Anda di halaman 1dari 7

Hene|aah Parad|gma Kr|t|s da|am Kaj|an Komun|kas|

Penguntur
SeIrIng dengun LerjudInyu LrunsIormusI sosIuI duIum musyurukuL -yung merupukun
konsekuensI durI perkembungun IImu pengeLuIuun dun LeknoIogI kIususnyu
LeknoIogI komunIkusI- kujIun uLus pergeserun purudIgmu berpIkIr dun sLrukLur
musyurukuL pun semukIn berkembung. DuIum gugus modernIsusI dun gIobuIIsusI
yung semukIn menggurILu ILuIuI, berugum pendekuLun bermuncuIun buk jumur dI
musIm Iujun. SuIuI suLu perspekLII yung momoLreL perkembungun musyurukuL dun
buduyu modern securu krILIs uduIuI kujIun komunIkusI yung bersumber durI ujurun
KurI Murx (1818-188), yung kemudIun dIsebuL MurxIsme.
DuIum perkembungunnyu, MurxIsme dIudopsI oIeI beberupu keIompok InLeIekLuuI
unLuk mengunuIIs musyururukuL kupILuIIs modern. Muku muncuIIuI beberupu
perspekLII krILIs duIum kujIun komunIkusI, dIunLurunyu; LeorI ekonomI poIILIk medIu,
muzIub runkIurL, IegemonI, dun cuILuruI sLudIes. PerspekLII LersebuL udu yung
berudu duIum LrudIsI murxIs-muLerIuIIs yung menekunkun IukLor ekonomI dun udu
jugu yung berusuIu menjeIuskun seIubung IdeoIogI (supersLrukLur) duIum
komunIkusI.
Tunpu bermuksud unLuk membuLusI kujIun kILu LerIudup berugum uIIrun duIum
LrudIsI murxIs yung membuIus komunIkusI, duIum mukuIuI yung sIngkuL InI, penuIIs
Iunyu ukun Iokus pudu duu uIIrun uLumu yuILu MurxIsme dun MuzIub runkIurL.
Agur IebII LeruruI, pembuIusun uLus keduu uIIrun dI uLus, pun senguju penuIIs
Iokuskun pudu LeorI komunIkusInyu cn sich. SeIumuL mengkujI dun murI berdIskusI!
PerspektiI Murxisme dulum Kujiun Komonikusi
KuLu MurxIsme -kuLu InI dIpopuIerkun rIedrIcI EngeIs (18zo-18q) rekun KurI
Murx- sebenurnyu mengundung InLerpreLusI yung sunguL Iuus. HuI InI dIsebubkun
kurenu MurxIsme seIuIn merujuk Iungsung kepudu pemIkIrun KurI Murx sendIrI, jugu
kurenu MurxIsme pudu perkembungunnyu LeIuI menjudI puyung sekuIIgus IdenLILus
bugI sedereL dInumIku pemIkIrun krILIs yung berudu dI buwuI penguruI KurI Murx.
MenuruL runz MugnIs Suseso MurxIsme uduIuI IdeoIogI uLuu LeorI LenLung
ekonomI dun musyurukuL yung memuuL upu yung duIum perIbuguI uIIrun yung
bernuung dI buwuInyu dIunggup sebuguI ujurun resmI dun deIInILII Murx. Muku
MurxIsme IebII sempIL durI ujurun Murx.
DuIum cuLuLun EvereL M. Rogers, sebuguImunu dIkuLIp SLepIen W. ILLIejoIn
duIum %heories oj Humcn Communicction, pudu ubud ke-zo ujurun KurI Murx LeIuI
memenguruII IumpIr semuu cubung IImu sosIuI, meIIpuLI sosIoIogI, pIIILIk, ekonomI,
sejuruI, IIIsuIuL dun Lermusuk dI duIumnyu IImu komunIkusI. PenguruI Murx duIum
kujIun komunIkusI LeruLumu bersumber durI unuIIsIsnyu mengenuI IndusLrI kupILuIIs
dImunu LerjudI perLenLungun unLuru kuum proIeLur dun buruI. (ILLIejoIn, zoo1:z1o)
Securu LeorILILs suIuI suLu ujurun KurI Murx menjeIuskun reIusI unLuru busIs dun
supersLrukLur (bcse-superstructure) duIum musyurukuL. BusIs muLerIuI durI kegIuLun
munusIu menuruL KurI Murx yuILu ekonomI uLuu kerju. SemenLuru supersLrukLur
kesudurunnyu berupu IdeoIogI, IImu, IIIsuIuL, Iukum, IIIsuIuL, pIILIk, dun senI. DI
unLuru duu enLILus LersebuL yung domInun dun menenLukun uduIuI busIsnyu. Muku
busIsIuI yung menenLukun supersLrukLur. DuIum buIusu IuIn, busIs sebuguI sebuuI
reuIILus menenLukun kesudurun munusIu. Dengun demIkIun perbeduun curu produksI
nIscuyu mengIusIIkun perbeduun kesudurun. (BudI HurdImun, zooq: zq1).
KurI Murx meIIIuL duIum musyurukuL kupILuIIs dImunu Iuk mIIIk uLus uIuL-uIuL
produksI dIkuusuI oIeI beberupu geIInLIr orung suju (kuum borjuIs) LerjudI domInusI
kuum borjuIs uLus kuum proIeLur. DuIum kondIsI InIIuI LerjudI pengIIsupun munusIu
uLus munusIu IuInnyu. ndIvIdu-IndIvIdu yung LerLIndus ILu ukIIrnyu merusukun
keLerusIngun kurenu LIduk memIIIkI Iuk mIIIk uLus burung. BuIkun menuruL Murx
IndIvIdu bukun suju LerusIng durI IIngkungunnnyu LupI jugu durI burung yung
dIcIpLukunnyu. (MceIIund, 1q;;: ;8).
MengIkuLI uIur pemIkIrun dI uLus, muku jIku dIunduIkun duIum komunIkusI dupuL
dIgumburkun buIwu medIu mussu sebuguI IndusLrI InIormusI yung Iunyu dIkuusuI
oIeI segeIInLIr orung (pengusuIu medIu mussu) yung memIIIkI kepenLIngun
IdeoIogIs, mengekspIoILusI puru pekerju medIu unLuk mengIusIIkun InIormusI sesuuI
dengun IdeoIogI pemIIIknyu. Muku puru pekerju medIu kemudIun ukun LerusIng
kurenu Iu LIduk memIIIkI uLuu Iunyu mendupuLkun sedIkIL keunLungun durI IndusLrI
LersebuL. SeIunjuLnyu musyurukuL uLuu komunIkun muu LIduk muu mengkonsumsI
medIu mussu dun mereku Iunyu menjudI pembucu, pendengur uLuu penonLon yung
pusII seIInggu IdeoIogI yung dIbuwu oIeI medIu merusukI musyurukuL, dun
musyurukuL berLInduk sesuuI dengun upu yung dIgumburkun uLuu dIconLoIkun oIeI
medIu mussu. Pudu LILIk InI medIu sebuguI reuIILus menenLukun kesudurun
musyurukuL. Dun kesudurun yung dIIusIIkun oIeI medIu mussu uduIuI kesudurun
puIsu (jclse conciousness).
TerkuIL dengun kujIun komunIkusI, kIususnyu kujIun medIu, securu IIsLorIs, pudu
zumunnyu, sebenurnyu Murx beIum menyuksIkun medIu mussu yung penguruI dun
domInusInyu begILu kuuL seperLI yung LerjudI pudu musyurukuL modern. MeskI
demIkIun bukunIuI musLuIII jIku meIuIuI LeorInyu dupuL dIIukukun peneIILIun securu
krILIs LerIudup medIu mussu. DuIum perspekLII MurxIun medIu mussu dIpundung
sebuguI uIuL produksI yung dIsesuuIkun dengun LIpe umum IndusLrI kupILuIIs beserLu
IukLor produksI dun Iubungun produksInyu. (McQuuII, 1q8;: 6).
MedIu sebuguImunu LeIuI dIjeIuskun dI uLus, cenderung dImonopoII oIeI oIeI keIus
kupILuIIs unLuk memenuII kepenLIngun dun IdeoIogI mereku. Mereku meIukukun
ekspIoILusI pekerju buduyu dun konsumen securu muLerIuI demI memperoIeI
keunLungun yung sebesur-besurnyu. UnLuk memperLuIunkun kedudukunnyu, mereku
meIurung udunyu IdeoIogI IuIn yung ukun menggunggu kepenLIngunnyu. ConLoI yung
muduI uduIuI keIuurJdIkeIuurkunnyu SundrInu MuIukIuno durI MeLro TV kurenu
mengenukun jIIbub. MobIIIsusI kesudurun semucum ILu dIIIndurI oIeI kuum kupILuIIs,
kurenu ILu mereku menerupkun kebIjukun yung keLuL dun LerorgunIsIr securu rupI.
DuIum kerungku pIkIr InI, medIu mussu sebuguI uIuL durI keIus yung domInun
unLuk memperLuIunkun sLuLus quo yung dIpegungnyu dun sebuguI surunu keIus
pemIIIk moduI berusuIu meIIpuLgundukun moduInyu. MedIu yung cenderung
menyeburkun IdeoIogI durI keIus yung berkuusu ukun menekun keIus-keIus LerLenLu.
SebuguImunu dIkuLukun oIeI Murx dun EngeIs :
TIe Ideus oI LIe ruIIng cIuss ure In every epocI LIe ruIIng Ideus, I.e. LIe cIuss
wIIcI Is LIe ruIIng muLerIuI Iorce oI socIeLy, Is uL LIe sume LIme ILs ruIIng
InLeIIecLuuI Iorce. TIe cIuss wIIcI Ius LIe meuns oI muLerIuI producLIon uL ILs
dIsposuI, Ius conLroI uL LIe sume LIme over LIe meuns oI menLuI producLIon, so
LIuL LIereby, generuIIy speukIng, LIe Ideus wIo Iuck LIe meuns oI menLuI
producLIon uresubjecL oI IL (Murx und EngeIs duIum SLorey |ed|,1qq : 1q6).
Pundungun yung dIjeIuskun dI uLus Lerkesun mereduksI seguIu sebub persouIun
kepudu musuIuI ekonomI. Pundungun InI serIng dIsebuL ekonomIsme. EkonomIsme
sendIrI memung kuLu kuncI yung penLIng unLuk memuIumI MurxIsme orLodoks.
DuIum ekonomIsme busIs ekonomI musyurukuLIuI yung menenLukun seguIu IuI
duIum supersLrukLur kesudurun musyurukuL seperLI sosIuI, poIILIk dun kesudurun
ILeIekLuuI. EkonomIsme LerkuIL dengun deLermInIsme LeknoIogI. Murx serIng
mengInLerpreLusIkun buIwu penguusuun LerIudup LeknoIogI berurLI menguusuI
ekonomI dun kurenu ILu bIsu mendeLermInusI kesudurun
musyurukuL.(DunIeICIundIer, ILLp:JJwww.uber.uc.uk, 1qqq)
Pudu perkembungunnyu pundungun InI mendupuL krILIk durI oIs AILIusser.
MurxIs AILIusserIun memundung prukLek IdeoIogI duIum medIu mussu reIuLII oLonom
durI deLermInusI ekonomI (III. SLevenson 1qq: 1-16). MenuruLnyu yung IebII
domInunL uduIuI IdeoIogI ILu sendIrI, benLuk ekspresI, curu penerupun dun
mekunIsme dIjuIunkunnyu unLuk memperLuIunkun dun mengembungkun dIrI
meIuIuI kepuLuIun puru korbun dun membenLuk uIum pIkIrun mereku. (McQuuII,
1q8;: 6).
TrudIsI pemIkIrun ILuIuI yung ukIIrnyu dIumbII oIeI SLruurL HuII dun kuwun-
kuwunnyu duIum kujIun kuILuruI sLudIes. Mereku menoIuk IormuIusI busIs dun
supersLrukLur kurenu udu dIuIekLIku unLuru reuIILus sosIuI dengun kesudurun sosIuI.
(DunIeICIundIer, ILLp:JJwww.uber.uc.uk, 1qqq)
DemIkIunIuI segeIInLIr gugusun LenLung perspekLII MurxIsme duIum kujIun
komunIkusI. SeIunjuLnyu penuIIs ukun membuIus suIuI suLu Lurunun durI uIIrun
MurxIsme yuILu MuzIub runkIurL (runkIurL ScIooI).
PerspektiI IrunkIort School dulum Kujiun Komonikusi
runkIurL ScIooI merupukun IsLIIuI popuIer unLuk menyebuL keIompok
cendekIuwun yung LerIImpun duIum runkIurL nsLILuLe oISocIuI ReuseucI yung
berpusuL dI UnIversILus runkIurL Jermun. embugu InI dIdIrIkun oIeI eIIx J. WeII
pudu LungguI ebruurI 1qz dun mendupuL dukungun durI sekeIompok InLeIekLuuI
MurxIun yung berIuLurbeIukung berbuguI dIsIpIIn IImu pengeLuIun. DI unLuru mereku
yung LerkenuI uduIuI Mux HokIeImer, TIeodore Adorno, HerberL Murcuse dun yung
puIIng konLemporer uduIuI Hubermus. MeskIpun mereku sunguL dIpenguruII oIeI
Murx numun mereku berpendupuL buIwu LeorI Murx suduI LIduk mumpu
mengungkupkun sIIuL musyurukuL securu ukuruL, seIInggu mereku memundung perIu
dIkembungkun IebII IunjuL. (YusuI ubIs, zoo6: 6).
CendekIuwun yung Lergubung duIum uIIrun InI memIIIkI cIrI kIus yuILu krILIs
LerIudup berbuguI uspek keIIdupun sosIuI unLuk mengungkupkun sIIuL musyurukuL
modern securu IebII ukuruL. Tuk Ierun jIku kemudIun uIIrun mereku dIsebuL sebuguI
LeorI krILIs. Mereku mengembungkun pemIkIrunnyu dengun berLoIuk durI keIngInun
unLuk memperoIeI LeorI sosIuI dun epIsLemoIogI uILernuLII LerIudup purudIgmu
posILIvIsme yung dIunggup suduI LIduk reIevun IugI.
MuzIub runkIurL menoIuk pundungun MurxIsme yung LerIuIu menekunkun pudu
deLermInIsme ekonomI. Kurenu pundungun deLermInIsme ekonomI berungkuL durI
usumsI pemIkIrun posILIvIsLIk yung mengunggup buIwu meLode IImu uIum dun
prInsIp IImu uIum dupuL dILerupkun dengun LepuL pudu bIdung IImu pengeLuIuun
sosIuI buduyu. Mereku memundung IImu pengeLuIuun sosIuI buduyu LIduk bIsu
dIsumukun dengun IImu uIum, kurenu uIum securu mendusur sunguL berbedu dengun
munusIu dun kegIuLunnyu. DuIum pundungun Hubermus purudIgmu posILIvIsme ILu
mengubuIkun perun munusIu sebuguI ukLor yung memIIIkI kurukLerIsLIk kIus dun
unIk LIduk seperLI roboL. TeorI yung berusuIu dIbungun oIeI MuzIub runkIurL IngIn
meIepuskun keIIdupun durI modeI curu berpIkIr posILIvIsme (rusIonuIILus
InsLrumenLuI) dImunu LerjudI penjujuIun dunIu keIIdupun (lcbensuelt) oIeI sIsLem.
(YusuI ubIs, zoo6: 6).
BerungkuL durI purudIgmu dI uLus muku MuzIub runkIurL IebII menekunkun
kujIunnyu pudu persouIun kuILuruI. Mereku berkeyukInun buIwu rumuIun Murx
LenLung ukun Iuncurnyu sIsLem kupILuIIsme LIduk ukun LerbukLI. Kurenu kupILuIIsme
LeIuI mengkonsoIIdusIkun dun mengembungkun mekunIsme eIekLII seperLI
pemenuIun Iuk-Iuk pekerju securu IebII proporsIonuI, seIInggu revoIusI sosIuI yung
ukun mengIuncurkun kupILuIIsme LIduk ukun LerjudI. BenLuk penIndusunnyu pun
LIduk dengun curu IIsIk meIuInkun sunguL IuIus seIInggu kuum pekerju
mengunggupnyu sebuguI sesuuLu yung normuI. ALus dusur perLImbungun ILu muku
puru eksponen muzIub runkIurL menguIIIkun perIuLIunnyu durI unuIIsIs ekonomI
kupILuIIsLIk ke krILIk uLus penggunuun rusIo InLrumenLuI pudu musyurukuL modern.
MenuruL MuzIub runkIurL, rusIo InsLrumenLuI LeIuI mengIusIIkun buduyu
IndusLrI (culture industr) yung LeIuI mengIuIungI perkembungun IndIvIdu securu
oLonom. PenIndusun yung dIIukukun oIeI buduyu IndusLrI IebII domInun durI
sekedur domInusI ekonomI. Adorno dun HokIeImer menguLukun duIum DIuIecLIcuI
mugInuLIon, buIwu buduyu IndusLrI LeIuI membuuL munusIu LereIIIkusI. MunusIu
menjudI seperLI roboL yung dIdeLermInusI oIeI IkIun yung dILumpIIkun oIeI medIu
mussu. MunusIu LIduk IugI memIIIkI kebebusun unLuk memIIII IugI kurenu semuunyu
LeIuI dILenLukun, dIsLundurkun oIeI buduyu IndusLrI. KosLumer LIduk IugI menjudI
ruju, LIduk IugI menjudI subjek, LupI menjudI buduk dun objek. (DIuIecLIc oI
EnIIgILmenL, 1q;)
SemenLuru ILu duIum unuIIsIs HerberL Murcuse rusIonuIILus InsLrumenLuI dun
kungkungun IndusLrI buduyu yung demIkIun mussII LeIuI menjudIkun munusIu
menjudI munusIu suLu dImensI (one dimensioncl mcn). HumpIr semuu eksponen
MuzIub runkIurL pesImIs LerIudup buduyu mussu. Nudu pesImIs Murcuse IebII
Lumpuk duIum unuIIsunyu LerIudup buduyu mussu yung dILumpIIkun oIeI medIu
mussu:
TIe meuns oI... communIcuLIon..., LIe IrresIsLIbIe ouLpuL oI LIe enLerLuInmenL
und InIormuLIon IndusLry curry wILI LIem prescrIbed uLLILudes und IubILs,
cerLuIn InLeIIecLuuI und emoLIonuI reucLIons wIIcI bInd LIe consumers... Lo LIe
producers und, LIrougI LIe IuLLer Lo LIe wIoIe |socIuI sysLem|. TIe producLs
IndocLrInuLe und munIpuIuLe; LIey promoLe u IuIse conscIousness wIIcI Is
Immune uguInsL ILs IuIseIood... TIus emerges u puLLern oI one-dimensioncl
thouht cnd behctiour. (Murcuse, cILed In BenneLL 1q8z: q).
DuIum bukunyu yung puIIng berpenguruI Dne-Dimensioncl Mcn, Murcuse
berkeyukInun buIwu dengun udunyu kebuduyuun mussu, uspek progresII durI senI
kIusIk LeIuI dIIupus Iunyu sekedur menjudI IndusLrI. SenI Iunyu menjudI nIIuI
operusIonuI dun keIngInunyu ukun kebuIugIuun dIgunLI dengun kebuLuIun yung suIuI
uLuu puIsu (IuIse need) duIum musyurukuL konsumLII InI. LuIuI sebubnyu Murcuse,
sebuguImunu IuInyu pemIkIr muzIub runkIurL (runkIurL ScIooI) IuInyu seperLI
TIeodore Adorno memundung renduI kebuduyuun popuIer (populcr culture) kurenu
sIIuLnyu yung konservuLII dun uIIrmuLII. Kebuduyuun popuIer, menuruLnyu seIuIu
mendumuIkun kILu dengun kondIsI represII duIum musyurukuL kupILuIIs InI.
MengenuI buduyu popuIer Adorno memberIkun kurukLerIsLIknyu. MenuruLnyu
kurukLerIsLIk IundumenLuI durI buduyu popuIer, kIususnyu duIum musIk popuIer,
Lermusuk dI duIumnyu musIk rock uduIuI sLundurIsusI (stcndcrizction).
KurukLerIkLIk yung membedukunnyu dengun benLuk hih culture yung dIunggup
udIIuIung
Mengupu puru eksponen MuzIub runkIurL Lumpuk pesImIs dengun buduyu
mussu? Kurenu buduyu mussu yung komersIuI dun unIversuI merupukun surunu
uLumu unLuk memonopoII moduI. Buduyu mussu InI mencukup dI duIumnyu seguIu
IuI yung dIproduksI dun dIseburIuuskun securu mussuI.
TokoI IuIn durI MuzIub runkIurL yuILu Jurgen Hubermus. Hubermus
memberIkun juIun keIuur unLuk menguLusI puLoIogI modernILus ILu, yuILu dengun
beruIII durI rusIonuIILus InsLrumenLuI menuju rusIonuIILus komunIkuLII yung
mengunduIkun udunyu sILuusI pembIcuruun yung IdeuI.
Hubermus beruIII ke purudIgmu komunIkusI dengun mengInLegrusIkun linuistic-
cnclsis duIum TeorI KrILIs. KomunIkusI uduIuI LILIk LoIuk IundumenLuI Hubermus
unLuk menguLusI kemundekun TeorI KrILIs puru penduIuIunyu. KeguguIun puru
penduIuIunyu uduIuI kurenu LeorI krILIs yung dIIundusI rusIo krILIs ukIIrnyu berubuI
menjudI mILos uLuu IdeoIogI buru. EmunsIpusI yung dIperjuungkun mereku Iunyu
menjudI mILos yung Luk kunjung seIesuI.
Hebermus berusuIu menguLusI kebunLuun ILu dengun beruIII ke purudIgmu
komunIkusI. Sebenurnyu menuruL Hubermus, duIum pemIkIrun HegeI sendIrI yung
menjudI Induk durI LeorI sosIuI krILIs, pruksIs bukun Iunyu dImuknuI sebuguI kerju
LeLupI komunIkusI. Kurenu pruksIs dIIundusI kesudurun rusIonuI, rusIo LIduk Iunyu
Lumpuk duIum kegIuLun menukIukkun uIum dengun kerju meIuInkun jugu duIum
InLeruksI InLersubjekLII dengun buIusu seIurI-IurI.
SeIunjuLnyu buguImunu mencupuI konsensus duIum komunIkusI? MenuruL
Hubermus duIum komunIkusI seLIup komunIkuLor IngIn membuuL Iuwun bIcurunyu
memuIumI muksudnyu dengun berusuIu mencupuI upu yung dIsebuLnyu kIuIm-kIuIm
kesuIIIun (tclidit clcims). Kurenu ILu duIum %he %heor oj Communicctite
Action,Hubermus menyebuL empuL mucum kIuIm. Pertcmc, kIuIm kebenurun (clcim
oj truth) yuILu keLIku kILu sepukuL kepudu dunIu uIumIuI dun objekLII. Keduc, kIuIm
keLepuLun (clcim oj ritness), kuIu kILu sepukuL pudu peIuksunuun normu-normu
duIum keIIdupun sosIuI. Ketic, kIuIm kejujurun (clcim oj sincerit) yuILu kuIuu kILu
sepukuL LenLung kesesuuIun unLuru buLIInIuI dengun ekspresI
seseorung. Keempct,kIuIm kompreIensIbIIILus (clcim oj comprehensibilit) jIku kILu
sepukuL dun mumpu menjeIuskun keLIgu kIuIm sebeIumnyu. KomunIkusI yung eIekLII
meIIbuLkun keempuL kIuIm LersebuL kurenu merupukun sLundur kompeLensI
komunIkuLII. (HurdImun, 1qq)
MengIkuLI uIur pIkIr dI uLus muku unLuk mencupuI konsensus seguIu persouIun
Iurus dIdIuIogkun duIum ruung yung bebus durI domInusI. DIuIog duIum IuI InI
mengunduIkun udunyu kedudukun yung seLuru. Kurenu ILu Hubermus menekunkun
penLIngnyu eLIku duIum komunIkusI seperLI yung dIsebuL dI uLus. ELIku LersebuL yuILu
kondIsI komunIkusI yung menjumIn sIIuL umum normu-normu yung dupuL dILerImu
dun menjumIn oLonomI IndIvIdu meIuIuI kemumpuun emunsIpuLorIs seIInggu
mengIusIIkun pembenLukun keIenduk bersumu IewuL perbIncungun. (NugroIo,
Kompus, z MureL zoo6).
TerkuIL dengun dIuIog LersebuL, Hubermus memundung, suIuI suLu medIumnyu
yuILu medIu mussu. MedIu mussu sebuguI LempuL unLuk mengungkupkun pendupuL
duIum public sphere. Kurenunyu Hubermus mengunduIkun medIu mussu mesLInyu
menjudI ruung yung bebus durI domInusI seIInggu seguIu mucum pemIkIrun dupuL
dIdIuIogkun Lunpu udu puksuun. Numun, seperLInyu IdeuIIsusI Hubermus LerIudup
medIu mussu sunguL uLopIs duIum musyurukuL kupILuIIsme IunjuL sekurung. ApuIugI
medIu mussu umumnyu cenderung berudu duIum genggumun puru pemIIIk moduI
yung IebII menekunkun pudu keunLungun durI buduyu yung dILumpIIkunnyu.
uItur Postuku
Boko :
HurdImun, BudI, ilscjct Modern Dcri Mcchictelli Scmpci
Noetzsche, rumedIu PusLuku ULumu, JukurLu, zooq
HurdImun, BudI, Menuju Mcscrclct Komunilctij, KunIsIus, YogyukurLu, 1qq
MugnIs Suseno, runz, PemIkIrun KurI Murx; durI SosIuIIsme ULopIske
PerseIIsIIun RevIsIonIsme, rumedIu PusLuku ULumu, JukurLu, zoo.
MceIIund, DuvId, Kcrl Mcrx Selected Writins, OxIord UnIversILy Press, OxIrod,
1q;;.
YusuI ubIs, AkIyur, DekonsLruksI EpIsLemoIogI Modern; DurI
PosLmodernIsme, TeorI KrILIs, PoskoIonIuIIsme IInggu CuILuruI SLudIes, PusLuku
ndonesIu SuLu, JukurLu, zoo6.
Adorno, T.W dun Mux HokIeImer, Diclectic oj Enlihtment, AIIen, une, ondon,
1q;.
Mc QuuII, DennIs, TeorI KomunIkusI Mussu (Lerj), PenerbIL AIrIunggu,
JukurLu, 1q86
ILLIejoIn, SLepIen W, %heories oj Humcn Communicction, ;LI
EdILIon. WudsworLI PubIIsIng Compuny, BeImonL, zoo1.
Korun:
NugroIo, urIn, Awus, Krisis Mcscrclct Komunilctij, Kompcs, JukurLu,
z MureL zoo6).
nternet:
CIundIer, DunIeI, Mcrxist Medic %heor, ILLp:JJwww.uber.uc.uk, 1qqq
ILLp:JJwww.murxIsLs.orgJudmInJvoIunLeersJbIogrupIIesJubIunden.ILm

Anda mungkin juga menyukai