263

A lenda melusnica no folclore galego: Apuntamentos sobre o culto e o popular

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
Universidade da Corua

264

265

A Andrs Pena Graa e Fernando Alonso Romero

O ciclo de lendas que se ten dado en chamar xenericamente, a partir da versin de

mis suceso do tronco, como melusnico, esta constitudo fundamentalmente por unha serie de relatos espallados pola literatura culta baixo medieval e oral contempornea europea. No caso galego, en que nos centraremos aqu, a lenda melusnca est fundamentalmente representada pola lenda xenealxica dos Mario de Lobeira.

OS MARIO DE LOBEIRA E A SA LENDA. AS VERSINS A referencia mis antiga que temos nas fontes da lenda dos Mario provn dun nobiliario composto polo fillo bastardo do rei do Dinis de Portugal, Pedro Afonso, Conde de Barcelos, que al polo sculo XIV conclura o seu Livro de Linhagens, obra en que se daba conta das orixes de boa parte das liaxes1 da nobreza peninsular:
O primeiro foi iu cavaleiro boo que houve nome dom Froiam, e era caador e monteiro. E andando iu dia em seu cavalo per riba do mar, a sue monte, achou ia molher marinha jazer dormindo na ribeira. E iam com ele tres escudeiros seus, e ela, quando os

1 Para os precedentes do Livro de Linhagens no eido peninsular vid. CATALN MENNDEZ-PIDAL, D., De Alfonso X al Conde de Barcelos cuatro estudios sobre el nacimiento de la historiografa romance en Castilla y Portugal, Madrid, Gredos, 1962.

266

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ

sentio, quise-se acolher ao mar. E depois que a filhou aaqueles que a tomaron fe-a poer em ia besta, e levoua pera sa casa. E ela era mui fermosa, e el fe-a bautizar, que lhe non caa tanto nome nem iu como Marinha, porque saira do mar; e assi lhe ps nome, e chamaromlhe dona Marinha. E houve dela seus filhos, dos quaes houve iu que houve nome Johan Froiaz Marinho. E esta dona Marinha nom falava nemigalha. Dom Froiam amavaa muito e nunca lhe tantas cousas pode fazer que a podesse fazer fara. E iu dia mandou fazer mui gram fugeira em seu paao, e ela viinha de fora, e trazia aquel seu filho consigo, que amava tanto como seu coraom. E dom Froia foi filhar aquele filho seu e dela, e fez que o queria enviar ao fogo. E ela, com raiva do filho, esforou de braadar, e com o braado deitou pela boca ia pea de carne, e dali adiante falou. E dom Froia recebeo-a por molher e casou com ela2.

O seguinte documento en que aparecen referencias orixe mtica dos Mario procede dunha obra titulada Nobiliario de los Linajes de Diego Hernndez de Mendoza e conservada en dous cdices gardados respectivamente na Biblioteca Escurialense e na Nacional de Madrid. A cronoloxa as como a identidade concreta do autor da obra en xeral difcil de establecer xa que figura con datas diversas en ambos os dous manuscritos (1474/1492), quedando s claro pola propia indicacin que fai o autor de ter vivido nos reinados de tres reis, Xon II (1406-1454), Henrique IV (1454-1474) e finalmente dos Reis Catlicos (1476-1504), que ten que situarse a cabalo dos sculos XV e XVI3. A versin da lenda que se d no cdice do Mosteiro do Escorial a seguinte:
El linaje de los Marinos es en Galicia el cual vocablo de Marinos quiere dezir hombres de armas. Este apellido traen por la siguente razn: Dizen que uno en quien prinipio este apellido yendo por su tierra, orilla del mar, vido estar unos hombres y mugeres al sol arrimados a una pea, desnudos, el cuero como escamoso. Y arremetiendo de spito con el cavallo por los atajar, se echaron en la mar, y no pudo atajar sino una mujer, la cual tom con harto trabajo. Y la truxo a su casa e hizo curar della de tal manera que aquellas escamas o cuero duro todo lo mud, y se hizo muy linda muger a maravilla, y deprendio la habla. De suerte que el cavallero, pagado della, la tomo para s. En la cual engendr un hijo que huvo nombre Hernn Marino. Tom este renombre a causa de la madre, que fue de la mar4.

PEDRO AFONSO, Livro de Linhagens, Santiago de Compostela, Biblifilos Gallegos, 1974. PRIETO LASA, J. R., Las leyendas de los seores de Vizcaya y la tradicin melusiniana, Madrid, Instituto Menndez Pidal, 1994, p. 135. 4 Nobiliario de los Linajes, Biblioteca Escurialense, fol 50r. Cit. en PRIETO LASA, op. cit.
3

A LENDA MELUSNICA NO FOLCLORE GALEGO

267

O mesmo relato con leves retoques lxicos ou de redaccin, mais sen cambios decisivos na trama argumental, dado polo cdice sito na Biblioteca Nacional5, e ser, as mesmo, esa versin que en primeiro termo6 nos dar Sagrario de Molina xa en pleno sculo XVI7, cando na sa Descripcin del Reino de Galicia trate das orixes da liaxe dos Mario8, malia ao escepticismo que mostrara a respecto dos elementos sobrenaturais do relato o autor, os cales tentara substitur por outra explicacin etimolxica ao aludir, nun coecido tpico dos relatos nobiliares e cabaleirescos da poca9, suposta chegada por mar do antepasado fundador. A versin mendoziana, como se pode apreciar a simple vista, ten sufrido algns cambios con respecto a do seu predecesor de hai s un sculo, o Conde Don Pedro, ao introducir elementos

dem, Biblioteca Nacional, fol. 220r-221r. Cit. en PRIETO LASA, op. cit. Este feito non pode ocultar a influencia e o xito da versin mendoziana, un xito prolongado lapsu calami academicamente ata practicamente os nosos das. As interesante constatarmos algunhas frases da que fora a tese de licenciatura de Felipe Criado Boado, no que lenda dos Mario se refire: Sin embargo, y a falta de ms datos en este sentido no tenemos la certeza de que esta leyenda perteneciese al conjunto de creencias mticas de aquel momento; no podemos asegurar que estuviese ya formulado entonces el concepto de mujer serpiente tal y como conocemos en la actualidad; nicamente si existiese algo que permitiera averiguar, o cuando sostener con cierta fiabilidad, que los Mario utilizaban para justificar y privilegiar sus orgenes un esquema mtico vivo y vigente en la sociedad y cultura de la que eran contemporneos, se podra extender al siglo XVI. Ante isto concle taxativamente: pero no se puede decidir nada concluyente en este sentido, ya que no deja de ser posible que Sagrario de Molina, autor culto de una poca en la que el texto de Melusina se haba hecho muy popular, parecendo en ltima instancia defender unha invencin ex novo por parte do autor ou de, cualquier otro individuo, hubiese retomado un tema de gran prestigio en el contexto geogrfico y cultural sobre el que escriba (la Galicia del siglo XVI) para inventar unos orgenes prodigiosos a la familia de los Mario. CRIADO BOADO, F., Serpientes gallegas: Madres contra rameras, en BERMEJO BARRERA, J. C. (ed.), Mitologia y Mitos de la Hispania Prerromana II, Madrid, Akal, 1988, p. 217. Disto infrese que, ademais do texto medieval (do sculo XIV!), descoece tamn a referencia directa da versin de Mendoza, un feito que mis xustificable na redaccin da Descripcin. Criado ser seguido, ao respecto, por GARCA FERNNDEZ-ALBALAT, B., La soberana cltica femenina y sus huellas de culto en el oeste peninsular, en Los celtas de la Europa Atlntica. Actas do I congreso galego sobre a cultura celta, Ferrol, Concello de Ferrol, 1999, p. 175; e por Braas Abad e Aparicio Casado (nas sas teses respectivas). 7 Mendoza, as mesmo, a fonte da versin que redixe cun maior acento literario e certas concesins sentimentais ao estilo da poca (o sculo XIX), Antonio de Trueba, no primeiro tomo da sa magna opera Leyendas genealgicas de Espaa, Barcelona, Daniel Cortezo y Cia. Editores, 1887, pp. 249-252. 8 SAGRARIO DE MOLINA, B., Descripcin del Reino de Galicia, edic. de J. A. PARRILLA, prlogo de R. VILLARES, A Corua, Supervisin y Control, 1998, p. 154. 9 Sinaladamente nunha das versins peninsulares do ciclo melusnico, a lenda dos Haro, de certa e imprecisa evocacin artrica non strictu sensu, aparece este tpico, a antepasada mtica, a Dama de Biscaia, ser unha filla do rei de Escocia chegada por mar: PRIETO LASA, op. cit., p. 261. De igual maneira a navegacin providencial do primeiro Froilaz, descendente de godos, e a sa chegada a terra de Trasancos marcan o fito fundacional desta liaxe galega: PENA GRAA, A., Narn un concello con historia de seu. II, Santiago de Compostela, Sotelo Blanco, 1991, pp. 4-57. Algunhas lendas heroicas reflectiran, de igual maneira, a chegada por mar ou un curso de auga do heroe, como a de Loengrin, GRIMM, J. GRIMM, W., Deutsche Sagen, Darmstadt, Wissenschaftliche Gesellschaft, 1982, vol II, n 542-544.
6

268

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ

novos na trama que non aparecan na primitiva redaccin do Livro de Linhagens. Isto pode supor varias cousas: desde un coecemento imperfecto da fonte primaria portuguesa, ao uso dunha fonte secundaria non testemuada (oral ou, con mis probabilidade, escrita) ou ben que o xenealoxista simplemente innova aqu. difcil negar a priori algunha das posibilidades, anda que a segunda resulta especialmente suxerinte pola posibilidade que nos mostra de que a versin de Mendoza estea recollendo ela mesma elementos locais que non se van como necesarios no relato do Livro, mais que agora cobraran un novo pulo na trama. Atopmonos as con das versins da xenealoxa mtica dos Mario de Lobeira, porn escasamente separadas no tempo por algo menos de dous sculos, e certos elementos de diverxencia no que se refire a desenlace, pois na mis antiga ten un maior desenvolvemento o tema da mudez, que Mendoza reducir a unha simple aprendizaxe verbal. En cambio, na primeira faise omisin, pola sa parte, de elementos que son centrais na segunda: o caracter de ctico da muller e a sa progresiva perda. Porn a presenza de elementos paralelos, como a iconografa herldica asociada a esta familia, cun frutfero desenvolvemento na arte nobiliaria das Ras Baixas durante toda a Idade Moderna e demais, fan pensar que isto podera ter infludo nesa evolucin secundaria do relato que temos en Mendoza, que tal vez se achou na necesidade de facer explcito o implcito. Tampouco hai que deixar de ter en conta, ao fo disto, a presenza de narracins tradicionais na zona at practicamente a actualidade que lembran a lenda recollida no nobiliario do Conde Don Pedro10. Mis al deste entrecruzamento secular entre o culto e o popular, a principal resposta afirmativa vira, talvez, dada pola propia falta de detalles da propia descricin que o Conde de Barcelos fai de Dona Maria, coa sa parquidade ia molher marinha que parece supor un sobreentendido que non precisa doutras nfases descritivas, incidentes no coiro escamoso da muller. Un dato de posible interese poderanolo achegar o feito de que os termos muller maria / home mario permanezan at o da de hoxe como de uso corrente no folclore galego contemporneo para se referir a este tipo de seres de calidades semellantes s sereas, do cal se podera supor que a contigidade lxica non casual, se non causal, dicir, froito dunha continuidade histrica na tradicin oral da que o Livro de Linhagens sera a primeira proba documental e que podera explicar a dita omisin. Colxese disto a posibilidade de que o termo muller marinha que aparece no texto puidese ter, por aquel entn, un contido perfectamente claro xa na zona galego-portuguesa e semellante ao actual. Este feito, como observara a case dous sculos Teofilo Braga, non sera tan estrao se temos en conta, por exemplo, o uso que no sculo XVI o poeta portugus Gil Vicente far do termo fada marinha nunha evocadora composicin: Vai logo as ilhas perdidasen / No mar de penas ouvinhas / Traze trs

10

Vxase PAZOS, L., Gua de sirenas de Galicia, Pontevedra, LXD, 2003, pp. 27-28.

A LENDA MELUSNICA NO FOLCLORE GALEGO

269

fadas marinhas / Que sejam mui escolhidas11. Novo entrecruzamento entre literatura culta e tradicin oral?12

UNHA PECULIAR VERSIN E O FOLCLORE DOS SERES DAS AUGAS. XACIOS, LAGARTOS E SERPES Unha mencin parte merece, pola sa orixinalidade, unha terceira variante da lenda que merece ser estudada por separado das anteriores: a que nos ofrece, no sculo XVI, o que fora bispo de Mondoedo, Antonio de Torquemada13 no seu Jardn de flores curiosas:
No quiero que passemos adelante sin que sepys una comn opinin que se tiene ene el reyno de Galicia, y es que all ay un linaje de hombre que llaman los Marinos, los quales se dize y affirma por cosa muy cierta, y ellos no lo niegan, que descienden de uno de estos trittones o pescados que dezimos, antes se precian dello. Y aunque se cuenta de diversas maneras como cosa muy antigua, todas vienen a concluir en que, andando muger ribera de la mar, entre una espesura de rboles, sali un hombre marino en tierra, y tomndola por fuera, tuvo sus ayuntamientos libidinosos con ella, de los quales qued preada, y este hombre o pescado se bolvi a la mar, y tornava muchas vezes al mesmo lugar a buscar a esta muger, pero sintiendo que le ponian acechanas para prendele, desaparesci. Quando la muger vino a parir, aunque la criatura era racional, no dex de traer en s seales por donde se entendi ser verdad lo que deza que con el triton le hava sucedido14.

Como se pode observar, a versin de Torquemada difire sensiblemente tanto da do Conde de Barcelos como da de Hernndez de Mendoza: a accin e os personaxes vnse invertidos, e a muller ags por ser vtima da violencia, novamente xoga un papel moi diferente que nos relatos anteriores ao quedaren reservados os caracteres sobrenaturais para o actor masculino, ese home mario, camuflado baixo a vestimen-

Cit. en BRAGA, T., Contos tradicionais do povo portugues, Lisboa, Publicaes Dom Quixote, 1995, p. 21. 12 Sobre os motivos da presenza de elementos fericos na literatura profana a partir da Idade Media vxase nota 53. 13 CARO BAROJA, J., Algunos mitos espaoles, Madrid, Edic. Centro, 1974, pp. 138 y ss.; ALONSO ROMERO, F., Lendas dos pescadores galegos, britnicos e bretns, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Conselleira de Pesca, 1996, p. 130. 14 TORQUEMADA, A. de, Jardn de flores curiosas, en Obras Completas I, Madrid, Turner, 1994, p. 585.

11

270

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ

ta do clsico tritn, que alterna as sas idas e vidas do mar terra. O propio autor recoece que existan, parte da que el nos ofrece, outras versins correntes de lenda xa que se cuenta de diversas maneras, o cal non consegue obviar un certo asombro ante a disimilitude dos dous relatos. Sera a versin de Torquemada outra formulacin paralela do relato xenealxico ou ben o resultado dunha adaptacin forzada ao discurso literario que el mesmo fixo, ou pola contra o resultado dunha simple confusin ao escoitar a lenda, ou un descoido ao transcribila? difcil sabelo, mis sexa como for, si podemos encontrar algns elementos parellos no folclore contemporneo en favor dunha orixe cando menos oral en parte. Na costa da Asturias galegofalante, en Tineo, dicase que o home marn acostumaba aparecer nas noites en que haba tormenta para, entre outras cousas, satisfacer os seus baixos instintos: viniende de la Mare de Lluarca ... quemaba los pajares, mataba el ganado y violaba a las mujeres con su enorme pene15. Poida que se relacionen coa tradicin deste tipo outra serie de crenzas, como a que exista na zona do Morrazo (Pontevedra) de que o Urco16 via desde o mar terra as noites de treboada para atacar as mulleres, especialmente aquelas que estaban embarazadas ou a menstruar17. Poida tamn que tradicins deste tipo tivesen algo que ver, ou fosen coecidas mis directa ou indirectamente por Torquemada hora de redactar a sa obra. Por outro lado sabemos que algo semellante se contaba tamn dos chamados xacios do curso medio do Mio. Estes xacios son descritos comunmente como uns seres acuticos, en ocasins cunha forma mis parella humana e afastada da caracterizacin ctica dos seus conxneres. No ano 1999 tivemos a oportunidade de recollermos unha curiosa versin indita sobre os dunha orinda da rexin da Terra de Mio (Lugo). Segundo ela, os xacios acostumaban sar baixo a sa fascia humana das pozas do ro para engaiolaren as mozas que pola noite se recollan da festa18, sobre todo cando isto coincida coa noite de San Xon, un eido este dos nostoi festivos moi axeitado para as aparicins sobrenaturais. mesma tradicin atribelles, non obstante, unha eiva que os deixa ao descuberto ao denunciar a sa condicin: pdeselle atopar unha cauda residual de lagarto. O lagarto ten un papel moi peculiar no folclore galego-portugues xa que forma un dobrete antittico, mais en parte tamn complementario, con outro rptil, a serpe. Un conto popular atribe a

LVAREZ PEA, A., Mitologa Asturiana, Oviedo, Picu Uriellu, s.f., p. 124. Anda que se identifica o Urco normalmente pola sa forma de can, na tradicin oral da zona do Morrazo presntasenos esta figura cuns caracteres mis vagos puidendo adoptar tamn outras formas como a de cabalo ou mesmo a de home de grande tamao, vxase APARICIO CASADO, B., A tradicin oral en Poio. Claves interpretativas, Pontevedra, Deputacin Provincial de Pontevedra, 1992, p. 99. 17 Tradicin recollida por Lus Gmez Souto, a quen temos que agradecer a informacin. 18 Vxanse as aparicins de trasnos, demos bulrreiros ou lavandeiras etc., non exentas, s veces, de intencionalidade: a avoa da nosa informante aplicballe os xacios do conto como un coco axeitado para que non se demorase enredando cando saa polas noites.
16

15

A LENDA MELUSNICA NO FOLCLORE GALEGO

271

diferenza entre eles participacin da serpe no pecado orixinal, xa que antes disto tera pernas de igual xeito que o lagarto . Porn, por afinidade coa sa cmplice, dise que a serpe amiga das mulleres: Tamen adoita a serpe meterse pola boca dos animais e mis dos homes. O perigo maor prs homes que non prs mulleres porque as cobras en lembranza probable da historia de Adn e Eva son enemigas dos homes e amigas das mulleres19; mentres que o lagarto o dos homes, unha crenza que tamn se encontra en Portugal e Castela20 e na Alta Estremadura unha zona, por outro lado, con grandes afinidades etnogrficas con Galicia21: o lagarto era contra as mulleres, corra tras elas; i-as culebras contra los homes22. Porn, cada un antagonista do sexo contrario: O lagarto amigo do home tirase muller23. A serpe odia24 especialmente o home e intenta mordelo cando est a descansar tirado na herba; entn, o lagarto para o advertir, esprtao dndolle coa sa cauda nas meixelas para facelo acordar25. Ao mesmo tempo, o lagarto ten a teima de perseguir as mozas e metrselles por entre as pernas 26 para mordelas 27. Como feito parello ao bo entendemento entre a muller e a serpe no folclore ferico, a moura adquire baixo o encantamento a que est sometida a forma de serpe; de igual maneira nos reducidos casos en que a muller encantada substituda por un home encantado, este adquire, en lugar da forma de serpe da sa conxnere feminina, a dun enorme lagarto, un lagarto arnal28: na montaa do Incio din que os mouros da cova de Santa Cristina do Viso collen antroutras figuras de lagarto29. Temos aqu pois o tema do prncipe

19 MARTNEZ RISCO, V., Creencias gallegas. Tradiciones referentes a algunos animales, en Revista de Dialectologa y Tradiciones Populares, III (1947), p. 284. 20 BOUZA-BREY, F., El lagarto en la tradicin popular gallega, en DEM, Etnografa Gallega I, Vigo, Xerais, 1982, pp. 69 y ss. 21 Un feito que se pode encadrar posiblemente na Repoboacin medieval da zona e que non se pode separar doutras peculiares situacins como a coecida permanencia at hoxe en da dunha variedade do galego-portugues medieval na zona do Val do Xalima (Norte de Cceres). 22 FLORES DEL MANZANO, F., Mitos y leyendas de tradicin oral en la Alta Extremadura, Mrida, Junta de Extremadura, 1998, p. 218. 23 Lagartns (A Estrada), recollido por Conde Carollo en LLINARES GARCIA, M., Os mouros no imaxinario popular, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago, 1990, p. 59. 24 Pola contra dise que ao lagarto lle doe a cabeza cando ve unha muller. MARTNEZ RISCO, art. cit., p. 380. 25 BOUZA BREY, art. cit., p. 70; MARTNEZ RISCO, ibdem. 26 O significado sexual claro, MARTNEZ RISCO, art. cit.; LLINARES GARCA, op. cit., p. 59. O odio cntrase s veces nas rapazas que estn a menstruar (FRAGUAS FRAGUAS, A., La Galicia insolita, tradiciones gallegas, Sada, O Castro, 1997, p. 203), ou nas que estn para casar, MARTNEZ RISCO, art. cit., p. 380. 27 BOUZA BREY, art. cit., p. 70. 28 Segundo nos indica D. Lus Monteagudo o adxectivo arnal refrese ao tamao; de igual maneira toxo arnal un toxo de grandes dimensins, e diversos topnimos responderan tamn a isto. 29 MARTNEZ RISCO, V., Etnografa. Cultura espiritual, en OTERO PEDRAYO, R. (dir.), Historia de Galicia, Madrid, Akal, 1979 (1962), vol. I, p. 12.

272

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ

lagarto30, representante explcito das lendas tipo bela e besta do folclore europeo, e da que Risco xa hai algns anos recollera entre ns31 e en Ns unha fermosa versin. Ao teor disto non arriscado supoer que o contexto da tradicin da Terra de Mio verbo dos xacios e as das mouras-cbrega que veen desencantarse, para logo casar co seu salvador un e, porn, o mesmo: o das lendas que falan do matrimonio entre un home e un ser sobrenatural, a moura.

UNHA EXPLICACIN: A SEREA COMO ENCANTADA Volvendo aos nosos marios, outro argumento mis que se pode achegar a favor da converxencia entre xacios-homes marios e mouros estara nas lendas en que se atribe a orixe da condicin de serea ou de home mario a un encantamento, dicir, naquelas en que o home mario, ao igual que o mouro, un encanto. As, en Castro Urdiales (Cantabria), falbase tamn da chamada sirenuca, unha moza tornada nese estado pola maldicin materna, que adoitaba vingarse espantando os peixes das redes. Na Alta Estremadura contbase algo semellante sobre unha rapaza que a sa nai lle deitara unha maldicin por estar decote na auga (ojala te volvieras en pez32), como reza unha fermosa cantiga popular da zona: la sirenita del mar / es una bella muchacha / por maldecirla su madre / la tiene Dios en el agua33. O mesmo padre Feij, ao falar no seu Teatro Crtico Universal do caso do home-peixe de Lirganes (Cantabria) refire que: Aadase que esto haba sido efecto de una maldicin que sobre dicho mozo haba fulminado su madre34. De interese, como variante do tema, o que se contaba con respecto a un lago preto do mosteiro de San Martn de Valdetujar (Len) en que se acreditaba que habitaban mozas condenadas a vivir con forma de serea at fin do mundo por ter tentado aos monxes35. A lenda non allea presenza no propio cenobio de capiteis historiados con das figuras de sereas, isto , iconografa moralizante36, pois a muller cousa que acaba en negro peixe, porque a lbido trae consigo moitos monstros37, das que a mente popular quixo dar con este relato un socorrido e
30 MARTNEZ RISCO, dem; LPEZ CUEVILLAS, art. cit., p. 54; PRIETO RODRGUEZ, L., Contos vianeses, Vigo, Galaxia, 1958. 31 As mesmo, algunhas versins desta lenda, en Cantabria: GARCA PRECIADOS, J., El prncipe lagarto. Cuentos Populares. Relatos copiados del natural, en Diario Montaes, 7-II-1993. 32 FLORES DEL MANZANO, op. cit., p. 87. 33 dem, p. 88. 34 Disc. VIII, en FEIJOO Y MONTENEGRO, B., Obras Selectas, ed. a cargo de E. BLANCO-AMOR, Santiago de Compostela, Edicins Slvora, 1984, p. 246. 35 LVAREZ PEA, op. cit., pp. 24 y ss. 36 LECLERQ MARX, J., Sirenes et centaures, en Cahiers de Civilisation Mdievale, 45 (2002), p. 66. 37 Embl. 115, ALCIATO, A., Emblematum liber, Madrid, Editora Nacional, 1975; cfr. RODRGUEZ LPEZ, I., Mar y mitologa en las culturas mediterraneas, Madrid, Alderabn, 1999, p. 232.

A LENDA MELUSNICA NO FOLCLORE GALEGO

273

sorprendentemente converxente aition38. O recurso ao encantamento para explicar a condicin estraa (hbrida, monstrosa, sobrenatural etc.) da muller non orixinal, embora aparece longamente e non devagar no folclore europeo. A finais do sculo XIV o propio Jean dArras referiuse a condicin semiserpentiforme de Melusina como consecuencia da maldicin que lle botou a ela e as sas irms a nai39. A influencia da maldicin paterno-filial na transformacin monstruosa do protagonista bastante corrente no folclore de Galicia, Portugal e Asturias, sobre todo no que se refire aos lobishomes que deben, pola noite, correr a sa fada en forma animal40. Tampouco son alleas, as mesmo, as lendas de mouras que na sa maiora explican ese pormenor pola reticencia dos pais para co mozo ou coa propia idea do casamento da filla.

O MATRIMONIO COMO DESENCANTAMENTO Pode entenderse como outra forma de desencantamento o que achamos no fin na propia lenda dos Mario? E esta dona Marinha nom falava nemigalha ... E dom Froia foi fillar aquele filho seu e dela, e fez que o queria enviar ao fogo. E ela, com raiva do filho, esforou de braadar, e con o braado deitou pela boca ia pea de carne e dali adiante falou. E dom Froia recebo-a por molher e casou com ela41. Os modos violentos para conseguir o retorno da muller condicin humana algo que se pode ver a respecto das encantadas, mais a forma que utiliza o nobre galego para lle dar a voz a sa muller carece de paralelos coecidos no noso folclore. Podera sinalarse, talvez, que o acto de deitar pola boca un obxecto (masa de pelos con dentes, vmito etc.), o meigallo, o gafo, aparece continuamente na tradicin popular galega con

38 Este correlato , en si mesmo, digno de interese porque ilustra o dialogo establecido entre a tradicin iconogrfica culta e o imaxinario popular, nunha infrecuente ou non captacin ou traslatio do sentido exemplar; algo igual pdese dicir sobre o que ocorre coas interferencias entre algunhas esculturas que mostran a unha muller aleitando ofibios ou batracios (a Luxuria). LECLERQ-KADANER, J., De la Terre-Mre la Luxure, a propos de la migration des symboles, en Cahiers de Civilisation Mdivale, 18 (1975), pp. 37-39. Con presenza entre ns nos relevos da catedral de Santiago e en San Martn de Mondoedo (Foz). NODAL FERNNDEZ, De la Tierra Madre a la Lujuria. A proposito de un capitel de la girola de la Catedral de Santiago, en CASTIEIRA GONZLEZ, M. A. - DEZ PLATAS, F. (eds.), Profano y pagano en el Arte Gallego, en Semata 14 (2003), pp. 340-347. E certas tradicins populares non menos luxuriosas e ben coecidas segundo as cales as serpes zugan dos peitos das mulleres (o noutras versins das vacas) que acaban de parir, FOLGAR CRESTAR, A., Historia de Moraa y tradiciones gallegas, Pontevedra, 1975, p. 148; asimismo LLINARES GARCA, op. cit., p. 53. 39 Melosina, fol. Vv [1489], III, fol. 4 [1526], en CORFIS, op. cit.. 40 BOUZA BREY, art, cit., pp. 252-260; CARRE ALVARELLOS, op. cit., p. 357; VASCONCELLOS, J., Etnografa Portuguesa, Lisboa, Imprenta nacional Casa da Moeda, 1982, vol. IV, p. 211 MARTNEZ RISCO, art. cit., p. 289. 41 Livro de Linhagens, II, 169.

274

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ

motivo da curacin dun endemoado, ou enmeigado42, mais non aparece ligado falta de voz do doente. O feito de ser muda a muller, aparece noutras lendas do corpus melusnico, como a de Wastianaus Wastinauc, recollida entre os sculos XI-XII polo crego gales Gautier Map no seu pas natal e transcrita na sa obra De Nugis Curialium. Conta como un nobre acha durante unha cazara unha casa no bosque onde ve varias mulleres moi altas a bailaren. Acto seguido rapta a unha delas que permanece calada durante 3 noites. Cando a ltima noite fala, Wastinaus tmaa por esposa43. Non se lles escapar tampouco aos afeccionados etnografa que o tema da muller sobrenatural muda e mis en concreto, a serea o que presenta o coecido conto recollido por Andersen44; non obstante, ese tipo de lendas sobre seres marios soen ser considerados xeralmente polos folcloristas escandinavos como migratory legends, de filiacin celta que teran chegado a travs do contacto cos escoceses ou irlandeses45. Porn, o tema reaparece nalgunhas lendas melusnicas contemporneas insulares, como nunha, recollida a principio do sculo XX no condado de Clare (Irlanda), en que a muller permanece no seu mutismo durante 7 anos, en que se comunica s con acenos e mesmo en que se celebra a voda do mesmo xeito46. Nesta lenda, sorprendentemente similar dos Mario, tamn lle debemos a un acto de violencia, non fsica agora se non verbal, a causa da ruptura do silencio da muller. O pai do home, de acordo co fillo, berra e insulta muller recriminndolle a sa incerta orixe, un feito que fai que ela se vea obrigada a falar para se defender47. Na lenda dos Mario a integracin definitiva da muller a travs do casamento non se produce de forma inmediata, se non ao cabo dun longo perodo. Curiosamente, as versins posteriores anda obviando a mudez tenderan a ofrecer unha imaxe deste perodo intermedio como unha especie de transicin cara humanidade, en que progresivamente lle van caendo as escamas e

42 Soe identificarse a cousa deitada polo poseso coa doenza ou mal esprito que entrou de igual maneira pola boca do suxeito a travs de algo que este comera ou bebera e que contia o mal. LISN TOLOSANA, C., Endemoniados en Galicia hoy, Madrid, Akal, 1990, pp. 154-157. 43 Ipsam rapit a qua rapitur et statim et aliis arripitur, et dimicacione fortisima detentus aliquandium suis puerique sui magnis conatibus eripitur, nec omnimo endempnis sed, quantum possitit feminarum unges et dentes, pedibus lesus et tibiis, hanc secum tulio, et a ea pro voto tribus diebus et noctibus usus, verbum ab ea extroquere non potuit; passa tamen est consenso placido venerum voluptatis eius. Quarta vero die locuta est ei verba. MAP, Walter, De Nugis Curialium. traducin y edicin de M. R. JAMES, Oxford - New York, Oxford University Press - Clarendon Press, 1983, II, 12. 44 GROSSEL, M.-G., Fe en dea, dmone au del: remarques sur les aspects inquitants du personnage mlusinien, en BUSCHINGER, D. - SPIEWOK, W. (eds.), Melusine. Actes du Colloque dtudes Mdievales de lUniversit de Picardie Jules Verne, Greifswald, Reinecke, 1996, p. 62. 45 ALMQVIST, B., The Mlusine legend in irish folk tradition, en BOIVIN, J.-M. - MACCANA, P. (ed.), Melusines continentales et insulaires. Actes du colloque international tenu les 27 et 28 mars 1997 lUniversit de Paris XII et au Collge des Irlandais, Paris, Honor Champion, 1999, p. 279. 46 ALMQVIST, B., Melusine legend in contex of irish folk traditions, en Baloideas, 67 (1999), p. 20. 47 dem, p. 30.

A LENDA MELUSNICA NO FOLCLORE GALEGO

275

formado as pernas, ao contrario da sa parente danesa que tivo o detalle de dar o salto inmediato a sa humanidade coa soa eiva da voz. A incorporacin de pleno da muller no mundo humano, quer repentina (proba, acto violencia etc.) quer froito dunha transicin mis maina (ambas as das exemplificadas nas versin do recit xenealxico dos Lobeira), amsase, cando menos formalmente, como un autentico rite de passage. Ao respecto, ao resultar curiosa a innovacin dos nobiliarios castelns, non podemos dicir que conserve, as mesmo, a sa singularidade no conxunto dos relatos melusnicos. Noutras ocasins, a lenda tender, pola contra, a alongar o perodo de transicin aln do matrimonio, e converte o xito deste en parte do dito proceso48. Este feito, talvez, puido deixar o seu pouso nun fragmento do Liber Nymphis de Paracelso (sc. XVI), en que ao preguntarse no seu verbo da natureza dos seres acuticos, refera a crenza segundo a cal o matrimonio era unha forma de redencin para elas: tamn estas mulleres [as ninfas] poden conseguir un alma se contraen matrimonio cun mortal, entn, chegan a ser como as demais mulleres e sern redimidas por deus49. Paralelamente dita dilacin posmarital, outro tpico que se atopa neste tipo de lendas o de conservar a muller, de forma limitada ou encuberta, algns trazos que denotan o seu carcter non demasiado humano. As, a esposa de Edric O Salvaxe retorna periodicamente fraga de onde sau para ver as sas irms50, Melusina recobra a sa forma ofdica todos os sbados mentres esta a se baar51, de igual maneira que ocorre coas Damas de Chatou Rousset52 e do Eperandie53, e, do mesmo xeito, nunha lenda recollida en Vern flase dunha moura-serpe que, tras quedar desencantada, conservaba anda, como trazo inquietante da sa pasada natureza, un desproporcionado e monstruoso un boi cada da apetito54.

PRIETO LASA, op. cit., pp. 213-215. Cit. en ALMENDRAR OPPERMANN, A. I., Sentido y poder de las figuras acuticas femeninas en la cultura popular centroeuropea: Su significacin mitolgico-religiosa, en Revista de Dialectologa y Tradiciones Populares, XLVII (1992), p. 225. 50 De Nugis Curialium, II.12. 51 Melosina, fol 128r [1489] en CORFIS, I. A. (ed.), Jean de Arras, Historia de la linda Melosina, Madison, Hispanic Seminary of Medieval Studies, 1982 (edicin das traducins castels de 1489 e 1526). Optamos por utilizar a edicin das primeiras traducins espaolas de Jean dArras, tanto polo seu valor literario implcito como pola sa rareza, as como por non se afastar sensiblemente do orixinal. 52 GERBASIUS TILBURIENSIS, Otia Imperialia, Trad. e ed. a cargo de BANKS, S. E. - BINNS, J. W., Oxford, Oxford University Press, 2001, I, 15 fol 10. 53 dem, III, 57 fol. 69v. 54 TABOADA CHIVITE, X., Leyendas castreas, en Ritos y creencias Gallegas, A Corua, Slvora, 1982, p. 192; cfr. LPEZ CUEVILLAS, F. - LOURENZO FERNNDEZ, X., Vila de Calvos de Randn, Santiago de Compostela, Seminario de Estudos Galegos, 1930.
49

48

276

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ

DAS INTERPRETACINS. DO POPULAR AO CULTO NA LITERATURA PROFANA Polo que se refire a este caracter peculiar da muller, nin a hiptese paracelsiana, nin a popular do encantamento, maldicin etc., parecen cubrir plenamente todos os ocos do relato. Son, como moito, explicacins ou racionalizacins parciais, ou variantes dunha realidade mis complexa. Na maiora das versins medievais non se mostra mis que marxinalmente propsito de cambio por parte da muller que mantn o seu carcter estrao ao humano, e non semella ter intencin de o abandonar. Neste caso, a condicin sobrenatural da muller non , por tanto, un feito transitorio como un estado de cousas permanente; a mesma negacin, porn in terminis, dalgunhas reinterpretacins volk que confirma para a dona ferica un carcter sobrenatural de seu55, o cal perante o sector eclesistico evidenciar indefectiblemente a sa natureza, non podendo ser anxlica, satnica56. Entre as das aporas, a primeira opcin, a humanizacin da fada que s devn sobrenatural por causa da fada, o encanto; a maldicin que sobre ela caeu, tia a vantaxe de salvar cunha certa congruencia coas benficas virtudes que para o marido ten a sa especial dona, ou simplemente limar a ambigidade dun tipo de ser sobrenatural que non se axeitaba a ningn dos tipos oficiais: anxo ou demo57. O ndice de demonizacin no corpus medieval non raro se temos en conta que a maiora dos autores que recollen estas tradicins son eclesisticos e cultivan un xnero como o do exemplum concibido como axuda didctica predicacin, e que ten un especial desenvolvemento na poca en que abrolla a narrativa melusnica58. A mesma lectura demonizante chega a impregnar relatos como o de Jean dArras que eran alleos dita corrente59, e vir xustificar decote os trazos anormais

55 Algo que, non faltara mis, acentuaran en lectio demonaca os exempla eclesisticos como o De Oculis Apertis post pecatu, Ot. Imp. I.15, e mesmo algunhas versins nobiliarias, como a dos seores da casa de Haro (seores de Biscaia), ou a liaxe subseguinte dos Manrique, condes de Trevio. Algunhas destas ltimas, como a dos Plantagenet, tiveron tamn un marcado valor de stira poltica. LUCKEN, Ch., Le Roman de Melusine des Luisignan? Le fable de lhistoire, en BOIVIN, J.-M. - MAC CANA, P. (ed.), op. cit., p. 166. Contra Enrique II, coecido pola sa poltica eclesistica e por ter ordenado o asasinato do bispo de Canterbury. LECOUTEUX, Cl., Melusigne et le Chevalier au Cigne, Paris, Payot, 1982, pp. 30 y ss. 56 Melosina, fol. 127v [1526], en CORFIS, op. cit. 57 TENREIRO , M., Os mouros: notas sobre a permanencia do mito no folclore, en Anuario Brigantino, 25 (2005), p. 51. 58 GROSSEL, M.-G., art. cit., p. 65. As mesmo, este autor observa que: lapparition des fes du folklore dans les discours en latin des clercs ait concid avec un durcissement de lorthodoxie religieuse, ces dames venues on ne sait do et dfinitivement rebelles la prsence christique, sont sans contestes des dmons comme est dmoniaque de got des autorits populaires disait-on, de recits du folklore et de mythes anciens rinterprts la lumire de leur foi. 59 BERCHELLOT, A., Le merveilleux dans le Roman de Melusine, en BUSCHINGER, op. cit., pp. 5 y ss.

A LENDA MELUSNICA NO FOLCLORE GALEGO

277

inquietantes dos fillos 60. Con todo, aln da sempre omnipresente sobre a demonizacin, nos relatos brese paso outra lectura que mutatis mutandis encaixa coa popular, quer encuberta a travs da teora do encantamento quer doutro xeito, e que mostra unha visin mis flexible dos entes sobrenaturais61. Con razn observa Harf-Lancner, no seu estudo sobre as fadas na Idade Media, que o recurso temtica ferica do relato popular foi un dos elementos, xunto co recurso ao mundo clsico, a travs dos cales a nova cultura cortes medieval puido crear unha tradicin de literatura culta separada e autnoma da eclesistica62. O nico elo de unin entre as das ramas nobiliario-popular e eclesistica do ciclo , ao cabo, o mantemento nas das dun elemento comn, mais diversamente interpretado63: o do tab imposto ao esposo, que no fondo, nesta segunda lectio, o nico importante e sobre o que xira toda a accin.

LENDAS MELUSNICAS NO FOLCLORE GALEGO CONTEMPORNEO: DOUS CASOS IMPERFECTOS Diversos autores teen incidido nese complexo trasgresin-desaparicin como definitorio do que ou debe ser un relato melusnico, podendo anda dicirse que o tipo melusnico non mis que unha especificacin dun motivo mis xeral: aquel que presenta o matrimonio entre un humano e un sobrenatural64. A lenda dos Mario, como a da liaxe asturiana dos Miranda65, ags por estar ela mis influda polo relato de Arras propiamente dito, son neste sentido casos impropios de lenda melusnica, xa que, anda que se inscriben no contexto corrente da poca (sc. XI-XIII e sc. XIV) en que eclosionar a ciclo, e responden a similares motivacins, como son a exaltacin das liaxes nobres, presentan certos trazos de orixinalidade temtica fronte aos

60 As cando Geofry chega ao cenobio de Monserrat, un dos monxes dir nada mis velo: Quien es este diablo que tanto ha terrible figura? Melosina, fol. 148v [1489], en CORFIS, op. cit.. Outros casos de eivas o deformidades herdadas da nai sobrenatural. HARF-LANCNER, L., Limage et le monstrueux, en BUSCHINGER, op. cit., pp. 77-92. 61 TENREIRO, art. cit., p. 52. 62 HARF-LANCNER, L., Les Fes au Moyen Age, Paris, Honor Champion, 1984, p. 37. 63 Nas versins eclesisticas o tab muller ferica soe vincularse acusadoramente coas cousas divinas e en especial co sacramento da misa e as sas partes (consagracin), o cal encaixa con certas controversias doutrinais da poca. KENNEDY, L. V., The moment of consecration and elevation of the host, en Medieval Studies, IV (1944), pp. 127-150. 64 LEOUTEAUX, Cl., La structure des lgendes mlusiniennes, en Annales. E.S.C., 33/2 (1978), pp. 294-306. 65 TIRSO DE AVILS, Armas y linajes de Asturias y antigedades del principado, ed. a cargo de J. M. GMEZ TABANERA, Oviedo, Grupo Editorial Asturiano, 1991, p. 74.

278

MARCIAL TENREIRO BERMDEZ

seus conxneres europeos. O dito pode ter certa dose de escolasticismo formal embora, obviamente, sexan necesarias tais distincins, mais, quere dicir isto que no noroeste peninsular est ausente a representacin melusnica cannica de seu? A este apresurado aserto imponse, segundo o noso punto de vista e afortunadamente, certa cordura das fontes etnogrficas. Podemos, certamente, referir as polo que se refire a tradicin oral das versins de esquema puramente melusnico recollidas hai case oitenta anos na rea asturiana por Aurelio de Llano66. Consideramos, aln da unidade e similitude decote evidente co folclore asturiano, que a tan comentada e aparente elipse no folclore galego contemporneo67 de elementos deste tipo pode ser matizada. Exemplificarase isto a travs de das versins actuais que poden considerarse, na mis pura lia do estilo da anlise formal-estrutural do relato aplicada por Propp68 ao conto popular, como variantes xenricas do topos, o esquema xeral, que temos sinalamos arriba. Un interese engadido chase no feito de non seren elas versins novidosas, se non recollidas hai xa algns anos, polo que o apuntado supn unha relectura cunha ollada nova dese folclore. A primeira delas procede de Portonovo (Pontevedra): Unha princesa moura que se lle apareca a un marieiro. Entn namorronse, viviron xuntos, ela converteuse en serpe. Ela morreu afogada nunha cova maria e el quedou cun grande tesouro69. A teor do exposto antes, o lector poder comprender agora e desculpar se cabe o longo rodeo que temos dado para chegarmos ata aqu. Pdese apreciar que o argumento necesariamente breve, e quizais por iso amnesias involuntarias a parte incompleto, correspndese basicamente anda co melusnico casamento-transgresin-desaparicin, sendo a perda do motivo do tab cerne da lxica argumental (pola mala memoria do informante), posiblemente tamn o desencadeante dos cambios no final do relato, no que algo ad hoc o home segue a conservar o tesouro. A morte da moura unha variante frecuente, mais que normalmente soe situarse na versin moi corrente, mais non que se site tras o casamento, sendo mis frecuente que iso se dea no momento de desencantamento cando este fracasa, sendo tamn posible como alternativa que o encantamento lle sexa dobrado en duracin moura. A marcha, cando o encantamento fracasa ou non se d antes dun tempo determinado, tamn corrente, adquirindo frecuentemente a muller fasqua

LLANO AMPURIA DE ROZA, A. de, La moza que se convierte en culebra, en Arxiu de Tradicions Populars, IV (1928), p. 375; Del folclore asturiano: Mitos, supersticiones, costumbres, Madrid, Voluntad, 1922, pp. 42-44. 67 CRIADO BOADO, art. cit. 68 PROPP, V., Morfologa del cuento seguida de las tranformaciones de los cuentos maravillosos. El estudio estructural y tipolgico del cuento, Madrid, Fundamentos, 1974, passim. 69 Recollido por Fernndez Canosa en LLINARES GARCA, op. cit., p. 73.

66

A LENDA MELUSNICA NO FOLCLORE GALEGO

279

de serpe70. Por outro lado, a adscricin xeogrfica zona sur de Galicia da lenda citada sitaa na area de orixe da liaxe dos Mario. A segunda versin melusnica galega atopada devlvenos novamente zona da Terra de Mio (Lugo) e se relaciona cos xa mencionados xacios:
Existe en el ro Mio, una raza de seres llamados xacios, que tienen su guarida en los profundos pozos de dicho ro (...) un vecino del lugar de Marce, vio una xacia, bella, hermossima, la cual manifest al pescador que, si la bautizaba quedara desencantada, y se casara con l. Bautizla el pescador, y se realiz el matrimonio. Los hijos que de este matrimonio nacieron eran muy aficionados a baarse en el Mio, riachuelos y cuantos tanques de agua existen en el citado lugar de Marce; y habindoles reprendido el padre en cierta ocasin por su demasiada tendencia al bao, les dijo: marcharos de aqu hijos de una xacia! Y habiendo emprendido nueva grea con su consorte, en casa, aborrecida la xacia de su marido, abandon a ste, y se volvi al encanto; pero sus connaturales la descuartizaron en las profundidades del ro71.

Mis detallada esta segunda lenda confirma parte do dito sobre a anterior; anda que falta o tema da transgresin atopamos, de novo, un ben coecido -e substitutivotema que aparece noutras variantes europeas, o da calumnia como detonante final72, aln das xa consabidas calidades herdadas polos fillos73 (a afeccin ao acutico) como o accesorio motivo da queixa: marcharos de aqu hijos de una xacia. Engade nesta variante ademais, por se for pouco, un elemento que encaixa como luva man cos procesos de influencia eclesistica sobre o folclore que xa temos sinalado o longo deste artigo: o bautismo, entendido agora como forma de desencantamento, unha solucin que, talvez, agradara tanto a un Paracelso coas sas alambicadas teoras sobre a nima deses semi-peixes.

70 O que quizais vea a explicar por extensin e evolucin autnoma dalgunhas tradicins segundo as cales as serpes se van voando cara ao mar, Babilonia ou ao ro Xordn ao cabo dun certo tempo. LPEZ CUEVILLAS, F. - BOUZA BREY, F., Os oestreimnios os saefes e a ofiolatra en Galiza, Santiago de Compostela, Arquivos do Seminario dEstudos Galegos, II, 1929, p. 155; MANDIANES, M., Loureses: antropoloxa dunha parroquia galega, Vigo, Galaxia, 1984, pp. 14-15. 71 CASTRO LPEZ, R., Resea histrico descriptiva de la parroquia de Villar de Ortelle y su comarca, Monforte, 1949, p. 44. 72 WOODS, J., The Calumniated Wife Theme in Medieval Welsh Literature, en Cambridge Medieval Celtic Studies, 10 (1985), pp. 25-38. 73 Vxase a nota 51.