Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

UNIVERSITETI I PRISHTINS FAKULTETI FILOZOFIK PRISHTIN

Lnda: Sociologjia Urbane

Tema: Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit

Mentori: Ass. Linda GUSIA

Kandidatet: Albulena AHMETI Anita ISUFI

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Prmbajtja: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Hyrje ........................................................................................................ Mjedisi dhe nocioni mjedis....................................................................... Ndotja e mjedisit....................................................................................... Tipet e ndotjes........................................................................................... Ndotja e ajrit, ujit dhe toks n kryeqytet................................................ Mbeturinat ................................................................................................ Efektet e ndotjes....................................................................................... Shndeti dhe Shoqeria ............................................................................. Prfundim.................................................................................................

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Hyrje Si problemet kryesore sot n bot sht edhe ndotja e mjedisit. Sot gjithmon e m shum pranohet q mbrojtjes s mjedisit duhet ti ipet prioriteti m i lart, sepse nga ajo varet vet ruajtja e vazhdimsis s jets. Njohurit tona pr mjedisin jan rritur n mnyr t vazhdueshme, prandaj sot ne kemi shum njohuri mbi prbrje kimike t planetit ton dhe proceseve jetsore q ndodhin n t. Megjithat, pasiguria pr t ardhmen e jets n tok n lidhje me pasojat e veprimtaris njerzore, jo vetm q nuk sht zvogluar, prkundrazi sht m e madhe se kurdoher tjetr. Prkundr shum temave gjegjsisht dukurive me rndsi q trajtohen sot si alkooli, narkomania, prostitucioni, kriminaliteti, korrupsioni, homoseksualizmi etj, nuk perjashtohen me rndsin e shtjellimit, shqyrtimit dhe parandalimin e ngrohjes globale me qllim t mbrojtjes s mjedisit. Shtjellimi i ksaj teme si shihet sht e nj rndsie t veant dhe si e till ka karakter global, andaj edukimi i shoqris pr kt proces q sht duke ndodhur sht m se i nevojshm. Pra njohja edhe edukimi i shoqris prcjellin n rrug t vazhdueshme parandalimin e rregullimeve n mjedisin ku jetojm.

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Mjedisi dhe nocioni mjedis Mjedisi sipas fjalorve bashkohor paraqet trsin e kushteve t jashtme fizike dhe biologjike n t cilin jetojn organizmat e gjall. Ai ka kuptim t njjt me ambientin, mjedisin jetsor, rrethin mjedisor apo natyrn. T gjitha kto emrtime nnkuptojn hapsirn n t ciln jetojm. Mjedisi n kontekstin social prfshin konsideratat sociale, ekonomike dhe kulturore t njeriut. Mjedisi dhe ndotja e tij n fakt nuk sht problem i tri dekadave t fundit, pasi edhe n t kaluarn e largt qeniet njerzore e kan ndryshuar mjedisin jetsor n mnyr e cila sht treguar t jet problematike pr ata vet, si dhe pr gjeneratat e mvonshme. Mjedisin mund ta definojm nga 3 aspekte kye: aspekti biologjik, ai social dhe mjeksor. Nga aspekti biologjik, me mjedis kuptojm mjedisin e jashtm prfshir t gjith faktort abiotik dhe biotik q rrethojn dhe afektojn n ekzistencn dhe zhvillimin e nj organizmi ose populacioni Nga aspekti social, mjedisi prfshin rrethinn e jashtme fizike, raportet sociale dhe mjedisin kulturor n t cilin nj grup i njerzve jeton dhe ndrvepron. Nga aspekti mjeksor me mjedis kuptojm trsin e t gjith faktorve t jashtm si ata abiotik ashtu edhe ata biotik t cilve iu ekspozohet nj organizm.1

Ndotja e mjedisit Sot mjedisi jon sht i sulmuar nga shum ndots. Kta ndots ndikojn n t gjitha pjest e mjedisit dhe n t gjith botn e gjall dhe jo t gjall duke ln ndonjher pasoja shum t mdha. Qenjet e gjalla si njeriu, shtazt dhe bimt shum m vshtir lirohen nga kto ndojte se sa ajri, uji apo toka. Nga ana tjetr, edhe vet njeriu e ndihmon n mas t madhe prkeqsimin e ksaj situate edhe ashtu t vshtir me prdorimin e duhanit, alkoolit, drogs dhe helmeve tjera, si dhe me aktivitete t ndryshme q i ndrmerr pr nevojat e veta personale apo kolektive. Prderisa mjedisi prfshin kushtet e jashtme fizike dhe biologjike sigurisht edhe ndotja sht prafrsisht e ktij lloji. N prgjithsi ndotja e mjedisit prfshin: ndotjen e ajrit, ujit, toks, ndotja nga zhurma, ndotja nga radioaktiviteti dhe ndotja termale.

Zeqir Veselaj, Ekologjia, 2009, fq 25.

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Tipet e ndotjes Sipas tipit t ndotjeve jan kryesisht ndotje me NOx, PM, SO2, VOC etj.

kimikate, metale t rnda (Pb, Cr, As etj), vajra, hiri, CO, Sipas burimeve t ndotjes jan kryesisht: komplekse industriale petrokimie, nxjerrje dhe prpunim metalesh, Efektet

zona me transport dhe zona me industri t strngarkuar

Sipas efekteve n shndetin njerzor kryesisht reflektohen n: vdekshmri t lart; shkall t lart t paraqitjeve t kancerit; sterilitet t rritur (sidomos tek femrat); incidenc e lart e aborteve; lindjeve t parakohshme dhe lindjeve me defekte; smundje m t shpeshta respiratore dhe t traktit digjestiv.2

Paketa e Gjelbert, grup autoresh, 2010

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Ajri Ajri sht nj element i rndsishm i mjedisit dhe domosdoshmri pr jetn. Ndotja e tij nga przierja me substanca q futen n rrug natyrore apo artificiale prbn shkakun kryesor t prkeqsimit t cilsis s tij, t nj sr smundjesh humane, dhe degradimit t elementve t tjer t mjedisit. Ndotja e ajrit prbn nj rrezik, veanrisht t madh pr popullatn q i takon grupeve me rrezikshmri t lart, si jan fmijt dhe t moshuarit. Prkeqsimi i cilsis s ajrit shkaktohet nga prania e ndotsve t till si SO2, NOx, lnda e grimcuar n pezulli, ozoni troposferik, monoksidi i karbonit, kompozimet organike volatile dhe metalet e rnda.3 T gjitha kto nodhin si razultat i veprimtaris s njeriut e n prgjithsi e shoqris. Pra shoqria luan nj rol t rndsishm n rritjen apo n zvoglimin e lirimit t ktyr ndotsve ku n njrn mnyr apo tjetrn jan ata shkaktart e problemeve mjedisore njkohsisht edhe barts t ktyre pasojave. Rritja e vrullshme e transportit u shoqrua me shtimin e ndotjes nga NOx, lnda e grimcuar n pezulli, ozoni, oksidet e karbonit dhe hidrokarburet. Gjendja mund t konsiderohet mjaft e rnduar po t merret n konsiderat q pr rrjedhoj t lvizjes s pakontrolluar t popullsis dhe prqendrimet e saj n zonat urbane dhe nganjher fare pran burimeve t ndotjes s ajrit, shkalla e ekspozimit ndaj ndotjes s ajrit sht rritur n mnyr t dukshme. Meqnse kryeqyteti i Kosovs sht njri ndr qytetet mjaft t ndotura si nga shtimi i popullsis ashtu edhe nga ndotja q e shkaktojn termocentralet A dhe B q ndodhen prafrsisht 10 km, do t paraqesim n mnyr skematike ndotjen dhe pjest ku sht e dyfishuar ndotja.

Zeqir Veselaj, Njeriu dhe Mjedisi Jetesor 2008, fq 30.

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Si tham rritja e numrit t popullsis npr zonat urbane, prkatsisht n kryeqytetin ton Prishtinn, konsiston me t njjtn gjendje t ndotjes q e kan edhe kryeqytetet tjera e veanrisht shtetet q kan industri. Meqense industria n vendin ton nuk sht edhe aq e zhvilluar, si burim kryesor i ndotjes sht komunikacioni, sidomos n vendet urbane. Aktualisht termocentralet Kosova A dhe B jan ndots enorm t ajrit, sidomos n pikpamje t pluhurit q emitohet nga kto termocentrale. Si vende q jan afr ktyre termocentraleve Obiliqi, Fush Kosova, dhe Kryeqyteti Prishtina.

Uji Sikurse ajir, edhe uji ka rndsin dhe rolin e vet n mjedis. Uji sht element shum i rndsishm pr jet, sepse pa uj sht e pamundur jeta e njerzve, shtazve dhe bimve n planetin ton. Ai sht faktori baz dhe pjesmarrs n gati t gjitha proceset jetsore t t gjitha gjallesave. N planetin ton uji z nj siprfaqet mjaft t madhe. Rreth 75% t siprfaqes s planetit sht e mbuluar me uj. Por edhe pse planeti yn ka mjaft uj, sasia e ujit t ciln njeriu mund t prdor pr nevojat e vet sht shum e vogl dhe kap vlern prej m pak se 1%. Prandaj pr kt arsye ne duhet shum t jemi t kujdesshm pr sasin dhe mnyrn e prdorimit t ujit.

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

N aspektin biologjik, uji ka shum karakteristika q jan esenciale pr jetn n tok.n radh t par duhet potencuar faktin se jeta ka filluar n uj, e m pas ka kaluar n mjedisin toksor respektivisht ajror. T gjitha format e jets varen nga uji. Uji ka rndsi vitale si trets i shum substancave, e gjithashtu sht esencial pr shum procese metabolike n organizm. Uji ka rndsi shum t madhe sepse n njrn an sht nj ndr faktort kryesor ekologjik pr mbajtjen e jets gjall, e n ann tjetr pr shum organizma bimor dhe shtazor paraqet mjedisin ku ata jetojn. N ditt e sodit me zhvillimet e avancuara q ka ecur bota, sht vshtir t mendohet pr nj uj t pastr. Toka Pedosfera sht mbshtjellsi i dheut-toks, gjegjsisht shtress s imt t punueshme t kors s Toks. Toka (dheu) sht shtres e holl e shkfrift e siprfaqs s Toks, e cila punohet dhe paraqet bazn pr zhvillimin e bujqsis (prodhimin e ushqimit), kultivimin e bimve t ndryshme, krijimin e siprfaqeve t gjelbruar si dhe kryerjen e veprimtarive t ndryshme t njeriut ( pr ndrtimin e vendbanimeve, fabrikave, shkollave, infrastrukturs, etj). Toka sht shum e rndsishme dhe e pazvendsueshme pr t gjith banort e planetit. Sikurse ajri dhe uji edhe toka ose dheu sht faktor i rndsishm pr mbajtjen dhe vazhdimin e jets n planet. Sikur kto t dyja edhe toka i sht nnshtruar ndotjeve t vazhdueshme dhe t pakontrolluara. Ndotjet e pedosfers mund t klasifikohen n ndotje urbane dhe industriale, por ndotsi kryesor fatkeqsisht sht njeriu me aktivitetet e tij. Ndotsit jan pluhuri, materiet e ndryshme kimike, mbeturinat, gazrat e ndryshme t cilat me an t reshjeve n form t shirave acidike arrijn n siprfaqen e toks, pesticidet e ndryshme t cilat njeriu i shfrytzon pr trajtimin e tokave pr veprimtari bujqsore. Njeriu me ose pa vetdije n kt mnyr e ndot tokn, e me kt edhe e helmon vetn dhe shtazt sepse t gjith kta ndots absorbohen nga bimt, t cilt shrbejn si ushqim i vetm pr botn shtazore dhe njerz.

10

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Mbeturinat

Mbeturin - do substanc ose lnd e specifikuar t ciln zotruesi e hedh, mendon ta hedh ose sht i detyruar ta hedh. Hedhurin - pjes e mbeturins, lnd ose substanc e cila mbetet pas prpunimit t mbeturins, komponent ose elemente t cilat nuk kan m vler prdorimi. Administrimi i mbeturinave nnkupton grumbullimin, mbledhjen, ndrmjetsimin, marrjen me to, transportimin, prpunimin, trajtimin dhe deponimin e mbeturinave, duke prfshir edhe mbikqyrjen e tilla si dhe prkujdesjen pas mbylljes s deponive. Riciklimi - proces pr trajtimin dhe riprdorimin e plot ose t pjesshm t mbeturinave. Trajtimi i mbeturinave prfshin proceset fizike, kimike, biologjike, termale, ndarjen e mbeturinave n lloje, me qllim t paksimit t vllimit dhe karakteristikave t dmshme t mbeturinave si dhe lehtsimin pr manipulim me mbeturina ose riciklimin e tyre. Grumbullimi i mbeturinave sht aktivitet sistematik i mbledhjes s mbeturinave, me qllim t trajtimit t m vonshm ose deponimit. Mbeturinat e rrezikshme - jan mbeturinat q kan s paku njrn nga kto karakteristika si m posht: eksplozive, oksiduese, t ndezshme, toksike, kanceroze, korrozive, irituese, dmtuese, infektuese, teratogjenike, mutagjenike, liron gazra toksike n kontakt me ujin, ajrin ose nj acid. Ka mundsi pr prodhimin e substancave tjera t rrezikshme dhe ekotoksike Mbeturina t parrezikshme.- jan mbeturinat q nuk posedojn karakteristikat e mbeturinave t rrezikshme. Mbeturina komunale jan mbeturinat nga amvisrit, po ashtu edhe mbeturinat nga aktivitetet tjera, t cilat pr shkak t prbrjes dhe natyrs s tyre, jan t ngjashme me ato t amvisris. Mbeturina komerciale mbeturina t cilat vijn nga objektet q prdoren vetm apo kryesisht pr qllimet e tregut ose biznesit, sportit, edukimit, rekreacionit, por nuk prfshijn mbeturinat komunale dhe industriale. Mbeturinat industriale jan mbeturina t cilat prodhohen nga aktivitetet ose proceset industriale ose t prodhimtaris artizanale dhe aktivitet tjera prodhuese. Kompostimi - sht proces i kontrolluar biologjik pr zbrthimin e mbeturinave organike nn veprimin e mikroorganizmave n prezencn e oksigjenit q bhet me qllim t prodhimit t kompostit. Asgjsimi i mbeturinave prfshin proceset pas t cilave nuk parashikohet prpunim tjetr i mbeturinave dhe q mbyllen me groposje apo depozitim.

11

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Mbeturina ushqimore - mbeturinat nga konsumimi i mishit t bagtive, frutave, perimeve, mbeturinat nga prpunimi, prgatitja , gatimi dhe ngrnia e ushqimeve, jan cilsuar si mbeturina ushqimore.

Shndeti i popullats Burime kryesore q shpien n prkeqsimin e mjedisit n Prishtin jan, burimet nga KEK-u, ngrohtorja e qytetit dhe ngrohjet n amvisri, djegiet n natyr e mbetjeve t ngurta n vendgrumbullimin e tyre q po ashtu paraqet nj problem shum serioz. Numri i madh i automjeteve q qarkullojn, infrastruktura jo e mir rrugore, grumbullimi joefikas i mbeturinave, mosekzistimi i sistemit pr pastrimin e ujrave t zeza etj. Si shembull mund t ceket komuna e Kastriotit. Nga kjo komun raportohet pr raste t shumta t smundjeve nga infeksionet e trakteve t poshtme respiratore. Infeksionet e zorrve si dhe nga zgjeba. Kohve t fundit sht rritur n mase t madhe nevoja pr t evidentuar faktort q po shkaktojn smundjet si jan: diabeti, astma, smundjet q lidhen me stresin, kanceri etj. T gjitha kto smundje kan nj lidhshmri m mjedisin n t cilin jetojm. Duke u mbshtetur n raporte t Organizats Botrore t Shndetsis pr do vit m shum se dy milion vdekje t parakohshme mund ti atribuohen ndotjes s ajrit si rezultat i djegies dhe lirimit t gazrave t ndryshm, e sa e sa vdekje tjera ndodhin si pasoj e ujit t ndotur, toks, e ndotjeve tjera, andaj faktori njeri ka nj rol vendimtar n gjitha kto procese q m aktivitetet e tij mund t ndikoj n zvoglimin e tyre. Sipas t dhnave t Ministris s Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor dhe Agjencis pr Mbrojtjen e Mjedisit, n baz t llogaritjeve TC-t, Kosova A dhe B t Korporats Energjetike s bashku prodhojn rreth nj milion ton t hirit n vit, prej tyre 700.000 ton jan t depozituara n deponit e hirit, ndrsa 300.000 ton lirohen n ajr. Sasi kjo q tregon se sht jasht standardeve t prcaktuara evropiane pr me shume kjo sasi i tejkalon pr katr here standardet evropiane. Kjo sasi q lirohet n ajr ka nj ndikim t madh n shndetin e qytetarve e sidomos atyre q jetojn pran TC-ve kryeqyteti Prishtina, qyteti i Fush Kosovs, dhe qyteti i Obiliqit. Shqetsuese pr Mjedisin nuk mbeten vetm TC-t e Korporats Energjetike, por edhe Ferronikeli, Trepa etj. Faktor tjetr m shume ndikim negative n prgjithsi n mjedis n Kosove dhe n ndotjen e ajrit n veanti sht edhe transporti rrugor, kjo si pasoj e automjeteve t vjetra m shum s 20 vjet, dhe nj numr i konsiderueshm i tyre prdorin karburant t cilsis s ult, po ashtu nuk jan t pajisur m katalizator. Andaj lirimi i gazrave nga kto automjete paraqet nj rrezik permanent pr shndetin e qytetarve sidomos t atyre q jetojn n zona t dendura urbane.
12

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

N ann tjetr n Kosov fatkeqsisht mungesa e burimeve natyrore t ujit mbetet nj problem mjaft shqetsues dhe shum serioz. Sipas burimeve zyrtare t Ministris s Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor 73% e popullats ka qasje n sistemet publike t furnizimit me uj, ka do t thot s edhe 27% e popullsis mbetet pa furnizim publik. Pr m keq edhe kto ujra q i kemi n munges, vuajn nga ndotje t shumta e sidomos nga mos kontrolli i ujrave t zeza, hedhja e mbeturinave, prdorimi joracional i tyre etj. Sipas vlersimeve t Institutit Kombtar t Shndetit Publik, sot rreth 70 deri 80 % t ujrave n rajonet rurale jan t ndotura, si pasoj e mungess s kanalizimeve dhe e hedhjes s mbeturinave. Ndikimi i ndotjes s ujit n shndetin e qytetarve sht i paevitueshm, sidomos kur sht e ditur s m tepr se 200 smundje ngjitse prhapen me an t ujit t ndotur.

13

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Prfundim Rritja e shpejt e popullsis s globit e shoqruar me dshirn pr nj standard material jetese m t lart, ka quar n dmtimin e mjedisit n shkall globale. Rritja e popullsis s bots dhe rritja e konsumit t energjis gjat ktj shekulli dhe atij t kalur , shihet qart se kjo rritje sht eksponenciale, madje rritja e konsumit t energjis sht m e shpejt se sa ajo e popullsis. Jo vetm rritja e pakontrolluar e popullsis, por edhe prqendrimi i saj n qytete t mdha ka rritur shum nivelin e ndotjes s mjedisit n disa zona t kufizuara, duke u br krcnim pr shndetin e banorve. Zhvillimi i hovshm i teknologjis dhe industris, rritja e popullsis ka br q mjedisi t ndotet n shkall t lart. sht br m se e qart q problemet mjedisore, ndonse ndjehen lokalisht ato jan shtje t nivelit global. Aspekti i ndikimi negativ i njeriut n natyr, ndryshimi i mnyrs s t jeteses dhe sjelljes ndaj mjedisit sht pranuar se sjell rreziqe dhe pasoja afatgjate t parikuperueshme n gjith treguesit e jets. Zhvillimi ekonomik - social n Kosov ka zgjeruar spektrin e problemeve mjedisore, q tani jan t pranishme kudo: n qytete e fshatra, lumenj, liqene, zona t mbrojtura etj. Vitet e fundit, mjedisi n Kosov po merr gjithnj e m shum statusin shumdimensional q i takon. Reformat ligjore, institucionale, ritmet e shpejta por edhe t ndryshueshme t shoqris civile po krijojn nj terren t favorshm pr trajtimin e shtjeve mjedisore n t gjitha aspektet nga t gjith aktert e interesuar, struktura vendimmarrse, shoqria civile dhe publiku. Pushteti qendror dhe lokal synon si objektiv kryesor rritjen e nivelit te informatave cilsore mbi problemet mjedisore pr qytetart e Kosovs, si dhe t krijohet mundsia q t gjith qytetart e interesuar t ken qasje n informata mjedisore - zbatimi i Konvents s Aarhusit.

14

Ekologjia dhe mbrojtja e mjedisit 2011

Literatura dhe referencat:

15