P
1
1
1
p
p
dsL
1urunan pars|a| f(xy) terhadap x (arLlnya perubahan fungsl f Lerhadap x se[auh x dengan y dlbuaL LeLap)
d|defen|s|kan dengan
(])
x
=
]
x
=
x
= lim
Ax-0
](x+Ax,)- ](x,)
Ax
1
1urunan pars|a| f(xy) terhadap y d|defen|s|kan dengan
(])
=
]
= lim
A-0
](x,+A)- ](x,)
A
2
ConLoh 1 1enLukan fx dan fy darl fungsl f(xy) xy
2
Solusl
]
x
=
x
= lim
Ax-0
(x+Ax)
2
- x
2
Ax
= lim
Ax-0
2
{(x+Ax)- x]
Ax
= lim
Ax-0
2
Ax
Ax
=
2
o
o
=
= lim
A-0
( +A)
2
-
2
A
= lim
A-0
A +A
2
A
= lim
Ax-0
( + A) =
e|a|n
]
x
=
x
]
]
x
=
2
]
x
=
x
=
2
]
x
=
x
3
]
x
=
2
]
x
2
=
xx
=
2
]
2
=
2
]
x
=
3
]
2
x
=
x
dsL
ConLoh 2 LenLukan
z
x
dan
z
darl fungsl z x
2
y
3
Solusl
z
x
=
(x
3
3
)
x
=
3
(y
3
dlbuaL konsLan yang men[adl var bebas adalah x sehlngga yang
dlLurunkan hanya Lerhadap x)
o
o
=
o(
3
3
)
o
=
2
2
ConLoh 3 !lka fungsl z x
2
y
2
dengan x r cos 7 dan y r sln 7 dan r
2
x
2
+ y
2
LenLukanlah
z
Solusl
z x
2
y
2
r
2
cos
2
7 r
2
sln
2
7
z
= r(cos
2
7 sln
2
7) 2r (cos
2
7 (1 cos
2
7)) 2r (2 cos
2
7 1)
ALau
z
=
(x
2
-
2
)
=
(x
2
-
2
-x
2
)
= -r
z
=
(x
2
-
2
)
=
(
2
-
2
-
2
)
=
(
2
-2
2
)
= r
ConLoh 4 [lka f(xy) e
x
cos y 1enLukan fx fy fxx fyy fxy fyx
fx e
x
cos y fy e
x
slny
xx
=
2
]
x
2
=
x
cos
2
]
2
= -
x
cos
x
=
2
]
x
=
x
= -
x
sin
Lat|han
1 f(xL)
-(x+t)
2
LenLukan fx fL fxx fxLfLxfLL
[awab fx fL -( +)
-(x+t)
2
fxx fxL fLx fLL (( + )
2
- )
-(x+t)
2
2 f(xL) sln(xL)+ sln(x+L) 1enLukan fx fL fxx fxLfLxfLL
[awab fx cos (xL) + cos(x+L) dan fL cos (xL) + cos (x + L)
fxx sln (xL) sln (x+L) fxL fLx sln (xL) sln (x+L)
fLL sln (xL) sln (x+L)
II D|ferens|a| 1ota| dan turunan tota|
ambar 1 adalah kurva y f(x) pada bldang (xy) dan y' dy/dx df(x)/dx adalah slope LangenL kurva
dl LlLlk (xy)
uarl gambar 1 klLa menggunakan x unLuk perubahan dl x dan y unLuk perubahan dl y dengan pengerLlan
x
= lim
Ax-0
A
Ax
(arLlnya
A
Ax
-
x
- ) 4
dx x dan dy y dan dy adalah pendekaLan LangenL aLau pendekaLan llnear darl y
[lka perbedaan pada persamaan 4 sangaL kecll maka
A
Ax
=
x
+ 1 1 F 0 seperLl xF 0 maka =
x
x
uapaL [uga dlLullskan [lka perubahan pada y adalah dy dan pada x adalah dx maka a =
x
dx (lnl
dlsebuL dengan dlferenslal LoLal yalLu pendekaLan x dx dan y dy)
uengan cara yang sama [lka z f(xy) maka d|ferens|a| tota| dar| fungs| tersebut adalah
=
o
o
+
o
o
ArLlnya la[u perubahan darl fungsl z adalah aklbaL perubahan sebesar dx pada arah x dan dy pada arah y
D|ferens|a| tota| untuk t|ga var|abe| w f(xyz)
=
o
o
+
o
o
+
o
o
III D|ferens|a| fungs| dar| fungs| d|sebut aturan ranta| atau aturan cha|n (cha|n ku|e)
!lka z f(xy) dlmana x f(L) dan y g(L) maka
!lka z f(xy) dlmana x f(uv) dan y g(uv) maka
dy y
x dx
y f(x)
1urunan LoLal darl f(x)
1
=
o
o
1
+
o
o
2
1
++
o
o
n
1
ontoh LenLukan Lurunan LoLal darl f(xy) x
2
+ 3xy Lerhadap x [lka dlberlkan y sln
1
x
Solusl uengam x
1
x dan x
2
y maka
]
x
= +
]
x
=
1
V1-x
2
]
x
= + +
1
V1-x
2
ontoh dlkeLahul level elevasl/penlngglan Lanah dl lauL P berganLung pada dua peLa koordlnaL xy
berdasarkan persamaan P(xy)
-0.01(x
2
+
2
)
Sebuah mobll melalul daerah lnl dengan koordlnaL x(L)
7 + 10 cos (10L) dan y(L) 4 + 10 sln (10L) 1enLukan kecepaLan mobll dlmana keLlngglan mobll
berLambah aLau berkurang pada L 0
Solusl
H
=
H
+
H
= -.
-0.01(x
2
+
2
)
. (-sin())
H
= -.
-0.01(x
2
+
2
)
. (cos())
H
= |-.
-0.01(x
2
+
2
)
. (-sin())] +|-.
-0.01(x
2
+
2
)
. (cos())]
ada L 0 x 3 dan y 4 sehlngga
H
= |-...
-0.01(3
2
+4
2
)
. (- sin(.))] +|-..
-0.01(3
2
+4
2
)
. (cos(.))]
Maka kecepaLan mobll
t
= (.. -..)
-0.01.25
= -8
-0.25
= -.
IV Iungs| IMLII1
ungsl y(x) dldefenlslkan sebagal fungsl lmpllclL [lka u(xy) 0 unLuk menghlLung dy/dx Lerleblh dahulu klLa
memecahkan persamaan u(xy) 0 bagl y kemudlan menurunkannya Lerhadap x
=
o
o
+
o
o
=
= -_
o
o
o
o
_
Asalkan
u
x
= secara geomeLrls fungsl lmpllclL u(xy) 0 menyaLakan sebuah kurva pada bldang xy dan
dy/dx menyaLakan kemlrlngan garls slnggungnya dlLlLlk (xy) dlmana
u
=
ConLoh LenLukan kemlrlngan garls slnggung pada kurva x
2
+ 2y
2
4xy + 7x 3 dl LlLlk (11)
Solusl
u(xy) x
2
+ 2y
2
4xy + 7x 3 0
1urunan parslal u(xy) Lerhadap x dan y
u
x
= - + dlLlLlk (1 1)
u
x
=
u
= - dlLlLlk (1 1)
u
= -8
!adl kemlrlngan kurva dlLlLlk (11) adalah
x
=
13
8
Iungs| |mp||c|t untuk t|ga var|abe| atau |eb|h yakn| u(xyz) 0
=
o
o
+
o
o
+
o
o
+ =
uarl persamaan lnl Lerbaca
z
x
= -
u
x
u
z
dan
z
= -
u
j
u
z
V Ap||kas| d|ferens|a| pars|a| untuk masa|ah n||a| maks|mum dan m|n|mum
ualam dlferenslal blasa nllal eksLrem (nllal makslmum dan mlnlmum) sebuah kurve adalah
bahwa Lurunan perLama persamaan fungsl kurve pada maslngmaslng varlabel adalah nol
Mlsalkan fungslnya y f(x) maka nllal/LlLlk eksLremnya dlLenLukan darl dy/dx 0
!lka dua varlabel z f(xy) maka nllal eksLremnya dlperoleh darl
x dz/dx 0 dan fy dz/dy 0
unLuk menclrlkan [enls eksLremnya klLa lakukan dengan menurun parslalkan keduanya fxx fyy dan fxy
dan selan[uLnya mencarl deLermlnannya
= _
xx
x
_
uengan penenLuan
a Makslmum [lka fxx(ab)0 dan u0 (1lLlk (ab) adalah LlLlk eksLrem darl fungsl f(xy)
b Makslmum [lka fxx(ab)0 dan u0
c 1lLlk pelana/sadlle [lka u0
d !lka u 0 maka Lldak ada yang dapaL dlslmpulkan darl [enls fungsl eksLremnya
kasus 1 [lka varlabel x dan y bebas/Lldak berhubungan maka persoalan nllal eksLrem lnl dlsebuL
oocoosttolo
ConLoh carllah LlLlk eksLrem darl fungsl f(xy) xyx
2
y
2
2x2y+4 dan LenLukan [enls eksLremnya?
Solusl fx df/dx y 2x 2 0 F y 2x + 2 1)
fy df/dy x 2y 2 0 2)
pers 1 subs ke 2 F x 2y + 2 2(2x + 2) + 2 F x 2 dan y 2
[adl LlLlk eksLrem darl f(xy) adalah (22)
[enls eksLremnya
fxx d
2
f/dx
2
2 fyy d
2
f/dy
2
2 fxy fyx d
2
f/dydx 1
deLermlnan darl Lurunan parslal f(xy)
= _
xx
x
_
-
-
41 3 0
karena exx 2 0 dan u 3 0 maka LlLlk (22) merupakan LlLlk eksLrem makslmum darl fungsl f
dengan nllal eksLremnya
f(xy) f(22) 8 (subsLlLuslkan (22) kedalam persamaan fungsl f(xy))
ConLoh 2 1enLukan nllal eksLrem dan [enlsnya darl fungsl f(xy) 2x
4
x
2
+ 3y
2
Solusl
fx(xy) 8x
3
2x 0 F 8x
3
2x 2x (4x
2
1)0 F x 0 dan x 1/2
fy(xy) 6y 0 F y 0
fxx(xy) 24x
2
2 unLuk x 0 maka fxx 2 unLuk x Z dan 1/2 maka fxx 4
fyy(xy) 6
fxy(xy) fyx(xy) 0
n||a| ekstremnya (00) (1/2 0) dan (1/20)
[enlsnya
x=0
= _
xx
x
_
-
12 0 unLuk fxx 2
x=12
=
24 0 unLuk fxx 4
x=-12
=
24 0 unLuk fxx 4
keslmpulan u
x0
0 maka [enls eksLrlmnya LlLlk pelana f(00) 0
u
x1/2
LlLlk eksLremnya mlnlmum dengan nllal mlnlmum local pada f(1/20) 2x
4
x
2
+ 3y
2
1/8
kasus 2 [lka varlabel x dan y memlllkl hubungan LerLenLu maka persoalan nllal eksLrem lnl dlsebuL
coosttolo
!lka fungsl f(xyz) dengan nllal consLraln (xyz) 0 dapaL dlpecahkan dengan cara ellmlnasl dan pengall
langgrange
1 ara e||m|nas|
1enLukanlah leLak LlLlk (xyz) yang LerdekaL ke LlLlk asal 0 pada sebuah permukaan bldang v x y
+ 2z 2
Solusl !arak sebuah LlLlk (xyz) ke LlLlk asal C adalah d <C<
2
+
2
+
2
!adl f(xyz) d
2
x
2
+ y
2
+ z
2
1)
ConsLralnnya (xyz) x y + 2z 2 0 2)
uarl persamaan consLraln dlperoleh y x + 2z 2 3)
Slslpkan pers 3 ke pers 1 dlperoleh f(xyz) x
2
+ (x + 2z 2)
2
+ z
2
2x
2
+ 4xz + 3z
2
4x 8z + 4
nllal eksLremnya
fx 4x + 4z 4 0 F 4x 4z + 4 F x z + 1
fz 4x + 10z 8 0 F 10z 8 4x F z (8 4(z + 1)) F z 2]3 dan x 1]3
t|t|k ekstremnya (ab) (1]32]3)
fxx 4 fzz 10 fxz fzx 4
en|s ekstremnya =
40 16 24 0 dan fxx 4 0 maka [enls LlLlk eksLremnya
mlnlmum
!arak LlLlk LerdekaL ke LlLlk asal dlperoleh dengan cara mencarl nllal varlabel y dengan memasukkan (xy)
(1/32/3) ke dalam persamaan bldang v x y + 2z 2 dlperoleh y 1/3
!adl arak terdekat t|t|k (xyz) yang terdekat dengan t|t|k asa| ada|ah pada t|t|k (1]3 1]3 2]3)
ontoh 2 sebuah kawaL dlbelokkan membenLuk kurva y 1 x
2
1erdapaL sebuah garls lurus darl pusaL
ke LlLlk (xy) seperLl yang dlLun[ukkan gambar 1enLukan [arak mlnlmum garls (xy) ke LlLlk pusaL
SubsLlLuslkan persamaan konsLraln y 1 x
2
ke f(xy) dan dlperoleh
f(x) x
2
+ (1 x
2
)
2
x
2
+ 1 2x
2
+ x
4
x
4
x
2
+ 1
mencarl nllal eksLrlm
fx 4x
3
2x 0 dlperoleh x 0 dan x
fxx 12 x
2
2 _
- poo =
poo = V
karena u 0 maka Lldak dapaL dlslmpulkan mlnlmum aLau makslmum !adl nllal LerdekaL ke LlLlk asal
berada pada x dan y Z
2 Metode enga|| Lagrange
!lka klLa lngln mencarl nllal eksLrem darl fungsl f(xy) yang mana nllal x dan y berhubungan dengan
persamaan konsLralnnya yalLu (xy) konsLanLa unLuk mendapaLkan nllal eksLrem darl f maka klLa
mengseL fx 0 fy 0 dan d 0 uapaL klLa Lullskan
=
o
o
+
o
o
=
=
q
x
+
q
= x 2 F 2 = 2
q
x
+2
q
=
(xy)
y
x
klLa lngln memlnumkan [arak d
2
+
2
darl pusaL ke
LlLlk (xy) fd
2
x
2
+ y
2
(x dan y Lldak bebas LeLapl
berhubungan dengan persamaan kurve y 1 x
2
klLa Lullskan kemball
f(xy) x
2
+ y
2
dan (xy) y 1 + x
2
0
!umlahkan df + d
]
x
+2
q
x
+
]
+2
q
=
uengan memandang x dan y bebas maka dx dan dy [uga bebas sehlngga klLa peroleh
]
x
+ 2
q
x
= dan
]
+2
q
=
!adl dapaL klLa Lullskan persamaan syaraL eksLrem darl fungsl sbb
(xy) f(xy) + 2(xy)
ontoh 1 berapakah keLlga slsl sebuah koLak Lanpa penuLup aLas dengan vo|ume maks|mum [lka luas
permukaannya 108 cm
3
enyelesalan
ulkeLahul vo|ume kotak f(xyz) xyz dan |uas kotak tanpa penutup atas L |uas a|as + 2(|uas s|s| k|r|
dan kanan) + 2 (|uas s|s| muka dan be|akang) xy +2xz + 2 yz 108 cm
2
(anggap koLak berada pada
okLan perLama dan slslnya berlmplL dengan sumbu x y dan z)
!adl f(xyz) xyz dan (xyz) xy +2xz + 2yz 108
(xyz) f(xyz) + 2(xyz) xyz +2(xy +2xz + 2yz) *
1erdapaL Llga persamaan Lurunan parslal yaknl
]
x
+ 2
q
x
= F yz + 2(y+2z) 0 **
]
+2
q
= F xz + 2(x+2z) 0
]
z
+ 2
q
z
= F xy + 2(2x+2y) 0
unLuk memecahkan keLlga persamaan dl aLas kallkan maslngmaslng pers berLuruLLuruL dengan x y
dan z lalu dl[umlahkan
xyz + 2(yx+2zx) 0
xyz + 2(xy+2yz) 0
xyz + 2(2xz+2yz) 0
3xyz +2 (2xy+4yz+4zx) 3xyz + 22(xy + 2yz + 2zx) 3xyz + 22(108) 0 [adl 2 (xyz/72)
Masukkan nllal 2 ke dalam keLlga persamaan ** dlperoleh
yz + 2(y+2z) 0 F -
x
72
( + ) =
xz + 2(x+2z) 0 F -
72
( +) =
xy + 2(2x+2y) 0 F -
z
72
( + ) =
darl pers dan dlperoleh x y hasll lnl masukkan ke persamaan dlperoleh
2zx + 2zy 72 F 2zx +2zx 72 F 4zx 72 sehlngga zx 18 F z 18/x
SubsLlLuslkan z 18/x ke pers dlperoleh xy + 2xz 72 F x
2
+ 2x 18/x 72
x
2
+ 36 72 F x
2
36 sehlngga x y 6 dan z 3
!adl ukuran slslslsl koLak yang dlkehendakl adalah x y 6 dan z 3
ontoh 2 1emperaLur pada sebuah LlLlk (xy) dalam ruang dlberlkan oleh 1(xy) 1 + xy Carllah dua LlLlk
suhu Lerpanas dalam llngkaran
enyelesalan klLa perlu memakslmalkan 1(xy) berdasarkan consLraln x
2
+ y
2
1
uapaL klLa Lullskan 1(xy) 1(xy) + 2(xy) (1 + xy) + 2 (x
2
+ y
2
)
1
x
+2
q
x
= +z = **
]
+2
q
= +z =
ers ** maslngmaslng dl kall y dan x supaya
2
+ z = dan
2
+ z = kemudlan dl[umlahkan (x
2
+ y
2
) + 42xy 1 + 42xy 0
uarl slnl klLa peroleh 2 1/4xy
Masukkan nllal 2 ke pers ** + z = -
1
4x
= -
1
2
=
( y x I
1
V2
!adl LemperaLure makslmum pada llngkaran adalah
1 1 + xy 1 +
1
V2
.
1
V2
3/2 pada LlLlk y x I
1
V2
VI erubahan Var|abe| (hange Cf Var|ab|e)
+
Apllkasl laln darl dlferenslal parslal adalah mengubah varlabel mlsalnya darl koordlnaL recLangular
men[adl koordlnaL polar dll Sebagal conLoh [lka klLa menger[akan persoalan geLaran pada
membrane bundar aLau allran panas pada Labung slllnder maka koordlnaL polar leblh balk
dlgunakan LeLapl [lka klLa menger[akan persoalan gelombang bunyl dalam ruang maka koordlnaL
recLangular/karLeslan leblh balk Marl klLa llhaL hubungan anLara koordlnaL polar dan recLangular
pada gambar berlkuL
ConLoh1 8ubahlah persamaan gelombang berlkuL ke dalam varlabel r x + vL s x vL
o
2
o
2
-
2
o
2
o
2
=
enyelesalan
1 ulferenslalLoLalkan persamaan berlkuL r x + vL s x vL
x
= dan
t
= selan[uLnya
s
x
= dan
s
t
= -
2 klLa carl
P
x
,
P
t
,
2
P
x
2
,
2
P
t
2
o
o
=
o
or
or
o
+
o
os
os
o
=
o
or
+
o
os
= _
o
or
+
o
os
] =
o
o
o
o
=
o
or
or
o
+
o
os
os
o
=
o
or
-
o
os
= _
o
or
-
o
os
] =
o
o
o
2
o
2
=
o
o
o
o
= _
o
or
+
o
os
] _
o
or
+
o
os
] = _
o
or
+
o
os
] _
o
or
+
o
os
] =
o
2
or
2
+
o
2
oros
+
o
2
os
2
o
2
o
2
=
o
o
o
o
= _
o
or
-
o
os
] _
o
or
-
o
os
] = _
o
or
-
o
os
] _
o
or
-
o
os
]
=
2
o
2
or
2
-
o
2
oros
+
o
2
os
2
SubsL ke pers gelombang
2
P
x
2
-
1
2
2
P
t
2
=
2
P
2
+
2
P
s
+
2
P
s
2
-
1
2
2
2
P
2
-
2
P
s
+
2
P
s
2
=
2
P
x
2
-
1
2
2
P
t
2
=
2
P
s
= F perubahan varlabel darl koordlnaL (xL) men[adl (rs)
ConLoh 2 1ullskan persamaan laplace berlkuL dalam koordlnaL polar x 8 cos dan y 8 sln
2
P
x
2
+
2
P
2
=
enyelesalan klLa keLahul bahwa dalam koordlnaL polar 8
2
x
2
+ y
2
dan Lan
1
(y/x)
1 1urun parslalkan maslngmaslng pers
p
x
=
x
(x
2
+
2
)
12
=
x
p
= cos
p
=
(x
2
+
2
)
12
=
p
= sn
q
x
dan
q
Lan y/x
N(Lan) N( y/x)
Sec
2
N -
x
2
o
o
o
=
-
2
sec
2
=
-
2
+ tan
2
=
-
2
+
2
o
o
=
-
2
+
2
= -
psn
p
2
= -
sn
p
N(Lan) N( y/x)
Sec
2
N
1
x
o
o
o
=
sec
2
+ tan
2
2
o
o
=
2
+
2
=
pcos
p
2
=
cos
p
ll
P
x
=
P
p
p
x
+
P
q
q
x
=
P
p
cos -
P
q
snq
p
F
x
=
p
cos -
q
snq
p
P
=
P
p
p
+
P
q
q
=
P
p
sn +
P
q
cosq
p
F
p
sn +
q
cosq
p
o
2
o
2
=
o
o
_
o
o
] = _
o
op
cos -
o
o
sn
p
] _
o
op
cos -
o
o
sn
p
]
= _
o
op
cos -
o
o
sn
p
]_
o
op
cos -
o
o
sn
p
]
o
2
o
2
= cos
2
o
2
op
2
-
o
2
opo
cossn
p
+
o
2
o
2
sn
2
p
2
o
2
o
2
=
o
o
_
o
o
] = _
o
op
sn +
o
o
cos
p
] _
o
op
sn +
o
o
cos
p
]
= _
o
op
sn +
o
o
cos
p
] _
o
op
sn +
o
o
cos
p
]
o
2
o
2
= sn
2
o
2
op
2
+
o
2
opo
cossn
p
+
o
2
o
2
cos
2
p
2
}umlahkan:
o
2
o
2
+
o
2
o
2
= cos
2
o
2
op
2
-
o
2
opo
cossn
p
+
o
2
o
2
sn
2
p
2
+sn
2
o
2
op
2
+
o
2
opo
cossn
p
+
o
2
o
2
cos
2
p
2
=
=
o
2
op
2
(cos
2
+ sn
2
) +
o
2
o
2
p
2
(cos
2
+ sn
2
) =
o
2
op
2
+
p
2
o
2
o
2
=
o
2
o
2
+
o
2
o
2
=
o
2
op
2
+
p
2
o
2
o
2
=
o
op
_
o
op
] +
p
2
o
2
o
2
=
p
_
o
op
p _
o
op
]_ +
p
2
o
2
o
2
=
!adl
2
P
x
2
+
2
P
2
=
2
P
p
2
+
1
p
P
p
+
1
p
2
2
P
q
2
=
VII DIILkLNIAL DAkI IN1LGkAL D|kena| dengan nUkUM LLI8NI2'
klLa mendefenlslkan bahwa lnLegral merupakan lawan/anLl darl Lurunan [lka
() =
P(x)
x
maka ] () =
x
u
()|
u
x
(x) (a) dlmana a adalah konsLanLa
!lka klLa Lurunkan Lerhadap x klLa peroleh
x
] () =
x
(x) (a)
(x) %% 1
uengan cara yang sama
] () =
u
x
()|
x
u
(a) (x)
x
] () =
x
(a) (x) -
(x) %% 2
ontoh 1 carllah
x
] sin
n
penyelesalan
_ sin
x
n4
=
-cos|
n
4
x
= -cos + V
klLa ubah x pada pers 1 men[adl v dan x pada pers 2 men[adl u
_ () =
o
()
_ () =
b
-()
Ingat u dan v fungs| dar| x
M|sa|kan = ] ()
maka
] () =
o
() dan
u
=
u
] () =
b
-()
H
=
oH
o
+
oH
o
_ () =
()
()
()
-()