ALMNYUM ATIKLARINDAN ALMNYUM RETM

Prof. Dr. Mustafa ZTRK Hatay Milletvekili

(e-mail:prof.mozturk@yahoo.com)

Prof. Dr. Mustafa ZTRK Hatay Milletvekili

(e-mail:prof.mozturk@yahoo.com)

ANKARA2008

GR
Trkiyede her gn 65.000 ton p olumaktadr. Kat atk (p) iinde yaklak olarak %1520 orannda, kt-karton, tekstil, plastik, deri, metal, aa, cam gibi ambalaj at bulunmaktadr. Bu atklarn geri kazanm, Trkiye ekonomisine ve evrenin korunmasna nemli katk salayacaktr. Bugn Trkiyede ambalaj atklarnn ancak %11 geri kazanlmaktadr. 2007 ylnda plastik, metal, kt/karton, cam, kompozit malzemelerden oluan 375.000 ton ambalaj at toplanmtr. Toplanan ambalaj atklarnn ancak %1015i evreye uyumlu bir ekilde kaynakta ayr toplanmaktadr. Geriye kalan ksm ise insan sal hie saylacak ekilde; vahi toplama sistemi, yani sokakta veya depolama alannda pler ayklanarak, geri kazanlmaktadr. 2006 ve 2007 yllarnda toplanan ambalaj at miktarlar Tablo 1de verilmitir. Tablo 1. eitli Ambalaj Atklarna Ait 2006 ve 2007 Ylnda Geri Kazanlan Ambalaj Atklar 2006 2007 Plastik 37 000 54 000 Metal 29 000 43 000 Kompozit 7 000 2 000 Kat /karton 248 000 415 000 Cam 12 000 19 000 Toplam 333 000 533 000

Trkiyede ambalaj atklarnn %8590, insan saln tehdit eden usulle toplanmaktadr. Evlerde, iyerlerinde veya okullarda pler kark olarak p konteynrlarna atlmaktadr. Ambalaj atklar dier plerle kartrld iin kirlenmekte ve kalitesi dmektedir. Kark haldeki bu pler cadde veya sokaktaki konteynrlara atlmaktadr. Sokak toplayclar p konteynrlarndaki kark pleri kartrarak hijyen olmayan artlarda ambalaj atklarn vahi olarak geri kazanmaya almaktadrlar. Baz ehirlerde ise p depolama alanlarnda vahi ekilde ambalaj atklar ayklanarak ayrtrlmaktadr. Toplanan bu ambalaj atklar olduka kirlidir. Tekrar geri kazanma ilemine sokulmadan nce ambalaj at zerindeki kirleticilerin bertaraf edilmesi gereklidir. Buda ilave bir iilik, artma maliyeti ve kirlilik getirmektedir. Sokak toplayclar ve depolama alanlarnda ayklama yapan kiiler, tbbi atklar, tehlikeli atklar ve zararl atklar gibi her trl atklarla dorudan doruya maruz kalmaktadrlar. Bu toplama/ayklama sistemi salk asndan ok tehlikelidir. Bu toplama/ayklama sistemine baz belediyeler gz yummaktadr. Bu insan saln hie saymak demektir. Bu tr metotlarla toplanan ambalaj atklar ehrin muhtelif yerlerinde ok kt ortamlarda geici olarak depolanmaktadr. Bu kt geici depolama ortamlarnda insanlar hem almakta hem de yatmaktadrlar. Bu tr ortamlarda insanlarn salkl olarak yaamas mmkn deildir. nk bu tr ortamlar, her trl haerenin yaamasna uygundur. Bu geici depolama blgeleri ayn zamanda evreyi

tehdit etmektedir. Binlerce sokak toplayclarnn ve depolama alanlarnda ambalaj atklarn ayklayclarn Hepatit B gibi belli hastalklar tamalar kuvvetle muhtemeldir. ou gen olan sokak toplayclarnn ve depolama alanlarnda ambalaj atklarn ayklayanlarn sal tetkik edilmeli ve salklarnn tedavisi ile ilgili gerei yaplmaldr. nsan salna nem veriyorsak vahi toplama/ayklama ve geici depolama sistemine son verilmeli/yasaklanmal ve kaynakta ayr toplama sistemine geilmelidir. Ambalaj atklarnn vahi olarak topland ve aykland resimler son blmde detayl olarak verilmitir. Ambalaj atklarnn toplanmas, tanmas ve ayrtrlmas uluslar aras normlarda ve sektrel bazda deerlendirilmesi gereklidir. Ambalaj atklarnn belli bir plan dahilinde kaynakta ayr toplanmas, tanmas ve ayrtrlmas evre sanayi sektrnn gelitirilmesinde itici g olacaktr. Toplama kaplar, aralar ve ayrtrma sistemlerinin seimi ve oluturulmas, yetimi insan gcnn altrlmas, eitim programlarnn dzenlenmesi kaynakta ayr toplamay hzlandracak ana faktrlerdir. Kaynakta ayr toplama ilemi mutlaka belli bir sistem ve plan dahilinde yaplmaldr. Ambalaj atklarnn vahi olarak toplanmasna son vermeli. Ambalaj atklar kaynakta ayr toplanrken ve uygun toplama sistemi kurulurken tketicilerin uygulamal eitimine nem verilmelidir. Gelimi hibir lkede, cadde/sokaklara yerletirilen p konteynrlar ile atklar toplanmamaktadr. Halkn youn olarak bulunduu yerlere yerletirilen konteynrlar vastasyla pleri toplamakla cadde/sokaklarmz plk yapyoruz. Bu plerin iinde salk iin tehlikeli ve zararl olan atklarn/mikroorganizmalarn bulunmas kuvvetle muhtemeldir. Cadde/sokaktaki konteynrlardan szan sznt suyunun bir damlasnda milyonlarca insan sal iin ok tehlikeli maddelerin/mikroorganizmalarn bulunmas kuvvetle muhtemeldir. Cadde/sokaklar, p depolama

yerleri deildir. Cadde/sokaklar, mikrop yuvas olmaktan kurtarlmaldr. Salk asndan fevkalade tehlikeli olan bu toplama sistemine son verilmelidir. Gelimi lkelerin uygulad toplama sistemine geilmelidir. Belli plan dahilinde, cadde/sokaklardan p konteynrlar kaldrlmaldr. ehirlerde ambalaj atklar mutlaka kaynakta ayr toplanmaldr. Ambalaj atklarnn kaynakta ayr toplanmas ile ilgili sistemler oluturulmaldr. Ambalaj atklarn kaynakta ayr toplanmas konusunda youn eitim almalar yaplmaldr. Toplanan ambalaj atklar evre ile uyumlu aralarda tanmal ve ayrtrma tesislerinde snflarna ayrlmaldr. Trkiyede evlerde ve iyerlerinde oluan ambalaj atklar kaynakta ayr toplanp retime katlsa lke ekonomisine katks yaklak olarak 550 milyon dolar olacaktr. Ambalaj atklar geri kazanmann amac doal kaynaklar srdrlebilir hale dntrmek ve evreyi korumaktr. 2006 yl verilerine gre Trkiyede kii bana alminyum iecek kutusu kullanm

24 adettir. Bu iecek kutularnn tamam alminyumdan yaplmtr. Trkiyede ylda yaklak olarak 168 milyon adet alminyum iecek kutusu kullanlmaktadr. Bu kutularn yaklak olarak %75 geri kazanlmaktadr. Alminyum iecek kutularnn yksek oranda topland Avrupa lkeleri Belika (%91), Danimarka (%86), Finlandiya (%86), Almanya (%89), Hollanda (%83), Norve (%92), sve (%85) ve svire (%90)dr. Fransa, Portekiz ve spanya gibi lkelerde iecek kutularn tamamnn hammaddesi alminyum olmad iin geri kazanma oranlar bu tr lkelerde dktr. Ancak Almanya, Hollanda ve Belika gibi lkelerde de kutularn tamam alminyumdan yaplmad halde geri kazanma oran fevkalade yksektir. Bir ton atk alminyumdan alminyum retilirse; -

6 000 kg boksit madeni, 4 000 kg kimyasal rnler, 14 000 kWh elektrik enerjisi, 1 300 kg boksit bakiyesi, 15 000 litre soutma suyu, 860 litre proses suyu, 2 000 kg CO2 ve 11 kg SO2 emisyonu,

daha az oluur/kullanlr. Bir adet alminyum iecek kutusu geri kazanlp alminyum retiminde kullanldnda, 100 kWhlik bir lambann 3,5 saat veya bir TVnin 3 saat harcad elektrik enerjisi korunmu olur. Bu almada ok kymetli atklardan biri olan alminyum atklarnn toplanmas ve deerlendirilmesi zerinde durulmutur.

ALMNYUMUN ZELLKLER ve ATIK ALMNYUMU GER KAZANILMASININ AVANTAJI

Alminyum yeryznde oksijen ve silisten sonra en bol bulunan maddelerden biridir. Metal olarak ise silisyumdan sonra yeryznde en bol bulunan metaldir. Alminyum 1820 ylnda kefedilen ve yeryznde %8 orannda bulunan bir metaldir. Bu gn dnyada birincil alminyum retimi ylda 25 milyon tondur. Dolaysyla hammaddelerden Alminyum retimi dnyadaki bugnk tketim hzna gre 1000 yl yetecek kadardr.

Alminyumun yeryzndeki en nemli hammaddesi alminyum bakmndan zengin boksit madenidir. Atk alminyum yerine boksit gibi doal kaynaklardan alminyum retmek olduka pahal ve ar enerji gerektiren sistemdir. Alminyum kullanlmaya balandndan beri geri kazanlma ilemi yaplmaktadr. Alminyumun geri kazanlmas iin, toplum bilinci 1980li yllarda balamtr. Alminyum dnyada en fazla kullanlan demir d metaldir. Dnyada en fazla kaynakta ayr toplanan ambalaj atklarndan biri ve en nemlisi alminyumdur. Bu gn dnyada alminyum iecek kutularnn %50si geri kazanlmaktadr. ngilterede kullanlan alminyumun %60 geri kazanlmaktadr. Atk alminyumdan alminyum retildiinde %95 daha az enerji tketilir ve iilik ve yatrm maliyeti en aza der. Bir ton atk alminyumdan alminyum retilirse; -

6 000 kg boksit madeni, 4 000 kg kimyasal rnler, 14 000 kWh elektrik enerjisi, 1 300 kg boksit bakiyesi, 15 000 litre soutma suyu, 860 litre proses suyu, 2 000 kg CO2 ve 11 kg SO2 emisyonu,

daha az oluur/kullanlr. nsan saln olumsuz etkilememek, hayvan ve bitkileri tehlikeye maruz brakmamak, yzeysel ve yer alt sularn kirletmemek, hava kalitesini bozmamak, grltye neden olmamak, doal kaynaklar, doay ve evreyi korumak ve tehlikeli atk oluturmamak iin alminyum atklar kaynakta ayr toplanmaldr. klim deiikliine neden olan sera gaz emisyonunu %95 azaltmak iin her trl kullanlm alminyum geri kazanlmaldr. Alminyum retiminde en nemli hammaddenin atk alminyum olduu unutulmamaldr.

Ambalaj malzemelerini piyasaya srenler;

-

En az atk oluturucu ambalaj malzemeleri kullanmay, Ambalaj malzemeleri tekrar tekrar kullanmay, Ambalaj atklar geri kazanmay, Geri kazanlan ambalaj atklardan yeni rnler retilmesini,

kendilerine rehber edinmelidirler.

HAMMADDEDEN ALMNYUM RETM

Boksit madeni yeryznde en bol bulunan madenlerden biridir. Alminyum retimi iin boksit madeni nce ykanarak kil gibi kaba kirleticilerden arndrlr. Paralanm ve tlm boksit madeni, sodyum hidroksitle kartrlr. Elde edilen pastaya, otoklavda daha fazla miktarda sodyum hidroksit ve soda ilave edilerek kartrlr. stenen alkali artlar salanr. 3,6 atm. basn ve 140 oC scaklk altnda zelti tutularak alminann kostik soda ile hidratl alminada dnmesi ve znmesi salanr. Boksitteki alminann %30-70i zeltiye geer. Bylece alminadan sodyum alminat elde edilir ve alminyum zeltiye geer. Safszlklar keltiye geer. 2NaOH + Al2O3 xH2O 2NaAl (OH)4 + Bakiyeler + (1-X)H2O Bakiyeler veya krmz amurlar temel olarak demir oksit, silisyum oksit ve titanyum oksit ierir. Bu maddeler ktrme ve filtrasyonla giderilir. nert krmz amur kimyasal metotla bertaraf edilir. Sodyum alminat zeltisi ok incedir. Saf almina hidrat, alandktan sonra dik tanklara pompalanr. alkalayarak ve zeltide bulunan almina trihidratlar, tedrici olarak yava yava soutarak ktrlr. Sonra trihidrat katlar, kostik soda zeltisinden ktrerek ve vakum filtrasyonu ile ayrtrlr. Kostik soda zeltisi geri kazanlarak tekrar kullanlr. 2NaAl (OH)4 Al2O3 3H2O + 2 Na OH Trihidrat zeltisi yksek scaklkta yani 900-1100
o

Cde kalsine edilerek su ekstrakte edilir.

Hidroskopik olmayan saf Al2O3 almin beyaz tozu elde edilir (ekil 1).

Al 2O3 3H2O 1000oC

Al2O3 3H2O

4-5 ton boksit madeninden yaklak olarak 2 ton almina retilir.

ekil 1. Boksit Mineralinden Almina retimi Saf alminyum ise elektroliz metodu ile elde edilir. Elektroliz hcresi karbon ile astarlanm bir elik kaptan ibarettir. Anot karbondur. Elektroliz esnasnda katotta erimi alminyum retilirken anotlar okside olarak CO2 meydana getirirler. Hcrenin kendisi katot grevi grr. Al2O3 +3/2 C 2Al + 3/2 CO2

Elektroliz hcresine erimi almina doldurulur. Anot ile katot arasnda 20.00050.000 amperlik akm uygulanr ve almina maddesi sv halde tutulur. alma artlarnda scaklk 1000 oCnin biraz altndadr. Alminann erime scakln drmek ve alkanl salamak iin bir miktar CaF 2 ilave edilir. Erimi hale gelen alminyum hcrenin tabannda toplanr ve buradan alnarak kalplara dklr.

3970 kg. boksit madeninden 910 kg. alminyum metali retilmektedir (ekil 2). Bu retim esnasnda 460 kg. petrol koku kullanlr.

ekil 2. Hammaddeden ve Kullanlm Alminyumdan Alminyum retimi Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar (PAH), karbon rnlerinin tam yanmamas sonucu oluur. Alminyum endstrisinde elektrolitik prosesinde kullanlan anotlar petrol kkenli kok ve ziftten yaplmtr. Bu ilem esnasnda nemli miktarda PAH aa kar. Son zamanlarda PAH emisyonunu azaltmak iin dk ziftli anot materyalleri kullanlmaktadr. Bylece ok daha az miktarda PAH olumaktadr. 1990 ylndan beri teknolojik gelimelerden dolay ton bana perflouro karbon (CF 4 ve C2F6) emisyonu %74 azaltlmtr. PFC gazlar, gl sera gazlardr. Atk alminyumdan alminyum retimi esnasnda sera gaz PFC olumaz. Dier baca gaz emisyonu HF (hidrojen florr), kkrt dioksit (SO2) ve karbon monoksittir. Partikl kirleticiler ise florr, karbon ve almina ierir.

1990 ylndan beri Alminyum retimi %54 artt halde birincil alminyum retiminden dolay sera gaz karbon dioksit ve PCF gazlar emisyonu %32 azalmtr. Dnyada 1890 ylndan 2005 yl sonuna kadar yaklak olarak 690 milyon ton alminyum retildii tahmin edilmektedir. 1990 ylnda dnyada alminyum retimi 18 milyon metrik ton iken 2001de 20,5 milyon ton ve 2006de 45 milyon ton olmutur. 2006 yl verilerine gre A.B. lkelerinde ve ngilterede srasyla 8 ve 0,9 milyon ton alminyum retilmitir. 1990 ylndaki toplam retimin 4.1 milyon tonu A.B.Dde retilmitir. Dnyada retilen alminyum malzemelerin 1/3 Avrupa Birlii lkelerinde tketilmektedir. 2020 ylnda dnyada alminyum retiminin 70 milyon ton olmas beklenmektedir. Dnyada piyasaya srlen alminyumun %30u geri kazanlmaktadr. 2005 yl verilerine gre geri kazanlm alminyum atndan 16 milyon ton alminyum retilmitir. 1950 ylndan 2004 ylna kadar birincil alminyum ve geri kazanlm alminyum kullanmndaki deiim ekil 3de verilmitir. Geri kazanlan alminyum sanayisinde 1980 ylnda 5 milyon ton atk alminyum kullanlrken bu deer 2004 ylnda 15 milyon tona kmtr. Son yllarda geri kazanlan alminyum kullanmnda ciddi artlar olmutur.

ekil 3. Dnyada Alminyum Kullanmndaki Deiim

1998 yl verilerine gre Avustralyada ylda 38 milyon ton boksit madeninden 1,2 milyon ton alminyum retilmitir. Bu deer dnya retiminin %8ni oluturmaktadr. 2002 yl verilerine gre Avustralyada %53 alkoll ve %47 alkolsz iecek olmak zere toplam 3 milyar adet alminyum kutu kullanlmtr.

ALMNYUMUN KULLANILDII ALANLAR

Alminyum mkemmel hafif ve yenilenebilir bir metaldir. Alminyum magnetik deildir. Alminyumun kendisi yzey koruyucu oksit oluturduu iin korozyona kar dayankldr. Pas oluturmaz. Atmosferik artlara kar dayankl olduu iin inaat ve otomobil sanayinde geni olarak kullanlmaktadr. Ayrca Alminyum s ve elektrii iyi iletir. letken bir metal olarak bakra gre iki kat daha hafiftir. Bu nedenle son zamanlarda bakrn yerini almaktadr. zellikle ve mutfak eyas olarak kullanlmaktadr. Alminyum: elektrik sektrnde; iletken tel imalatnda, gda sektrnde; ambalaj ve mutfak eyas yapmnda, inaat sektrnde; kap, pencere, dorama ve dekoratif levha olarak kullanlmaktadr. zellikle otomobil ve havaclkta hafif olmas sebebiyle otomobil ve uak paralarnn retiminde tercih edilen bir metaldir.

ALMNYUM MALZEMELER GER KAZANMANIN AVANTAJLARI

Alminyum retiminde en nemli hammadde kullanlm alminyumdur. Kullanlm alminyum tekrar tekrar alminyum retiminde kullanlabilir. Alminyum malzemeler %100 geri kazanlabilir. Kullanlm alminyum geri kazanlarak sadece kat madde miktar azaltlmaz ayn zamanda boksit madeni doal kayna ve enerji korunmu olur. Bir kilogram alminyum kutu geri kazanldnda; 8 kg boksit madeni, 4 kg kimyasal madde, 14 kWh elektrik enerjisi kullanm,

korunmu olur. Boksit madeninden yeni bir alminyum kutu yapmak iin gerekli enerji 20 birim ise atk alminyum kutu yapmak iin gerekli enerji 1 birimdir. Yani atk alminyumdan alminyum retimi, hammaddeden alminyum retimine gre %95 daha az enerji gerektirir. Bylece nemli oranda enerji kayna korunmu olur (ekil 4). Kullanlm alminyum geri kazanlp retime sokulduunda %99 orannda baca gaz kirletici emisyonu azalr. Atk alminyum geri kazanlmas demek, daha az enerji ve hammadde tketimi demektir. Atk alminyumdan alminyum retilerek sera gaz emisyonu %95 ve atk su kirlenmesi %97 orannda azaltlabilir.

Boksit Madeni

20 Birim Enerji

Alminyum Kutu

Kullanlm Alminyum

Bir Birim Enerji

Alminyum Kutu

ekil 4. Hammaddeden Alminyum ile Kullanlm Alminyumdan Alminyum retiminde Enerji Mukayesesi

ekil 5. Hammadde Tketimi ile lgili Karlatrma Bir adet alminyum iecek kutusu geri kazanlp alminyum retiminde kullanldnda, 100 kWhlik bir lambann 3,5 saat veya bir TVnin 3 saat harcad elektrik enerjisi korunmu olur. Doal kaynaklarn korunmas, iletme maliyeti, enerji ve iilik giderlerinin minimize edilmesi iin kullanlm alminyum malzemeler kaynakta ayr toplanmaldr. Kullanlm alminyumun imhas geri dnm sisteminin bir esi olmamaldr. Alminyum dier ambalaj atklarna gre daha fazla geri kazanlmaktadr. nk kullanlm alminyumdan alminyum retimi orijinal hammaddeden alminyum retimine gre daha ok ucuza mal olmaktadr. Dier nemli husus alminyum sanayicileri, kullanlm alminyumun geri kazanlmasnn nemine ve ekonomik deerine inanmaktadrlar. Dolaysyla alminyum sanayicileri geri dnm aktif olarak desteklemektedirler. Geri dnmn artmas ve kararl hale dnmesi iin programlar yapmaktadrlar.

ALMNYUM FOLYO
Alminyum folyo, gda korunmas zelliine sahip ok ince tabakalardr. Alminyum folyo %98 saflktadr. Jips ve hafif yiyecek paketlemede kullanlan plastik filmlerle kartrlmamaldr. Meyve suyu kutular ve kahve torbalar gibi paketlemede ok ince 5 m kalnlkta alminyum folyo kullanlr. Folyo bu maddeleri uzun sre hijyen artlarda taze korumak iin nemli bir bariyerdir. Scaklk toleransndan dolay scak ve souk ileme tabii tutulabilir. Alminyum folyo retmek iin, alminyum kle, scak olarak alr ve 2 ila 4 mm kalnla kadar indirilir. Daha sonra souk ama ilemi ile 5 ila 400 m kalnla kadar alr.

ALMNYUMUN GER KAZANILMASI

Atk alminyum malzemeler kat atk deil, deerli bir maddedir. Geri kazanlmas gerekli en nemli maddelerden biridir. Tm ambalaj malzemeleri zerinde geri kazanma iareti olmal ve geri kazanldnda getirdii avantajlar mmknse yazlmaldr. Ambalaj atklarnn geri kazanlmas bir proje olarak yrtlmelidir. Buna bir isim verilmelidir. Baz batl lkeler buna Mavi Melek Projesi ismini vermilerdir. Bu projede ambalaj atklarnn nerede nasl, ne zaman ve hangi tr toplama aralar ile toplanaca, nerede ayrtrlaca, geri kazanlan rnlerin nerelerde deerlendirilecei, tketicilerin nasl eitilecei, tketicinin gr ve eletirileri, eambalaj hattnn kurulmas, toplayclarn eitilmesi, sokak toplayclarnn sisteme nasl rehabilite edilecei, ambalaj atklarn toplamann getirecei faydalar, piyasaya srenlerin, belediyelerin ve toplumun ykmllkleri ve hedefler belirtilmelidir. ecek ve gda rnlerini piyasaya srenler ambalaj malzemeleri zerine mutlaka gerekli her trl bilgiyi yazmaldrlar. ecek kutular, folyolar, levhalar, kek ve pasta kaplar, alminyum pencere ereveleri ve bahe mobilyalar, baz mutfak kaplar ve kablolar geri kazanlabilir maddelerdir. Alminyum iecek kutular su ile alkalandktan sonra ezilerek mavi renkli geri kazanma kutusuna veya torbasna konur. Ezilmeden konursa geri dnm kabnda byk yer igal eder. Ta, kat ve sigara gibi yabanc maddeler alminyum kutu iine atlmamaldr. Bu gibi maddeler geri kazanma ilemini ve maliyetini zorlatrr ve artrr.

ekil 6.Ezilmi Alminyum Kutu

nsan trafiinin youn olduu apartmanlar, siteler, stadyumlar, yzme havuzlar, lokantalar, hazr yemek tesisleri, okullar, parklar, elence merkezleri, bowling salonlar, oteller, bfeler, i hanlar, otogarlar, kamu ve zel kurum binalar, yurtlar ve okul kampuslarnn olduu yerler alminyum kutularnn ve dier ambalaj atklarnn en fazla olutuu yerlerdir. Bu gibi yerlerde uygun noktalara konacak mavi renkli geri kazanma kumbaras veya konteynr ile ambalaj atklar ve atk alminyum birlikte ayr toplanabilir. Gelimi lkelerde alminyum kutularn ve malzemelerin geri dnm metotla yaplmaktadr. Bunlar;
1.

Market, alveri merkezi, kampus ve okul gibi yerlerde alminyumlu iecekler depozite bedelli olarak satlmaktadr. Bo alminyum kutularn geri getiren kiilere depozite bedelinin geri denmesi veya ehrin muhtelif yerlerinde oluturulan ambalaj at toplama merkezlerinde kullanlm alminyumunun bir bedel karl satn alnmas (Bu metodun dier toplama ilemlerinden en nemli avantaj toplama ilemi verimlidir. Fakat maliyeti ok yksektir. Geri de Toplama Mekanizmas birok lkede ok poplerdir.)

2.

yeri, okul, site, kampus, apartman, lokanta, restoran, otel ve bfe gibi yerlerde tketicilerin/ileticilerin ambalaj atklarn mavi renkli torbalara koyarak o blgede oluturulan toplama programna gre haftada veya on be gnde bir lisansl firma tarafndan toplanmas,

3. Tketicilerin evlerde veya iyerlerinde ayr toplad ambalaj atklarn ehrin muhtelif yerlerine yerletirilen mavi renkli kumbaralara veya konteynrlara atmas ve lisansl firmann bunlar toplamas, ile bu ilem gerekletirilmektedir. Baz Avrupa lkelerinde oluturulan belli toplama merkezlerinde satn alma yolu ok poplerdir. Halk kullandklar alminyum kutular toplayarak oluturulan satn alma

merkezlerine belli cret karl satmaktadrlar. ou merkezler bu malzemeleri arlk esasna gre satn almaktadrlar. Ambalaj atklarnn kaynakta ayr toplanmas iin ekonomik toplama sisteminin belirlenmesi, tanmas, ayrtrma tesislerinin kurulmas, iletilmesi ve tketicilerin eitimi ile ilgili gerekli altyap hizmetleri belediyelerin koordinasyonunda yetkilendirilmi kurulular tarafndan yaplmal/yaptrlmaldr. Yetkilendirilmi kurulular, ambalaj atklarnn kaynakta ayr toplama iini yeterli ara, ekipman, eitilmi insan g ve uygun ayrtrma tesisi olan lisansl firmalara yaptrabilir. Byk marketlerde, alveri merkezlerinde veya tketicinin kolayca oluabilecei yerlerde ambalaj at toplama merkezleri oluturulmaldr. Tketicilerin ambalaj atklarn bu merkezlere getirmesi salanarak tama maliyeti minimize edilmelidir. Ambalaj atklarn toplama (ticari, konut ve sanayiden) tama, ayrtrma tesisinde elle veya mekanik olarak tasnif etme, alminyum retimine katma ve yeni retilen alminyum malzemelerin pazara girmesi eklinde gereklemektedir. Avusturyada ehrin muhtelif yerlerine yerletirilmi 880. 000 adet ambalaj atklar kumbaralar bulunmaktadr. 1996 ylnda 100.000 ton olarak retilen metal ambalaj 2004 ylnda 401.000 tona ulam bulunmaktadr. Tablo 2. Trkiyede Aerosol Kutu retimi (*1000 adet) Yllar 2000 2001 2002 2003 Teneke Kutu Alminyum Kutu 25.200 28.936 29.223 30.321 12.058 10.465 10.569 10.606 Cam ve Dierleri Genel Toplama 1.512 38.770 Trkiyede 39.401 39.792 40.927 atk

2004 43.630 18.049 61.679 alminyumlar salksz olarak toplanmaktadr. Evlerde, iyerlerinde veya okullarda pler kark olarak p konteynrlarna atlmaktadr. Sokak toplayclar p konteynrlarndaki kark pleri kartrarak hijyen olmayan artlarda ambalaj atklarn vahi olarak geri kazanmaya almaktadrlar. Toplanan bu maddeler olduka kirlidir. Tekrar geri kazanma ilemine sokulmadan nce ambalaj at zerindeki kirleticilerin bertaraf edilmesi gereklidir. Buda ilave bir iilik, artma maliyeti ve kirlilik

getirmektedir. Gelimi hibir lkede byle bir uygulama yoktur. Sokak toplayclar tbbi atk, tehlikeli atk ve zararl atk gibi her trl atklara dorudan maruz kalmaktadr. Bunun anlam insan salnn hie sayld vahi toplamadr. Ambalaj atklarnn toplanmas, tanmas ve ayrtrlmas uluslar aras normlarda ve sektrel bazda deerlendirilmesi gereklidir. Ambalaj atklarnn belli bir plan dahilinde kaynakta ayr toplanmas, tanmas ve ayrtrlmas evre sanayi sektrnn gelitirilmesinde itici g olacaktr. Toplama kaplar, aralar ve ayrtrma sistemlerinin seimi ve oluturulmas, yetimi insan gcnn altrlmas, eitim programlarnn dzenlenmesi kaynakta ayr toplamay hzlandracak ana faktrlerdir. Kaynakta ayr toplama ilemi mutlaka belli bir sistem ve plan dahilinde yrtlmelidir. Ambalaj atklarnn vahi olarak toplanmasna son vermelidir. Toplama sistemi kurulurken tketicilerin uygulamal eitimine nem verilmelidir. A.B.D. de atk alminyumun %65-70i yani 2/3 geri kazanlmaktadr. A.B.D.de ylda bir milyar kgdan fazla kullanlm alminyum pe atlmaktadr. stanbuldaki kat atk iinde %5,8 ve Bursadakinde ise %4 orannda metal bulunmaktadr. Yani her yl stanbulda 180.000 ton ok deerli, geri kazanlabilir metal malzemeler depolama alannda israf edilmektedir. Bu malzemeler geri kazanlsa ekonomiye katks en az 30 milyon dolar olacaktr. A.B.Dde alminyum malzemeler ambalaj, ulam, inaat, ihracat, elektrik, dayankl malzemeler, mekanik ve ekipmanlar ile dier ilerde kullanlmaktadr. Ambalaj sektr, toplam alminyumun %28,3 lk ksm ile en geni ksmn oluturmaktadr. Ulam %17,3lk ksmla ikinci sradadr. Alminyumun inaat sektrnde %16, ihracatta %13, elektrik sektrnde %9, dayankl malzemelerde %7 ve makine ve ekipmanlarda %6lk ksmn oluturmaktadr. 2004 yl verilerine gre Dnyada alminyum kullanmnn sektrel dalm ekil 7de verilmitir.

ekil 7. Dnyada retilen Alminyumun Sektrel Kullanm

Alminyumun daha verimli kullanlmas tm lkelerin ortak hedefleridir. 1970li yllarda 0.450 kg arlndaki alminyum levhadan 22 kola veya soda kutusu retilirken bugn 32 kola veya soda kutusu retilebilmektedir. Hedef, daha fazla svnn daha hafif ambalaj malzemelerinde ambalajlanmasdr. Bylece kaynaklarn daha verimli kullanlmas salanmaktadr. Alminyum iecek kutusu arl srekli olarak dmektedir. 1983 ylnda bir alminyum iecek kutusu arl 18.6 gram iken 2003 ylnda bu arlk 12,7 grama indirilmitir. Alminyum iecek kutusu arlnn yllara gre deiimi ekil 8de verilmitir. Bu tr deerli kaynaklarn verimli kullanlmas amac ile birim hacmda daha fazla sv depolamak temel politikadr.

ekil 8. Alminyum ecek Kutusu Arlnn Yllara Gre Deiimi Geri kazanlmas gerekli nemli alminyum at da alminyum krpntlardr. 1990 ylnda dnyada 2.393.000 ton alminyum krpnt geri kazanlp retime katlmtr. Alminyum krpntlar kesinlikle pe atlmamaldr. Alminyum krpntlarn bedeli ok daha yksektir. Avusturyada 2000 ylnda 39.000 ton alminyum metal, konutlardan, iyerlerinden ve sanayiden toplanmtr. svirede kullanlan alminyumun %38i geri kazanlmtr. Yani ambalaj sanayinde kullanlan 9000 ton alminyumun 2000 yl verilerine gre 3410 tonu geri kazanlmtr. svirede kii bana alminyum kullanm 0.4 kg/kii/yldr. A.B.Dde bir kg kullanlm alminyumun bedeli 0,71,5 dolar arasnda deimektedir. 2000 ylnda A.B.Dde geri kazanlan alminyum kutu miktar 862.000 tondur.

ekil 9. A. B.D. Alminyum Kutular Geri Kazanma Oran

1994 yl verilerine gre svire, Finlandiya, sve ve Avrupa Birlii lkelerinde ortalama srasyla %92, 90, 88 ve 40 orannda alminyum kutu geri kazanlmtr. 2002 yl verilerine gre Avrupa Birlilii lkelerde alminyum kutu geri kazanma oran %46 dr. Japonyada piyasaya srlen 17 milyar adet alminyum kutunun %78,5 geri kazanlmaktadr. Avrupa lkelerinde alminyum iecek kutusunun pazar pay ve geri kazanlan alminyum iecek oran Tablo 3de verilmitir. Tablo 3 incelendii zaman alminyum iecek kutularn en fazla topland Avrupa lkeleri iinde srasyla sve, svire, zlanda ve Almanya olduu grlr. Bu lkelerde ambalaj atklar nemli oranda geri kazanlmaktadr. Tablo 3. Alminyum ecek Kutusu Kullanm ve Geri Kazanm, 2005 lkeler Toplama Kutu Alminyum Kutular Alminyum (milyon adet) (milyon adet) Pay (%) Avusturya 570 570 100 Belerus 2500 800 32 Danimarka 200 200 100 Finlandiya 235 235 100 Fransa 3100 750 24 Almanya 1000 500 50 Yunanistan 1000 1000 100 rlanda 540 455 85 talya 2070 1985 96 Norve 225 225 100 Portekiz 600 230 38 spanya 6700 1230 18 sve 920 920 100 svire 320 320 100 Trkiye 1540 1080 70 ngiltere 7980 6000 75 Bat Avrupa 29.500 16.500 56 Polonya 2600 2600 100 Macaristan 500 480 96 Dier merkez 5700 5550 97 ve Dou Avrupa lkeleri Toplama 8.800 8.630 98 Merkez ve Dou Avrupa lkeleri Toplam 38.300 25.130 66

Geri Kazanma Oran (%) 50 80 84 88 38 73 36 39 48 93 35 53 86 88 70 41 52 50 33 ihmal ihmal

ihmal

ATIK ALMNYUMDAN ALMNYUM RETM

Ayrtrma tesislerine dier ambalaj atklar ile birlikte getirilen kirli ve zeri boyal veya kapl kullanlm alminyum yry bandna konur. Konveyor boyunca alminyum baz byk magnetlerden geirilir. Bu ekilde elik veya dier metaller ayrtrlr. Dier malzemelerden ayrtrlan alminyum kutular ve malzemeler ezilir ve balyalama makinesi ile balyalanr. Balyalanm alminyum, retim tesisine gnderilir. Balyalamann temel nedeni tama maliyetini en aza indirmektir. Balyalanm alminyum ar nem ierebilir. Nem frnda patlamalara neden olur. Bunu nlemek iin nce balyalar paralanr. Alminyum daha sonra zerinde bulunan tm boyalarn, nemin ve kirliliklerin giderilmesi iin scak frna konur. Frnda alminyum zerindeki boyalar ve kaplamalar giderilinceye kadar stlr. Daha sonra kle haline getirmek iin dner frna konur ve 700 oCye kadar stlr. Kat alminyumun tam olarak erimesi iin kartrlr. Oluan gazlar gl fanlarla ortamdan giderilir. Gazlar nce soutulur ve sonra torbal filtrede partikller bertaraf edilir. Artlm gazlar yksek bir bacadan atmosfere atlr (ekil 10).Erimi hale gelen alminyum hcrenin tabannda toplanr ve buradan alnarak kalplara dklr. eitli ilemlerden sonra tekrar alminyum kutu veya dier alminyum malzeme retiminde kullanlr.

ekil 10. Alminyum at ve Krpntsndan Alminyum retimi Erime ileminden sonra alminyum geni kaplara dklr. Dner bir frnda yaplan eritme nitesi silindirik elik tamburdan ibarettir. Tambur refrakter tula ile kapldr. Arzu edilen karakterde korozyona dayankl ve kuvvetli alminyum elde etmek iin sv alminyumun iine az miktarda baka metaller ilave edilir. Korozyona dayankllk iin magnezyum, kuvvetlendirmek iin bakr ilave edilir. Dklen klelerin arl yaklak olarak 27.200 kg dr. Souyan kleler kaln dilim halinde getirilir. Dilimler rulo haline dntrlr. Rulolardan alminyum levhalar elde edilir. Yeni rnler elde etmek iin preslenir ve ekillendirilir(ekil 11).

ekil 11. Alminyum Klenin levha, Plaka veya Folya Haline Getirilii

A.B.D.de yeni alminyum malzemelerin %55i kullanlm alminyumdan retilmektedir. 2000 ylnda 100.8 milyar alminyum kutunun 62.6 milyar adeti geri kazanlm alminyumdan retilmitir. Avrupa lkelerinde kullanlm alminyumdan alminyum retimi ekil 12de verilmitir.

ekil 12. Avrupa lkelerinde Geri Kazanlm Alminyumdan Alminyum retimi

KAYNAKLAR
1.

Global Aluminum Recycling: A Cornerstone of Sustainable Development, The Global Aluminum Recycling Committee, European Aluminum Association, International Aluminum Institute, 2006. Gnter Kirchner, Aluminum Recycling in Europe Status and Prospects, Organization of European Aluminum Refiners and Remelters, Aluminum cans pass for the first time the 50% recycling rate! European Aluminum Association, 2005. Environmental Profile Report for the European Aluminum Industry, European Aluminum Association, 2008 Jrg Gerber, Global Aluminum Recycling, the Global Energy Cycle and the Role of Society regarding Collection, Energy Efficiency and GHG Emission Reduction, 2007. Gnter Kirchner, Aluminum Recycling in Europe Current Situation and Prospects, Organization of European Aluminum Refiners and Remelters (OEA) EAA/OEA Recycling Division,

2.

3.

4.

5.

6.

7. Prof. Dr. Mustafa ZTRK, Kullanlm Alminyum Malzemelerin Geri Kazanlmas, evre ve Orman Bakanl, 2005.
8.

Andy Doran, Aluminum Recycling: The Climate Change Challenge, Novelis.

AMBALAJ ATIKLARINI VAH OLARAK TOPLAMA MANZARALARI

Ambalaj atklar ehirde ve depolama alanlarnda vahi olarak toplanrken insan sal ile ilgili hi nlem alnmaktadr. ehirde p konteynrlarndan ve p depolama alanlarndan ambalaj atklarnn toplama sistemi insan hayatn hie saymaktadr. Aadaki iki resim yabanc bir lkede su yzeyinden ambalaj atklarnn toplandn gstermektedir. nsana nem veriyorsak bu toplama sistemine son vermeliyiz.