco da tarde at as doce da noite; an tocando as camps en sinal de d polos defuntos. E mentres se faca esto, nas casas rezbase o rosario, tostbanse as castaas e bebase vio verde; vio sen madurar que se collera en Setembro. Esto facase en todas as casas. Agora cmense os panellets, que son, segundo me informaron os pesteleiros, castaas de mortos. Uns albas da Limia Alta que abren e preparan as sepulturas cando hai que empregalas de novo, dixrome: nos restos dalgunhas caixas temos atopado castaas que puxeron as nimas vellas para as novas. Na Ra de Petn, as mulleres tiraban desde as xanelas castaas pilongas aos maios, xvenes vestidos con follas de rbores, que pasaban pola ra os primeiros das de maio. En Vilar de Perdices (Tras os Montes, norte de Portugal), o da un de Maio todo o mundo se con cas-
taas pilongas nos petos para dar aos amigos que atopen porque o burro salta aos que non comen castaas ese da, dicir, ters mala sorte, e son boas para non ter dor de cabeza durante todo o ano. En Loureses e en Mosteiro de Baixo (Xinzo da Limia), as castaas secas facan parte do aguinaldo que se daba aos que vian cartar os reis. Un rito eficaz Polo efecto dos sacramentos, os cristins pasan a formar parte da Igrexa, que como un corpo mstico, sendo a sa cabeza Cristo. Para seren membros vivos deste corpo, non basta s coa f, senn que tamn son necesarias as boas obras. Os mozos e mozas da aldea ou da parroquia que non participan no magosto porque non queren, exclense da vida social do seu grupo de idade. Os mozos e as mozas da aldea ou da parroquia an xuntos s festas da outra aldea ou da outra parroquia, chegaban todos xuntos como unha comisin, podndose comparar a unha manifestacin das de hoxe. Pero os que non an ao magosto non podan ir nesa manifestacin. Cando algns membros do grupo estaban pelexados con outros, o magosto case sempre era a ocasin para a reconciliacin entre todos. O magosto un rito funerario. a celebracin do encontro ritualizado entre os habitantes deste mundo e do outro na lareira, na encrucillada, no monte. Na lareira xntase a sociedade domstica ao completo. Na encrucillada atpanse os habitantes da aldea e os do outro mundo, que invitan a comer do seu pan aos deste mundo. No monte habitan os do outro mundo. O magosto celbrase no momento no que os habitantes dos dous mundos se separan e
14.- R. Barros Silbelo, Costumbres de las oprimitivas poblaciones galaicas arraigadas como vicios de la idolatra en las creencias modernas.
Infiltraciones del cristianismo en Galicia en Galicia diplomtica, t. II, n. 11, p. 86; N. Tenorio, op. cit., p. l10. J. Taboada, 0p. cit., 248-49
54
fixan a sa residencia nos lugares que lles son propios e s se volvern a atopar ritualmente como no magosto, no entroido. No magosto, os mortos e os vivos comen castaas e, volta ao espacio urbn, os vivos tznanse, dicir, enmascranse. Moitos magostos modernos, organizados pola autoridade da parroquia ou polo alcalde do concello, ademais da funcin tradicional, teen a funcin de significar, escenificar e potenciar o rol de cada un dentro da institucin. De tal xeito que o sacerdote da parroquia, o sacristn, ou o alcalde e o concellal de cultura poden seren os personaxes centrais do acontecemento. Estos magostos modernos engaden elementos como as sardias e outros, pero non esquecen nunca os elementos clsicos que constiten como a materia ritual obrigatoria e necesaria. CONCLUSION evidente que se poden atopar paralelos, por exemplo entre un magosto e un ritual pero tamn o que falta un elemento esencial para que a comparacin sexa vlida: a crencia na presencia actuante
Na castaada cmense castaas asadas e bbese moscatel.
de seres ou de forzas sobrenaturais, espia dorsal dos rituais relixiosos. Coa palabra rito, desgnanse as diversas accins coas que o home tenta entrar en contacto co divino. a realizacin sempre idntica e obediente dun acto de culto, do que o home espera o ben invisbel da salvacin. Este nivel de significado exprsase metaforicamente. Pola metfora, a significacin de cada termo que a constite transfrmase nun icono doutras cousas15. A dialctica visbel/invisbel, a capacidade de visivilizar o invisbel, a travs duns elementos externos perceptbeis, fai parte, logo, da esencia dos ritos: a aparicin do trascendente no inmanente. Pdese dicir que ten unha grande carga de indeterminacin, de ambivalencia, a totalidade non plena: o clarobscuro, a desvelacin velada; unha parte de misterio ao que introduce pero non agota16.
15.- E. Bonet, En el siglo XVII los campaneros de la Catedral de Barcelona inventaron la `castaada (Folla dalguna publicacin peridica, s/a. Arxiu
Carreras i Artau. C. S. I. C., Barcelona); La fuerza de la tradicion, Diario de Sabadell, 1 de Novembro de 1986, p. 3
16.- R. A. Rapport, Ritual y religin (University Press, Madrid, 2001), 119
55
Hitor Picallo Fuentes O Bao, Cuntis (Pontevedra)
Como investigador ten afondado en temas histricos moi variados: epigrafa romana, etnografa popular, arte rupestre, herldica e xenealoxa, a figura de Frei Martio Sarmiento, O Camio de Santiago,
Monacato Medieval...
As sas publicacins comezaron en A Nosa Terra, para logo continuar na revista cuntiense A Taboada (da que membro do seu consello de redaccin ao igual que cofundador). Ofrecera colaboracins, posteriormente, en El Correo Gallego, El Museo de Pontevedra, na revista Tapa: Traballos de Arqueoloxa e Patrimonio (do Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento), A Estrada: Miscelnea histrica e cultural, Descubrindo: Anuario de estudios e investigacin Deza... Cacharela medieval. Ilustracin do Tacuinum Sanitatis (ss. XIV-XV).
No que atinxe sa faceta debuxstica, e dentro tamn do eido da investigacin, estudia e elabora temas que abarcan a arqueoloxa, a herldica e a arquitectura.
Como ilustrador ten contribudo nalgunha revista universitaria, en xornais como El Faro de Vigo e El Correo Gallego, na revista Aunios... e no libro Clave Rosa (de Fernando Gonzlez Graa, Casaxa).
Ocupa, ademais, dentro da Asociacin de Xenealoxa, Herldica e Nobiliaria de Galicia a Delegacin Territorial da comarca de Caldas.
A Castaa
CASTAAS E CASTIEIROS
COMO RECURSOS ECONMICOS
NA GALIZA DO MEDIEVO
Hitor Picallo Fuentes
Debuxos de Lus Cid e Hctor Picallo
INTRODUCCIN HISTRICA E PRETENSINS
egundo os restos que se puideron identificar en numerosos castros do pas galego sabemos que os castrexos tian unha alimentacin, producto da sa labor agrcola, baseada en cereais como o trigo, o orxo e o millo mido; ademais de termos coecemento de que nos seus antecastros se podan cultivar legumes, fabas e chcharos. Mesmamente, froitos espontneos como as landras e as castaas 1 seran igualmente consumibles , a tenor dos
estudios carpolxicos (identificacin de sementes e grandes residuos vexetais), antracolxicos (recoecemento de restos carbnicos e de madeiras) e sobre todo palinolxicos (acerca do polen), chegando a afirmarse deste xeito que esporadicamente o castieiro xa 2 medraba en Galiza e en Castela antes da entra3 da dos romanos . As e todo as expedicins itlicas levaran a fama de ser as verdadeiras difusoras desta rbore pola maior parte de Europa, onde abrollaran inmensas fragas de castiei4 ros na zona central do continente .
1. F. CALO LOURIDO, A Cultura Castrexa (Vigo 1997), p. 156. 2. X. BARREIRO LUCES, A castaa: de pan de pobres a caviar de montaa, en Aunios, 3 (2001), pp. 38-40. 3. Z. ESCUDERO NAVARRO, Medio ambiente en la Edad del Hierro. Un proyecto para su estudio en el Valle medio del Duero, en Revista de
Arqueologa (dir. J. A. Garca Castro), 163 (Madrid 1994), pp. 6-15.

4. E. SCHNEIDER, La salud por la nutricin, 2 (Madrid 1986), pp. 603-606.
57
Con todo isto as nosas intencins investigadoras non afondarn nos campos da prehistoria, entraremos en pleno contacto coa Idade Media galega, sendo fundamentalmente o noso epicentro investigador a poca do baixomedievo. Tentaremos baixo este ttulo tratar aspectos da vida coti daquel entn, nos que, en moitos casos, non afastndose en demasa do noso presente, observamos a base proxectora dos costumes e da etnografa da actual Galiza. Transcricins, bibliografas e publicacins de coleccins diplomticas son os nosos recursos bsicos e fundamentais, que farn simultnea e continua introduccin nos discursos expositivos. Achegas e anlises histricas pretendern ofrecelas bases que nos avecien etnografa, culinaria e historia da castaa e do castieiro galegos. Remexendo, basicamente, entre a documentacin de distintos mosteiros da nosa xeografa, atopamos a fonte inesgotable da contribucin histrica. Axudan a esta empresa, logo as, os cenobios corueses de S. Salvador de Bergondo (Bergondo), S. Pedro de Soandres (Laracha), S. Nicols e S. Salvador de Cinis (Oza dos Ros), Sta. Mara de Sobrado dos Monxes (Sobrado), Sto. Antoo de Toques (no concello do mesmo nome), S. Martio de Fra (Santiago) e S. Xusto de Toxosoutos (Lousame). Con respecto provincia de Lugo tivemos en conta as notas documentais dos mosteiros de S. Salvador de Lourenz (Lourenz), S. Victorio de Ribas de Mio (O Saviao), Sta. Mara de Ferreira de Pantn e o priorado de S. Vicenzo de Pombeiro (mbolos dous nas demarcacins de Pantn). No que afecta xeografa ourens considerronse os conxuntos diplomticos de Sta. Mara de Oseira (Cea), Sto. Estevo de Ribas de Sil (Nogueira de Ramun), S. Pedro de Rocas (Esgos), Sta. Mara de San Clodio do Ribeiro de Avia (Leiro), Sta. Mara de Meln (Meln), Sta. Mara de Celanova (no concello do mesmo nome), S. Pedro de Ramirs (Ramirs) e S. Munio da Veiga de Limia (A Bola). Por ltimo, na provincia de Pontevedra farn ingreso diferentes apuntamentos sobre as comunidades de S. Breixo de Arcos de Furcos e S. Miguel de Couselo (mbolos dous na rea municipal de Cuntis), S. Xurxo de Codeseda (A Estrada), Sto. Estevo de Salto (Rodeiro) e Sta. Mara de Oia (Oia).
I OS SOUTOS: A IMPORTANCIA DO (IN)CULTO O campo de estudio podera ter como punto de partida a preparacin dos montes, os coidados precisos e necesarios das masas forestais, das terras incultas, que estacional e gratuitamente ofrecan vecio do achegado casal toda unha variedade de recursos directos e indirectos indispensables para o seu subsistir.
1. O COIDADO E RESPECTO DOS SOUTOS Denominamos soutos ou soutelos a aqueles terreos de maior ou menor superficie que teen a sa cuberta forestal poboada, no seu maior grado, de castieiros. Deste xeito, como en toda a xeografa galega, atpanse na provincia de Pontevedra numerosos topnimos que nos aluden a presencia fsica, actual ou xa inexistente, de reas de explotacin castieira e castaeira. Son as exemplos os de Saiar (Caldas de Reis) e S. Mamede (Cuntis) onde nos encontramos con varios Soutelos; en Toedo (A Estrada) cun Soutio; e en Campaa (Valga), S. Clemente de Cesar (Caldas de Reis), Sto. Andr de Souto (A Estrada) e Lamas (Moraa) con varios Soutos; todos eles vinculativos, como xa dixemos, cos castieiros e os seus froitos. Dentro deles, dentro destas masas arbreas, o campesio da comarca deba ter bo coidado do estado de sade dunha das sas mis bsicas fontes de alimentacin e de recursos derivados. Un dos traballos sera a poda, que consista, e anda as, no desmouchado das plas menos necesarias para a rbore; cumprindo isto cun dobre obxectivo: mellora-la calidade do seu froito e ser mis sinxelo o vareado do castieiro. Conseguase, ademais, coa madeira e ramallos sobrantes deste procedemento parte do combustible calefactor do fogar familiar. Os enxertos dalgunhas plas tamn seran necesarios nos nosos castieiros, para pretender as incrementa-lo valor fructcola. Na documentacin medieval, ags a indicacin do carcter habitual de tal prctica, non nos facilita datos sobre o seu procedemento, mais si s veces sobre os seus mtodos 5 (xeralmente de raz e de garfeo) . Contmplase xa
5. Item mis, os castineyros que enxertou John Durn desde la fonte de Matacanas fasta os castineyros que ten Fernand Seco longareses. F. R. TATO
PLAZA, o.c., p. 165. Vid. Id. p. 164.
58
isto no ano de 1418, no lugar que en S. Xon da Moura leva o apelativo de Soutelo (rea integrada dentro dos dominios do priorado lucense de S. Vicenzo de Pombeiro). No documento que as o testemua deixbaselle obrigado foreiro, para perpetua-la conservacin do seus soutos, que: o roedes et cepedes et enxertedes et chantedes de castineiros onde conprir. Non obstante isto non o era todo, igualmente unha minuciosa e rutineira repoboacin, como aquelas que se proxectaron en lugares concretos e nos anos de 1210 e 1355 dentro dos seoros de S. Clodio do Ribeiro de Avia, continuaban agrandando e mellorando este tipo de plantos (terras xa propiamente cultas, como nos aclarara Ros Rodrguez). En troques, noutras ocasins, e por obrigada necesidade, intercalbanse novos exemplares en espacios nos que xa existan masas de castieiros, que substituiran a aquelas rbores que foran cortadas con algn propsito ou ben que posuan unha insuficiente calidade xa estivesen secas ou estragadas; tendo referencia deste comportamento dende xa o ano 1250 nos dominios do seoro monstico de S. Pedro de 6 Soandres . Pero mis significativo nos pode resulta-la continua preocupacin por tal actividade na xeografa do referido priorado de Pombeiro, documentndose con total transparencia en mltiples ocasins, mais aqu facilitamos un fragmento da diplomtica pertencente ano 1419: Et outrosy que ponades en este dito monte quorenta castineiros presos de garfeo e de reys, et que sejan postos et chantados en estes seis annos primeiros segintes, et que reparedes todo ben en tal maneira que se non percan os nouos delo por mingoa de lauor et de b paramento, et que nos diades en cada ano vos et a dita vosa moller en uosa vida danbos a quarta parte das castanas que Deus y der e a deeda do canio. No que afecta creacin de novos cultivos de castieiros (terras cultas propiamente entendidas), deban ser chantados previamente deseada a superficie a explotar, co obxecto de que as novos exemplares non estragasen outros productos e labores agrarios que nas sas inmediacins xa se reservaban un espacio, ou ben que o pretendan. Contmplase esta actitude de concienciacin agrcola-forestal no mosteiro de Sta. Mara de Ferreira de Pantn, polo ano 1310;
A castaa medieval no Tacuinum Sanitatis (ss XIV-XV).
como igualmente xa se tia observado no sculo anterior (ano 1232) no de Sta. Mara de Meln. Con esta filosofa agraria, como ben aclara e distingue Ros Rodrguez peza bibliogrfica imprescindible e de continua consulta nestas investigacins, a diferenciacin entre terras incultas e cultas, entre soutos bravos e mansos, faise manifesta; contraste que esta autora dilucida da informacin diplomtica de Sto. Estevo de Ribas de Sil (ano 1196).
2. A LEXISLACIN PROTEXE INCULTO Foi tal o empeo pola atencin do inculto, era tanta a preocupacin pola sa perpetuacin, que, ademais de todo isto, nacen os regulamentos legais para as o poder acadar: o auxilio e a conservacin dos montes e das fragas estaban dende antigo suxeitos a uns preceptos legais que os resgardaban de prcticas abusivas. Un deles anda nolo recorda Afonso X O Sabio, no ano 1252, cando redactaba con difana claridade un til documento para as terras da arquidiocese de Santiago, onde se prohiba prender lume s seus montes: Otrossi mando que nengun non ponga fuego para quemar los montes, et a los que gelo fallaren faciendo, quel echen dentro, et si non lo podieren
6. En Sta. Comba de Rianxo tal actividade documentada no ano 1457. Cf. F. R. TATO PLAZA, o.c., pp. 112 e 182.
59
auer, quel tomen quantol fallaren; fueras en que pongan fuego a las boas et a las stiuadas, et guardenlas de guisa que non fagan danno otro. A continuacin, este mesmo monarca de Castella, et de Leon et de Toledo, de Gallicia... indicara formalmente que ningunha persoa non corte arbol ageno, e en caso de que algun procedese deste xeito sera sancionado ou con dez morabetinos (en caso de estar situada a rbore nas aforas das vilas), ou con vinte (se estivese plantada en ncleo urbano). Quedar igualmente instaurado neste cdigo o imposto que deban tributar aqueles que transitasen cos seus bens semoventes (ou gando) polos montes e devesas das terras de Santiago, favorecndose de pastos e de lea isto era o coecido montdego. Nestes regulamentos tamn se lle proporciona puntual acollida a outros asuntos particulares en relacin co bosque, xa que, entre moitos de verdadeiro interese, fisenos especial importancia para os nosos propsitos aquel aspecto que trata sobre o deber que tian as ordes militares 7 (Calatrava, Temple, Alcntara, San Xon e Ucles ) de tributar este mesmo gravame. Razns e intencins contributivas todas elas que mantian ntima semellanza cos Ordenamentos das Cortes de Sevilla redactados por ese mesmo tempo: Otrossi mando en rraon de los montadgos, que de todos los ganados que uenieren estremo, que no tomen montadgo mas de un lugar en todo trmino de qual uilla que quiere. Et en toda la orden de calatraua e vcles o del temple o de alcantara o del ospital o de todas las otras ordenes que tomen montadgo mas de vn lugar por toda la orden; et que tomen de la parte que saliere o de la parte que entrare el ganado; los del temple, por lo que an en Castiella, que lo tomen en capiella; et por lo que an en terra de leon que lo tomen en burgos o en alcocher (...). Significativo igualmente para o campo investigador tamn o estipulado nun diploma do 9 de setembro de 1286, outorgado polo rei D. Sancho (1284-1295) e solicitado pola vecianza das freguesas coruesas de S. Lourenzo de Brandeso, S.
Estevo de Patiobre e S. Pedro de Vis (nas terras de Arza). Nel, abre as nosas miras o apartado onde se indica o xusto proceder no caso de que unha rbore matase a unha persoa. O pargrafo versa deste xeito: Et el que cae del arbol, o el arbol sobre l, et murie, el seor del arbol le auia de pechar la calona.
3. O CASTIEIRO COMO MATERIA PRIMA Daquela, a produccin do inculto resgardbase, cando menos teoricamente, das neglixencias e imprudencias humanas; reservndose as fontes madeireiras para unha controlada explotacin comercial, vixiada ata tal punto que s veces teranse que redactar documentos ou ordenanzas locais para actuar con enteira legalidade. Este pode se-lo caso que se exemplifica con aquel pacto que (a 27 de setembro de 1188), se acorda entre os herdeiros do lugar de Vilapouca e o mosteiro de Oia, e que lexislaba a administracin dos recursos frutcolas, a mis dos forestais, desa entidade poboacional: Et taliter statuimus atque confirmamus de toris vel ramis arborum quicumque voluerit raditus amputare aliquam arborem in ramum arboris invitet primum monasterium, aut monasterium nos et partienter (...) sese ad in vicem in aliis arboris vel ramis, et sic sucidat a succedere voluerit, sic; hoc omnino prohibitur sit nobis ut nemo nostrorum plus planctet in predicta hereditate quam planctatum est, et qui plus 8 planctaverit titum perdat . Con todo isto, a madeira dos soutos, logo de cortalos seus castieiros ou derrama-las plas das sas rbores, tera varas aplicacins tiles para o home medieval, carente de recursos madeireiros de importacin. Por exemplificar, nas zonas de boa produccin vitivincola, tal e como foi habitual na Galiza de ata fai poucas dcadas, para arranxa-las armazns das travesas das vias como o podemos comprobar en S. Lourenzo de Nogueira (Meis) en 1434, era utilizada este tipo de madeira; de xeito similar a como se debeu ter procedido nos tempos do impe-
7. Sobre estas ordes militares recomendamos consultar C. de AYALA MARTNEZ, Ordenes militares hispnicas: reglas y expansin geogrfica, en Codex
Aquilarensis, 12 (Actas do IX seminario sobre Historia del Monacato: Los Monjes Soldados. Los Templarios y otras rdenes militares), (Aguilar de Campoo
1996), pp. 57-86. Podemos comentar neste punto, a modo explicativo, que a Orde de Ucles, citada lias arriba, era a que posteriormente sera denominada como de Orde de Santiago.
8. E. PORTELA SILVA, La colonizacin cisterciense en Galicia: 1142-1250 (Santiago 1981), p. 164.
60
rio romano: (...) et outrosi nos devedes dar o quarto das castaas do dito lugar ao pe do toro dos castieiros; et mais devemos de partir de por medio toda a madeira do dito lugar aquela que se fesere mester para as ditas vias (...). Caso anlogo acaeca no mosteiro de Sta. Mara de Oia cando en 1302 Xon Prez entrega a este cenobio a metade das devesas que posua en Tebra, como as tamn a mesma fraccin da madeira producida (de carballo e castieiro, posiblemente, como indica Pallares Mndez e Portela Silva), til pera ass varas vynnas. Un novo uso desta lea, reseado na documentacin medieval, sera a elaboracin de trebellos artesanais aplicables a distintas tarefas cotins, como por exemplo paaos e arcos segundo se reflicte do libro de notas do notario de Rianxo e Postmarcos lvaro Prez de Pontevedra, ou cayxas e arcas (como as de Ponte Ledesma), por facilitar das achegas mis. Outros, como obvio, e anda na actualidade sucede deste xeito, o castao como madeira tia reputado o seu uso na fabricacin de portas, fiestras, mobles, trebellos e apeiros de labranza, etc.; incluso na Baixa Idade Media debeu ser imprescindible para o conformado de estadas para as obras de levantamento de templos parroquiais e mosteiros, e na confeccin de artesoados para os teitumes dos mesmos edificios eclesisticos no caso daqueles que posusen este sistema, vndose subministrados da materia prima nos soutos que raiaban seu carn, ou ben na importacin de lugares non moi distantes e de certo alcance productivo. Neste campo da construccin podemos achegar ata ns un caso representativo e recollido documentalmente o 13 de outubro de 1485 polo notario Xon Pillns de Mangoo. Nel explcasenos que o abade e os monxes do mosteiro de S. Salvador e S. Nicols de Cinis chegan a acordo con Xon de Cortes carpinteiro, vecio de Betanzos, para levantar, arranxar e edifica-lo claustro e o cabido do seu edificio monstico, as como as capelas de S. Xon e Sta. Mara (existentes no mesmo recinto claustral). Para tal empresa os freires facilitaranlle referido mestre carpinteiro toda a madeira que precisase dos seus castieiros. Igualmente a madeira desta rbore, xunto coa de carballo, foi requirida para as obras que na ponte romana de Ourense se estaban a efectuar dende alomenos o ano 1432 e ata ben pasado o ecuador deste sculo. Esta afirmacin podmola asegurar logo de
Recolleita de ourizos na Idade Media segundo o Tacuinum Sanitatis (ss XIV-XV).
estudia-la obriga que, a 19 de maio de 1459, lle anuncia Fernn Garca de Lamela mestre que levaba a obra, co obxecto de entregarlle cen tboas (de castieiro) e corenta madeiros (de carballo); os cales gardaran as seguintes peculiaridades: (...) las tboas que aja cada hua des pees do dito Fernn Gara et de la anchura, segundo est aqu asinallada de maao a maao, et an de auer de gordo dous dedos et que sejan de dereytas e chaas e boas e merchinas sen furados, et os quarenta madeyros an de seer en esta maneyra que se sige: de ancho como est asinallado de maao en maao et de alto a tereera maao, et an de auer de longo dose pees ou de mays (...) et estes madeyros an de an de seer de erno de carballo et as tboas de castao (...). Resulta realmente curioso o xeito en que se indican as caractersticas do producto elaborado, dimensionado a partir da propia anatoma humana do operario e non a partir dalgn sistema mtrico convencional. As mesmo fainos reflexionar, continuando coa lectura
61
do documento transcrito por Ferro Couselo, a norma que se lle impoa s madeireiros para cando procedesen a tumba-las rbores, posto que isto se deba realizar nun tempo en concreto, e que, obviamente, tia o seu motivo no estado das las: (...) et ha de coller a dita madeyra des dia de San Bernab ata dia de San John, et feso juramento de acoller despoy de mdeo dia et de poeer a dita madeyra et a dar en lugar que a posa tomar por carrero et ou onde a deyten ao ryo, et que a dita toda colleyta doje e seys semanas (...). Avanzando na exposicin deste captulo, porqu non recordar tamn aqu os importantes soutos que posuu a casa dos Condes de Altamira en Ponte Ledesma (Boqueixn, A Corua), nas terras daqueles membros da aristocracia galega de fins do S. XV e comezos do XVI que tanto defenderon o idioma do seu pas e que rexamente se opuxeron s normas de castracin introducidas dende os Reis Catlicos. Na segunda dcada do XVI temos constancia documental que das produccins madeireiras das muitas herdades e montes que o Conde D. Lope Osorio de Moscoso posua en Ponte Ledesma, e das que gozan los labradores dendarredor, ademais dos muitos castineyros e soutos que soyan rendar muitas castanas, os seus foreiros benderon 9 las taboas para o espital de Santiago (...) . Quere isto dicir que naquelas alturas, como xa o debeu ser dende tempo atrs, eran moi apreciadas as tboas de castieiro que se preparaban nestas terras de Boqueixn; tanto que ata o hospital composteln dos Reis Catlicos as as requira. Era, entn, a produccin madeireira dos soutos galegos unha mercadora moi solicitada, non s se utilizaba para conforma-las estadas das obras senn, ademais, para botrlle-los sobrados a edificacins, en xeral, e a edificios pblicos e militares, en particular. Ilustra este ltimo exemplo o caso concreto que aconteca coa fortaleza da Barreira 10 (S. Martio de Riob, A Estrada) , non moi lonxe das demarcacins de Ponte Ledesma, que, sendo propiedade dos prelados da arquidiocese compos-
tel, os seus foreiros deban trlle-las cubertas de madeira de castieiro, tal e como suceda no turbulento perodo da liaxe dos Fonseca. Dous extractos do documento que nos corrobora a afirmacin anterior indican concretamente que: (...) a los lados de la dicha torre abia dos salas de aposiento labradas de piedra de grano y cubiertas de madera de castao debaxo de las quales avia caballerias y pesebreras (...) ademais, En la otra parte de la bara de casa estaba un forno grande y otros hedifiios de serbiio e de aposicento lo qual todo ercaba buen into de pared gruesa de piedra de grano con sus almenas y andameos alderredor en que aba tres torres altas e grandes cubiertas de madera de castineiro (...).
4. O CASTIEIRO COMO BEN RAZ O castieiro espertaba sempre novas posibilidades de utilizacin, novos empregos e aplicacins pola sa madeira e polos seus froitos; atractivos socioeconmicos que incluso derivaron en multitude preitos e desa11 vinzas , ou incluso en curiosas mercas xa dende tempos remotos. Sobre a adquisicin destas rbores pode ser significativa aquela que nos aproxima Pallares Mndez e Portela Silva, na cal o mosteiro de Oia no ano 1199 mercaba a Osenda Pelagi un rodolo cum suo castineiro pola cantidade dun soldo e un denario de robora. Operacins similares continuaranse efectuando longo do sculo XIII, na que non s seran mercados soutos completos, posto que, como se aprecia, incluso rbores soltas eran producto de intercambios comerciais, que paulatinamente co paso dos anos van incrementado o seu prezo; isto , cada vez eran menos baratas e si mis apreciadas as fontes madeireiras dos soutos galegos, consecuencia que dimanaba da sa progresiva demanda para a elaboracin de productos artesanais, para a construccin e para dar calor s vivendas rurais e urbanas. Un caso particular, e que centra a nosa atencin, foi aquela venda establecida entre Acenario Garca e Vela Ovequiz dunhas propiedades da comunidade regular de S. Salvador de Lourenz. No acordo, establecido o 3 de agosto de 1070, acordbase que o tal Garca venda segundo:
9. Cf. J. GARCA ORO-M de los . NOVOA GMEZ, La tierra de Deza en la Edad Media y el Renacimiento. Del anonimato al pleito (Laln 2000), pp. 68-75. 10. Rexistra este proceder: M. MOSQUERA AGRELO, Aproximacin mundo das fortalezas na Galicia Medieval. As torres da Barreira en Riob-A
Estrada (Pontevedra), en A Estrada. Miscelnea histrica e cultural, 2 (A Estrada 1999), pp. 130 e ss.
11. Sobre discordias no tocante pago de rendas en castaas podemos facilitar aquela demanda interposta polo mosteiro de Soandres a Xon Prez
de Enfesta en 1398 por razn das rendas de castaas, galias e pan que deba satisfacer polo lugar de Francelos.
62
(...) de tercia porcionem, quinta, quantum me competet inter meos germanos vel heredes; damus vobis casas, cum suos solidos, terras cultas vel incultas, petras fictiviles vel mobiles, pumares, perales, cereales, castinares, amexinales, ficales, arbores fructuosas vel infructuosas, montes, fontes (...). Evidentemente, o depsito mis importante de riqueza do rural interior, era (e ) o campo, as explotacins agrcolas complementadas coas produccins fructcolas estacionais. Constitua o souto, ademais, unha boa razn coa que mercarlle os favores a un mosteiro ou a un seor, ben sexa por medio dun contrato de compravenda ou, no mellor dos casos, canalizado a raz dunha doazn. As acontece en tempos nos que o mosteiro composteln de S. Martio de Fra (posteriormente alcumado Pinario), concretamente o 2 de xaneiro de 979, adquire de Ordoo Lourenzo unha herdade na vila de Campaa (Valga, Pontevedra), na que se albergaban diferentes rbores froiteiras, entre as que se presentaban os soutos e os pomares. Dentro das dotacins familiares ou forais das casas medievais estaban estas superficies cultas e incultas, xunto cos prados e outros tipos de terras de labor. As, dentro dos seoros monsticos sobre todo que son dos que se posen maior nmero de pergameos transcritos, temos coecemento da existencia de varias e variadas concesins forais onde distintos persoeiros eran agraciados durante un determinado perodo de tempo con este tipo de recursos arbreos, e que xeralmente se localizaban nas proximidades dos seus mosteiros. Outras veces a materia arrendada era de labrado e dun tanto por cento da produccin castaeira dalgunha terra dos dominios cenobticos, como pasaba en mosteiros como os de S. Miguel de Couselo e S. Pedro de Soandres, entre outros moitos. No caso de Couselo, segundo informacin que puidemos extraer do Arquivo Histrico Diocesano de Santiago (AHDS), sabemos que esta comunidade regular cuntiense posua no seu marco xeogrfico numerosos tipos de terreos que subministraban de ingredientes gastronmicos os seus pucheiros. Temos as constancia de que as noguei-
Cacharela medieval. Ilustracin do Tacuinum Sanitatis (ss XIV-XV).
ras e os castieiros caracterizaban parte da sa paisaxe forestal; cortias e agros para os plantos de centeo, millo mido e outros cereais, conformaban o aspecto agrcola. En relacin con este tema facilitamos o seguinte extracto no que se indica que a comunidade de S. Martio Pinario, logo de ter anexionado Couselo s sas posesins, outorgara de mans do seu prior, no ano 1391, a Xon Garca de Couselo e sa muller, Maior Fernndez, a cuarta parte da villa de Constenla (nesta freguesa cuntiense) e a terceira parte da produccin castaeira do couto prximo monstico: Frei Fernando, Prior de San Martino, hio fuero a Juan Garia de Coucelo y a Mayor Fernandez su muger y dos boces de la quarta parte enteramente de la villa de Cosstenla, sito en San Martino de Coucelo, con la tercia de todas las castanass questan alderredor de la iglesia y la mitad de todo el herdamiento que hiso dicho monesterio derecho por enima saluo la cortina de Nogueira, ques la a par junto al dicho monasterio, a de acer un molino en el dicho lugar por pension de dos octauas de pan, medio mijo y medio centeno. Paso ante Jeronimo 12 Eans notario. El ano de 1391 anos .
12. Para mis informacin sobre o mosteiro de S. Miguel de Couselo pdese consultar H. PICALLO FUENTES, A articulacin do poboamento medieval
na antiga Terra Termarum, en Tapa: Traballos de Arqueoloxa e Patrimonio, 29 (2002), pp. 115-127.
63
5. O CASTIEIRO NOS PRIVILEXIOS REAIS: O CASO DO SOUTO DA SEQUIERA (A PEROXA) Pouca, ou escassima, a mencin e informacin que nos privilexios reais do medievo se lle d souto galego; normalmente queda oculto mediante frmulas fixas que, a pesar de que facilitan e axilizan a globalidade da exposicin documental, nos limitan o ntegro contido informativo. Son estas estructuras diplomticas aquelas que nos sublian que na doazn incluanse os seus: pascuis, riuis, fontibus, terris cultis et incultis; ou aqueloutras nas que tamn teen acollida os bacelos e o vio (do Ribeiro ou doutras variedades): pratis, pas13 cuis (...), arboribus, uineis ; ou ben nas que igualmente se afilian as pesqueiras fluviais: (...) monti14 bus, fontibus, riuis, molendinis, piscariis (...) . Clusulas, todas elas, que se enmarcan dentro das denominacins dos conxuntos propietarios tardo15 antigos, como observa Daz Martnez , e que xa se espellan na documentacin de mosteiros altomedievais, como aquel dplice e familiar de S. Breixo (e S. Martio) de Arcos de Furcos. Excepcional do exposto, que ns teamos constancia, son os soutos que se mencionan en diversos documentos rexios. Un deles aquel que lle expide o monarca Fernando II comunidade regular de S. Pedro de Rocas para que puidese acoutalas propiedades que dito cenobio posua na vila de Velle (8 de marzo de 1162); pergameo onde se d razn da existencia dos soutos de Casceligo (Sta. Mara de Velle, Ourense) e Sabadelle (S. Martio 16 de Sabadelle, Pereiro de Aguiar) . Tempo atrs, tamn se exterioriza a presencia de soutos neste tipo de documentacins na permuta que establece Ordoo II co bispo iriense Gundesindo (no ano 922). No acordo o monarca intercambiaba co prelado a vila lucense de Lncara (nas terras do concello do mesmo nome e da freguesa de advocacin a S. Pedro), por algunha daquelas que na xeografa ourensn se chamaban Alcabra (San Pedro de San, Ribadavia) ou Parada (Sto. Estevo de Ponte Castelo, Castrelo de Mio).
13. Privilexio de Fernando II catedral de Ourense do ano 1169. 14. Concesin de Fernando II, no ano 1166, mosteiro de Meln.
Sucede do mesmo xeito, outros, na ddiva coa que Ordoo IV (a 2 de marzo de 958), agasalla bispo Sisnando II de Iria e Cabido da Igrexa do Apstolo Santiago coa vila de Souto de Vide, ou Lite (Castrelo de Mio); na cal se incluan tdolos seus edificios, vias, pomares (maceiras, en particular, ou rbores froiteiras, en xeral), soutos, augas, etc. Isto, todo o comentado neste apartado, manifstase a nivel moi parco, escaso de contido para as nosas metas e de explicacins pouco precisas. Por iso, o privilexio do que a continuacin faremos breve comentario resplandece con luz propia. O documento, en cuestin, o Privilexio con maiscula dos soutos galegos, vn a se-la entrega coa que Fernando II, en unin co seu fillo Afonso (dende a cidade de Astorga e con data de marzo de 1178), lle fai merc mosteiro de Sta. Mara de Oseira, e seu abade Sancho, do souto da Sequeira, que se situaba no contorno de S. Xiao de Celaguantes e Sta. Mara de Beacn, e por obviedade, nas terras ourensns da Peroxa: (...) offero do et concedo Deo et monasterio sancte Marie de Ursaria et uenerabili dilecto filio meo Santio, ipsius monasterii abbati, similiter et uniuersis suis fratribus tam presentibus quam futuris in eodem monasterio Dios seruientibus necnon et abbati istius succesoribus in perpetuum sautum de Sequeira, cum omnibus suis appendiciis, sicut diuidit, uidelicet cum sancta Maria de Beecam, cum sancto Iuliano de Celaguantes (...). Curiosamente, para mis inri, neste documento, no que tan s se trata sobre un souto, dase poder expreso cenobio para que puidese acoutar este conxunto de castieiros; que a razn deste comportamento deba posur peculiaridades de destacada importancia e notabilidade. Por unha banda, cremos que se tia que tratar duns plantos (cultos e/ou incultos) verdadeiramente de vasta extensin, por outra, de sobrada calidade productiva e, por ltimo, de apetecible interese rstico: Cautamus etiam sautum et liberamus ab omni debitum quo hactenus regie parti tenebatur et quod
15. P. C. DAZ MARTNEZ, Monacato y Sociedad en la Hispania Visigoda, en Codex Aquilarensis, Segundo Seminario sobre el Monacato, 2 (1989), pp.50-51. 16. M. RECUERO ASTRAY et alii, Documentos medievales del Reino de Galicia: Fernando II (1155-1188), (A Corua 2000), pp. 50-51.
64
deinceps nemini liceat, neque maiorino regis, neque sagioni, neque etiam alicui parte regia uel extranea in sautum intrare, neque uiolenter castaneam ualens accipere, sed habeant et uendant, donent et acommutent et suam uoluntatem faciant sicut de aliis suis 17 incartationibus quas melius habere puntant . Con este acoutamento realizbase, paralelamente, o traspaso dos dereitos de seoro, deixado de ser de xuro rexio para selo, dende agora, de tipo monstico. Quedaba de tal xeito asegurada esta inmunidade administracin e xustiza pblica que ningun deba realizar intromisin nela, xa fose rexia ou estraa. Ata tal punto era esta plena concesin que ningun, como se revela no texto, poda apropiarse pola forza das sas castaas, senn tan s se llas entregan (deixan), venden, doan ou llas trocan (conmutan). Significou tanto para Oseira posur este inmenso souto que, posteriormente, Afonso VIII ,Rex Legionis et Gallecie (aquel que malintencionada18 mente se coecera como Afonso IX ), sendo o primeiro de xullo de 1193, lle confirma o privilexio do seu defunto pai do que fixemos mencin ut supra.
bio poda adquirir denominacins que desen conta desta presencia. o caso de Sauto Papelli (aquel que habitualmente se coeceu como S. Victorio de Ribas de Mio, nas terras do Saviao) ou daqueloutro pontevedrs de Sto. Estevo de Salto (Rodeiro). Pero as a todo, entrasen ou non os mosteiros en persoal simbiose co mundo forestal, tivese ou non acollida no opus manuum dos frades labradores o cultivo do inculto (a roturacin dos montes e produccin madeireira), sen excepcin algunha deban estar dotados de recursos forestais e agrcolas. Sera til testemuar, a modo de exemplo, que incluso o bispo S. Rosendo (907-977), no seu agasallo mosteiro de S. Salvador de Celanova efectuado o 26 de setembro de 942, deixaba unha suculenta suma de propiedades que vitalizaban a sa recentemente bautizada comunidade monstica, destacando entre as dotacins cuantiosas villas (ncleos de explotacin agrcola-gandeiros, infraestructuras de salgazn (no territorio do Salns), varias igrexas e, no tocante que nos ocupa, os saltus (ou soutos) do lugar de Aduiso, no territorio de 19 Bubal (hoxe Carballedo, Lugo) . Eran tan interesantes os soutos para o monxe (ou monxa) medieval que anda que unha propiedade rural estivese erma ou en declive, anda que non houbese un foreiro que entregase unha renda anual castaeira, a explotacin do souto, se este era apetecible, continubase a canaliza-los seus productos por mtodos de aproveitamento alternativos, ou, alomenos, resaltbase o interese da sa conservacin dotacional, como aconteca na parroquia estradense de Sta. Mara de Nigoi en relacin coas propiedades do 20 cenobio cisterciense de S. Xurxo de Codeseda : Item ena fliguesia de Santa Maria de Nigoe eno barral que dizen Costeenla et perteese a Codeseda a quinta parte de todo o dito barral, asi en casas et herdades como en chantados et aruores; et he este lugar hermo pero ha hy moitas castannas et moito froito et boas deuesas.
6. OS MONXES: HABITANTES E GARDINS DOS SOUTOS Ademais parece ser, como ostensible, que os mosteiros sendo grandes centros econmicos da vida medieval, en verbas de Andrade Cernadas, as como outras institucins seoriais, tian diversificados os seus froitos rendeiros por reas xeogrficas, respondendo isto, como se pode entender, propia tipoloxa natural das parcelas dos seus dominios; estando as sas infraestructuras cenobticas ags as que eran de carcter propiamente urbanas, localizadas en abas montaosas. As, nalgunhas ocasins, anda que en Galiza se dan poucos casos, as mesmas instalacins monsticas se se fincaban en terreos de clara presencia forestal, en lugares onde as masas de castieiros invadisen a case totalidade da superficie verde, o ceno17. M. RECUERO ASTRAY et alii, o.c., pp. 202-204.
18. A presencia de dous Afonso VIII nas lias sucesorias dos reinos independentes de Galicia, Len e Asturias -con numerosos reis comns- e de Castela
motivou que o Afonso VIII de Galicia e Len fose chamado pola historiografa espaola, cando decidiron inventar a listaxe dos reis de Espaa, Afonso IX. Deste xeito, dbase unha imaxe de unidade histrica Coroa de Castela dende a poca de don Paio que non obedece mis que a un intento de mistificacin da sucesin monrquica dos reis de Galicia. Vid. Enciclopedia Galega Universal, 1 (edit. B. LEDO CABIDO, Vigo 1999), p. 185.
19. Cf. M. C. PALLARES MENDEZ, Ilduara, una aristcrata del siglo X (Sada 1998), pp. 152-157. 20. F. PREZ RODRGUEZ, San Jorge de Codeseda..., p. 80. moi curioso, tamn, que os habitantes da freguesa de Nigoi entregasen, de cando en
vez, en razn do tributo da colleita (ou yantar), unha olla de millos cozidas con leite. Id., p. 60.
65
Os propios monxes, asemade, como seores plenos do seu patrimonio cenobtico, como lextimos encargados do respecto da sa foresta indmita ou mansa, eran quen de decidir, ben directamente por medio do prior (ou do praepositus) ou ben a travs do ovenal (aquel titular dunha obediencia ou divisin administrativa, segundo o define o mentado Andrade Cernadas), se unha rbore dos seus soutos ou dos conxuntos boscosos (por ser estes unha fraccin dos seus bens races) deba ou non cortarse (a razn do exposto nun documento de Celanova do ano 1298). Caso anlogo suceda en mosteiros de ordes militares como 21 o de S. Munio da Veiga de Limia (A Bola) , posto que, segundo se nos fai ver, nunha informacin de 1519 o prior da comunidade relixiosa-militar, o reverendo Lois Feixoo, era quen de decidir se os arrendatarios de determinados soutos podan ou non cortar un castieiro, aproveita-los recursos madeireiros e apaa-las castaas que se ciscaban. Vexmolo nun extracto: (...) mandava que o dito Fernando de Ars, como voz e cabea do dito lugar, podese cortar qualesquer castieyros e madeyra que quisese eno dito lugar, e que los ditos Alonso de Ars e Gonalo de Ars non podesen cortar castieiro ningn nin rboles syn lienia e mandado do dito Fernando de Ars (...) tanto que o dito Fernando de Ars posa tomar las castaas que qusyere para sy (...). De matinar por un momento sera tamn o verdadeiro significado da verba monxe. Esta, como ben explica o seu timo grego, cualificaba seu portador como un ser solitario, condicionado a vivir en moitas oca22 sins nun continuo afastamento do mundano . Non estrao observar comunidade monstica (masculi23 na, feminina, dplice ou familiar ), en consonancia con esta aclaracin, procurando retirarse sobre todo no que atinxe a Galiza e debido a sa particular orografa interior da espesura forestal, obnubilada ofuscada na atemporalidade, na procura da meditacin e do silencio, obrar que responda fidelidade a
tal atributo de soidade do profano. Incluso, Robert Fossier, valndonos do expresado por Portela Silva e Pallares Mndez, amosaba s monxes cistercienses como celosos gardins das superficies boscosas. Polo tanto, debido a esta imperiosa e indispensable relacin co mundo agrcola-forestal, o frade, a razn das normas cannicas estipuladas na sa regra e que o privaban da inxestin dalgns alimentos (sexa por exemplo nos bieitos o consumo de carne de cua24 drpedes ), posua unha dieta baseada fundamentalmente en pan e vio, peixes (de ro e de mar), aves (de curral, de bosque ou de pombal) hortalizas, legumes e outros complementos nutricionais de consumo directo sexan as as noces, as castaas e as froitas frescas, ou de elaboracin culinaria queixos 25 frescos e filloas (ovis folioys), por citar algns .
II A CASTAA: A ALFAIA DOS SOUTOS Sera polo tanto nos protectores soutos onde encontrara o monxe non s os seus recursos madeireiros senn tamn alimenticios, tendo deste xeito castaa (Castanea sativa) como acompaamento diettico das sas mltiples, pero pouco coecidas, receitas. Mais a castaa dende a rbore ata chegar prato deba sufrir un proceso conservativo, de mellora de calidade e de preparacin para o consumo. 1. TRATAMENTO PREVIO DA CASTAA PARA PRODUCTO ALIMENTICIO Polo que puidemos ter consultado, na sa obtencin para logo ser degustada, para ser alimento nutricional, pouco puido ter cambiado dende a Idade Media ata fai uns anos. Dende as ltimas semanas de setembro, cando o froito xa comeza a estar maduro e os ourizos paseniamente alfaian o chan, e ata ben traspasado o solpor do seguinte mes, emprndese o
21. Como comunidade regular prebenedictina xa exista en 1071, posteriormente pasara a mans da Orde de S. Xon de Malta (ou de Xerusaln), para
rematar, posteriormente, no patrimonio da milicia de Santiago.

22. J. GIL, La normalizacin de los movimientos monsticos en Hispania: Reglas monstica de poca Visigoda, en Codex Aquilarensis, 10 (1994), pp. 7-20. 23. A. LINAGE CONDE, La tarda supervivencia de los monasterios dobles en la Pennsula Ibrica, en Studia Monastica 32, fasc. 2 (1990), pp. 365-
379. Consltese tamn a este respecto: J. PREZ de URBEL, San Martn y el monaquismo, en Bracara Augusta, 8 (1957), pp. 48-67; e igualmente: J. ORLANDIS, El movimiento asctico de San Fructuoso y la congregacin monstica dumiense, en Bracara Augusta, 22 (1968), pp. 81-91.
24. Crnium vero quadrpedum omnmodo ab mnibus abstinetur comestio, praeter omnno dbilies aegrtos (Regra, cap. 39). Vid. M. B. GARCA
M. COLOMBS, San Benito, su vida y su regla (Madrid 1968), pp. 554-555.

25. J. M. ANDRADE CERNADAS, Monxes e Mosteiros..., p 89.
66
taa se deba depositar p dos troncos dos castieiros, estructura documental que nos suxire, e subliamos que tan s unha suxestin, intencin de pretender despoxa-la pel do ourizo nunha corripa ou ouriceira: devedes dar o quarto das castaas do dito lugar ao pe do toro dos castieiros. Logo, despois de que as castaas fosen destonadas do seu ourizo cobertor, limparanse e secaranse para deste xeito poder conserva-las sas propiedades durante moito mis tempo e ser facilmente almacenables. O proceso de eliminacin da humidade, ou dunha parte da sa propia auga, farase naquelas estructuras ptre26 as chamadas sequeiros , construccins que anda que ofreceron dende entn nome a moitos microtopnimos e entidades poboacionais da xeografa do pas, non se conservan importantes e claros datos documentais que nos testemuen unha tnica habitual e presencia normalizada na xeografa galega do medievo, a pesar de que si certo que xa existan. A sa mis remota existencia confrmanola, encubertamente, aquela entrega mosteiro de Sta. Mara de Oseira por Fernando II do souto da Sequeira (ano 1178), as se nos incita na toponimia menor. Pero con total transparencia aparece documentado en Pombeiro en 1396, cando se acorda o contrato foral do souto e sequeiro de Balboa (S. Xon da Moura) entre o prior deste cenobio Diego Fernndez con Gonzalo Prez de Eir (o seu foreiro): Conuen a saber, o noso souto et sequeyro que dizen de Valboa, que he en na ribeyra da Cabreira, con todas suas perteenas quantas ao dito souto et sequeyro perteesan, et con entradas et seydas a montes et a fontes uquer que uaan en o syno de Seoane de Moura. Outro procedemento de secado da castaa era no fogar familiar, por medio daqueles utensilios domsticos chamados canizos e que consistan nun enreixado de madeira disposto enriba da lareira, que por medio do fume e da calor da combustin se procu-
labor da sa recolleita. Pero igualmente sera preciso o vareado das plas dos castieiros con paos de diferentes tamaos (baloiras) para as aspirar a conseguir maior cantidade de ourizos. Tal prctica documentada na idade media, no que respecta a Galiza, no ano 1457 nos dominios do mosteiro de San Xusto de Toxosoutos: Item diso que vira vsar e poseer ao dito moesteyro a teria parte dos castineyros do dito souto; e que os herdeyros non punan vara a sacudyr, a menos que chamasen a San Justo ou a seu mayordomo e esteuesen todos presentes, e que despois vira cortar parte dos ditos castineyros a Alberte de Vilela, clerigo, e que non sabe se os cortou por vontade do moesteyro ou non. Non son poucas as veces que nos escritos monsticos se nos apunta que unha renda en especie de cas-
26. Documentamos a existencia destas construccins nos dominios do mosteiro de Pombeiro no ano 1396.
67
2. MODOS DOCUMENTADOS DO CONSUMO CASTAEIRO Retomando de novo o tema do froito en si, as castaas previamente secas sera o xeito mis habitual na solicitude rendeira dos seoros. D boa conta disto o seguinte extracto sobre os tributos que recolla o arcebispo de Santiago a comezos do sculo XV nos reguengos do lugar de Senn na parroquia de Xanza (Valga): La feligrisia de Santa Mara de Jaana, ha el arobispo en el realengo que llaman de Senin, que moran ende seys onbres, e dan el terio de quanta cevera cojen, e del millo la meytad, sacado el diesmo por semiente, e sendas fanegas de castaas secas e la meytad del lino e dos maravedis, en quatro dineros por fueros cada vno. Outras veces a forma de entrega do consumible, antes de ser encarreirado seu destino, sera logo de telo machucado, como se pode entender luz dun pergameo do mosteiro de S. Xusto de Toxosoutos datado en 1159: annuatim unum modium pannis et unun sextarium de castaneis pisadis et XII congrios et lac unius vace. Trtase, entn, das denominadas castaas pisadas, as cales, s veces, sern adxectivadas, outros, como casta28 as secas pisadas (S. Xurxo de Codeseda, ano 1419) . Outra posibilidade de comprace-la renda, ademais, era en estado verde, dicir, sen efecturselle unha fase de secado nos sequeiros ou nos canizos. Pdese observalo referido nun documento do 17 de outubro de 1398, onde se indica que unha tal Sancha Fernndez (fraira de Sta. Xpistina e moller que fostes de Pero Eans Gatyno) arrendara o lugar da villa das Pedras (na parroquia de S. Miguel de Sarandn, Vedra) matrimonio formado por Afonso Martiz e Sancha Afonso, debendo proporcionarlle referida monxa, en concepto de gravame, duas oytauas e mea de pan pella medida tolledaa, que deue seer medio millo e meo centeo e por duas faneygas de castaas uerdes (...). Incluso asadas pode se-lo ltimo dos xeitos dos que temos constancia escrita do seu carcter de froito rendeiro, como aconteca, nalgunha ocasin en S. Vicenzo de Pombeiro.
Refectorio monstico nun capitel de S. Bartolomeu de Rebordns (Tui). Augatinta do autor.
raba a deshumidificacin do froito . O uso deste trebello tamn era habitual na Idade Media, sobre el temos moitas referencias documentais nas rendas forais do priorado de Pombeiro. Como punto importante e de reiterada reincidencia na diplomtica medieval, e que pode ter perfecta acollida neste apartado, aquel aspecto que se refire espacio onde se depositaban as castaas logo de estar secas. Estas, segundo o que se nos ofrece na documentacin consultada, almacenaranse nuns receptculos chamados cisternas, que se nos ofrecen noso maxn, disimuladamente, como uns depsitos ou estructuras de pedra (e tal vez tamn de madeira), semellantes, se cadra, s celeiros dos nosos antigos mosteiros; ou ben para as instalacins monsticas algo semellante ao que seran os seus celeiros, isto , grandes depsitos de pedra e madeira.
27
27. B. BLAS LPEZ, Arquitectura para a produccin campesia, en Galicia. Antropoloxa (dir. edit. M. del Mar Prez Negreira), 23: Arquitectura eco-
nmica (A Corua 1997), pp. 282-284.

28. Item en terra de Cotobade, fliguesia de Sam Martino de Cotian, ena aldea que dizen Fonte Alconde, huun casal et voz de herdade; et suyan
dar por ela seis escudelas et huun tallador et hua rapada de pan et outra rapada de castanna sequas pisadas (...). F. PREZ RODRGUEZ, San Jorge de Codeseda..., p. 81.
68
3. VARIEDADES DE CASTAAS RECOLLIDAS NA DIPLOMTICA MEDIEVAL En moitas ocasins, cando na documentacin se nos indica que unha determinada renda se deba pagar en castaas verdes isto pdenos levar a non comprender, correctamente, o verdadeiro significado desta declaracin, posto que se ben as castaas se podan entregar en estado verde, dicir, sen estar forzadas a unha maduracin ou un secado nos sequeiros ou no canizo, como xa demos conta, igualmente podan estar maduras ou plenamente logradas se se atende variedade que se coeceu co nome de verdeal, aquela que se lle efecta a sa recolleita, concretamente, entre as ltimas semanas de setembro e as pri29 meiras de outubro . Noutras verbas, e guindonos das excelentes explicacins de Ros Rodrguez (dilucidadas a partir da documentacin medieval do mosteiro de S. Clodio do Ribeiro), non responda isto libre vontade do agricultorrecolector de efectuar un prematuro vareado, senn, inequivocamente, a un tipo de variedade que se produca tempern, aquela que se coecen hoxe cos nomes de Verdes, Verdellas, Verdias ou Samiguelia (por recollerse por datas San Miguel). En contraste con esta variedade fai presencia, outros, aquelas que se apaaban ou vareaban no seu propio tempo (no mes de novembro), as propiamente de temporada, tamn denominadas negras, de sangue (debido sa cor vermelloacastaada), ou serodias, que eran de maior e mellor tamao, as como de mis fcil conservacin no perodo invernal. Contmplase esta clase de castaa negral, igualmente, nos informes de S. Clodio do Ribeiro no ano 1365.
Resumindo, todo parece indicar que os mosteiros medievais tiveron as castaas como parte importante da sa dieta alimenticia, non s como froita (xunto coas noces e outros productos das arbores fructuosas), senn tamn como ingrediente da sa culinaria. No que atinxe s casais, aldeas e pequenas entidades poboacionais de mbito rural ser de indicar que a sa localizacin preto dos montes era indispensable para a propia vida diaria da sa vecianza, moitas veces, e en verbas de M. L. Ros Rodrguez, base esencial de su subsistencia, dada su reserva de caza, de rboles frutales tales como la castaa, nuez o avellana, fuente esencial de calefaccin y abonado y de sustentacin del ganado esencialmente de cerda.
29. Esta practica foi moi habitual incluso, segundo a informacin da que fixemos consulta, ata finais do S. XV. Comprbase isto nos contratos forais de
destacadas liaxes da bisbarra compostel; as, por exemplo, na dos Reino. Segundo un documento, do 30 de agosto de 1489, un tal D. Tareixa Snchez de Reino obrigballe a aqueles que tian dela o foro e censo do lugar de Saa (na freguesa estradenses de S. Xon de Santeles, Pontevedra), a que lle entregasen como renda anual: (...) da metad de 8 zelemines de pan, medio zenteno e medio millo, e mais a metad do carto do vio que Dios diese nas ditas vias, e metad de una rapada de castaas verdes (...). Arquivo do Pazo de Mando (Sta. Mara de Couso, A Estrada), Libro de rexistro dos morgados de D. Antn Cisneros (Conde de Ximonde), ff. 324v-325r.
69
As, fosen ou non de temporada, o usufructuario deba entrega-lo froito do castieiro na poca ou momento en que o outorgante do foro lle indicase, sexa logo as: no perodo litrxico da Coresma, ou particularmente no da da Cinza (como se recolle en 1329 e 1342, respectivamente, no mosteiro ourensn de S. Pedro de Rocas), no Nadal (segundo se testifica en Pombeiro en 1395), no da de Sto. Andr (igualmente nese mesmo ano e cenobio), ou polo entroido (Rocas, 1347).
4. AS CASTAAS COMO PRODUCTOS SUXEITOS A RENDA Como estamos a comprobar, as castaas serviron en mltiples ocasins como productos ou pago de rendas, como moeda na satisfaccin de gravames por arrendamentos, por foros, por diversos tipos de concesins de explotacins rsticas, rendas decimais e fiscais, etc. Deste xeito os representantes seoriais concedan a escudeiros, cabaleiros a pequena aristocracia en xeral, ou a simples vasalos a explotacin de terras, pazos, dereitos de padroado de igrexas, dotacins, bacelos ou masas agricola-forestais. Os receptores destes beneficios deban, como resultado, favorecer s outorgantes cunha determinada renda, ben en especie ou en moeda alusivo do vnculo de vasalaxe e da propiedade autntica dos bens. Sobre todo durante os sculos XIV e XV, perodo no que a documentacin nos centra estas investigacins, a satisfaccin rendeira das castaas era pagadoira maioritariamente en especie, dando paso centurias despois uso imperante da moeda. No caso de que o tributo fose aboado con este froito o mesmo sera medido en diferentes unidades de capacidade, a maior parte delas, como poderemos apre30 ciar, de introduccin musulmana. As tegas en relacin coas castaas xa as podemos documentar no ano 1300 (no mosteiro de S. Salvador de Bergondo),
en 1304 os cuarteiros (no priorado de Pombeiro ), 32 na cuarta dcada do S. XIV os celamns e os mollos, ou monllos (ambos no arcebispado de Santiago), as 33 34 fanegas e os almudes a finais do sculo XIV e comezos do XV (igualmente nas rendas do seoro arcebispal composteln) e os ferrados en 1370 (no mosteiro de S. Pedro de Soandres); anda que todas estas datacins non significan que as medidas de capacidade non se vieran utilizando con anterioridade. Podemos indicar ademais que a finais do sculo XIV cada fanega de castaas tia unha equivalencia de 14 marabeds brancos; anda que outras veces podan ser pagadoiras en soldos (Celanova a mediados do S. XV) ou en dineros (como pasaba en Caldas de Cuntis), mais dificultados pola ausencia de datos reveladores non nos arriscamos a facilitar unha correspondencia precisa para estoutras moedas. As a todo esta non era a nica forma coa que se poda entrega-lo froito, poucos testemuos indcannos que igualmente poda ser en relacin co recipiente co que se fara o traslado, refermonos s cestas ou cestos. Tal o caso que se recolle no testamento Pedro Pelez de Vilar, datado en 1292 e transcrito por Ferro Couselo. Nunha das sas mandas o testador esixa, como ltima vontade, que lle entregasen igrexa de Sam Salvador de Paaos XV soldos; logo e ao novo, un pual de vino e un esto de 35 castaas, se morrer desta door onde aora jasco . Outra das maneiras coa que se pagaba o tributo era segundo unha determinada porcentaxe da produccin castaeira tal e como se adoitaba facer con cereais como o trigo, millo mido, etc; as poda ser en sextas partes da colleita, quintas partes, cuartas (como era habitual en varios lugares de Caldas de Cuntis), tercias e metades. Pero entre as condicins ou xeitos de entrega, as castaas deban estar escoleytas dos cascs et do podre, pasando a ser castaas sen malicia; igualmente, s veces, tan s se indicara que se encontrasen
31
30. A tega (do rabe taligha, esto , saco) unha medida de superficie e de capacidade para ridos e que posuu variadas equivalencias na Galiza. 31. Isto tamn se pode observar a finais do sculo XV no bieito cenobio ourensn de Sto. Estevo de Ribas de Sil. Cf. X. FERRO COUSELO, o.c., pp. 115-118. 32. O celamn (do rabe thamani , relativo oitava parte), era unha medida de capacidade para ridos, que tia catro cuartillos. En
Castela equivala a 4625 litros. Como medida de superficie, no mesmo reino e en relacin co cultivo do trigo, abrangua unha rea de 537 metros cadrados de semente do cereal.
33. A verba rabe faniga, que deu orixe galega e castel fanega, adquiriu o atributo de medida de capacidade para ridos e tamn de superficie,
tendo un dimensionado moi variado en toda Galiza. En Castela a fanega gardaba 12 celamns e equivala a 555 litros.
34. Almud (que ten a sa orixe rabe na verba al-mudd), como medida de ridos tia unha equivalencia moi semellante do celamn, sendo en moitos
lugares da xeografa peninsular de idntica capacidade, noutros achegbase media fanega.

35. X. FERRO COUSELO, o.c., pp. 47-49.
70
lynpas de p e de muna; escolleita que deban pasar tamn moitos productos do campo como o centeo (que se seleccionaba do po e palla na terra de Aguiar segundo o anunciado polo ano 1459). Feitos caractersticos como o que aconteca nas concas do Avia e do Mio nos anos centrais do sculo XIII son as mesmo dignos de comentario, posto que o vio desta importante rexin vitivincola ir ligado en moitas ocasins con algn tipo gran como froitos de pago dos forais, noutras a unha porcentaxe da produccin de tdolos froitos colleitos (omnium fructuum) e no ltimo dos casos vencellado directamente co pago en castaas; non sendo estrao, deste xeito, que nestas reas convivisen en harmona bacelos e sou36 tos . Suceda entn unha ntima relacin entre as terras de produccin vitivincola coas dos castieiros, que ben circundaban as sas fincas ou ben se atopaban prximos. Poden ser simblicas as seguintes verbas documentais: quinionem nostrum de illa vinea que fuit de Caballario (...) et detis ambo in vitta vestra medietatem de vino in lagare et de castaneis in cisterna. Resulta de interese, outros, o que aconteca en S. Xes da Peroxa no ano 1437 con respecto mosteiro de Sto. Antoo de Toques, posto que algn dos foreiros deste cenobio lucense deban recibir dos seus subforeiros a cantidade de catro tegas de castaas, un canado de vio e catro marabeds vellos. Con todo, o castieiro era un bo compaeiro para convivir; non era unicamente vecio de cepas de vio senn que, igualmente, amosaba a sa presencia bordeando e delimitando as explotacins decruadas ou cultivadas, ben nas seiras vitcolas, ben nas cortias e plantos de legumes e cereais (como se reflicte nalgunha documentacin do mosteiro de Meln). Con respecto primeiro dos casos chmanos a atencin unha carta de avinza que se estableceu en 1272 entre Xon Martiz e Adn Fernndez vestiario ou camerario do mosteiro de S. Martio de Fra en razn dunhas herdades de
vias (chamadas da Sobreira) en termos do lugar de Gomariz (nas terras ourenss de Leiro), e que se encontraban demarcadas por castieiros e leiras de soutos. Obsrvese as, neste pargrafo que extractamos: Conozuda cousa seya a quantos esta carta viren como a min Johan Martiz, dito Aluelo, demandou Adan Fernandez, vestiario de San Martino, morador en Rezemunde, por ante Fernan Eans de Vanga, juyz del Rey, as duas terzas da vina da Souereyra con seu terreo, a qual iaz en termino de Gomariz, en ima da uilla, a qual se departe pela herdade de Baroo e pelo castineyro asadeyro en ende por leyra dos 37 Castieyros da Riba (...) .
36. Algo semellante debeu ter acontecido nos herdos do mosteiro de Celanova posto que son moitas as ocasins nas que vemos convivindo as vides con
outras rbores (seguramente castieiros moitas delas); observmolo por exemplo neste fragmento documental: Ego p et uxor mea Trodilli vobis domno Cresconio vendimus vinea nostra propria que iacet in villa de Sumeso in loco predicto subtus domum de Donon quomodo est conclusa cum suas arbores in omnique giro; ou o que o mesmo: Eu Gundemaro e a mia dona, Trudilli, vendemos a vos don Cresconio nosa via propia que est localizada na villa de Sumeso, no lugar xa nomeado, baixo a casa de Donn, tal como est circundada alrededor coas sas rbores en todo o seu permetro. Cf. M. C. PALLARES MENDEZ, Ilduara..., pp. 25-26. Recomendamos consultar na mesma obra as pp. 143-144.
37. E. O. A., Carta de avenencia entre Juan Martiz y Adn Fernndez..., en Galicia Histrica. Coleccin Diplomtica (Santiago 1901), pp. 34-35.
71
Pero o monte non era o nico abastecedor de castaas suxeitas a renda, as das proximidades das construccins, as dos cercados de terreos e as que se intercalaban coas explotacins vitcolas como xa demos conta, igualmente contribuan coa recadacin anual; tal aconteca a finais da Baixa Idade Media como se demostra nalgn contrato foral, no mosteiro de Vilanova de Lourenz. Tamn de curiosidade para ns saber que en varias ocasins cando aquel omnium fructuum era especificado, observamos que as castaas como producto rendeiro, a acompaado de froitos que abundaban na xeografa productora. Sexa as, polo ano 1421, cando a comunidade de Sto. Antoo de Toques recolla dun morador da freguesa de S. Paio de Paradela, en relacin co gravame imposto contrato foral que con el tia acordado, a metade de tdalas froitas (e froitos) que al se producan, ademais dos nabos, legumes, castaas, un porco por nadal e unha ola de manteiga chegado o mes de agosto; ou como aconteceu co ourensn mosteiro de S. Pedro de Ramirs, posto que a el tamn se lle tia entregado, nos anos 1322, 1366 e 1388, algunha renda de castaas acompaada de vio, lio e legumes. En relacin agora cos excedentes productivos, aquilo que non a destinado consumo propio ou pago rendeiro, canalizarase nos mercados locais; pero a castaa tamn tera nalgunha ocasin s estancos como posto fixo de venda, tal e como se d o caso na vila de Noia, onde se comercializaba conxuntamente co pan para consumo dos bebedores a fins do catrocentos, naquel recinto prximo antiga torre do Tapal: Iten da al mayordomo las panaderas e castaneyras que venden el pan e castaas en el estanco por las dexar vender ende en el tapal a los bebedores.
Trataremos nun primeiro lugar os productos derivados do mar e dos ros, indicando par os lugares onde parece ser se abasteceron as instalacins catedralicias compostels. O elenco podera comezar cos polbos, pixotas, pescadas, sardias e congros (desembarcados nos portos de Pontevedra, Noia e Padrn); raias, ollas, melgas, tonias hoxe coecidas co nome de arroaz, pragos e cas (nos portos padroneses), budins (igualmente en Padrn e Noia); as xibas (en Pontevedra e Padrn); barbos, ollomoles e ostras (no litoral nois); e o sal en case tdolos portos marieiros (Muros, Noia, Pontevedra, Padrn e Torres do Oeste). No que respecta s productos derivados dos ros sern rememorados no Tumbo Vermello de Don Lope de Mendoza (verdadeiro vademecum dos recursos alimenticios da arquidiocese de Santiago no declive baixomedieval), os salmns do Ulla pescados en Padrn (localidade onde os prelados compostelns tiveron as sas principais infraestructuras portuarias, anda que con mis rigor terase que identificar coas terras do que hoxe Pontecesures). Da xeografa igualmente padronesa, por exemplo, recadbase incluso parte da produccin de sidra igual que de vio. Este ltimo producto, segundo as mencins expresas na documentacin consultada do referido Tumbo Vermello, abasteca s adegas da Igrexa de Santiago dende as terras tamn de Cordeiro, Caldas, O Grove, Sta. Cruz de Castrelo, Sto. Adrn de Vilario, Ribadumia, Godos, S. Pedro de Buesa, Portas, Fefins, a Casa Forte do Viso, Serantes, Salceda, Teis, S. Pedro de Cela, O Morrazo, Betanzos, Arza, Muros, Noia, Melide, Portomarn e outras non citadas explicitamente. Recursos complementarios, xa do mbito plenamente rural, seran o pan, a eveira, o millo mido, a avea, o trigo, os allos, as cebolas, o lio, as fabas (antigamente coecidas tamn polo nome de ervellas), os legumes, a froita fresca e os froitos secos (noces e castaas), etc. No que respecta a animais estarn os porcos (que cada un adoitaba equivaler 30 soldos ou 10 libras), as galias, os cabritos, os carneiros, os capns, as caxotas (ou perns) de vaca, etc. Tamn eran productos rendeiros os ovos (xeralmente entregados en decenas e non en ducias). En caso de non ser facilitada a renda en especie e si en moeda sera habitual o pago en marabeds, soldos leoneses, libras brancas, dineros ou marcos de prata. No que respecta s froitos secos, e mis concreta72
5. ACHEGAMENTO RECADACIN RENDEIRA EN ESPECIE POLA MITRA DE SANTIAGO NOS SCULOS XIV E XV. Que conste que a castaa non o era todo no acompaamento da culinaria do medievo. Multitude de productos conformaban o trfico de mercadoras e consumibles das distintas comarcas. Tal vez interese, polo tanto, ter unha visin xeral dos recursos alimenticios da S compostel a fins do sculo XIV e comezos do XV, para poder ter coecemento completo da situacin. ~
mente s castaas, nesta mesma documentacin sern sobresantes os lugares de Cordeiro, S. Pedro de Buesa, o couto de Cangrallo, Salceda, Betanzos, Noia e Caldas de Cuntis.
6. A PRODUCCIN CASTAEIRA NA COMARCA DE CALDAS A tenor das fontes documentais publicadas e inditas que consultamos podemos facer un listado daquelas demarcacins nas que o cultivo da castaa era relevante por enriba doutros froitos entregados gratuitamente por nosos montes. Dentro das circunscricins da Terra das Caldas daremos conta de lugares como Cordeiro, Barro, Arcos da Condesa e Caldas de Cuntis que destacaron pola sa produccin castaeira. Comezamos, por exemplo, co primeiro deles, co couto de Cordeiro, o cal ten os tributos rendeiros da Igrexa Compostel claramente especificados no declarado Tumbo Vermello. Neste indcasenos que dos dez casais reguengos que posua o couto: seys dan el terio de cevera e la meytad de millo, e dan seys maravedis de brancos, de fuero cada vno, e vna fanega de castaas secas, e dan por ela XIIII maravedis e la meytad del lino e el terio del vino. Ademais o seoro arcebispal posua outros casais que daban prelado de Santiago a metade de canto se labraba, e incluso un tal Afonso Roselo pagaba oito marabeds por fueros e por castaas. Tamn se recolla este froito, como dixemos anteriormente, nos reguengos de Senn (vid. apart. 1 desta segunda parte). Aproximndonos agora s terras de Barro, nunha descoecida igrexa denominada San Guileono pertencente couto chamado de Cangrallo e que sospeitamos debeu coincidir coa actual entidade poboacional que leva esta ltima designacin dentro da freguesa de S. Breixo de Barro, documentamos no perodo episcopal de D. Lope de Mendoza as seguintes imposicins rendeiras: doze cargas de pan e mas nueve libras e mas nueve capones e nueve almudes de castaas linpias, entre outros froitos e rendas en moeda. Non moi lonxe a estes emprazamentos situouse o couto de Arcos da Condesa, do cal podemos facer fincap, ademais dos tributos en castaas, no aspecto que atinxe fisionoma interna da parroquia, xa que esta dividase a comezos do sculo XIV en tres
73
zonas perfectamente diferenciadas: unha que era posesin da casa e condado de Trastmara (herdeiros dos condes de Traba) e que abrangua aproximadamente os dous tercios da sa extensin, o tercio restante que era da voz de Pedro lvarez de Albn, e tan s catro casas que foron da posesin da Orde do Temple. As e todo, tratando o tema que nos leva, tdolos moradores desta freguesa, logo de que o Cabido Catedralicio conseguise integra-la totalidade do couto nas sas posesins, deberan satisface-lo imposto polo aproveitamento da terraria, e que consista en rendas de pam et de vinno et de castanas et de nozes et fauas. Concretamente, a cantidade de castaas que subministraban os couteiros, tanto os que o foran da zona do seoro dos Castro (Trastmara) como os das reas restantes, era concretamente a metade da produccin. Por ltimo e para rematar qudanos (Caldas de) Cunctis, aquela terra que hoxe quedou muda de significado ser mutilada do elemento que a vinculaba coas augas quentes as caldas e que lle facilitaba a razn da sa existencia e da sa significacin. Nela, segundo o tantas veces citado Tumbo Vermello, os metropolitanos de Santiago recollan un cuarto da produccin castaeira nas villas de Xinzo e Laxos; pode ser significativo o seguinte texto que acompaamos: Ha de fueros de los que labran por pan en toda la felegrisia, salvo de los fijosdalgo, que tiene vn par de bueys, vna tega de pan de la medida de la Eglesia, e XX soldos e vn galina. E sy alguno que non tenga synon vn buey paga medea tega de pan X soldos e vna galina. E ha mas en la villa de Gigiso e en la villa de Lages, quando hay castaas, la quarta parte en los lugares sabidos, e son apreiadas en dineros, de que lieva el arobispo la quarta parte. Como sinopse, pincelamos aqu, a grandes lias, aspectos que vinculan a historia e a etnografa medieval galega coas tradicins contemporneas; traballo que pode servir como prembulo dun entendemento sobre a importancia da conservacin dos costumes e das antigas manifestacins populares que ligaron aquelas devanceiras xentes coas actuais xeracins. Culinaria, arquitectura, costumes e valores antropolxicos que temos a obriga de divulgar e conservar para o futuro por medio de investigacins, festas, magostos e, sobre todo, para rescata-lo noso magoado patrimonio etnogrfico, a nosa particular identidade, o noso mundo.
Mosteiros reseados no texto. Recreacin grfica do autor.

LUCAS LVAREZ, M.-LUCAS DOMNGUEZ, P.; El priorato benedictino de San Vicenzo de Pombeiro y su coleccin diplomtica en la Edad Media, (Sada 1996). PALLARES MNDEZ, M. C.-PORTELA SILVA, E.; El bajo valle del Mio en los siglos XII y XIII: economa agraria y estructura social, (Santiago 1971). PREZ RODRGUEZ, F.; San Jorge de Codeseda: un monasterio femenino bajomedieval, en Studia Monastica, 33, fasc. 1 (1991), pp. 51-85. PREZ RODRGUEZ, F. J.; El dominio del Cabildo Catedral de Santiago de Compostela en la Edad Media (Siglos XIIXIV), (Santiago 1994). PORTELA SILVA, E.- PALLARES MNDEZ, M. C.; De Galicia en la Edad Media. Sociedad, Espacio y Poder, (Santiago 1993). ROS RODRGUEZ, M. L.; El casal medieval gallego: contribucin al estudio de una unidad de poblamiento y explotacin (siglos XI a XIII), en Museo de Pontevedra, 43 (1989), pp. 109-128. ROS RODRGUEZ, M. L.; Soutos bravos y soutos mansos: el castao en Galicia (siglos XII-XIV, en El medio natural en la Espaa medieval: Actas del I Congreso sobre Ecohistoria e Historia Medieval (edit. Julin Clemente Ramos, Estremadura 2001), pp. 475-488. RODRGUEZ GONZLEZ, .; Las fortalezas de la mitra compostelana y los irmandios. Pleito Tabera-Fonseca, I e II (Pontevedra 1984). RODRGUEZ GONZLEZ, .; O Tumbo Vermello de Don Lope de Mendoza, (Santiago 1995). RODRGUEZ GONZLEZ, .-ARMAS CASTRO, J.; Minutario notarial de Pontevedra (Santiago 1992). RODRGUEZ GONZLEZ, .-REY CAIA, J. .;El Tumbo del Monasterio de Villanueva de Lorenzana, en Estudios Mindonienses, 8 (1992), pp. 11-274. ROMAN MARTNEZ, M.; Documentacion agraria gallega, aproximacin al paisaje medieval de las cuencas del Avia y Mio, en Jubilatio, (Santiago 1987), vol. 1, pp. 239-253. TATO PLAZA, F. R.; Libro de notas de varo Prez, notario da Terra de Rianxo e Postmarcos (1457), (Santiago 1999). VZQUEZ VARELA, J. M.; O ciclo dos cultivos e o aproveitamento do inculto, en Galicia. Antropoloxa (dir. edit. M. del Mar Prez Negreira), 24 -Tecnoloxa agraria. Oficios- (A Corua 1997), pp. 176-225. VIITEZ CORTIZO, E.; Castieiro, en Gran Enciclopedia Gallega, 5 (Dir. edit. Silverio Caada, Santiago-Xixn 1974), pp. 223228.
BIBLIOGRAFA
LVAREZ BURGOS, F., et alii; Catlogo general de la moneda medieval HispanoCristiana desde el siglo IX al XVI (Madrid 1980). ANDRADE CERNADAS, J. M.; Monxes e Mosteiros na Galicia Medieval (Santiago 1995). ANDRADE CERNADAS, J. M.; Los monjes negros y el poder en la Galicia de los siglos X-XII: el ejemplo de Celanova, en Os Benedictinos na Europa. 1 Congresso Internacional (Santo Tirso 1998), pp. 3544. FERRO COUSELO, X.; A vida e a fala dos devanceiros. Escolma de documentos en galego dos sculos XIII ao XVI (edicin facsmile Vigo 1996), pp. 115-118.
FREIRE CAMANIEL, J.; El monacato gallego en la Alta Edad Media (A Corua 1998). LPEZ FERREIRO, A.; Fueros municipales de Santiago y su tierra, (Madrid 1975). LORENZO FERNNDEZ, X.; Etnografa: cultura material, en Historia de Galicia, II (dir. R. Otero Pedrayo, Madrid 1979). LUCAS LVAREZ, M.; Tumbo A de la Catedral de Santiago (Sada 1998). LUCAS LVAREZ, M.; El Archivo del monasterio de San Martio de Fra o Pinario de Santiago de Compostela, tomos I e II (Sada 1999). LUCAS LVAREZ, M.; San Paio de Antealtares, Soandres y Toques: tres monasterios medievales gallegos (Sada 2001). LUCAS LVAREZ, M.-LUCAS DOMNGUEZ, P. P.; San Pedro de Ramirs. Un monasterio femenino en la Edad Media (Santiago 1988).
74
ROMARA ETNOGRFICA RAIGAME
CONCURSO ARTSTICO II ROMARA ETNOGRFICA RAIGAME
n Vilanova dos Infantes, o 8 de setembro de 2003 constituronse no Centro Comarcal Terra de Celanova de Vilanova dos Infantes, os xurados correspondentes, para analizar os traballos presentados aos concursos convo-
cados pola organizacin da II Romara etnogrfica Raigame celebrada en Vilanova dos Infantes o pasado 17 de Maio da das letras galegas.
Apartado de Fotografa O xurado estivo constituido por: Xos Vazquez Che, Jos Paz, Antonio Pieiro. Primeiro Pemio (300 ): Tuzzaro, destacando a sa aproximacin s oficios representados na Romera, de Rubn Vilanova Romero. Segundo Premio (150 ): Xurelo, de Xoel Gmez Losada. Terceiro Premio (90 ): Xoanias, destacando a sa harmona e composicin, de Vernica Rodrguez Prez.
Apartado literario O xurado estivo constituido por: Marcos Valcarcel, Lalo Pavn e Jos Mara Rodrguez Primeiro Pemio (300 ): Trasnos feirantes de Xavier Barreiro. Segundo Premio (150 ): Lembrando a vida rural de Manuel Herminio Iglesias Vzquez. Terceiro Premio (90 ): Vilanova Baixo a Ollada atenta da sa torre medieval de Alba Cid Fernndez.
Apartado de Debuxo e Pintura O xurado estivo constituido por: Luis Cid, Xos Cid e Baldomero Moreiras Primeiro Pemio (300 ): Deserto Segundo Premio (150 ): Requeixo de Jess Nieto Enrquez. Terceiro Premio (90 ): Bos das, Vilanova de Lidia Rosa Gonzlez Pea.
Apartado de Investigacin Etnogrfica O xurado estivo constituido por: Antn Fidalgo Santamarina, Julio Fernndez Senra Primeiro Pemio (300 ): Os oficios artesanos. La Cestera. Os Coroceiros de Celso Rodrguez Cao e F. L. Boluda. Segundo Premio (150 ): Deserto Terceiro Premio (90 ): A elaboracin do pan: Un traballo tradicional de Noem Castro Blanco.
Os traballos do apartado de Investigacin Etnogrfica, debido sa extensin, sern publicados oportunamente nunha separata da revista Raigame. 77
Xavier Barreiro
CONCURSO LITERARIO 1 PREMIO
Trasnos feirantes
Xavier Barreiro
Debuxos de Lus Cid
Cada feira dos mortais humanos ten o seu intrngulis: uns van tomar o polbo e feirearse, outros mercan Pcemas para o mal de amores, Nesta feira meigalla o tempo semella un carneiro, s veces feitizos dun da, conxuros para deterse e o espacio paralelo noso. meigas chuchonas, corno esfeilado Os trasnos feirantes xntanse en broa e bica de Trives, de trasno, aturuxos de tronante, Meiganova dos Trasnantes, a nosa tamn venden un xato, tempo de vivos medido nun reloxo Vilanova dos Infantes, onde s a xente acoden gaiteiros e con areas de ouro, flores de figueide bo corazn, os nenos e todo aquel pandereteiras, ... ra, ovos de pita choca dun galo que queira algo destes seres infernais negro, cuspe de Satn en cunca de poder velos e tratalos. garabano, peidos cheirentos de Lucifer en p, soos de tolo, pensamentos esqueciCada feira dos mortais humanos ten o seu intrngudos dunha muller enamorada e ultraxada, raiolas lis: uns van tomar o polbo e feirearse, outros merdo Arco da Vella, cirios e candeas usados pola can un carneiro, s veces broa e bica de Trives, Santa Compaa, petiscos de xiria de demouchitamn venden un xato, acoden gaiteiros e pandereos, ollos e aguillns de serpe, coiro de sapo, bilis teiras, e hai quen non vai pero sbeo todo mellor de neno nacido morto, acios de linguas de mouros que calquera de ns que estivese por al. Os humae autnticos libros mxicos de druda!. Berrando nos imos a estoutra feira na procura das quimeras
esta proclama como os trasnos feirantes anuncian a sa mercadora, o business trasning. Ningun sabe dende cando, pero canto trasno hai na Nosa Terra renense nunha romara unha vez no ano, ata o de hoxe.
79
que non vemos, para atopar o xeito de facer dano a un vecio, por envexa,... Os trasnos van por amolarnos a existencia e aproveitarse dos nosos defectos e da nosa cobiza, para demostar o seu poderio
frente s outros habitantes do Averno, por aprender novas maas. Meigas, enfeitizados, trasnos, mouras, donas, doncelas, lumias, caneiros, demouchios e outros seres malignos con poderes supraterreos chegan al percorrendo o Ollo de Sapo, que non mis que un conxunto de tuneis con moitas curvas e sadas que atravesa toda Galicia, dende Estaca de
Bares ata A Mezquita. Este feito aprovitano estes diaos para facer esmorgas e troulas en calquera vila e desaparecer nun intre. Unha das sadas est oculta na torre de Vilanova, ben pechada, e s eles poden traspasala nesa data. Nubeiras e Tronantes veen polo aire anunciando a sa chegada con lstregos, sementan raiolas de tdalas cores e as nubes, ras do chan, corren como se quisexen caer enriba dun paraugas. remate da feira vanse co vento e agroma un silencio eterno. As tres meigas mis fermosas de Galicia, seoras do Reino das Augas, as Xacias ou Xanas, que tecen con fos de ouro corozos, albeos, sabanos e chambras, chegan polos regatos dende mares e ros lonxanos. Trocan os farrapos dourados, seguramente meigos, pola resposta a unha adivia. De non lle acertar hailles que dar unha mazaroca de millo corvo, pois a quen se negue convrteno en lamprea, pero de atopar o corpo perfecto de home agasallan seu dono cunha prenda e tentan engaiolalo para casar con el. Cando liscan dal esvacense no gurgulln dun regueiro.
Qu fan uns entes sobrenaturais feireando na romara de Vilanova dos Infantes?
As tres meigas mis fermosas de Galicia, seoras do Reino das Augas, as Xacias ou Xanas, que tecen con fos de ouro corozos, albeos, sabanos e chambras, chegan polos regatos dende mares e ros lonxanos. 80
Qu fan uns entes sobrenaturais feireando na romara de Vilanova dos Infantes? Topamos co Xoitamia vendendo libros e pergameus de falsa maxia; o que mis lle solicitan o De Corretione Rusticorum, disque do Santo Martio de Dumio, unha coleccin de follas na que o santo explica como se desfacer do mal de ollo, de meigas e outra mala xente. O Lebor Gabala, libro que escribeu Breogn relatando as xestas dos nosos devanceiros, e o Ciprianillo, libro de esconxuros galegos, teen moita venda.
Calquera mortal que goce na O Forriolo oferta corcoos Quen aprecie os cogomelos cocia e da boa mesa pode de Gundivs cos que se fai o coecidos como lingua de boi mellor tinte de ardenta do pode trocarllos Zarabeto por mercarlle demo Cenlumes uns vagalume. Con esta tinta s sons de verbas xeitosas ou fracoitelos que cortan sos sen se poden escribir as verdases enteiras, tendo en conta collelos na man, sen esforzo, e des, coas mentiras faise invique despois nunca mis volvenon se cegan no fo, ou sible cando se le, por iso r a pronuncialas. Este trasno decantarse por unhas tixolas que notarios, avogados e preitetatexa cando non fala o Verbo cocian sen graxa e sen lume. antes andan na sa procura Xido, o latn dos canteiros, nesta feira, pero s xurde o pero entende moitos idiomas. efecto se usamos unha pluma Na feira, o Zarabeto instlase con punta de diamante. Nas lousas da Praza do nunha cachoupa p da Torre de Vilanova xunto co Arrabaldo ten a sa parada un bochinche. Zoa, un demouchio que non fala, s barbulla os sons da natureza. Co Zoa non se pode iniciar unha parrafada, pois empeza co ruxe-ruxe para non rematar en das, como se os seus beizos fixesen de imn cos nosos tmpanos.
Calquera mortal que goce na cocia e da boa mesa pode mercarlle demo Cenlumes uns coitelos que cortan sos sen collelos na man, sen esforzo, e non se cegan no fo, ou decantarse por unhas tixolas que cocian sen graxa e sen lume. Se lle dicimos unha receita que este diao non coeza teremos un deses agasallos. amosarlle un novo arrecendo, ou se lle damos a probar un sabor descoecido para el, comeremos dabondo e ben toda a vida. Adoita establecerse na Praza do Balcn, e como devece por comer ben vai xantar na casa de comidas p da Torre. Outro demo, o Corrigatos, que farto de comer toucio con bolos do pote se meteu frade, percorre a vila na procura dalgn chapante para convidalo, pois deste xeito vaise liberando de canto comeu de mis. Antes de enche-la andorga bendice a mesa
O Forriolo oferta corcoos de Gundivs cos que se fai o mellor tinte de ardenta do vagalume.
81
dicindo: Bendcelo Dios, commolo ns . Cando non est chapando podemos atopalo nas adegas que ten Vilanova no seu cerne ptreo, que segundo conta a sabedora popular cicelounas un trasno que roubaba os bocois de vio para gardalos al. A churrusqueiria feiticeira Mariloira dirixe as meigas pandereteiras, que bailan diante da Fonte dos Encantamentos mentres enmeigallan s bocaaberta que axexan e rexouban dos seus encantos. Os tronantes gaiteiros, co druda Xulimes fronte, engaratuxan a canta boa moza escoita o son da palleta e o roncn. Dende a Praza do Arrabaldo ata a Praza Maior nenos e vellos, demos e santios, todos xuntos gozan dos sons que saen dende o fol da nosa raigame. Hai unha meiga, Eudivoria, que ten o poder de atraer os sons, pois estes percorren o aire durante sculos dende que se emiten. Nunha destas foliadas meigas foi capaz de recoller as palabras do rei Salomn nas que se crean as notas musicais. Dende ese da, non hai msico que non saiba dos poderes desta bruxa e que non lle dedique unha mueira en segredo, un alal, ou calquera peza a ritmo de birimbao, chifres e frautas de cana, charrascas ou cun vinco. O moinante trasno de Armes vende orballos e saraibas meigallas que s se deixan sentir enriba da leira do vecio que se quere mal. A Cartafulleira adivia o porvir, o pasado e calquera intimidade, propias e dos vecios. Un chisgarabs, un chuchumeco osmn, preguntoulle polo resultado dun partido de ftbol, Celta-Deportivo da Corua, para rematar de cubrir unha quiniela. Como a meiga era celtarra e saba que perdera o equipo de Balados, converteuno en chiflo de rbitro de Segunda Rexional por unha tempada. A Vilanova, convertida en Meiganova, vai algn ser que ten mis de trasno que de humano, anda que o resto da sa existencia viva como un cristin vello. Un deles o Zocln, afamado bebedor de gorra e trspiro larpeiro, un ollparo que por mor dos litros de vio que leva no bandullo vai escorndose perigosamente en tdalas direccins ata que se derrubar escoitamos un rebumbio que semella o berro que fan das cuncas bater: Clon, clon!. Cando nos enterros faltan pranxideiras chmao a familia do
defunto, requerimento que agradece moito por aquelo de asistir convite do morto, o xantar fnebre co finado de corpo presente no que os parentes de quen pasou outra vida (mellor?) invitan a xantar s asistentes velorio, xa que enterro sen choros e romara sen gaita, non teen gracia. O trasno Pis coida dun fato de cabuxas dun s corno. Vende os sabanos brancos de l destes caprinos que se poen enriba dun feixe de fentos amencer do San Xon, nico xeito de atrapa-los diaos pequenos que moran na adega da casa. Gasterol unha especie de mencieiro e compostor de sos, un boticario feiticeiro con boa fe que tenta axudar s mortais facilitando remedios para o tirizollo, a erisipela, o tangarao, o vitligo, pcemas para picaduras de espias do Urco. Chegada a hora do remate da Romara-Feira de Meiganova, Mirambel, o druda que entona Ultreia dos trasnos, recita esta proclama despois de rachar unha figa de acibeche cun martelo con zutra de titanio recollido nun meteorito, e sempre enriba dunha pedra onde cuspira un neno co tangarao:
En Meiganova dos Trasnantes xntanse meigas, trasnos e feirantes. Camio de Ourns, Cando de Celanova se salle, Vese un agarimoso valle Onde o tempo se detn. As xentes daquelas veigas Van a ver al unha santa Que as feiticeiras espanta, Tamn a trasnos e meigas.
A Vilanova, convertida en Meiganova, vai algn ser que ten mis de trasno que de humano, anda que o resto da sa existencia viva como un cristin vello.
82
Hai unha meiga, Eudivoria, que ten o poder de atraer os sons, pois estes percorren o aire durante sculos dende que se emiten.
Non hai no arredor Santa Para escorrenta-los demos Como a que en Vilanova temos, A Virxe do Cristal os afasta. Acoden como rabaos De cordeiros ou de ovellas, A Vilanova, homes e meigallas Que teen no corpo os diaos. Por se o diao se alporiza E o mal no corpo se atopa, Lapan fechios e unha copa De augardente xa bendita Os demos, remolns fanse, Mais cando a Santa os apreta, Pola porta da Torre mis aberta Que atopan, do corpo vanse. Xunto a Virxe do Cristal chegan Romeiros para espantar meigallos, Levan de oliveira ramallos Que en auga bendita mollan.
Cantos van, sen devocin Pola troula, que lles gusta, A Romara da Nosa Santa, Tean os demos ou non! Quen o dubide, a Vilanova Pode ir: quen isto escribe non minte. Mais, se o demo no corpo sinte Recuncar en Meiganova. En Meiganova dos Trasnantes xntanse meigas, trasnos e feirantes.
E ata a prxima Romara de Vilanova, que se a de Meiganova imos, Deus nos deixe ir baixo o amparo da Virxe do Cristal.
83
2 PREMIO Concurso Artstico

Jess Vzquez Nieto
LEMBRANDO A VIDA RURAL

CATRO POEMAS
Manuel Herminio Iglesias
As nosas aldeas, pobos e pequenas vilas despboanse e a sociedade de antano desaparece a pasos axigantados, para deixar que a uniformidade cultural nos absorva e despersoalice.
no dous mil tres. Mes de maio. A primavera trouxo a fermosura a todos os recunchos desta terra. A vida sigue o seu montono camiar. Nos medios de comunicacion a maldita guerra ainda resoa, e as imaxes de morte e desolacion estn frescas na mia retina. Subo un ano mis a Vilanova e envolto no ambiente lembro un pasado distante e distinto, pero feliz; un pasado no que cantidade de esceas me refrescan a outro tempo. Vivimos na poca do consumismo acrtico. A globalizacion econmica uniformizao todo, e as nosos vellos costumes vanse trocando e perdndose no esquecemento a medida que a sociedade agricola e rural morre.
85
Vou a Vilanova romaria e a medida que subo a costa escoito unha fala musical distinta que me atrae. Reencntrome cunha sociedade que me lembra a nenez. S, aqueles tempos cando as festas se celebraban sin tecnoloxa electrnica. A electrnica non exista. Somentes no mellor dos casos haba unha incipiente amplificacin. A msica interpretbase nun estado mis puro, e a improvisacin e a participacion transformbanse en ledicia, dbannlle frescura festa. Lembro tamn o meu pobo, onde a arquitectura popular sada da pedra era a base de todo. Os carros de bois; as camps repinicando e o troular de mozos e mozas nos fiadeiros, nas verbenas, nas camiatas e nas procesins festivas de loubanza padroeiro. E todo esto comparo coas festas actuais onde o chunda chunda
e a msica gravada campa presentndonos unha farsa.Un espectculo irreal. Os msicos poen a voz e cantan nun fatal ingls con acento galego. Namentras os demais compoentes aparentan que tocan o que non saben. Que tristura!. Todo un esperpento no cima dun palco cheo de luces, decibelios e moito volume. E a xente mira o que acontece un tanto desconcertada e comenta con irona Tcanche ben!.
As nosas aldeas, pobos e pequenas vilas despboanse e a sociedade de antano desaparece a pasos axigantados, para deixar que a uniformidade cultural nos absorba e despersoalice.
1 PREMIO Concurso Fotogrfico

Rubn Vilanova Romaro
Por eso a romaria de Vilanova respira un ambiente distinto. A sa existencia confrmame que sumamente importante recuperar o pasado para transmitirllo s novas xeneracins e evitar que se perdan os valores dunha sociedade agraria, duns oficios q u e s e t r o c a n d e s a p a r e c e n o u morren a pasos axigantados. En poucos anos se non se trocan modos e formas esta sociedade agraria somente vivir no recordo duns poucos. Igualmente as nosas festas populares de seguir polo camio actual, e de non tentar manter a sa esencia corren o perigo de seren unhas festas cheas de mirns que non se identifican con elas. A nostalxia invdeme e escribo uns versos sinxelos lembrando a romara; pedra, base da nosa arquitectura popular, aquela sociedade agraria cantndolle a un tornarrodas testigo mudo dun tempo que est a desaparecer. Tamn lembro a unha aldea esquecida, abandonada como tantas. A vida sigue o seu montono camiar. As traxdias humanas son o pan de cada da. Os responsables de importantes catstrofes reciben medallas e agasallos, e inexorablemente ns, os galegos, somos candidatos a ser globalizados ate nas festas populares. De seguir por este camio a sociedade da que falei e os seus costumes sern un vestxio do pasado, seran un recordo que se manter vivo na pluma dangn estudioso, pero algo descoecido para case todos os galegos.
86

87
CATRO POEMAS
EU SUBN A VILANOVA Eu subin a Vilanova por ver o que aconteca, e carn da vella torre onde o horizonte non fina soei historias fermosas e vin tanta algaraba que convencido eu estaba que noutros tempos viva. Eu subn a Vilanova para esquecer o presente para borrar as imaxes nas que morre tanta xente. Para falar coa paisaxe e divisar mil lugares, para escoitar as sas xentes e tamn os seus cantares. Eu subn a Vilanova pra soar mil horizontes, falar coa torre e coas casas cos regatos e coas fontes. Para ver o Castromao fogar dos noso ancestros, os que beban cervexa e foron rexos guerreiros. Os que a terra defenderon contra o romano invasor; os que adoraban as fontes as carballeiras e o sol.
Eu subn a Vilanova pra lembrar os tempos mozos, pra fuxir dos decibelios do chunda chunda
88

Qu agobio! Pra vivir a romaria escoitando os alals e os cantares de cego e aquela banda tocar. Eu sun a Vilanova pra falar cos mis maiores saber mis do seu pasado e lembrar vellos amores. E a bof que me sentn moi contento no lugar participando na festa e tamn nun bo xantar. Eu subn a Vilanova por ver o que aconteca e vien pra casa ledo ver que na romara haba mozos e mozas que doutros lugares vian; ver que cantaba a xente nos recantos e na praza, ver que os vellos costumes revivian e falaban. Eu subn a Vilanova e por un tempo esquecn as tristuras doutra hora, esas penas do vivir. Eu subin a aquil outeiro pra vivir a romara e atopeime co retrato dunha Galicia distinta; dunha Galicia que lembra que recupera o pasado, para legarllo s seus fillos e seguilo conservando. Eu subin a Vilanova estiven na romara revivindo os anos mozos e aturuxei de alegra.
89

Xoel Gmez Losada
90
DE PEDRA De pedra a torre,de pedra as sas casas. As ras de pedra igual que a sa alma. De pedra a Igrexa, o muro, o cruceiro e a santa. De pedra o sartego daquel cabaleiro de pedra que fala. De pedra o camio, mis que pedra laxa. De pedra o blasn das fidalgas casas. De pedra o recanto, o tornarrodas da esquina. De pedra o regueiro que baixa da cima. De pedra a lareira, de pedra a fonte onde nos bebemos auga cristaa que baixa do monte. De pedra e o banco onde conversamos baixo a luz da la, onde nos amamos. De pedra o canasto que garda a colleita, froito do traballo e das nosas terras. De pedra a ra e a estreita canella; de pedra a igrexa da virxe pequena. De pedra o adro onde nunha festa un bico lle din a unha loira nena. De pedra o pilar labrado a punteiro, de pedra a escaleira do irto cruceiro. De pedra esta vila fidalga e labrega que soa na noite mirando as estrelas .
CANTO A UN TORNARRODAS Tornarrodas esquecido na beira dalgn casal, Dormido, sigues dormido,. non tes rodas pra tornar. O teu tempo xa pasou non hai mis carros na ra nin estrumeiras de toxos, nin chancos con ferraduras. Non hai bostas no camio nin se escoita aquil cantar dos rexos eixos de freixo que a xugada fai andar. Tampouco hai carreteiros todo che quedou atrs. pero ti sigues garrido gardando o vello casal. Sigues lembrando outro tempo: sigues dicindo que ests como un testigo calado que non se quere marchar. Tornarrodas esquecido na esquina dalgn casal cntame as cousas que viches cando ainda era rapaz. Cntame como rousaban no seu lento camiar os ateigados carretos cos froitos deste lugar. Flame daqueles homes que as xugadas ben guiaban; daquela xente sofrida que nos camios andaba. Que pola alba cedio nas corredoiras cantaba para matar as tristuras durante as longas xornadas. Tornarrodas, Tornarrodas triste e calado t ests convertcheste en vestxio non tes rodas pra tornar.

Xoel Gmez Losada
91

Xoel Gmez Losada
ALDEA ESQUECIDA A esa aldea que morre esquecida nun recuncho, a ise pobo perdido entre a natura ; a esas casas que viven na espesura da floresta mis fermosa que maxinas. A esas vilas que foron e hoxe non son, que viron as xentes de todas as idades, a eses casais adico estes cantares cando morren polas hedras carcomidos. a esas leiras esquecidas polo arado a eses millais afogados polas silvas a esa igrexa coa espadaa adormecida que vixa o cemiterio da saudade.
A ises bancais, berce do vio mis sabroso, a esas adegas que xa non son o que eran, a ises cambns ferramentas para a rega dos tarreos que nos foron xenerosos. A esa noria polos anos carcomida a ese carro, a xugada , carreteiro a ise camio, verea a ese lameiro, ferreiro, labrego e muieiro. A ise muo abafado polo musgo, a ise regueiro de auga cristaia que move a pedra cando ben camia e rega o val das rbores frondosas. A ese gando que paca e non existe a ese pastor que cantaba polas veigas, a esas mulleres que eran nais e tecedeiras, a eses homes que puxeron tanto empeo en vivir harmoniosos coa natura nos mil pobos espallados que hoxe temos. Labrega cultura de mil anos que floreceu nesta terra e agora morre, que nos deixa testemuas tan fermosas dun pasado moi distinto noso hoxe.
Seixalbo, Ourense Xullo de 2003

92

Xoel Gmez Losada
93
3 PREMIO Concurso Artstico

Lidia Rosa Gonzalez Pea
VILANOVA, BAIXO A OLLADA ATENTA DA SA TORRE MEDIEVAL

Alba Cid Fernndez
ilanova, Vilanova, lugar cun encanto sen igual, cunha sonada romara etnogrfica baixo a ollada atenta da sa torre medieval. Contronme desas terras unha fermosa lenda, a da Virxe do Cristal, e dixronme que en todo o mundo non hai milagrio igual. Disque, cara o sculo XVII, Rosia e Martio an casar, pero as malas linguas rapaza quixeron inxustamente aldraxar. Martio acabou por crelas, facendo as liscar a Rosia, e un da de treboada, o mozo atopou unha Virxe nunha fermosa pedria.
95
Non se decatou de que era un sinal do ceo e tirouno chan novamente, logo, axia o atopou Rosia e crego o levou conscientemente. Al construuse unha igrexa, Rosia entrou no convento por direccin do cura e Martio, arrepentido, preto da comunidade din que morreu de tristura. Este ano irei Romara e lembrarei todo esto con ilusin: al hai cultura, comida, boa msica e gran diversin! Camiarei polas ras da fidalga e fermosa Vilanova e explorarei aquel burgo medieval, cal se fose unha misteriosa cova.

Vernica Rodrguez Prez
A mia alma bailar como o lume do vidreiro que fai marabillas co cristal: un artista verdadeiro! Ollando as mans do cesteiro os meus pensamentos se cruzarn, admirarei o seu traballo e a sa mestra de artesn. Co doce cheiro da fornada aledarase o meu nariz, que bo pan, panadeiro! quero converterme en aprendiz!
96
Preto de el, oirei os cantares de cego... gstame escoitar a historia... terei que apurar para ver se chego! Tamn irei ata a fiadeira, que a sa labor quere rematar para no vello tear, poder bo tecido elaborar. Verei s rapaces cheos de ledicia xogar billarda ilusionados, buxaina, aro, ou turrar dunha corda motivados.
Mentres o oleiro modela cuncas, eu modelo sentimentos no corazn e os dous temos algo en comn: creamos mbalas cousas con mimo e paixn! Ollarei sufrido canteiro traballar con tesn a fermosa pedra do pas, sementada de bgoas, lembranzas e emocin. Tras aquel gran aparello, est o augardenteiro: un home de mil risas, moi pillabn, que probando a augardente o primeiro. Un son punzante entrar polos meus odos: ser o afiador, coa sa roda e o seu asubo?. O zapateiro, peta que peta, afanado na sa labor, mostrarame uns fermosos zoquios que fixo con moito amor. Home duro o ferreiro e moi fortachn. El fai mil cousas con chapa, ferro e latn.

Vernica Rodrguez Prez
Mercarei queixos, embutidos e algunhas rosquillas que co son ledo dos gaiteiros, saberanme de marabilla. Cando remate a romara sentirei unha fonda tristura, mais faranme sorrir as boas lembranzas que o nico que nesta vida perdura. Sei que volverei a Vilanova, lugar cun encanto sen igual, volverei terceira romara etnogrfica baixo a ollada atenta da sa torre medieval
97

Vernica Rguez. Prez
98

MAGOSTO

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

MAGOSTO

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

R E V I S T A

Debuxos de Luis Cid e Teresa Rubio

Direccin Secretara Colaboracin artstica

Icono Raigame (contraportada) Coordenan

Toms Vega Pato Escola Provincial de Danzas Colectivo Castro Floxo

Deseo e Realizacin infogrfica Impresin Dep. Legal

*Miguez Bernrdez, M. *De la Montaa Migulez, J. **Garca Queijeiro, J.M.

VARIEDADES DE CASTAAS DA COMARCA DE VERN-MONTERREI

Biometras da folla e da flor de Bermella.

0,5-3,1 25-170 Intervalo de valores 10,3-24,5 60-180

Froitos e pegadas de Bermella.

Biometra do froito de Bermella.

10,98 1242 0,88

3,72-18,52 880-1600 0,42-1,16

Biometras da folla e da flor de Blanca.

Froito e pegadas de Blanca.

Biometra del fruto de Blanca.

7,97 1550 0,51

4,50-12,50 1000-2250 0,45-0,55

Biometras da folla e da flor de Boullona.

1,0-2,6 40-90 Intervalo de valores 13,7-25,7 65-90

Froitos e pegadas de Boullona.

Biometra do froito de Boullona.

11,65 1133 1,03

Biometras da folla e da flor de Calva.

0,7-3,0 25-120 Intervalo de valores 16,7-26,3 64-140

Froito e pegadas de Calva.

Biometra del fruto de Calva.

9,55 990 0,96

5,70-16,42 880-1200 0,65-1,3

Biometras da folla e da flor de Casarella.

0,8-3,0 45-135 Intervalo de valores 12,3-20,6 65-85

Froitos e pegadas de Casarella.

Biometra do froito de Casarella.

4,2 756 0,55

2,18-11,09 600-1000 0,36-1,1

Biometras da folla e da flor de Corronchuda.

0,90-2,6 50-150 Intervalo de valores 12,2-28,7 76-107

Froitos e pegadas de Corronchuda.

Biometra de froito de Corronchuda.

8,43 980 0,86

5,16-13,68 960-1000 0,54-1,37

Biometras da folla e da flor de Das Vias.

0,7-2,6 45-110 Intervalo de valores 15,2-29,8 78-110

Follas de Das Vias.

Froitos e pegadas de Das Vias.

Biometra do froito de Das Vias.

9,44 1025 0,92

2,87-13,55 600-1200 0,48-1,13

Biometras da folla e da flor de Famosa.

0,7-3,3 40-145 Intervalo de valores 14,5-30,1 76-148

Froitos e pegadas de Famosa.

Biometra do froito de Famosa.

9,01 1110 0,81

4,86-14,58 680-1400 0,71-1,04

Biometras da folla e da flor de Foleiro.

0,90-2,4 75-95 Intervalo de valores 14,3-22,7 66-89

Froitos e pegadas de Foleiro.

Biometra dos froitos de Foleiro.

5,72 1300 0,44

4,18-13,69 1000-1600 0,42-0,85

Biometras da folla e da flor de Inxerta.

0,8-2,7 30-115 Intervalo de valores 10,2-27,0 60-95

Froitos e pegadas de Inxerta.

Miguez Bernrdez, M. De la Montaa Migulez, J. **Garca Queijeiro, J.M.