Universiteti Fan.S.

Noli Fakulteti i Msuesis Dega: Filozofi-Sociologji

Tem Diplome
Tema: Elita n emigracion n krkim t strategjive rikthyese.

Punoi:
Enkeleda Jakupllari

Udhheqsi:

Prf.Asc.Dr.Irena Nika

Abstrakti Ky punim argumenton se fenomeni i ikjes s trurit apo emigrimi i elitave shqiptare sht nj fenomen shqetsues,i cili ndikon n zhvillimin e ardhshm t vendit. Mijera student shqiptar kan vendosur t largohen nga vendi i tyre pr t studiuar n universitete europiane dhe amerikane. Emigrimi sht fenomeni m i dukshm n shoqrin shqiptare pas rnies s regjimit. Shum her ky fenomen sht analizuar, si n Shqipri, ashtu edhe jasht saj. Faktikisht, nj shtres e konsiderueshme e emigrimit shqiptar prbhet nga i ashtuquajturi Ikja e Trurit,q n vend q ti shrbej vendit, prbn nj humbje pr t. Emigrimi sht shndrruar n nj fenomen masiv pr t rinjt shqiptar, q lind si reagim i asaj q gjat regjimit ishte absolutisht e ndaluar. Ikja e trurit ne Shqiperi eshte nje problem i thelle q po e varfron vendin nga kapitali njerzor dhe sht nj penges e vazhdueshme pr zhvillimin e vendit.Nse mendohet se intelektualt dhe personat me specializim t lart jan pjes e nj elite qoft kjo politike, diplomatike, shkencore, kulturore, administrative ose ushtarake, ather kta prbjn nj forc t vlefshme per drejtimin e ndryshimeve shoqerore n nje vend n tranzicion.Rrjedhimisht, sa m i madh numri i emigranteve nga radht e tyre, aq m i vshtir bhet edhe procesi i tranzicionit dhe duke par gjendjen aktuale, duket se sht kjo pjes e elits q ka emigruar, ajo cka i mungon Shqipris n tranzicion.

Prmbajtja 1.Faqja e par..................................................................................................1 2.Abstrakti.......................................................................................................2 3.Prmbajtja....................................................................................................3 4.Falenderimet................................................................................................4 5.Metodologjia................................................................................................5 6.Kuadri teorik...............................................................................................6 -Teoria e Gaetano Mosca................................................................................6 -Teoria e Vilfredo Pareto................................................................................7 -Csht elita dhe si e prkufizon at Paretoja dhe ku dallojn elita dhe masa................................................................................................................7 7.Hyrja...........................................................................................................11 8.Emigrimi si fenomen social.......................................................................12 9.Tre valt e emigrimit Shqiptar................................................................15 a.Vala e Par e emigrimit..............................................................................16 -Ulja drastike buxhetore pr pun krkimore shkencore................................16 -Dobsia e sektorit privat............................17 -Ndrhyrjet politike n institucionet krkimore shtetrore dhe universitete.............................18 Dshtimi i prpjekjeve t punonjsve shkencor pr tu prshtatur me sistemin e ri...............................19 b.Vala e Dyt e emigrimit..................19 c.Vala e Tret.................................................................................................19 -Profesort dhe teknicient e edukuar n Shqipri.........................................20

-Student shqiptar t brezit pas 1990-t t arsimuar jasht.........................20 10.Rezultatet e studimit.......................................................................................21 11.Analiza.............................................................................................................24 12.Transformimi i ikjes s trurit n qarkullim t trurit..........................26 -Krijimi i nj vendi pune m dinamik.............................26 -Injektimi i metodologjive t reja n vendin e puns............................................26 -Vendosja e bashkpunimit me universitete dhe institucione t huaja krkimore.............................................................................................................26 -Mbshtetja e perspektivs europiane t vendit...................................................27 13.Kufizimet e studimit........................................................................................29 14.Rekomandimet...............................................................................................30 15.Konkluzioni....................................................................................................32 16.Bibliografia.....................................................................................................33 17.Pyetsori i prdorur.......................................................................................34

Falenderimet Pr realizimin e ksaj teme diplome dua t falenderoj pedagogen dhe udhheqsen time Prf.Asc.Dr.Irena Nikaj ndihma e s cils ka qn shum e rndsishme pr mnyrn se si shkoi kryerja e ksaj teme diplome. Por gjithashtu kritikat e saj t vazhdueshme kan qen nj shtys m shum pr t realizuar nj pun sa m t sukseshme dhe efikase.Prvec ksaj nj falenderim i madh shkon edhe pr personat t cilt pranuan t bhen pjes e studimit,prania e t cilve kishte rndsi jetike,pasi fal tyre u arritn konkluzionet dhe realizimi i pjess m t madhe t detyrs.

Metodologjia Edhe pse nj sr studimesh mbi pasojat e mundshme t migrimit intelektual jan kryer deri m sot, shumica e tyre ofrojn fare pak informacion lidhur me kt cshtje. Vrojtimi i ndrmarr synon t analizoj veorit e dukuris se ikjes s trurit si dhe efektet q ai mund t ket n zhvillimin e vendit. Kshtu popullsia e synuar jan t rinj shqiptar q studiojn jasht apo q jan kthyer dhe jetojn n vend pas prfundimit t studimeve jasht. Vendosa t prfshihen vetm individ t grup-moshave midis 18-40 vje pasi n prgjithsi moshat mbi 40 vje jan m pak t prirur pr t ndryshuar vendbanim.Pr kto dy grupe njerzish u hartua nj pyetsor. Prsa i prket grupit t shqiptarve q jan duke kryer studimet jasht, vrojtimi synon t vlersoj mundsin q kta tkthehen dhe faktort kryesor n vendimin e tyre pro apo kundra nj kthimi tmundshm. Ndrsa n lidhje me grupin e shqiptarve t kthyer, vrojtimido t vlersoj arsyet e kthimit, perspektivat e tregut t puns q ky grup ka gjetur n Shqipri dhe sa t knaqur jan ata me integrimin e tyre profesional dhe social.N fazn paraprake t vrojtimit u ndrtua nprmjet kontakteve personale nj baz t dhnash mbi 35 shqiptar t arsimuar jasht (student ose t diplomuar me t paktn nj grad t arsimit t lart t marr n nj vend t huaj) e cila do t shrbente si korniza pr t ndrtuar kampionin e vrojtimit. Kjo baz t dhnash prmban emra, informacione t tjera personale (fushat e studimit/punsimit dhe diplomat e marra ose n prfundim e sipr si dhe vendndodhjet) dhe adresat e kontaktit t individve t synuar. Ajo prbhet nga dy grupe: ata q banojn jasht dhe ata q jan kthyer n vend. T gjith t anketuarit u kontaktuan me e-mail pasi nuk kishte informacion t mjaftueshm mbi vendndodhjet e tyre aktuale dhe mnyra t mundshme pr ti kontaktuar. Duke qen se anketimi do t vet administrohej pr shkak t pamundsis pr t kryer intervista me metodn ball pr ball. Pr qllime praktike pyetsori prbhet m s shumti nga pyetje t mbyllura.Kampioni prfundimtar kishte nj madhsi prej 35 personash,nga kta 25 ishin student jasht shteti n vende t ndryshme,ndrsa 10 kishin studiuar jasht dhe ishin kthyer n Shqipri.Nga kampioni 20 ishin femra ndrsa 10 meshkuj t moshs 18-40 vjec dhe kishin lindur kryesisht n zonn e Korcs ose 6

Pogradecit. Duke qn se administrimi i pyetsorit nprmjet e-mialit esht i vshtir dhe ekziston mundsia q t mos kthehen t gjitha prgjigjet kampioni u reduktua n 29 prgjigje t personave t zgjedhur.Nga interpretimi i prgjigjeve t ktyre pyetsorve kan dal dhe rezultatet e studimit.

Kuadri teorik Termi elit sht kompleks dhe mbart ngarkesa t ndryshme ideologjike dhe tone t ndryshme emocionale. Pikpamjet elitiste kan burime e mbshtetje t ndryshme, bazohen n faktor t ndryshm. Ato mund t jen fetare mistike, mund t ken argumentim biologjik, mund t jen psikologjike, ose mund t jen t natyrs organizativo funksionale. Ndonse koncepti i elitarizmit mund t shtrihet mjaft gjr, teori m t theksuara elitariste jan ato t Mosks e Paretos, por edhe t Mihelsit dhe Ortega i Gasetit. Teorit e elitarizmit jan teori q prpiqen t shpjegojn shoqrin dhe fenomenet shoqrore, strukturn dhe dinamikn shoqrore n baz t nj idealizmi, prgjithsimi jo kritik dhe absolutizmi t raporteve t diferencimit shoqror-klasor dhe t shfrytzimit,shtypjes Teoria e Gaetano Mosca Pr Moskn, njeriu sht pushtetdashs e egoist, kurse marrdhniet shoqrore jan nj luft e prhershme e secilit kundr secilit. Njerzit pr nga natyra anojn kah lufta. Dhe paqja e rendi jan vendosur vetm n ato shoqri, ku sht vendosur nj hierarki, ku sht prcaktuar se cilat interesa kan prparsi ndaj interesave t tjer. Uniteti shoqror rrjedh jo nga mirkuptimi i interesave t njerzve, jo nga prvetsimi i normave dhe i vlerave t prbashkta, por nga prcaktimi dhe vendosja e nj hierarkie. Nuk ka shoqri njerzore pa nj sistem rangimi dhe do sistem rangimi krkon q disa t urdhrojn e t tjert t dgjojn. Prandaj, n do shoqri do t jen dy klasa, njra q sundon dhe tjetra q sundohet. Ktu kemi mendimin themelor t Mosks, mendimin se do shoqri prbhet, doemos, nga sundues dhe t sunduar dhe se ndryshe as q mund t ekzistoj shoqria. Moska nuk e prdori termin elit, por klasa sunduese. Dhe kjo klas sunduese prbn gjithmon pakicn dhe shquhet pr nga organizimi. Pjestart e pakics sunduese kan zakonisht disa cilsi, reale ose fiktive, q vlersohen lart dhe q kan ndikim t madh n shoqrin ku ata jetojn. Ai shkruan edhe se kurr nuk ka ndodhur dhe as q mund t e sundimit.

ndodh q shumica, para se gjithash t varfrit dhe t pashkolluarit, t sundojn pakicn, t pasurit dhe t shkolluarit. Krahas me konceptin e elits, Moska zhvilloi edhe konceptin e qarkullimit t elits. Klasa sunduese, kur smund ta kryej funksionin e vet, ose kur humbet vlera e funksioneve t saj, ather ndrrohet, zvendsohet nga nj klas tjetr sunduese. Dhe ky ndrrim, ky zvendsim bhet n dy mnyra. Ai mund t bhet gradualisht, me rekrutimin dhe ngritjen e vazhdueshme t individve nga masa n nivel t klass sunduese, ose po t mbyllet dhe t izolohet klasa sunduese nga masa, me prmbysjen e saj dhe marjen e pushtetit nga nj klas e re sunduese. Tr historia e njerzore sht histori e konflikteve rreth sundimit, histori e prpjekjeve pr monopolizimin e sundimit nga ana e klass sunduese dhe e prpjekjeve t tjera pr deprtim dhe pr marrjen e pushtetit. Sundimi dhe qarkullimi i elits, sipas Mosks, jan ligje q e prcaktojn jetn shoqrore. Njerzit ndonse nuk mund ti ndryshojn kto ligje, mund ti kuptojn dhe duke i kuptuar vijn n prfundim se integrimi m i mir shoqror arrihet kur t mos izolohet plotsisht klasa sunduese, por as t mos przihet plotsisht me t sunduarit, kurse ngritja normale dhe e ngadalt e individve nga masa dhe inkuadrimi i tyre n klas unduese ndihmon stabilitetin shoqror.

Teoria e Vilfredo Pareto. Paretoja e sheh shoqrin vetm si pjes t natyrs, njeriun si qenie natyrore,

kurse historin njerzore si rrjedh t natyrs. Nj ndr konceptet themelore t sistemit sociologjik t Paretos sht koncepti i ekuilibrit. Shoqria sht, sipas tij nj numr forcash t ndrlidhura, q s bashku e prbjn nj sistem me ekuilibr t lvizshm. Ekuilibri i sistemit social varet nga cilsit e molekulave njerzore, nga cilsit e individve, nga qndrimet, sjelljet, veprimet e tyre. Si elemente dhe faktor t ktij ekuilibri ose t prishjes s tij, socialmekanike e Paretos studion forcat e mbrendshme e t jashtme t sistemit dhe veprimin e tyre, forcat e jashtme ku bjn pjes toka, klima, por edhe shoqrit e tjera, gjendjet e prparshme t shoqris dhe forcat e mbrendshme, kryesisht psikike.

sht elita dhe si e prkufizon at Paretoja dhe ku dallojn elita dhe masa? Elita sht shtres e zgjedhur, klasa e m t sukseshmve, q e prbjn njerzit

me notat m t larta n do profesion. Ndarja e ktill nuk sht precize, sepse nuk prcaktohet se ku bjn pjes t mesmit. Duke numruar n elit gjith m t suksesshmit n cilndo deg, Paretoja numron si elit jo vetm intelektualt m t aft, politikant m t zot, ushtarakt m t shquar, por edhe mashtruesit m t mdhenj, hajdutt m t shkatht, laviret m n z. Natyrisht nj prcaktim i ktill i elits sht i pakriter dhe vshtir mund t pranohet. Gjja m e vogl q mund ta bjm sht ta ndajm shoqrin n dy shtresa: n shtresn e lart ku bjn pjes zakonisht ata q sundojn dhe n shtresn e ult, ku bjn pjes zakonisht ata q sundohen. Ai shkruante se klasa e quajtur superior, prgjithsisht sht m e pasur.Paretoja insistonte n dallimet cilsore mes elits dhe jo elits. Vetm elita sht aktive, historia prbhet nga aktiviteti i elitave, kurse masn e prbjn ata q si kan cilsit e elits, masn e karakterizojn plogshtia, lakmia, nnshtrimi. Dominimi i elits sht i prhershm, edhe t ashtuquajturat institucione demokratike n t vrtet i shrbejn sundimit t pakics. N t vrtet, qoft t mbizotroj e drejta e prgjithshme e vots, qoft t mos mbizotroj, gjithmon synon oligarkia, e cila gjen mnyr ti jap vullnetit t popullit shprehjen q e duan ata, duke filluar q nga ligji perandorak e deri te vota e shumics ligjore t ciln e blejn me shkathtsi, e drejtojn dhe e manipulojn, spekulantt tan. Prdorimi i forcs mendon ai sht i vetmi mjet me t cilin nj elit e merr dhe e mbron fuqin. do elit q sht n pushtet, n qoft se nuk di ose nuk guxon ta prdor forcn, me vendosmri dhe pa konsiderata do t dshtoj. Prdorimi i forcs sht detyra kryesore e klass sunduese, thot Pareto. Pr Pareton sht e pakuptimt pyetja a t prdoret forca. Forcn e prdorin edhe ata q duan ta ruajn, edhe ata q duan ta shembin nj gjendje. Por nuk nevojitet vetm forca dhe prdorimi i saj, nevojitet edhe dhelpria, menuria, thot Paretoja duke manifestuar natyrn e vet makiaveliste. I kushton kujdes momenteve iracionale, emotive n qndrimet, n orientimet dhe n sjelljet e njerzve.

10

Kujdeset edhe pr shtjet e tekniks s propagands, t manipulimit t masave. Edhe Paretoja, zhvillon madje n mnyr m t plot se Moska, teorin e qarkullimit t elits. Asnj elit nuk sht e prhershme. Elitat ndrrohen. Historia sht varri i elits, thot Paretoja. do elit, aristokraci, me koh do t dobsohet, do t bjer. Prandaj, elita, klasa sunduese, duhet t prtrihet, dhe kjo bhet duke u ngritur n radh t elits individ nga klasat e ulta, t cilt sjellin energjin dhe nj prmas t domosdoshme rezidumesh pr tu mbajtur n pushtet. Prtritja bhet edhe nga rnia e elementeve t degjeneruara. Por, mund t ndodh q elitat t jen t mbyllura, qarkullimi dhe prtritja e elits t pengohen, n elit t akumulohen elemente inferior, kurse, prkundrazi, n shtresat e ulta t grumbullohen elemente superior, t formohet nj kontraelit. Ather ekuilibri prishet, ngjet revolucioni kontraelita e rrzon elitn sunduese t degjeneruar. Kjo ndodh kur elita sunduese humbet aftsin dhe guximin pr ta prdorur forcn, kurse n shtresa t ulta, elementet superior kan shkathtsi pr t sunduar dhe guxojn t veprojn me forc.

11

Hyrje
N pesmbdhjet vitet e tranzicionit, emigrimi sht kthyer n nj nga sfidat m t mdha socio-ekonomike pr shoqrin Shqiptare. Megjithat, ky problem jo vetm q ka ngjallur relativisht pak vmendje tek vendimmarrsit, por konceptualizimi i tij ka rn pre e nj mungese t theksuar qartsie dhe e prgjithsimeve. N prgjithsi, migracioni masiv, ikja e trurit, dhe qndrimet e prkohshme jasht vendit pr qllime arsimimi przihen nn konceptin emigrimi duke vshtirsuar kshtu prpjekjet e aktorve social dhe politik pr t trajtuar aspektet e ndryshme t vrshimit t fuqis puntore jasht Shqipris. Ky punim synon t sqaroj ndryshimet midis ktyre koncepteve, t fokusohet n ikjen e trurit dhe t rekomandoj politika specifike t nevojshme pr t transformuar ikjen e trurit n qarkullim t trurit. Punimi bazohet gjersisht n burime lokale dhe ndrkombtare mbi ikjen e trurit si dhe mbi rezultatet e nj vrojtimi me shqiptar q studiojn jasht dhe shqiptar q jan kthyer dhe jetojn n vend pas prfundimit t studimeve jasht. Vendosa t realizoj kt detyr kryesisht pr dy arsye: (1) kjo dukuri po frenon gjithnj e m shum rritjen ekonomike t Shqipris dhe forcimin e institucioneve shtetrore, dhe; (2) prve faktit q shtja e ikjes s trurit sht debatuar gjersisht n media, gjat viteve t fundit jan vn n zbatim nj numr nismash t shoqris civile si dhe nj strategji qeveritare mjaft t propaganduara pr tu prballur me kt dukuri. Pra faza e fushatave pr ndrgjegjsim t publikut ka kaluar dhe tashm politika shqiptare po ndrmerr hapa aktiv pr t rritur ndikimin pozitiv q mund t ket fuqia puntore e kualifikuar n zhvillimin e vendit.

12

1.Emigrimi si fenomen social.

Emigrimi ka qen nj nga shtjet m t nxehta sociale n Shqiprin e pas-viteve 1990. Shkalla e emigrimit nga zona rurale drejt zonave urbane dhe nga Shqipria drejt vendeve t tjerakan qen nga m t lartat n Europn Lindore. I par nga nj kndvshtrim pozitiv, emigrimi ka shrbyer si nj valvul shptimi n vorbulln e prkeqsimit t kushteve ekonomike, drgesat e emigrantve kan luajtur rol thelbsor n kontrollimin e bilancit ekonomik negativ t vendit, ndrsa emigrantt e kthyer kan ofruar ekspertiz t muar n profesione t ndryshme. Nga ana tjetr, humbja e fuqis puntore t kualifikuar, infrastruktura e mbingarkuar e zonave urbane dhe shpopullimi i nj pjese t madhe t zonave malore dhe rurale dshmojn pr katastrofn sociale q shkaktoi kjo dukuri. N kuadrin e flukseve migratore masive t ksaj periudhe, ikja e trurit mori formn e nj faktori mjaft t rndsishm i cili po bhej penges pr krijimin e nj tregu t fuqis puntore t kualifikuar q do t plotsonte nevojat e Shqipris. Ky punim do t analizoj karakteristikat e ikjes s trurit shqiptar. Shqipria sht n nj moment ky t zhvillimit t saj. Treguesit makroekonomik t knaqshm pr periudhn e tranzicionit sugjerojn se Shqipria ka ln pas periudhn e emergjencs dhe tani po prballet me aspekte gjithnj e m t sofistikuara t zhvillimit q krkojn prgjigje shum profesionale dhe t diferencuara. Problematikat e procesit t integrimit n strukturat Euro-Atlantike vazhdimisht vn n dukje nevojn pr t forcuar aspektet administrative dhe teknike t qeverisjes. Dobsit e kapaciteteve institucionale jan shfaqur si pengesa kryesore n rrugn drejt integrimit. Burimet njerzore ekzistuese deri tani jan keqprdorur dhe akoma m tepr, keq-kultivuar. Amullia q kjo ka shkaktuar n fushn e burimeve njerzore ka ndikuar negativisht n cilsin e tregut t puns dhe t debatit publik, n hapjen e shoqris ndaj praktikave dhe ideve m t mira dhe n kapacitetet institucionale pr t formuluar dhe zbatuar politika dhe projekte. Nj mjet efektiv pr t ndryshuar situatn do t ishte nj

13

strategji kombtare pr t trhequr shqiptar t arsimuar jasht n administrat, n sistemin arsimor dhe n sektorin privat. Pjesa e par e punimit prshkruan kornizn analitike q do t prdorim. Emigrimi paskomunist do t ndahet n tre val me karakter jo-kohor: e para, 1991-1992 dhe 19971998 prfshiu njerz q largoheshin masivisht pr ti shptuar prkeqsimit t kushteve t ekonomis dhe siguris. T gjitha grupet e popullsis bnin pjes n valn e par dhe, edhe pse disa ishin shum t kualifikuar, shumica prej ktyre u larguan t vendosur pr t mos u kthyer. Vala e dyt shtrihet nga momentet e fundit t situats s emergjencs n 1992 deri n shkatrrimin e shtetit shqiptar n 1997 dhe nga 1998 deri sot. Kjo val prfshiu njerz t motivuar nga nevoja pr mbijetes ekonomike dhe gjithashtu jo shum t prirur pr tu kthyer. S fundi, vala e tret e cila prkon n koh me valn e dyt nuk ishte e nxitur nga dshira marr prvoj profesionale jasht vendit. Ata q bnin pjes n valn e tret prfituan ngamundsit q ofron jeta n nj vend t lir pr t fituar prparsi konkurruese mbi kolegt n profesionet prkatse. T gjith kta specialist t arsimuar q udhtojn jasht pr nj diplom pas-universitare apo prvoj pune si dhe student q diplomohen jasht, jan m t prirur t kthehen nse do tu krijoheshin mundsit. Shumica t rinj dhe t pamartuar,ata q prfshihen n kt val prbjn dhe grupin e synuar t programit ton. Vrojtimi yn nxori n pah se nj numr i konsiderueshm shqiptarsh q arsimohen jasht po marrin n konsiderat mundsin q t kthehen pas prfundimit t studimeve edhe pse pak prej tyre jan t vendosur ta bjn kt.Vrojtimi yn arrin dy prfundime kryesore: s pari, dshira pr tu kthyer n Shqipri sht reale por megjithat shum student ngurrojn ta marrin at vendim: 42 prqind e shqiptarve q studiojn jasht jan t pavendosur nse do t kthehen apo jo pas prfundimit t studimeve. Fare pak nga t anketuarit kan arsye kulturore apo personale pr t mos u kthyer kjo nnkupton q ata jan t hapur ndaj mundsis q nj dit t vendosin se pr ta kthimi n Shqipri sht zgjedhja e duhur. S dyti, edhe pse t ardhurat jan nj faktor i rndsishm, ato nuk jan faktori kryesor n zgjedhjen pr tu kthyer apo jo n Shqipri. Shumica e t anketuarve identifikuan etikn e paknaqshme t puns si argumentin

14

kryesor kundr kthimit, ndrsa standardet t ulta t jetess u rendit i dyti dhe vshtirsia pr t gjetur pun u rendit i treti. Arsyet personale dhe kulturore nuk ishin t rndsishme prvese n rastin e atyre q kan vendosur t mos kthehen. Nga ana tjetr, ata q jan kthyer n Shqipri, kan vepruar kshtu kryesisht pr qllime karriere.Edhe pse shum prej tyre por jo shumica jan t paknaqur me nivelin e t ardhurave,shumica drrmuese jan t knaqur q jan kthyer. Kshtu, shtjet q kan t bjn me karriern jan m t rndsishme sesa t ardhurat si pr t kthyerit ashtu dhe pr t anketuarit q aktualisht studiojn jasht. Kto dy prfundime marrin rndsi kur formulohet nj prgjigje pr dukurin e ikjes s trurit n vend q t ti jepet prparsi kompensimit material pr t kthyerit e punsuar n institucione publike, do t ishte m efektive t forcohen mekanizmat institucionale q rregullojn procedurat e brendshme si praktikat e rekrutimit/pushimit nga puna t personelit, prparimit n karrier, etj. Vrojtimi sugjeron se suksesi i fardo strategjie t hartuar pr t trhequr shqiptart e arsimuar jasht krkon krijimin e nj imazhi m Weberian t institucioneve shtetrore. E par nga kndvshtrimi i oferts, nj numr i konsiderueshm nga grupi i synuar shprehin interes pr tu kthyer, disa po kthehen dhe shumica dshirojn t punojn n institucione shtetrore m tepr sesa n sektorin privat apo jo-fitimprurs. Nga ana e krkess, forcimi i kapaciteteve t administrats publike shqiptare shfaqet si nj nga sfidat kryesore t Shqipris n rrugn drejt integrimit Euro-Atlantik. Nj strategji e till, m s paku, do t prfshinte mjetet e nevojshme pr t ngritur kapacitetet teknike dhe administrative t shrbimit civil. S fundi, ndrgjegjsimi i shoqris mbi dukurin e ikjes s trurit sht rritur n mnyr domethnse gjat viteve t fundit fal pasqyrimit n shtyp dhe t nj numri nismash t ndrmarra nga vet studentt pr t lehtsuar kthimin e ktij kontingjenti.

2.Tre Valt e Emigrimit Shqiptar.

Edhe pse n gjuhn popullore shpesh ngatrrohen me njra-tetrn, ka nj ndryshim thelbsor mes termave emigrim dhe rrjedhje apo ikje e trurit. Emigrimi i referohet aktit t lvizjes nga nj vend n tjetrin me qllim stabilizimi rezidencial t

15

prhershm n vendin e ri. Kurse rrjedhje truri i referohet emigrimit t individve t shkolluar me profesion t specializuar nga nj juridiksion tek tjetri pr shkak t konflikteve apo mungess s mundsive profesionale n vendin e tyre. Vendi prej nga rrjedh truri humbet investimin e br n rritjen profesionale t individve q ikin si dhe kapitalin social t prbr nga individt q largohen. Pr pasoj, edhe ofertat e tregut t puns n vendin e origjins varfrohen. Fillimisht, shprehja ikje e trurit u prdor nga Shoqria Mbretrore e Londrs pr t prshkruar largimin e shkenctarve dhe teknicienve anglez pr n Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe Kanada ne vitet 50-t. Q ather, kjo shprehje i referohet zakonisht ikjes s kapitalit t kualifikuar njerzor nga vendet n zhvillim drejt vendeve t zhvilluara. Shqipria ka qen tradicionalisht nj vend q eksportonte flukse t fuqis puntore. Me prjashtim t periudhs s regjimit komunist, kur t gjitha format e migrimit ndaloheshinrreptsisht, fenomeni i emigrimit t fuqis puntore ka qen i pranishm n Shqipri gjat gjith historis s saj moderne. Mungesa e siguris fizike, zhvillimit ekonomik dhe mundsive arsimore, i kan shtyr shqiptart t emigrojn pr qllime pune. Megjithat, ikje truri tradicionalisht ka patur pak ose aspak pr vet faktin se institucionet e larta arsimore n vend pothuajse mungonin dhe specialistt e teknicient e pakt shqiptar arsimoheshin jasht shtetit. N periudhn pas-komuniste, fenomeni i emigrimit mori prmasa epike. Pr shkak t rnies katastrofike t standardeve t jetess dhe mungess s siguris fizike t shtetasve, jo vetm q emigrimi u rishfaq si fenomen m masiv se kurr por, bashk me t, u shfaq edhe nj fenomen i ri ikja e trurit. do ta shpjegojm fenomenin e emigrimit t pas-vitit 1990 n kuadrin e tre valve konceptuale, jo-kohore. Prshkrimi i dy valve t para do t krijoj kuadrin n t cilin do t analizohet vala e tret ajo e ikjes s trurit.

Vala e Par e emigrimit.

Vala e par prbhet nga dy kulme t emigrimit masiv; 1990-1992 dhe 1997-

1998. Kto kulme prkojn me rnien e kapaciteteve qeverisse t shtetit shqiptar dhe u shkaktuan nga mungesa e siguris fizike dhe ekonomike t qytetarve. Kjo val fillon me 4000 emigrantt q hyn n ambasadat perndimore n Korrik 1990, vazhdon me kalimet 16

masive t kufirit me Greqin, sekuestrimin nga turmat e emigrantve t anijeve shqiptare dhe ikjen n Itali dhe vazhdon n mnyr t ngjashme n 1997-1998. N gusht t vitit 1991, rreth 200,000 shqiptar e kishin braktisur Shqiprin. N 1997, ky numr arriti n 450,000 njerz ose 14 prqind e popullsis. Ndonse interesat personale apo familjare ekonomike luajtn rolin e tyre, kto kulme t emigracionit shqiptar u shkaktuan kryesisht nga nj humbje totale e shpress pr nj jetsadopak normale. Emigrantt e prfytyruan ikjen si nj shptim nga e keqja. Prandaj ikja ishte nj e mir absolute dhe, q t kurorzohej me sukses, do t duhej t pasohej nga nj stabilizim prfundimtar n vendet pritse. Pr m tepr, antart e ksaj vale nuk motivoheshin nga ambicjet profesionale por nga qllimi pr t shptuar veten dhe familjen fizikisht apo ekonomikisht. Ndonse mes tyre kishte mjaft profesor dhe krkues shkencor, motivet e tyre ishin t njjta me ato t puntorve, rinis, dhe t papunve q emigruan bashk me ta. Duke qen se emigrimi masiv sht i lidhur ngusht me zhvillimet ekonomike, politike dhe sociale t nj vendi, vala e par prfundoi kur institucionet shtetrore rifilluan punn dhe siguruan shrbimet baz pr qytetart. Vala e dyt shtrihet m gjat n koh, sht m lineare dhe m konstante sesa vala e par.Ndonse edhe intensiteti i ksaj vale varet nga ulje-ngritjet e tranzicionit t vshtir shqiptar, ajo ka vazhduar edhe n ditt m t mira t periudhs pas-komuniste dhe do t vazhdoj edhe n t ardhmen e afrt. Emigrantt e ksaj vale motivohen mbi t gjitha nga arsyet ekonomike. Shumica e tyre jan emigrant dhe jo refugjat dhe shum prej tyre emigrojn duke shfrytzuar mundsit q u japin politikat e imigrimit t vendeve pritse. Mes tyre ka edhe shum shkenctar, teknicien dhe krkues shkencor, shum prej tyre emigruan duke u br kshtu pjes e vals s dyt. Ndryshe nga emigrantt e vals s par, vala e dyt prbhet kryesisht nga individ t martuar q kan emigruar bashk me familjet e tyre, shpesh legalisht dhe n mnyr t planifikuar. Ka katr arsye kryesore pse shum punonjs shkencor, teknicien dhe akademik emigruan n mnyr t till: Ulja drastike e mjeteve buxhetore pr pun krkimore shkencore. Duke patur parasysh rniet katastrofike ne sektort prodhues, defiitet e mdha buxhetore t prvitshme dhe ristrukturimin e ekonomis shqiptare, merret me mend fare leht q

17

sektort shkencor u goditn rnd pasi kta nuk bjn pjes n sektort prioritar pr sa i prket financimeve buxhetore. Si rezultat i zvoglimeve te prvitshme t buxhetit pr kta sektor, nga viti 1995 Shqipria nuk kishte me kapacitete pr t ndrmarr studime t mirfillta shkencore. Ky realitet i ri goditi rnd kapacitetet e shtetit shqiptar pr t zbatuar politika koherente dhe efektive n favor t zhvillimit ekonomik. Dobsia e sektorit privat. N vende t zhvilluara si edhe n shum vende n zhvillim, sektori privat ka marr prsipr nj rol gjithnj e m aktiv n stimulimin e puns krkimore shkencore. N vendet perndimore, sektori privat luan nj rol primar n kt drejtim. Por n Shqipri, ky sektor q lindi nga privatizimi i ndrmarrjeve shtetrore ka kapacitete t ulta financiare si edhe nj nivel t ult vetdijeje pr t marr prsipr nj rol t till. Ndrhyrjet politike n institucione krkimore shtetrore dhe universitete. Ndrhyrjet e vazhdueshme t politiks n institucione shkencore dhe universitete kane dobsuar kapacitetet dhe moralin e stafit t ktyre institucioneve. Nj shembull i ktij t fundit sht spastrimi i profesorve t jashtm nga Fakulteti i Shkencave Shoqrore n favor t marrjes n pun t profesorve t lidhur me marrdhnie personale me stafin drejtues t Fakultetit. Si rezultat, reputacioni i Fakultetit dhe cilsia e msimdhnies ra dukshm. Edhe sot,ndrhyrjet politike/klanore mbeten nj nga faktort m t dmshm pr forcimin e institucioneve shtetrore Dshtimi i prpjekjeve t punonjsve shkencor pr tu prshtatur me sistemin e ri. N ambientin e paqart dhe t pasigurt t liberalizimit t shpejt t gjith sfers publike t jets n Shqipri, shum shkenctar dhe teknicien nuk arritn ta prdornin sistemin e ri n avantazhin e tyre. Kjo shpesh nuk ndodhi pr faj t tyre. Krejt papritur, ata humbn vendet e sigurta t puns dhe stimn shoqrore. Shum prej tyre u dbuan nga puna pr shkak t ristrukturimit t institucioneve shtetrore, ndrsa t tjer mbetn t topitur nga rnia katastrofike e standardeve t jetess s buxhetorve. Mungesa e prvojs se si funksionon nj ekonomi tregu dhe

18

konkurrenca e fort pr nj sasi gjithnj e m t vogl fondesh goditn moralin e tyre. Pr m tepr, teknologjit e krkimit shkencor dhe komunikimit ishin tejet t amortizuara. S fundi, ndryshimi i shpejt i vlerave shoqrore e la kt grup pa prestigjin shoqror q kishte gzuar gjat regjimit komunist. Nga njerz t nderuar, akademikt njiheshin si njerz demode, anakronist dhe t paprshtatshm pr t mbijetuar ne realitetin e ri. Si rezultat i ktyre ndryshimeve, shum shkenctar, akademik dhe teknicien zgjodhn rrugn e emigracionit.

Vala e dyt e emigrimit.

Vala e dyt pati nj impakt shum negativ n kapacitetet e Shqipris pr t

ruajtur dhe shfrytzuar personelin e kualifikuar. Deri m 1998, 35.8 prqind e profesorve me grada pasuniversitare kishin emigruar. Vetm Universiteti i Tirans humbi 40 prqind t stafit akademik. Nntdhjet prqind e t emigruarve ishin nn 40 vje. Ky numr sht shum m i lart sesa shifrat prkatse pr vendet e tjera t Europs Lindore (kto vende kan humbur 2-4 prqind t stafit nga emigrimi n perndim ndonse kan humbur shum m tepr nga kalimi i punonjsve shkencor n sektorin privat vendas).

Vala e tret e emigrimit.

Veorit e vals s tret dhe t fundit prbjn objektin e ktij studimi. Pjestart

e ksaj vale nuk motivohen nga qllime emigruese por nga qllime arsimore. Ata prfitojn nga mundsit q u jep jeta n nj vend t lir pr t rritur kapacitetet e tyre profesionale nprmjet arsimimit jasht shtetit. Ndonse preferencat e tyre personale ndryshojn, n prgjithsi kta persona jan t hapur ndaj kthimit n vendin e tyre t origjins nse kushtet profesionale q u ofrohen ktu jan t krahasueshme me ato q u ofrohen jasht. Kjo sepse ata jan t hapur ndaj stabilizimit prfundimtar kudo ku kushtet ekonomike/profesionale u plotsohen m mir. Pr m tepr, vala e tret sht m pak elastike pra varet m pak nga ulje/ngritjet ekonomike dhe politike t Shqipris.Pjestart e ksaj vale nuk po ikin nga e keqja absolute si antart e vals s par. 19

Gjithashtu, ata nuk jan nn presion financiar t ngutshm si antart e vals s dyt. N fakt, mund t ket nj lidhje pozitive midis prmirsimit t gjendjes financiare t familjeve shqiptare dhe vals s tret nga pikpamja sasiore. Pra, sa m t pasur bhen shqiptart, aq m shum i drgojn fmijt e tyre t arsimohen jasht. Prmirsimi i gjendjes financiare t shqiptarve dhe dshira e madhe e studentve pr t kryer studimet jasht ka krijuar nj burim gjithnj e m t gjer njerzish q prpiqen dhe shpesh arrijn t shkojn jasht shtetit. Nse marrim parasysh edhe programet gjithnj e m efektive t vendeve t zhvilluara pr t mbajtur studentt e sapo-diplomuar, ather vshtirsia pr t trhequr t sapo-diplomuarit n Shqipri bhet edhe m e qart. Shqipria po humb jo vetm sepse ka pak pr t ofruar por sidomos sepse nuk ka nj strategji t plot kombtare pr ta zbutur dhe pr t prfituar nga ikja e trurit. Vala e tret prbhet nga dy kategori njerzish: Profesor dhe teknicien t edukuar n Shqipri. Normalisht, pjestart e ksaj kategorie do t klasifikoheshin si pjestar t vals s dyt. Por, n valn e tret u prfshin t gjith ata antar t ktij grupi q jan regjistruar n institucione t larta arsimore jasht pr t rifreskuar apo zgjeruar njohurit e tyre profesionale. Ata mund t jen larguar me t njjtat motive si t gjith emigrantt e tjer por tani q po mbarojn diplomat pasuniversitare jasht kan nj prirje t natyrshme pr t shkuar n at vend q u ofron kushtet m t mira t mundshme. Student shqiptar t brezit pas 1990-s t arsimuar jasht. Ky grupim prbn edhe fokusin kryesor t studimit. Prgjithsisht, ata e kan ln Shqiprin thjesht pr qllime arsimimi dhe nuk jan a priori kundra kthimit. Pr m tepr, duke qen se shum prej tyre jan pajisur me viza studentsh, Shqipris nuk i duhet t sforcohet shum pr ti bindur q t kthehen. Kta dy faktor prbjn nj shans q mund t shfrytzohet n shrbim t zhvillimit t vendit.

20

3.Rezultatet e Studimit.
U anketuan dy kategori t ndryshme t grupit t synuar: (a) shqiptart q jan duke studiuar jasht; dhe (b) shqiptart q jan kthyer n Shqipri pasi kan prfunduar studimet e tyre jasht vendit. sht interesant fakti q 21.4 % e studentve jasht vendit u shprehn t sigurt q do t kthehen n Shqipri brenda tre viteve t ardhshme, ndrsa 36.9% mendojn se ka mundsi t kthehen. Pra ekziston kategoria e njerzve pr t cilt nevojitet nj strategji kundr ikjes s trurit. Ajo ka mbetet pr tu shqyrtuar sht hartimi i politikave t duhura pr t rritur shkalln e kthimit. Figura 1: Prqindja e studentve q planifikojn t kthehen n Shqipri gjat tre viteve t ardhshme.
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 po jo ndoshta

Nj prqindje e konsiderueshme e atyre q duan t kthehen (59.2%) preferojn t punojn n qarqet akademike. Administrata publike renditet n vendin e dyt me 36.7%, ndrsa vetm 16.3 prqind e atyre q duan t kthehen shprehen se duan t punojn n sektorin jo-fitimprurs. Nj fakt tjetr interesant sht se 28.6% nga prfaqsuesit e ksaj kategorie dshirojn t prfshihen n politik. Figura 2: Sektort e punsimit q preferohen nga studentt q dshirojn t kthehen.

21

Nse planifikoni t ktheheni n Shqipri n cilt sektor planifikoni t punoni? a.Institucione Akademike 59.18%. b.Sektori publik 36.73% c.Sektori Privat 34.69% d.Politik 28.59% e.Sektori jo-fitimprurs 16.33%
60 50 40 30 20 10 0

Shqiptart q kan prfunduar studimet jasht vendit dhe jan kthyer n Shqipri kan gjetur pun kryesisht n sektorin privat dhe publik 39% dhe 37% prkatsisht ndrsa nj pjes e mir e tyre (24%) jan punsuar n sektorin jo-fitimprurs. Kapacitetet e lavdrueshme t sektorit jo-fitimprurs pr t trhequr forca pune t kualifikuara dhe relativisht t shtrenjta mund t shpjegohen me faktin se shoqria civile shqiptare vazhdon t funksionoj n varsi t donatorve dhe si rrjedhoj edhe kushtet pr shrbimet/produktet e saj prcaktohen nga standardet perndimore. Pjestart e ktij grupi jan punsuar relativisht shpejt vetm 6% e tyre nuk kan gjetur pun brenda periudhs prej 6 muajsh pas kthimit n Shqipri. Nga ana tjetr, studentt q nuk planifikojn t kthehen vrtetuan hipotezn ton se etika e puns sht faktori me ndikimin m t madh n vendimin e tyre pr t mos u kthyer 57.1% prej tyre nnvizojn kt faktor. Duke patur parasysh rndsin q kan etika e puns, vshtirsia pr t gjetur pun dhe standardi i ult i jetess n vendimin pr t mos u kthyer, mund t arrijm n prfundimin se nj strategji konkrete e kombinuar me rritje t standardit t jetess n plan afatgjat, mund t ndryshoj mendimin pr t vazhduar nj karrier jasht vendit.

22

a.Arsyet pr t mos u kthyer n Shqipri. a.Etika e puns e paknaqshme b.Standardet e jetess t ulta n Shqipri c.E vshtir t gjesh pun n Shqipri d.Vshtirsi n prshtatje me mjedisin shqiptar e.Nuk kam m lidhje me Shqiprin(familjare, etj.) f.Arsye personale. b.A jeni t knaqur q u kthyet n Shqipri? Nga personat e kthyer, 73% jan mjaft t knaqur ose disi t knaqur me vendimin e tyre, ndrsa 14% u shprehn se ishin relativisht t paknaqur ose aspak t knaqur. N lidhje me integrimin profesional, shqiptart e arsimuar jasht vendit duket se nuk kan probleme n prshtatjen me krkesat profesionale dhe sociale t jets n Shqipri. c.Prse vendost t ktheheni n Shqipri? T pyetur pr arsyet e kthimit, 38.6% e personave t kthyer u shprehn se ka qen m leht pr t br karrier n Shqipri dhe 5.7% mendojn se ishte m e leht t gjendej pun n vendin e tyre. Pjesa tjetr kan vendosur t kthehen pr arsye personale kurse 10% refuzuan t prgjigjen. Kto t dhna konfirmojn se motivi karrier sht parsor jo vetm pr ata q kan vendosur t mos kthehen, por edhe pr studentt q tashm jankthyer n Shqipri. a.U detyrova t kthehem, pasi nuk m dhan leje qndrimi b. Arsye tjetr c. Nuk m plqente t jetoja jasht shtetit d.Pr t qen pran familjes e.E kam m t leht t bj karrier n vendin tim f.E kisha m t leht t gjeja pun n Shqipri d.far problemesh hast gjat krkimit t puns? a.Nevojiteshin miq b.Nuk hasa asnj problem c.Kishte pak informacion pr vende pune d.Nuk kishte shum vende t lira pr profesionin tim e.Vonesa pr njsimin e

23

diploms. Problemi kryesor nepotizmi vrteton se perceptimet negative t shqiptarve q nuk planifikojn t kthehen jan pjesrisht t bazuara n nj realitet praktikash joformale t menaxhimit t burimeve njerzore(praktika t punsimit, prparimit n karrier, pushimit nga puna). Kombinimi i ktyre prgjigjeve me sektort e punsimit tregon qart se sektori jo-fitimprurs sht sektori m pak problematik, ndrsa sektori publik dhe ai privat jan njlloj problematik.

4.Analiz
Vrojtimi prfshiu dy grupe shqiptart q aktualisht vazhdojn studimet jasht dhe ata q jan kthyer pas prfundimit t studimeve jasht vendit n mnyr q t identifikoheshin perceptimet e grupit t par n lidhje me avantazhet dhe disavantazhet e nj kthimi t mundshm, si edhe problemet q ka hasur grupi i dyt n procesin e integrimit profesional n institucionet shqiptare. N kt pjes do t analizojm perceptimet e ktyre grupeve pr sektorin publik, privat dhe jo-fitimprurs t punsimit n mnyr q t zbulojm problemet specifike reale ose t perceptuara n vlersimin e potencialit tsecilit sektor pr t trhequr fuqi puntore t arsimuar jasht vendit. T anketuarit q kan vendosur t mos kthehen ose q nuk ishin t sigurt pr kthimin e tyre n Shqipri gjat tre viteve t ardhshme dhan prgjigje t ndryshme mbi Shqiprin si vend jo-trheqs pr t jetuar dhe punuar. T anketuarit q kan vendosur t mos kthehen kishin kryesisht arsye personale pr vendimin e tyre ose nuk kishin lidhje me Shqiprin ose kishin arsye t tjera personale ndrsa disa t tjer mendonin se standardi shqiptar i jetess sht thjesht shum i ult. Pr shkak t natyrs personale t arsyeve do t jet shum e vshtir t bindsh pjestart e ktij grupi t kthehen ata tashm kan vendosur. Nga ana tjetr, t anketuarit q ende nuk ishin t sigurt n do t ktheheshin nnvizuan si shqetsim primar etikn e paknaqshme t puns, vshtirsit me prshtatjen ndaj jets shqiptare dhe mundsit e pakta t punsimit. Kshtu, pr pjesn m t madhe t t anketuarve shtjet q kan t bjn me karriern kan qen faktort kryesor pr hezitimin e tyre. N se kta student binden se e ardhmja e institucioneve

24

shtetrore shqiptare sht m e mir sesarealiteti aktual, disa prej tyre mund t kthehen edhe n rast se kjo nnkupton dobsim t situats s tyre financiare. Grupit t dyt t t anketuarve ata q jan kthyer n Shqipri dhe jan tashm t punsuar iu krkua t prcaktonin se sa t knaqur ishin me t ardhurat e tyre aktuale sipas nj shkalle vlersimi nga 1 (shum t paknaqur) n 5 (shum t knaqur). Ndrsa t punsuarit n sektorin privat dhe at jo-fitimprurs jan relativisht t knaqur me t ardhurat e tyre, situata n sektorin publik sht m problematike 34.6% jan t paknaqur ose mjaft t paknaqur me t ardhurat e tyre. Megjithat, duke patur parasysh se punsimi prbn faktor m t rndsishm sesa t ardhurat, mbetet e paqart nse prmirsimi i nivelit t t ardhurave do t ket nj ndikim pozitiv n prfshirjen e grupit t synuar n sektorin publik. N prgjithsi, duket se shqetsimi kryesor i shqiptarve q aktualisht studiojn jasht nuk jan t ardhurat, por mnyrat dhe mjetet e painstitucionalizuara t rekrutimit/pushimit nga puna, prparimi n karrier dhe etika e puns. T anketuarve iu krkua t prcaktojn sa t knaqur jan me t ardhurat e tyre aktuale n nj shkall vlersimi nga 1 (nivel minimal) n 5 (nivel maksimal). Nuk sht pr tu habitur q shkalla e knaqsis me t ardhurat e t anketuarit sht n raport pozitiv me shkalln e knaqsis me vendimin pr tu kthyer n Shqipri. Ndrsa ky raport nuk sht i qart n rastin e shkallve t ulta t knaqsis me t ardhurat prqindja prkatse e t anketuarve t knaqur me vendimin pr tu kthyer sht nn 50 edhe pse jan mjaft t paknaqur me t ardhurat e tyre ai qartsohet tek t anketuarit q jan relativisht t knaqur me t ardhurat e tyre (3,4,5). Prgjithsisht, t anketuarit jan t knaqur me shkalln deri ku vendi i tyre i puns prputhet me kualifikimin e tyre. Kshtu, n qoft se Shqipria ia del mban t trheq student t arsimuar jasht, vendi i ka t gjith mekanizmat qe nevojiten pr t shfrytzuar aftsit dhe prvojn e tyre n vendin e puns. Nuk ka nevoj t rekomandojm ndryshime n praktikat ekzistuese q rregullojn prputhjen e kualifikimeve me vendin e puns n administratn publike.

25

5.Transformimi

i Ikjes sTrurit n Qarkullim t Trurit.

Ndikimi negativ i largimit t trurit sht trajtuar gjersisht n literatur. Prve arsyeve t pasqyruara gjersisht literaturn ekzistuese, do t shtonim se po t marrim parasysh prvojn e vendeve t tjera n zhvillim, ekzistenca e nj fuqie puntore t lir asnjher nuk ka qen element i mjaftueshm pr zhvillimin e ekonomive kombtare. Elementi ky i konkurueshmris pr vende t varfra jan pagat e ulta t kombinuara me fuqi puntore t kualifikuar, t disiplinuar dhe t aft. Vendet me paga t ulta dhe nivel t ult kualifikimi gjenden n fund t shkalls ekonomike globale. M konkretisht, ekziston nj lidhje e drejtprdrejt midis vendeve me nivel t ult t investimeve n arsim, shkall t lart t ikjes s trurit dhe vlersim t ult shoqror pr trajnimet profesionale nga njra an, dhe varfris e ritmeve t ulta t rritjes ekonomike n ann tjetr.Duke pare konkurrencn pr nivelin edhe ashtu t ult t investimeve t huaja ne Europn juglindore, sht e domosdoshme q nj strategji kombtare kundra ikjes s trurit t zr vend ky n strategjit pr zhvillim t qeveris shqiptare. Edhe pse ka ndikuar negativisht, dukuria e ikjes s trurit n Shqipri n t njjtn kohsht nj shans q po t shfrytzohet mir mund ti sjell vendit prfitime t konsiderueshme. Shqipria e ka kaluar fazn e emergjencs n zhvillimin ekonomik vetm nj liberalizim i tregut nuk mjafton m pr t pasur ritme t larta t rritjes ekonomike. Marrdhniet gjithnj e m t ndrlikuara ekonomike dhe prfshirja e institucioneve shtetrore n hartimin dhe implementimin e kornizave ligjore pr rritjen ekonomike krkojn nj debat publik m t sofistikuar mbi strategjit q do t ndiqen, nj fuqi puntore m t kualifikuar pr t lehtsuar kryerjen e reformave, dhe nj kapacitet m t lart pr t prvetsuar prvojat m t mira nga t huajt. Vendosja e marrdhnieve dinamike midis shqiptarve t arsimuar jasht dhe prmirsimi i imazhit t vendit si nj alternativ e mundshme pr zhvillim profesional do t: Krijimi i nj tregu pune m dinamik. Aktualisht, konkurrenca n segmentet teknike dhe shkencore t tregut t puns sht relativisht e dobt. Me prjashtim t pak sektorve t ekonomis si ndrtimi (arkitektt, inxhiniert e ndrtimit), oferta e tregut t puns n prgjithsi nuk arrin ti 26

prmbush krkesat. Edhe pse studimet empirike n kt fush pothuajse mungojn, cilsia e ult e tregut t puns qendron si nj penges e madhe pr rritjen e investimeve private. Rritja e fluksit t kthimit t grupit ton t synuar do t injektonte energji dhe ide t freskta si dhe do t rriste konkurrueshmrin n tregun e puns. Punonjsit do t kishin m shum zgjedhje dhe cilsia e ofertave t puns po ashtu do t rritej duke stimuluar kshtu rritjen prtej industrive t ndrtimit dhe ushqimit t cilat po bhen sektort tradicional t rritjes n ekonomin shqiptare. Krijimi i nj tregu t trurit do t ishte me mjaft prfitim pr pundhnsit dhe do t stimulonte krijimin e industrive t reja n ekonomin shqiptare. Aktualisht hapsira n debatin public shqiptar sht e monopolizuar nga relativisht pak burime: politikant, analistt e pavarur dhe komuniteti ndrkombtar n bashkpunim me at q njihet si shoqri civile. Injektimi i burimeve t freskta q kan potencial pr tuafirmuar n at ka shpesh quhet rreth i mbyllur do t shtonte numrin e alternativave q n kto momente mungojn.Nj treg idesh m i fort jo vetm q do t shtoj ofertat e zgjidhjeve alternative pr problemet e Shqipris por gjithashtu do t pasuroj vizionin shqiptar duke e br at m fleksibl dhe m t aft pr tu ballafaquar me ndryshimet e vrullshme n mjedisin prreth. Injektoj metodologji t reja n vendin e puns. Kjo arrihet n dy mnyra: e para, t kthyerit sjellin njohurit dhe prvojn teknike q kan grumbulluar jasht n vende pune ku kto mund t mungojn, duke krijuar kshtu nj sinergji praktikash lokale dhe ndrkombtare. E dyta, edhe pse m e diskutueshme nga pikpamja sociologjike, mundet vrtet q t kthyerit t sjellin praktika t reja organizative dhe nj mentalitet t ri q rrisin eficiencn dhe cilsin e shrbimeve. Edhe pse kjo sht e vshtir t vrtetohet, nuk sht krejt e rastsishme q shum nga pundhnsit e t rinjve n Shqipri t cilt paguajn pagat m t larta organizata ndrkombtare dhe OJQ prgjithsisht preferojn staf t trajnuar n Perndim kundrejt atyre t trajnuar n vend. N syt e ktyre pundhnsve t paktn, kta t rinj sjellin jo vetm njohuri t reja por, ka sht m e rndsishme, nj tjetr etik pune dhe organizimi. Vendos bashkpunimin me universitete dhe institucione krkimore t huaja.T kthyerit mund t ndihmojn n krijimin e rrjeteve, projekteve t prbashkta, dheshkmbimin institucional t njohurive dhe prvojs midis institucioneve shqiptare

27

dhe perndimore. Prvoja e pesmbdhjet viteve t fundit ka dshmuar sepraktika t tilla kan qen faktori kryesor i ruajtjes dhe zhvillimit t shumics sinstitucioneve krkimore shqiptare. Mbshtes perspektivn europiane t vendit. Nj strategji e suksesshme prdukurin e ikjes s trurit krkon nj far niveli konkurueshmrie midis Shqipris dhe vendeve perndimore pr nj segment t caktuar t forcave t puns. N kto rrethana, suksesi i Shqipris varet edhe nga aftsia pr t shitur iden e ndryshimit pozitiv q sjell integrimi Euro-Atlantik tek pjestart e ktij segmenti t fuqis puntore. Kshtu nj strategji e suksesshme pr ikjen e trurit duhet t jet pjes e nj strategjie m t gjer pr integrimin. Rritja e shkalls s kthimit dhe integrimit profesional t grupit t synuar, nga ana tjetr, do t ndihmonte vet procesin e integrimit fal kualifikimit dhe ideve q do t sillnin kta student, ndrsa vet procesi i sistemimit t tyre n vend do t nnkuptonte nj shrbim civil m profesional me praktika transparente dhe universale t menaxhimit t burimeve njerzore ka n vetvete sht nj nga kriteret pr t ardhmen evropiane t vendit.

28

6.Kufizimet e studimit
Problemi q hasa me ndrtimin e kampionit ishte mungesa e nj liste gjithprfshirse q t prmbante informacion demografik baz si: emri, vendndodhja, adresa, mosha, gjinia, gjendja civile etj ka do t prbnte kornizn e t dhnave pr t zgjedhur kamionin.Nprmjet kontakteve personale u arrit q t selektohej nj kampion prej 35 personash. Nga kta 25 ishin persona q aktualisht vazhdoni studimet jasht Shqipris,ndrsa 10 ishin persona q kishin mbaruar jasht studimet dhe ishin kthyer pr t punuar n Shqipri. Duke qen se informacioni mbi vendndodhjen e pjestarve t grupit q synonim t anketonim ishte jo i plot, e vetmja mnyr pr t kryer vrojtimin ishte duke shprndar pyetsorin me e-mail npr t gjith kontaktet q zotronim duke shpresuar t arrija nj shkall prgjigjesh t knaqshme. Anketimi u vet administrua, ka zvoglon mjaft mundsit pr efekte t subjektivitetit t intervistuesit. Por nga ana tjetr, ndryshe nga intervistat ball pr ball, anketimi nprmjet internetit shpesh nuk arrin t siguroj nj shkall t lart prgjigjeje. Kshtu n fund t vrojtimit 29 nga 35 personat e przgjedhur u prgjigjn ankets. Duke patur parasysh kto kufizime metodologjike, rezultatet e ktij vrojtimi duhet t interpretohen me rezerva. Ato duhen par si prirje dhe tendenca m tepr sesa si rezultate prfundimtare. Kto kufizime q i detyrohen mungess s nj informacioni demografik t sakt mbi kt popullsi si dhe pengesave t tjera t natyrs logjistike, nuk t lejojn t hartosh nj kampion plotsisht prfaqsues.Duke par gjithashtu se numri i kampionit t prdorur sht i vogl rezultatet e ktij studimi nuk mund t prdoren pr t prgjithsuar pr t gjith personat t cilt studiojn jasht Shqipris.

29

7.Rekomandimet Ashtu si vende t tjera t Europs Lindore, Shqipria ka nevoj t ngrej

institucione t arsimit t lart q t ofrojn arsim t lart n vend. Nj hap i par n kt kuadr do t ishte ngritja e programeve msimore t modelit perndimor q do t prodhonin nj brez drejtuesish pr sektorin privat q po zhvillohet. T reformohet sistemi i ngurt dhe hermetik i arsimit t lart n universitetet shqiptare. Reformat arsimore jan thelbsore pr t rritur konkurueshmrin e oferts s Shqipris ndaj studentve m t mir n mnyr q ata t mos largohen dhepr ta hapur sistemin e lart arsimor pr kandidatt m t mir n stafin akademik T nnshkruhen kontrata me npunsit civil, krkuesit shkencor, profesort dhe npuns t tjer t kualifikuar n shrbimin civil q institucionet shtetrore drgojn jasht vendit pr kurse trajnimi, seminare, etj. Kto kontrata duhet t detyrojn npunsin t kthehet n vendin e puns pas prfundimit t misionit jasht vendit. T vazhdohen reformat n administratn publike dhe n treguesit e qeverisjes n bashkpunim t ngusht me Bashkimin Europian dhe partner t tjer ndrkombtar. Tek e fundit, vetm transformimi i administrats publike drejt standardeve evropiane do t ishte nj mnyr efektive pr t integruar shqiptart e arsimuar jasht n administrat. Ky pa dyshim, sht nj proces i ndrsjell: prpjekjet e vazhdueshme pr t prfshir kt grup n administrat do t ndihmojn integrimin e vendit n BE duke prmirsuar kapacitetet shtetrore pr t vn n jet reformat e nevojshme. T zvoglohet shkalla e politizimit t shrbimit civil. Politikat e tanishme t burimeve njerzore jan viktima t favoritizmit politik npr t gjith administratn. N kto rrethana, shqiptart e arsimuar jasht jan n pozita t pavaforshme pr shkak t mungess s familjaritetit me mnyrat jo-institucionale pr t br karrier.

30

 T shtohen fondet pr krkimin dhe zhvillimin shkencor. Nse do t funksiononin si duhet, institucionet krkimore shtetrore do t siguronin mbshtetjen e nevojshme krkimore dhe teknike pr zbatimin e politikave shtetrore. Mungesa e nj mbshtetjeje t till deri tani ka patur dy ndikime negative: (1) shtetit i ka munguar kapaciteti pr t propozuar infrastruktur dhe projekte t tjer tek donatort. Mjaft shpesh, ashtu si n periudhn e pas-97s, fondet e zotruara nuk jan prdorur pr shkak t mungess s kapaciteteve zbatuese dhe sakaq nuk ka patur prpjekje serioze pr t mbledhur fonde pr projekte specifike si rrjedhoj e mungess s aspekteve teknike, dhe (2) shteti shpesh ka zbatuar politika t paparaprira nga studimet e nevojshme, ka ka rezultuar n dshtim t ktyre politikave ose paaftsi pr t vn n jet detyrat dhe prgjegjsit e marra prsipr.

31

Konkluzioni
Si prfundim,nga t dhnat e paraqitura n kt detyr mund t them se emigrimi i elitave apo ikja e trurit ne Shqipri sht nj problem i thell q po e varfron vendin nga kapitali njerzor dhe sht nj penges e vazhdueshme pr zhvillimin e vendit. Kur zhvillimet e nj vendi shoqrohen me kriza t shpeshta politike, zgjedhore e presidenciale duket se n radh t par ai vuan nga mungesa e kapitalit njerezor. Vendi vuan nga tharja e trurit; ikja e individve me arsim t lart, t prgatitur, t specializuar, e t talentuar dhe vendosja e tyre n vende ose juridiksione t tjera, pr shkak t konflikteve, mungess s mundsive, mjedisit t pashndetshm, diskriminimit ose arsyeve t tjera. Sot Shqipria sht vendi me numrin m t madh t emigrantve n Bot, n prpjestim me numrin e popullsis. Vetm gjat viteve 1990-2000, nga vendi ikn rreth 40% e intelektualve perfshi shkenctar profesor, laborant e t tjer. Nse mendohet se intelektualt dhe personat me specializim t lart jan pjes e nj elite qoft kjo politike, diplomatike, shkencore, kulturore, administrative ose ushtarake, ather kta prbjn nj forc t vlefshme per drejtimin e ndryshimeve shoqerore n nje vend n tranzicion. Rrjedhimisht, sa m i madh numri i emigranteve nga radht e tyre, aq m i vshtir bhet edhe procesi i tranzicionit dhe duke par gjendjen aktuale, duket se sht kjo pjes e elits q ka emigruar, ajo cka i mungon Shqipris n tranzicion.

32

Bibliografi:
Elliot, Larry. Stop the Brain Drain. The Guardian eekly. December 17-23 2004. European Bank for Reconstruction and Development. Transition Report Update, 1996. Fischer olfram and Peter Lundgreen. The Recruitment and Training of Administrativeand Technical Personnel. In Charles Tilly, ed. The Formation of National States in Gedeshi, Ilir. Emigrimi i Elites Intelektuale nga Shqiperia gjate Periudhes se Tranzicionit. Tirana: Luarasi, 1999. Mema, Fatmir. Albania: Vortices of Imbalance. Higher Education in Europe. Vol.XXIX. No. 3. October 2004: 309-317.

Kajsiu, Blendi. Liberalizimi I Universiteteve-nje ikje nga Metropol, No. 418. Gusht 18, 2005. Prifti, B. Strategji punesimi per individet e edukuar jashte Shekulli. Janar 08, 2005.

33

Apendiksi
PYETSORI Studime t ndryshme sugjerojn se emigrimi i potencialit intelektual n Shqipri, nj dukuri me prmasa dhe pasoja drastike pr vendin gjat dhjetvjearit t fundit, mund t kthehet n nj avantazh t madh pr zhvillimin e vendit nse i kushtohet vmendja e duhur dhe trajtohet nprmjet politikave dhe strategjive t duhura. Duke shpresuar n bashkpunimin tuaj, ju sigurojm se informacioni i marr nga ju do t prdoret me korrektsin maksimale. Faleminderit pr bashkpunimin dhe kohn tuaj. Vrtetje: shnoni zgjedhjen tuaj me nj + ose * n kutin bosh prbri kutis q prmban kodin prkats. Ju lutemi t lexoni me kujdes udhzimet n shkronja italike prpara se t plotsoni pyetjen. INFORMACION DEMOGRAFIK Gjinia
Mashkull Femr

Grup-mosha
19 24 vje 25 30 vje 31 40 vje

Gjendja civile:
Beqar/e I/e martuar me fmij I/e martuar pa fmij

Vendi ku jetoni: Arsimi: PJESA 1. PYETJET E MPOSHTME VLEJN VETM PR ATA Q JAN KTHYER DHE JETOJN N SHQIPRI PAS STUDIMEVE JASHT VENDIT
1. Prse vendost t ktheheni n Shqipri? (VETM NJ PRGJIGJE ARSYEJA KRYESORE) E kisha m t leht t gjeja pun n Shqipri E kam m t leht t bj karrier n vendin tim

34

Pr t qen pran familjes Nuk m plqente t jetoja jasht shtetit U detyrova t kthehem, pasi nuk m dhan leje qndrimi Tjetr (specifiko)___________________________ 2. Punsimi: I/e papun (KALO TEK PYETJA 7) Pun t prhershme Pun t prkohshme 3. Jeni i/e punsuar: Me kontrat Pa kontrat Nuk e di/Refuzim 4. Prshkrimi i puns: Npuns civil n qeverin lokale/qendrore Zyrtar i zgjedhur n qeverin lokale/qendrore Menaxher n kompani publike, institucion apo organizat Menaxher n biznes privat Punonjs i kualifikuar n sektorin publik (avokat, inxhinier, dentist, artist, etj.) Punonjs i kualifikuar n sektorin privat (avokat, inxhinier, dentist, artist, etj.) Profesionist i lir I/e punsuar n nj organizat ndrkombtare I/e punsuar n nj OJF vendore Pun me raste 1 Tjetr (specifiko)_________________ 1 5. A prputhet vendi i puns me kualifikimin tuaj Po Jo Disi 6. Sa t knaqur jeni me t ardhurat mujore nga puna juaj? Ju lutem shnoni

vlersimin tuaj n shkalln e mposhtme nga 1 deri n 5 ku: 1 do t thot aspak i knaqur dhe 5 do t thot shum i knaqur.
(SHNONI VLERSIMIN DUKE NGJYROSUR NUMRIN PRKATS) Vlersimi

35

12345 7. Sa koh kaluat pa pun pasi u kthyet n atdhe? Gjeta menjher 3-6 muaj 6-12 muaj Tjetr (specifiko)___________________________ 8. Probleme q hast n krkim t puns: (LEJOHEN M SHUM SE NJ PRGJIGJE) Kishte pak informacion pr vende pune Nuk kishte shum vende t lira pr profesionin tim Nevojiteshin miq Vonesa pr njsimin e diploms M krkuan para Nuk hasa asnj problem Tjetr (specifiko)___________________________ 9. A jeni i/e knaqur me zgjedhjen q bt pr tu kthyer dhe punuar n Shqipri Po, shum Prgjithsisht po Prgjithsisht jo Jo, aspak Nuk e di

PJESA 2. PYETJET 10, 11, 12 VLEJN VETM PR ATA Q AKTUALISHT NDODHEN JASHT VENDIT
10. A planifikoni t ktheheni n Shqipri gjat 3 viteve t ardhshme? Po Jo (KALO TEK PYETJA 12) Ndoshta 11. Nse PO, n far sektori do t dshironit t punoni n Shqipri? (LEJOHEN M SHUM SE NJ PRGJIGJE) Administrat publike Institucione/shoqri publike Sektori privat Sektori jo-fitim prurs

36

Institucione akademike/krkim/msim-dhnie Politik 6 Tjetr (specifiko)____________________________________________ 12. Nse JO: prse? (LEJOHEN M SHUM SE NJ PRGJIGJE) E vshtir t gjesh pun n Shqipri Etika e puns e paknaqshme Vshtirsi n prshtatje me mjedisin shqiptar Standardet e jetess t ulta n Shqipri Nuk kam m lidhje me Shqiprin (familjare, etj.) Tjetr (specifiko)____________________________________________

PJESA 3. PYETJET E MPOSHTME VLEJN PR T GJITH

13. A mendoni se n Shqipri ka hapsir t mjaftueshme pr t vn n zbatim

kualifikimin tuaj?
Plotsisht Pak Aspak Nuk e di 14. Sipas mendimit tuaj, m e thjesht sht t gjesh pun n: Sektorin publik Sektorin privat Sektorin jo-fitimprurs Njlloj Nuk e di 15. Mendoni se pr t gjetur pun sht m e leht: Me diplom t huaj Me diplom shqiptare Nuk ka ndryshim 16. Mendoni se: Pundhnsit duhet ti japin m shum prparsi diplomave shqiptare Pundhnsit duhet ti japin m shum prparsi diplomave t huaja Pundhnsit duhet ti vlersojn njlloj diplomat Nuk e di

37

17. Nga e merrni informacionin mbi zhvillimet n Shqipri? Media t ndryshme (Gazeta, TV, internet, etj) eb-site shoqata studentore eb-site institucionesh shtetrore Biseda midis miqsh Nuk i ndjek rregullisht Tjetr (specifiko) ________________________ 18. A frekuentoni web-site t rrjeteve t studentve shqiptar npr bot? Shum Pak Aspak Nuk njoh ndonj t till

Faleminderit pr kohn dhe bashkpunimin tuaj.

38