1

1. GR

Kuantum mekaniinin faz-uzay formlasyonu olarak da bilinen deformasyon
kuantumlamas (ya da kuantizasyonu), basite, klasik faz-uzaynda tanml sra deien
fonksiyonlarla, Hilbert uzaynda, fonksiyonlar zerine etkiyen ilemciler olan kuantum
gzlenirleri arasnda bir eletirme olarak tanmlanr. Bu yntemde, klasik faz-uzay
zerinde kuantumlama yaplarak, kuantum mekanii bir klasik istatistik teoriye uygun
olarak gelitirilebilmektedir. Ayrca, ilemciler yerine klasik faz-uzaynda tanml gerel
deerli klasik gzlenirler kullanld iin, kuantum-klasik karl konusunda nemli
igrler elde edilebilmektedir. Bu formlasyonun, kuantum mekaniksel olgularn klasik
mekaniin diliyle otonom olarak (ilemcilerle eletirmelere gerek duymadan)
betimlenmesine olanak vermesi, dier yntemlerle kolayca elde edilemeyen yararl fiziksel
yaklamlarn ortaya kmasn salamaktadr. Kuantum mekaniinin otonom olarak faz-
uzay formlasyonunun kurulduu bu yntem deformasyon kuantumlamas olarak
adlandrlr.

Deformasyon kuantumlamasnn temeli esas olarak, Herman Weyl, Eugene Wigner,
Hilbrand Groenewold ve Jose Moyalin almalarna dayanmaktadr (Bu klasik nc
almalarn kopyalarnn tamamnn tpk basmlar iin bkz. Zachos et al. 2005). Bu
nedenle Weyl-Wigner-Groenewold-Moyal (WWGM) kuantumlamas adyla da
anlmaktadr. 1927 ylnda Weyl, faz-uzay ekirdek (kernel) fonksiyonlarna Weyl-sral
(Weyl-ordered) ilemcilerin karlanrln (correspondence) gstermitir (Weyl 1927). Bu
yaklam, tam bir formlasyon olmamakla birlikte, genel bir kuantumlama erevesi
sunmas asndan nemlidir. Bir dier nemli adm 1932 ylnda Wignerin, sonradan
Wigner fonksiyonlar olarak anlacak olan, faz-uzay dalm fonksiyonlarn
tanmlamasdr (Wigner 1932). Wigner fonksiyonlar ve daha genel olarak faz-uzay
dalm fonksiyonlar deformasyon kuantumlamasnn temelini oluturmakta ve kuantum
mekaniindeki dalga fonksiyonlarnn yerini almaktadr. Groenewoldun, tez almasna
dayanan 1946 tarihli katksysa, Weyl karlanrlnn, tutarl bir kuantumlama kuralndan
ok, tersinir bir dnm olduunu gstermesidir (Groenewold 1946). Bylelikle Wigner
2
fonksiyonlar, younluk matrisinin faz-uzay ekirdei olarak elde edilmektedir.
Groenewold ayrca, Groenewold-van Hove teoremi olarak da bilinen almasyla,
Poisson parantezlerinin kuantum mekaniinin Lie parantezleriyle olan nemli farkllklarn
ortaya koymutur. 1949 ylndaysa Moyal, kuantum mekaniinin bamsz bir faz-uzay
formlasyonunu gelitirmitir (Moyal 1949). Bu kuantumlamayla, Weyl-sral ilemcilerin
beklenen deerleri hesaplanabilmektedir. Ancak en nemlisi, Moyalin tanmlad ve
kendi adyla bilinen yldz-arpm ve bu arpm ile oluturulan Moyal parantezlerinin
aslnda Poisson parantezlerinin bir deformasyonu olduunu gstermesidir. Bu alma
klasik limite geii standart hale getirmesi asndan nemlidir.

Kuantum mekaniinin bilinen formalizmindeki belirli srada ilemci arpmlarna karlk
gelen s-sral yldz-arpmn tanmlanarak, faz-uzay dalm fonksiyonlarnn en genel
halinin sunulduu almalar da WWGM kuantumlamas iin geni bir ereve sunmas
asndan nemlidir (Dereli ve Verin 1997, Zachos et al. 2005). Deformasyon
kuantumlamasndaki bamsz almalarn bir araya getirilip, sistematik bir formalizm
erevesine oturmasnda pek ok katk olmakla birlikte, Bayen, Flato, Fronsdal,
Lichnerowicz ve Sternheimerin birlikte yaynladklar 1978 tarihli iki makale (Bayen et al.
1978), kuantum mekaniinin faz-uzay formlasyonunun kurulmasnda nemli almalar
olarak kabul edilmektedir. Bu almalar, kuantum mekaniinin standart problemlerine bu
formlasyonla zm getirmesinin yannda, yldz-stel alm (star-exponantial), yldz-
zdeer denklemleri ve yldz zfonksiyonlar gibi teknik aralar kullanmasyla da
nemlidir. Kontsevich, Fedosov, Zachos, Fairlie ve Curtrightn yaptklar almalar, bu
formalizmin genel bir ereveye oturmasnda nemli katklar salamtr (Zachos et al.
2005). Bu almalar ve zellikle getiimiz yzyln son eyreinden bugne kadar
yaplan dier zgn katklar sayesinde, greli olmayan kuantum mekaniinin tam bir
otonom faz-uzay formlasyonu kurulabilmitir. Bu tez almasnda kullanlan
deformasyon kuantumlamas, Schrdinger ve Feynman formlasyonlar yannda, kuantum
mekaniinin nc bamsz formlasyonu olarak kabul edilmektedir.

3
Elde ettii tm baarl uygulamalara karn, spin ya da greli kuantum mekaniinin ve
spersimetrik kuantum mekaniinin deforme edilmesi konusunda bu formlasyonun
standart cebirsel aralarnn yeterli olmamas nedeniyle, henz tamamlanmam bir
formalizm olduu sylenebilir. Spersimetrik kuantum mekaniinin bu formalizm
ierisinde ele alnmas ancak 1998 ylna rastlarken, greli kuantum mekanii ve
fermiyonik serbestlik derecelerine sahip sistemlere ilikin almalar ok daha yenidir ve
henz her ikisi iin de tam ve oturmu bir cebirsel altyap bulunmamaktadr. Spersimetrik
kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamas balamnda ele alnd ilk alma;
Fairlie, Zachos ve Curtrightin, asl olarak zamandan bamsz Wigner fonksiyonlarn
yldz zfonksiyonlar olarak ele alan ve kuantum mekaniindeki harmonik salnc, izgisel
potansiyel gibi kimi uygulamalar deformasyon kuantumlamas yntemiyle zen, 1998 yl
makaleleridir (Zachos et al. 1998). Bundan sonraki bir dier nemli katk Henselderin
2007 ylnda yaynlanan ve iki boyutlu faz-uzaynda Clifford cebirinin deformasyonunun
temel alnarak bir spersimetri yapsnn faz-uzay formlasyonunda nasl tanmlanacan
gsteren makalesidir (Henselder 2007a).

Greli kuantum mekaniinin ve spin sistemlerinin, Dirac kuramn da ierecek ekilde,
deforme edilip bu formalizm ierisinde yaplandrlmasna ilikin bamsz kimi almalar
olmakla birlikte, Hirshfeld, Henselder ve Spernatn (HHS) 2004 ylnda yaynladklar
makale (Hirshfeld et al. 2004) toparlayc bir bak as sunmas nedeniyle ne
kmaktadr. Bu makaleyi izleyen, Henselder ve Hirshfeldin bamsz ya da birlikte
yaptklar dier almalar da, tam bir cebirsel yap oluturulamam olmakla birlikte,
nemli yaklamlar sunmutur. Bunlardan en nemlisi Henselderin, drtl Moyal yldz-
arpmn ve has-zaman (proper time) formalizmini ele alarak greli kuantum mekanii iin
bir yaklam ne srd 2007 tarihli bir baka almasdr (Henselder 2007b).

Bozonik sistemler iin yaplabilen deformasyon kuantumlamasnn fermiyonik serbestlik
derecelerini ve bunlara bal etkilemeleri de ierecek ekilde zel greli olarak
geniletilmesini amalayan bu tez almasnda, fermiyonik deikenlerin eklenmesiyle
tanmlanan yeni Moyal-Clifford (MC) arpm ile Clifford cebirinin bu genilemede temel
4
rol oynad gsterilmektedir. Simetrilerin analitik ifadeleri olan gruplar iin doal bir
alma erevesini Clifford cebiri salamaktadr. Bu cebirin arpm, Moyal yldz-
arpmyla bir arada kullanldnda Dirac denklemi iin de en uygun alma ortamn
sunmaktadr; nk Clifford cebirleri Diracn gama matrislerinin salad cebirleri
genellemektedirler. Moyal-Clifford cebirinin bir dier nemli yarar spersimetrik kuantum
mekanii kapsamnda ortaya kmaktadr. MC-arpm ve MC-cebiri kullanlarak faz
uzaynda spersimetri yaps kurulabilmektedir. Bu sayede elde edilen e-spektral
Hamiltonianlarn (matris deerli Hamilton fonksiyonlar) spektrumlar, z-vektrleri (z-
spinrleri) ve ilgili Wigner fonksiyonlar gibi faz-uzay karakteristiklerinin elde edilmesi de
bu tez almasnn zgn katklarndan birisidir. lgili blmlerde gsterilecei gibi, bu
yaklamlar pek ok dier sisteme de uygulanabilmektedir.

Bu tez almasnda ilk olarak 2. Blmde, greli kuantum mekaniinin deformasyon
kuantumlamasnn cebirsel altyaps kurulmasna ynelik olarak, Moyal yldz-arpm ve
Clifford arpmlar tanmlanarak, bunlarn bir arada ele alnmasyla oluturulan Moyal-
Clifford (MC) cebiri ve MC-arpm incelenecektir. Spin sistemleri ve Dirac kuram iin
ne srlen Hirshfeld-Henselder-Spernat (HHS) yaklam, kurulan bu cebir ve yldz-
arpmyla yeniden ele alnacak ve Dirac kuramnn greli olmayan limiti iin Foldy-
Wouthuysen dnm yine MC-cebiri kapsamnda tartlarak standart formlasyonla
karlatrlacaktr.

3. Blmde, spersimetrik kuantum mekaniinin faz-uzay formlayonunun temel cebirsel
yaps kurulacaktr. MC-cebiri iin zel bir durum ele alnarak, Clifford cebirinin drt-
boyutlu faz-uzaynda kompleksletirilmesiyle oluturulan
4
C () cebirinin bazlar ve gerel
faz-uzay fonksiyonlarnn bir arada ileme sokulmasna olanak salayan MC-arpm ile
spersimetrik kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamas tanmlanacaktr.
Bylelikle, faz-uzaynda fermiyonik serbestlik derecelerini tanmlamak olanakl hale
gelmektedir. Kullanlan cebirin bir matris temsili kurularak, bu fermiyonik serbestlik
dereceleri bilinen matris temsilleriyle ifade edilebilmektedir. Ardndan, arpanlarna
ayrlm terimlerin toplam olan iki e-spektral (isospectral) matris Hamiltonian yazlmakta
5
ve bu Hamiltonianlarn ift balaml (doubly intertwined) olamalarnn yan sra, sfrn
blenleri (divisors of zero) olan matris deerli balatran (intertwining) faz-uzay
fonksiyonlarn ierdikleri de gsterilmektedir. Bu ekilde ele alnan her sistem iin hareket
sabitleri de elde edilmektedir. 3. Blmn sonunda, bu ynteme zel bir rnek olarak
kuantum optiinden iyi bilinen Jaynes-Cummings (JC) tipi Hamiltonian sistemleri
incelenmekte ve bu Hamiltonianlarn spektrumlar, z-vektrleri ve ilgili Wigner
fonksiyonlar elde edilmektedir.

4. Blm, fiziin gncel ve nemli aratrma alanlarndan seilen be farkl e-spektral
Hamiltonian ailesinin, 3. Blmde gelitirilen ynteme zel uygulamalar olarak
incelenmesine ayrlmtr. Bu rnekler arasnda, iki-boyutlu Pauli Hamiltonianna karlk
gelen sistemler, spin-yrnge etklimelerini ieren Aharonov-Casher (AC) tipi sistemler,
bir spermembran rnek model, merkezsel olmayan elektromanyetik alanda hareketi tarif
eden sistemler ve yar-iletken fiziinden iyi bilinen Rashba ve Dresselhaus tipi sistemler
yer almaktadr. Bu rnekler, 3. Blmde MC-cebirinin spersimetri yapsnda ele
alnmasyla tanmlanan koullarn uygun seimleriyle ortaya kmakta ve bu seimlerin
farkl kombinasyonlaryla fiziksel olarak anlaml ve ok daha geni e-spektral Hamiltonian
ailelerinin elde edilebileceini gstermektedir.

Bu tez almasnn temelini oluturan MC-cebiri yardmyla greli kuantum mekaniinin
deformasyon kuantumlamasna getirilen 2. Blmdeki yaklamn iki nemli probleminin
zmne ynelik olarak, yine MC-cebiri ierisinde, ancak bu sefer drtl Moyal yldz-
arpm yardmyla, Lorentz dnmlerini de ierecek biimde genelletirilmesi 5.
Blmde incelenmektedir. Bu blmde, zaman ile enerjinin ek koordinatlar olarak
tanmland 8-boyutlu faz-uzaynn deforme edilmi arpm tanmlanarak, parametrize
edilmi greli klasik mekaniin deformasyon kuantumlamas iin bu arpmn nasl
kullanlaca gsterilmektedir. Bu yaklam, spin terimlerinin de kendiliinden ortaya
kmas asndan nemlidir.

6
Greli kuantum mekanii ve spersimetrik kuantum mekaniinin deformasyon
kuantumlamasnn cebirsel temelini kurmada Clifford cebirleriyle Moyal yldz-arpmnn
birlikte ele alnmasnn, imdiye dein elde edilememi baarl sonulara ulamada anahtar
rol oynayabilecei bu tez almasnn 2, 3, 4 ve 5. blmlerindeki hesaplar ve tartmalarla
aka grlmektedir. MC-cebiri yardmyla drt-boyutlu faz-uzaynda spersimetri yaps
eksiksiz olarak bu balamda incelenebilirken, greli kuantum mekaniinin tam bir
formlasyonu iin yine bu tez almasnda nerilen yntemin anahtar rol oynaca
ngrlmektedir. 6. Blmde, deformasyon kuantumlamasnn, zellikle greli kuantum
mekanii iin, alternatif bir klasik mekaniksel bak as olmasna ilikin sonular ve
tartmalar yer almaktadr.




















7
2. MOYAL-CLIFFORD CEBR VE GREL KUANTUM MEKANNN
DEFORMASYON KUANTUMLAMASI

Deformasyon kuantumlamasnda, kuantum kuramnn sra deimezlii
(noncommutativity) faz-uzayndaki fonksiyonlar zerine etkiyen yine sra deimez bir
arpmla tarif edilir. Bu arpm deformasyon parametresi h olan ve 0 h limitinde faz-
uzay fonksiyonlarnn bilinen noktasal arpmna (pointwise product) indirgenen yldz-
arpmdr. Bu tanmyla kuantum mekanii klasik mekaniin deforme edilmi halidir. Bu
sayede klasik limit ve karlanrlk ilkesi gibi kavramlar daha kolayca anlalabilirken,
klasikten kuantum mekaniine geite de gzlenirler asndan kavramsal bir sorunla
karlalmaz. Greli kuantum mekaniinin deformasyonu da fermiyonik yldz-arpm
yardmyla uzay-zaman cebirinin formlasyonu ve bylelikle deformasyon kuantumlamas
balamnda Dirac kuramnn ifade edilmesi eklinde anlalabilir (Henselder 2007b).

Dirac denkleminin cebirsel yaps bozonik ve fermiyonik yldz-arpmlarla tanmlanabilir.
Buradaki bozonik yldz-arpm, deformasyon kuantumlamasndan iyi bilinen Moyal
yldz-arpm, fermiyonik yldz-arpm ise Clifford arpmdr. Bu blmde ilk olarak
deformasyon kuantumlamasnn en nemli aralarndan olan Moyal yldz-arpm ve
ardndan da fermiyonik yldz-arpm simgeleyen Clifford arpm incelenecektir. Bu iki
yldz-arpmn bir arada ele alnmasyla yeni bir cebir ile yeni bir yldz-arpm
tanmlanacak ve ardndan bu cebirin Dirac kuramnn faz-uzay formlasyonunun
kurulmas iin A.C. Hirshfeld, P. Henselder ve T. Spernat tarafndan 2004 ylndaki
makaleleriyle ortaya atlan ve ksaca HHS olarak adlandrlacak olan yaklam bu
kapsamda yeniden ele alnacaktr (Hirshfeld et al. 2004).

2.1 Moyal Yldz-arpm

Faz-uzay 2n-boyutlu bir simplektik M manifoldu ile ve bunun zerinde tanml olan, her
mertebeden trevlenebilir kompleks deerli fonksiyonlarn oluturduu dorusal (linear)
uzay da F ile gsterilsin. Fnin gerel deerli elemanlar Hamilton mekaniinden bilinen
8
klasik gzlenirlerdir. Kanonik z = (q, p)=(q
1
, q
2
, ..., q
n
, p
1
, p
2
, ..., p
n
) koordinatlarnda F
zerinde Moyal yldz-arpm aadaki gibi tanmlanr:

. ) (
2
1
exp =
1 =
(

j
q
j
p
j
p
j
q
n
j
ih (2.1)

Burada h Planck sabitini ve
s
altndaki deikene gre sol tarafa,
r
ise sa tarafa ilem
yapan trev ilemcilerini temsil etmektedir. Moyal Yldz-arpm


H bG H aF H bG aF
H bF G aF bH aG F
+ +
+ +
= ) (
= ) (


ile verilen iki-dorusallk (bilinearity) zelliinin yannda birlemeli (associative) bir
arpmdr:

). ( = ) ( H G F H G F

Bu son iki bantdaki F, G ve Hler Fnin keyfi elemanlar olup, iki-dorusallk
bantlarndaki a ve bler keyfi skalerlerdir. Kompleks elenik altnda, iki fonksiyonun
yldz-arpm aadaki banty salar:

. = ) ( 1 2
2 1
F F F F (2.2)

Burada F , Fnin kompleks eleniini gstermektedir.

Yldz-arpm cinsinden Moyal parantezi
M
] [, tm faz-uzay fonksiyonlar iin aadaki
gibi tanmlanr:

F G G F G F
M
= ] , [ (2.3)
9
Moyal parantezi, anti-simetrik ve iki-dorusal olup, Jacobi zdelii ile Leibnitz kuraln
salar:


M M
F G G F ] , [ = ] , [ (Anti-simetriklik)

M M M
H F b G F a bH aG F ] , [ ] , [ = ] , [ + + (Sadan-dorusallk)
0 = cp. ] , ] , [ [ +
M M
H G F (Jacobi zdelii)

M M M
H F G H G F H G F ] , [ ] , [ = ] , [ + . (Leibnitz Kural)

Burada cp. devirsel permtasyonu (cyclic permutation) ifade etmektedir. Son iki zellik
yldz-arpmn birleme zelliinin ak sonulardr. Dolaysyla Moyal parantezine gre
F bir Lie cebiri yapsna sahiptir. Denklem (2.2) yardmyla iki gerel deerli fonksiyonun
Moyal parantezinin saf-sanal (pure-imaginary) deerli olduu aadaki genel bant ile
gsterilebilir:

. ] , [ = ] , [
M M
G F G F (2.4)

Moyal yldz-arpmn ve parantezinin en nemli zellikleri aadaki limit bantlardr:

, =
lim
0
FG G F
h

. ] , [ = ] , [
1
lim
0
P M
G F G F
ih h


Bu bantlardan da grlebilecei gibi, 0 h limitinde Moyal parantezi Poisson
parantezine indirgenmektedir. Benzer ekilde, iki fonksiyonun yldz-arpm da ayn
limitte, bu fonksiyonlarn bilinen FG arpmna dnmektedir. Bu bantlar h dan
bamsz tm genel faz-uzay fonksiyonlar iin geerlidir. Bu ifadeler bize, birlemeli
yldz-cebirinin ve Moyal paranteziyle verilen Fnin Lie cebiri yapsnn srasyla, noktasal
arpma gre Fnin birlemeli cebir yapsnn ve Poisson parantezine gre belirlenen Lie
cebiri yapsnn deformasyonlar olduunu syler.
10
2.2 Clifford arpm

Yukarda deinilen Lie cebirlerinde olduu gibi, herhangi bir cebir, zerinde bir ikili
ilemin (iki-dorusal olan bir arpm) tanmland bir vektr uzaydr. Vektr uzaynn
boyutu cebirin de boyutudur. Ancak Clifford cebirleri, zerinde dejenere olmayan bir g i
arpmnn tanmland vektr uzaylar iin tanmlanan cebirlerdir. g ile tanmlanan i
arpma kimi zaman skaler arpm, gye de metrik ya da metrik tensr ad verilir. Simetrik
(g(x, y)=g(y, x)) ve iki-dorusal olan gnin dejenere olmamas, ona karlk gelen ve
elemanlar vektr uzaynn bir {e
j
} baznda g
ij
=g(e
i
, e
j
) ile gsterilen matrisin tekil
olmamasna (detg0) edeerdir. Bu dejenere olmama zelliiyle vektrler ve bunlarn
duali olan 1-formlar arasnda bire-bir eleme kurulabilir. Verilen bir y vektr iin, bir x
vektrnn metrik duali x
~


) , ( = )
~
( = ) (
~
y x g x i y x
y


ile tanmlanan 1-formdur. Burada
y
i i arpm temsil etmektedir ve bir k -formu (anti-
simetrik kovaryant k-tensr) zerine etkisi, verilen
1 1
, ,
k
x x K vektr alanlar iin

) , , , ( = ) , , )( (
1 1 1 1 k k y
x x y k x x i K K

eklindedir. ki-dorusal, birlemeli d arpm (exterior product) da herhangi bir
j -formu ile k -formu iin


jk
1) ( =

eitliiyle tanmlanr. Tm formlarn dorusal uzay d arpma gre 2
n
boyutlu (n, vektr
uzaynn boyutu) d cebir (exterior algebra) oluturur; bu, tensr cebiri gibi -dereceli
birlemeli bir cebirdir.
11
Herhangi bir 1-form x
~
ve herhangi bir formu iin
C
Clifford arpm, yukarda
tanmlanan i ve d arpmlarn toplam olarak, aadaki gibi tanmlanr:

,
~
=
~

x C
i x x + (2.5)

Bu arpm; d cebiri, Clifford cebiri olarak da adlandrlan
2
-dereceli birlemeli cebire
dntrr. Clifford cebiri ayrca Geometrik Cebir olarak da bilinir (Artin 1957, Hestenes
1966, Hestenes 1993). Birleme zelliinin de yardmyla (2.5) bants herhangi bir form
zerine etkiyen Clifford apmnn (
C
) tmyle belirlenmesi iin yeterlidir.
2
dereceliliin anlam, bir dorusal cebir olarak, tm cebirin tek ve ift formlarn uzaylarnn
direkt toplam (direct sum) eklinde ifade edilebilmesi ve tm ift formlarn kendi
ierisinde kapanarak bir alt-cebir oluturmalardr. Bir j -formu ile k -formunun
Clifford arpm, genelde,

| | , 2, , = k j k j k j + + K l

ile verilen l -formlarn bir toplamn ieren homojen olmayan bir formdur. zel olarak j ve
knn her ikisi de birer ift tamsay ise yukardaki gibi hesaplanan tm l ler de ift
olacaktr. ift formlarn Clifford arpmna gre bir alt-cebir oluturmalar bu zelliin bir
sonucudur. Clifford arpm cinsinden Clifford parantezi de aadaki gibi tanmlanr:


C C C
= ] , [ .

ki-dorusal, anti-simetrik olan bu parantez de Jacobi zdeliini salar. Dolaysyla,
birlemeli Clifford arpm altnda tanmlanan Clifford parantezi de aslnda bir Lie cebiri
yaps gsterir. Clifford parantezi, Moyal parantezi gibi, Leibnitz kuraln da salar.



12
2.3 Moyal-Clifford Cebiri

Minkowski uzay-zaman manifoldunun gerel Clifford cebirinin (
1,3
C ()) ortonormal 1-
form bazlar

e (= 0, 1, 2, 3) ile gsterilsin. Buradaki

e ler, Dirac cebirindeki

matrislerinin Clifford cebirindeki karlklardr ve aadaki anti-Clifford sra deitirme
bantlarn salarlar:

1

2 } , { = + = e e e e e e
C C C
.

i, j = 1, 2, 3 deerlerini almak zere, ) (
0 0
= = e 1-formu ve ) (
0 0 j
C
j
C
j
e e = = 2-
formlar

= diag(1, 1, 1, 1) Lorentz metriine gre aadaki bantlar salarlar:

. 2 } , {
0 } , {
1
0
3 3 2 2 1 1 0 0
ij
C
j i
C
j
C C C C
e
e e



=
=
= = = =
(2.6)

Buraya kadar yaplan tanmlama ve hesaplardaki Clifford formlarnn bileenleri, sradan
arpmla arpldklarndan, sra deien niceliklerdir. Ancak, katsaylarn Moyal yldz-
arpmla arplmalarn gzeterek sra deimeyen duruma geilebilir. Bunun iin yalnzca
iki banty bir arada kullanmak yeterli olmaktadr; bunlar da (2.5) ile verilen Clifford
arpm ve (2.1) ile verilen Moyal yldz-arpmdr. Sonuta elde edilecek olan birlemeli
yldz-arpm ve cebir, srasyla,
MC
* ile gsterilen Moyal-Clifford (MC) arpm ve MC-
cebiri olarak adlandrlacaktr. Bu cebirin bir F elemannn n. MC-kuvveti de

...
defa
*
4 4 4 3 4 4 4 2 1
n
MC MC MC
n
F F F F
MC
=

eklinde tanmlanmaktadr.

13
2.4 Faz-Uzaynda Dirac Denklemi ve Greli Kuantum Mekanii in HHS Yaklam

MC-Cebiri ve MC-arpm gznnde bulundurularak Dirac cebrinin deformasyonu,
dolaysyla greli kuantum mekaniinin deformasyonu incelenebilir. Bunun iin ilk olarak
m ktleli bir serbest parack iin Dirac Hamiltonian aadaki gibi tanmlanacaktr
(Henselder 2007b):


0 2
e mc cp H
j j
D
+ = . (2.7)

(2.7) denklemi, Dirac Hamiltoniannn 1-form ve 2-formlardan oluan, homojen olmayan
yapsn iaret eder (Burada c n boluktaki srati olup, bundan sonra aksi
belirtilmedike tekrarl Latin indisleri zerinden 1den 3e kadar toplam anlamas
kullanlacaktr). te yandan klasik gzlenirleri de ierdiinden Dirac cebirinin
deformasyonunda MC-arpm nemli bir rol oynamaktadr. Dirac Hamiltoniannn
kendisiyle MC-arpm aadaki gibi bir 0-formdur:


4 2 2 2
c m p c H H
D MC D
+ = .

Bunu kullanarak Hamiltoniann MC-stel alm aadaki gibi hasaplanr:


. ) ( ) (
i !
1
) ( Exp
/ i / i
0
h h
h h
tE
E
tE
E
n
n
D
n
D
MC
e e
H
t
n i
t H
MC

+
+

=
+ =
|

\
|
=

p p
(2.8)

Son eitlik yazlrken sonsuz toplamn tek ve ift kuvvetler ieren terimleri ayr ayr
hesaplanmtr. Burada ) ( p
E
ile verilen Wigner fonksiyonlar aadaki gibi tanmldr:


|

\
|
=

E
H
D
E
1
2
1
) ( p . (2.9)
14
Bu Wigner fonksiyonlar, 0-form, 1-form ve 2-formdan oluan, homojen olmayan birer
Clifford formudur (Bu formlara bu tez almasnda Wigner formlar ya da Wigner-Clifford
formlar ad verilecektir). Dirac Hamiltoniannda qya baml terimler olmadndan
Dirac Hamiltoniannn kendisiyle Moyal-Clifford arpm aslnda Clifford arpmna
eittir, dolaysyla

4 2 2 2
2


c m c
E
H H H H
D C D D MC D
+ =
=
=
p


yazlabilir. 1 = ) / ( ) / ( E H E H
D MC D
ifadesi de ) / ( E H
D
nin bir involsyon olduunu ifade
eder. ) ( p
E
ler ayn zamanda enerji projektrleridir; idempotenttirler ve tam bir kme
olutururlar:


1
0
= +
=
=
+
+

E E
E MC E
E E MC E





Bu projektrler ayrca aadaki yldz-zdeer denklemlerini salarlar:

) ( ) ( p p
E E MC D
E H

= . (2.10)

Benzer yldz-zdeer denklemleri

) (
2
j
C
e z S
j
u =
h
u
(2.11)

tanmyla verilen spin iin de yazlabilir.

15
Burada

3 2 1 0
e e e ie z
C C C
=

ile verilen hacim formdur (4-form) ve kuantumlama eksenini ifade eden u, pye dik birim
vektrdr. Buna gre


z e e z
z z
C
j j
C
C
=
= 1


olduundan


2
2
2
)
2
(
} , {
2
1
)
2
(
) ( ) ( )
2
(
h
h
h
=
=
=
j k
C
j k
j j
C
k k
u C u
u u e e
e u e u S S
(2.12)

bulunur. Bylece (2.8)dekine benzer hesaplarla
u
S iin Clifford-stel alm aadaki
gibi hesaplanr:


. e ) ( e ) (
i !
1
) ( Exp
2 / i 2 / i
0

+
+

=
+ =
|

\
|
=

u u
u
S S
n
u
n
n
C
C
S
n i
S
h h (2.13)

Burada spin Wigner fonksiyonlar aadaki gibi verilir:


u
S
S
h
1
2
1
=

. (2.14)
16
(2.14) denklemi standart greli kuantum mekaniindeki Dirac spin projektrlerinin
(
2
1

z
P

=

) deformasyon kuantumlamasndaki karldr ve aadaki yldz-zdeer

denklemini salar:

) (
2
) ( u u
u S S C
S

=
h
. (2.15)

p ve u birbirilerine dik olduklar iin, 0 = u p eitliinden


0 )] ( , [
, 0 )] ( , [
0
=
=
C
k
C
C
j
C
e z
e z e
k j j
j
u p
p

(2.16)

yazlabilir. Buna gre
u D
S H ve Clifford arpmna gre aadaki gibi sra deitirirler:

0 ] , [ = =
D C C D C D
H S S H S H
u u u
. (2.17)

Dolaysyla ) ( p
E
ve ) (u
S
Wigner fonksiyonlar da sra deitirirler. Bylece Dirac
problemi iin ortak idempotent Wigner fonksiyonlar aadaki gibi yazlr:

) ( ) ( ) , (
,
u p u p
S MC E S E
= . (2.18)

Karlk gelen yldz-zdeer denklemleri ise aadaki gibidir:


). , (
2
) , (
) , ( ) , (
, ,
, ,
u p u p
u p u p
u S E S E MC
S E S E MC D
S
E H


=
=


h
(2.19)


17
Dirac Wigner fonksiyonlar da idempotenttirler:

) , ( ) , ( ) , (
, , ,
u p u p u p
S E S E MC S E
= . (2.20)

imdi q
j
leri x
j
kartezyen koordinatlaryla zdeletirip bilinen
jk
M
j k
i x p h = ] , [
bantsndan yararlanlrsa


j
MC
j
D
c x H h i ] , [ =

j
MC
j
D
cp H 2 } , { =

bulunur. kinci bantda (2.6)dan yararlanlmtr. Bu bantlar yardmyla konum
fonksiyonunun zamana gre deiimi aadaki gibi hesaplanr:


). 1 ) 2 ( Exp ( ) (
2
i


) ( Exp ) ( Exp ) (
1 1
1
2
+
+ =
=

h
h
h h
i
t H
H H cp
c
H t p c x
i
t H
x
i
t H
t x
D
MC MC MC D MC
j j
D MC
j j
D
MC MC
j
MC
D
MC
j
MC MC
MC

(2.21)

Burada
MC
D
H

1
, MC-arpm altnda
D
H nin tersidir ve aadaki gibi tanmldr:


4 2 2 2
1
c m c
H
H
D
D
MC
+
=

p
. (2.22)

(2.21) denkleminin ikinci satrndaki iki terim klasik harekete karlk gelirken, nc
satrdaki son terim Zitterbewegung olarak bilinen terimi simgeler. (Almanca bir szck
olan Zitterbewegung, konumun beklenen deerinin ortalama deer etrafnda salnmasn
ifade eder. Bu almada Zitterbewegung daha fazla ele alnmayacaktr).

18
2.5 Lorentz Dnmleri ve Yldz-zdeer Denklemleri

Yldz-arpm formlasyonunda Dirac denklemini tretmenin bir baka yolu da, durgun
erevede yldz-zdeer denklemiyle uyumluluk gstermesi gerekliliini ele almaktr. p=0
seilirse, (2.10) ifadesi (c ile blndkten sonra) aadaki ekilde ifade edilir:

0 ) 0 ( ) (
0
=
E C
mc mce . (2.22)

burada ) 1 (
2
1
) 0 (
0
e
E
=

olup, bu zm (2.9) ile verilen Wigner fonksiyonlarnn

tanmndan bulunur. Lorentz dnmleri

j
C
e e i =
0
2
h
j
K ve
k
C
j ljk
e e i =
4
h
l
J

olmak zere birer 2-form olan
j
K boost ve
j
J dnme reticileri ile tanmlanrlar. Bunlar
aadaki Clifford sra deitirme bantlarn salarlar:


. ] , [
, ] , [
, ] , [
k ljk
C
j l
k ljk
C
j l
k ljk
C
j l
J i K K
K i K J
J i J J

h
h
h
=
=
=
(2.24)

Lorentz boostlar iin yldz stel almnn

) (
) ( Exp ) ( Exp ) ( Exp ) ( Exp


=
= K K K K
C C C C C C C C
(2.23)

eklindeki tanmna gre (Hirshfeld et al. 2004), (2.22) ifadesi ) ( Exp K S =
C
tanm
yardmyla hareketli bir ereveye telenebilirler.
19
(2.23) ifadesindeki parametresi hareketli erevedeki p momentumuna bamldr. (2.22)
bantsndan


0
) 0 ( ) ( ) 0 ( ) (
1 0 1 0 1
=
=

S S mc Smc e S S mc mc e S
C E C C C C C E C C

(2.25)

yazlabilir. Denklem (2.23) yardmyla

) (
0 0 1
p
C C C
e p
mc
p
S e S =
/
/
=

(2.26)

elde edilir. Bylece

S S
C E C m
=

) 0 ( ) (
1
p (2.27)

tanmyla (2.25) ifadesi aadaki hale dnr:

0 ) ( ) ( =
/
p mc p
m C
. (2.28)

Burada enerji projektrleri
mc
mc p
p
m
2
) (
+
/

eklinde tanmldr. Denklem (2.28) ise

Dirac denkleminin yldz-arpm formlasyonundaki ifadesidir. Benzer bir yntem, (2.14)
ve (2.15) kullanlarak, spin yldz-zdeerlerini elde etmek iin de yinelenebilir.
) (
2
j j
C
e u z =
h
u
S ifadesinin durgun erevede geerli spin gzlenirleri olduunu gz
nnde bulundurarak, hareketli erevedeki ifadeye aadaki gibi ulalabilir:

) (
2
1
u
C C C C u
z S S S =
/ /
= =
0
e u u S
u
h
. (2.29)

20
Burada ) ( Exp K =
C
S telenmesi uygulanmtr. u
2
=1 ve up=0 koullar aslnda
srasyla 1 =

u u ve 0 =

p u eklinde anlalmaldr. Bylelikle ) 2 / (

2
h =
u C u
S S ve
0 ] , [ =
C D u
H S ifadelerinin tm gzlem erevelerinde geerli olduu garanti altna alnm
olur. Sonu olarak, greli spin yldz-zdeer denklemi ve zm aadaki gibi
yazlabilir:


). (
2

) (
2
) (
u
u u z u S
S
S C C S C u

/
=

h
h
(2.30)

Burada (2.14) ile (2.15) ifadelerindeki S
u
lar S
u
ekline dnmtr ve buna gre spin
projektrleri aadaki gibi tanmldr:


.
2
1

1
2
1
) (
u z
S u
C
u S
/

=
=

Denklem (2.18)de olduu gibi, Dirac kuramndaki u ve v drtl spinrlerine karlk gelen
projektrler, (2.28) ve (2.30) denklemleri bir araya getirilerek aadaki gibi yazlr:

) ( ) ( ) ( ) ( ) , (
,
p u u p u p
m MC S S MC m S m
= = . (2.31)

2.6 Faz-Uzay Formlasyonu ile Foldy-Wouthuysen Dnm

imdiye dein kurulan cebirsel yap ierisinde Dirac denkleminin greli olmayan limitini
hesaplamann en iyi yolu Foldy-Wouthuysen (Foldy and Wouthuysen 1950) dnmn
yldz-arpm formlasyonuna uygulamaktr.

21
Wigner fonksiyonun zaman bamll (Curtright and Zachos 1999)


MC
t t H
t
t
i )] ( ), ( [
) (

h (2.32)

ifadesinden bulunur. Bu ifade, Wigner fonksiyonunun


1
) ( ) ( ) ( ) (

= t U t t U t
MC MC
(2.33)

eklindeki niter dnmyle aadaki gibi yazlr:


MC t
t t H t i )] ( ), ( [ ) ( = h . (2.34)

Burada ) (t H nin ak ifadesi aadaki gibi elde edilir:


1
) ( ) ) ( ( ) ( ) (

= t U i t H t U t H
MC t MC
h . (2.35)

Ele alnan herhangi bir Hamiltonian aadaki gibi ifade edilebilir:

O E + + =
2
mc
H
. (2.36)
Burada
0
e = olup,


|

\
|
+ = +
C C
mc
H
mc
H
2 2
2
1
E

|

\
|
=
C C
mc
H
mc
H
2 2
2
1
O

tanmlar yaplmtr.
22
E fonksiyonu pozitif pariteye sahipken O fonksiyonu negatif pariteye sahiptir:

A O O
E E
=
=


C C
C C


Standart Foldy-Wouthuysen dnm iin


MC
n
MC
n
MC MC
n
t U

=
|

\
|
=
|

\
|
=

O
O
2 !
1

2
Exp ) (
0

(2.37)

seilirse, (2.33) (ya da (2.35)) ifadesi yardmyla


...
2 3
1
] , [
2
1

] , [ ,
8
1
8
1
2
1
1
2
3
2
4 2
2
+ + +
(

\
|
+ +
|

\
|
+ =

O O E O
O E O O E O O
&
h
&
h
MC MC MC
MC
MC MC
mc
i
mc
i
mc
H
MC
MC MC

(2.38)

elde edilir. Burada ilk satr ift fonksiyonlar ierirken ikinci satr tek fonksiyonlardan
oluur. (2.38) denklemi

O E + + =

2
mc
H
. (2.39)

eklinde yeniden yazlp, ayn dnm bir kez daha


|

\
|
= O
MC MC
t U
2
Exp ) (

(2.40)

ile yapldnda
23

E + =


2
mc
H
(2.41)

elde edilir. Burada (1/c)
5
ve zeri mertebeden terimler ihmal edilmitir.

Elektromanyetik alan iinde e ykl bir paracn hareketini betimleyen Dirac
Hamiltonian

e mc e c H + + =
2
) ( A p

iin E ve O fonksiyonlar aadaki gibidir:


.
,
2
2
mc
e c
mc
e
A p
=
=
O
E

(2.42)

(
2
/ mc H )de (1/c)
4
mertebesine kadar olan terimler ele alndnda H Hamiltonian
aadaki gibi dnr:


. div
8
) (
4

2 8 2

] , [ ,
8
1
8
1
2
1
1
2 2
2
2 2
2 3
4
2
2
2
2 2 4 2 2
E p E
B
p
A p
c m
e
c m
e
e
mc
e
c m m
c
e
mc
mc
i
mc mc mc H
MC
MC
MC MC
MC
MC MC
h h
h
&
h

+
|
|
|
|
|

\
|

\
|

+ =
(

\
|
+ +
|

\
|
+ =

O E O O E O O
(2.43)

Burada ) , , (
3 2 1
= Pauli matrisleridir. (2.43) ifadesi standart ilemci formalizmindeki
24
ifadeyle ayndr. Bu ilikiyi grmek iin, faz-uzay deikenlerinin arpmn, karlk gelen
ilemcilerin arpmna dntren aadaki
W
Weyl dnm kullanlmaktadr:

E p E E p p E p E

rot
2

(
2
1
) (
h i
W
+ = = . (2.44)

Dolaysyla (2.43)e karlk gelen Hamilton ilemcisi aadaki gibidir:


. E E p E
B
p
A p
div
8

rot
8
) (
4

2 8

2 2
2
2 2
2
2 2
2 3
4
2
2
c m
e
c m
ie
c m
e
e
mc
e
c m m
c
e
mc H
MC
h h h
h

+
|
|
|
|
|

\
|

\
|

+ =

(2.45)

Bu da bilinen klasik ifade ile ayndr (bkz. Greiner 1997). (2.45)te = h i p momentum
ilemcisidir.

HHS yaklam, her ne kadar zgn makalelerinde Moyal-Pauli yldz-arpm olarak
adlandrlan yldz-arpmla hesaplar yaplm olsa da, bu blmn banda kurulan MC-
cebiri balamnda MC-arpm altnda da yine Dirac kuramnn faz-uzay formlasyonu
iin tutarl sonular vermekte, ancak kimi kavramsal sorunlar da beraberinde
getirmektedir. Bu sorunlardan ilki, Dirac kuramnn faz-uzay formlasyonunun, l
Moyal yldz-arpm ve drtl Clifford arpmn bir arada iermesidir. Ne var ki, l
Moyal yldz-arpmyla greli kuantum mekanii iin gerekli olan Lorentz dnmlerini
betimlemek mmkn grnmemektedir. Bir dier sorun da Dirac kuramnn klasik
karlnn olmamasdr. Oysa deformasyon kuantumlamasnn temeli, klasik mekaniin h
parametresiyle deforme edilerek kuantum mekaniinin faz-uzaynda formle edilmesine
dayanmakta ve 0 h limitinde klasik mekanik yeniden elde edilebilmektedir. Bu iki
sorunu ortadan kaldrmaya ynelik nerilerden bir tanesi, greli kuantum mekaniinin
25
parametrize edilmesine ya da uzay-zaman koordinat olarak zamann sistemin geliim
(evolution) parametresinden ayrlmasna dayanan has-zaman (proper time) fomalizmidir
(Henselder 2007b). Bu yaklamla, uzay-zaman cebirinin geometrik yapsnn has-zaman
formalizmindeki kuantum yapsnn formel bir birlikteliinin yldz-arpm formalizmi
ierisinde elde edilebilecei ileri srlmektedir. Bunun iin de Lorentz dnm iin
gerekli yeni bir drtl Moyal yldz-arpm tanmlanarak, aktif ve pasif Lorentz
dnmleri bu formalizm ierisinde ortaya karlmaktadr. Bu yeni yldz-arpmlar
yardmyla, parametrize edilmi klasik mekaniin deformasyon kuantumlanmas iin de
klasik limit elde edilirken, spin terimleri de kendiliinden ortaya kmaktadr.

Greli kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamas bu anlamyla henz
tamamlanmam bir formalizm olarak ortaya kmakla birlikte, MC-cebiri ve arpm bu
eksikliin giderilmesi konusundaki anahtar roln korumaktadr. Bununla ilgili ayrntl bir
inceleme 5. Blmde verilmektedir.

MC-cebiri ayrca, bir sonraki blmde de ayrntl olarak gsterilecei zere, spersimetrik
kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamas iin ok yararl aralar sunmakta ve
drt-boyutlu klasik faz-uzaynda tutarl bir spersimetri yaps kurulmasn salamaktadr.












26
3. SPERSMETRK KUANTUM MEKANNN FAZ-UZAYI
FORMLASYONU

Moyal yldz-arpm bozonik ksm ve Clifford arpm da fermiyonik ksm olmak zere,
bu iki arpmn bir arada kullanlmas spersimetrik kuantum mekaniinin (Gendensthn
and Krive 1985, Cooper et al. 1995, Junker 1996, Kuru et al. 2001) faz-uzay
formlasyonunu ina etmeye de uyarlanabilir. ki-boyutlu ( D 2 ) faz-uzay zerinde bu
yaklamn nasl uygulanacan Henselder (Henselder 2007a) gstermitir. Bu blmde
temel olarak, benzer bir yaklamla, 4-boyutlu ( D 4 ) faz-uzay zerinde spersimetrik
kuantum mekaniinin nasl ina edilecei tartlacaktr. Bu ekilde kurulan cebirsel yap,
spersimetrik kuantum mekaniinin faz-uzay formlasyonuna ok daha genel bir ereve
sunarken, zengin bir uygulama alann da beraberinde getirmektedir.

Bu blmde ilk olarak, Moyal yldz-arpm ile birlikte Clifford formlarndan oluan bir
klasik Hamiltonian sistemindeki 4-boyutlu faz-uzay zerinde tanml kompleks Clifford
cebirinin deformasyonu gsterilecektir. Bu, arpanlarna ayrlm terimlerin toplam olan
iki e-spektral (isospectral) 2 2 lik matris Hamiltonian yazmaya da olanak vermektedir.
Gerel deerli faz-uzay fonksiyonlaryla ifade edilebilen bu Hamiltonianlar pek ok
sistemin modellenmesine olanak verecek kadar da geneldirler. ift balaml (doubly
intertwined) bu Hamiltonianlar deforme edilen cebirde sfrn blenleri (divisors of zero)
olan matris deerli balatran (intertwining) faz-uzay fonksiyonlarn ierirler. Balatran
matrisleri kompleks elenikleriyle bir arada kullanarak ele alnan her sistem iin hareket
sabitlerini elde etmek de mmkndr. Atomun alanlarla kuantum etkilemelerinin (Fink et
al. 2008) doasn inceleyen ve gncel deneylere konu olan kuantum optiinin Jaynes-
Cummings (JC) tipi Hamiltonian sistemleri de (Jaynes and Cummings 1963, Shore et al.
1993, Schleich 2001) bu ynteme zel bir rnek olarak incelenebilmektedir. JC-tipi
Hamiltonianlarn dnda pek ok sper-e Hamiltonian ailesinin spektrumlar, zvektrleri
ve ilgili Wigner fonksiyonlar gibi faz-uzay karakteristiklerinin yan sra, klasik limitteki
davranlar ve hareket sabitleri de kuantum mekaniinin standart aralarna bavurmadan,
bu yntem yardmyla otonom olarak incelenebilmektedir (Budayc ve Verin 2009).

27
3.1 Faz-Uzay zerinde Kompleksletirilmi Clifford Cebiri

Ele alnacak faz-uzay 4-boyutlu (4D) simplektik manifold M ile, bunun zerinde tanml
olan kompleks deerli fonksiyonlarn oluturduu dorusal uzay da yine F ile gsterilsin.
Mnin her noktasnda biri teet (tangent) ve dieri onun duali olan ko-teet (cotangent)
uzay olmak zere iki adet 4D vektr uzay tanmlanabilir. Ko-teet uzaynn elemanlar,
teet uzaynn elemanlar zerine dorusal olarak etkiyen 1-formlardr.

Simplektik manifold Mnin, dejenere olmayan ikinci-ranktan iki tensr alanlaryla
tanmlanan iki zel yaps vardr: Bunlardan birisi simplektik 2-form ve dieri simetrik
g metrik tensrdr. Bu iki tensrn dejenere olmamas, her birinin teet uzay ile ko-teet
uzay arasnda birer vektr uzay e-yap dnmn (isomorphism) tanmlamalar
anlamna da gelmektedir. Bu e-yap dnmyle ilikilendirilmi elemanlar birbirlerinin
simplektik ve metrik duali olarak adlandrlrlar (bkz. Kesim 2.2).

Simplektik 2-form ve simetrik g metrik tensr, ele alnan komuluun her
noktasndaki teet uzaya, srasyla simplektik vektr uzay yaps ve bir i arpm (interior
product) uzay yaps kazandrr. Darboux teoremine gre (Arnold 1989) Mnin her
komuluunda ) , , , ( = ) , (
2 1 2 1
p p q q p q eklinde kanonik koordinatlar tanmlanabilir ve
bunlar cinsinden

j j
j
dp dq

=

yazlabilir. Sonuta , Hamilton mekaniinin Poisson parantezinin aadaki gibi
yazlmasn salar:

. ) ( = ] , [
2
1 =
G F G F G F
k
q
k
p
k
p
k
q
k
P

(3.1)

28
Burada
i
x
,
i
x / trev ilemcisinin ksa gsterimdir. (3.1) eitliinin sol tarafnda
fonksiyonlarn sra deien (commutative) ve birlemeli nokta (pointwise) arpmlar
aadaki gibidir:

. ) ( ) ( = ) ( ) ( = ) )( ( = ) )( (
1 2 2 1 1 2 2 1
x F x F x F x F x F F x F F

Teet uzaylar, gerel saylar alannn kompleks saylar alanyla deitirilmesiyle
kompleksletirilebilir. Bylece g , -dorusall yardmyla kompleks deerli, simetrik ve
dejenere olmayan iki-dorusal
C
g gnderimine genelletirilebilir. cebirsel olarak kapal
olduundan, g Euclidian olmayan imzaya sahip olsa bile,
C
g herhangi bir imza ile
karakterize edilmez, bylece kompleks cebirin yaps yalnzca boyuta baml olur. Burada,
1 ve ortonormal 1-formlar } , , , {
4 3 2 1
f f f f tarafndan retilen
4
2 -boyutlu gerel
4,0
C ()
Clifford cebiri ele alnacaktr (
4,0
C () cebirinin baz elemanlar,
4
C () cebirinin baz
elemanlarnn matris gsterimleri ve birbirleri arasndaki ilikiyi grmek iin bkz. EK1).
Gerel
4,0
C () cebirinin
j
f ile gsterilen baz elemanlar


jk j
C
k k
C
j
f f f f 2 = + (3.2)

bantsn salamakta ve Kronecker delta simgesi Euclid metriinin tersinin bileenlerini
gstermektedir:

jk k j
f f g = ) , ( .

4,0
C ()nin kompleksletirlimesi de
4
C () ile gsterilecektir.
4,0
C (), 2 2 lik
kuaterniyon matrislerinin cebirine e-yapl (isomorf) iken,
4
C () 4 4 lk kompleks
matrislerin cebirine e-yapldr (Benn and Tucker 1987).

29
3.2 Temel Spersimetri (SUSY) Yaps

4
2 boyutlu
4
C () kompleks cebirinin ortonormal bazlar
j
e ile gsterilsin. Bu bazlar
aadaki banty salarlar:

. 2 =
jk j
C
k k
C
j
e e e e + (3.3)

Gerel deerli faz-uzay fonksiyonlar 1,2 = ); , ( = ), , ( = j P P W W
j j j j
p q p q cinsinden


4
2
3
1
2
2
1
1
= e P e P e W e W + + + (3.4)

Clifford 1-formu gz nne alnsn. Bu 1-formlar ve Clifford arpm yardmyla 2-boyutta
geni bir Hamilton fonksiyonlar ailesi aadaki gibi yazlabilir:

. ) (
2
1
) (
2
1
=
2
1
=
2
2
2
1
2
2
2
1
W W P P H
C
+ + + (3.5)

Spersimetri yapsn yldz-arpm formlasyonu ile incelemek iin aadaki gibi
kompleks 1-formlar tanmlanabilir:

), (
2
1
= , ) (
2
1
=
3 1 3 1
ie e f ie e f +
(

). (
2
1
= , ) (
2
1
=
4 2 4 2
ie e g ie e g +
(


Bu 1-formlar


g g f f
g g f f
C C
C C
( (
( (
* = 0 = *
, * = 0 = *
(3.6)
30
eklinde verilen nilpotentlik bantlarnn yannda, aadaki Clifford anti-parantezi
bantlarn da salarlar:

, } , { = 2 = } , {
C C
g g f f
(
(

, } , { = 0 = } , {
C C
f g f g
(
(
(3.7)
. } , { = 0 = } , {
C C
f g f g
(
(


Kompleks deerli fonksiyonlar
2 1
, C C ile kompleks elenikleri
2 1
, C C


) (
2
1
= , ) (
2
1
=
, ) (
2
1
= , ) (
2
1
=
2 2 2 2 2 2
1 1 1 1 1 1
iP W C iP W C
iP W C iP W C
+
+
(3.8)

eklinde tanmlanarak, bu fonksiyonlar ve kompleks 1-formlar cinsinden sper ykler
aadaki gibi yazlabilir:

g C f C q g C f C q
(
(
2 1 2 1
= = + +
+
ve (3.9)

Bylece (3.4)teki 1-formlar da bu sper ykler cinsinden aadaki gibi tanmlanabilir:

+
+ q q =

(3.6) ve (3.7) bantlarn kullanarak

q lerin nilpotent olmalarnn yan sra, H ile

birlikte basit bir spersimetrik cebir yapsnda kapandklar da gsterilebilir:

, 0 = *

q q
C
(3.10)
, } , {
2
1
=
C
q q H
+
(3.11)
. 0 = ] , [
C
H q

(3.12)
31
Mnin d demetinin Clifford yaps, karlk gelen klasik sistemdeki spersimetri yapsnn
grlebilmesine olanak verir. Bozonik serbestlik derecelerine ek olarak fermiyonik
serbestlik derecesine de sahip olan bu trden sistemler szde-klasik (pseudoclassical)
modeller olarak bilinirler (Junker 1996) ve hem bozonik hem de fermiyonik serbestlik
derecelerine sahip kuantum sistemlerinin klasik limitleri gibi davranrlar. Ancak, (3.12)
bants aka salandndan stteki spersimetri (SUSY) yaps bu halde pek fazla
ilgin grnmez. H bir 0-form olduundan tm formlarla Clifford anlamnda sra
deitirir. Oysa (3.12) denklemi,

q speryklerinin nilpotentliklerinin doal bir sonucu

olarak ortaya kmaldr. Dolaysyla, buradan itibaren, bu cebir son bant ve yeni bir
Hamiltonian yardmyla deforme edilerek, 0-form ve 2-formlardan oluan ve homojen
olmayan bir Clifford ift formuna dntrlerek daha ilgin bir SUSY yaps
kazandrlacaktr.

3.3 Deformasyon ve SUSY Yaps

(3.10) denkleminde verilen ilem MC-arpmyla yeniden yapldnda artk eitliin sa
taraf dorudan sfr vermeyecektir:

, * ] , [ = *
2 1
g f C C q q
C M MC
(
(
+ +
(3.13)

. * ] , [ =
* ] , [ = *
2 1
2 1
g f C C
g f C C q q
C M
C M MC

(3.14)

Son eitlik yazlrken (2.4)ten yararlanlmaktadr. (3.10), (3.11) ve (3.12) ifadelerinin
deimez kalmasnn gereklilii,
+
q ve

q nin nilpotentliinin MC-arpm altnda da

korunmasn gerektirir. Bu da ancak ve ancak

0 = ] , [
2 1 M
C C (3.15)

olmasyla mmkndr.
32
(3.15) koulu
j
W ve
j
P 'ler cinsinden aadaki gibi yazlabilir:

. ] , [ ] , [ = ] , [ ] , [
2 1 1 2 2 1 2 1 M M M M
P W i P W i P P W W (3.16)

j
W ve
j
P 'ler gerel deerli olduklar iin, (3.16)nn sa taraf gerel deerliyken, sol taraf
saf sanaldr. Dolaysyla (3.16) koulu aslnda aadaki iki koula denktir:

, ] , [ = ] , [
2 1 2 1 M M
P P W W (3.17)
. ] , [ = ] , [
1 2 2 1 M M
P W P W (3.18)

Bu koullar yardmyla, (3.11)deki gibi, Hamiltonian bu kez

. } , {
2
1
=
MC s
q q H
+
(3.19)

MC anti-parantezi ile tanmlanabilir. Bu da (3.12) denklemindeki gibi sper yklerin yine
MC parantezi altnda Hamiltonian ile sra deime bantsnn aadaki gibi yazlmasna
olanak verir:

. 0 = ] , [
MC s
H q

(3.20)

0 = } , {
2 1 MC
eitliini salayan =
1
ve ) ( =
2 +
q q i fonksiyonlar cinsinden
spersimetrik Hamiltonian
s
H aadaki gibi arpanlarna ayrlabilir:


2 2
1 1
2
1
=
2
1
=


MC
MC s
H

(3.21)

33
Bir sonraki ksmda gsterilecek olan Clifford cebirinin uygun matris temsilinde,
j
ler
Hermite-sel sper ykler ve yukardaki sper-cebir ile belirlenen simetri de 2-geniletilmi
(2-extended) spersimetridir.

(3.9), (3.19) denklemleri, (3.17), (3.18) koullar ve

, ] , [ = ] , [
1 1 1 1 M M
P W i C C
, ] , [ = ] , [
2 2 2 2 M M
P W i C C
, ] , [ ] , [ = ] , [
1 2 2 1 2 1 M M M
P W i W W C C

M M M
P W i W W C C ] , [ ] , [ = ] , [
1 2 2 1 1 2


bantlar kullanlarak
s
H ak olarak aadaki gibi hesaplanabilir:

. )} ( ] , [ ) ( ] , [ ] , [ ] , {[
2
1
=
34 12
2 1
23 14
1 2
24
2 2
13
1 1
e e W W e e P W e P W e P W H H
M M M M s
+ + + + + +

(3.22)

Bu ifadede bozonik ksm temsil eden
*
H aadaki gibi tanmldr:


. * * =
} , { } , { = 2
2 2 1 1 2 2 1 1
2 2 1 1
W W W W P P P P
C C C C H
M M
+ + +
+

(3.23)

Burada
M
} {, anti-Moyal parantezini temsil etmektedir. Farkl ortonormal bazlar iin
yazlan
k
C
j jk
e e e = ksaltmasysa
2 1 12
= e e e d arpmna edeerdir.

(3.22)den aka grld gibi
s
H ; 0-form ve 2-formlardan oluan homojen olmayan bir
Clifford ift formudur.


34
3.4 Matris Temsili

Denklem (3.3) ile verilen kompleks Clifford bazlar 2 2 lik Pauli matrisleri
k
'lar ve
2 2 lik birim matris 1 cinsinden aadaki gibi tanmlanacaktr:

,
0
0
= ,
0
0
=
3
3 2
1
1 1
|
|

\
|

|
|

\
|

i
i
e
i
i
e
(3.24)
.
0
0
= ,
0
0
=
4
2
2 3
|
|

\
|
|
|

\
|
1
1
e
i
i
e

Bu temsilde tm baz matrisleri Hermite-sel, fakat
3
e ve
4
e simetrik,
1
e ve
2
e ise anti-
simetriktirler. (3.24) matris temsili denklem (3.22)de kullanlrsa


+
+
|
|

\
|

2 1
2
1
=
0
0
= H H
H
H
H
s
(3.25)

elde edilir. Burada ,0) ( = 1 diag
+
ve ) (0, = 1 diag

ile verilen matrisler, ilkel olmayan

(non-primitive) projeksiyonlardr ve kegen elemanlar olan e Hamiltonianlar aadaki
gibi tanmldr:


. =
, =
2 2
1 1
F
F
H H H
H H H
+
+

1
1
(3.26)

Fermiyonik ksm temsil eden
jF
H 'ler de

,
2
=
3 1

+
B
i
H
F
(3.27)
35

2 2 1 1 1 2 3 2
] , [ ] , [
2
=
M M F
W W i P W i B
i
H

(3.28)

ile verilir. Burada

B ler aadaki gibi tanmlanmtr:

. ] , [ ] , [ =
2 2 1 1 M M
P W P W B

Bu bantlar elde edilirken Pauli spin matrislerinin 1 i =
3 2 1
zellii ve bu zellik
yardmyla hemen elde edilebilen dier bantlar kullanlmtr.

(3.15) (ya da edeer olarak (3.17) ve (3.18)), (3.20) ve (3.22) Clifford cebiri ile Moyal-
Clifford cebiri arasndaki temel farkll gstermektedir. Bu kstlamalar, asl olarak
deforme edilmi durumda

q larn nilpotentliini korumay garantilemenin yannda,

bundan sonraki hesaplamalar iin de nemli rol oynamaktadrlar. Sonuta elde edilen cebir
zgn bir SUSY cebiridir ve Hamiltonianlar da klasik olmayan ksmlara sahiptir.
1
H ve
2
H nin ortak bozonik ksm olan
*
H klasik limitte (3.5) ile verilen Hamiltoniana
indirgenmektedir ( H H =
lim
* 0 h
). Ancak Hamiltoniann fermiyonik ksmlar olan
jF
H ler birbirlerinden farkl olmalarnn yannda klasik limitleri de yoktur. Buna karlk
Pauli matrislerinin katsay fonksiyonlarnn klasik limitleri, (3.27) ve (3.28) ile verilen
ifadeler h i a blnerek klasik Poisson parantezlerine dnrler.

3.5 Balaklk, E-Spektral zellik ve Hareket Sabitleri

Balatran ilemci, verilen iki ayn tr ilemcinin (diferansiyel, integral, matris ya da
ilemci deerli matris ilemciler vs.) birbiriyle balakln kurmaya yarayan aralardr.
Genel olarak, kuantum mekaniinde L ile verilen balatran ilemci, H
1
ve H
2
ile verilen
iki Hamiltonian ilemcisini birbirine

LH
1
=H
2
L
36

biiminde balatrr. Ele alnan durum iin bu balatran ilemciler aadaki gibi
tanmlanabilir:

,
0 0
2 = ) (1 ) ( =
2 1
3 2 2 1 1 1
|
|

\
|

+
C C
i iC i C L (3.29)
.
0
0
2 = ) (1 ) ( =
1
2
3 2 2 1 1 2
|
|

\
|
+ + +
C
C
i iC i C L (3.30)

Burada son eitlikler yazlrken Pauli matrislerinin bilinen ifadeleri kullanlmtr. Bu
ilemciler cinsinden

q sper yklerinin matris temsili yledir:

. =
0
0
2
1
=

2
1
+
|
|

\
|

q
L
L
q (3.31)

+
q nn nilpotentlii kullanlarak


1 2 2 1
* = 0 = * L L L L
MC MC
(3.32)

bulunur. Burada
1
L ve
2
L ler MC arpmna (
MC
* ) gre sfrn blenleridir ve matris
deerli faz-uzay fonksiyonlarnn yldz-arpm olarak ortaya kmaktadrlar.

(3.32)deki ikinci eitlik, (3.29) ve (3.30)da grlen
2 1
+ i ve ) (1
3
lerin matris
arpmlarndan gelmektedir. (3.32)nin birinci eitliiyse (3.15) kouluyla belirlenmektedir.
te yandan (3.20) aadaki ikili balaklk ifadelerine iaret eder:

, * = *
2 2 1 2
L H H L
MC MC
(3.33)
. * = *
1 1 2 1
L H H L
MC MC
(3.34)
37
Herhangi matris deerli
j
D fonksiyonlar iin

2 1
* = ) * ( D D D D
MC MC
olduu kolaylkla
gsterilebilir. Bu sayede (3.33) ve (3.34)n Hermite-sel elenikleri, ya da edeer olarak
0 = ] , [
MC s
H q

eitlii, aadaki gibi ek balaklk ifalerinin yazlmasna olanak verir:

, * = *

2 1 2

2
L H H L
MC MC
(3.35)
. * = *

1 2 1

1
L H H L
MC MC
(3.36)

(3.32)nin bir sonucu olarak

1
L ve

2
L ler de sfrn blenleridir.

(3.19) ve (3.31) yardmyla e Hamiltonianlar, arpanlarna ayrlm terimlerin bir toplam
olarak aadaki gibi yazmak mmkndr:

, ) * * (
4
1
=
2

1 1 1
L L L L H
MC MC
+ (3.37)
. ) * * (
4
1
=

2 2 1

1 2
L L L L H
MC MC
+ (3.38)

Sfrdan farkl 1 2 lik fonksiyonu, yldz-zdeerine karlk gelen 2 2 lik matris
deerli T fonksiyonunun yldz-zvektr olarak gsterilsin:

. = *
MC
T

Bu ifadenin Hermite-sel elenii de aka


= * T
MC


olur; burada nin sfrdan farkl olmas ancak ve ancak 0 *

MC
koulu ile
belirlenir. Bylece, spektrumlarn gerellii, farkl zdeerlere karlk gelen
38
zfonksiyonlarn diklii gibi Hermite-sel ilemcilerin standart zellikleri faz-uzay
balamnda da geerliliini korumaktadr. Burada spinr terimi, genel kullanmda olduu
gibi, 1 2 lik matris zfonksiyonlarn temsil etmekle birlikte, Clifford cebirinde daha
geni bir anlama sahiptir. Bunlar gz nnde bulundurularak balaklk bantlarnn
(Kuru et al. 2001) fiziksel sonularnn incelenmesine geri dnlebilir. Ele alnacak ilk
nemli sonu,
1
H ve
2
H nin e-spektral olmalar, yani her ikisinin de neredeyse ayn
spektrumlara sahip olmalardr. Daha ak bir ifadeyle, zdeerli
1
H Hamiltoniannn
z-spinr ile gsterilirse,
MC
L *
2
ve
MC
L *

1
( ,

1
L ve
2
L nin MC-ekirdeinde
olmamak kaydyla) ayn zamanda
2
H nin ayn zdeere karlk gelen z-spinrleridir.
Denklem (3.34) ve (3.35), benzer ilikinin
2
H nin z-spinrleri iin de geerli olduunu
syler. Burada ayrntlar bir sonraki ksma braklarak, balaklk bantlarnn bir dier
sonucuna geilecektir.

(3.33) ve (3.36) bantlar soldan
j
L (ya da

j
L ) ile arplp ayn ilem dierleri iin de
yapldnda, elde edilen sonularla karlatrlarak,
1
H ve
2
H ile

, ] , [ = 0 = ] , [
1 2 1 1 MC MC
H S H R (3.39)

MC MC
H S H R ] , [ = 0 = ] , [
2 1 2 2
(3.40)

eklinde sra deien matris deerli

, * = , * =
2

2 2

1 1 1
L L S L L R
MC MC
(3.41)

1

1 1

2 2 2
* = , * = L L S L L R
MC MC
(3.42)

fonksiyonlar elde edilir. Ancak

2 1 1
= 4 S R H + ve
1 2 2
= 4 S R H +
39
olduundan, bu fonksiyonlar bamsz deillerdir. Eer ak bir zaman bamll yoksa,
her sistem, Hamiltonian ile birlikte, iki adet hareket sabitine sahiptir. Burada
1
H iin
hareket sabitlerinin ak hali

) (1 2 =
3 1 2
+ H S
) (1 2 =
3 1 1
H R

eklindedir.
1
H kegen olduu iin de
2
S ve
1
R onun izdmleridirler.

3.6 Uygulamalar

Spin alaltc ve ykseltici ) (
2
1
=
2 1
i

matrisleri cinsinden (3.28) ile verilen

F
H
2

aadaki gibi yeniden yazlabilir:

. ) ( 2
2
=
3 2 +
+ + A A B
i
H
F
(3.43)

Burada


M M
C W C W ] , [ = , ] , [ =
1 2 1 2
A A (3.44)

ile verilir. Bu ilemciler,
M
] , [ A A nin gerel bir sabit olduu durumda, bozonik alaltc ve
ykseltici ilemcilerin faz-uzayndaki karlklardrlar. Kurulan yapya daha aydnlatc
rnekler vermek iin bu blmde 1 = h kabullenimi yaplp, (3.43)n ikinci terimi,
1 ] , [ =
M
A A olduu durumda, aadaki gibi gsterilecektir:

) ( 2 = ) (
+
+ A A A
JC
H . (3.45)

40
3.6.1 rnek Uygulama 1: Jaynes-Cummings tipi sistemler

j
W ve
1
Pin aadaki gibi zel bir seimi pek ok fiziksel uygulamay inceleme frsat da
vermektedir:


. =
, =
, =
1 2 2 1 2
2 1
2 1
p q p q W
q P
p W

(3.46)

Bu seimle (3.17) ve (3.18) koullar

1 2 1
= ] , [ ip W W
M


1 1 2
= ] , [ iq P W
M


ifadelerine indirgenir ve bylece
2
P nin en genel formu, (3.17) ve (3.18) denklemlerinden
yararlanlarak aadaki gibi bulunur:

. =
1 2 1 2 1 2
K q q p p P + + (3.47)

Burada ) , ( =
1 1 1 1
p q K K dir.

2 )/ ( =
2 2 1
iq p C + eitlii ve (3.44) yardmyla

1 = ] , [ , ) (
2
1
=
1 1 M
ip q A A A + (3.48)

olduu kolayca gsterilebilir. A ve A bata da belirtildii gibi, srasyla bozonik alaltc
(yok edici) ve ykseltici (yaratc) faz-uzay fonksiyonlardr.

41
Aadaki gibi benzer bir bozonik ift daha tanmlanabilir:

. 1 = ] , [ , ) (
2
1
=
2 2 M
ip q B B B + (3.49)

Bu B ve B ifti bir nceki A ve A iftiyle Moyal anlamnda sra deitirir.
2
W ,
2 1
q q -
dzlemine dik asal momentumu temsil eder ve
2
P ile birlikte aadaki gibi yeniden
yazlabilir:


. =
) ( =
1 2
2
K P
i W
+ +

B A B A
B A B A
(3.50)

Faz-uzay say fonksiyonlar da aadaki gibi tanmlanr:


.
2
1
= =
2
1
= =


B B B B
A A A A
B
A
N
N
(3.51)

) ( =
1
q F p a G + iin
2
= G G G
M
eitlii ve


) ( ) ( = ) ( ) (
, ) ( ) ( = ) ( ) (
2 1 2 1
2 1 2 1
p G p G p G p G
q F q F q F q F

ifadeleri kullanlarak

, ) (
2
=
3 2
A
JC F
H B
i
H +

, )] 2( 1 [ =
1
X N N i B +
A B
(3.52)

1
1) ( 2 = Y N N H H + + +
A B A

42
elde edilir. Burada 1)/2 (2 = +
A A
N H olup,
1
X ve
1
Y ak olarak

, ] , [
2
=
1 2 1 M
K W
i
X (3.53)

1 1 1 1
2
1
} , {
2
1
= K K K Y
M
+ + B A B A (3.54)

ile verilmektedir.
2
H Jaynes-Cummings (JC) tipi Hamiltoniandr (Jaynes and Cummings
1963, Schleich 2001). Bu Hamiltonian, kuantumlanm ve iki-kipli (iki-modlu) bir
elektromanyetik alanla etkileen iki-dzeyli bir atomu tanmlar. Alann yalnzca A -kipi
atomla etkileir ve bylece dzeyler arasnda gei salanr.

H ifadesi iindeki
A
H , A -
kipinin enerjisidir;
A
H H H
int

= ifadesiyse dier kipin enerjisini ve bu kipler arasndaki

etkileimi temsil etmektedir.

Sper-e Hamiltonianlar artk aadaki gibi yazlabilir:

, ) ( ) ( =
3 1

B A A
N H H H H
int
+ + 1 (3.55)
. ) ( ) ( ) ( =
3 2
A
A B A JC int
H N H H H H + + + 1 (3.56)

Burada 0 =
1
K alnmtr. Bu durumda kipler arasndaki etkileimler say fonksiyonlaryla
salanmaktadr.
1
X ve
1
Y in sfr olmad bir
1
K seildiinde, deiik kip etkileimleri de
modellenebilir (Barnet and Radmore 1997).
1
K in sfrdan farkl bir sabit olarak seildii
ve
1
X in sfr
1
Y in /2) ( ) (
2
1 1
K K + + B A B A terimiyle ifade edildii en basit durum, kipler
arasndaki koherent foton al-veriini temsil eder. Bu durumda
1
H herhangi bir JC-tipi
atom-alan etkileim terimi iermez.



43
3.6.2 zdeerler, zspinrler ve Wigner fonksiyonlar

1
H , adet MC-sra deien matris deerli faz-uzay fonksiyonunun } 1, 1, {
3

B A
N N tam
kmesine cebirsel olarak baml ve kegendir. ) | , ( = ) | ( K K p q z ksaltmas kullanlarak
1
H in zspinrleri aadaki gibi gsterilebilir:

. ) , | ( =| ) , , | (
B A B A
n n z j n n j z (3.57)

Burada K 2, 1, 0, = ,
B A
n n , kip-kuantumlarnn saylarn gstermekte ve 2) 1, (= j ile de




+

+
2 =| 1 |
, 1 =| 2 |
, 2 | = 0 = 1 |

bantsn salayan bir spin-1/2 sisteminin spin-yukar ve spin-aa durumlarn gsteren
j | ler gibi yaln (bare) atomun durumlar ifade edilmektedir.

(3.57)deki ) , | (
B A
n n z gerel-deerli faz-uzay fonksiyonlar, iki-kipli alan iin kegen
Wigner fonksiyonlarn (Curtright et al. 1998, Curtright et al. 2001) temsil etmektedir:

. 0) 0, | (
! !
1
= ) , | (
B A B A
B A
B A
B A B A
n
M
n
M M
n
M
n
z
n n
n n z (3.58)

Burada 0,0 | z fonksiyonu

0 0, | = 0 = 0 0, | z z
M M
B A

ile tanmlanan vakum Wigner fonksiyonunu gstermektedir. Bu denklemlerin 1e
44
boylandrlm, yani tm faz-uzaynda alnan integrallerinin 1e eitlenmi zmleri

) ( 2
2
1
2
1
2
1
2
1
q q p p
e
+ + +


sonucunu verir. Daha yksek dzeyden Wigner fonksiyonlarnn ak fonksiyonel formlar

0,0 | ) (4 ) (4 z L L
n n
B B A A
B A


ile orantldr (Demirciolu ve Verin 2003). Burada
k
L , harmonik salnc iin Wigner
fonksiyonlarnn arpmlar olan Laguerre polinomlardr (Bartlett and Moyal 1949). Say
fonksiyonu ve alaltc, ykseltici fonksiyonlarn Wigner fonksiyonu ile yldz-arpm
altnda ileme sokulmasndan yararlanlarak aadaki bantlar elde edilir:

, ) , | ( = ) , | (
B A B A A
n n z n n n z N
M A

, ) 1, | ( = ) , | (
B A A B A
A n n z n n n z
M
(3.59)
). 1, | ( 1 = ) , | (
B A A B A
A n n z n n n z
M
+ +

Benzer bantlar
B
N , B ve B iin de geerlidir. Bu bantlar yardmyla
1
H in
zdeerleri kolayca aadaki gibi bulunabilir:


. 1) 1)(2 ( =
3) (2 =
2
1
+ +
+
A B
B A
A B
B A
n n
n n
n n
n n

(3.60)

B A
n n = 0 = iin atomun yaln enerji dzeyleri 0 =
100
ve 1 =
200
dir. Bu durumda
1
H
basite )/2 (1
3
+ dir. 0 =
0 1
A
n
dzeyi sonsuz dejenereyken, dier tm dzeyler sonlu
dejeneredir.
B A
n n durumu
B A
n n 2
nin tm sistemin en st dzeyi olduunu syler.
45
Bu rnek iin A B 2 =
2
i C , B i C =
1
eitlikleri ve


3
3
= 2
= 2

+
+
+
1
1
(3.61)

zellikleri yardmyla (3.29) ve (3.30) ile verilen matris-deerli balatran fonksiyonlar
aadaki gibi yeniden dzenlenebilir:


. ) 2 ( 2 =
, ) 2 ( 2 =

1
1
+
+
+
+


A B
A B
1
1
L
L
(3.62)

. ) 2 ( 2 =
, ) 2 ( 2 =

2
2
+
+

A B
A B
1
1
L
L
(3.63)

nin yaln durumlar zerine etkisinden aadaki eitlik kolayca dorulanabilir:

. ) , 2, | ( = 0 = ) , 1, | (

1 2 B A B A
n n z L n n z L
MC MC


Ancak aadaki ifadeleri elde ederken daha dikkatli olmak gereklidir:

, ) ( 2 = ) , 1, | (

1
z n n n z L
n n MC
B A
B B A

. ) ( 1 2 = ) , 2, | (
2
z n n n z L
n n MC
B A
B B A
+

Burada
B A
n n
ve
B A
n n
ler aadaki gibi tanmldr:

, 1) , 2, | ( 1) 1, 1, | ( 2 2 = ) ( + + +
B A B A B
B A
n n z n n z n z
n n
(3.64)
1). 1, 2, | ( 2 1) , 1, | ( = ) ( + +
B A A B A
B A
n n z n n n z z
n n
(3.65)
46
Bu ifadeler aslnda (3.60) ile verilen zdeerlere sahip olan
2
H nin (1e boylandrlmam)
zspinrleridir:

, ) ( = ) (
1 2
z z H
n n n n n n MC
B A B A B A
(3.66)
. ) ( = ) (
2 2
z z H
n n n n n n MC
B A B A B A
(3.67)

(3.66) ve (3.67) denklemleri,
1
H ve
2
H nin e-spektral zelliklerini gsterir.

Son olarak (3.62) ve (3.63) denklemleri yardmyla hareket sabitleri aadaki gibi
hesaplanabilir:

, 1) ( 8 =
1 +
+
A B
H N R (3.68)
. )] ( 2 1)[ 4( =
1
A
B B JC
H N N S + + +
+ +
(3.69)

3.6.3 rnek Uygulama 2: Rezonant olmayan JC-tipi etkileimler

1 1 1 1
= , = q P p W ve
2
W de (3.46) denklemindeki gibi seilirse (3.17) ve (3.18) koullar
salanarak aadaki eitlie ulalr:

. =
2 2 1 2 1 2
K q q p p P + +

Burada ) , ( =
2 2 2 2
p q K K dir. Dolaysyla

2 )/ ( =
1 1 1
iq p C
B = 2 )/ ( = ] , [
2 2 1 2
ip q C W
M


elde edilir.
47
Sonu olarak aadaki ifadeler hesaplanabilir:

, ) (
2
=
3 2
B
JC F
H B
i
H +

, ) ( 2 = ) (
+
+ B B B
JC
H
, )] 2( [1 =
2
X N N i B +
A B

. 1) ( 2 =
2
Y N N H H + + +
B A B


2
W ve
2
P nin ilk terimi hl denklem (3.50) ile verilir. Denklem (3.53) ve (3.54)te
tanmlanan
2
X ve
2
Y de ise
1
K ifadesi
2
K ile deimitir. 0 =
2
K iin Hamiltonianlar ve
karlk gelen zdeerler aadaki gibidir:

, ) ( )1 ( =
3 1

A B B
N H H H H
int
+
), ( ) ( )1 ( =
3 2
B
B A A JC int
H N H H H H + +
1). (2 = 1), 1)(2 ( =
2 1
+ + +
B B
B A
B A
B A
n n n n
n n n n


Bu ifadeler ) , (2, ) , (1,
A B B A
n n n n dei-tokuuyla (3.60) ifadesine ilikilendirilirler.

JC-tipi Hamiltonianlar asl olarak atomun elektrik dipol momentiyle kuantumlu n
etkileiminden kaynaklanr; bu etkileim Hamiltonianlarnda, genellikle, ) (A
JC
H ve
) (A
JC
H bir arada bulunur. Ancak zellikle kuantumlu tek-kip k durumunda ) (A
JC
H ile
tanmlanan rezonant sreler, ) (A
JC
H ile tanmlanan rezonant olmayan srelerden daha
etkilidir. ) (A
JC
H nn ihmal edildii durumlar da dnen dalga yaklam (rotating wave
approximation) olarak bilinir. te yandan ok-kipli etkilemelerde her iki terim de nemli
fiziksel sonulara sahiptir.


48
4. MOYAL-CLIFFORD CEBR LE FAZ-UZAYINDA E-SPEKTRAL MATRS
HAMLTONIAN ALELER

3. Blmde, drt-boyutlu faz-uzaynda spersimetrik kuantum mekaniinin formle
edilmesine ilikin yntemler gelitirilmiti. Bu yntemin en nemli sonularndan birisi de
4
C ()nin uygun matris temsilleri yardmyla elde edilen iki e-spektral Matris
Hamiltoniandr. Bu blmde, be farkl e-spektral matris Hamiltonian ailesi bir nceki
blmde kurulan yap ierisinde ele alnacaktr. Her aile ksmen kstlanm faz-uzay
fonksiyonlar iermekte olduundan pek ok e-spektral sistem iftlerini ierebilmektedir.
Spermembran teoriden yar-iletken fiziine dein, fiziin deiik alanlarndaki gncel
aratrma konularndan seilen pek ok model Hamiltonian, zel rnekler olarak bu
yntemle birbirlerinin sper-eleriyle birlikte tanmlanabilmektedir.

4.1 lk ki Sper E Hamiltonian Ailesi

Faz-uzay fonksiyonlarnn uygun seimiyle (3.17) ve (3.18) koullarnn getirdii
kstlamalar yok etmenin iki basit yolu vardr. Burada ele alnacak bu trden seimler,
zerinde hibir kstlamann olmad farkl Hamiltonian ailelerinin elde edilmesini
salayacaktr.

4.1.1 ki-boyutlu Pauli Hamiltonianlar

(3.17) ve (3.18) koullarn salamann basit bir yolu 0 =
1
C seimidir. Bu seim


1 1
= 0 = W P

olduunu syler. 0 =
2
C seimi aikr durumu verirken 0 =
1
C seimi daha ilgin
sistemlere karlk gelmektedir.


49
2
W ve
2
P seimleri aadaki gibi yaplsn:


. ) (
1
=
, ) (
1
=
2 2 2
1 1 2
A
c
e
p
M
P
A
c
e
p
M
W

(4.1)

Burada
j
A 'ler yalnzca genelletirilmi koordinatlara bamldr.
j
A nin bir vektr
potansiyelinin bileenleri olduu dnnlrse

) ( = ] , [
2 2
q B
Mc
e
i P W
M
h
(4.2)

elde edilir. Burada


1
2
2
1
= ) ( A A q B
q q


ile verilen ) (q B terimi,
2 1
q q -dzlemine dik, homojen olmayan manyetik alan ifade
etmektedir. Buna gre bozonik Hamiltonian


2
) (
2
1
= A p
c
e
M
H

(4.3)

ve Mc e /2 = h cinsinden
1
H ve
2
H de aadaki gibi elde edilir:


. ) ( =
, ) ( =
3 2
3 1


q 1
q 1
B H H
B H H
+

(4.4)


50
Bu ifadeler, balarndaki
3
= B B Zeeman teriminin iaret farkllyla
birbirlerinden ayrlan 2-boyutlu Pauli Hamiltonianlarn temsil etmektedirler. Bu
Hamiltonianlar, e e yk eleniiyle deil, B B yansmasyla ilikilidirler.

Kuantum mekaniinin standart formlasyonundan
1
H ve
2
H nin spersimetrik e
Hamiltonianlar olduklar bilinmektedir (Junker 1996, Gendensthn and Krive 1985, Cooper
et al. 1995). Burada yaplan, bu gerei faz-uzay formlasyonuyla da dorulamak ve bu
Hamiltonianlarn birbirlerinin spersimetrik eleri olduklarn bu formlasyonda
ispatlamaktr.

Ele alnan bu durumda, balatran fonksiyonlar ve
j
H nin arpanlarna ayrlm formlar
aadaki gibidir:

,
1 0
0 0
2 = ) (1 =
2 3 2 1
|
|

\
|
iC iC L
,
0 0
0 1
2 = ) (1 =
2 3 2 2
|
|

\
|
+ iC iC L
, } , { =
0
0
=

1 1
2 2
2 2
1 MC
Q Q
C C
C C
H
|
|

\
|

(4.5)
. } , { =
0
0
=

2 2
2 2
2 2
2 MC
Q Q
C C
C C
H
|
|

\
|

Kompleks sper ykler de aadaki gibi tanmldr:

. ) ( 2 = , ) ( 2 =
2 1 2 2 2 1 2 1
i C Q i C Q + + (4.6)




51
4.1.2 Kstlanmam Hamiltonianlar ailesi

Ele alnacak ilk rnekte, k sfrdan farkl kompleks bir say olmak zere,
1 2
= kC C seimi
yaplarak (3.17) ve (3.18) koullar basit bir yolla kaldrlabilir. 0 = k durumu,
1
H ve
2
H nin (1/2) ] , [
3 1 1

M
P W i H +

ye eit olduu aikr zm ifade eder. Bu eitlik iin de

2
W ve
2
P den birinin sfr alnmas yeterli olmaktadr. Daha ilgin bir sistem elde etmek
amacyla, k y sfrdan farkl alp, iki zel durum incelenecektir. lk durum iin k sfrdan
farkl gerel bir sabit olarak seilecektir. Bu durumda koullar


1 2
= kW W ve
1 2
= kP P

eitliine indirgenmekte ve bylece Hamiltonianlar iin

, ) (
2
1
=
1 1 1 1
2
W W P P
k
H +
+

, ] , [
2
1
=
3 1 1
2
1

M
P W
k
i H H
+
+

1 (4.7)
)
2
1
( ] , [ =
1 3
2
1 1 2
k
k
P W i H H
M

ifadeleri yazlabilmektedir. kinci durum iin de, l sfrdan farkl gerel bir sabit olmak
zere, l i k = seimi yaplrsa koullar

1 2 1 2
= ve = W P P W l l

ile ifade edilmekte ve sonuta elde edilen Hamiltonianlar da, k yerine l ve
2
H nin nc
terimindeki
1
k yerine de
2
l yazlmasyla (4.7) denklemiyle ayn biimde elde
edilmektedir.

52
1 = k seimi iin balatran fonksiyonlar

|
|

\
|
|
|

\
|

0 1
0 1
2 =
,
1 1
0 0
2 =
1 2
1 1
iC L
iC L

ve Hamiltonianlar da

,
0
0
2 =
1 1
1 1
1
|
|

\
|

C C
C C
H (4.8)

|
|

\
|
M M
M M
C C C C
C C C C
H
} , { ] , [
] , [ } , {
=
1 1 1 1
1 1 1 1
2


eklindedir. Burada
1
H kendi bana bir spersimetrik Hamiltoniandr ve kompleks
speryk ) ( 2 =
2 1 1 1
i C Q + cinsinden aadaki eitlikler yazlabilir:


. * = 0 = ] , [
, } , { =
1 1 1 1

1 1 1
Q Q Q H
Q Q H
MC MC
MC
(4.9)

2
H iin hareket sabiti de,

2 2 2
* = L L R
MC
eitlii yardmyla, aadaki gibi bulunur:

.
1 1
1 1
* 4 =
1 1 2
|
|

\
|
C C R

Sonu olarak bu aile,
1
W ve
1
P gibi iki gerel deerli fonksiyon ve sfrdan farkl kompleks
bir say ile karakterize edilen sper-e Hamiltonianlar iermektedir.



53
4.1.3 Faz-uzaynda spin-yrnge etkileimleri ve Aharonov-Casher (AC) tipi sistemler

AC olay (Aharonov and Casher 1984), ok daha iyi bilinen Aharonov-Bohm (AB) olaynn
(Peshkin and Tonomura 1989, Hagen 1990) elektromanyetik duali olarak tanmlanabilir. Bu
olay, hareket dzlemine (burada
2 1
q q -dzlemi alnmtr) dik manyetik momente ) = (
sahip yksz paracklarn, ayn dzleme dik olan iine girilemez (impenetrable) bir izgi
ykn yaratt statik ) , ( =
2 1
E E E elektrik alannn etkisindeki hareketini betimlemektedir
(Goldhaber 1989). Bu olay greli olarak Dirac denklemiyle ifade edilse de, ounlukla
greli olmayan limitte ele alnmaktadr. Burada ele alnacak durumda, yksz ( 0 = E )
blgedeki hareket iin AC Hamiltonian ilemcisi
AC
H

aadaki gibi birbirine edeer

ekilde yazlabilmektedir:

,

=

Q Q H M
AC

, ) ( =
2 2 2
E E p (4.10)
. ]

2
) ( [ )1 ( =
3 3 3
2 2 2
J
r
E
i E + + + E p h

Burada

) ( =

E p i Q

ile verilir. Bu ifadelerin hepsi standart Schrdinger formlasyonunda geerlidir ve
= h i p bilinen momentum ilemcisini temsil etmektedir.

Merkezsel statik V potansiyelleri iin

0 = E ve r
dr
dV
r
1
= E

54
ifadeleri yazlabilir. Burada ) , (
2 1
q q = r ve
2 / 1 2
2
2
) (
1
q q r + = dir. Bunlardan ve (4.10)dan
yararlanarak,

3 3
2 2 2
) ( )1 (
2
1
=

p r p +
dr
dV
Mr
E
M
H
AC


eklinde son teriminde spin-yrnge etkileiminin genel formunu ieren AC-Hamiltonian
elde edilir.

1 2 2 1 3
p q p q J = ve rnin iki keyfi f ve g fonksiyonu iin W
1
ve P
1
aadaki gibi seilsin:

), (
2
) ( ) ( ) ( =
1
r g r
i
r g r g W =
h
p r p r (4.11)
. ) ( ) ( =
3 3 1
J r f J r f P = (4.12)

3
J yldz-arpma gre, q
1
q
2
-dzlemindeki dnmeleri reten asal momentum bileenidir.

f, g, p r ve W
1
bu trden dnmeler altnda skaler kaldklarndan
3
J ile Moyal anlamnda
sra deitirirler. Ancak

) ( )] ( , [ r f r i r f
M
= h p r (4.13)

eitlii


3 1 1
) ( ) ( ] , [ J r f r rg i P W
M
= h (4.14)

olduunu ifade eder.


55
Moyal yldz-arpm yardmyla aadaki eitlikler de aka hesaplanabilir:


).
2
(
,
2

,
2
) ( ) ( ) (
2
2
3
2
1 1
2
2
3 3
2
2
3
h
h
h
=
=
+ =
J f P P
J J J
p r p r p r
(4.15)

te yandan W
1
in yldz karesini almak bunlar kadar kolay deildir. ncelikle (4.11) ve
(4.13) yardmyla aadaki eitlie ulalr:

).
2
(
2
) ( ) ( 2 ) ( ) ( =
2
2
2
1 1
g
r
g rg g g r g rg i g W W + +
h
h p r p r p r (4.16)

Yldz-arpmn almndaki
2
h terimlerine gitmeyi gerektirecek daha uzun hesaplar
yardmyla

, ) (
4
) ( 2 ) ( ) (
2 2
2
2 2 2 2
+ = g r g rg i g g
h
h p r p r p r
) (
2
) ( ) ( ) (
2
g r g rg g g r
i
g rg g rg + + + =
h
p r p r

elde edilir. Bu ifadeler (4.16)da yerine konulursa, (4.15) eitlikleri yardmyla W
1
in yldz
karesi aadaki gibi hesaplanr:

).
2
(
2 2
) ( =
2 2
2 2 2
1 1
g
r
g g r g g W W + + +
h h
p r (4.17)

f
2
=g
2
alnr ve (4.15) in nc bantsyla birlikte dnlrse, denklem (4.7)den

56
)]
2
(
2
) [(
2
1
=
2
2
2
*
g
r
g g r grp
k
H + +
+ h
(4.18)

elde edilir. Bu ifadenin elde edilmesinde ayrca adaki eitlikten de yararlanlmtr:

. ) (
2 2 2 2
3
p r J = + p r (4.19)

(4.14) ve (4.18) denklemlerinde ( 1 = olmak zere)


) 1 (
1
,
2 2
k a
M
r
a
f
r
a
g
+ =
=
=
(4.20)

alnrsa

, )
4
(
2
1
=
2
2
2
r
p
M
H
h

,
2
=
3 3 2 1
J
Mr
H
F
h
(4.21)
)
1
2
1
1
(
2
=
1 2 3 2
2
3 2 2

k
k
k
k
J
Mr
H
F
+

h


sonucu elde edilir. (4.10) ve spin-yrnge etkilemelerinin bilinen biimi yardmyla
1
H in,
r r E ) /2 ( =
2
h elektrik alan ve ) /(4
2 2
r h indklenmi elektrik dipol enerjiye sahip AC-
tipi Hamiltonian olduu grlebilir. Buradaki eksi iareti elektrik dipol momentinin E ile
ayn ynde olduunu syler. Bylece spin-yrnge etkilemelerinin faz-uzaynda da ifade
edilmeleri baarlm olmaktadr.

57
4.2 nc Hamiltonianlar Ailesi

1
P ,
2
P ve ) , ( y x W
j
seimi


1,2, = ), , ( =
, =
, =
2
1
j y x W W
M
p
P
M
p
P
j j
x
x


eklinde yaplsn. Bu durumda (3.17) koulu zde olarak salanrken, (3.18) koulu
aadaki eitlii verecektir:

. =
2 1
W W
x y
(4.22)

Bu seime gre hesap yaplrsa


) (
2
1
=
,
2
1
=
2
2
2
1
2
W W V
V p
M
H
+
+

olmak zere

, ) ( =
2 1
W W
M
i B
y x

h

, ) (
2
=
3 2 1 1
W W
M
H H
y x
+

h
1 (4.23)

1 2 3 2 1 2
) ( ) (
2
= W
M
W W
M
H H
x y x
+

h h
1

elde edilir.
58
a, b ve c gerel sabitler olmak zere, b ax x g + = 4
2
ve c ay f + = cinsinden W
1
ve
W
2
nin
) (
2
1
= , ) (
4
1
=
2
2
1
y f xy W x g y W + +

eklindeki seimleri (4.22) eitliini salar ve stteki Hamiltonianlarn fermiyonik ksmlar
aadaki hale indirgenir:


. ) (
2
=
, =
1 3 2
3 1

y x
M
H
a
M
H
F
F
+

h
h
(4.24)

c b = 0 = iin


(

+ + ) 3 (
2
1
16
1
2
1
=
2 2 2 2 4
x y ax r a r V (4.25)

ifadesine ve sonra da 0 = a iin drtl (quartic) salncnn potansiyel enerjisine indirgenir.
Bu durumda
1
H de saf bozonik hale gelir.

4.2.1 Spermembran rnek model

Denklem (4.24) ile verilen
F
H
2
, h = M 2 iin


1 3
2 2 2
) ( =

y x y x p H
tm
+ + + 1 (4.26)

ifadesinin fermiyonik ksmyla ayndr. Ancak
2
H ve
tm
H

nin potansiyel enerji

fonksiyonlar farkldr.
tm
H

ile tanmlanan model spersimetrik matris modellerinin belirli

59
bir snf iin rnek bir model olarak ortaya kmaktadr. Bu model, spersimetrik Yang-
Mills kuramlarnn indirgenmeleri ile spermembran ve M-kuram (Graf et al. 2002,
Lundholm 2008) balamnda youn olarak tartlmtr.
2 1 3
=

xy p p Q
y x

speryk ve 1 2 lik kolon spinr ) , ( y x 'ye etkiyen P

izdm ilemcisinin

) , ( ) (
2
1
= ) , )(

(
3 1
x y y x P +

ifadesiyle }

{ P Q H
tm
sistemi, kuantum mekaniinin standart Schrdinger
formlasyonunda aadaki gibi bir spersimetri yaps sergiler:


. 0 = }

{
1, =

2 2
P Q
P Q H
tm


Buradaki arpmlar bilenen ilemci arpmlar, } {, gsterimi de bu arpma karlk gelen
anti-parantezdir.

Bu modelin spersimetri yaps, bu tezde ele alnan faz-uzay formlasyonu balamnda
korunur. Daha sonra speryk ilemcisinde
2
nin xy katsay fonksiyonunun ) , ( y x g ile
deitirilmesiyle elde edilen


2 1 3
= g p p Q
y x


eitlii
tm
H

nin
2
= g V ile genelletirilmesini salar ve xy g = iin (4.26) ile verilen
tm
H

nin fermiyonik ksmna indirgenen

1 3 1 3
) ( ) ( = ) ] , [ ] , ([ g g g p g p i
x y M x M y
+ + h h
60
ifadesine ulalr. /4 =
2
r g iin de ikinci e Hamiltonian olan
2
H nin spersimetrik
yapsn vurgulayan


0 = } , {
1, =
, = 2
2
2
MC
MC
P Q
P
Q Q H
(4.27)

eitlii yazlabilir. (4.24) ve (4.25) denkleminde 0 = a alnrsa

1 ] /2) ( [ = 2
4 2 2
1
r p p H
y x
+ +

saf bozonik olur ve bu da drtl salncnn Hamiltonianna karlk gelir.

4.2.2 ki-boyutlu merkezsel olmayan alanlarda hareket

Yeni bir sper e Hamiltonian ailesi iin W
1
ve W
2
seimleri aadaki gibi alnsn:


. =
, =
1
2
2
1
M
D
W
M
D
W

Bylece (4.22) koulu 0 = D verir ve (4.23)ten


3 3 1
) (
2
=

D 1 +

M
H H
h
, (4.28)
) (
2
1
2 2 2
D + =

p
M
H (4.29)

elde edilir. Eer D iki-boyutlu merkezsel olmayan bir elektrik ya da manyetik alanla
61
zdeletirilirse, o zaman H
1
byle bir alandaki yksz ve kutuplu (polarized) manyetik
momentinin hareketini tarif eder. Bu durumda
2 2
D terimi indklenen momentin
enerjisine karlk gelirken, 0 = D , AC-etkisinde olduu gibi, E D zdeletirmesi
iin hareketin yksz blgede olduunu ifade eder. D merkezsel olmayan bir B manyetik
alan ile zdeletirilirse, 0 = D koulu iyi bilinen Maxwell denklemlerinden
drdncsne karlk gelir.

(4.23)ten H
1
in sper ei aadaki gibi hesaplanr:

] 2 ) [(
2
=
1 1 3 1 2 2

D D D
M
H H
x y x
+ + +

h
. (4.30)

Buradan da beklendii gibi,


ax y x D
ay xy D
=
+ =
) (
4
1

2
1
2 2
2
1


iin H
2
nin fermiyonik ksm bir sabit arpmna kadar (4.26)nn fermiyonik ksmyla ayn
kalacaktr. Bu gzlem, kimi spermembran rnek model trlerinin, yksz ve kutuplu bir
manyetik momentin iki-boyutlu merkezsel olmayan elektromanyetik alandaki hareketi gibi
bir fiziksel sistemin sper-eleri olarak dnlmesini olas klar.

4.3 Analitik Fonksiyonlarla E-Spektral Hamiltonianlar

Drdnc aile iin seimler aadaki gibidir:

. ) , ( = , ) , ( = , = , =
2 2 1 1
y x v P y x u W p P p W
y x
(4.31)

62
Bu seimle (3.17) ve (3.18) koullar

v u v u
x y y x
= , = (4.32)

eitliklerini salar. Bu ifadeler de aslnda 2 )/ ( =
2
iv u C + gibi bir fonksiyonun analitik
olmas iin iyi bilinen Cauchy-Riemann koullardr.

zel olarak u ve v ler y x, kartezyen koordinatlarnn harmonik fonksiyonudurlar ve iki-
boyutlu
2
Laplace ilemcisinin ekirdeinde yer alrlar:

v u
2 2
= 0 = .

Ele alnan bu durumda artk

B = 0 olur ve

, ) , (
2
1
= =
2
1
1 1
(

y x V p H H
, ] ) ( ) [( =
2 1 2
u u H H
x y
+

h 1 (4.33)
) (
4
1
= | |
2
1
=
2 2 2
2
v u C V +

eitlikleri elde edilir.

Sonu olarak
1
H saf bozoniktir ve
2
H nin fermiyonik ksm aadaki gibi yazlabilir:

. = ) ( =
3 2
v u H
F
h h

Bu aile yle karakterize edilebilir: Potansiyeli bir analitik fonksiyonun mutlak deer karesi
olan saf bozonik bir Hamiltonian, ancak v h deki gibi bir bozonik ksmla etkileen iki
63
fermiyonik serbestlik derecesi ona eklendii zaman sper-e Hamiltonian haline gelir.
Yukardaki terim de homojen olmayan manyetik alana karlk gelen Zeeman tipi bir
etkileimi ifade eder.

Bu sisteme pek ok fiziksel rnek verilebilmekteyse de, burada biri kartezyen
koordinatlarda, dieriyse ) , ( r kutupsal koordinatlarnda olmak zere iki rnekle
yetinilecektir.

Kartezyen koordinat rnei iin, l , , , , k c b a ve m gerel sabitler olmak zere,

, ) ( =
2 2
l + + + + ky cx bxy y x a u
m cy kx axy y x b v + + + 2 ) (
2
1
=
2 2


seilsin. m = 0 = l alnp, kalan sabitlerden de yalnzca ikisi sfrdan farkl tutulduunda

+
+ +
+
2 2 2
2 2 2
4
2
2
) (
2
1
)] ( 4 [
8
1
)
4
(
2
1
=
r k c
r bx k k r b
r
b
a
V (4.34)

elde edilir. Buradaki ilk terim 2-boyutlu drtl salncya, sonuncu 2-boyutlu isotropic
salncya ve ikinci de bunlar arasndaki ayrtrlamayan (nonseparable) bir potansiyele
karlk gelir.

Kutupsal koordinatlarda ele alnacak ikinci durum iin

1) ( cos = , 1) ( sin =
1 1
+ +
+ +
k ar v k ar u
k k


64
alnsn. Bu durum potonsiyel /2 =
2 2 2 + k
r a V olarak belirlenir ve bylece

] ) ( sin ) ( cos [ 1) ( =
2 1 1 2
k k r k a H H
k
+ + h (4.35)

elde edilir.

(4.31) denkleminde
2
W ve
2
P , deimez kalp
1
W ve
1
P

) (
1
= , ) (
1
=
1 1 y y x x
A
c
e
p
M
P A
c
e
p
M
W

ile deitirilidiinde, (4.32) koullar ayn kalr, ancak bu durumda
+
B ve

B birbirlerine
aadaki gibi eit hale gelirler:

. ) ( = = q B
Mc
e
i B B
h
+


Dolaysyla
1
H Pauli tipi Hamiltonianlara dnr.

4.4 Rashba ve Dresselhaus Tipi Hamiltonianlar Ailesi

ki-boyutlu durum uzayna sahip bir spin-1/2 sistemin kullanl bir benzeri, Pauli
matrislerinin de nemli rol oynad iki-durumlu atom ya da herhangi bir iki-durumlu
sistemdir (Schleich 2001).

Yeni e-spektral sistemler ina etmek iin, H
2F
aadaki gibi yeniden yazlabilir:

) ( 2
2
=
3 2 +
+ + A A B
i
H
F
. (4.36)

65
Burada


M M
C W C W ] , [ = , ] , [ =
1 2 1 2
A A (4.37)

eklinde tanmldr. Bir nceki blmden de bilindii zere, bu ilemciler,
M
] , [ A A
sfrdan farkl gerel bir sabit olmak zere, bozonik ykseltici ve alaltc ilemcilerin faz-
uzay bezerleridir. imdiye dein ele alnan aileler dnldnde,

li terimlerin
katsay fonksiyonlar yalnzca q
j
lere bamlydlar ve aka Moyal yldz-arpmna gre
sra deitiriyorlard.

Beinci aile iin, A nn (dolaysyla A n) momentumun bir fonksiyonu olduu
dnlecektir. Bu durumda A ve A Moyal yldz-arpmna gre sra deitirmelerine
karn, bir ncekilerden farkl, yeni ve geni bir aile ortaya kmaktadr. Bunun iin
(4.36)nn son iki teriminin

, ) ( = ] ) ( ) [( =
3
p ip p ip p H
x y x y R
+ +
+
(4.38)
] ) ( ) [( =
+
+ +
y x y x DR
ip p ip p H (4.39)

haline geldii iki zel durum ele alnacaktr. Burada , ,
1/2 2 2
) ( =
y x
p p p + nin gerel
fonksiyonlar ve ) ( = 2
x y
ip p + , ) ( = 2
x y
ip p + dir. ve nn sabit olduu
durum, yar-iletken spintronii ve spin Hall etkisi (Engel et al. 2007, Basu and
Bandyopadhyay 2008) gibi son yllarn gzde aratrma alanlarndan iyi bilinen Rashba
(Bycklov and Rashba 1984) ve Dresselhaus (Dresselhaus 1955) Hamiltonianlarna karlk
gelir. Bu Hamiltonianlar zellikle yar-iletkenlerdeki elektrik alanlar ile elektronun
spininin farkl spin-yrnge etkileimi mekanizmalarndan ortaya kar ve spin dinamiinin
(Rashba 2004, Crooker and Smith 2005, Hatano et al. 2007) elektriksel olarak
alglanmasnn yannda, spinin elektriksel olarak izlenmesi almalarnda da nemli rol
oynarlar. Bu Hamiltonianlarn bir dier nemli zellii de, bunlarn Yang-Mills tipi bir
66
abelian olmayan ayar kuram balamnda yorumlanabilmeleridir. Kinetik enerjinin
varlnda, Rashba Hamiltonian, birim matrisin sabit bir arpan dnda, aadaki gibi
yazlabilir (Hatano et al. 2007, Basu and Bandyopadhyay 2008):

. ] )
2
1
( )
2
1
[(
2
1
=
2
=
~
2
1
2
2
2
h h + + +
y x R R
p p
M
H
M
p
H

Bu durumda h / 2 = M terimi yk olarak, )/2 , (
1 2
h terimi de karlk gelen abelian
olmayan ayar potansiyeli olarak ele alnabilir.

= durumunda
R
H ve
DR
H , ) , ( ) , (
x y y x
p p p p dei-tokuuyla ilikilendirildiinden,
bundan sonra yalnzca
R
H ile ilgili aile zerinde durulacaktr. Dolaysyla aadaki
hesaplar Dresselhaus durumu iin de tekrarlanabilir. (3.17), (3.18) ve (4.37)den

, ] , [ = = ] , [
1 2 1 2 M x M
P P p i W W (4.40)

M y M
P W p i P W ] , [ = = ] , [
2 1 1 2
(4.41)

elde edilir. Sonuta, bu koullarn her zel } , {
j j
P W zm setine, fermiyonik ksmnda bir
tanesi
R
H ieren, bir e-spektral sistem ifti karlk gelir. Fiziksel olarak anlaml bir rnek
olmas iin seimler


M
p
P
x
=
1
ve
M
p
W
y
=
1


eklinde yaplrsa, (4.40) ve (4.41) koullar aadaki gibi yeniden yazlr:


. = =
, = =
2 2
2 2
P p W
P p W
y y x
x x y

67
Burada ) /( = M h dir. Bu ifadeler integre edildiinde genel zm

g P f J W + + p r = ve =
2 3 2
(4.42)

olarak bulunur. Burada f ve g ler,
x
p ve
y
p nin gerel deerli keyfi fonksiyonlaryken
x y
yp xp J =
3
ve
y x
yp xp + = p r dir.

lk dnlecek durum nn bir sabit olduu durumdur. Ayrca 0 =

B olmas da
istenirse,
1
W ve
1
P Moyal sra deitirdiklerinden, 0 = ] , [
2 2 M
P W elde edilir. Dolaysyla bu
kabullenimler her iki sper-e Hamiltoniandan Zeeman tipi etkileimi darlarlar.
3
J ile
p r Moyal sra deitirdiinden ( 0 = ] , [
3 M
J p r ),
2
W ile
2
P nin de Moyal yldz-
arpmna gre sra deitirmeleri iin ( 0 = ] , [
2 2 M
p W )

f g
p p
p p = ) (
3
(4.43)

olmas gerekir. Burada
p
, momentum deikenlerine gre iki-boyutlu gradienttir.
Bylece, (4.19) ile birlikte (4.16)nn ilk iki bants kullanlp, g f = 0 = alnrsa,
R R
H H H +
1 2
= elde edilir, bu da bozonik olan 1

H H =
1
ile e-spektraldir:

. ] ) ( [1
2
1
= ] ) ( [
2 2
=
2 2 2 2 2
3
2 2
p r
M
M
J
M
p
H
h

+ + +

p r (4.44)

H , kinetik terime ek olarak, momentuma bal potansiyel enerji terimi de iermektedir.

Rashba Hamiltonian
R
H
~
, ekirdeklerin iddetli alannda elektronun hzl hareketine
dayanan ideal bir modeldir ve konum koordinatlarndan bamszdr. Aslnda
R R
H H H +

1 =
2
, r nin sfrdan farkl deerler ald ve
R
H
~
nin de 0 r limitinde elde
68
edildii durumlar iin bir model olarak dnlebilir.
3
J n hem klasik hem de kuantum
mekaniksel olarak bir hareket sabiti olduu gz nne alnrsa,

H farkl bir bak asyla

deerlendirilebilir.

H da konuma bal bir ktle (

1 2 2
] ) / ( [1

+ r M M h ) iin kinetik terim
olarak yorumlanabilir. h / n, karesi ihmal edilebilecek kadar, kk olduu ya da
alternatif olarak, iki boyutlu y x = 0 = faz-uzay dzleminde, Rashba Hamiltonian bilinen
kinetik ve fermiyonik terimlerle yeniden elde edilebilir. f ve g nin sabit olduu durumda

H aadaki ek terimleri alr:

) (
2
1
) (
2
2 2
3
g f g fJ + + + p r

.

0 =

B kstlamas kaldrldndaysa,
1
H ve
R
H
2
farkl iaretlere sahip ek fermiyonik
terimler kazanr.

Genel ) ( = p durumunda, g f = 0 = alnrsa

, )
2
( =
2
2
3
2
2 2
h
J W W
, )]
2
( [
2
) ( =
2 2 2
2 2
' '
p
p
M
P P + + + p r (4.45)

3 2 2
= ] , [ = J p
M
i P W B
'
M

h
m

elde edilir. Bu da aadaki eitliklerin yazlmasna olanak verir:

, )
2
(
4
) (
2 2
=
2
2
2
' '
p
p
M
rp
M
M
p
H + + +

h
(4.46)
. = ,
2
=
1 2 3 3 1 R F F
'
F
H H H J p
M
H +
h
(4.47)
69
nn sabit seildii, p / = h zel durumu iin


2
3 3 2
1 2
2
2 2
2
2
= , )
4
(
2
1
2
=
p
J
M H
p
r M
M
p
H
F


h h
+

(4.48)

elde edilir.

F
H
1
, momentuma bal katsaylar olan bir spin-yrnge iftlenimine iaret ederken,
p nin byk deerleri iin

H iki-boyutlu isotropic salncy tarif eder. Bir dier ilgin

zel durum ise
m
p = eitliidir. Sonu olarak,
1
P ve
1
W in deiik seimleri alnarak
Rashba tipi Hamiltonianlar ieren farkl e-spektral iftler elde edilebilir.

Moyal yldz-arpm yardmyla faz-uzaynn Clifford cebiri yapsnn deforme edilerek
kurulan MC-cebiri sayesinde faz-uzaynda spersimetrik kuantum mekaniinin
formlasyonu iin kullanl bir yap gelitirilmi ve bu blmde de 3. Blmn sonundaki
uygulamalara ek olarak, fiziin nemli alanlarndan ve gncel aratrma konularndan
seilen be farkl e-spektral Hamiltonian ailesi incelenmitir. Tm bu rnek
uygulamalardan da grlecei zere, uygun seimler yaplarak, bu rnekleri fiziin daha
pek ok alanna geniletmek ve bu yntemi daha genelletirmek mmkndr. Sonu olarak,
MC-cebiri balamnda kurulan faz-uzaynda spersimetri yaps, deformasyon
kuantumlamasna yeni bir alm getirmektedir.








70
5. GREL KUANTUM MEKANNN DEFORMASYON
KUANTUMLAMASINA YEN BR YAKLAIM

Bu blmde, ncelikle, has-zaman (proper time) formalizminin Dirac kuram ve greli
kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamasn kurmadaki rol tartlacaktr. Bunun
iin ncelikle drtl bir Moyal yldz-arpm tanmlanacak ve bu arpm yardmyla
Lorentz dnmlerinin yldz-arpm formlasyonu ve zaman ile enerjinin ek koordinatlar
olarak tanmland 8-boyutlu faz-uzaynn deforme edilmi arpm gsterilecektir. Drtl
Moyal yldz-arpm, parametrize edilmi greli klasik mekaniin deformasyon
kuantumlamas iin kullanlabilir. Bu yaklamn bir dier nemli avantajysa, Moyal
yldz-arpmnn sra-deimezlii uzay-zaman cebiriyle birlikte ele alndnda spin
terimlerinin kendiliinden ortaya kmasdr. Bu blmde esas olarak, Henselderin 2007
ylnda ne srd yaklam baz alnarak, nceki blmlerde kurulan cebirsel yap
ierisinde bir yntem gelitirilmeye allacaktr.

5.1 Drtl Moyal Yldz-arpm ve Poincar Cebiri

Bir drtl-vektrn (four-vector) katsay fonksiyonlarna etkiyen aktif Lorentz
dnmnn tanmlanmas iin gerekli drt-boyutlu ya da drtl bir Moyal yldz-arpm
aadaki gibi tanmlanabilir (Henselder 2007b):

. ) (
2
exp = g
i
f g f q p p q
(

h
(5.1)

Burada, l ksmn bilinen Moyal yldz-arpmna indirgenebilmesi iin, , = 0, 1, 2, 3
olmak zere,

) 1 , 1 , 1 , 1 ( ) ( = diag

eklinde verilen Minkowski metrii kullanlmtr. Bundan sonra, tekrarl Yunan alfabesi
71
indisleri zerinden drtl Einstein toplama kural kullanlacaktr. Aktif Lorentz
dnmnn reticileri



q p p q M = (5.2)

olup, bu tr iki retici iin Moyal sra-deime bants aadaki gibidir:

). ( ] , [

M M M M i M M
M
+ = h (5.3)

[,]
M
, (5.1) ile tanmlanan drtl Moyal-yldz-arpmna gre sra-deime bantsdr.
Boostlarn ve dnmelerin


jk jkl j j j
M L M K = = ,
0
(5.4)

ile tanmlanan reticileri aadaki Moyal yldz sra-deime cebirini salarlar (bkz. 2.24):


. ] , [
, ] , [
, ] , [
l jkl
M
k j
l jkl
M
k j
l jkl
M
k j
L i K K
K i K L
L i L L

h
h
h
=
=
=
(5.5)

Dolaysyla

e q = q ile verilen konum drtl-vektr iin aktif Lorenz dnm

aadaki gibi olur:

. ) (

e q e e
M
i
M
i
= =

h h
q q (5.6)

Burada

, Lorentz dnm matrisinin elemanlarn gstermektedir.

72
0 ] , [ =
M
p p

olmak zere,

p reticileri Lorentz cebiriyle birlikte ele alnrsa,

) ( ] , [

p p ih p M
M
= (5.7)

bantlaryla birlikte Poincar cebiri de kurulmu olur.
1


(5.1) bantsyla verilen drtl Moyal yldz-arpmn deformasyon kuantumlamasnda
kullanmak, tek parackl faz-uzaynn q
0
ve p
0
deikenleriyle geniletilmesi anlamna
gelir. Bu da zaman geliiminin (time development) zaman ile deil, ek bir deiken
yardmyla faz-uzay koordinatlar tarafndan tanmlanmas demektir. Dolaysyla drtl
Moyal yldz-arpmyla parametrize edilmi Hamilton dinamii deforme edilmektedir.
0 h limiti alndndaysa (bkz. denklem (5.22)), yldz-arpm bilinen noktasal arpma
indirgenerek deforme edilmemi parametrize Hamilton dinamii elde edilir ve bylece
klasik limitten doan kavramsal sorun zlm olur.

5.2 Parametrize Edilmi Greli Klasik Mekanik

Kanonik formalizmin kovaryant hale getirilmesi, Poisson parantezi bantlaryla ifade
edilen fizik yasalarnn, bir eylemsizlik erevesinden dierine gtren bir dnm altnda
deimez kalmalar anlamna gelir. Burada klasik mekanikte kanonik formalizmin
kovaryant geniletilmesinin bir yolu olarak parametre formalizmi ele alnacaktr. Bu
yaklamda zaman yerine gzlemciden bamsz s parametresi tanmlanmaktadr.
Dolaysyla drtl uzay-zaman koordinatlar bu parametrenin x

(s) eklinde bir

fonksiyonudur. Bir eylemsiz sistemden dierine geite bu parametre deimez:

) ( ) ( s x s x




1
Yukardaki hesaplarda parantezleri hesaplanan fonksiyonlar, faz-uzay koordinatlarnn en fazla ikinci
kuvvetlerini ve farkl olanlarn birinci kuvvetlerinin arpmn ierdiinden, buradaki Moyal parantezleri
aslnda Poisson parantezlerine eittir.
73
Drtl fonksiyon x

(s) dinamik nicelikler olarak ele alnrken, s parametresi de sistemin

geliimini (evolution) simgeler. Bu yaklam yardmyla artk parametrize edilmi greli
mekanik gelitirilebilir.

Parametreye bal eylem (action) aadaki gibi tanmlanr:

). , , (
2
1
s q q dsL S
s
s
s

&

= (5.8)

Burada s parametresine gre trevi ifade eden

q& aadaki gibi tanmldr:

.
ds
dq
q

= & (5.9)

0 = S ilkesiyle Euler-Lagrange denkleminin parametrize edilmi haline ulalr:

. 0 =

q
L
q
L
ds
d
s s
&
(5.10)

Legendre dnm

) , , ( ) , , ( s q q L p q s p q
s

& & = K (5.11)

olmak zere, parametrize edilmi Hamilton denklemleri de aadaki gibi elde edilir:


.

q
p
p
q

=
K
K
&
&
(5.12)

74
Hamilton denklemleri kullanlarak


s
f
f s p q f
ds
d
P

+ = } , { ) , , ( K

(5.13)

bants elde edilebilir. Burada aadaki drtl Poisson parantezi kullanlmtr:

p
f
q
g
p
g
q
f
g f
P

= } , { . (5.14)

Poisson parantezinin bu tanm aadaki eitliklerin yazlabilmesini salar:


. 0 } , { } , {
, } , {
= =
=
P P
P
p p q q
p q

(5.15)

Bir rnek olarak, bir serbest paracn kovaryant Hamiltonian

p p
m 2
= K (5.16)

eklinde tanmlanrsa, (5.12) ile verilen Hamilton denklemlerinden


s
m
p
q q
m
p
q
p p p

0
0
0

, sabit 0
+ = =
= = =
&
&
(5.17)

elde edilir. Balag koulu

0 0
2
p p m = olmak zere q

nn deiimi (variation)


2 2
2
0 0
) ( ) ( s s
m
p p
q q

= = (5.18)
75
eitliini verir, ki bu da s parametresinin has-zaman olduunu gsterir.

Elektromanyetik alanda ykl bir paracn hareketi iin (5.16)daki Hamiltonian

m
eA p eA p
m 2
1
] ][ [
2
= = K (5.19)

eklinde genelletirilebilir. Burada

eA p = kinetik momentumdur ve Gauss birim
sistemi kullanlarak c=1 alnmtr (Yunan alfabesi indisine sahip olmayan eler temel yk
temsil etmektedir).

(5.12) ile verilen Hamilton denklemleri de aadaki eitliklerin yazlmasn salar:

A
m
e
p
m
q = = & & ve (5.20)

Bu iki bant bir arada kullanlrsa




A q e p = & &

ve kinetik momentumun sye gre trevi iin de

q A e p & & & =

elde edilir. Bu ifadeler

p& iin birbirlerine eitlendiinde

q eF & & = (5.21)

ile verilen Lorentz kuvvet yasasna ulalm olur.
76
5.3 Parametrize Edilmi Greli Klasik Mekaniin Deformasyon Kuantumlamas

Buraya kadar yaplan hesaplar ve tanmlar yardmyla, parametrize edilmi klasik
mekaniin deformasyon kuantumlamas artk tanmlanabilir. Greli olmayan durumda
olduu gibi, (5.14) ile verilen drtl Poisson paranteziyle (5.1) ile verilen drtl Moyal
yldz-arpm arasndaki balant aadaki gibidir:


p M
g f g f
i
} , { ] , [
1
lim
0
=

h
h
. (5.22)

Kanonik koordinatlarn yldz sra deitirme bantlar da


0 ] , [ ] , [
, ] , [
= =
=
M M
M
p p q q
ih p q

. (5.23)

eklinde hesaplanr. Greli olmayan durumdaki deformasyon kuantumlamas yaps drtl
duruma genelletirilebilir. Sistemin sdeki geliimi de drtl Hamiltonian yardmyla
gerekletirilir. Yldz-arpm formlasyonunda bu, yldz stel almyla ifade edilir.
Drtl durum iin Hamiltonianin yldz-stel alm aadaki gibidir:

\
|
= =
0
/
.
!
1
) ( Exp
n
n
n
isK
M
M
is
n
e
i
s
K
K
h h
h
(5.24)

Bu yldz-stel alm yardmyla, zamana bal Schrdinger denkleminin has-zaman
genelletirilmesi aadaki gibi yaplr:

). ( Exp ) ( Exp s K s
ds
d
i
M M
K K = h (5.25)

Spektrumlarn ve karlk gelen Wigner zfonksiyonlarnn hesab da greli olmayan
77
durumla ayndr. Bunlarn yan sra, fazladan bir etki daha szkonusudur: Drtl Moyal
yldz-arpmyla Clifford arpmnn spersimetrik formalizmde bir arada kullanlmasyla,
uzay-zaman cebirinin sra-deimez hali elde edilebilir. Sra-deien ya da klasik durumda
(5.19) ile verilen genelletirilmi Hamiltonian aadaki gibi yazlabilir:

= =
m m
C
2
1
2
1
K . (5.26)

Burada

e = ile tanmldr. Ancak Moyal yldz-arpmyla sra-deimeyen duruma
geildiinde, artk

ile

nn Moyal yldz-arpm simetrik olmayacaktr:

.
, ] , [

q
A
q
A
F
eF i

=
= h
(5.27)

Bu da artk yalnzca elektrik alan ya da yalnzca manyetik alan deil elektromanyetik alan
tensrn ifade eder. (5.26) yldz-arpm Moyal-Clifford yldz-arpmyla yeniden
yaplrsa ek terimler elde edilir, ki bunlar da spine karlk gelir:


. ] , [
2
1
2
1

) )( (
2
1

2
1

e e
m m
e e
m
m
M
C M
MC
+ =
=
= K
(5.28)

Sonu olarak, bu tez almasnn banda kurulan MC-arpm formalizmi ierisinde Dirac
kuramnn ve greli kuantum mekaniinin tarif edilmesi, ortaya kan klasik limit sorunu ve
MC-arpmnn anti-simetrik yaps dolaysyla Lorentz dnmne uygun olmamas gibi
sorunlar beraberinde getirmesine karn, drtl yeni bir Moyal yldz-arpm kullanarak
parametrize edilmi greli kuramn deformasyonu yardmyla mmkn grnmektedir. Bu
78
yaklamn en nemli avantaj da bozonik ve fermiyonik yldz-arpmlarn, spin terimlerini
dorudan ortaya karan geometrik cebirin sra-deimez halini tarif etmesidir.

2. Blmde kurulan MC-cebiri ile Dirac kuramnn deformasyon kuantumlamas
yaklamnn drtl Moyal yldz-arpmyla geniletilip Lorentz dnmlerinin ve klasik
limit hesabnn yaplabileceinin gsterildii bu blm bir neri niteliinde olmakla
birlikte, bu tez almasnda kurulan cebir yapsyla ve ilgili tm kuramlarla da uyumludur.
Dolaysyla, Dirac kuram ve greli kuantum mekaniinin MC-cebiri ile birlikte ele
alnmas, bu kuramlarn deformasyon kuantumlamas iin en uygun yaklam olarak
grnmektedir.




















79
6. SONU VE TARTIMA

Deformasyon kuantumlamas, faz-uzayndaki gerel deerli klasik gzlenirlerle ilem
yaplmasna olanak vermesi nedeniyle, kuantum mekaniinin ilemci formalizminin
getirdii kimi sorunlarn klasik mekaniin dilinden anlalabilmesi asndan olduka
yararl igrler sunmaktadr. Kulland cebirsel aralar basit olmamakla birlikte,
kuantum mekaniinin tm formalizminin bu yntemle yaplmasna olanak verecek kadar
geni bir kuramsal ereve sunmaya elverili olmas asndan, tartlmaz bir neme
sahiptir. Weyl, Wigner, Groenewold ve Moyal bata olmak zere bu konuda yaplan pek
ok alma, deformasyon kuantumlamas yardmyla, kuantum mekaniinin tm
alanlarnda bir faz-uzay formlasyonunun kurulabilmesi konusunda nemli admlar
atlmasn salamtr. Greli olmayan deformasyon kuantumlamasnn ardndan en nemli
adm olarak greli erevede kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamas ne
km ve burada spini ierecek ekilde yeni bir yldz-arpm (MC-arpm) ve dolaysyla
yeni bir cebir tanmlanmtr (MC-Cebiri). Uzay-zaman cebirinin formlasyonu da, Clifford
arpm olarak bilinen fermiyonik yldz-arpm yardmyla, Dirac kuramnn deformasyon
kuantumlamas balamnda tanmlanmasna olanak vermitir. Ancak, 2. Blmde de
belirtildii gibi, bu yaklam iki nemli sorunu da beraberinde getirmektedir. Bunlardan ilki
Dirac kuramnda kullanlan Moyal yldz-arpm l bir arpmken, Clifford arpm
drtl bir arpmdr ve l Moyal yldz-arpm Lorentz dnmlerini tanmlamak iin
uygun deildir. kinci sorun ise Dirac kuramnn klasik karlnn olmamasdr. Yine 2.
Blmde belirtildii gibi, bu iki sorunu deformasyon kuantumlamas ile zmenin bir yolu
parametrize edilmi ya da has-zaman formalizminin kullanlmas olarak grnmektedir. Bu
yaklama ilikin ayrntl bir inceleme 5. Blmde verilmitir. Bu incelemede Henselder
(Henselder 2007b) tarafndan ne srlen bir yaklam, bu tez almasnda kurulan MC-
cebiri ierisinde yeniden ele alnm ve Dirac matrislerine
1,3
C () cebirinin baz elemanlar
karlk getirilerek bir zm yntemi ileri srlmtr. Drtl Moyal yldz-arpm
yardmyla Lorentz dnmleri tarif edilerek, greli kuantum mekaniinin faz-uzay
formlasyonu kurulmas iin has-zaman formlasyonu MC-cebiri balamnda
incelenmitir. Dirac kuram ve greli kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamas
80
yoluyla bir faz-uzay formlasyonunu ina etmek iin nerilen bu yntem, henz tam
olmamakla birlikte, sunduu kullanl aralar sayesinde bu konuda nemli bir adm
simgelerken, bu tez almasnn nemli katklarndan birisi olan MC-cebirinin de burada
anahtar rol oynayaca aka gsterilmitir.

MC-cebiri, greli kuantum meknaniinin deformasyon kuantumlamas iin kimi yeni
yaklamlar sunarken, spersimetrik kuantum mekaniinin faz-uzay formlasyonu iin tam
bir ereve de sunmaktadr. Bu tez almasnda gsterildii gibi, spersimetrik kuantum
mekaniinin faz-uzay formlasyonu asl olarak Clifford cebirinin deformasyonu ve Moyal
yldz-arpmnn bir arada kullanlmasyla kurulan MC-cebirine dayanmaktadr. 3.
Blmde kurulan ve gerel Clifford cebirinin kompleksletirilip Moyal yldz-arpmyla
birlikte kullanlmasyla elde edilen cebirsel yap, spersimetri tekniklerinin klasik bir faz-
uzaynda uygulanmasna olanak vermekte, matris Hamiltonianlarla tanmlanan pek ok
modelin bu yapyla ilikisinin grlmesini salamakta ve bu Hamiltonianlarn faz-uzay
karakteristiklerinin (spektrumu, z-spinrleri ve ilikili Wigner fonksiyonlarnn) ayrntl
biimde incelenmesi iin bir temel oluturmaktadr. Jaynes-Cummings tipi Hamiltonianlar
bu inceleme iin zel bir rnek uygulama olarak 3. Blmn sonunda verilmitir. Yine 3.
Blmde de gsterildii gibi, faz-uzay, bir mekanik salncnn elenik koordinatlarna
dinamik olarak edeer olan kuantumlu bir elektromanyetik alann elenik genlik kipleri
fonksiyonlar yardmyla gerilmitir.
1
H ve
2
H ile gsterilen sper-e Hamiltonianlarn
formu ve verilen rnekler yardmyla pek ok yeni, fiziksel olarak anlaml, (ykl ya da
yksz) parack sisteminin zel rnekler olarak bu yaklam ierisinde incelenebilmesine
izin vermektedir. Fizikte gncel aratrma konularnn banda gelen bu zel rneklerden
kimleri, 3. Blmn son ksmnda ve 4. Blmde ayrntl olarak incelenmitir. Bu
rnekler de, 3. Blmde tanmlanan MC-cebirini temel alan yntem yardmyla,
spersimetrik kuantum mekaniinin faz-uzay formlasyonu kapsamnda ok zengin bir
uygulama alanna sahip olduunu aka gstermektedir. Bu yntemin temelini de drt adet
gerel deerli faz-uzay fonksiyonuna bal 2 2 lik e-spektral matris deerli
Hamiltonianlar oluturmaktadr. Ortaya kan yap 3. ve 4. blmlerde verilen rneklerin
ok daha zenginletirilebilecei kadar da geneldir. Bu yntemin pek ok kullanl ve
81
yararl sonular vardr. rnein e-spektral iftlerden birisi olan
1
H diagonaldir ve
spektrumuyla zspinrleri grece daha kolaylkla elde edilebilmektedir. Ayrca,
j
L ler
araclyla
2
H nin z-spinrlerine kolayca dntrlebilmektedir. Burada dikkati eken
bir nokta da, her bir Hamiltoniann arpanlarna ayrlm iki
j
L ve bunlarn Hermite-sel
eleniklerinin toplamlar olarak ifade edilebiliyor olmalardr. Bu yntemin bir dier nemli
katksysa, hareket sabitlerini dorudan vermesidir. 3. Blmde de gsterildii gibi,

* =
j MC j j
L L R ve
j MC j j
L L S * =

ifadeleri hareket sabitlerine karlk gelmekte ve

1
R ile
2
S ( ya da
2
R ile
1
S ),
1
H (ya da
2
H ) ile MC-arpma gre sra deitirmektedir. Ancak bu
hareket sabitlerinin toplamlar, karlk gelen Hamiltonianlarla orantl olduklarndan,
bamsz deillerdir. Dolaysyla, ak bir zaman bamll dnlmeden, Hamiltonian
ile birlikte her bir sistem iki adet hareket sabitine sahiptir.
1
H diagonal olduu iin, hareket
sabitleri
2
S ve
1
R ,
1
H in diagonal elemanlaryla orantldr ve bu da kendi SUSY yapsnn
aratrlmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Fakat
2
H nin hareket sabitleri aikr
olmayan bir simetriyi iaret etmektedir.

Bu tez almas, 20. yzyln nemli baarlarndan birisi olan kuantum mekaniinin faz-
uzay formlasyonunun ina edilmesindeki en nemli eksiklikler olarak ne kan, greli
kuantum mekanii ve spersimetrik kuantum mekaniinin deformasyon kuantumlamas
iin cebirsel bir yntem kurulmas zerinedir. Deformasyon kuantumlamasnn en nemli
aralarndan birisi olan Moyal yldz-arpmna ek olarak, Clifford cebirinden iyi bilinen
Clifford arpmnn da fermiyonik serbestlik derecelerini tarif etmek iin yararl bir ara
olmas gz nnde bulundurularak, yeni bir cebir ile yeni bir yldz-arpm oluturulmutur.
Moyal-Clifford (MC) cebiri ve MC-arpm ad verilen bu cebir ve yldz-arpm
yardmyla da, imdiye dein deformasyon kuantumlanmasnda glk ekilen greli
kuantum mekanii, spin sistemleri ve spersimetrik kuantum mekanii iin kullanl bir
yntem gelitirilmitir.


82
Son olarak, bu tez almasn izleyecek olan yeni olas aratrma konular aadaki gibi
sralanabilir:

- MC-Cebirinin cebirsel yapsnn kendi iinde aratrlarak, zelliklerinin belirlenmesi ve
bu cebirde MC-stel almlarn (MC-exponantial) incelenmesi.
- 4. Blmde ele alnan e-Hamiltonian aileleri iin faz-uzay karakterisitiklerinin
aratrlp incelenmesi. zellikle, burada grlen spin-yrnge tipi zel greli
etkilemelerin ayrntl analizi ve olas dier yntemlerle elde edilenlerle karlatrlmas.
- Bu tezde verilen 6 farkl e-spektral Hamiltonian ailelerine ek olarak, fiziksel adan
nemli olabilecek dier ailelerin aratrlmas.
- Konfigrasyon uzay erisel olan Hamilton sistemlerinin deformasyon kuantumlamas
balamnda incelenmesi.
- Dirac denkleminin deformasyon kuantumlamas kapsamnda MC-cebiri yardmyla tam
bir karlnn faz uzay formlasyonu ierisinde elde edilmesi.

Bu aratrma konularnn ve beraberinde gelecek olas dier aratrmalarn sonular da,
kauntum mekaniinin faz-uzay formlasyonunun ve dolaysyla deformasyon
kuantumlamasnn tam bir formlasyon haline getirilmesindeki zgn katklar olacaklardr.












83
KAYNAKLAR

Aharonov, Y. and Casher, A. 1984. Phys. Rev. Lett., 53; 319.
Arnold, V.I. 1989. Mathematical Methods of Classical Mechanics, second ed., Springer.
Artin, E. 1957. Geometric Algebra, Interscience Publishers.
Barnett, S.M. and Radmore, P.M. 1997. Methods in Theoretical Quantum Optics,
Clarendon-Press.
Bartlett, M.S. anad Moyal, J.E. 1949. Proc. Camb. Phil. Soc., 45; 545.
Bayen, F., Flato, M., Fronsdal, C., Lichnerowicz, A. and Sternheimer, D. 1978. Ann. Phys.,
111; 61 - 111.
Basu, B. and Bandyopadhyay, P. 2008. Phys. Lett. A, 373; 148.
Benn, I.M. and Tucker, R. W. 1987. An Introduction to Spinors and Geometry with
Applications in Physics, IOP, Bristol.
Brandes, T. 2005. Phys. Rep., 408; 315.
Bycklov, Y.A. and Rashba, E.I. 1984. J. Phy. C17; 6039.
Budayc, . and Verin, A. 2009. quant-ph/0901.2699.
Chagas, E.A. and Fruya, K. 2008. Phys. Lett. A, 372; 5564.
Cooper, F., Khare, A. and Sukhatme, U. 1995. Phys. Rep. 251; 267.
Crooker, S.A. and Smith, D.L. 2005. Phys. Rev. Lett., 94; 236601.
Curtright, T., Fairlie, D. and Zachos, C. 1998. Phys. Rev. D, 58; 025002.
Curtright, T., Uematsu, T. and Zachos, C. 2001. J. Math. Phys., 42; 2396.
Demirciolu, B. and Verin, A. 2003. Ann. Phys., 305; 1.
Dereli, T. and Verin, A. 1997. J. Math. Phys., 38; 5515-5530.
Dresselhaus, G. 1955. Phys. Rev. 100; 580.
Engel, H.A., Rashba, E.I. and Halperin, B.I. 2007. cond-mat/0603306v3.
Fink, J.M., Gpp, M., Baur, M., Bianchetti, R., Leek, P.J., Blais, A. and Wallraff, A. 2008.
Nature, 454; 315.
Gendensthn, L.. and Krive, I.V. 1985. Supersymmetry in quantum mechanics. Sov. Phys.
Usp., 28; 645-666.

84
Gerstenhaber, M. and Schack, S.D. 1988. Algebraic cohomlogy and deformation theory, in
Deformation Theory of Algebras and Structures and Applications, Kluwer.
Goldhaber, A.S. 1989. Phys. Rev. Lett., 62; 482.
Graf, G.M., Hasler, D. and Hoppe, J. 2002. Lett. Math. Phys., 60; 191.
Greiner, W. 1997. Relativistic Quantum Mechanics, Springer, Berlin, 289.
Groenewold, H. 1946. Physica, 12; 405-460
Hagen, C.R. 1990. Phys. Rev. Lett., 64; 2347.
Hatano, N., Shirasaki, R. and Nakamura, H. 2007. Phys. Rev. A, 75; 032107.
Henselder, P., Hirsfeld, A.C. and Spernat, T. 2005. Ann. Phys., 317; 107.
Henselder, P. 2007a. Phys. Lett. A, 363; 378.
Henselder, P. 2007b. quant-ph/0705.3607.
Hestenes, D. 1966. Space-Time Algebra, Gordon and Breach.
Hestenes, D. 1993. Hamiltonian Mechanics with Geometric Calculus in Z. Oziewicz et al
Spinor, Twistor, Clifford Algebras and Quantum Deformations, Kluwer, 203.
Hirsfeld, A.C., Henselder, P. and Spernat, T. 2004. Ann. Phys., 314; 75-98.
Jaynes, E.T. and Cummings, F.W. 1963. Proc. IEEE, 51; 89.
Junker, G. 1996. Supersymmetric Methods in Quantum and Statistical Physics. Springer.
Kuru, ., Temen, A. and Verin, A. 2001. J. Math. Phys., 42; 3344.
Lambert, N., Emary, C. and Brandes, T. 2004. Phys. Rev. Lett., 92; 073602.
Lundholm, D. 2008. J. Math. Phys. 49; 062101.
Moyal, J. 1949. Proc Camb Phil SOC, 45; 99-124
Peshkin, M. and Tonomura, A. 1989. The Ahoronov-Bohm Effect, Lecture Notes in
Physics, Springer, Berlin, 340.
Rashba, E.I. 2004. Physica E20; 190.
Schleich, W.P. 2001. Quantum Optics in Phase Space, Wiley-VCH.
Shore, B.W. and Knight, P.L. 1993. J. Mod. Opt., 40; 1195.
Weyl, H. 1927. Z. Phys., 46; 1-46
Wigner, E. 1932. Phys. Rev., 40; 749-759
Zachos, C., Fairlie, D. and Curtright, T. 2005. Quantum Mechanics in Phase space: An
Overview with Selected Papers. World Scientific, Vol 34.
85
EK 1.
4,0
C () ve
4
C () CEBRLERNN BAZ ELEMANLARININ MATRS
TEMSLLER VE ARALARINDAK LK

4
C () cebirini 1 ( 0 -formlarn reticisi) ile birlikte reten } , , , {
4 3 2 1
e e e e baz iin aadaki
temsil gznne alnsn:

,
0
0
= ,
0
0
=
3
3 2
1
1 1
|
|

\
|

|
|

\
|

i
i
e
i
i
e
.
0
0
= ,
0
0
=
4
2
2 3
|
|

\
|
|
|

\
|
1
1
e
i
i
e

Burada 1 i =
3 2 1
bants kullanlarak 2-formlar, 3-formlar ve hacim formu aadaki
gibi hesaplanr:

,
0
0
= ,
0
0
=
3
3 13
2
2 12
|
|

\
|
|
|

\
|

i
i
e
i
i
e
,
0
0
= ,
0
0
=
1
1 23
1
1 14
|
|

\
|

|
|

\
|

i
i
e
i
i
e (EK 1.1)
.
0
0
= ,
0
0
=
2
2 34
3
3 24
|
|

\
|

|
|

\
|

i
i
e
i
i
e

,
0
0
= ,
0 1
1 0
=
2
2 124 123
|
|

\
|

|
|

\
|


i e e
,
0
0
= ,
0
0
=
1
1 234
3
3 134
|
|

\
|

|
|

\
|

i e i e (EK 1.2)

.
1 0
0 1
=
1234
|
|

\
|

e (EK 1.3)

86
Bu durumda gerel ) (
4,0
R C cebirinin } , , , {
4 3 2 1
f f f f baz elemanlar kompleks cebirin
elemanlar cinsinden aadaki gibi yazlabilir:

, =
0
0
= , =
0
0
=
3
2
2 2 234
1
1 1
e
i
i
f ie f
|
|

\
|

|
|

\
|

. =
1 0
0 1
= , =
0
0
=
1234 4 134
3
3 3
e f ie f
|
|

\
|

|
|

\
|

Gerel cebirdeki bazlar yardmyla bu cebirin 2-form, 3-form ve hacim formlar da
aadaki gibi yazlr:

,
0
0
= = ,
0
0
= =
2
2 12 13
3
3 24 12
|
|

\
|

|
|

\
|

i
i
e f ie f
,
0
0
= = ,
0
0
= =
1
1 14 23
1
1 1 14
|
|

\
|
|
|

\
|

ie f ie f (EK 1.4)
,
0
0
= = ,
0
0
= =
3
3 2 34
2
2 124 24
|
|

\
|
|
|

\
|

ie f
i
i
e f

,
0
0
= = ,
0 1
1 0
= =
3
3 13 124 123 123
|
|

\
|

|
|

\
|

ie f e f
,
0
0
= = ,
0
0
= =
1
1 23 234
2
2 34 134
|
|

\
|

|
|

\
|

ie f
i
i
e f (EK 1.5)

.
0 1
1 0
= =
4 1234
|
|

\
|

e f (EK 1.6)


87
ZGEM

Ad Soyad : lhami Budayc
Doum Yeri : Konya
Doum Tarihi : 25.02.1972
Medeni Hali : Bekar
Yabanc Dili : ngilizce

Eitim Durumu (Kurum ve Yl)
Lise : Konya Gazi Lisesi, 1988
Lisans : Ankara niversitesi Fen Fakltesi Fizik Blm, 1994
Yksek Lisans : Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Fizik ABD, 1998

alt Kurum/Kurumlar ve Yl
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi (1994-2000)
BTAV (Bilimsel ve Teknik Aratrma Vakf (2000-2002)
KK Yaynclk (2002-2003)
Dizge Analitik Ltd. ti. (ODT-TEKNOKENT, 2004-)

Yaynlar
Budayc, . and Verin, A. 2009. Deformed Clifford Algebra and supersymmetric
Quantum Mechanics on a Phase Space with Applications in Quantum
Optics, quant-ph/0901.2699.
Budayc, . and Verin, A. 2009. Families of Isospectral Matrix Hamiltonians by
Deformation of Clifford Algebra on a Phase Space (Yayna
hazrlanyor)

Kitaplar
Cooper, C., Madde, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara 2008 (eviri:
lhami Budayc)
88
Burnie, D., Ik, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara 2008 (eviri:
lhami Budayc)
Cushing, J.T., Fizikte Felsefi Kavramlar I, Sabanc niversitesi Yaynlar,
stanbul 2003 (Redaksiyon Yayna Hazrlama: lhami Budayc)
Cushing, J.T., Fizikte Felsefi Kavramlar II, Sabanc niversitesi Yaynlar,
stanbul 2003 (Redaksiyon Yayna Hazrlama: lhami Budayc)

Popler Bilim Yazlar
Budayc, ., Her eyin Kuram, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Ekim 2008
Budayc, ., Dnyann En Hafif Kats: Aerojel, TBTAK Bilim ve Teknik
Dergisi, Eyll 2008
Budayc, ., CERN'deki Deneyler Dnya'y Yok Edebilir mi?, TBTAK Bilim
ve Teknik Dergisi, Austos 2008
Budayc, ., Elektroniin Kayp Devre Eleman Bulundu: Memristor,
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Temmuz 2008
Budayc, ., Speriletkenler, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Haziran 2008
Budayc, ., Kuantum Kuramnda Belirsizlik, TBTAK Bilim ve Teknik
Dergisi, Mays 2008
Budayc, ., John Archibald Wheeler, TBTAK Bilim ve Teknik ve Dergisi,
Mays 2008