CDMA VE UMTS: NC NESL MOBL HABERLEME TEKNOLOJLERNN KARILATIRILMASI, TRKYE NERS

Afin BYKBA

UZMANLIK TEZ

TELEKOMNKASYON KURUMU

Mays 2005 Ankara

Afin BYKBA tarafndan hazrlanan, CDMA VE UMTS: NC NESL MOBL onaylarm. HABERLEME TEKNOLOJLERNN KARILATIRILMASI, TRKYE NERS adl bu tezin Uzmanlk Tezi olarak uygun olduunu

Yrd. Do. Dr. mer Galip SARAOLU Tez Yneticisi

Bu alma jrimiz tarafndan Uzmanlk Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan ye ye ye ye ye ye

: Ahmet Hamdi ATALAY : Do.Dr. Erturul KARAUHA : Do.Dr. Mustafa ALKAN : Mminhan BLGN : Ejder ORU : Prof.Dr. Osman PALAMUTUOULLARI : Yrd.Do.Dr. . Galip SARAOLU

Bu tez, Telekomnikasyon Kurumu tez yazm kurallarna uygundur.

NDEKLER Sayfa ZET................................................................................................................. i ABSTRACT .......................................................................................................ii TEEKKR......................................................................................................iii ZELGELER LSTES ....................................................................................iv EKLLER LSTES ......................................................................................... v KISALTMALAR ................................................................................................vi 1. GR ........................................................................................................... 1 2. MOBL EBEKELERN GELM VE DZENLEMELER .......................... 4 2.1. Temel Tanmlar ...................................................................................... 5 2.1.1. ekirdek ebeke ............................................................................... 5 2.1.2. Eriim ebekesi ................................................................................. 6 2.1.3. aretleme ebekesi ........................................................................ 6 2.1.4. Hcresel mobil ebeke...................................................................... 7 2.2. 2G Hcresel Mobil ebekeler ................................................................ 8 2.2.1. Mobil istasyon (Mobile station, MS) ................................................ 10 2.2.2. Baz istasyonu alt sistemi (Base station subsystem, BSS).............. 10 2.2.3. ebeke anahtarlama alt sistemi (Network switching subsystem, NSS)... ...................................................................................................... 11 2.2.4. 2G mobil ebeke alma ekli ....................................................... 13 2.3. 2,5 G Hcresel Mobil ebekeler .......................................................... 13 2.3.1. Yksek hzl devre anahtarlamal veri (High speed circuit switched data, HSCSD) sistemi............................................................................... 14 2.3.2. Genel paket telsiz hizmetleri (General packet radio services, GPRS) sistemi....................................................................................................... 15 2.3.3. Kresel evrim iin gelitirilmi veri hzlar (Enhanced data rates for global evolution, EDGE) sistemi............................................................... 16 2.4. 3G Mobil ebekeler.............................................................................. 17

2.4.1. 3G standartlar ................................................................................ 18 2.5. Mobil ebekelere likin AB Dzenlemeleri ......................................... 21 2.5.1. 3G ebekelere ilikin AB dzenlemeleri ......................................... 23 2.5.1.1. 128/1999/EC sayl AB karar.................................................... 23 2.5.1.2. COM(2001)141 sayl bildiri ...................................................... 26 2.5.1.3. COM(2002)301 sayl bildiri ...................................................... 26 2.5.2. Avrupada 3Gye ilikin frekans dzenlemeleri ............................... 27 2.6. Mobil ebekelere likin lkemiz Dzenlemeleri ................................. 28 2.6.1. Birincil dzenlemeler ....................................................................... 29 2.6.2. kincil dzenlemeler......................................................................... 33 2.6.3. mtiyaz szlemeleri........................................................................ 35 2.6.4. Elektronik haberleme kanunu tasla............................................ 37 2.6.5. lkemizde mobil ebekelere ilikin frekans dzenlemeleri............. 38 3. CDMA MC TEKNOLOJS......................................................................... 39 3.1. CDMA MC nin Temelleri...................................................................... 39 3.1.1. CDMA MC srmleri ....................................................................... 40 3.1.1.1. CDMA2000 1X .......................................................................... 41 3.1.1.2. CDMA2000 1XEV-DO............................................................... 44 3.1.1.3. CDMA2000 1XEV-DV ............................................................... 48 3.1.1.4. CDMA2000 3X .......................................................................... 50 3.2. ebeke Mimarisi................................................................................... 51 3.2.1. ekirdek ebeke ............................................................................. 52 3.2.2. Eriim ebekesi ............................................................................... 52 3.2.3. aretleme ebekesi ...................................................................... 55 3.3. CDMA2000e Gei Senaryolar .......................................................... 56 3.4. Sunulan Hizmet ve Uygulamalar.......................................................... 59 4. UMTS TEKNOLOJS ................................................................................ 60 4.1. UMTSnin Temelleri.............................................................................. 60 4.1.1. UMTS srmleri .............................................................................. 66 4.1.1.1. Srm 99................................................................................... 67 4.1.1.2. Srm 4..................................................................................... 68

4.1.1.3. Srm 5..................................................................................... 68 4.1.1.4. Srm 6..................................................................................... 69 4.2. ebeke Mimarisi................................................................................... 70 4.2.1. ekirdek ebeke ............................................................................. 72 4.2.2. Eriim ebekesi ............................................................................... 73 4.2.3. aretleme ebekesi ...................................................................... 76 4.3. Sunulan Hizmet ve Uygulamalar.......................................................... 78 5. KARILATIRMA VE DNYA TECRBELER........................................ 82 5.1. 3G Teknolojilerinin Karlatrlmas .................................................... 82 5.1.1. Frekans kullanm............................................................................ 83 5.1.2. Kapsama alan ................................................................................ 84 5.1.3. Dolam ........................................................................................... 85 5.1.4. Yatrm maliyetleri ........................................................................... 86 5.1.5. Sunulan hizmet ve uygulamalar...................................................... 87 5.2. 3G ebeke Standartlarna likin AB lkelerinin Uygulamalar ........... 87 5.2.1. Almanya .......................................................................................... 88 5.2.2. Fransa ............................................................................................. 89 5.2.3. ngiltere............................................................................................ 90 5.2.4. Yunanistan ...................................................................................... 90 5.3. 3G ebeke Standartlarna likin Dier lke Uygulamalar ................. 93 5.3.1. ABD ................................................................................................. 94 5.3.2. Hong Kong ...................................................................................... 95 5.3.3. Japonya........................................................................................... 96 5.3.4. Rusya .............................................................................................. 98 6. SONU VE NERLER ............................................................................ 99 6.1. Sonular ............................................................................................... 99 6.2. Trkiye in neriler ........................................................................... 102 KAYNAKLAR ............................................................................................... 109 ZGEM .................................................................................................. 120

CDMA VE UMTS: NC NESL MOBL HABERLEME TEKNOLOJLERNN KARILATIRILMASI, TRKYE NERS (Uzmanlk Tezi) Afin BYKBA TELEKOMNKASYON KURUMU Mays 2005 ZET nc nesil teknolojiler ile hizmetlerin en etkin biimde kullanclara salanmas ve lke kaynaklarnn etkin ve verimli kullanm iin bu teknolojilerden hangisinin seilmesi gerektii nemli bir nokta olarak karmza kmaktadr. UMTS, Avrupada 3G teknolojisi olarak kullanlmas planlanan ve temel telsiz eriim teknii olarak WCDMA kullanan 3. Nesil Mobil Haberleme Sistemine verilen genel bir isimdir. Mobil iletiim altyaps olarak GSM sistemini kullanan lke ve operatrlerin 3G hizmetlerini sunmak iin gei yapacaklar teknolojinin WCDMA olmas beklenmektedir. WCDMAya rakip olarak gsterilen ve CDMA2000 olarak da adlandrlan CDMA MC arayznn temeli Amerika Telekomnikasyon Endstri Birlii (Telecommunications Industry Association, TIA)nin nerisine dayanmaktadr. CDMA2000, CDMA teknolojisine dayal 2G ebekeler iin 3. Nesil hizmetlere en uygun gei yoludur. Bu tezin amac, tketici ve lke yarar asndan lkemizde sz konusu sistemlerin hangisinin kullanlmas gerektii konusunun tartlmas ve neriler sunulmasdr. Bu amala, konu ok ynl incelenmi, lke uygulamalar karlatrlm ve Trkiye uygulamasna ynelik nerilerde bulunulmutur. Anahtar Kelimeler : UMTS, CDMA, nc Nesil, 3G Sayfa Adedi Tez Yneticisi : : 120 Yrd. Do. Dr. mer Galip SARAOLU

ii

CDMA & UMTS: COMPARISON OF THIRD GENERATION MOBILE COMMUNICATIONS TECHNOLOGIES, A PROPOSAL FOR TURKEY (Telecommunications Expert Thesis) Afin BYKBA TELECOMMUNICATIONS AUTHORITY May 2005 ABSTRACT In order for the efficient provision of services to users by using third generation technologies and efficient use of resources, the choice of the technologies comes out to be a crucial issue. UMTS is a general name given to the 3rd generation mobile communications system which is planned to be used as the 3G technology in Europe and which uses WCDMA as basic radio access technique. WCDMA is expected to be the technology which the countries and operators that use GSM as mobile communications infrastructure, migrate in order to provide 3G services. The CDMA MC interface also called the CDMA2000, which rivals WCDMA, is based on the proposal of the American Telecommunications Industry Association (TIA). CDMA2000 is the migration path for the 2G networks based on CDMA to the third generation services. The purpose of this thesis is to discuss the issue on the use of which of the systems regarding the consumer and the country interests and providing proposals. For this purpose, the issue is examined on a multi dimensional basis, country practices are compared and prorposals are made for Turkish case.

Key words Advisor

: :

UMTS, CDMA, Third Generation, 3G 120 Assist. Prof. Dr. mer Galip SARAOLU

Number of pages :

iii

TEEKKR

almam sresince, gr ve nerileri ile tez almam ynlendiren Yrd. Do. Dr. mer Galip SARAOLUna, ilgi ve desteini her zaman iin hissettiren Sn. Mminhan BLGNe ve her zaman her konuda saladklar destek ve anlay iin aileme en iten teekkrlerimi sunarm.

Afin BYKBA Mays 2005

iv

ZELGELER LSTES Sayfa izelge 3.1. Ticari hizmet vermekte olan CDMA2000 1X ebekeleri............ 42 izelge 3.2. Ticari hizmet vermekte olan CDMA2000 1XEV-DO ebekeleri 46 izelge 4.1. Ticari hizmet vermekte olan UMTS ebekeleri.......................... 64

EKLLER LSTES Sayfa ekil 2.1. Temel telekomnikasyon ebekesi.................................................. 5 ekil 2.2. Genel bir GSM ebekesi................................................................ 10 ekil 2.3. GPRS kullanan bir GSM ebekesi................................................. 16 ekil 2.4. EDGE ve GPRS kullanan bir GSM ebekesi ................................ 17 ekil 2.5. IMT2000 kapsamndaki 3G standartlar ve teklif eden kurulular. 19 ekil 2.6. UMTSye geite izlenen yollar ..................................................... 21 ekil 3.1. CDMA srmleri............................................................................. 40 ekil 3.2. CDMA2000 ve WCDMA tayc frekans kullanm. ...................... 47 ekil 3.3. CDMA2000 ebeke yaps ............................................................. 51 ekil 3.4. oklu eriim teknikleri.................................................................... 53 ekil 3.5. CDMA kodlama/kod zm sreci .............................................. 54 ekil 3.6. GSMden CDMA2000 1Xe gei. ................................................. 57 ekil 4.1. UMTS srmleri ve ierik dondurma tarihleri. ............................... 67 ekil 4.2. UMTS Srm 99 ebeke yaps..................................................... 71 ekil 4.3. UMTSde veri iletim protokollerinin snflandrlmas ..................... 77 ekil 4.4. UMTS tayc hizmetlerinin yaps ................................................ 79

vi

KISALTMALAR Ksaltma 1G 2G 3G 3GPP AB AMR ANSI API ATDMA ATM AuC BSC BSS BTS CAMEL CDMA Aklama 1. Nesil 2. Nesil 3. Nesil 3G Partnership Project 3G Ortaklk Projesi Avrupa Birlii Adaptive Multi Rate Uyarlamal oklu Oranl American National Standards Institute Amerikan Ulusal Standartlar Kurumu Application Programming Interface Uygulama Programlama Arayz Asynchronous Time Division Multiple Access Ezamansz Zaman Blmeli oklu Eriim Asynchronous Transfer Mode Ezamansz letim Modu Authentication Center Yetki Merkezi Base Station Controller Baz stasyonu Denetleyici Base Station Subsystem Baz stasyonu Alt Sistemi Base Transciever Station Baz stasyonu Customized Application For Mobile Enhanced Logic Mobil Gelimi Mantk in zelletirilmi Uygulamalar Code Division Multiple Access Kod Blmeli oklu Eriim

vii

CDR CEPT

Call Detail Record ar Detay Kayd European Conference of Postal and Telecommunications Administrations Avrupa Posta ve Telekomnikasyon dareleri Konferans

DA DSL DT EAD ECC ECTRA

Devre Anahtarlamal ebeke Digital Subscriber Line Saysal Abone Hatt Dnya Ticaret rgt Eriim ve Arabalant Direktifi Electronic Communications Committee Avrupa Elektronik Haberleme Komitesi European Affairs Avrupa Telekomnikasyon Dzenlemeleri Komitesi Committee for Regulatory Telecommunications

EDGE EIR EPG ERC ETSI FDD FPLMTS GGSN GSM

Enhanced Data Rates for Global Evolution Kresel Evrim in Gelitirilmi Veri Hzlar Equipment Identity Register Chaz Kimlik Kt Etkin Piyasa Gc European Radiocommunications Committee Avrupa Telsiz Haberleme Komitesi European Telecommunications Standards Institute Avrupa Telekomnikasyon Standartlar Enstits Frequency Division Duplex ift Ynl Frekans Blmesi Future Public Land Mobile Telecommunication System Gelecek Kamu Karasal Mobil Haberleme Sistemi Gateway GPRS Support Node GPRS Geit Destek Dm Global System for Mobile Communications, Group Special

viii

Mobile Mobil Haberleme in Evrensel Sistem GPRS HSCSD HLR IETF IN IP ISDN SS ISUP ITSP ITU IWF MPLS MSC NODE B NSS General Packet Radio Services Genel Paket Telsiz Hizmetleri High Speed Circuit Switched Data Yksek Hzl Devre Anahtarlamal Veri Home Location Register Ev Konum Kt Internet Engineering Task Force nternet Mhendislik Grev Gc Intelligent Network Akll ebeke Internet Protocol nternet Protokol Integrated Services Digital Network Tmleik Hizmetler Saysal ebekesi nternet Servis Salayc ISDN User Part ISDN Kullanc Ksm Internet Telephone Service Provider nternet Telefonu Hizmet Salayc International Telecommunication Union Uluslararas Telekomnikasyon Birlii Interworking Function Birlikte alma levi Multi Protocol Label Switching ok Protokoll Etiket Anahtarlama Mobile Switching Center Mobil Anahtarlama Merkezi B Dm (UMTS Baz stasyonu) Network Switching Subsystem

ix

ebeke Anahtarlama Alt Sistemi OSI PA PCS PDC PDH PDSN PSTN RNC RNS RTP s. SGSN SIP SLA SS7 TCP Open System Interconnection Ak Sistem Arabalants Paket Anahtarlamal ebeke Personal Communications System Kiisel Haberleme Sistemi Personal Digital Communications Kiisel Saysal Haberleme Plesiochronous Digital Hierarchy Hemen Hemen E Zamanl Saysal Hiyerari Packet Data Serving Node Paket Veri Hizmet Dm Public Switched Telephone Network Kamu Anahtarlamal Telefon ebekesi Radio Network Controller Telsiz ebekesi Denetleyici Radio Network Subsystem Telsiz ebekesi Alt Sistemi Real Time Protocol Gerek Zaman Protokol Saniye Serving GPRS Support Node GPRS Hizmet Destek Dm Session Initiation Protocol Oturum Balatma Protokol Service Level Agreement Hizmet Seviyesi Anlamas Signalling System No. 7 Numara 7 (No.7) aretleme Sistemi Transmission Control Protocol letim Kontrol Protokol

TDD TDM TDMA TDSCDMA TIA TK UDP UMTS VLR VoIP VPN WCDMA WLL YN

Time Division Duplex ift Ynl Zaman Blmesi Time Division Multiplexing Zaman Blmeli oklama Time Division Multiple Access Zaman Blmeli oklu Eriim Time Division Synchronous CDMA Zaman Blmeli Ezamanl CDMA Amerikan Telekomnikasyon Endstri Birlii Telecommunications Industry Association Telekomnikasyon Kurumu User Datagram Protocol Kullanc Datagram Protokol Universal Mobile Telecommunication System Evrensel Mobil Telekomnikasyon Sistemi Visitor Location Register Misafir Konum Kt Voice over IP IP zerinden Ses letimi Virtual Private Network Sanal zel ebeke Wide-band CDMA Geni bant CDMA Wireless Local Loop Telsiz Yerel A Yeni Nesil ebeke

1. GR Telgrafla snrl bir balang yapan, telefonun kefi ile de bireysel iletiimin yolunu aan haberleme teknolojileri; mobil telefonlarn ilk nesli olan analog mobil telefonlar ve 2G1 saysal sistemlerden sonra gnmzde; cep telefonu, akll telefon gibi mobil cihazlara yksek hzl internet eriimi, hareketli resim iletimi gibi yksek hz ve bant genilii gerektiren hizmetlerin Tmleik Hizmetler Saysal ebekesi (Integrated Services Digital Network, ISDN), Saysal Abone Hatt (Digital Subscriber Line, DSL) gibi sabit ebeke teknolojileri kalitesinde iletebilmek amacyla tasarlanan hcresel haberleme standart ve teknolojilerinin genel ad olan 3G ile bireyleri fiziksel olarak olmasa da iletiim imkanlar asndan yaknlatrmtr. Gelien haberleme teknolojileri sayesinde artan haberleme imkanlar ile toplumsal ve iktisadi hayatta meydana gelen deiiklik ve gelimeler karlkl olarak birbirlerini etkilemitir. Haberleme teknolojilerindeki gelimeler bireyleri ve toplumlar birbirlerine yaklatrarak iktisadi hayatta daha nceleri snrl blgelerde oluan rekabeti, internet gibi yeni yarma ortamlar oluturarak daha ok sayda giriimcinin katlmna amtr. Bu durum ise giriimcilerin bilgiye daha hzl ve srekli ekilde erimek amacyla teknoloji reticileri zerinde bask oluturmalarna yol am, bylece dier teknolojilerde olduu gibi haberleme teknolojileri de ihtiyaca binaen daha da ileri boyutlarda gelime kaydetmitir. Bireyler balangta sabit noktalardan haberleme ile yetinmekte iken teknolojinin insan hayatna katabilecei kolaylklarn farkedilmesiyle birlikte zamanla hareketli durumda da dier bireylerle haberleme talebinde bulundular. Bu ihtiya ise mobil iletiim sistemleri ile karlanmtr. Mobil sistemler, nceleri sadece ses iletimine imkan vermekte iken gelitirilen her

alma ierisinde; srasyla 1G, 2G, 3G ksaltmalar ve srasyla 1. nesil, 2. nesil, 3. nesil kavramlar birbirleri yerine kullanlmaktadr.

yeni nesil mobil haberleme teknolojisiyle birlikte verilen hizmetlerin says ve eitlilii artmtr. 3G mobil haberleme teknolojisi, 1G ve 2G sistemlerin salad sesli iletiim ortamna ek olarak esas itibariyle veri iletimine odaklanmakta, ebeke zerinde katma deeri yksek yeni uygulama ve hizmetlerin sunulmasna olanak salamak suretiyle sadece iletmecilere deil lke ekonomisine de gelir ve istihdam asndan katkda bulunmaktadr. 1G ve 2G teknolojilerinden farkl olarak 3G mobil ebekeler kullanclara oklu ortam hizmetleri sunulmas iin tasarlanmtr ve sesin yannda grnt, veri ve yksek hzda internet balants salanabilmektedir. 1Gde yetersiz standartlama sebebiyle yaanan dolama ilikin olumsuz tecrbeler dikkate alnarak, farkl zelliklere sahip yeni nesil hcresel haberleme sistemlerinin bir at altnda toplanmas amacyla IMT2000 olarak adlandrlan standartlar ailesini oluturmak iin ITU bnyesinde almalara balanmtr. Gnmzde, bu almada karlatrlan iki 3G teknolojisi olan W-CDMA ve CDMA 2000, dier standartlar arasnda ne kmaktadr. Tezde ele alnan 3G teknolojilerinden ilki olan Evrensel Mobil Haberleme Sistemi (Universal Mobile Telecommunications System, UMTS), Avrupada 3G teknolojisi olarak kullanlmas planlanan ve temel telsiz eriim teknii olarak Genibant Kod Blmeli oklu Eriim (Wideband Code Division Multiple Access, WCDMA) kullanan 3. Nesil Mobil Haberleme Sistemine verilen genel bir isimdir. Mobil iletiim altyaps olarak Mobil Haberleme in Evrensel Sistem (Global System for Mobile Communications, GSM) sistemini kullanan lke ve iletmecilerin 3G hizmetlerini sunmak iin tercih edecekleri en muhtemel teknolojinin WCDMA olaca dnlmektedir. Tezde ele alnan dier 3G teknolojisi ise WCDMAya rakip olarak gsterilen ve CDMA2000 olarak da adlandrlan ok taycl CDMA (CDMA Multi Carrier, CDMA MC) arayznn temeli Amerikan Telekomnikasyon Endstri

Birlii

(Telecommunications

Industry

Association,

TIA)nin

nerisine

dayanmaktadr. CDMA2000, CDMA teknolojisine dayal 2G ebekeler iin 3. Nesil hizmetlere en uygun gei yoludur. 3G teknolojiler ile sunulabilecek hizmetlerin en etkin biimde kullanclara salanmas ve lke kaynaklarnn etkin ve verimli kullanm iin bu teknolojilerden hangisinin seilmesi gerektii nemli bir nokta olarak karmza kmaktadr. Bu tezin amac, tketici ve lke yarar asndan lkemizde amala, sz konusu ok sistemlerin ynl hangisinin kullanlmas lke gerektii konusunun tartlmas ve bu tartmalar nda neriler sunulmasdr. Bu konunun incelenmesi, uygulamalarnn karlatrlmas ve temel bir stratejinin belirlenmesine ynelik alma yaplmas hedeflenmektedir. Alt blmden oluan tezin ikinci blmnde; 3G sistemlere gelinceye kadar mobil teknolojinin geliimine ksaca deinilmi ve 3G sistemlere bir anlamda zemin oluturan 2G ve 2,5 G sistemler incelenmitir. nc blmde, bir 3G Amerikan standard olan CDMA2000, drdnc blmde ise 3G teknolojilerin Avrupa vizyonu olan UMTS, teknik adan ele alnmaktadr. ve drdnc blmlerde teknik olarak aklanan 3G teknolojileri beinci blmde karlatrlmakta ve bu iki teknolojiye ilikin dnya uygulamalarna yer verilmektedir. Sonu ve neriler blmnde ise, almada yaplan deerlendirmelerden elde edilen sonular ve bu sonular neticesinde lkemizde hangi sistemin kullanlmasnn uygun olacana ilikin nerilerde bulunulmaktadr.

2. MOBL EBEKELERN GELM VE DZENLEMELER Mobil haberlemenin temeli olan hcre kavram, 70li yllarn balarnda Bell Laboratuvarlarnda ortaya atlm ve analog 1. nesil mobil haberleme sistemleri gelitirilmitir. Dnyada kullanlan eitli 1G sistemlerin kendi aralarnda uyumsuz olmalar ve analog 1G sistemlerin, kullanclarn farkl ve eitli hizmetlere ynelik artan taleplerine tam olarak cevap verememeleri nedeniyle yeni bir teknolojiye ihtiya duyulmutur. Bu ihtiyacn karlanmas amacyla ABD ve Japonya gibi lkelerce gelitirilen Saysal leri Mobil Telefon Sistemi (Digital Advanced Mobile Phone System, D-AMPS), CDMA ve Kiisel Saysal Haberleme (Personal Digital Communication, PDC) sistemlerinin yan sra, ETSI bnyesinde yeni nesil bir mobil sistem oluturmak amacyla kurulan GSM alma grubu, btn Avrupa lkelerinde kullanlabilen ve lkeleraras dolama imkan veren, ak standartlarla tasarlanan, ISDN hizmetlerinin salanabildii saysal teknoloji kullanlan GSM mobil sistemini gelitirmitir [3]. Halen kullanlmakta olan 2G ebekeler, bir ok lkede kullanc taleplerine cevap verebilecek kapasiteye sahiptir. Ancak; internetin yaygnlamas ve her alanda kullanlmaya balanmas, mobil haberlemeye olan ilgideki art, elektronik ve mobil ticaret (e-ticaret ve m-ticaret) kavramlarnn ortaya kmas ve 2G ebekeler zerinden sunulan veri hizmetlerine olan talepteki art gibi gelimeler dikkate alnarak ncelikle Yksek Hzl Devre Anahtarlamal Veri (High-Speed Circuit-Switched Data, HSCSD), Genel Paket Telsiz Hizmetleri (General Packet Radio Services, GPRS) ve Kresel Evrim in Gelitirilmi Veri Hzlar (Enhanced Data Rates For Global Evolution, EDGE) gibi 2,5 G sistemler kullanlmak suretiyle mevcut 2G ebekeler zerinden daha hzl veri iletimine imkan salanmaya allmtr. Ancak, esasen ses odakl olan 2G sistemi yksek hzda veri iletim taleplerini karlamakta yeterli olamamtr [8]. Bu blmde, esas itibariyle megabit seviyelerinde veri iletimine odaklanan bir

mobil altyapnn oluturulmas amacyla gelitirilmi yeni bir haberleme kavram olan 3Gye gelinceye kadarki teknolojik gelimelere deinilmektedir. Ayrca 3G iletmecilerinin tabi olduu AB ve lkemiz dzenlemeleri gzden geirilmekte ve 3G standartlarna ilikin olarak anlan dzenlemelerde yer alan hkmler ele alnmaktadr.

2.1. Temel Tanmlar ki kullanc arasnda ses, grnt ya da veri akn salayan haberleme ebekesi ekil 2.1de gsterildii zere; ekirdek ebeke, eriim ebekesi ve iaretleme ebekesi olmak zere alt ebekeye ayrlabilir [1].

ekil 2.1. Temel telekomnikasyon ebekesi

2.1.1. ekirdek ebeke Arayan kullanclarn ar istemlerini anahtarlayan ve bu arlar hedef kullanclara ynlendiren ebeke elemanlar ve bu elemanlar arasndaki iletim hatlar ekirdek ebekeyi oluturmaktadr. ou haberleme ebekesinin ekirdek ebekeleri anahtarlama ekipmanlar, kayt ktkleri gibi benzer

ebeke

birimlerinden

olumaktadr.

ekirdek

ebeke

ayn

zamanda

ebekeleraras arabalantnn da gerekletii blmdr [1, 6].

2.1.2. Eriim ebekesi Kullanclarn hizmet aldklar ebekeye erimelerini salayan alt ebeke, eriim ebekesi olarak adlandrlr. Sabit haberleme ebekelerinde kullanclar bakr kablolardan oluan ve yerel a olarak da adlandrlan eriim ebekesi ile yerel santrallere balanrlar. rnein, evirmeli internet kullanclarnn hizmet aldklar nternet Servis Salayc (SS)nn Varlk Noktas (Point Of Presence, POP)na kadar Kamu Anahtarlamal Telefon ebekesi (Public Switched Telephone Network, PSTN) zerinden olan balantlar eriim ebekesi olarak ele alnabilir [6]. Balangta bakr kablo kullanmann mmkn ya da uygulanabilir olmad durumlarda (rn. Krsal alanlarda) kullanclar ebekeye telsiz balantlar ile balanmaktayd. Zamanla mobil haberlemede yaanan gelimeler telsiz eriimin bakra kalc bir alternatif olarak kullanlabilmesine imkan salamtr. Hcresel mobil ebekeler sayesinde birden fazla abone sadece balant kurmak istediklerinde ebekeye doru trafik aktabilmekte, abonelerin kulland frekans bantlar dier hcrelerde ayn zaman dilimi ierisinde baka abonelerce kullanlabilmektedir. Bylece bakr kablo ile ulalabilen her aboneye telsiz balant ile de ulalabilmektedir [1].

2.1.3. aretleme ebekesi lk iki balk altnda anlatlan ebeke paralar arlarn tanmas amacyla kullanlmaktadr. aretleme terimi ebekenin denetlenmesi iin zel denetim mesajlarnn iletilmesi iin kullanlan verileri tanmlamak iin kullanlmaktadr. aretleme ebekesi ise tanan arlarn balatlmas, kurulmas,

sonlandrlmas ve ynlendirilmesi gibi ilemlerin gerekletirilmesi iin gerekli iaretlerin ebeke elemanlar arasnda iletilmesini salar [6, 7]. Gnmzde iaretleme iin ITU ve ETSI tarafndan standartlatrlm olan No.7 iaretleme sistemi (Signalling System No.7, SS7) kabul grmtr. Hcresel ebekeler abone hareketliliinden dolay sabit ebekelerden ok daha fazla iaretlemeye ihtiya duymaktadr. GSM, ANSI-41, PDC gibi 2G ebekeler ile CDMA2000 ve UMTS gibi 3G ebekelerin balang srmleri No.7 iaretleme sistemini kullanmaktadr [33, 34]. Ancak tmyle IP tabanl ebekelerde ayr bir iaretleme ebekesine gerek kalmamakta, iaretleme IP zerinden noktadan noktaya dinamik atamalarla yaplmaktadr [35]. Bylece iletim ebekesi basitletirilmekte ve ebeke kaynaklar daha etkin kullanlm olmaktadr. Mevcut ebekelerin byk blm No.7 iaretleme sistemi zerine kurulu olduundan Ak Denetimli letim Protokol (Stream Control Transmission Protocol, SCTP) ya da Oturum Balatma Protokol (Session Initiation Protocol, SIP) gibi yeni nesil iaretleme sistemlerine geiin bir fayda-maliyet dengesi kurularak aamal ekilde gerekleecei beklenmektedir [39, 40].

2.1.4. Hcresel mobil ebeke Hcresel ebekelerin 70lerin balarnda uygulanabilir hale gelmesine kadar mobil telefon hizmeti yksek g (yaklak 200-250 Watt), dk frekans seviyesindeki tek bir verici zerinden 80 km. apndaki bir corafi alana verilmekteydi. Her frekans kanal etkin olmayan bir ekilde bir kez kullanlabildiinden tahsis edilebilecek frekans kanal says snrlyd. Bu nedenle az sayda kullancya verilen hizmetin bedeli de olduka yksekti. Hcresel mobil telefon teknolojisi ile, hizmet verilecek olan corafi alann sanal olarak hcrelere ayrlm ve frekans kullanmnda etkinlik salanmtr. Bylece, 800-900 MHz frekans bandndaki 50 MHzlik bir bantgenilii 832

adet ift ynl telsiz kanalnn kullanlmasna olanak salamtr. Buna ek olarak ise bir hcrede kullanlan frekans kanallarnn dier hcrelerde tekrar kullanlabilmesi sayesinde daha dk g seviyelerindeki vericiler ile hizmet verilebilen kullanc says artmtr [6, 7].. Hcresel ebekelerde; corafi alann, aplar 10 ila 20 km. arasnda deien sanal hcrelere blnd varsaylr. Kullanclarn youn olarak bulunduu blgelerde daha fazla frekans kanal tahsis edilen daha kk hcreler de kullanlabilir. Giriimi engellemek amacyla her bir hcrede farkl frekans kanallar kullanldndan kullanclarn hcreleraras geilerinde frekans kanal deiiklii yapmalarna ihtiya vardr [6, 7].

2.2. 2G Hcresel Mobil ebekeler 2G hcresel mobil ebekelerin gelitirilmesi ihtiyac; iletim kalitesinin, sistem kapasitesinin, ve kapsamann artrlmas gereinden ortaya kmtr. Yar iletken teknolojisinde ve mikrodalga cihazlarda meydana gelen geliim, mobil haberlemeye saysal iletim boyutunu eklemitir. Sesli grme hal iletim kanallarnn ounluunu megul etmekte olsa da faks, ksa mesaj ve veri iletimine olan ynelim giderek artmaktadr. Kt niyetli aramalardan korunma ve abone verilerinin ifrelenmesi gibi ek hizmetler standart zellikler haline gelmitir. 2G hcresel sistemlere rnek olarak; GSM, Saysal AMPS (Digital Advanced Mobile Phone System, D-AMPS), CDMA ve Kiisel Saysal Haberleme (Personal Digital Communication, PDC) verilebilir [20]. Gnmzde birden fazla 1G ve 2G standard kullanlmaktadr. Farkl standartlar farkl seviyede hareketlilik, kapasite ve kapsama alanna sahip farkl uygulamalara (ar sistemleri, kablosuz telefon, telsiz yerel alar, kiisel mobil telsiz, hcresel sistemler ve mobil uydu sistemleri) hizmet etmektedir. Birok standart yalnzca bir lke veya blgede kullanlmakta, ancak birou birbirleriyle uyum gstermemektedir. lkemizde de kullanlan GSM standardna dayal hcresel teknoloji ise 186 lkede kurulan 544

ebekede yaklak 1,4 milyar abone tarafndan kullanlan ve uluslararas dolam salayan en baarl hcresel standartlar (GSM900, GSM1800, GSM1900, GSM400) btndr [21, 22]. 1982de Avrupa Posta ve Telekomnikasyon dareleri Konferans (European Conference of Postal and Telecommunications Administrations, CEPT) tarafndan Avrupada ortak bir hcresel mobil sistemin gelitirilmesi amacyla oluturulan Groupe Special Mobile adl grubun almalar sonucu 1986da saysal bir mobil haberleme sistemi olan GSMnin kurulmas kararlatrlmtr [23]. GSM900n standartlatrlmasnn ilk aamas olan Faz 1, ETSI tarafndan 1990 ylnda tamamlanmtr ve GSM ebeke iletimi iin gerekli tm tanmlamalar iermektedir. Faz 1de 9,6 Kb/sye kadar hzda veri iletimi de dahil olmak zere temel baz hizmetler verilebilmekte olduundan GSM standartlar 1995 ylnda Faz 2 ile gelitirilmitir. Faz 2 ile sabit ebekelerdeki ISDN hizmetleri ile mukayese edilebilen eitli ek hizmetler de verilebilir hale gelmitir. 1996da ETSI, GSMe 3G yeteneklerini eklemeyi amalayan Faz 2+y gelitirmitir [9]. Faz 2+ ile GSMe akll ebeke (Intelligent Network, IN), mobil gelimi mantk iin zelletirilmi uygulamalar (Customized Application For Mobile Enhanced Logic, CAMEL), gelikin ses sktrma ve ama yntemleri ile gelimi tam oranl (Enhanced Full Rate, EFR) ve uyarlamal oklu oranl (Adaptive Multi-Rate, AMR) gibi ses kalitesini artran kodlama yntemleri eklenmitir.[16] Haberleme ebekelerinin genel tanmlarndan hareketle halen lkemizde de kullanlmakta olan GSM ebekesi ekil 2.2de grld zere mobil istasyon, baz istasyon alt sistemi, ebeke anahtarlama alt sistemi olmak zere yapsal olarak ana bileene ayrlabilir1 [1].

GSM ebekesi ile daha ayrntl bilgi iin baknz http://www.gsmworld.com.

10

NMC BSC
TDM TDM SS7

OMC
GMSC

BTS
SIM

HLR

PSTN

AUC EIR

MS

BSS

NSS

VLR

ekil 2.2. Genel bir GSM ebekesi

2.2.1. Mobil istasyon (Mobile station, MS) Mobil istasyon, abonenin haberleme iin kullanmas gereken mobil telefon cihaz, faks makinesi vb. terminal cihazdr. MS, aboneyi ve ald hizmetleri Ev Konum Kt (Home Location Register, HLR)ne bildirmek zere tutan Abone Kimlik Modl (Subscriber Identity Module, SIM ) kartn ierir [3, 5].

2.2.2. Baz istasyonu alt sistemi (Base station subsystem, BSS) Bir veya daha fazla BSS, abonenin ebekeye eriimini salayan MS ile santral arasndaki telsiz balanty salayan eriim ebekesini oluturur. Eriim ebekesi olan BSS, bir Baz stasyonu Denetleyici (Base Station Controller, BSC) ve birden fazla Baz stasyonu (Base Transceiver Station, BTS)ndan oluur. Bu nedenle bir BSS birden fazla hcreye hizmet verebilir. BSS, kanal tahsisi, balant kalitesi, g ynetimi, iaretleme ve ar trafii denetimi, BTSler aras geilerin balatlmas, ve frekans atlamas (hopping)ndan sorumludur [8]. Yayl spektrum (spread spectrum) iaret iletiminde kullanlan iki temel modlasyon tekniinden biri olan frekans atlamas, telsiz iletim srasnda

11

frekansn tekrarl olarak anahtarlanmas olarak tanmlanmaktadr. Verilerin geni bant iaretler zerinden iletilmesi nedeniyle veri gizlilii ve gvenlii konusunda daha baarl olan yayl spekrum iletim, ilk olarak askeri amalarla, daha sonra ise ticari ebekelerde kullanlmaya balanmtr [18]. Yayl spektrum iletim sayesinde bir veri iareti, kendi bant geniliinden ok daha geni bir frekans band zerinden iletilmektedir. Verici, iaretin dar bir banda younlatrlm olan enerjisini daha geni bir frekans bandndaki kanallara yayarak iletir. Bylece daha gelimi bir veri gizlilii, dar bant enterferansnda azalma ve iletilen iaret kapasitesinde art elde edilmektedir [18].

2.2.3. ebeke anahtarlama alt sistemi (Network switching subsystem, NSS) Abonenin ebeke iinde veya dier ebekelerde bulunan aboneler ile balantsn salayan ve abonelik ilemlerini yrten ebeke paras ekirdek ebeke olarak adlandrlmaktadr. GSM, PSTN gibi devre anahtarlamal bir ekirdek ebekeye sahiptir, yani ebeke NSS elemanlar arasndaki balantlar Zaman Blmeli oklama (Time Division Multiplexing, TDM) ile salanmaktadr [5]. NSS, arabalantnn gerekletii ebeke paras olmas nedeniyle GSM ebekesinin PSTN, ISDN ve Paket Anahtarlamal ebeke (PA)lere k kapsdr. MS iaretlemesi, MS konumu gncelleme, BSCler aras gei denetimi, NSSde yer alan Mobil Anahtarlama Merkezi (Mobile Switching Center, MSC)nin ilevleri arasnda yer alr. Her MSCde dier ebekelerle arabalant yaplmas iktisadi olarak maliyetli olduundan tm MSCler birka Arageit Santrali (Gateway MSC, GMSC)ne balanr ve dier ebekelerle arabalant bunlarda gerekletirilir [5, 9].

12

MSnin gezginlik ynetimi HLRnin yardmyla gerekletirilir. HLR, bal bulunduu GMSCnin hizmet verdii btn abonelerin Uluslararas Mobil Abone Kimlii Numaras (International Mobile Subscriber Identity, IMSI) gibi kimlik ve kullanc bilgileri ile kaydolduklar hizmetlere ilikin bilgileri tutar. Bu bilgiler ile beraber abonenin etkin olarak bulunduu Misafir Konum Kt (Visitor Location Register, VLR) adresi de HLRde tutulur ve abone yer deitirdike gncellenir [5, 9]. VLR aboneye ait aktif ilemleri gerekletirmede kullanlan geici ktktr. Yap olarak HLRnin kopyasdr. Genellikle MSC ile tmleik olarak imal edilmektedir.VLR; bal olduu MSCnin hizmet verdii alanda bulunan abonelerin konum, Geici Mobil Abone Kimlii (Temporary Mobile Subscriber Identity, TMSI) numaras gibi bilgileri tutmaktadr. MSC, hizmet verdii alandaki MSler iin btn iaretleme ve anahtarlama ilemlerini yrtr. Ayrca, HLR ve VLRde tutulan bilgileri kullanarak abonelerin ar istemlerine cevap verir. rnein bir abonenin btn gelen arlar kstlama istei, MSCnin bu aboneye ilikin bilgileri HLRden temin etmesiyle mmkn olmaktadr [5, 9]. Yukarda anlatlanlarn yan sra ebekenin gvenlii, bakm ve ynetilmesi ile ilgili baz birimler de yer almaktadr. rnein, bir aboneye hizmet verilip verilmeyeceinin belirlenmesi iin HLR, Yetki Merkezinden (Authentication Center, AuC) teyit almak durumundadr. Cihaz Kimlik Kt (Equipment Identity Register, EIR) ise kayp, alnt veya kaak MSlerin listesini tutar. ebekenin ynetimi ile grevli ebeke Ynetim Merkezi (Network Management Center, NMC) ve ebeke bakm ile grevli letme ve Bakm Merkezi (Operational and Maintenance Center, OMC) ebekenin dier paralardr [5,10]. GSM ebekesinde de dier IP tabanl olmayan haberleme ebekelerinde olduu gibi bir iaretleme ebekesi bulunmakta olup iaretleme iin No.7 iaretleme sistemi kullanlmaktadr [5].

13

2.2.4. 2G mobil ebeke alma ekli

ekil 2.2de grlen ebeke zerinde bir arnn tanmas u ekilde gereklemektedir: MS, yeterli derecede ysek bir iaret seviyesine sahip bir BTS bulduunda ary balatr. BSS, MS iin iki ynl bir iaretleme kanal tahsis eder ve ayn srada MSC ile balant kurar. MSC, BSS vastasyla gelen MSye ait IMSI bilgisini kullanarak HLRden bu aboneye ait bilgileri alr ve VLRye gnderir. Bu ilemden sonra MS aranan numaray bildirir, BSS bir ar kanal kurar ve MSC ary hedef abonenin bulunduu dier bir BSSye veya MSCye ya da arabalant zerinden baka bir haberleme ebekesine ynlendirir [4, 5].

Haberleme srasnda MSnin bir baka hcreye gemesi halinde aktarm (handover) ileminin gerekletirilmesi gerekir. Yeni hcre ayn BSC tarafndan ynetiliyorsa, bu ilem BSC tarafndan yaplr. MSnin baka bir BSC tarafndan hizmet verilen bir hcreye gemesi durumunda gei ilemi MSC tarafndan gerekletirilir [4, 5]. Bir MSye ar gelmesi halinde ise BSC tarafndan MSnin bulunduu hcre ierisinde iaretleme kanal zerinden bir iaret gnderilir. MSler bu iaretleme kanaln srekli olarak takip etmektedir. MSnin ary kabul etmesi halinde BSC bir ar kanal kurar ve haberleme salanr [4, 5].

2.3. 2,5 G Hcresel Mobil ebekeler 2G ebekeler ses haberlemesinde olduka baarl olmasna ramen, kablosuz veri hizmetleri mobil telefon pazarnda snrl bir pay yakalayabilmitir. Bunun nedeni kullanclarn sadece sabit ortamda deil mobil ortamda da gn getike sesten ziyade veri hizmetlerine ynelmesi ancak talep ettii veri hzlarn elde edememesidir [8].

14

Kullanclarn yksek hzda veri taleplerinin karlanmas ve mevcut 2G altyapsnn daha etkin biimde kullanlmas amalaryla ETSI tarafndan gelitirilen Faz 2+ ile; HSCSD, GPRS ve EDGE gibi eklentiler ortaya atlmtr [8]. 2,5G sistemlerin gelitirilmesi, 3G yetkilendirmesi alamayan 2G iletmecileri iin de kendilerine tahsis edilmi mevcut frekanslar kullanarak daha hzl veri hizmetleri sunabilmeleri adna bir frsat olmutur. 2,5 G ebekeler bir yandan kullanclar oklu ortam uygulamalar, mobil internet eriimi gibi 3G hizmetlere hazrlarken dier yandan ise 3G ebekelerin sunabilecei seviyede veri hzna ihtiya duymayan kullanclar iin 3Gden ka yolu olmaktadr.

2.3.1. Yksek hzl devre anahtarlamal veri (High speed circuit switched data, HSCSD) sistemi Bir GSM ebekesi normal artlarda devre anahtarlamal olarak tek frekans kanalndan 14,4 Kb/s veri hzn desteklemektedir. HSCSD ise bir kullancnn birden fazla trafik kanaln ayn anda kullanabilmesini salayan bir sistemdir. MSC ile dier ebeke santrali arasndaki arayz 64 Kb/s hzla snrl olduundan HSCSDnin de kuramsal hz snr 64 Kb/sdir. Uygulamada ise, mevcut terminal cihazlarnn kapasite ve zellikleri gz nnde bulundurularak bir kullancya 4 kanal tahsis edildii varsayldnda 4 x 14,4 = 57,6 Kb/slik bir veri hz mmkndr. Ancak HSCSDnin salad veri hzna eriebilmek iin ayn anda birden fazla kanal kullanabilen terminal cihaz gerekmektedir. Kullancnn talep ettii veri hzna uygun sayda kanal ebeke tarafndan tahsis edilir. Balant srasnda kanal says artrlabilmektedir. Mantksal olarak birletirilmi olan kanallar hcreleraras gei gibi ebeke ilemleri

15

srasnda tek bir kanalm gibi ele alnr. ift ynl balant iin bakml (simetrik) ve bakmsz (asimetrik) veri hzlar kullanlabilmektedir. HSCSD devre anahtarlamaya dayandndan veri balantlar sre tabanl cretlendirilmek durumundadr [8].

2.3.2. Genel paket telsiz hizmetleri (General packet radio services, GPRS) sistemi GPRS, mevcut GSM ebekesi zerinden yksek hzl ve utan uca paket veri iletiimini salayan bir teknolojidir. Noktadan noktaya ve noktadan ok noktaya veri iletimi mmkndr. GPRS, internet gibi paket veri ebekelerine telsiz eriimi basitletiren ve gelitiren yeni bir tayc hizmetidir.

ekil 2.3te de gsterildii gibi, veri ebekeleri ile balanty salayan GPRS Geit Destek Dm (GPRS Gateway Support Node, GGSN) ve kullanclara ait veri trafiini denetleyen GPRS Hizmet Destek Dm (Serving Gateway Support Node, SGSN) elemanlar ile GSM ebekesi zerinde fazlaca deiiklik gerektirmeden kurulabilmektedir. Talep edilen trafie gre paralel GGSN cihazlar kurularak GPRS ebekesi geniletilebilmektedir [5, 8]. Her bir kullancya 8 kanal veya her kanala 16 kullanc tahsis

edilebilmektedir. Veri hz kuramsal olarak 9 ila 115 Kb/s arasndadr. Uygulamada ise veri hz 50 Kb/s seviyelerinde gereklemektedir. GPRSde de bakml ve bakmsz balant salanabilmektedir. GPRS veri hzlarna eriebilmek iin GPRSyi destekleyen yeni bir terminal cihaz gerekmektedir. Paket anahtarlamaya dayand iin miktar tabanl cretlendirme mmkn olmaktadr [5, 8].

16

Devre Anahtarlama
BSC & PCU BTS
SIM TDM

NMC
TDM SS7

OMC
GMSC

HLR FR

PSTN

AUC EIR
nternet ntranet

Yeni MS

BSS

NSS

VLR

Paket Anahtarlama

ekil 2.3. GPRS kullanan bir GSM ebekesi

2.3.3. Kresel evrim iin gelitirilmi veri hzlar (Enhanced data rates for global evolution, EDGE) sistemi EDGE, GSMde kullanlan Gauss nszmeli Asgari Kaydrmal Kipleme (Gaussian Prefiltered Minimum Shift Keying, GMSK) modlasyonundan daha verimli bir bant genilii bulunan yeni bir modulasyon metodu olan 8 Faz Kaydrmal Kipleme (8-Phase Shift Keying, 8-PSK) kullanan bir telsiz arayzdr. EDGE mevcut GSM sisteminin veri hzn kat arttracak potansiyele sahiptir. GPRSye benzer ekilde bir kullanc sekiz kanal da kullanabilir. Her bir kanalda 48 Kb/slik veri tanabilen EDGE ile veri hz 384 Kb/sye ulamaktadr. GSM ile ayn TDMA ereve yapsn ve mevcut hcre ayarlarn kulland iin sadece her hcreye bir EDGE alc verici birimi eklenmesi ile kolaylkla mevcut GSM ebekesi zerine kurulabilir (ekil 2.4). EDGE hizmetlerinden yararlanmak iin yeni terminal cihazlarna ihtiya bulunmaktadr. Halen 52 lkede 84 EDGE ebekesi hizmet sunmaktadr ve 113 EDGE uyumlu terminal cihaz pazarda yer almaktadr [22].

17

Devre Anahtarlama
BSC & PCU
TDM

NMC
TD M

OMC
GMSC

SIM

BTSde gncelleme

HLR FR

PSTN

AUC EIR

Yeni MS

BSS

NSS

VLR

IP

nterne t

Paket Anahtarlama

ekil 2.4. EDGE ve GPRS kullanan bir GSM ebekesi

2.4. 3G Mobil ebekeler Her alanda kullanclar iin vazgeilmez bir bilgi ve iletiim kayna olan internetin geliimi dikkate alndnda, mobil ebekeler zerinden veri hizmetlerine olan talepteki art eiliminin srmesi beklenmektedir. Ancak, gerek mevcut mobil ebekelere tahsis edilen spektrum, gerekse veri sktrma teknikleri mobil veriye olan talebi tatmin edici ekilde karlamakta yetersiz kalmaktadr. zellikle nemli grntl bir trafik haberlemenin kayna haline gelecein gelecei haberleme ebekelerinde

beklenmektedir. 3G ebekeleri yksek hzda oklu ortam ve ses iletimi amacyla tasarlanmtr. 3Gnin ana hedefleri, yksek kalitede ses ve grnt ile ileri dzeyde kresel dolamdr. Bylece kullanclar dnya zerinde her yerde otomatik olarak bir telsiz sistem tarafndan alglanarak kaliteli haberleme imkan bulabileceklerdir. 3Gnin dier hedefleri aada sralanmaktadr [12, 13]: Mesajlama, internet eriimi ve yksek hzda oklu ortam haberleme destei,

18

Gelimi hizmet kalitesi, Gelimi pil mr, Sabit uygulamalar ve eitli mobil senaryolarn desteklenmesi (rn. Ev ii, kentsel, krsal ve kresel alanlarda hizmet alabilme destei) Konumlandrma hizmetlerinin salanmas, Btn katma deerli ses hizmetlerinin salanabilmesi, letim ve bakm kolayl, Mevcut ebekelerle birlikte alabilirlik, 2Gye dolam salayabilme Mevcut ebekelere geriye doru uyum salayabilme, dk kurulum maliyeti, Gelimi gvenlik yntemleri sayesinde mobil ticarete ortam salayabilme,

2.4.1. 3G standartlar 3G, ITU tarafndan Uluslararas Mobil Haberleme (International Mobile Telecommunications, IMT2000) ad verilen kresel ereve altnda tanmlanmtr. 1986da ITUnun Telsiz Haberleme Blmnde, Gelecek Kamu Karasal Mobil Haberleme Sistemi (Future Public Land Mobile Telecommunication System, FPLMTS)nin standartlatrma almalarnn balamas ile IMT2000in ilk admlar atlmtr. Bir telsiz arayznn ITU tarafndan IMT2000 kapsamna alnabilmesi iin baz gereklilikler belirlenmitir. Buna gre; bir 3G telsiz arayz ara ierisinde 144 Kb/s, kentsel alanda 384 Kb/s, ev iinde 2048 Kb/s veri hzlarn salamak zorundadr [11, 12]. ekil 2.5te IMT2000 standartlar ve destekleyen kurulular gsterilmektedir [11].

19

DS UTRA FDD (WCDMA)

TC UTRA TDD (TDCDMA) TD-SCDMA

SC UWC 136 (TDMA)

MC cdma2000 (CDMA MC)

FT DECT (F/T DMA)

3GPP2

ATIS

CCSA

ekil 2.5. IMT2000 kapsamndaki 3G standartlar ve teklif eden kurulular. ETSI tarafndan, iftli frekans bantlarnda ift Ynl Frekans Blmesi (Frequency Division Duplex, FDD) kipinde alma iin Geni Bant Kod Blmeli oklu Eriim (Wideband Code Division Multiple Access, WCDMA) telsiz eriim tekniini, tekli frekans bantlarnda ift Ynl Zaman Blmesi (Time Division Duplex, TDD) kipinde alma iin Zaman Blmeli CDMA (Time Divison CDMA, TDCDMA) telsiz eriim tekniini kullanan Evrensel Karasal Telsiz Eriim ebekesi (Universal Mobile Telecommunication System Terrestrial Radio Access Network, UTRAN) gelitirilmitir. 1998 ylnda, ETSInin teklifi UTRANn gelitirilmesi amacyla Japonya adna TTC/ARIB, Avrupa adna ETSI, Kore adna TTA, ABD adna ATIS ve in adna CCSAnn katlmyla 3G Ortaklk Projesi (3rd Generation Partnership Project, 3GGP) kurulmu ve IMT2000e katkda bulunmutur [54]. 3GPP tarafndan IMT2000 iin teklif edilen standartlardan ilki olan UTRA FDD, WCDMA ya da Dorudan Sral (Direct Sequence, DS) CDMA olarak da tanmlanmaktadr. FDD kipi alma, aboneye doru ve baz istasyonuna doru olmak zere iki ayr frekans band gerektirir. Telsiz eriim teknii 3,84 Mc/s yonga hznda ve 5 MHz bant geniliinde veri iletimine sahip dorudan sral CDMA niteliindedir. Modlasyon teknii, iki kanall Faz Kaydrmal (Quadrature Phase Shift Keying, QPSK)dr [93].

20

3GPPnin ikinci teklifi olan UTRA TDD, Zaman Kodlu IMT (International Mobile Telecommunications Time Code, IMT TC) olarak adlandrlmakta ve dorudan sral CDMA telsiz eriimi tekniini kullanan iki srm bulunmaktadr. Bunlarn ilki 5 MHz bant geniliinde ve 3,84 Mc/s yonga hzndaki UTRA TDD, ikincisi ise 1.6 MHz bant genilii ve 1.28 Mc/s yonga hz kullanan Zaman Blmeli Ezamanl CDMA (Time Division Synchronous CDMA, TDSCDMA)dr. TDD sistemleri tekli spektrum blmleri zerinden alabilmektedir [93]. Evrensel Telsiz Haberleme Konsorsiyumu (Universal Wireless

Communications Consortium, UWCC)nin tek taycl (Single Carrier, SC) UWC-136 arayz, TIA/EIA-136 ve GSM GPRS teknolojilerinin birbirlerine yaklatrlmas ve TIA/EIA-136 teknolojisinin 3G yeteneklerine ykseltilebilmesi amacyla TIAnn nclnde gelitirilmitir. Bu amala 30 kHz kanallarnn ses ve veri kapasiteleri artrlm, yksek gezginlik uygulamalarnda 384 Kb/s iin 200 kHz tayc, dk gezginlik uygulamalarnda ise 2 Mb/s iin 1,6 MHz tayc eklenmitir [11]. 3Gye ilikin dier bir standartlatrma akm ise; ok taycl CDMA teknolojisi zerinde almak zere ABD adna TIAnn nclnde, Japonya adna TTC/ARIB, Kore adna TTA ve in adna CCSAnn katlmyla 3GGP2 grubunu oluturmu ve IMT2000e teklifte bulunmutur. CDMA2000; ok taycl (Multi Carrier, MC) CDMA olarak da adlandrlmaktadr. FDD kipinde alan CDMA MC TIA/EIA-95-B standardndaki ebekeler iin 3Gye gei imkan salamaktadr [71]. ETSI standartlaryla oluturulan Saysal Gelitirilmi Kablosuz

Telekomnikasyon (Digital Enhanced Cordless Telecommunications, DECT), bileik FDMA/TDMA teknii kullanmaktadr [11].

21

2G ebekesi bulunmayan yeni 3G iletmecileri, idari ve ticari gereklilikleri gz nnde bulundurarak ekil 2.5teki 3G standartlarndan herhangi birini seebileceklerdir. Ancak 3Gye gei yapmak isteyen 2G iletmecilerinin kullanacaklar 3G standardn seerken dikkate almalar gereken en nemli lt mevcut ebekelerinin gvenliini tehlikeye atmakszn ve en dk maliyetle 3Gye gei yapabilmektir. ekil 2.6da standart uyumluluu asndan 3Gye gvenli ve uyumlu geiin yollar gsterilmektedir [12, 13, 25, 36, 106, 107].

ekil 2.6. UMTSye geite izlenen yollar

2.5. Mobil ebekelere likin AB Dzenlemeleri Haberleme teknolojilerinin yaknsamas, bu konudaki yasal dzenlemelerin yeniden yaplandrlmas gereini ortaya karmtr. ABde 98 erevesi olarak da adlandrlan haberlemeye ilikin dzenlemeler btnnn gzden geirilmesinin en nemli nedenlerinden biri de AB lkelerinde farkl ebekeler

22

ve hizmetler iin farkl kurallarn uygulanyor olmas, ancak yaknsamann ayn hizmetin farkl ebekeler zerinden sunulmasna imkan vermesi nedeniyle her bir ebeke ve hizmete ynelik olarak getirilen farkl dzenlemelerin tutarszla ve rekabetin bozulmasna sebep olabilecei endiesidir. Bu nedenle 2002 ylnda kabul edilen ve 2003 ylnda yrrle giren yeni dzenleyici erevenin tm haberleme ebeke ve hizmetlerini kapsamas ngrlmtr. 2002 erevesi; sabit, mobil, uydu, kablo tv ve karasal yayn ebekeleri zerinden verilen tm hizmetler iin ortak hkmler getirmektedir. Btn ebekeler zerinden verilen hizmetler, ayn ilkeler dorultusunda yetkilendirilmekte ve dzenlenmektedir. Bylece, tm elektronik iletiim ebekeleri ve hizmetleri iin uyumlu ortak bir yaklam ortaya konmakta ve yaknsamay dikkate alan ortak kurallarn aa kmas salanmaktadr.[44]

98 erevesinde says yirmiyi bulan Direktif yerine, 2002 erevesinde; elektronik haberleme ebeke ve hizmetlerinin dzenlenmesi iin belirli politikalar ortaya koyan bir ereve Direktif [47], hangi hizmetlerin hangi esaslar erevesinde eriim usul sunulacan ve ve iletmecilere ve kamu hangi koullarn hizmet uygulanabileceini ortaya koyan Yetkilendirme Direktifi [45], ebeke ve hizmetlere esaslarn ebekesiyle salayclarn arabalantsnn nasl dzenleneceini belirleyen Eriim Direktifi [48], evrensel hizmetin korunmas ve dzenlenmesinin yannda tketici haklarnn da ele alnd Evrensel Hizmet Direktifi [49], haberlemenin gvenlii ve gizlilii konularyla ilgili Elektronik Haberleme ve Gizlilik Direktifi [50] bulunmaktadr. 2002 erevesiyle, zararl giriim tehlikesinin bulunmad elektronik haberleme ebeke ve hizmetleri dndaki tm ebeke ve hizmetler genel yetkilendirme erevesinde yrtlebilir hale gelmitir. Bylece pazara giriteki engeller en aza indirilerek yeni elektronik haberleme ebeke ve hizmetlerinin gelimesinin tevik edilmesi ile iletmeci ve kullanclarn tek Avrupa pazarnn lek ekonomilerinden yararlanmas amalanmtr [51]

23

Dier yandan, GSM veya bu tezin konusu olan 3G mobil ebekeler gibi baz ebeke ve hizmetlerin etkin bir ekilde sunulabilmesi iin belirli miktardaki frekans ve numara kaynaklarnn, zararl giriim tehlikesinin ortadan kaldrlmas iin her bir iletmeciye tahsis edilmesi gerekmektedir. 2002 erevesine gre anlan ebeke ve hizmetler iin tahsis edilecek kaynaklarn etkin biimde kullanlmasnn salanmas amacyla bu kaynaklarn kullanm hakk talebe bal olarak ihale yoluyla verilebilecektir. Teknoloji-yansz yetkilendirme ve dzenleme yapma ilkesi 2002 erevesine hakim bulunmaktadr [45-47, 138]. Teknoloji-yanszlk ilkesi dzenleyici kurumlarn belirli bir teknoloji lehine veya aleyhine ayrmclk yapmamalar olarak anlalmaktadr. Ancak sz konusu ilke belirli hizmetlerin verilebilmesinin salanmas iin tedbir alnmasn engellememektedir. rnein frekansn etkin kullanmnn salanmas amacyla saysal TV hizmetlerinin sunulmasna ynelik ykmllk getirilmesi teknoloji-yanszlk ilkesine aykr dmemektedir [47].

2.5.1. 3G ebekelere ilikin AB dzenlemeleri AB mevzuatnda 3G ebekelerle dorudan ilgili olarak; AB lkelerinde birbirine uyumlu UMTS ebeke ve hizmetlerinin hzla ve egdml biimde sunulmaya balanmasn amalayan 128/1999/EC sayl AB Karar [52] ve 3G konusunda ABde yaanan gelimelere ilikin olarak yaymlanan COM(2001)141 [14,15]. ve COM(2002)301 sayl iki adet bildiri, bulunmaktadr

2.5.1.1. 128/1999/EC sayl AB karar 128/1999/EC sayl AB Kararnda UMTS; GSM gibi 2G sistemlerin tesinde yeniliki oklu ortam hizmetleri destekleyen, karasal ve uydu bileenleri birletirme yetisine sahip nc nesil bir telsiz haberleme sistemi olarak

24

tanmlanmaktadr. UMTSnin salamas gereken zellikler ise Karar ekinde aadaki ekilde sralanmaktadr [52]. oklu ortam yetenei, farkl corafi alanlarda GSM gibi 2G sistemlerin yeteneklerinin tesinde tam ve dk mobiliteli uygulamalar, nternete, intranetlere ve dier IP tabanl hizmetlere etkin eriim, Sabit ebekelere eit, yksek kaliteli ses iletimi, Farkl UMTS/IMT2000 ortamlar arasnda, uygun olduu durumlarda, hizmet tanabilirlii (rn. Kamu/zel/i; sabit/mobil), GSM ile ve UMTS/IMT2000 ebekelerinin karasal ve uydu bileenleri arasnda tam dolam ve kesintisiz bir ortamda alma, Tm hizmetlere (ezamansz trafii destekleyen ve uyumlatrlm frekans bantlarnda istee bal bant genilii / veri hzna izin veren paket veri tabanl hizmetler dahil) eriim iin yeni karasal hava arayz, iftli ve tekli frekans bantlarn kullanmak suretiyle verimli bir spektrum kullanm salayan telsiz eriim ebekesi, Sabit/mobil yaknsamasn dikkate alarak mevcut ekirdek ebeke sistemlerinin (rn. Gelitirilmi GSM ebekesi) evrimi zerine kurulu tam bir dolam ilevi de dahil olmak zere ar ynetimi, hizmet denetimi, konum ve mobilite ynetimi yeteneine sahip bir ekirdek ebeke. Karara gre ye lkeler, kendi snrlar ierisinde UMTS hizmetlerinin egdm ierisinde 1 Ocak 2002 tarihine kadar verilmeye balanmas iin gerekli yetkilendirme admlarn atmalar ve UMTS iin bir yetkilendirme sistemi kurmalar konularnda ykml tutulmulardr. Bu sre frekans planlamalarnda yaplmas gereken ayarlamalarda oluabilecek zorluklar dolaysyla 12 aya kadar uzatlabilecektir.

25

ye lkeler yetkilendirme sistemlerini kurarken ve uygularken topluluk mevzuatna uygun olarak, UMTSnin; CEPT tarafndan uyumlatrlan frekans bantlarnda, zellikle ortak, ak ve uluslararas rekabete ak hava arayz standard olmak zere, ETSI tarafndan onaylanm veya oluturulmu olan UMTSnin Avrupa standartlarna uygun ekilde sunulduundan emin olmak zorundadr. Ayrca ye lkeler uluslararas dolama izin veren yetkilendirmeler yapmakla ykmldrler. ye lkeler, topluluk apnda kesintisiz hizmet kapsamasnn salanabilmesini teminen UMTS ebekeleri salayan kurulular snrtesi dolam anlamalar yapmak iin mzakere etmeleri konusunda tevik etmekle ykml klnmtr. ye lkeler gerekli olduu durumlarda birlik yasalarna uygun olarak dk nfuslu blgelerin kapsamas konusunda mdahil olabilir. Telsiz frekanslarnn etkin ekilde kullanlmas amacyla ye lkelerde verilecek UMTS yetkilendirmelerinin saysnn snrlandrlmas gerektii takdirde yetkilendirmeyle ilgili mevzuatn uygulanaca ifade edilmektedir. AB lkeleri, farkl tipte sistemlerin mevcut olmas halinde birbirine uyumlu sistemlerin etmelidirler. Karara gre AB Komisyonu, ITU IMT2000 standartlar ailesinde yer alacak bir seenek olarak ortak bir standardn ITUya sunulmas gerekliliini gz nne alarak pazar ihtiyalar dorultusunda, Avrupa apnda uyumlu UMTS hizmetlerinin yrtlmesine ilikin ortak ve ak bir standart oluturulmas iin ETSI ile birlikte alacaktr. AB Komisyonu UMTSnin kullanlmaya balanmas ve UMTS terminal cihazlarnn birlik d lkelere serbest dolamnn salanmas amacyla birlik d lkeler ve uluslararas kurulularla anlamalarn yaplmas iin Konseye yetkilendirilmesi amacyla egdm ierisinde hareket

26

teklif gtrecektir. 128/1999/ECnin bu hkmnn de amacna uygun olarak alnan Avrupa Radyo Haberleme Komitesi (European Radiocommunications Committee, ERC)nin ERC/DEC/(00)06 Karar ile IMT2000 terminallerinin serbest dolam salanmtr.

2.5.1.2. COM(2001)141 sayl bildiri ABnin 3Gye ilikin politikasn aklayan dzenlemelerinden biri olan Mart 2001 tarihli ve COM(2001)141 sayl bildiride 3G hizmetlerin AB apnda hayata geirilmesi konusunda yaanan glklere yer verilmi, anlan glklerin alabilmesi iin ye lkelere ynelik baz tavsiyelerde bulunulmutur. Bildiride; ye lkelerde uygulanan farkl yetkilendirme sistemlerinden dolay oluan birbiriyle uyumsuz sonular, 3G iletmecilerinin ar yksek yetkilendirme cretlerinden dolay iinde bulunduklar mali skntlar, ebeke tehizat ve terminal cihazlarnn retimi ve temin edilmesinde yaanan glkler gibi sorunlara deinilmektedir. 3G hizmetlerinin Avrupada yarataca istihdama dikkat ekilen bildiride GSMde yakalanan baarnn 3Gde yakalanmas halinde Avrupann liderliini yapt yeni bir kresel standardn oluaca ve Avrupallarn bilgi toplumuna dnmnn hzlanaca belirtilmektedir. AB apnda 3G konusunda oluan kararsz ve birbiriyle uyumsuz ortamn daha da ktye gitmesini engellemek amacyla ye lkeler arasnda egdmn gelitirilmesi tavsiye edilmektedir [14].

2.5.1.3. COM(2002)301 sayl bildiri Haziran 2002 tarihli ve COM(2002)301 sayl bildiride ise AB lkelerinin ounun 3G yetkilendirmelerini vermesine ramen COM(2001)141de belirtilen teknik ve mali skntlardan dolay 3G hizmetlerinin ticari olarak sunulmaya balanamad belirtilmekte, bu durumun giderilmesi iin baz nlemlerin alnmas tavsiye edilmektedir. Bu nlemlerden bazlar [15]:

27

Dzenleyici kurumlarn, kullanc yararna hizmet eden rekabeti bir pazar iin tahmin edilebilir ve kararl bir dzenleme ortam oluturmas, ebeke kurulum ykmllklerinde ayrmc olmayan iyiletirmeler yaplmas, letmecilerin talep ettii ebeke paylam konusuna aklk getirilmesi, Ortak yerleim ve tesis paylamnn tevik edilmesi

eklinde sralanabilir.

2.5.2. Avrupada 3Gye ilikin frekans dzenlemeleri 97/13/EC Direktifi uyarnca frekans uyumlatrmasna ilikin yetkiler ERC ve Avrupa Telekomnikasyon Dzenlemeleri Komitesi (European Committee for Regulatory Telecommunications Affairs, ECTRA)ne verilmitir. Bu yetki kapsamndaki zaman izelgesine gre CEPTe, ubat 1999dan itibaren, Dnya dari Telsiz Konferans (World Administrative Radio Conference, WARC) 92de 3G mobil sistemlerinin gelitirilmesi projesinin ilk adm olarak da adlandrlan FPLMTS iin ngrlen bantlar (1885 - 2025 MHz ve 2110 2200 MHz) dnda UMTSye ek spektrum tahsisi yaplmas grevi verilmitir [51]. Bu kapsamda, ERC ve Elektronik Haberleme Komitesi (Electronic Communications Committee, ECC)nin UMTS ebekeleri iin yaplacak frekans tahsisi konusunda alnm eitli kararlar bulunmaktadr. Bunlar; ERC/DEC/(97)07, ERC/DEC/(99)25, ERC/DEC/(00)01, ECC/DEC/(02)06 ve ECC/DEC(05)05tir [54]. ERC/DEC/(97)07 ve ERC/DEC/(00)01 Kararlar ile UMTS iin ilk etapta ayrlan bandlar belirlenmitir. Buna gre UMTSnin karasal bileeni iin 19001980 MHz, 2010 - 2025 MHz ve 2110-2170 MHz bandlar, Uydu bileeni iin ise 1980-2010 MHz ve 2170-2200 MHz bandlar ayrlmtr [54].

28

ERC/DEC/(99)25 Karar ile karasal UMTS sistemlerinde uyumu saglamak iin kanal aralklar, asgari tayc aralklar ve spektrumun UMTS hizmetleri arasndaki paylam ltleri ifade edilmektedir. Bu Kararla ayrca 2010-2020 MHz band kiisel uygulamalara ayrlmtr [54]. 2000 ylnda stanbulda gerekletirilen WRC-2000 Konferansnda, 806-960 MHz.

UMTS/IMT-2000 karasal bileeni iin ek frekans bantlar

(Avrupa iin 862-960 MHz.), 1710-1885 MHz. ve 2500-2690 MHz., uydu bileeni iin 1525-1544 MHz., 1545-1559 MHz, 1610-1645,5 MHz, 1645,51660,5 MHz, 2483,5-2500 MHz, 2500-2520 MHz, 2670-2690 MHz, 18852025 MHz ve 2110-2170 MHz olarak belirlenmitir [55]. 862-960 MHz. ve 1710-1885 MHz band halihazrda Avrupada GSM ebekelerince kullanldndan orta vadede ilerlik kazanamayacaktr [56]. Bu dorultuda alnan ECC/DEC/(02)06 ve ECC/DEC(05)05 Kararlar ile CEPT yesi lkelerden, 1 Ocak 2008 itibariyle 2500-2690 MHz bandnn karasal UMTS/IMT2000 sistemlerince kullanlabilir hale getirilmesi istenmektedir [55, 56, 57]. 2002/20/EC sayl Yetkilendirme Direktifi uyarnca, uyumlatrlm frekans bantlarnda, eriim koullar ve usulleri zerinde mutabakata varldnda ve uluslararas anlamalar ve Topluluk kurallar erevesinde telsiz frekanslarnn tahsis edilecei iletmeciler seildiinde, ye lkeler ilgili telsiz frekans kullanm hakkn yukarda aklanan dzenlemeler erevesinde verecektir [45].

2.6. Mobil ebekelere likin lkemiz Dzenlemeleri 3G mobil ebekelerin yetkilendirilmesine ilikin olarak lkemizdeki mevcut haberleme mevuzatna baktmzda; haberleme hizmetlerinin yetkilendirilmesine ynelik birincil dzenlemeler kapsamnda 406 sayl

29

Telgraf ve Telefon Kanunu1 ile anlan Kanunda deiiklik ve eklemeler yapan 45022 ve 46733 sayl Kanunlar bulunmaktadr. kincil dzenlemeler kapsamnda ise Telekomnikasyon
4

Hizmet

ve

Altyaplarna

likin

Yetkilendirme Ynetmelii bulunmaktadr. Dzenlemelerin yan sra; yaplacak 3G yetkilendirmelerinin ieriine ve yetkilendirmelerin yaplma yntemine ilikin ngr edinilmesi amacyla, GSM iletmecileri ile yaplan imtiyaz szlemeleri ve halen taslak halinde bulunan Elektronik Haberleme Kanunu hkmlerine deinilmesi uygun olacaktr.

2.6.1. Birincil dzenlemeler nc nesil telekomnikasyon hizmetlerinin yetkilendirilmesine ilikin yaplacak ngrlerde birincil dzenleme olarak 4502 sayl ve 4673 sayl Kanunlar ile deien 406 sayl Kanundaki hkmler rehber olacaktr. lkemizde serbestlemeye ynelik ilk adm olarak 2000 ylnda 4502 sayl Kanunla Telekomnikasyon Kurumu (TK) kurulmu ancak yetkilendirme grevi Ulatrma Bakanlnda kalmtr. kinci en nemli adm ise haberleme hizmet ve altyaplarnn yetkilendirilmesine ynelik dzenleme yapma yetkisinin TKya gemesidir. Nitekim, 406 sayl Kanuna 4673 sayl Kanunla eklenen Ek madde 27de bulunan Bu Kanunda ve dier mevzuatta Ulatrma Bakanlna, grev szlemesi veya imtiyaz szlemesi yapma veya telekomnikasyon ruhsat veya genel izin verme yetkisi ile bu yetkiye

21.02.1924 tarihli ve 59 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. 4502 sayl Telgraf ve Telefon Kanunu Ulatrma Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun, Telsiz Kanunu ve Posta, Telgraf ve Telefon daresinin Biriktirme ve Yardm Sand Hakknda Kanun ile Genel Kadro ve Usul Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Eki Cetvellerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 29.01.2000 tarihli ve 23948 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. 3 4673 sayl Telgraf ve Telefon Kanunu, Posta, Telgraf ve Telefon daresinin Biriktirme ve Yardm Sand Hakknda Kanun ile Ulatrma Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun 23.05.2001 tarihli ve 24419 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. 4 26.08.2004 tarihli ve 25565 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.
2

30

ilikin yaplacak dzenlemeler ile ilgili her trl greve ynelik yaplan atflar Kuruma yaplm saylr. hkm uyarnca haberleme altyap ve hizmetlerinin rekabeti bir piyasada yrtlmesi amacyla yetkilendirme ve dzenleme yapma hususunda TKnn yetkili klnd grlmektedir. Bu hkmden 3G yetkilendirmesinin de TK tarafndan yaplaca anlalmaktadr. 3Gnin hangi kurum tarafndan yetkilendirileceinin belirlenmesinden sonra en nemli adm ise yetkilendirmenin ne ekilde yaplacadr. 406 sayl Kanunun deiik 2 nci maddesine gre yetkilendirmeler kategoride toplanabilecektir. lk kategoride grev ve imtiyaz szlemeleri, ikinci kategoride telekomnikasyon ruhsatlar ve nc kategoride genel izinler bulunmaktadr. 3Gnin yeni nesil mobil haberleme sistemi olmas nedeniyle yukarda bahsedilen kategorilerden hangisine girdiini belirlemek yine 406 sayl Kanun hkmleri ile olacaktr. 406 sayl Kanunda bulunan Ek madde 18 Bakanlk, mobil telefon, ar cihaz, data ebekesi, akll ebeke, kablo TV, ankesrl telefon, uydu sistemleri, rehber basm ve benzeri katma deerli hizmetler konularnda sermaye irketlerine tekel oluturmayacak koullar da dikkate almak suretiyle iletme lisans ve ruhsat (sermaye irketlerinin devralacaklar ve bizzat kuracaklar tesislerin iletilmesine ynelik olarak) verebilir. hkmn tamaktadr1. Ayrca 406 sayl Kanunun 4502 sayl Kanunla deiik 3 nc maddesinin; (a) bendinde Ek 18 inci madde kapsamnda saylan hizmetler, ancak bir imtiyaz szlemesi veya telekomnikasyon ruhsat ile yrtlebilir. hkm bulunmaktadr. Bu hkmler uyarnca yetkilendirmenin TK ile yaplacak bir imtiyaz szlemesi ya da TK tarafndan verilecek bir telekomnikasyon ruhsat ile olaca ortaya kmaktadr.

Madde hkmnde Ulatrma Bakanlna yaplm olan atf 406 sayl Kanun EK md. 27 uyarnca TKya yaplmtr.

31

Ayrca 3 nc maddenin (c) bendinde bulunan Frekans, uydu pozisyonu ve numaralandrma gibi kt kaynaklarn tahsisini ihtiva eden, her bir iletmeciye belirli, zel hak ve ykmllklerin verilmesini gerektiren veya snrl sayda iletmeci tarafndan yrtlecek olan telekomnikasyon hizmetleri veya altyaps ancak Bakanlk ile akdedilecek bir imtiyaz szlemesi ile yrtlr. hkmnden de anlalaca zere; Frekans, uydu pozisyonu, numaralandrma gibi kt kaynaklarn tahsisini gerektiren, letmecilere zel hak ve ykmllkler verilmesini gerektiren, Snrl sayda iletmeci tarafndan yrtlecek olan

altyap ve hizmetler iin TK ile iletmeciler arasnda imtiyaz szlemesi imzalanmas gerekmektedir. Bu erevede mobil ebeke hizmetlerinin sunumu da yukarda belirtilen ltlere uymas nedeniyle, ancak bir imtiyaz szlemesi veya telekomnikasyon ruhsat ile yetkilendirilmi bir iletmeci tarafndan sunulabilecektir. mtiyaz szlemesi ile yaplan yetkilendirmelerle ilgili olarak, 406 sayl Kanuna 4673 sayl Kanunla eklenen Ek 27 nci maddenin ikinci fkrasnda mtiyaz szlemesi akdedilerek yrtlecek olan telekomnikasyon hizmetleri veya alt yapsna ynelik yetkilendirmeye ilikin plnlar Kurum tarafndan hazrlanr. Kurum tarafndan hazrlanan bu plnlar Ulatrma Bakanlnn teklifi zerine Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanr ve Kurum tarafndan yrtlr. hkm bulunmaktadr. Bu hkm uyarnca imtiyaz szlemesi ile yaplacak nce TK olan yetkilendirmelere bir ilikin ihaleler plannn gerekletirilmeden tarafndan yetkilendirme

hazrlanarak Ulatrma Bakanl vastasyla Bakanlar Kuruluna sunulmas gerekmektedir. Teklif edilen bu plan, Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanmas halinde TK tarafndan yrtlecektir. Kanun metninde, Madde hkmnde

32

bahsi geen yetkilendirme plannda hangi hususlara yer verilmesi gerektii ak bir ekilde ifade edilmemitir. Ancak 406 sayl Kanunun 4502 sayl Kanunla deiik 2 nci maddesinin (e) bendinde grev ve imtiyaz szlemeleri ile ruhsat ve genel izinlerde bulunacak asgari hkmlere yer verilmitir. Buradan hareketle yetkilendirme planlar hazrlanrken 2nci maddenin (e) bendi hkmlerinin gz nnde bulundurulmas gerektii dnlmektedir. 406 sayl Kanunun Ek 27 nci maddesinin nc fkrasnda bulunan Grev ve imtiyaz szlemeleri, telekomnikasyon ruhsat ve genel izinlerin asgari deerleri, Kurumun teklifi zerine Bakanlar Kurulu tarafndan belirlenir. hkm uyarnca imtiyaz szlemesi ile yaplacak yetkilendirmeye ilikin asgari deerleri belirleyerek onaylanmas iin Bakanlar Kuruluna teklif etme yetkisi TKya verilmitir. Asgari deerler belirlenirken yetkilendirme cretlerine ilikin dnya rnekleri, yetkilendirme kapsamnda sunulacak hizmetin oluturaca pazarn bykl, tahsis edilecek kaynaklarn etkin kullanmnn salanmas, muhtemel kullanc says gibi hususlarn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Ayrca Anayasann 155 inci maddesinde bulunan Dantay, davalar grmek, Babakan ve Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasarlar, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri hakknda iki ay iinde dncesini bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idar uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen dier ileri yapmakla grevlidir hkm ve 2575 sayl Dantay Kanununun Dantayn Grevleri balkl 23nc maddesinin 4492 sayl Kanun ile deiik (d) bendinde yer alan Tzk tasarlarn inceler; kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri hakknda dncesini bildirir. hkm uyarnca, imtiyaz szlemelerinin, imzalanmadan nce Dantaya gnderilmesi gerekmektedir. Dantay ise iki aylk sre ierisinde dncesini bildirmekle grevlidir. Ancak Dantayn grnn balaycl bulunmamaktadr [58].

33

406 sayl Kanunun 4502 sayl Kanunla deiik 3 nc maddesinin (e) bendinde bulunan, Bu maddenin uygulanmasna ilikin artlar ve esaslar, iletmecilerde aranacak artlar ve belirli bir telekomnikasyon hizmeti iin imtiyaz szlemesi akdedilmesi, telekomnikasyon ruhsat verilmesi ya da genel izinler karlmas hususlar ile bunlarn kayt ve artlar bu Kanuna uygun olarak, Kurumun da gr alnarak Bakanlk tarafndan karlacak ynetmeliklerle belirlenir. hkm, 4673 sayl Kanunla Ulatrma Bakanlndan TKya aktarlan yetkiler ile birlikte deerlendirildiinde TKnn yetkilendirmeye ilikin dzenleme yetkisi ve grevi ortaya kmaktadr. Sz konusu yetki ve grev uyarnca TK tarafndan yaymlanan ikincil dzenleme bir sonraki balk altnda ele alnmaktadr.

2.6.2. kincil dzenlemeler Sermaye irketlerinin haberleme hizmetleri sunmalar ve/veya altyaps kurup iletmeleri ile dorudan ilgili ikincil dzenleme olarak Telekomnikasyon Hizmet ve Altyaplarna likin Yetkilendirme Ynetmelii (THAYY) bulunmaktadr. THAYY ile haberleme altyap ve hizmetlerinin yetkilendirilmesine ilikin usul ve esaslar belirlenmektedir. Mobil ebekelerin yetkilendirilmesinde kt kaynaklarn tahsisi sz konusu olduu iin THAYYnin 18 inci ve 19 uncu maddelerinin gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. THAYYnin 18 inci maddesinde bulunan Snrl sayda iletmeci hizmetleri tarafndan ve/veya ulusal apta ve yrtlecek iletilecek telekomnikasyon kurulacak

telekomnikasyon altyaplar, Kurumla imzalanan imtiyaz szlemesi ile yrtlr. hkm ile 19 uncu maddesinde bulunan Snrl sayda iletmeci tarafndan blgesel veya yerel apta yrtlecek telekomnikasyon hizmetleri ve/veya kurulacak ve iletilecek telekomnikasyon altyaplar Kurum tarafndan verilen 1. Tip TR ile yrtlr. hkm uyarnca mobil ebeke yetkilendirmeleri iki ekilde ele alnabilmektedir. Sz konusu

34

Ynetmelik, kt kaynak tahsisini ieren hizmetlerin sunulmas iin yaplacak yetkilendirmeleri ikiye ayrmaktadr. Yetkilendirme kapsamnda; a)Ulusal apta bir hizmet sunulacaksa bu yetkilendirmenin bir imtiyaz szlemesi ile, b)Blgesel veya yerel apta bir hizmet sunulacaksa 1inci tip

telekomnikasyon ruhsat ile yetkilendirme yaplmas gerekmektedir. Birincil dzenlemeler ve sz konusu dzenlemeler gereince yaplan ikincil dzenlemelere uygun olarak yrtlmesi gereken, yukarda aklanan brokratik ilemler ile ihale sreci, hzla geliim gsteren haberleme sektrnn doasna aykrlk tekil etmektedir. 1 inci tip telekomnikasyon ruhsatna kyasla daha karmak bir brokratik sreten gemeleri nedeniyle imtiyaz szlemesi imzalanmas yoluyla yaplacak yetkilendirmeler yeterince hzl ve etkin bir ekilde yaplamayabilecektir. Bu noktada 3G yetkilendirmelerinin ulusal apta m yoksa blgesel dzeyde mi yaplaca sorusu ortaya kmaktadr. Bu konunun, 3G yetkilendirmelerinin asgari deerinin belirlenmesi ve ilgili THAYY Ekinin hazrlanmas almalar srasnda ele alnmas gerekmektedir. Bu tezde u kadar ifade edilebilir ki, 3G yetkilendirmelerine ilikin yrtlecek olan almalar sonucunda blgesel iletmecilerin olumasnn tercih edilmesi halinde 1 inci tip telekomnikasyon ruhsat, ulusal apta iletmecilerin olumasnn tercih edilmesi halinde imtiyaz szlemesi yoluyla yetkilendirme yaplmas gerekmektedir. 2G mobil haberleme sistemlerinin lkemizde yetkilendirilmesine ilikin dzenlemelere bakldnda halen THAYYde bulunan GSM Mobil Telefon Hizmeti balkl Ek gze arpmaktadr. Sz konusu Ekin Hizmetin Tanm

35

ve Kapsam balkl 1inci maddesinde GSM Mobil Telefon Hizmeti, ETSInin GSM Mobil Telefon ebekelerine ilikin standartlarna uygun olarak, bir GSM ebekesi kurulmas ve iletilmesi ile GSM Association tarafndan uygulanan GSM MoU erevesinde ngrlen hizmetlerin verilmesini kapsar. lkelerin uygulamasna braklm GSM MoU kapsam dnda olan telekomnikasyon hizmetleri Kurumun izni ile verilebilir. hkm bulunmaktadr. Sz konusu ekin 3nc maddesinde ise GSM ETSInin mobil, hcresel saysal haberleme standartlarna gre verici ve alc niteleri haiz baz istasyonlar, baz istasyon kontrol istasyonlar, anahtarlama tehizat, bunlar arasndaki irtibat temin eden telli ve telsiz her trl haberleme sistemleri olarak tanmlanmaktadr. Anlan hkmlerde, iletmeciler tarafndan kurulacak mobil ebekenin temel almas gereken standart ak ekilde ifade edilmitir. THAYYnin anlan ekinin 4.2 maddesinde dolamla ilgili olarak, letmeci, kendi GSM mobil telefon ebekesinin yabanc GSM mobil telefon ebekeleri ile haberlemeye uygun olmasn salar. Ayrca iletmeci yurtdna kan abonelerinin yabanc GSM mobil telefon ebekelerini kullanma imkanna sahip olmasn temin eder. hkmne yer verilmitir. Anlan hkm kreselliin bir gerei olarak, lkemiz abonelerinin uluslararas dolamda haberleme hizmetlerine eriebilmelerine verilen nemi ifade etmektedir.

2.6.3. mtiyaz szlemeleri Yaplacak 3G yetkilendirmelerinde bulunacak muhtemel hkmlere ilikin ngr edinilmesi amacyla GSM iletmecileri ile imzalanan imtiyaz szlemelerine baklmas uygun olacaktr. Mobil haberleme hizmetleri ile ilgili olarak yukarda aklanan mevzuat hkmleri uyarnca GSM900 iletmecileri ile imzalanm olan imtiyaz szlemelerinin giri blmnde Trkiye Cumhuriyeti Ulatrma Bakanl ile ... Anonim irketi arasnda, ... tarihinde imzalanm bulunan GSM-PAN Avrupa Mobil Telefon Sistemi

36

Kurulmas ve letilmesi ile ilgili Lisans verilmesine ilikin imtiyaz szlemesi, 12.05.2001 tarih ve 4673 sayl Kanunun Geici 2 nci maddesi uyarnca Telekomnikasyon Kurumu ile ... Anonim irketi arasnda aadaki koullarla yenilenmitir. ifadesi bulunmaktadr. Szlemelerin Tanmlar ve Ksaltmalar balkl 5inci maddesinde GSM Mobil telefon sistemi, Avrupa Telekomnikasyon Standartlar Enstits ve GSM-MoU Sekreterlii tarafndan tespit edilen standartlara gre oluturulan hcresel saysal mobil telefon sistemi olarak tanmlanmaktadr. Szlemelerin; Szlemenin Konusu balkl 2nci maddesinde

Szlemenin konusu, GSM (Global System for Mobile Communications) Standartlarnda bir mobil sisteminin kurulmas, gelitirilmesi, iletilmesi ve sistemin szleme sresi sonunda Telekomnikasyon Kurumuna veya Telekomnikasyon Szleme: a) Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisinde tm Yurt sathn kapsayacak ekilde Szlemenin 6 nc maddesi uyarnca bir GSM hcresel mobil telefon sistemi kurulmasn, gelitirilmesini ve iletilmesini, b) GSM sisteminin iletilmesi amacyla yetkili mercii tarafndan tespit ve tahsis edilmi frekanslarn kullanlmasn...kapsar hkm yer almaktadr. GSM1800 iletmecisi ile imzalanan imtiyaz szlemesinde de ebeke standard ile ilgili olarak benzer ifadelere yer verilmitir. Szlemelerde ayrca hizmet kalitesi ve tahsis edilen frekanslar gibi teknik ykmllklere ilikin hkmler bulunmaktadr. Grlmektedir iletmecilerin ki, GSM imtiyaz 2G szlemeleri hkmleri alaca gereince standart Kurumunun gsterecei kurulua devredilmesidir. ifadesi, Szlemenin Kapsam balkl 3nc maddesinde ise

kuracaklar

ebekelerin

temel

yetkilendirmeyi yapan merci tarafndan belirlenmi ve bir yetkilendirme art olarak szlemeye konulmutur.

37

2.6.4. Elektronik haberleme kanunu tasla Mevcut mevzuatn yan sra, gelecee ynelik bir ngr edinmek maksadyla halen hazrlk almalar yrtlmekte olan Elektronik Haberleme Kanunu Taslana baktmzda ise yetkilendirme ile ilgili olarak mevcut dzenlemelerden farkl bir yap ile karlalmaktadr. Ulatrma Bakanl tarafndan kamuoyu gr alnmas amacyla

yaymlanm olan mevcut kanun taslana gre, TK tarafndan kt olduuna karar verilen frekans bantlarnn tahsisini gerektiren hizmetleri sunacak iletmecilere, hizmetin sunum alan dikkate alnmakszn sz konusu frekans bantlarna ilikin kullanm hakk verilmesi ngrlmektedir. Kullanm haklarnn verilmesine ilikin olarak yaplacak ihaleler mevcut mevzuattaki haliyle 1 inci tip telekomnikasyon ruhsat verilmesi iin yaplan ihalelelere benzerlik gstermektedir. Bu nedenle, Elektronik Haberleme Kanunu Taslann mevcut haliyle yasalamas halinde yetkilendirmeler halihazrdaki yasal ereveye kyasla daha hzl ve etkin bir biimde yaplabilecektir. Kanun taslanda TKnn grev ve yetkileri arasnda Elektronik haberleme sektrnde kullanlacak her eit sistem ve cihazlar iin teknik dzenlemeleri yapmak, yurt iinde ve yurt dndaki ilgili kurulularla egdml olarak imalat ve kullanma esas tekil eden standartlar tespit etmek, uyumlatrlm ulusal standartlar yaynlattrmak ve uygulanmasn salamak ve Elektronik haberleme ile ilgili olarak yetkilendirme, tarifeler, eriim, gei hakk, numaralandrma, frekans spektrumu ynetimi, onaylanm kurulular ile ilgili dzenleme ve denetlemeleri yapmak, spektrumun izlenmesi ve denetimi ile piyasa gzetimi ve denetimini gerekletirmek ve gerekli nlemleri almak grev ve yetkileri de ifade edilmektedir. letmecilerin ykmllkleri kapsamnda ise letmeci, elektronik

haberleme sektrnde faaliyetleriyle ilgili mevzuat, Kurumun dzenlemeleri ve yetkilendirmesi erevesinde ngrlen artlara uymak ve uygulamakla

38

ykmldr. Bununla ilgili usul ve esaslar Kurumca belirlenir hkm bulunmaktadr. Yukarda aklanan erevede, Kanun Taslann mevcut haliyle

yasalamas halinde TKnn yetkilendirmeye ilikin dzenleme yapma yetkisi devam edecek olup sz konusu yetki kapsamnda TK iletilecek olan haberleme altyaplarnn standardn belirleyebilecektir.

2.6.5. lkemizde mobil ebekelere ilikin frekans dzenlemeleri Yaplacak 3G yetkilendirmelerinde uygulanacak olan frekans dzenlemeleri kullanlacak olan 3G standardna ynelik kararn verilmesi konusunda nem tekil etmektedir. lkemizin yesi bulunduu ITU tarafndan dzenlenen Dnya Telsiz Haberleme Konferanslarnda (WRC) kararlar ye lkelerin mspet veya menfi oylar ile alnmaktadr. lkemiz, UMTS/IMT2000 frekans dzenlemelerine ilikin ITU ve CEPT karar ve tavsiyelerine mspet biimde katlmtr. 2813 sayl Telsiz Kanununun Kurumun Grevleri balkl 7nci maddesinin (d) bendinde bulunan Radyo ve televizyon verici istasyonlar dahil olmak zere her nevi frekans, planlama, tahsis ve tescil ilemlerini takat ve yayn srelerini de gz nnde tutarak uluslararas kurulularla ibirlii de yapmak suretiyle yrtmek hkm uyarnca, yesi olduumuz CEPT tarafndan hazrlanan ve lkemizce de kabul edilen Avrupa Ortak Plan (ECA-European Common Allocation) ile ITU-Rde belirtilen Telsiz Haberleme Hizmetleri erevesinde Milli Frekans Plan hazrlanm ve TKnn resmi internet adresinde yaynlanmtr. Bu erevede lkemizde, UMTS/IMT-2000in karasal bileeni iin 1900-1980/2110-2170 MHz, 2010-2025 MHZ, 2520-2670 MHz bandlar ile uydu bileeni iin 1980-2010/2170-2200 MHz frekans bandlar planlanmtr [63].

39

3. CDMA MC TEKNOLOJS Bu blmde 3G hizmetlerin sunulmas amacyla kullanlabilecek mobil haberleme teknolojilerinden biri olan CDMA MC tantlmaktadr. CDMA MC; haberleme sektrnden temsilciler ve dnya apnda eitli lkelerin standartlatrma kurulular ile birlikte bir alma yrten ITUnun, 1999 ylnda yaymlad ITU-R M.1457 Tavsiye Karar ile IMT2000 kapsamna ald be telsiz arayznden biridir [11]. ITU, IMT2000 ebekelerinin dier gerekliliklerin yan sra 2G ebekelere gre gelimi sistem kapasitesi ve etkin frekans kullanm ile hareket halinde 144 Kb/s, duraan halde ise 2 Mb/s veri hzlarnn salanmasn istemektedir [11]. ITUnun IMT2000 ile 3G ebekelere ilikin olarak tanmlad ve onaylad teknik gereklilikleri, standartlar ve frekans kullanm esaslarn karlayan bir telsiz arayz olmas nedeniyle IMT2000 kapsamna alnan CDMA MC, CDMA2000 olarak da bilinmektedir. CDMA2000, hem CDMA MC telsiz arayzn hem de bu arayz kullanan 3G ebekeyi tanmlamak iin kullanlan bir terimdir.

3.1. CDMA MC nin Temelleri CDMA2000in dayand teknoloji olan CDMA ilk olarak 2. Dnya Sava srasnda ABD tarafndan askeri amalarla kullanlmaya balamtr. 1990l yllarn ortasnda, ABD meneli Qualcom irketi CDMA teknolojisini 2G bir haberleme ebekesi olan ve cdmaOne olarak da bilinen IS-95 standardyla ticari olarak kullanma sunmutur. CDMA2000; ABDden TIA, Japonyadan ARIB ve TTC, inden CCSA ve Koreden TTA adl dzenleme kurumlarnn katlmyla oluturulan 3GPP Ortaklk Projesi 2 (Third Generation Partnership Project 2, 3GPP2) tarafndan ITUya teklif edilen CDMA MC telsiz arayznn ve bu telsiz arayzn

40

kullanan 3G ebekenin ticari addr. CDMA2000, yeni frekans tahsisi gerektirmeksizin 2G cdmaOne ebekelerinin zerine kurulabilmesi nedeniyle anlan 2G ebeke iletmecilerinin 3Gye geii iin en uygun seenek olarak ortaya kmaktadr [87].

3.1.1. CDMA MC srmleri 3GPP2 tarafndan CDMA2000 ebekesine ynelik olarak belirlenen teknik zelliklere dayal olarak CDMA2000 ebeke srmleri gelitirilmektedir. CDMA2000 ebeke srmleri, cdmaOne ebekelerinin dayand IS-95 standard temel alnarak gelitirilmitir. Gelitirilen ebeke srmleri geriye doru birbirleriyle ve IS-95A ve B standartlarna dayal cdmaOne ebekeleri ile uyumludur. Belirlenmi olan CDMA2000 srmleri ekil 3.1de gsterilmektedir [12, 64, 66].

2G

2.5G IS-95B

3G

IS-95A

1X

1XEV-DO

1XEV-DV

3X

ekil 3.1. CDMA srmleri

CDMA2000in ilk faz CDMA2000 1X olarak, gelitirilmi srmleri ise CDMA2000 1XEV olarak adlandrlmtr. 1XEV srmleri de; CDMA2000 1XEV-DO, Veriye Ynelik Gelitirilmi (Evolution Data Optimized) ve CDMA2000 1XEV-DV, Ses ve Veriye Ynelik Gelitirilmi (Evolution Data and Voice) olmak zere iki aamaya ayrlmtr. 1X, 1X EV-DO ve 1X EV-DV, 1,25 MHzlik tek tayc kullanmaktadr. CDMA2000 3X olarak adlandrlan srmde ise 3 adet 1,25 MHzlik tayc kullanmas planlanmaktadr [74].

41

Bugn itibariyle, dnya apnda 118 iletmeci 243 adet CDMA2000 1X ve 34 adet CDMA2000 1XEV-DO ebekesini ticari olarak kullanma sunmu olup 126 milyon CDMA2000 1X abonesi, 12 milyon CDMA2000 1XEV-DO abonesi bulunmaktadr [68]. 21 adet 1X ve 19 adet 1XEV-DO ebekesinin ise 2005 ylnda kurulmas beklenmektedir [61]. Halen 550 eit CDMA2000 1X uyumlu, 100 eit CDMA2000 1XEV-DO uyumlu terminal cihaz pazarda yer almaktadr [67].

3.1.1.1. CDMA2000 1X CDMA2000in 2000 ylnda kullanlmaya balanan ilk faz, CDMA2000 1X veya IS-2000 olarak adlandrlmaktadr. CDMA2000 1X ebekesi, cdmaOne ebekesi ile ayn ekirdek ebekeyi kullanmaktadr ve sz konusu 2G ebekenin ses kapasitesini iki katna karmaktadr [64]. CDMA2000 1Xin, Srm 0 ve Srm A olmak zere iki alt srm bulunmaktadr. Srm 0, 1,25 MHzlik tek kanal zerinden kullancya doru 153 Kb/slik kuramsal azami paket veri hz salamaktayken Srm A kuramsal azami veri hzn 307 Kb/sye karmaktadr [25]. Srm Ada kullancdan ebekeye doru olan azami veri hz 153 Kb/s seviyesindedir. Ancak uygulamada ortalama veri hzlar Srm 0da 70-90 Kb/s, Srm Ada ise 144 Kb/s seviyelerinde gereklemektedir [98]. Bu ynyle CDMA2000 1X, 2,5 G ile 3G arasnda bir noktada yer almaktadr. CDMA2000 1X, lkemizde GSM iletmecilerince sunulmakta olan GPRS ve EDGEe benzer ekilde; e-posta, oyunlar, GPS temelli konumlandrma hizmetleri, resim ve mzik indirme uygulamalar sunabilmektedir. lk CDMA2000 1X ebekesi Gney Korede Ekim 2000de kurulmutur. Ticari olarak hizmet vermekte olan CDMA2000 1X ebekeleri izelge 3.1de verilmektedir [68].

42

izelge 3.1. Ticari hizmet vermekte olan CDMA2000 1X ebekeleri lke ABD Angola Arjantin Avustralya Azerbaycan Beyaz Rusya Belize Bermuda Brezilya Cezayir in Dominik Cumhuriyeti Ekvador Endonezya Guam Guatemala Gney Kore Grcstan Hindistan srail Jameyka Japonya Kamboya Kanada Kazakistan Krgzistan Kolombiya Ticari ebeke Says 122 1 1 4 1 1 1 2 2 1 9 2 2 5 1 2 3 1 4 1 1 1 1 16 1 2 2 Frekans Band 800 MHz - 1900 MHz 800 MHz 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 450 MHz 850 MHz 800 MHz 800 MHz - 1900 MHz 1900 MHz 450 MHz 1900 MHz 1900 MHz 450 MHz 800 MHz 1900 MHz 1700 MHz 450 MHz 800 MHz - 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 800 MHz 450 MHz 800 MHz - 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 800 MHz - 1900 MHz

43

izelge 3.1. (devam) Ticari hizmet vermekte olan CDMA2000 1X ebekeleri

Kuveyt Laos Letonya Meksika Moolistan Moldova Nepal Nijerya Nikaragua zbekistan Pakistan Panama Peru Polonya Porto Riko Romanya Rusya Saypan ili Tayland Tayvan Uganda Ukrayna Uruguay Venezuela Vietnam Yemen Yeni Zelanda 1 1 1 2 1 1 1 6 1 3 3 1 2 1 3 1 8 1 2 1 1 1 4 1 2 1 1 1 800 MHz 450 MHz 450 MHz 800 MHz - 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 1900 MHz 800 MHz - 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 450 MHz - 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 850 MHz 1900 MHz 450 MHz 450 MHz 800 MHz 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 800 MHz 800 MHz - 850 MHz 1900 MHz 800 MHz - 850 MHz 800 MHz 800 MHz 800 MHz

44

CDMA2000 1X salad veri hzlarnn, ITU tarafndan IMT2000 kapsamnda talep edilen asgari seviyelerden dk olmas bu sistemin bir 3G teknolojisi olarak alglanmas konusunda tereddt dourmaktadr. IMT2000 kapsamna alnan telsiz arayzlerinin yer ald tavsiye kararnda CDMA2000 1Xten sz ediliyor olsa da, varolan CDMA2000 1X sistemlerinin gerekli zellikleri tamamas anlan tavsiye kararnda kastedilen sistemlerin CDMA2000 1X EV-DO ve EV-DV olduu sonucunu ortaya karmaktadr. CDMA2000 1Xin bir 3G teknolojisi olup olmadna ilikin olarak 3G teknoloji evreleri arasnda tartma srmektedir. CDMA2000 1Xte, bir aboneye ilave kanal ayrlmas ileminin 2 ila 4 s.lik uzun bir zaman aral ierisinde gerekletirilebiliyor olmas ve veri hznn yeterince yksek olmamas gibi olumsuzluklarn ortadan kaldrlmas ve yukarda bahsi geen tartmalarn sonlandrlmas amacyla 3GPP2 tarafndan yeni bir srm gelitirilmitir. [72, 86].

3.1.1.2. CDMA2000 1XEV-DO CDMA2000in daha hzl veri iletimi iin gelitirilmi (Evolution Data Optimized) srm 1XEV-DO, 2001 ylnda Stockholmde gerekleen IMT2000 konferansnda bir IMT2000 teknolojisi olarak tannmtr. CDMA2000 1XEV-DO, IS856/HRPD standard ya da CDMA2000 Srm B olarak da adlandrlmakta olup 1,25 MHzlik tek kanal zerinden kuramsal olarak kullancya doru azami 2,4 Mb/s veri hzna ulaabilmektedir. ebekeye doru olan azami veri hz ise 153 Kb/s seviyesindedir [73, 84]. Ancak uygulamada veri indirme hz ortalama 300 ila 700 Kb/s seviyelerinde gereklemektedir [81,84]. CDMA2000 1XEV-DO aa ynde paylalan 1,25 MHzlik bir kanal kullanmaktadr. Bu TDM'ye benzer ve baz istasyonu belirli bir anda sadece bir aboneye hizmet eder. Bu nedenle yukarda bahsi

45

geen azami veri hzlar; turbo kodlama1, baz istasyonunun azami gc vermesi, en iyi baz istasyonu seimi gibi en iyi koullarn gereklemesi halinde salanmaktadr [91]. lk ticari CDMA2000 1XEV-DO ebekesi Korede SK Telecom tarafndan Ocak 2002de iletilmeye balamtr. Mteakiben Mays 2002de KT Freetel Korede, Ekim 2002de ise Monet Mobile Networks Kuzey Amerikada ticari iletime balamlardr [82]. IMT2000 kapsamnda bir 3G ebekenin salamas gereken zellikleri karlayan CDMA2000 1XEV-DO ebekelerinin halen ticari olarak faaliyet gstermekte olanlar izelge 3.2de verilmektedir [68]. izelge 3.2de verilen ebekeler izelge 3.1deki CDMA2000 1X ebekelerinin zerine kurulmutur.

Turbo kodlama, yksek performansl yeni nesil bir hata dzeltme tekniidir ve iletim gc ykseltilmeksizin daha fazla bant geniliinin kullanlabilmesini salar. En nemli sakncas ise kodlama nedeniyle ortaya kan gecikmedir.

46

izelge 3.2. Ticari hizmet vermekte olan CDMA2000 1XEV-DO ebekeleri lke ABD Avustralya Bermuda Brezilya ek Cumhuriyeti Endonezya Guatemala Gney Kore srail Japonya Portoriko Romanya ili Tayvan Venezuela Yeni Zelanda Ticari ebeke Says 17 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 800 MHz - 1900 MHz 800 MHz 800 MHz 800 MHz 1900 MHz 450 MHz 1900 MHz 1900 MHz 1700 MHz 800 MHz 800 MHz 1900 MHz 450 MHz 1900 MHz 800 MHz 850 MHz 800 MHz Frekans Band

1XEV-DO srm, IP zerinden alan btn iletim sistemleri ve yazlm uygulamalarn desteklemektedir. Kullanclar, srekli evrimii zellii sayesinde her zaman, her yerde internet veya kurumsal intranetleri zerinden veri alverii yapabilmektedirler. Terminal cihaz ak hale getirildikten sonra kullanc sisteme girmi olur ve bir hizmet almak iin oturum amas iin tekrar sisteme giri yapmas gerekmez. Bekleme durumundan etkin duruma geme sresi 0,5 s.nin altndadr. Bylece bekleme modunda bulunan terminal cihaznn herhangi bir kaynak kullanmamas sayesinde frekans ve g kaynann etkin kullanm salanm olmaktadr [73].

47

Ancak, ses taycs zerine farkl bir tayc ile veri iletiimi salayacak bir yap kurulacandan, CDMA2000 1X kullanclarnn CDMA2000 1XEVDOnun sunduu hizmetlerden yararlanabilmeleri iin farkl bir terminal cihaz kullanmalar gerekmektedir. 1XEV-DO terminal cihazlar ile, devam etmekte olan bir veri oturumu esnasnda gelen sesli aramalar grntlenebilmektedir. Hizmet tarifeleri trafik hacmine veya sreye gre dzenlenebilmektedir [91].

Ses ve veri hizmetlerinin farkl frekans tayclar zerinden verilmesi sayesinde ses kalitesi yksek bir seviyede tutulurken veri hizmetleri de yksek azami hzlarda sunulabilmektedir. Ancak ekil 3.2de gsterildii zere, WCDMAnn aksine bu yntemde her bir tayc ya veri ya da ses tamakla grevlendirildiinden ve tayclarn arta kalan kapasiteleri kullanlamadndan kaynak israfna yol amaktadr [82].

ekil 3.2. CDMA2000 ve WCDMA tayc frekans kullanm.

48

CDMA2000 1XEV-DO; CDMA2000 1X veya cdmaOne ebekelerinin zerine kurulurken mevcut Paket Veri Hizmet Dm (Packet Data Serving Node, PDSN), BSC, kuleler, antenler, ebeke planlar ve hcre alanlar kullanlabilmektedir. Bylece sermaye yatrmlar cdmaOne ve CDMA2000 1X iletmecileri iin daha dk seviyelere ekilebilmektedir [73]. CDMA2000 1XEV-DO; CDMA2000 1X ve cdmaOne sistemleri ile ayn RF bileenlerini kullandndan, tehizat salayclarn daha dk maliyetlerle retim yapabilmelerine imkan salamaktadr. Bylece iletmeciler asndan nemli bir yatrm kalemini tekil eden tehizat giderlerini azaltmaktadr [25].

3.1.1.3. CDMA2000 1XEV-DV Nokia, Motorola, Sprint ve Texas Instruments gibi irketlerce de desteklenen gelitirme almalarn takiben Haziran 2002de 3GPP2 ve TIA tarafndan ITUya teklif edilen, daha etkin ses ve veri iletimi iin gelitirilmi srm CDMA2000 1XEV-DV (Evolution for Data and Voice), Temmuz 2002de ITU tarafndan 3G standard olarak onaylanmtr [69, 70]. Ancak bugn itibariyle ticari olarak faaliyete geen CDMA2000 1XEV-DV ebekesi bulunmamaktadr [68]. 3G kavramnn nemli gerekliliklerinden biri olan, sesli grme ve veri haberlemesinin ayn terminal cihaz ile ezamanl ile de mmkn olarak hale gerekletirilebilmesi cihazna indirirken zellii ayn CDMA2000 sesli 1XEV-DV grme

gelmektedir. Bir kullanc rnein e-posta sunucusundan iletilerini terminal esnada yapabilmektedir. CDMA2000 1XEV-DV gerek zamanl paket veri balants zerinden akan grnt hizmetlerini sunabilmektedir. [80]

49

CDMA2000 1XEV-DV, kullancya doru 3.1 Mb/s azami veri hzna ulaabilmekte ancak tipik veri hz 1,25 MHzlik frekans kanal zerinden 1 Mb/s seviyelerinde gereklemektedir. Gerek zamanl devre anahtarlamal hizmetler ile yksek hzda paket veri hizmetleri ayn frekans taycs zerinde verilebilmektedir. Frekans taycsnn ses veya veri trafiine dinamik olarak tahsis edilebilmesi nedeniyle ekil 3.2de gsterilen sorun CDMA2000 1XEV-DV ile ortadan kaldrlmaktadr. Bylece, bant geniliinin talebe gre deiken olarak tahsis edilebilmesi sayesinde iletmeciler ses ve veri trafiini dengeleme imkanna sahip olabilmektedirler [80, 79]. CDMA2000 1XEV-DVnin Srm C ve Srm D olmak zere iki alt srm bulunmaktadr. Srm C kullancya doru olan veri aknn hz ve kalitesine ynelik gelitirmeler ierirken, Srm Dde kullancdan ebekeye doru olan balantya ynelik gelitirmeler yer almaktadr [78]. Mobil telefonlarn 32 bitlik Elektronik Seri Numara (ESN)larnn 2005 yl sonunda tkenmesi sorununun zmne ynelik olarak Srm Dde ESN yerine 56 bitlik Mobil Cihaz Tanmlayc (Mobile Equipment Identifier, MEID) gelitirilmitir. Her bir mobil cihaz protokol srmne gre ESN veya MEIDye sahip olmaktadr. ESN ve MEIDnin kullanlma amalar arasnda, mobil cihazn adreslenmesi ve sz konusu numaralarn yetkilendirme imzas olarak kullanlmas bulunmaktadr [78]. Srm D ile getirilen bir zellik de hcre seimidir. Hcre seiminde, mobil cihaz en kaliteli iareti ald baz istasyonunu seer. Bylece yumuak aktarm1 (soft handover/handoff) ilemine gerek kalmaz. Hcre seiminde baz istasyonlarnn veri ak iin senkronize olmalar gerekmektedir. Hcre seimi yumuak aktarmn yerini almamaktadr. Ezamanl veri ve ses iletimi

Kullanc cihaznn en az bir baz istasyonuna bal kalarak bir baz istasyonundan dier bir baz istasyonuna aktarlmas ilemi, yumuak aktarm olarak adlandrlmaktadr.

50

srasnda veri trafii iin hcre seimi kullanlrken sesli grme trafii iin yumuak aktarm kullanlmaya devam edilmektedir. Srm D ile kullancdan ebekeye doru azami veri hz 1.8 Mb/s seviyelerine kmaktadr. Srm D gelitirmeleriyle birlikte CDMA2000 1XEVDVde [76]: Tek noktadan ok noktaya yayn hizmetleri verilebilir hale gelmitir, Uyarlamal Modlasyon ve Kodlama (Adaptive Modulation and Coding, AMC) sayesinde, baz istasyonu anlk kanal artlarna gre abonelere en uygun modlasyon ve kodlama tekniini tahsis etmektedir, Hzl ar kurma zellii sayesinde CDMA sistemlerinde bulunan bekleme sresi azaltlmtr.

3.1.1.4. CDMA2000 3X CDMA2000 3Xte 3 adet 1,25 MHzlik tayc kullanlmaktadr. taycnn ayr ayr veya 3,75 MHzli tek tayc halinde kullanlabilmesi planlanmaktadr. Bylece, hem iletmecilere frekans kullanm asndan esneklik salanacak hem de en az 5 MHzlik tayc kullanan WCDMAya benzerlik elde edilecektir. Dier CDMA2000 srmleri gibi yeni bir frekansa ihtiya duyulmakszn mevcut frekanslarda kurulabilmektedir. Bylece CDMA2000 1X ve cdmaOne sistemleriyle uyum salanabilmektedir. Eklenen bant genilii daha zengin oklu ortam hizmetlerinin sunulabilmesini salamakta ve uygulamada 2 Mb/s veri hzlarna eriilebilmesine imkan vermektedir [74]. CDMA2000 3X srm, CDMA2000 1X EV srmlerinin ortaya kyla nemini kaybetmitir. CDMA teknolojisinin nc kurulularndan olan CDMA Gelitirme Grubu (CDMA Development Group, CDG)nun dahi CDMA2000 3Xe ilikin olarak yeterli derecede bilgi ieren dokman bulunmamaktadr.

51

Bugn itibariyle ticari veya deneme amal olarak faaliyette bulunan CDMA2000 3X ebekesi bulunmamaktadr [68].

3.2. ebeke Mimarisi CDMA2000 ebekesi, ekirdek ebeke (Core Network, CN) ve Telsiz Eriim ebekesi (Radio Access Network, RAN) blmlerinden olumaktadr. CN, GSMdeki NSSye, RAN ise BSSye edeerdir ve ayn ilevleri yerine getirirler. ekil 3.3te genel bir CDMA2000 ebekesi gsterilmektedir [77].

cdmaOne BSC
SIM IWF

nternet ntranet

cdmaOne MS

cdmaOne BTS

NMC CDMA2000 BSC

GMSC

OMC

RAN

CN
SIM

CDMA2000 BTS MSN

HLR VLR

AAA EIR

PSTN vs.

CDMA2000 MS

nternet ntranet PDSN

ekil 3.3. CDMA2000 ebeke yaps

CDMA sisteminde, tipik bir ar kurma ilemi CN ve RANn kullanld en az 3 aamadan olumaktadr: 1) iaretleme, 2) eriim, 3) kanal kurma ve hizmet temini. Bu aamalarn her biri belirli bir gecikmeye sebep olmaktadr. Sz konusu gecikmeler hizmet kalitesini drerek bas-konu gibi uygulamalarda kabul edilemeyecek kadar uzun (azami 12 s.) srelere eriebilmektedir. ar kurma gecikmesi, CDMA2000 1XEV-DVnin D Srm ile asgari seviyelere indirilmektedir [78].

52

3.2.1. ekirdek ebeke CDMA2000 ekirdek ebekesi tipik bir mobil haberleme ekirdek

ebekesidir. Amerikan ANSI-41 standard zerine kurulu ekirdek ebekede, devre anahtarlamal trafik iin MSC, paket anahtarlamal trafik iin PDSN yer almaktadr. PDSN, GSM/GPRS ebekesinde bulunan GGSN gibi telsiz eriim ebekesini internete balayan ynlendirici olarak ilev grmektedir [79]. 1xEV-DOda BSC, MSCye uramadan PDSN ile dorudan haberlemektedir. Hem 1X hem de 1XEV-DO hizmetleri iin ayn PDSN kullanlmaktadr. CDMA2000 ekirdek ebekesinde SSler tarafndan kullanlmakta olan bir ok bileen kullanlabilmektedir. rnein, Uzaktan Dorulamal evirmeli Kullanc Sunucusu (Remote Authentication Dial In User Server, RADIUS) AAA adyla; kimlik dorulama, yetkilendirme ve hesap tutma (Authentication, Authorization, and Accounting) iin kullanlmaktadr. Ayrca SSlerce kullanlan Alan Ad Sunucusu (Domain Name Server, DNS), Dinamik Ev Sahibi Yaplandrma Protokol (Dynamic Host Configuration Protocol, DHCP) ve Hizmet ebeke Ynetimi Protokol (Service Network Management Protocol, SNMP) 1xEV-DO ekirdek ebekesinin paralar olarak kullanlmaktadr [73].

3.2.2. Eriim ebekesi Telsiz ebekelerin iletiminde iki ana kaynak kullanlmaktadr, frekans ve zaman. Bu iki snrl kaynak kullanlarak ok sayda aboneye hizmet verilmesi gerekmektedir. ok sayda abone ifti arasnda gerekleen haberlemenin birbirleriyle giriim yapmamas amacyla eitli teknikler gelitirilmitir. ekil 3.4te frekans ve zamann etkin ekilde kullanlmas iin gelitirilen oklu eriim teknikleri gsterilmektedir [7, 10].

53

ekil 3.4. oklu eriim teknikleri

Bu tekniklerden ilki olan Frekans Blmeli oklu Eriim (Frequency Division Multiple Access, FDMA)de; frekans blmesi yaplarak, kullanclar arasnda gerekleen iletiimin toplam sresi boyunca her bir kullanc ifti iin belirli bir frekans kanal tahsis edilir. kinci yntem olan Zaman Blmeli oklu Eriim (Time Division Multiple Access, TDMA)de ise zaman blmesi yaplr ve her bir kullanc ifti iin belirli zaman aralklarnda frekans spektrumunun tm veya byk bir blm tahsis edilir. Kod Blmeli oklu Eriim (Code Division Multiple Access, CDMA)de ise btn aboneler frekans spektrumunun tmn iletiimin toplam sresi boyunca kullanabilmektedirler. CDMA2000, bir yayl spektrum modlasyon teknii olan Dorudan Sral (Direct Sequence, DS) CDMAy kullanmaktadr [17]. DS-CDMA, veri iaretini kk paralara blerek bu veri paralarn frekans band boyunca yayar. Bu amala kodlayc iaretler kullanlr. Frekans atlamasnn alternatifi olan DSCDMAy kullanan cihazlarn g sarfiyat ve maliyeti daha fazla olmasna karn gvenilirlik ve performans deerleri daha yksektir [18]. CDMA, farkl abonelerin haberleme verilerini belirli kodlar ile birbirlerinden farkllatrmaktadr. CDMA kodlar sayesinde ar gvenlii artmakta olsa da kodlar esasen ar tanmlanmas amacyla kullanlmaktadr [25]. Bu

54

nedenle, her bir kod dier kodlardan farkl olmaldr. ekil 3.5te gsterilen CDMA kodlama ve kod zm srecinde; iletilen kodlanm veri, giriim yapan verilerden alc abonede szlerek haberleme verisi tekrar elde edilmektedir. Kodlar, haberleme verisinin ok zerinde frekanslarda retilen 1 ve 0 dizilerinden olumaktadr. Kodlayc iaretin frekans, yonga hz (chip rate) olarak adlandrlmaktadr [26].

ekil 3.5. CDMA kodlama/kod zm sreci

CDMA2000; FDD kipinde, biri kullancya doru dieri ise ebekeye doru olan veri iletiminin gerekletirilmesinde kullanlan frekans ifti zerinden alr. Tayc bana 2 x 1,25 MHz frekans band kullanan CDMA2000, tm hcresel mobil frekans spektrumunda kurulabilmesi nedeniyle hem lkeler hem de iletmeciler iin frekans tahsisi asndan esneklik salamaktadr. Halen dnyada 450 MHz, 800 MHz, 850 MHz, 900 MHz, 1700 MHz, 1900 MHz ve 2100 MHz bantlarnda kurulmu CDMA2000 ebekeleri bulunmaktadr [68].

55

CDMA2000 telsiz eriim ebekesi GSM telsiz eriim ebekesine olduka benzer bir yap arz etmektedir. Baz istasyonlar hem 1X hem de 1XEV-DO hizmetleri iin kullanlmaktadr. 1XEV-DO taycsnn BTSden iletilebilmesi iin mevcut bir 1X baz istasyonunda 1X iin kanal kartnn olan ykseltilmesi yazlm gerekmektedir. Kuleler, antenler, RF bileenler 1X ve 1XEV-DO tayclar arasnda paylalmaktadr. kurulmu BSCler gncellemeleri ile 1XEV-DO ve 1XEV-DV iin de kullanlabilir hale getirilebilmektedir [74]. CDMA2000de baz istasyonlarnn ve kullanc cihazlarnn senkronizasyonu iin GPS (Global Positioning System) uydularn kullanlmaktadr. Uydu haberlemesindeki gecikmeler nedeniyle oluan ar kurulmasndaki gecikmeler sorun tekil etmektedir [98].

3.2.3. aretleme ebekesi CDMA2000in balang srmlerinde; 1975te Amerikan meneli AT&T irketi tarafndan gelitirilen ve 1980 ylnda ITU tarafndan dnya apnda bir standart olarak kabul edilen No.7 iaretleme sistemi kullanlmaktadr. No.7 sisteminin kullanlma amalar: ar iletimi, dolam, hareketlilik ynetimi, n demeli kullanm ve abone kimliklendirmesidir [33, 140]. Tmyle IP tabanl bir yapya sahip olan gelimi srmlerde ise No.7 iaretleme sisteminin yerini SIP, SCTP, SIGTRAN gibi yeni nesil IP tabanl iaretleme protokolleri almaktadr ve ayr bir iaretleme ebekesine ihtiya kalmamaktadr [35].

56

3.3. CDMA2000e Gei Senaryolar CDMA2000 telsiz arayz eitli erkirdek ebekelerle birlikte

kullanlabilmektedir. IS-41 standardna dayal ekirdek ebekeler, IP tabanl ekirdek ebekeler ve GSM tabanl ekirdek ebekeler CDMA2000 telsiz eriim ebekesi ile balantlandrlarak kullanlabilmektedir. Bylece mevcut ebeke birimleri ve terminal cihazlar kullanlmaya devam edilerek yatrm maliyetleri 87]. rnein 2G cdmaOne ebekesi, BTSye eklenen CDMA2000 1X kanal kart, BTS, BSC ve MSCde yaplan yazlm gncelletirmeleri ve, ebekeye eklenen bir PDSN ile CDMA200 1Xe ykseltilebilmektedir. CDMA2000 1X ve CDMA2000 1XEV-DO, GSM iletmecileri iin de bir 3G zm olarak kullanlabilir [87]. Qualcom irketi tarafndan gelitirilmi olan CDMA2000 1Xe ykseltilmi Halen test GSM ebekesi, olan ve GSM1X GSM1X olarak olarak adlandrlmaktadr. aamasnda azaltlabilmekte ve yeni terminal cihazlar kullanlarak CDMA2000in salad yksek veri hzlarndan faydalanlabilmektedir [37,

adlandrlan sistemin testlerinden birinin de Qualcom ve Ericsson irketleri tarafndan Gney Afrika Cumhuriyetinde gerekletirilecei aklanmtr [37, 83]. GSM1Xte GSM tabanl ekirdek ebeke ile mevcut veya ilave frekans bantlarnda alan CDMA2000 1X telsiz eriim ebekesi bir araya getirilmektedir. ekil 3.6da, 2G GSM ebekesinden CDMA2000 1X ebekesine gei iin yaplmas gerekli deiiklikler gsterilmektedir [87]. ekil 3.6da grld zere anlan ykseltme iin, GSM telsiz eriim ebekesinin yan sra CDMA2000 telsiz eriim ebekesinin kurularak GSM1X Mobil Anahtarlama Dm (Mobile Switching Node, MSN) vastasyla GSM GMSCye, PDSN vastasyla da internet ebekelerine balanmas gerekmektedir.

57

GSM BSC
SIM

nternet ntranet

GSM MS

GSM BTS

RAN
CDMA2000 BTS

CDMA2000 BSC

GSM

NMC
GMSC

OMC

CN
SIM

HLR MSN VLR AAA

PDSN

AUC EIR

PSTN vs.

GSMCDMA2000 MS

nternet ntranet

ekil 3.6. GSMden CDMA2000 1Xe gei. GSM1X ebekesi drt ana bileenden olumaktadr [87]:

Mevcut yatrmlarn kullanlmasn salayan standart bir GSM ekirdek ebekesi, CDMA2000in sektr bana 1,25 MHz kanal zerinden 35 ar yapabilme kapasitesini, CDMA2000 1X ile 307 Kb/s, CDMA2000 1XEVDO ile 2.4 Mb/s azami veri indirme hz salayan standart bir CDMA2000 telsiz eriim ebekesi.

Hem GSM hem de CDMA2000 telsiz eriim ebekesinden hizmet alabilen standart SIM-taklabilen CDMA2000 terminal cihazlar, Hem telsiz eriim ebekesiyle hem de deiiklie uramam ekirdek ebekeyle balant halinde olan MSN.

GSM1X, ebeke yaknsamas kavramn yeni bir boyuta tamaktadr. GSMnin zengin zellikli hizmet ve uygulamalarn CDMA2000in frekans verimlilii ile birletirmektedir. GSM1X ile GSM iletmecisinin ekirdek ebeke yatrm korunmakta ve GSM zerinden verilebilen hizmetler

58

muhafaza edilirken CDMA2000 telsiz eriim ebekesinin salad veri hzlar eriilebilir hale gelmektedir. CDMA2000 telsiz eriim ebekesinin eklenmesi ile mevcut spektrumun (800, 900, 1800, 1900 and 2100 MHz) verimlilii artrlarak iletmecinin ses ve veri kapasitesi ykseltilmektedir. GSM1Xin; CDMA2000 1X ile 307 Kb/s, CDMA2000 1XEV-DO ile 2,4 Mb/sye kan veri hz, GSM iletmecilerinin maliyet etkin bir ekilde yeni nesil hizmetleri sunmalarna imkan salamaktadr. Salaml teyit edilmi GSM ekirdek ebekesi kullanlarak ve GSM1Xin gelikin kapasitesi sayesinde ses ve veri hizmetleri e zamanl olarak sunulabilir hale gelecektir. Hayata geirilmesi halinde GSM1Xte, CDMA SIM kartl standart CDMA2000 terminal cihazlarnn GSM SIM kartlarn kabul etmesini salamak amacyla yaplan yazlm gncellemesi ile kullanlabilecektir. Kullanclarn ihtiyalarna gre ift modlu ve tek modlu terminal cihazlarnn retilmesi dnlmektedir. Bylece kullanclar ift modlu bir terminal cihaz ile GSM ve CDMA2000 ebekelerinden hizmet alabileceklerdir. Ancak gnmzde GSM-CDMA2000 ift modlu terminal cihaz pazarda ticari olarak yaygn ekilde bulunmamaktadr [36, 87, 88]. GSM1Xin dier avantajlar aadaki ekilde sralanabilir [87]:

GSMnin

3GPP

tarafndan

tanmlanm

zellikleri

ve

hizmetleri

korunmaktadr,

CDMA2000 terminal cihazlar zerinden GSMnin hizmet datm modeli muhafaza edilmektedir, GSM dolam anlamalar GSM1X aboneleri iin de geerli olmaktadr, GSM ve CDMA ebekeleri arasnda kresel dolam salanmaktadr,

GSM1X sisteminin GSM iletmecilerine maliyeti ile ilgili olarak bir danmanlk irketi tarafndan Almanya iin yaplan mali analiz almasnda; Almanyada UMTS spektrumu tahsis edilerek yetkilendirilmi bir GSM

59

iletmecisinin WCDMA yerine 20.000 BTSden oluan ulusal apta bir CDMA2000 1XEV-DO ebekesi kurmas halinde 10 yllk bir sre zarfnda toplam 10 milyar Avro yatrm maliyeti ile kar karya kalaca tahmin edilmektedir. Sz konusu yatrm maliyeti abone bana 424 Avro olarak da ifade edilmektedir [107]. Ne var ki, gnmzde GSM zerine kurulu bir CDMA2000 ebekesi ticari olarak faaliyet gstermemektedir [36].

3.4. Sunulan Hizmet ve Uygulamalar CDMA2000 1X; EDGE ve GPRS gibi 2,5 G hizmetlerini sunabilmekteyken ITU tarafndan IMT2000 teknolojisi olarak kabul edilen CDMA2000 1XEV-DO, destekledii veri hz sayesinde temel haberleme hizmetleri ile akan grnt uygulamalar ve elektronik ticaret ilemleri gibi sabit haberleme hizmetlerini mobil ortama tamaktadr. letmeciler 2G ve 2,5 G hizmetlerini daha dk maliyetlerle sunabilmekte, yeni nesil veri-youn hizmetler, telsiz internet hizmetleri ve konumlandrma hizmetlerini hizmet yelpazelerine ekleyebilmektedirler. Verilen dier hizmetler aada sralanmaktadr [36, 38]: Byk eklentili e-posta iletimi oklu ortam mesajlama Sohbet Veri taban eriimi oklu ortam ve grafik ierikli internet tarama Byk dosya nakli ntranet eriimi Ses ve grntl klip indirme Grntl konferans Gezinti iin harita kullanm Gerek zamanl trafik ve hava durumu uyarlar Hisse ticareti, e-para gibi m-ticaret uygulamalar

60

4. UMTS TEKNOLOJS Bu blmde; Avrupa apnda 3G hizmet ve ebekelerinin egdm ierisinde ve uyumlu bir biimde yaygnlamas amacyla ETSI tarafndan gelitirilerek ITU bnyesindeki IMT2000 kapsamna alnan bir standart ve bu standarda dayal bir altyap ve teknoloji olan UMTS tantlmaktadr. GSMnin 3G boyutundaki devam olarak grlen UMTS, temel olarak GSM tabanl mobil ebekelerin nc nesile evrimini simgelemektedir. UMTS, youn ekilde kullanlan haberleme ortamnda mobil ve internet uygulamalarna olan ynelimi karlayacak kapasiteyi salama iddiasyla ortaya kmtr. WCDMA telsiz eriim tekniine dayal bir ebeke olan UMTS, iletim hzn kullanc bana 2 Mb/s seviyelerine karmakta ve kresel bir dolam standard oluturmaktadr. [89]

4.1. UMTSnin Temelleri 1986da ITU-Rnin 8 no.lu alma Grubunda balatlan FPLMTSnin standartlatrma almalarn takiben Avrupada 1988de RACE I program ile bu konudaki temel aratrmalar balamtr. 1992-1995 yllar arasnda srdrlen RACE II program, CDMA ve Ezamansz Zaman Blmeli oklu Eriim (Asynchronous Time Division Multiple Access, ATDMA) deney ortamlarnn gelitirilmesini salarken Mobil ebeke (Mobile Network, MONET) projesi ile ebekeye ilikin konular gelitirilmeye balanmtr. 1998de ETSI tarafndan Evrensel Karasal Telsiz Eriim ebekesi (Universal Terrestrial Radio Access Network, UTRAN) iin iftli frekans bantlarnda gerekletirilen ift Ynl Frekans Blmesi (Frequency Division Duplex, FDD) kipindeki alma iin WCDMA hava arayznn, tekli frekans bantlarnda gerekletirilen ift Ynl Zaman Blmesi (Time Division Duplex, TDD) kipindeki alma iin ise TDCDMA hava arayznn kullanlmasna

61

karar verilmitir. Bu karar, ETSI tarafndan ITUya IMT2000 telsiz iletim teknolojisi aday olarak UTRANn teklif edilmesinin de temelini tekil etmitir. Kresel tehizat uyumluluunun salanabilmesi iin tek tip bir standardn salanamayaca ortaya ktnda, ortak bir UTRAN standardnn gelitirilmesi iin Japonya adna TTC/ARIB, Avrupa adna ETSI, Kore adna TTA, ABD adna ATIS ve in adna CCSAnn katlmyla 3G Ortaklk Projesi (3G Parnership Project, 3GPP) oluturulmutur. 3GPP, GSM ekirdek ebekesi ve telsiz eriim teknolojisini temel alan ve WCDMAya dayanan nc nesil mobil haberleme sisteminin teknik zelliklerini oluturarak IMT2000e katkda bulunmutur [23]. 3GPPnin drt ana standartlatrma alan bulunmaktadr. Bu alanlar: Telsiz Eriim ebekesi, ekirdek ebeke ve Terminal Cihazlar, Hizmetler ve Sistem Bak Alar, GSM/EDGE Telsiz Eriim ebekesi (GSM/EDGE Radio Access Network, GERAN)dir. 3GPP bnyesinde her bir alan ile ilgili olarak kurulan alma gruplarnn sorumlu olduu alanlar ise aada sralanmaktadr [24]. 3GPP Telsiz Eriim Grubunun sorumlu olduu konular: Telsiz katman tanmlamalar, UMTS ebekesi elemanlar arasnda bulunan Iub, Iur ve Iu Arayzleri, UTRAN iletim ve bakm gereklilikleri, Baz istasyonu telsiz baarm tanmlamalar, Baz istasyonlarnn telsiz uygunluk testi tanmlamalar,

Genel sistem asndan telsiz baarm tanmlamalar, 3GPP ekirdek ebeke ve Terminal Cihazlar Grubunun sorumlu olduu konular:

62

Gezginlik (mobility) ynetimi, ekirdek ebeke ile kullanc tehizat arasndaki ar balant kontrol iaretlemesi, ekirdek ebeke birimleri arasndaki iaretleme tanmlamalar, ekirdek ebekenin dier ebekelerle balantsna ilikin tanmlamalar, Iu arayznn ekirdek ebeke asndan zellikleri, iletim ve bakm gereklilikleri Hizmetlere eriim iin cihazlarda bulunmas gereken zellikler, Mesajlama UMTS Abone Kimlik Modl (Subscriber Identity Module, USIM) ve mobil cihaz arayz Terminal cihazlarnn kullanc arayzleri, hizmet ve uygulamalara eriim konusunda bir model oluturulmas, Telsiz konular da dahil olmak zere terminal cihazlarnn uygunluk testi tanmlamalar.

3GPP Hizmetler ve Sistem Bak Alar Grubunun sorumlu olduu konular: Hizmet tanmlar ve gereken zellikler, Hcresel, sabit ve kablosuz uygulamalar iin hizmet kabiliyetlerinin ve yaplarnn gelitirilmesi, cretlendirme ve hesaplama ebeke ynetimi ve gvenlik uygulamalar, Genel mimarinin tanm, gelitirilmesi ve bakm.

Drdnc alma grubu ise; GERAN ad verilen, GSM ve EDGE telsiz eriim ebekelerinin birlikte kullanld GPRS ebekesinin gelitirilmesi konusunda standartlatrma almalar yrtmektedir. Bugn itibariyle dnya apnda 29 lkede 39 iletmeci tarafndan kurulan 64 UMTS ebekesi ticari olarak hizmet vermekte olup 24 milyon UMTS abonesi bulunmaktadr. Veri kartlar ve telefonlar dahil olmak zere halen 166 adet

63

UMTS terminal cihaz pazarda bulunmaktadr [22, 90]. Sz konusu terminal cihazlar GSM-UMTS ift modlu alabilme zelliine sahip bulunmakta ve lkemiz de dahil tm dnya terminal cihaz pazarnda yer almaktadr [128]. izelge 4.1de gsterildii zere UMTS ebekeleri daha ok 2004 ylnda ticari olarak faaliyete balamtr. Bu nedenle CDMA2000e gre daha dk bir abone saysna sahiptir.

64

izelge 4.1. Ticari hizmet vermekte olan UMTS ebekeleri

lke ABD Almanya

Ticari ebeke Says 1 4

Hizmete Balama Tarihi Temmuz 2004 Mays 2004 Haziran 2004 Haziran 2004 Mays 2004

Avustralya Avusturya

3 5

Nisan 2003 Nisan 2003 Mays 2003 Aralk2003 Aralk2003 Nisan 2004

BAE Bahreyn Belika Danimarka Finlandiya

1 1 1 3 2

Ocak 2004 Aralk2003 Nisan 2004 Ekim 2003 Ekim 2004 Kasm 2004

Fransa

Haziran 2004 Temmuz 2004

Gney Afrika Gney Kore

1 2

Kasm 2004 Aralk2003 Aralk2003

Hollanda

Haziran 2004 Temmuz 2004

65

izelge 4.1. (devam) Ticari hizmet vermekte olan UMTS ebekeleri Hong Kong 3 Ocak 2004 Aralk2004 Aralk2004 ngiltere 4 Mart 2003 ubat 2004 Mart 2004 Temmuz 2004 rlanda spanya 1 3 Temmuz 2004 Mays 2004 Mays 2004 Ekim 2004 srail 2 Haziran 2004 Ekim 2004 svire sve 1 4 Eyll 2004 Mays 2003 Mart 2004 Haziran 2004 Temmuz 2004 talya 4 Mart 2003 Mays 2004 Mays 2004 Ekim 2004 Japonya 2 Ekim 2001 Aralk2002 Lksemburg Malezya Mauritius 1 1 1 Haziran 2004 Aralk2004 Aralk2004

66

izelge 4.1. (devam) Ticari hizmet vermekte olan UMTS ebekeleri Norve Portekiz 1 3 Aralk 2004 Nisan 2004 Mays 2004 Haziran 2004 Singapur Slovenya 1 2 Aralk2004 Eyll 2004 ubat 2004 Yunanistan 3 ubat 2004 Mays 2004 Kasm 2004

4.1.1. UMTS srmleri 3GPP tarafndan GSM/UMTS ebekelerine ynelik olarak belirlenen teknik zellikler ve ilevler bir araya getirilerek Srm (Release)ler halinde belirli aralklarla yaymlanmaktadr. Bir srmde yer alan teknik zellikler temel alnarak bir mobil sistem kurulabilmektedir. Her yeni srm, 3GPP bnyesinde srdrlen standartlatrma almalar sonucu eklenen ilevler itibariyle bir nceki srmden farkllamaktadr. Yaymlanm olan srmler ve yaymlanma tarihleri ekil 4.1de gsterilmektedir [97].

67

ekil 4.1. UMTS srmleri ve ierik dondurma tarihleri.

4.1.1.1. Srm 99 Aralk 1999da son haline getirilerek yaymlanan ve UMTS iin bir temel oluturan Srm 99 ile ortaya konulan en nemli zellik; UMTSnin telsiz eriim arayz olarak da tanmlanan, FDD ve TDD kiplerinde alan UTRANdr. Srm 99 ile getirilen dier balca zellikler ise aada sralanmtr [93]: UMTS ebekesi zerinden nc kiilerin ebeke kaynak ve ilevlerini kullanarak katma deerli hizmetler sunabilmelerini salayan Ak Hizmet Mimarisi (Open Service Architecture, OSA) [99], 2G ve 2,5Gde kstl olarak sunulabilen konumlandrma hizmetlerinin gelitirilmesi, Yeni bir ses kodlama teknii olan darbant AMR, UMTS iletmecisinin dier ebekelerde dolamda olan abonelerine ebeke ii hizmetlerini verebilmesini salayan bir ebeke zellii olan CAMEL Faz 3 [100].

68

4.1.1.2. Srm 4 Mart 2001de son haline getirilen Srm 4 ile IP tabanl iletim iin ilk admlar atlmtr. MSC, iletimi gerekletiren Ortam Arageidi (Media Gateway) ve iaretleme iin kullanlan MSC Sunucusu olarak ikiye ayrlmtr. Bylece devre anahtarlamal ksm bamsz bir ebeke yaps salanmtr. Srm 4 ile UMTSye eklenen dier ilevler ise aada sralanmaktadr [94]: Zengin metin biimindeki yazl dosyalar ile duraan resimlerin

gnderilmesini salayan Zengin Mesajlama ve oklu ortam eklentilerinin gnderilmesini salayan oklu Ortam Mesajlama, Gerek zamanl grnt ak, 1,6 MHzlik tekli frekans bantlarn kullanmas nedeniyle; FDD kipine ve 5 MHz frekans band gerektiren Yksek Yonga Hzndaki (3,84 Mc/s) TDD kipine gre daha esnek bir kullanm salayan Dk Yonga Hznda (1,28 Mcps) TDD kipi (TDSCDMA), GSM ve EDGE telsiz eriim ebekelerinin birlikte kullanld GERAN kavramnn oluturulmas [101].

4.1.1.3. Srm 5 Haziran 2002de ierii dondurulan Srm 5 ile UMTSye eklenen nemli zelliklerden biri, IP oklu Ortam ekirdek ebeke Altsistemi (IP Multimedia Core Network Subsystem, IMS)dir. IMSnin UMTS ekirdek ebekesine eklenmesi ile; grnt, ses ve birden fazla kullancnn yaz yazmasna veya izim yapmasna imkan veren, grntl konferans sistemlerinde kullanlan evrimii beyaztahta (whiteboard) gibi oklu ortam bileenlerini ieren uygulamalarn etkin ekilde desteklenmesi iin gereken asgari hizmet kalitesi her bir uygulamaya zel olarak salanmaktadr. Bylece utan uca IP tabanl hizmetlerin sunulmas mmkn hale gelmitir [95].

69

Srm 5in getirdii bir baka zellik ise kullancya doru azami 10 Mb/s seviyelerindeki hzlarda veri ak salayan bir sistem olan Yksek Hzda Aa Ynde Paket Eriimi (High Speed Downlink Packet Access, HSDPA)dir. HSDPAda yksek dereceli bir modlasyon teknii olan Drdl Genlik Modlasyonu (Quadrature Amplitude Modulation, QAM) kullanlmaktadr. Hem FDD hem de TDD kiplerinde uygulanabilen HSDPA ile, yksek hzda veri indirme gereklilii olan internet eriimi veya istee bal grnt hizmetlerinin daha etkin bir ekilde kullanclara sunulabilecektir [81]. Srm 5 ile getirilen dier zellikler aada sralanmaktadr [95]: Gelitirilmi, 16 KHzlik ses kodlama teknii olan Genibant AMR (Wideband AMR), CAMEL Faz 3n IMS hizmetlerini de kapsayacak ekilde gelitirilmi srm olan CAMEL Faz 4, Paket anahtarlamal veri iletiminde utan uca hizmet kalitesi, Gerek zamanl yaz yazma uygulamasn salayan Kresel Metin Telefonu sistemi (Global Text Telephony, GTT)

4.1.1.4. Srm 6 Aralk 2004te son haline getirilerek yaymlanan Srm 6 ise IMSnin ikinci faz, oklu ortam haberleme, internet eriimi gibi hizmetlerin kullanmna ynelik baz ek zellik ve gelitirmeleri iermektedir [96]; Kullancdan ebekeye doru hzl veri akna imkan veren ve HSDPAnn kullancdan ebekeye doru olarak alan ekli olarak tanmlanabilecek olan Yksek Hzda Yukar Ynde Paket Eriim (High Speed Uplink Packet Access, HSUPA), Telsiz Yerel Alan Alar (Wireless Local Area Network, WLAN) ve UMTSnin birlikte alabilirlii,

70

Abonelerin ebeke zerinde etkin veya iletiim iin msait durumda olup olmadklar ya da konumlar gibi bilgilerin abonelerarasnda paylalabilmesini salayan evrimii varlk (presence) uygulamas,

Konuma Tanma (Speech Recognition) ve konuma temelli dier hizmetler, IMS mesajlama, grntl ya da sesli konferans, kullanc gruplarnn ynetimi, devre anahtarlamal ebekeler veya CDMA2000 ebekeleri ile birlikte alabilme gibi uygulama ve zellikleri ieren IMS Faz 2,

IP tabanl ebekelerle birlikte alabilirlik, UTRAN telsiz eriim ebekesinin dier frekans bantlarnda kullanlmas, ebeke paylamna ilikin gelitirmeler, Telsiz eriime ilikin gelitirmeler, Hcresel sistem zerinden bas konu (push to talk) uygulamas, oklu ortam yayn uygulamalar (Multimedia Broadcast/Multicast Service, MBMS), Paket anahtarlamal ak uygulamalar.

4.2. ebeke Mimarisi ekil 4.2de blok izimi gsterilen UMTS ebekesi, ekirdek ebeke (Core Network, CN) ve Evrensel Karasal Telsiz Eriim ebekesi (Universal Terrestiral Radio Access Network, UTRAN) blmlerinden olumaktadr. CN, GSMdeki NSSye, UTRAN ise BSSye edeerdir ve ayn ilevleri yerine getirirler. UMTSnin ekirdek ebekesi, ebekenin srmne bal olarak farkllamaktadr. UMTS ebekesine eriim iin GSM/GPRS/EDGE terminal cihazlarndan farkl bir kullanc cihaz (User Equipment, UE) gerekmektedir. UE; GSMdeki SIMe benzeyen ve U-SIM olarak adlandrlan bir kart ile bir terminal cihaznn birleiminden olumaktadr. Terminal cihaz yalnzca mobil telefon deil, ayn zamanda eriim kart taklm olan bir bilgisayar da olabilmektedir. UMTS

71

ebekeleri, ncelikle kurumsal kullanclara ynelik olarak retilen ve diz st bilgisayarlara taklabilen eriim kartlar ile hizmet vermeye balamaktadrlar.

BSC
SIM

MS

GSM BTS RNC Iub Iur Iu-CS Iu-PS

NMC

OMC
GMSC

B Dm
U-SIM

HLR

AUC EIR

PSTN vs.

UE

UTRAN
RNC

CN

VLR

IP

nternet ntranet

ekil 4.2. UMTS Srm 99 ebeke yaps

Srm 99 UMTS ebekesi GSM/GPRS ebekesine olduka fazla benzerlik gstermektedir. Bir GSM/GPRS ebekesinin UMTS Srm 99a ykseltilmesi iin yaplmas gereken ekleme ve gncellemeler aada verilmektedir [93]: Telsiz eriim ebekesine UMTS BTS (B Dm)si eklenmelidir, Telsiz eriim ebekesine UMTS BSC (RNC)si eklenmelidir, ekirdek ebekede MSC ykseltilmelidir, ekirdek ebekede GGSN ve SGSN ykseltilmelidir.

GSM ebekelerinin UMTSye ykseltilmesinin getirecei maliyete ilikin olarak yaplan bir almada, Almanyada bir GSM iletmecisinin %80 UMTS kapsamas oluturulmas iin toplam 9 milyar Avroluk bir yatrm yapmas gerektii tahmin edilmektedir. Sz konusu maliyetler, Fransa iin 11 milyar Avro, ngiltere iin ise 7 milyar Avro olarak tahmin edilmektedir [109].

72

UMTS yatrm maliyetleri ile ilgili dier bir almada ise Almanyada %90 kapsamaya sahip bir UMTS ebekesinin kurulmas iin 8 milyar Avro tutarnda yatrm yaplmas gerektii ifade edilmektedir [110].

4.2.1. ekirdek ebeke GSM ve UMTS temelde ayn ekirdek ebeke mimarisini tanmlamaktadr. GPRS, hem GSM hem de UMTS ekirdek ebekesinin bir parasn oluturmaktadr. UMTS hizmetlerinin verilebilmesi iin mevcut bir GSM ebekesinin ykseltilmesi gerekmektedir. letmeciler geni alan kapsamasn GSM/GPRS ile salayabilir ve UMTS telsiz eriim altyapsn aamal olarak kurabilirler. Ayn zamanda, GPRS tehizat ve GSM MSCleri UMTS hizmetlerini destekleyecek ekilde ykseltilerek UMTS telsiz ebekesine Iu arayzleri zerinden balanabilirler. Btn bunlar balang yatrmn azaltarak UMTS hizmetlerinin verilmeye balanmasn kolaylatrmaktadr [19]. Srm 99da, bir GSM/GPRS ebekesi zerine kolaylkla kurulabilmesi amacyla paket ve devre anahtarlamal ekirdek ebeke blmleri birbirinden ayr olarak yaplandrlmtr. Srm 99da 2G ekirdek ebeke paralar yerlerini korumaktadr. MSC ve SGSN birimleri, telsiz eriim ebekesine balantlarn salayan IuCS ve IuPS arayzlerini destekleyecek ekilde ykseltilerek yksek hzda veri hizmetleri sunulabilir hale gelmektedir [93]. Srm 4 ile ise MSC, iletimi gerekletiren Ortam Arageidi (Media Gateway) ve iaretleme iin kullanlan MSC Sunucusu olarak ikiye ayrlmtr. Srm 5 ile ekirdek ebekeye eklenen, Srm 6 ile ise gelitirilen IMS sayesinde; utan uca IP tabanl hizmetlerin sunulmas mmkn hale gelmitir. Bylece, grntl ve sesli oklu ortam bileenlerini ieren uygulamalarn etkin ekilde desteklenmesi iin gereken asgari hizmet kalitesi her bir uygulamaya zel olarak salanmaktadr [94, 95].

73

4.2.2. Eriim ebekesi UMTSnin telsiz eriim ebekesi UTRAN olarak adlandrlmaktadr. ekil 4.2de grld zere UTRAN; bir Telsiz ebeke Denetleyici (Radio Network Controller, RNC) ile kendisine bal bir veya daha fazla B Dm (Node B)nn oluturduu Telsiz ebeke Altsistem (Radio Network Subsystem, RNS)lerinden meydana gelmektedir. RNCler birbirlerine Iur arayzleri ile balanmaktadr. RNC ile B dmleri ise Iub arayzleri zerinden gereklemektedir [93]. GSMdeki BTS gibi abonenin RNC ile balantsn salayan B Dmnn ilevleri arasnda [93]; Hava arayz zerinden iletim ve alm, Modlasyon / Demodlasyon, CDMA fiziksel kanal kodlamas, Hata ileme, Kapal dng g denetimi,

yer almaktadr. GSMdeki BSCnin yerini alan RNCnin ilevleri ise [93]; Telsiz kaynak denetimi, ebekeye kabul denetimi, Kanal tahsisi, G kontrol ayarlar, ifreleme, Blmleme, toplama, Yayn iaretlemesi, Ak dng g kontrol, Kullanc cihaznn bir baz istasyonundan dierine aktarlmas anlamna gelen aktarm (handover, handoff) ilemi olarak verilebilir.

74

UMTSde eit aktarm ilemi bulunmaktadr. Bunlardan ilki olan sert aktarmda kullanc cihaznn ilk baz istasyonu ile olan balants kesildikten sonra ikinci baz istasyonu ile balants kurulur. Kullanc tarafndan farkedilmeyen sert aktarm, przsz olarak nitelendirilir. Uygulamada, tayc frekanslarn deitirilmesi gereken aktarmlar sert aktarm eklinde gerekletirilir [93]. kinci aktarm ekli olan yumuak aktarm esnasnda, kullanc cihaznn UTRAN ile balantsn salayan en az bir baz istasyonu bulunmaktadr. Normal artlarda yumuak aktarm, kullancnn ayn frekansta alan hcreler aras geilerinde uygulanan bir yntemdir. Yumuak aktarmn ayn B dm kapsamas iinde gerekleen tipine Daha Yumuak Aktarm ad verilmektedir [93]. UMTSde tanmlanan aktarm eitleri aada sralanmaktadr: 3G -3G: Abonenin dier 3G ebekelerine geiinde kullanlr, FDD yumuak/daha yumuak aktarm: Abonenin FDD kipinde hizmet alrken dier bir hcreye veya baz istasyonu kapsamasna geiinde kullanlr, FDD frekanslararas sert aktarm: Abonenin FDD kipinde hizmet alrken dier bir hcreye geiinde kullanlr, FDD/TDD hcreleraras aktarm: Abonenin FDD kipinde hizmet alrken dier bir hcreye TDD kipinden hizmet almak zere geiinde kullanlr, TDD/FDD hcreleraras aktarm: Abonenin TDD kipinde hizmet alrken dier bir hcreye FDD kipinden hizmet almak zere geiinde kullanlr, TDD/TDD aktarm: Abonenin TDD kipinde hizmet alrken dier bir hcreye veya baz istasyonu kapsamasna geiinde kullanlr, 3Gden 2Gye aktarm: Abonenin 3G ebekeden hizmet alrken 2G ebekeye kapsamasna geiinde kullanlr,

75

2Gden 3Gye aktarm: Abonenin 2G ebekeden hizmet alrken 3G ebeke kapsamasna geiinde kullanlr.

ETSI tarafndan UTRANn hava arayz olarak Genibant Kod Blmeli oklu Eriim (Wideband Code Division Multiple Access, WCDMA) seilmitir. WCDMA, CDMA2000de de kullanlan CDMA oklu eriim tekniinin daha byk bant geniliklerinde kullanlan biimidir. WCDMAnn gerekletirilmesi, kullanlan teknik nedeniyle olduka karmaktr. WCDMA arayz sayesinde ezamanl olarak farkl kullanclar deiken hzda veri iletimi yapabilmektedir. Yksek kapasiteli veri trafii, balant iin gerekli bilgisayar tabanl ilemlerin GSMdekine gre 10 kat daha fazla olmasna yol amaktadr. Bu sayede UMTS ebekesi 2G hizmetlerin tmn desteklemekte, ilave olarak da saysz hizmet ve uygulamalarn sunulmas iin bir platform oluturmaktadr. WCDMAda kullanc ya da B dm tarafndan gnderilen veriler, WCDMA yaylm kodlarndan tretilen rastlantsal bitlerle arplarak iletilmektedir. UMTSde kodlar, kanal oluturmann yan sra senkronizasyon iin de kullanlr. WCDMAda, CDMAdan farkl olarak FDD ve TDD olmak zere iki temel alma kipi bulunmaktadr [93]. FDD kipi, biri ebekeye biri de kullancya doru olmak zere bir frekans iftine ihtiya duyar. FDD kipi, kentsel ve krsal alanlarda geni alan kapsama amacyla tanmlanmtr. Bu kip ezamanl gereklemesi gereken ses, video konferans gibi bakml uygulamalar iin uygun olup tam hareketlilie imkan tanmaktadr [93].. TDD kipi, tek frekans bandnn ift ynl veri aktarm iin kullanlmas anlamna gelmektedir. Bu amala veri, belirli bir zaman aral sresince ya kullancya doru ya da ebekeye doru iletilebilir [93]. TDDnin yksek ve dk yonga hznda olmak zere iki ekli bulunmaktadr. lki, 5 MHz bant geniliinde ve 3,84 Mc/s yonga hznda alrken, ikincisi 1.6 MHz bant genilii ve 1.28 Mc/s yonga hznda almaktadr. Dk yonga hzndaki

76

TDD alma kipi TDSCDMA olarak da adlandrlmaktadr. TDSCDMA; FDMA, TDMA ve CDMAnn esnek bir birleiminden olumaktadr ve hem kullancya doru hem de ebekeye doru ezamanl veri aktarmna imkan vermektedir. in kaynakl bir oklu eriim teknii olan TDSCDMA Avrupa meneli tehizat reticilerden Siemensin inli kurulularla birlikte yrtt ortak alma sonucu Srm 4 ile birlikte UMTSye dahil edilmitir [27]. GSMnin sahip olduu 200 KHzlik, CDMA MCnin ise 1,25 MHzlik tayc bantlarna karlk, UMTSde 5 MHzlik tayclar kullanlmaktadr. Daha geni tayc frekans band sayesinde; bir vericiden kan bir telsiz dalgas, corafi veya kentsel yaplardan dolay oluan yansmalar sayesinde birden fazla yolu kullanarak alcya ular. Bu dalga bileenleri alcda birletirilerek daha hzl veri iletimi salanm olur [93, 98]. UMTSde uyumlu (coherent) demodlasyonun kullanlmas nedeniyle, B dmleri ile UElerin senkronizasyon iin, CDMA MCde kullanlan GPS (Global Positioning System) yerine kendi i saatlerini kullanmaktadr [93, 98].

4.2.3. aretleme ebekesi aretleme terimi ebekenin denetlenmesi iin zel denetim mesajlarnn iletilmesi amacyla kullanlan verileri tanmlamak iin kullanlmaktadr. Bu ynyle iaretleme verileri, bir aboneden dierine gnderilen abone verilerinden farkllk arz etmektedir. ekil 4.3te gsterildii zere yapsal olarak; abone terminali, eriim ebekesi ve ekirdek ebeke olarak e ayrlan UMTS sisteminde verilerin bu ebeke paras arasnda iletilmesi iin kullanlan protokoller Eriim Katman Protokolleri (EKP) ve Eriim D Katman Protokolleri (EDKP) olmak zere iki snf altnda toplanmaktadr. EKP, eriim teknolojisi ile ilgili verilerin abone terminali ile UTRAN ya da UTRAN ile ekirdek ebeke arasnda iletilmesi iin kullanlan dk seviyeli protokollerdir. EDKP ise eriim ebekesinden bamsz verilerin iletilmesinde

77

kullanlr. EDKP ile iletilen veriler eriim ebekesinde deiime uramadan dorudan ekirdek ebekeye iletilir [28, 31].

Eriim D Katman

Eriim Katman
SIM

Eriim Katman

MS

UTRAN

ekirdek ebeke

ekil 4.3. UMTSde veri iletim protokollerinin snflandrlmas

EKP ile iletilen iaretleme verilerine; sistemin g kontrol dnglerine ilikin veriler, abonelerin baz istasyonlar aras aktarm ilemlerinin denetimine ilikin veriler ve abonelere kanal tahsisi ilemlerine ilikin veriler ile ar kurulmasna ilikin veriler rnek olarak verilebilir. EDKP ile iletilen iaretleme verilerine ise ar kurma ilemlerine ilikin veriler rnek olarak verilebilir. ar kurulmas ilemleri eriim ebekesinden bamsz bir ilemdir ve ekirdek ebekeden gelen rnein ar kurulmas mesaj eriim ebekesinde deiime uramadan dorudan abone terminaline iletilir. [28] UMTS ekirdek ebekesi No.7 tabanl devre anahtarlamal ve IP tabanl paket anahtarlamal olarak ikiye ayrlabilen ekirdek ebekenin birimleri arasndaki iaretlemede; kullanc konum bilgisi, abonelik bilgisi ve ebeke hizmetlerinin denetimine ilikin bilgiler aktarlmaktadr [29]. Srm 5 ile getirilmi olan IP tabanl iletim sayesinde nternet Mhendislik Grev Gc (Internet Engineering Task Force, IETF) tarafndan tanmlanm olan protokoller kullanlarak UMTSde No.7 iaretlemesinin IP zerinden yaplabilmesine imkan salanmtr [94]. Srm 5 ile ayrca ok sayda ebekenin iletildii mobil pazarda daha fazla nem kazanmaya balayan No.7 iaretlemesinin gvenlii artrlmtr [95].

78

Abonelerin uluslararas dolamdayken ok sayda genibant katmadeerli hizmete eriebilecei UMTSnin iaretleme iin yksek hzda No.7 balantlarna ihtiya duyaca beklenmektedir [30].

4.3. Sunulan Hizmet ve Uygulamalar Bir IMT2000 teknolojisi olan UMTS, destekledii veri hz sayesinde temel haberleme hizmetleri ile akan grnt uygulamalar ve elektronik ticaret ilemleri gibi sabit haberleme hizmetlerini mobil ortama tamaktadr. Yeni nesil veri-youn hizmetler, telsiz internet hizmetleri ve konumlandrma hizmetleri sunulabilmektedir [42, 43]. UMTSnin TDD kipinde alan bir tayc frekans bandna da sahip olmas; kentsel ve bina ii alanlarda zellikle yksek younluklu ehir merkezleri, i merkezleri, havaalanlar ve fuarlar gibi blgelerde, dk hareketlilik ve yksek hzda bakmsz veri iletimi gerektiren, rnein canl TV yayn gibi uygulamalarn daha etkin ekilde sunulabilmesini salayacaktr [42, 43]. UMTS, IMT2000 kapsamnda UMTS sesli grme veya SMS gibi geleneksel hizmetlerin yan sra eriim noktalar arasnda bilgi iletimini salayan tayc hizmetler de sunmaktadr. Kullanc ald bir tayc hizmetinin zelliklerini bu hizmetin balantsnn kurulmas veya hizmetin alnmas esnasnda deitirebilmektedir. Balantya dayal1 olan ya da olmayan btn tayc hizmetleri noktadan noktaya veya noktadan ok noktaya haberleme iin sunulabilmektedir [41].

Balantya dayal olan hizmetlere sabit veri hz gerektiren akan grnt hizmetleri rnek verilebilir. Balantya dayal olmayan hizmetler ise rehber hizmetleri ya da ara trafii bilgilerine eriim uygulamalar gibi deiken hzda veri iletimi gerektiren hizmetlerdir.

79

ebeke hizmetleri utan uca olarak, dier bir deyile bir terminal cihazndan dierine kadar tanmlanmaktadr. Bir hizmetin utan uca belirli bir hizmet kalitesinde verilebilmesi iin kaynak noktadan hedef noktaya kadar zellikleri ve ilevleri belirlenmi bir tayc altyapsnn kurulmu olmas gerekmektedir. ekil 4.4te bir UMTS tayc hizmetinin katmanl yaps gsterilmektedir [26].

ekil 4.4. UMTS tayc hizmetlerinin yaps

Her bir katman, kendisinin altnda bulunan katmanlarn tayc hizmetlerini kullanarak bir st katmana hizmet vermektedir. Tayc hizmetlerinin; azami iletim gecikmesi, gecikme deiimi ve bit hata oran gibi farkl hizmet kalitesi gstergeleri bulunmaktadr. Tayc hizmetler iin hedeflenen veri hzlar [41, 31]:

80

Uydu ile eriilebilen ve krsal alanlarda 144 Kb/s, Kentsel alanda 384 Kb/s, Ev ii ve evresinde 2048 Kb/s olarak belirlenmitir.

UMTS hizmetlerinin, 4 eit trafik iin belirlenmi farkl hizmet kalitesi snflar bulunmaktadr: Konumal snf (ses, grntl telefon, grntl oyunlar) Akan veri snf (oklu ortam, istee dayal grnt, internet yayncl) Etkileimli snf (internet eriimi, ebeke zerinde oyunlar, veri taban eriimi) Arka plan snf (e-posta, SMS, veri indirme) UMTSnin salad dier bir uygulama ise Sanal Ev Ortamdr (Virtual Home Environment, SEO). SEO, kiisel hizmet ortamnn ebeke snrlar ve terminal cihazlarndan bamsz olarak kullanlabilmesi imkann salamaktadr. Kiisel hizmet ortam, terminal cihaz, ebeke ve bulunulan konumdan bamsz olarak abonelerin ayn kiiselletirilmi hizmet ve uygulamalara ayn kullanc arayz ile srekli olarak eriebilmeleri anlamna gelmektedir. rnein bir kullanc evinde kulland bir internet uygulamasna SEO sayesinde uak seyahati srasnda da eriebilecektir [43]. Dier UMTS hizmetlerine rnekler aada sralanmaktadr [20, 42]: nternet temelli hizmetler, Mobil e-ticaret (Alveri / bankaclk), Duraan resim gnderimi, oklu ortam mesajlama, Konum temelli hizmetler, Canl TV ve radyo yayn,

81

Noktadan ok noktaya yayn hizmetleri, Paket veri temelli ara seyir sistemleri, Paket veri temelli gerek zamanl salk izleme sistemleri, Oyun, CD kalitesinde mzik, grnt vs oklu ortam bileenleri indirme.

82

5. KARILATIRMA VE DNYA TECRBELER Bu blmde, 3. ve 4. blmlerde tantlan 3G teknolojilerinin karlatrmas yaplm ve bu iki teknolojinin kullanld lkelerin yetkilendirme sreleri incelenerek Trkiye nerisi iin bir zemin oluturulmaya allmtr. 3G teknolojiler ile hizmetlerin en etkin biimde kullanclara salanmas ve lke kaynaklarnn etkin ve verimli kullanm iin bu teknolojilerden hangisinin seilmesi gerektiine ynelik olarak bir sonuca ulaabilmek amacyla iki 3G teknolojisi iki teknolojinin seiminde lt olarak kullanlabilecek hususlar asndan karlatrlmtr. 3G ebeke standartlarna ilikin lke rneklerinin seiminde; nfus yaplarnn, corafi zelliklerinin ve iktisadi durumlarnn lkemize benzerlik tamas gibi ltler dikkate alnmtr. lkemizin aralarnda yer almay hedefledii AB lkeleri ncelikli olarak ele alnm, dier baz dnya lkeleri ise her iki sistemi birden kullanmalar ve blgesel birlikte alabilirlik asndan dikkate alnmas gereken lkeler olmalar nedeniyle seilmitir.

5.1. 3G Teknolojilerinin Karlatrlmas Dnya zerinde genel kabul grm iki IMT2000 ebeke standardnn hangisinin kullanlmasnn iletmeciler, kullanclar ve lkemiz asndan daha uygun olacana karar verilebilmesi asndan, 3. ve 4. blmlerde tantlan sz konusu iki sistemin, kullanlan frekans kayna, kapsama alan, dolam, yatrm maliyetleri gibi ltler asndan karlatrlmtr.

83

5.1.1. Frekans kullanm 3G hizmetlerinin sunulmasnda kullanlacak olmas nedeniyle iletmecilere tahsis edilmesi gereken frekans bantlarnn miktar teknik adan karlatrmann en nemli maddesini oluturmaktadr. CDMA2000 1X, 1XEV-DO ve 1XEV-DV tesiz eriim ebekeleri FDD kipinde 2 x 1,25 MHzlik tek tayc zerinden veri iletimi salamaktadr. CDMA2000 3X ise henz uygulamaya gememi olmasna ramen 3 adet 2 x 1,25 MHz olmak zere toplam 2 x 3,75 MHz bant genilii igal etmesi planlanmaktadr [103]. UMTS telsiz eriim ebekesi FDD kipi almada en az 2 x 5 MHz, ortalama olarak ise 2 x 15 MHzlik, TDD kipi alma iin ise 5 MHZlik tek bir frekans bandn bir btn olarak kullanmaktadr [104]. CDMA2000 telsiz arayznn frekans asndan UMTSden daha tutumlu olduu sylenebilir. Ancak teknoloji evreleri tarafndan, grntl telefon veya grntl konferans gibi yksek bant genilii gerektiren uygulamalarn daha fazla sayda aboneye daha etkin olarak sunulabilmesi iin iletmecilerin daha fazla frekans bandna ihtiyac olaca belirtilmektedir [120]. Ayrca CDMA2000in kulland birden fazla 1,25 MHzlik taycnn birbirinden ayr ekilde ses ve veriye tahsis edilerek kullanlmas, her bir taycnn tam kapasiteyle kullanlamamasna neden olmakta, frekans kanallarnn etkinliini azaltmaktadr. UMTSde ise FDD kipi iin rnein 15 MHz lik tayc, ses ve veri trafiinin deiimine uygun olarak tahsis edilmek suretiyle kullanlmaktadr. UMTSnin 15 MHzlik taycsnn bir btn olarak kullanlabilmesi iletmecilere trafie gre frekans ynetimi konusunda esneklik salamaktadr [82]. CDMA2000den farkl olarak UMTSde bulunan TDD alma kipi ise kullancya doru yksek veri hz gerektiren istee bal grnt veya hzl internet eriimi gibi bakmsz veri ak uygulamalarnda daha kaliteli hizmet sunulmasn salamaktadr. TDD kipi, kentsel ve bina ii alanlarda zellikle

84

yksek younluklu ehir merkezleri, i merkezleri, havaalanlar ve fuarlar gibi blgelerde, dk hareketlilik ve yksek hzda bakmsz veri iletimi gerektiren rnein canl TV yayn gibi uygulamalarda kullanlr. TDD kipi yksek ve dk yonga hznda olmak zere iki ekilde kullanlmas planlanmaktadr [11]. UMTS kapsamnda olan dk yonga hzndaki TDD kipi, inde kullanlmas dnlen dk yonga hzndaki TDD kipi (TDSCDMA) ile uyum gstermektedir [12]. Ayn corafi alanda UMTS ve CDMA2000 sistemlerinin altrlmas halinde sistemlerin birbirlerine olan zararl giriim oranlarnn incelendii bir kaynakta, CDMA2000 sisteminin UMTS sisteminde dikkate deer oranda kapasite kaybna yolat, ancak WCDMA sisteminin CDMA2000 sistemi zerindeki giriim etkisinin ihmal edilebilir seviyelerde olduu ifade edilmektedir. Sz konusu zararl giriimin kabul edilebilir seviyelere ekilebilmesi iin iki sistemin kulland frekans bantlar arasnda bulunan koruma bandnn artrlmas gerektii ifade edilmektedir [105]. Koruma bantlarnn artrlmas frekans kaynann israf anlamna gelmektedir.

5.1.2. Kapsama alan Hcresel mobil sistemlerin etkinliinin bir ls de kapsama alandr. Kapsama alan, baz istasyon antenlerinin zellikleri ve says ile dorudan ilintili olmas nedeniyle hem teknik hem de iktisadi adan bir seim ltdr. Toplumda bulunan evre ve grnt kirlilii endieleri nedeniyle ehirlerde ok sayda baz istasyon anteninin kullanlmas iletmecilerin de mteri memnuniyeti asndan olumlu yaklamadklar bir konudur. Ne var ki kaliteli bir haberleme ortam salayabilmek iin kullanc saysna da bal olarak yeterli sayda anten kullanmak bir zorunluluktur. CDMA2000 telsiz eriim ebekesi 450 MHz, 800 MHz, 850 MHz gibi alt frekans bantlarnda da kurulabilmesi dolaysyla daha geni kapsamaya sahip olabilmektedir [106]. UMTS telsiz eriim ebekesi iin ise zellikle Avrupada 1920 MHz - 2170

85

MHz bandndaki frekanslar kullanldndan ayn kapsamay salayabilmek iin daha fazla baz istasyonu kurma gereklilii bulunmaktadr. Kapsama alan ile ilgili anlan farkllk temel olarak frekans ile dalga boyu arasnda bulunan ters orantya bal olarak deien iaret zayflamasndan kaynaklanmakta olup GSM900 ile GSM1800 sistemleri arasnda bulunan farkla benzerlik tar.

5.1.3. Dolam CDMA2000, IMT2000 frekans bantlaryla snrl deildir. CDMA2000 sistemi tm hcresel mobil frekans spektrumunda kurulabilmesi nedeniyle hem lkeler hem de iletmeciler iin frekans tahsisi asndan esneklik salamaktadr. Halen dnyada 450 MHz, 800 MHz, 850 MHz, 900 MHz, 1700 MHz, 1900 MHz ve 2100 MHz bantlarnda kurulmu CDMA2000 ebekeleri bulunmaktadr. UMTS ebekeleri ise dnya apnda IMT2000 frekans bantlarna uygun olarak kurulmaktadr. zellikle Avrupadaki btn UMTS ebekelerinde tek bir terminal cihaz ile dolam mmkndr. Ayrca bir GSM-UMTS ift modlu terminal cihaz ile UMTS kapsamasnn bulunmad yerlerde kesintisiz aktarm sayesinde GSM ebekelerinden hizmet alnabilmektedir. CDMA2000 ebekelerinin farkl lkelerde, bazlar IMT2000 bantlarnn dnda olmak zere farkl frekans bantlarnda kurulmas eitli oklu bant terminal cihazlarnn retilmesini gerektirmektedir. rnein Japonyada yerleik bir abonenin Romanyada dolamda bulunduu srada 3G hizmetlerinden faydalanabilmesi iin 450 MHz 800 MHz frekanslarnn her ikisini birden destekleyen ift bantl terminal cihazna sahip olmas gerekmektedir. Ayn durumun yukarda saylan tm CDMA frekanslar iin geerli olaca dnldnde, kresel bir dolamn salanabilmesi iin eidi ok ancak says yeterince fazla olmayan oklu frekans CDMA terminal cihazlarna ihtiya bulunmaktadr. lek ekonomisi asndan

86

dnldnde, belirli bir tip terminal cihazndan yeterli sayda retilmemesi halinde sz konusu terminal cihaznn fiyat ykselecei ifade edilebilir. Btn CDMA frekanslarn destekleyen bir terminal cihaznn retilmesi ise kaynaklarn etkin kullanm asndan uygun olmayacak ve maliyetin artmasna sebep olacaktr. Yukarda saylan nedenlerle CDMAda kresel dolamn salanmasnda glk ekilecei dnlmektedir.

5.1.4. Yatrm maliyetleri letmecilerin yatrm maliyetlerinin yksek olmas, sonu olarak abonelere yansyacak bir etken olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle iki teknolojinin karlatrlmasnn nemli maddelerinden birini de sz konusu maliyetler oluturmaktadr. CDMA2000 ve UMTSnin yatrm maliyetlerine ilikin olarak yaplan uluslararas almalarda, CDMA2000 ebekesinin kurulum maliyetinin daha dk olduu grlmektedir [107, 109, 110]. CDMAnn nc kurulularndan olan CDG, bu durumun nedeninin CDMA2000 sistemlerinin cdmaOne 2G sistemleri ile ayn telsiz bileenlerini kullanmas ve bylece tehizat salayclarn lek ekonomisi kapsamnda daha dk maliyetlerle retim yapabilmelerinin olduu ifade etmektedir [25]. Ancak halen dnya zerinde verilen 3G yetkilendirmelerinin %95inin UMTS standardnda ebeke kuran iletmecilerce alnd gz nnde bulundurulduu takdirde, UMTS tehizat retiminin artmas nedeniyle CDMA2000in avantaj olarak kulland lek ekonomisini kullanmaya balamas sayesinde UMTS tehizat fiyatlarnn da zamanla azalarak iletmecilerin varlabilir. yatrm maliyetlerinin dmesini salayaca sonucuna

87

5.1.5. Sunulan hizmet ve uygulamalar IMT2000 kapsamna alnan ebekelerin salamas gereken asgari veri hzlar ile sz konusu ebekeler zerinden asgari olarak sunulmas gereken hizmetlerin erevesi IMT2000e ilikin ITU tavsiye kararlarnda belirlenmitir. Bu nedenle benzer veri hzlarn salayabilen CDMA2000 ve UMTS ebekeleri zerinden verilebilen hizmetler esas itibariyle olduka benzerdir. Ancak UMTSnin TDD kipinde alan bir tayc frekans bandna da sahip olmas, kentsel ve bina ii alanlarda zellikle yksek younluklu ehir merkezleri, i merkezleri, havaalanlar ve fuarlar gibi blgelerde, dk hareketlilik ve yksek hzda bakmsz veri iletimi gerektiren, rnein canl TV yayn gibi uygulamalarn daha etkin ekilde sunulabilmesini salayacaktr. IMT2000 ebekeleri iin 2G frekans bantlarnn dnda ve yeni frekans bantlarnn tanmlanmasnn en nemli nedeni bu ebekeler zerinden verilecek hizmetlerin etkin olarak ve kullanclar tatmin edebilecek ekilde verilmesi iin daha yksek bant genilikleri gerektirmesidir. 3G ve tesi hizmetlerin gelecekte daha da fazla bant genilii gerektireceinin beklenmesi nedeniyle ITU tarafndan IMT2000 kapsamna yeni frekans bantlar eklenmektedir. Bu adan bakldnda CDMA2000 3Xin kullanaca 2 x 3,75 MHzlik frekans bandnn UMTSnin kulland 2 x 20 MHz + 5 MHzlik frekans band ile karlatrldnda CDMA2000 frekanslar, 3G tesi hizmetlerin daha etkin ve kaliteli bir ekilde sunulabilmesi iin yetersiz olarak grlmektedir.

5.2. 3G ebeke Standartlarna likin AB lkelerinin Uygulamalar lkemizin, 1959da Avrupa Ekonomik Topluluuna yelik iin bavurmas ile balayan AB ile btnleme politikas dikkate alnarak 3G standartlar ile ilgili

88

olarak baz AB lkelerinde yaplan uygulamalara bu balk altnda ayrca yer verilmitir. ABde 3G ebekelerinin yetkilendirilmesi ilemleri, 128/1999/EC sayl AB Karar erevesinde, Avrupa apnda kesintisiz bir dolam kua oluturulmas amacyla her lkede en az bir UMTS ebekesinin bulunmas ynnde belirlenen politika dorultusunda yrtlmtr. Sz konusu karar gerei ye lkeler 3Gye ynelik frekans tahsislerini CEPT dzenlemeleri erevesinde egdm ierisinde gerekletirmilerdir [52].

5.2.1. Almanya 4 GSM iletmecisi bulunan Almanyada Austos 2000de , ak artrma usul ihale sonucunda her biri yaklak 8,5 milyon Avro bedel karl olmak zere 6 adet 3G yetkilendirmesi verilmitir. RegTPnin, 3G yetkilendirmelerinin yaplmasna ilikin esas ve usulleri ieren 18 ubat 2000 tarihli Kararnda, yetkilendirme alacak irketin Kamuya UMTS/IMT2000 nc Nesil Mobil Telsiz Haberleme Hizmetlerinin Verilmesi edilen iin letim Hatlarnn letimi konusunda yetkilendirilecei ykmllk belirtilmektedir [109]. letmecilere, bir ETSI standard olarak ITUya teklif UMTS (WCDMA) kullanmalar konusunda aka getirilmemekle birlikte iletmeciden 128/1999/EC sayl AB Karar uyarnca bir 3G ebekeden beklenen zellikler talep edilmektedir [112]. Sz konusu zellikler arasnda GSM, GPRS ekirdek ebekesi ile tam uyumluluun da yer almas iletmecileri UMTSye yneltmektedir. Yaplan 3G yetkilendirmeleri ile tahsis edilen frekans bantlar

ERC/DEC(99)25 karar erevesinde yaplmtr. Sz konusu ERC karar ETSI UTRA standardnn teknik parametrelerine uygun olarak karlmtr ve iletmecilerin ETSI UTRA standardnn dnda bir IMT2000 standard

89

kullanmak istemesi halinde iletmeci frekans kanal planlamas ve dier frekans kullanm artlarna uymak zorundadr [112]. Sz konusu kararda; UMTS/IMT2000 standartlarnn gelitirilmesi ve telsiz uyumluluk frekans almalarnn sonularna anlan bal olarak frekans olan kullanm Alman artlarnda deiiklik yaplmasnn gerekebilecei, bu takdirde deien kullanm artlarnn, dnemde geerli Telekomnikasyon Kanunu uyarnca RegTPnin frekansn etkin ve zararl giriim olmakszn kullanlmasn salamakla grevlendirilmesi nedeniyle yetkilendirmeye eklenecei ifade edilmektedir [112]. Sz konusu kararn geri plandaki hedefi oluturulmasdr. 6 adet 3G yetkilendirmesinden ikisine sahip olan ve yetkilendirmeleri asgari kapsama alan ykmllklerini yerine getirememeleri nedeniyle iptal edilen Group 3G ve Mobilcom irketleri, srasyla Temmuz ve Aralk 2003 sonu itibariyle yetkilendirmelerini iade etmek iin Alman dzenleyici kurumu RegTPye bavuruda bulunmutur [113, 114]. Halen Alman 3G pazarnda 4 iletmeci ebeke iletimine devam etmektedir. ubat 2004te hizmet vermeye balayan ilk irket olan Vodafone ilk etapta 3G telsiz kartlar ile ebekeye balanan dizst bilgisayar kullanclarn hedef kitle olarak belirlemi, mobil telefon kullanclarna ise Mays 2004te hizmet vermeye balamtr [115]. bir pan-Avrupa uyumlu frekans kullanm dzeninin

5.2.2. Fransa Gzellik yarmas yntemiyle 4 adet 3G yetkilendirmesi iin balatlan ihale sreci, Haziran 2001de 2 yetkilendirmenin verilmesi ile sonulanmtr. Aralk 2002de ise bir yetkilendirme daha verilmitir. Yetkilendirme cretleri bir defalk 620 milyon Avro ve yllk olarak iletmeci cirosunun %1idir. lk 3G hizmetleri Haziran 2004te ticari olarak verilmeye balamtr.

90

Fransada iletmeciler IMT2000 kapsamnda bulunan 3G standartlarndan birini kullanmakta serbest braklmlardr. Ancak Fransz Dzenleyici Kurumu yetkilendirilecek iletmecilerin en az bir tanesinin UMTS teknolojisini kullanmakla ykml tutacan belirtmesine karn iletmecilerin tm UMTS standardn semilerdir [116].

5.2.3. ngiltere 4 GSM iletmecisi bulunan ngilterede Nisan 2000de ak artrma usul ihale sonucunda her biri ortalama 7,5 milyon Avro bedel karl olmak zere 5 adet 3G yetkilendirmesi verilmitir. lk 3G hizmetleri Mart 2003te Hutchison UK tarafndan verilmeye balanmtr [123]. Yetkilendirme iin yaplan ihaleye katlan irketlerden kullanacaklar IMT2000 standardn belirlemeleri istenmitir. haleyi kazanarak yetkilendirilen irketlerin yetkilendirmelerine setikleri IMT2000 standard ilenmitir. letmecinin kullanaca IMT2000 standardn deitirme talebi izne tabi olup konunun dier hususlarn yan sra dier 3G iletmecilerine olabilecek etki de gz nnde bulundurulmak suretiyle karara balanaca belirtilmektedir [133].

5.2.4. Yunanistan 3 GSM iletmecisinin bulunduu Yunanistanda 4 adet 3G yetkilendirmesi iin klan ihale sonucunda Austos 2001de bir defalk ortalama 160 milyon Avro ve yllk iletmeci cirosunun %1i yetkilendirme creti karl 3 adet 3G yetkilendirmesi yaplm, Ocak 2004te ise ilk 3G hizmetleri ticari olarak verilmeye balamtr. Yunanistan yukarda belirtilen 3G yetkilendirmelerini; ERCnin, UMTS frekans bantlarn tanmlayan ERC/DEC/(97)07, ERC/DEC/(00)01 sayl kararlar ile

91

karasal

UMTS

bileenlerinin

uyumlu

ekilde

kullanlmasna

ilikin

ERC/DEC(99)25 sayl tavsiye karar erevesinde gerekletirmitir. 3G frekans tahsisleri, ERC/DEC/(97)07 ile UMTS iin belirlenen frekans bantlar, ERC/DEC/(00)01 ile de UMTS ve dier IMT2000 teknolojileri iin 1900 - 1980 MHz, 2010 - 2025 MHz ve 2110 - 2170 MHz bantlarnda kullanlabilir hale getirilen 155 MHzlik bant ierisinde yaplmtr. 2010 - 2025 MHZ band yetkilendirme srecinin dnda braklmtr. CEPT/ERC/DEC(99)25 tavsiye karar erevesinde 2010 2020 MHZ band kiisel uygulamalar iin 2020 2025 MHz band ise ileriki kullanmlar iin ayrlmtr [134]. Yunanistanda, 3G yetkilendirmelerinde iletmecinin lke snrlar ierisinde btn nc nesil mobil haberleme hizmetlerinin verilebildii nc nesil mobil haberleme ebekesini kurmak, iletmek ve kullanmak zere yetkilendirildii ifade edilmektedir. Anlan ifadede geen nc nesil mobil haberleme hizmetleri; nc nesil mobil haberleme ebekesinin ksmen veya tamamen kullanlmasn gerektiren ve ETSI veya ITUnun IMT2000e ilikin tavsiye kararlarnda belirtilen mobil haberleme hizmetleri olarak tanmlanmaktadr. nc nesil mobil haberleme ebekesi ise; GSM gibi 2G ebekelerin kapasitesinin tesinde, yeniliki oklu ortam hizmetlerinin sunulabilmesini salayan ve karasal ile uydu bileenlerinin kullanmn birletirebilen kamu mobil haberleme ebekesi olarak tanmlanmaktadr [135]. Sz konusu yetkilendirmelere gre iletmeci ebekenin kurulmas ve yetkilendirme kapsamndaki kapsamndaki standartlardan hizmetlerin herhangi sunulmas birini iin IMT2000 serbesttir. kullanmakta

Kurulacak olan ebeke 128/1999/EC AB Karar uyarnca baz zellikleri salamaldr. Buna gre ebekenin asgari zellikleri sz konusu AB Kararnda yer alan ekilde sralanmaktadr [52, 135] ebekenin kurulmas ve hizmetlerin sunulmasna ilikin olarak

yetkilendirmelerde bir takm artlara yer verilmektedir. Bu artlarn ilkinde

92

iletmeciler, 3GPP tarafndan belirlenmi hizmet ilkelerine tmyle uymakla ykml tutulmaktadr. 3GPPnin belirledii zellikler tmleik kiisel hizmetlerin sunulmasn gerektirmektedir. letmeci, kullanc taleplerini ve hizmetlerin verilebilmesi iin gerekli ebeke yapsn salamakla ykml tutulmaktadr [135]. ebekenin kurulmasnda; kullanlan terminal cihaz, bulunulan yer ve kullanlan teknolojiden bamsz olarak kiisel haberleme hizmetlerinin zerinden sunulduu yeni nesil mobil haberleme teknolojisinin gerekletirilmesini salayan, 3GPPnin belirledii veya edeeri teknik zelliklerin esas alnmas ykmll getirilmitir. Kiisel haberleme hizmetleri, kullancya utan-uca kesintisiz bir hizmet sunulabilmesi iin sabit telsiz ve mobil hizmetlerin birleiminden olumaldr [135]. letmecilerin ebeke kurulumunda uymalar gereken hedefler aadaki ekilde sralanmtr [135]: Kullanclarn kolaylkla ve her ortamda ayn ekilde hizmetlere

eriebilmesini salayan tmleik bir sistemin kurulmas, Farkl ebekeler zerinden sunulan hizmetlerin farkllaabilmesine imkan verilmesi, 2 Mb/s seviyelerinde veri hzlarnn ulalmasn gerektiren, sabit ebekeler zerinden sunulabilen ve mobil haberlemeye zg hizmetlerin sunulabilmesi. Sz konusu hizmetlerin; ISDN gibi sabit ebeke teknolojileri ile salanan kalite ile kyaslanabilir ekilde kentsel, kamusal ve i ortamlar ile dk nfus younluuna sahip alanlarda verilebilir durumda olmas, Gerekli yeteneklere sahip olan, cepte veya elde tanabilen, aralara taklabilen, mobil veya sabit terminal cihazlar (normal artlarda sabit ebekelere bal olarak alanlar dahil) ile her ortamda hizmet alnabiliyor olmas,

93

Kullanclarn ev ortamnda eritikleri hizmete dolam halindeyken de ayn ekilde eriebilmelerinin salanmas, Ses, veri, grnt ve oklu ortam hizmetlerinin verilebilmesi, Yaya olarak hareket eden bir kullancnn, normalde sabit ebekeler tarafndan sunulan tm hizmetlere eriebiliyor olmas, ortamndaki bir kullancnn, normalde PBX ve LAN zerinden sunulan tm hizmetlere eriebiliyor olmas, ebekenin, dk nfus younluuna sahip alanlarda sabit ebekelerin yerine kullanlabilir olmas, Normalde sabit ebekelere balanabilen terminal cihazlarnn kullanlmasna imkan veren arayzleri destekleyen bir ebeke kurulmas, Kullanclarn, gnmzde henz tanmlanmam olanlar da dahil olmak zere geni bir yelpazedeki hizmetlere eriiminin salanmas, Kk, kolay kullanlabilen, dk maliyetli ve uzun konuma sresine sahip terminal cihazlarnn kullanclara salanmas, ebeke kaynaklarnn etkin olarak kullanlmasnn salanmas.

5.3. 3G ebeke Standartlarna likin Dier lke Uygulamalar 3G standartlarnn seimine ilikin olarak AB lkelerinin yan sra dier dnya lkelerinin uygulamalarnn da incelenmesi lkemiz uygulamasnn belirlenmesine ynelik olarak faydal olacaktr. Bu kapsamda dnya iktisadi, ticari ve teknolojik hayatnn merkezleri olarak grlen ABD, Hong Kong ve Japonya ile lkemizin ve Avrasya blgesinin nemli lkelerinden olan Rusyada 3G standartlar konusunda gerekletirilen uygulamalar hakknda bilgi verilmektedir. Sz konusu lkeler; abone potansiyelleri nedeniyle tehizat ve terminal reticilerinin retim planlarn ve fiyatlarn etkileyecek zelliklere sahiptir.

94

5.3.1. ABD CDMA2000in dayand teknoloji olan CDMAnn ilk olarak 2. Dnya Sava srasnda askeri amalarla kullanlmaya baland ve 1990l yllarn ortasnda, ABD meneli Qualcom irketi tarafndan CDMA teknolojisinin 2G bir haberleme ebekesi olan ve cdmaOne olarak da bilinen IS-95 standardyla ticari olarak kullanma sunulduu lke olan ABDde, 65 iletmeci tarafndan kurulan 82 adet GSM ebekesi [136] ve 23 iletmeci tarafndan kurulan 180 adet cdmaOne ebekesi [68] bulunmaktadr. ABD; CDMA MC standardn TIA ile birlikte gelitirerek IMT2000 kapsamna alnmas iin ITUya teklif eden 3GPP2nin nclerindendir. ABD haberleme dzenleyici kurumu tarafndan Kasm 1999da yaymlanan Politika Bildirisinde; yeni dnemde ABDde frekans tahsislerinin daha esnek bir ekilde ele alnaca ifade edilmektedir. Bu kapsamda iletmecilere, kullanlacak teknoloji ve verilecek hizmetler konularnda daha fazla serbestlik tannmaktadr. Ayrca zararl giriimin nlenmesi iin teknik kurallarn resen uygulanmas yerine iletmecilerin bu konudaki dzenlemeleri kendi aralarnda mzakere etmeleri tevik edilmektedir. Mobil iletmeciler; pazar talepleri ve ticari gereklilikleri gz nnde bulundurarak ebekelerini yeni teknolojileri kullanmak zere ykseltebilmektedirler [118]. Anlan bildirinin ierdii politikalarn geri plandaki nedenlerinden birinin, kamunun elinde bulunan frekanslarn boaltlamamasndan dolay yeni iletmecilere tahsis edilememesi olduu belirtilmektedir [117, 119, 120]. CDMA2000, ABDli iletmecilerce IMT2000 ebekelerine yeni frekans tahsisi yaplamamas ile ilgili sorunlardan bir ka yolu olarak grlmtr [117]. IS95 standardndaki cdmaOne ebekelerinin zerine yeni frekans tahsisi yaplmakszn kurulabilmesi nedeniyle cdmaOne ebekelerinin 122 adedi daha hzl veri taleplerini CDMA20001X ile karlamaktayken 17 adet cdmaOne iletmecisi ise CDMA2000 1XEV-DO ile 3G hizmetlerini sunabilir duruma gelmilerdir. AT&T ile Cingular irketlerinin birlemesiyle oluan ve

95

ulusal kapsama ile 50 milyon aboneye sahip olan Cingular Wireless irketi, 1900 MHz bandnda sahip olduu frekanslar kullanarak, GSM/GPRS/EDGE tabanl ebekesinin 3Gye geii amacyla UMTSyi semi ve 2004 ylnda hizmet vermeye balamtr [121].

5.3.2. Hong Kong 6 iletmeci tarafndan kurulan 11 adet 2G ebekesinin bulunduu Hong Kongda Eyll 2001de 4 adet 3G yetkilendirmesi verilmi, ilk 3G hizmetleri ise Aralk 2003te sunulmaya balamtr [122, 123]. 3G yetkilendirmelerine ilikin olarak Hong Kong Haberleme Dzenleyici Kurumu OFTA teknolojiden bamsz bir yaklam izlemitir. letmeciler, Hong Kong frekans planlamas ile uyumlu olmak kaydyla IMT2000 kapsamndaki braklmlardr. standartlardan Ayrca herhangi birini semekte tahsis edilen serbest frekans iletmeciler kendilerine

bantlarn, herhangi bir kurulua tescil edilmemi ve ak standartlar olmalar ve pazarda kullanclar iin yeterli sayda cihaz seeneinin bulunmas koullaryla 3Gnin veya dier mobil standartlarn yeni gelitirilmi srmleri gibi 3G d hizmetlerin sunulmas amacyla da kullanabileceklerdir [130]. Yetkilendirilen irketlerin tmnn GSM tabanl 2G ebekeleri bulunmakta olup 3G standard olarak WCDMAy semilerdir [131]. Sz konusu seimin en nemli nedenlerinden biri olarak GSM-CDMA2000 ift modlu terminal cihazlarnn halen pazarda bulunmamas, GSM-WCDMA ift modlu terminal cihazlarnn ise pazarda yer almas gsterilmektedir [130]. 3G iletmecilerinin CDMA2000 standardn semeleri halinde, GSM-CDMA2000 ift modlu kullanc terminallerinin bulunmamas nedeniyle 3G ebekesinin kapsama alanndan kan bir 3G kullancs GSM tabanl 2G ebekelerden hizmet alamayacaktr. Bu durum ise kullanclarn 3Gye geiinde bir gecikmeye sebep olacandan 3G pazarnn gelimesine engel tekil edecektir.

96

Mobil yaylm orannn %120 seviyelerinde bulunduu Hong Kongda halen 800 MHz bandnn kullanlmas amacyla beinci bir 3G yetkilendirmesinin verilmesi tartlmaktadr. Mevcut 3G iletmecileri yeni bir 3G yetkilendirmesinin verilmesine kar karken, dzenleyici kurum verilecek olan yetkilendirmenin mevcut mobil iletmecilerden biri tarafndan da alnabileceini ve CDMA2000 standardnda bir 3G ebekesinin ve kurulabileceini ifade etmektedir. Dzenleyici kurum tarafndan kastedilen mobil iletmecinin, UMTS ebekesi kuran iletmecilerden biri olan GSMnin yan sra CDMA standardnda da bir 2G ebekesi bulunan Hutchison irketi olduu dnlmektedir. Bu konudaki kararn 2005 yl ierisinde verilecei beklenmektedir [132].

5.3.3. Japonya 3 adet 2G iletmecisi bulunan Japonyada Haziran 2000de gzellik yarmas yntemiyle cretsiz olarak 3 adet 3G yetkilendirmesi verilmitir. lk 3G hizmetleri ise Mays 2001de verilmeye balanmtr. Japonya IMT2000 standartlar btnnn oluturulmasnda etkin rol oynayan bir lke olarak gze arpmaktadr. 3Gye ilikin almalar Nisan 1993te Japonya Telsiz Sanayi Birlii (Association of Radio Industries and Businesses, ARIB), IMT-2000 alma Kurulunu oluturmasyla balamtr. Kurul almalarna mobil iletmeciler ve reticiler de dahil olmak zere 90n zerinde irket katlm, kurulun rol IMT2000 hava arayz teknolojilerini incelemek ve gelitirmek olarak belirlenmitir. Kurul yeleri tarafndan teklif edilen IMT2000 sistemleri deerlendirilmi, birletirilmi ve 3GPP gibi uluslararas standart kurulularnn teklifleriyle uyumlu hale getirilmitir. Kurul almalar sonucunda Haziran 1998de Japonya adna ITUya WCDMA teklif edilmitir. Anlan teklif zerine PDC ve PHS gibi kapal ve dier lkelerle dolam yaplmasna imkan vermeyen mobil sistemlerin kurulmas endiesi

97

ile 2G iletmecilerinden ikisi ekirdek ebekelerini GSM standardna uygun hale getirirken bir iletmeci de Amerikan ANSI-41 standardn semitir. 1998 ile 2000 yllar arasnda, yetkilendirmeyi yapacak olan Posta ve Haberleme Bakanl tarafndan IMT2000 konusunda yaplan kamuoyu gr alma ve politika belirleme almalar sonucunda, 3G hizmetleri iin ayrlan 2 x 60 MHz frekans band da dikkate alnarak verilecek yetkilendirme says 3 ile snrlanmtr. Gzellik yarmas ile gerekletirilen yetkilendirme srecine katlm konusunda blgesel sabit ebeke iletmecileri dnda bir snrlama getirilmemitir. Haberleme Teknolojisi Kurulu (Telecommunication Technology Council, TTC)nun WCDMA ve CDMA MC hava arayzlerini onaylayan raporu ile teknik artlar belirlenmitir. ten fazla bavuru olmas halinde gzellik yarmasnda dikkate alnacak olan ltler aada sralanmaktadr: Hizmetlerin kullanc talepleri ile uyumlu olmas Baz istasyonlarnn kurulma plan ve yeniden yaplandrma ileminin uygulanabilirlii zellikle 1,9 GHzde almakta olan PHS ve dier mevcut sistemler (rn. PHS) ile oluabilecek zararl giriimin en aza indirilmesi, IMT2000 hizmetlerinin salkl olarak verilebilmesi amacyla; telsiz spektrumun etkin kullanm, ulusal apta hizmet sunulmas, uluslararas standartlarla uyumluluk konularnn planlanm olmas. Bavuran ve temel gereklilikleri salayan 3 irket yetkilendirilmitir. Yetkilendirilen irketten GSM tabanl ekirdek ebekesi bulunan ikisi 3G teknolojisi olarak WCDMAy seerken, ANSI-41 tabanl ekirdek ebekesi bulunan bir irket de CDMA MCyi semitir. Hem Japonyada hem de dnyada ilk gerek anlamdaki 3G hizmeti, WCDMAi seen NTT DoCoMo tarafndan 31 Mays 2001de sunulmaya balanmtr [123].

98

5.3.4. Rusya %95i GSM standardn kullanan, 3 ulusal apta hizmet sunan 50yi akn 2G iletmecisinin bulunduu Rusyada 3G konusunda aratrma ve tavsiyelerde bulunmak zere 1999da sektr oyuncularnn katlmyla 3G Birlii kurulmutur [124]. 3G Birlii, 2002de 3G hizmetlerinin Rus 3G pazarnn teknik ve ticari bakmdan deerlendirilmesi ile ilgili almalarn tamamlamtr. 2003te 3G Birliinin tavsiyeleri ve GSM iletmecilerinin 3Gye UMTS ile gei yapma talepleri Haberleme Bakanl tarafndan onaylamtr [126]. Ancak Rusyada IMT2000 frekans bantlarndaki doluluk nedeniyle henz gerek 3G yetkilendirmeleri yaplamamtr [125]. 3G Birlii, 2004te yetkilendirmelerin yaplmasna ilikin usul ve esaslar hazrlamtr [124]. Buna gre bir defalk ve yllk sabit cretli gzellik yarmas yntemiyle verilmesi planlanan 4 adet yetkilendirme iin bavuran irketlerden istenen bilgi ve belgeler arasnda [129]; ebekenin ve kullanlan tehizatn teknik zellikleri, ebeke blok ekli, Verilmesi planlanan haberleme hizmetleri, ebekenin iletime alnmasna ilikin aamalar, Mevcut ebekelerin kullanm, birlikte alabilirlik, Yerli tehizat salayclardan temin edilmesine ilikin planlar

yer almaktadr [127]. Rusyada bulunan 62 adet NMT450 iletmecisinden 8i 450 MHz bandnda CDMA2000 1X hizmetlerini ticari olarak iletmeye balamlardr. Bylece anlan iletmeciler 1Gden 2,75 G olarak tabir edilen ebeke ve hizmetlere gei yapmlardr [124]. lk CDMA450 1X hizmetleri Ocak 2003te ticari olarak verilmeye balanmtr.

99

6. SONU VE NERLER nc ve drdnc blmlerde tantlan iki 3G mobil haberleme teknolojisi beinci blmde karlatrlm ve sz konusu teknolojilerin seimine ilikin AB ve dnya rnekleri verilmitir. Bu blmde; tez kapsamnda yaplan aratrma ve inceleme almalarndan karlan sonular ile bu sonular temelinde, karlatrlan 3G standartlarna ilikin olarak lkemize ynelik neri ve deerlendirmeler sunulmaktadr.

6.1. Sonular ABnin 2002 Dzenleyici erevesinde teknoloji-yansz yetkilendirme ve dzenleme ilkesi hakim bulunmaktadr. Teknoloji-yanszlk ilkesi dzenleyici kurumlarn belirli bir teknoloji lehine veya aleyhine ayrmclk yapmamalar olarak anlalmaktadr. Ancak sz konusu ilke belirli hizmetlerin etkin olarak verilebilmesinin salanmas iin tedbir alnmasn engellememektedir. rnein frekansn etkin kullanmnn salanmas amacyla saysal TV hizmetlerinin sunulmasna ynelik ykmllk getirilmesi teknoloji-yanszlk ilkesine aykr dmemektedir. Yetkilendirmelerin teknoloji-yansz ekilde yaplmas asndan lkemizde mobil haberleme konusunda yaplm olan yetkilendirmeler incelendiinde, kullanlacak ebeke standardna dorudan isim belirtilmek suretiyle bir ykmllk olarak yer verildii grlmektedir. Sz konusu yetkilendirme artnn, ABde yaygn ekilde grlen GSM eilimine uyum salama amacyla getirilmi olmas muhtemeldir. Dier yandan literatrde, uyumlu standartlarn kullanlmasna ynelik ykmllklerin snrl bir sre boyunca srdrlmesi gerektii, iletmecilerin hizmet vermeye balamalarn takiben yeni teknolojilere ynelmelerine izin verilmesinin spektrumun daha etkin kullanmn

100

salayacan belirten almalar bulunmaktadr [108]. Bu gr 2001 ve 2002 yllarnda UMTS tehizat ve terminal cihazlarnn iletmecilere salanmasnda yaanan darboazn almas amacyla gelitirilen bir zm olarak karmza kmaktadr. Ancak gnmzde UMTS iletmecileri ticari olarak faaliyete balam olup reticiler tarafndan tehizat ve terminal cihazlarnn salanmas konusunda herhangi bir sknt bulunmamaktadr. Avrupa apnda GSM iletmecilerinin tm 3Gye gei iin UMTSyi semilerdir. Bu nedenle Avrupa meneli tehizat reticileri GSM ve UMTS baz istasyonlarnn bir arada yerleimi iin uygun ekilde retim yapmaktadrlar [137]. Baz istasyonlarnn daha etkin olarak ortak yerletirilmesi sayesinde UTRAN iin gerekli anten yerlerinin says azaltlabilmektedir. Bylece ebeke kurulumunun hzlandrlmas ve yatrm maliyetlerinin drlmesi hedeflenmektedir. 3G ebekelerin 2G ebekeler zerine kurulurken yukarda sz edilen avantajn lkemizde de kullanlmas, 3G hizmetlerinin daha hzl ve yaygn bir ekilde verilmeye balanmasnda nemli bir etken olacaktr. Tez almas srasnda incelenen dokmanlarn ounluunda GSMnin 3Gye evrimini UMTSnin tekil ettii belirtilirken, cdmaOne gibi 2G ebekelerin 3Gye gei yolu ise CDMA2000 olarak ifade edilmektedir. ABD ve AB meneli tehizat reticilerinin kar atmasnn yan sra siyasi nedenlerle de oluan iki kutuptan her biri kendi teknolojilerinin btn 2G sistemlerin 3Gye evrimletirilmesinde kullanlabileceini ifade etmektedirler. Ne var ki; gnmzde ticari olarak faaliyet gsteren GSM ebekesinin zerine kurulmu bir 3G CDMA2000 ebekesi dnya zerinde bulunmamaktadr. GSM1X ad verilen bu sistem halen gelitirme ve deneme srecindedir. Ayn ekilde, 2G cdmaOne ebekelerinin zerine kurulmu UMTS ebekesi de bulunmamaktadr.

101

IMT2000 ebekeleri iin yeni frekans bantlarnn tanmlanmasnn en nemli nedeni bu ebekeler zerinden verilecek hizmetlerin etkin olarak ve kullanclar tatmin edebilecek ekilde verilmesi iin daha yksek bant genilikleri gerekmesidir. 3G ve tesi hizmetlerin gelecekte daha da fazla bant genilii gerektireceinin beklenmesi nedeniyle ITU tarafndan IMT2000 kapsamna yeni frekans bantlar eklenmektedir. Bu nedenle mevcut 2G frekanslar kullanlarak 3G hizmetlerinin verilmesi mmkn grlmemektedir. te yandan CDMA2000, cdmaOne ebekelerinin zerine yeni frekans tahsisi yaplmakszn kurulabilmesi nedeniyle zellikle ABDde, IMT2000 ebekelerine yeni frekans tahsis yaplamamas ile ilgili sorunlardan bir ka yolu olarak grlmtr. Ancak Avrupa ve Japonyada IMT2000 frekans bantlarnn kullanlabilir ve yeterli durumda olmas nedeniyle, yeni frekans tahsislerinin yaplamamas sorunu ABDdeki kadar ciddiyet arz etmemektedir. Bu nedenle kullanc taleplerini karlayabilecek zelliklerdeki 3G hizmetlerinin sunulabilmesi iin Avrupada IMT2000 kapsamnda belirlenen yeni frekans bantlar UMTS iletmecilerine tahsis edilebilmitir.

2G kullanclarnn 3Gye geilerinde ift modlu terminal cihazlarnn pazarda yer almas byk rol oynayacaktr. Zira, ift modlu kullanc terminallerinin pazarda bulunmamas halinde 3G ebekesinin kapsama alanndan kan bir 3G kullancs 2G ebekelerden hizmet alamayacaktr. Bu durum ise kullanclarn 3Gye geiinde bir gecikmeye sebep olacandan 3G pazarnn gelimesine engel tekil edecektir. Gnmzde GSM-CDMA2000 ift modlu terminal cihazlar halen ticari olarak yaygn ekilde pazarda bulunmamaktadr. GSM-UMTS ift modlu terminal cihazlar ise lkemiz de dahil tm dnya terminal cihaz pazarnda yer almaktadr [128]. Bu nedenle 2G ebekesi olarak GSM kullanan iletmeciler 3G yetkilendirmesi almalar durumunda 3G teknolojisi olarak UMTSyi semektedirler.

102

CDMA2000 kullanclarnn; CDMA2000 ebekesinin farkl lkelerde IMT2000 frekans bantlar dndakiler de dahil olmak zere ok eitli frekans bantlarnda iin kurulabilmesi dnya nedeniyle uyumlu uluslararas frekans dolam konusunda glklerle karlamalar muhtemeldir. Kresel bir dolamn salanabilmesi apnda bantlarnn kullanlmas gerekmektedir.

CDMA2000 spektrumunda yer alan 450 MHz frekans bandnda, lkemizde kamu gvenlik kurumlarna ait haberleme sistemleri bulunmakta olup CDMA450 sisteminin lkemizde kurulmas halinde farkl bir frekans bandnn kullanlmas ya da 450 MHz bandnn boaltlmas gerekecektir.

6.2. Trkiye in neriler Hzla gelien haberleme teknolojileri her geen gn daha dk maliyetle daha hzl ve kaliteli haberleme iin yeni imkanlar salamaktadr. Ayn zamanda, 3G tesi haberleme teknolojilerine ynelik almalar da dnya apnda hzl bir ekilde devam etmektedir. Gelecein haberleme teknolojilerinin; hzl veri iletimi salayan telefon sistemlerinden te, tek bir terminal cihaz ile heryerden ayn hizmetlere eriebilme imkann kresel dolam kapsamnda mutlak biimde salayabilen, tketici ihtiyalarna gre kiiselletirilebilen esnek hizmet eitleri sunabilen, geriye doru uyumlu, maliyet etkin, geliime ak sistemler btn olduu gzden karlmamaldr. UMTSnin uyum standartlatrma almalarnn olmas, ETSI tarafndan, Avrupa ek

apnda olduu gibi lkemizde de kullanlmakta olan GSM ebekeleriyle gzetilerek gerekletiriliyor ileride gelitirilecek zelliklerin de mevcut GSM ebekelerine uygun olarak standartlatrlaca

103

anlamna gelmektedir. Ayn durum, ANSI-41 standardndaki cdmaOne ebekelerine uyumlu olarak gelitirilmi olan CDMA2000 iin geerli deildir. CDMA2000in yeni srmleri gelitirilirken ilk etapta 2G cdmaOne ebekelerine uyumun dikkate alnmas tabiidir. Yeni CDMA2000 srmleri ile getirilecek olan zelliklerin GSM ebekelerinde uygulanabilir ve kullanlabilir hale getirilmesinde skntlar ortaya kabilecektir. Tez almas srasnda yukarda aklanan ltler kapsamnda yaplan inceleme ve aratrma sonucunda; GSMye yksek derecede teknik uyumluluk, kresel dolam imkan, kapsaml standartlatrma altyaps, oklu frekans terminal cihazlarnn pazarda bulunmas ve Avrupada geni apl olarak kullanlan 3G sistemi olmas gibi etkenler dikkate alndnda, 2G ebeke standard olarak GSMyi semi olan lkemizin 3Gye gei yolunun, teknolojinin doal geliimi erevesinde UMTS olduu kanaati olumaktadr. lkemiz GSM iletmecilerinden ikisinin UMTS konusunda test ve deneme izni iin TKya bavurmu olmas da bu kanaati desteklemektedir. lkemizde IMT2000 hizmetlerinin sunulmasna ilikin yetkilendirme ve dzenlemelerin yaplmasnda, GSM yetkilendirmelerinden farkl olarak, 2002 AB Dzenleyici erevesinin ilkelerinden biri olan teknoloji-yansz yaklamn benimsenmesi gerekmektedir. 3G konusunda Trk meneli veya Trkiyede retim yapan tehizat reticilerinin bulunmamas da dikkate alnarak; 3G yetkilendirmelerinde, IMT2000 kapsamnda bulunma dnda, kullanlacak teknolojiye ynelik zorlayc bir arta yer verilmemesi uygun olacaktr. Bylece tehizat ve terminal reticileri ile teknolojiler arasnda rekabet salanm olacaktr. 3G yetkilendirmelerinde; Trk kullanclarn eriebilmesi istenen asgari hizmetlere, bu hizmetlerin kalite ltlerine ve kapsama alan gibi hizmetin etkin biimde sunulabilmesine ynelik ykmllklere yer verilmesi ve sz konusu hizmetlerin verilmesinin denetlenmesi, TKnn kullanc yarar

104

asndan hedeflerinin gerekletirilmesi iin yeterli olacaktr. Bylece, aklc bir fayda-maliyet analizi yapabildikleri takdirde ticari olarak hayatta kalabilecek olan iletmecilerden mevcut mobil iletmeciler GSM iletimi srasnda elde ettikleri tecrbe ile teknik ve iktisadi anlamda en doru teknolojiyi seebileceklerdir. Dier yandan, mevcut GSM iletmecilerinin dndaki ve 2G ebekesi bulunmayan yeni bir iletmeci adaynn, TK tarafndan 3G konusunda yetkilendirilmesi halinde kuraca ebekenin standardn belirlerken gz nnde bulunduraca etkenler arasnda ulusal dolam konusu ncelik kazanacaktr. Anlan iletmeci ticari hedefleri kapsamnda ebeke standard olarak CDMA2000i seebilecektir. Ancak bu takdirde 3G ebekesini ulusal apta kurmas ve GSMye ulusal dolam yapmaya gerek duymamas gerekmektedir. Yeni 3G iletmecisinin GSMye ulusal dolam talep etmesi halinde ise iki seenei bulunmaktadr. Birinci seenek ebeke standard olarak UMTSyi semek, ikinci seenek ise GSM-CDMA2000 olacaktr. Yeni iletmecinin CDMA2000i semesi halinde karlamas muhtemel dier bir sorun ise dier 3G iletmecileri ile ebeke paylam konusunda olacaktr. zellikle Almaya ve ngilterede 3G iletmecilerince yetkilendirmelere verilen yksek lisans cretleri nedeniyle mali adan zor duruma dmlerdir. Sz konusu mali glklerin almas amacyla dzenleyici kurumlar iletmecilerin 3G ebekelerinin belirli ksmlarn ortak ekilde kurmalarna imkan tanmtr. lkemizde 3G pazarna girecek yeni iletmeci CDMA2000 standardn semesi halinde ebekesini, UMTS standardn olacaktr. semi olan GSM iletmecileri ile paylaml olarak kuramayacaktr. Bu durum ise yatrm maliyetlerini ykselten bir etken ift modlu terminal cihazlarnn yeterince dk maliyetlerle dnya apnda retilerek kullanlr hale gelmesini beklemek

105

Bu tezde karlatrlan teknolojilerden herhangi birinin yetkilendirme art olarak belirlenmesi halinde tehizat reticileri arasnda istenen oranda rekabet oluamayacak, bu durum ise TKnn iletmecilerce seilmesini zorunlu tuttuu teknolojinin tehizat reticilerinin daha yksek fiyatlar belirlemelerine yol aabilecektir. Tehizat fiyatlarndaki art, hem lke kaynaklarnn israfna yol aacak hem de tehizat maliyetinin dolayl olarak tketicilere yansyacandan tketicilerin hizmetlere daha yksek fiyatlarla erimesine sebep olacaktr. 1959da Ankara Anlamasnn imzalanmasndan itibaren Avrupa ile btnleme ynnde irade gsteren lkemizin Ekim 2005te AB ile mzakere srecine girecei ve mteakiben de AB ile olan iktisadi, ticari, sosyal ve kltrel ilikilerinin glenerek artaca dnldnde, AB ile lkemiz arasnda karlkl insan trafiinin ve AB lkeleri ile olan haberleme ihtiyacnn dier dnya lkelerine oranla daha fazla artaca ortaya kmaktadr. lkemizde dolamda bulunan ABde yerleik kullanclar ile ABde dolamda bulunan lkemiz kullanclarnn 3G hizmetlerine eriimlerinde sorun yaanmamas asndan lkemizde en az bir UMTS ebekesinin kurulmas iin TK tarafndan gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir. Bu durum AB mevzuatna uyum almalar erevesinde 128/1999/EC sayl AB Kararnn 3G hizmetlerinin Avrupa apnda kesintisiz olarak sunulabilmesi ilkesine uyum salanmasnn da gereidir. Alnabilecek nlemlere rnek olarak, 3G yetkilendirmelerinden birine UMTS standardna uygun bir ebeke kurulmas artnn konulmas verilebilir. Japonya ve Rusya rneklerinde gzlemlendii zere; 3Gye ilikin kararlarn alnmasnda mobil teknolojiler konusunda yeterli tecrbe ve bilgi birikimine sahip olan 2G iletmecilerinin, akademisyenlerin ve retici irketlerin dahil olaca bir kurulun oluturulmas, standartlarn tarafsz bir ekilde deerlendirilmesi asndan faydal olacaktr.

106

Bu kapsamda; 3G haberleme sistemlerinin lkemizde iletilmeye balanmas iin yaplacak yetkilendirmelere ynelik almalara yn verilmesi asndan, TKnn egdmnde Ulatrma Bakanl, Hazine Mstearl, zelletirme daresi Bakanl, Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Rekabet Kurumu, GSM iletmecileri ve sektrde yer alan retici kurulularn katlmyla kurulmu olan UMTS Ulusal Koordinasyon Kurulu (UUKK)nun, 3G Ulusal Koordinasyon Kurulu (3GUKK) adyla IMT2000 kapsamndaki teknolojilerin tmn kapsayacak ekilde yeniden etkin hale getirilmesi gerekmektedir. 3GUKKya akademik evrelerden de katlm salanmas teknik konulardaki tarafszln salanmas asndan nem arz etmektedir. 3GUKKnn, 3G yetkilendirmelerine ilikin olarak; yetkilendirmelerin yaplmas iin en uygun zaman, yaplacak yetkilendirme says, yetkilendirmelerin ulusal apta m, blgesel dzeyde mi verilmesi gerektii, yetkilendirmenin verilmesine ilikin yaplacak ihale yntemi gibi hususlarda lkemiz asndan doru uygulamalarn gerekletirilmesi konusunda TKya, kurulacak ve 3G ebekelerin standartlarna, ulusal ve dolam iktisadi anlamalarnn arabalant szlemelerinin teknik

gereklilikleri konularnda ise 3G iletmecilerine tavsiyelerde bulunmasnn gerektii dnlmektedir. 3G ebekelerine yaplacak frekans tahsislerinde ITU ve CEPT

dzenlemelerine tam uyumun gzetilmesi gerekmektedir. UMTS/IMT2000 ebekelerine tahsis edilecek frekans bantlaryla ilgili ITU ve CEPT kararlarna lkemiz herhangi bir erh dmemitir. Bu nedenle anlan kararlara uyum, hem lkemizin sz konusu uluslararas kurulular nezdindeki itibarnn muhafazasnn hem de ulusal mevzuatmzn gereidir.

107

lkemizde, NMT ebekesinin tahsis edildii 410 - 430 MHz frekans bandnda CDMA ebekesinin kurulmas; uluslararas frekans dzenlemelerine uyumsuzluk ve CDMAy kullanan lkelerde 450 MHz bandnn kullanlmas nedenleriyle oluacak uluslararas dolam ve terminal cihaz sorunlarndan dolay uygun olmayacaktr. 410 - 430 MHz bandnda kurulan bir CDMA ebekesi iin lkemize zel terminal cihazlarnn retilmesi gerekecek olup az sayda retilecek terminal cihazlarnn fiyat da lek ekonomileri gerei yksek olacaktr. Ayrca sz konusu terminal cihazlar ile CDMA ebekelerini 450 MHz bandnda kurmu olan lkelerde uluslararas dolamda bulunan lkemiz aboneleri frekans uyumsuzluu nedeniyle haberleme salayamayacaklardr. lkemize zel retilecek terminal cihazlarnn hem 410 - 430 MHz hem de 450 MHz bantlarnda iletim yapabilecek ekilde ift frekansl olarak retilmesi halinde ise artan maliyet nedeniyle cihazlarn fiyatlar daha da artacaktr. Kald ki; sadece lkemize ynelik olarak retilecek olan terminal cihazlarnn, deien tketici ihtiya ve seimlerini karlayacak zelliklere sahip olacak ekilde farkl modeller halinde retilmesinin beklenmesi gereki olmayacaktr. Zira terminal cihaz reticilerinin, belirli bir tipteki terminal cihazn retirken pazarlama potansiyelini gz nnde bulundurarak daha ok sayda sat yaplacak olan cihazlar iin daha fazla model gelitirme almas yapmalar tabiidir. 450 MHz bandnn boaltlmas halinde, boaltma ileminin maliyetlerinin asgari seviyede tutulmas kaydyla anlan bantta CDMA450 sisteminin kurulmasnn, frekans kaynann etkin kullanm ve tketici yarar asndan faydal olabilecei dnlmektedir. Ancak 450 MHz bandnn; IMT2000 ve AB frekans dzenlemeleri gz nnde bulundurulmak suretiyle 3G yetkilendirmeleri Dier kapsamnda ele alnmas olduu gerektii gibi 3G dnlmektedir. yetkilendirmelerde

yetkilendirmelerinin yaplmasnda da geerli olmas gereken tekelci bir pazar yapsnn oluturulmamas hedefinin 450 MHz bandnn tahsisi

108

konusunda da geerli olmas gerekmektedir. Bu nedenle anlan bandn, ihale yntemiyle iki veya daha fazla irkete verilecek yetkilendirmeler dahilinde kullanlmas, rekabetin tesisi asndan uygun olacaktr.

109

KAYNAKLAR 1. Smer, N., 2004, Yeni Kuak Arabalant: 2G/3G Arabalant, Uzmanlk Tezi, Telekomnikasyon Kurumu. 2. Walsh, P. Downey, R., Boland, S., 1998, Communications Technology Guide for Business, Artech House, London s.207-212. 3. Web, W., 1998, Understanding Cellular Radio, Artech House, London. 4. Redl, S.M., Weber, M.K., Oliphant, M.V., 1998, GSM and Personal Communications Handbook, Artech House, London. 5. Hanzo, L., 1999, The Pan-European Cellular System, The Mobile Communications Handbook, 2nd ed., Gibson, J.D., IEEE Press, CRC Press, Dallas-Texas. 6. Noll, A.M., 1999, Introduction to Telephones and Telephone Systems 3rd ed., Artech House, London. 7. Bates, R.J., Gregory, W., 1998, Voice and Data Communications Handbook, McGraw-Hill, New York. 8. Kumar, V., Delprat, M., 1999, Enhancements in Second Generation Systems, The Mobile Communications Handbook, 2nd ed., Gibson, J.D., IEEE Press, CRC Press, Dallas-Texas. 9. Mouly, M., Pautet, M.B., 1992, The GSM Communications, Cell&SYS, Palaiseau, France. System for Mobile

10. Golenievski, L., 2002, Wireless Communications, Telecommunications Essentials, Addison- Wesley, Boston. 11. ITU-R M.1455-2 No.lu, Key characteristics for the International Mobile Telecommunications-2000 (IMT 2000) radio interfaces balkl tavsiye karar. 12. Darc, A. 2002, 3.Nesil Mobil Haberleme Sistemleri balkl rapor, Telekomnikasyon Kurumu. 13. Doyle, L., 2002, IMT-2000 Project, What is IMT-2000, <http://www.mee.tcd.ie/~ledoyle/TEACHING/4E1/Lecture%202%20%20Introduction%20to%203G.ppt>, 04.05.2005. 14. AB, 2001, COM(2001)141 Communication From The Commission To The Council, The European Parliament, The Economic And Social Committee And The Committee Of The Regions The Introduction of Third Generation Mobile Communications in the European Union: State of Play and the Way Forward. 15. AB, 2002, COM(2002)301 Communication From The Commission To The Council, The European Parliament, The Economic And Social Committee

110

And The Committee Of The Regions, Towards the Full Roll-Out of Third Generation Mobile Communications, Brussels. 16. The International Engineering Consortium, 2004, Universal Mobile Telecommunications System (UMTS) Protocols and Protocol Testing, <http://www.iec.org/online/tutorials/umts>, 04.05.2005. 17. Hicheri, N., Terr, M., Fino, B., 2003, OFDM, DS-CDMA, and MC-CDMA Systems With Phase Noise And Frequency Offset Effects, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, . <http://itpapers.zdnet.com/whitepaper.aspx?&promo=200556&scid=1071&x =40&docid=94683 >, 05.05.2005. 18. Search Networking, Definitions, . <http://searchnetworking.techtarget.com/sDefinition/0,,sid7_gci525695,00.ht ml>, 05.05.2005. 19. Siemens AG, 2002, 3G Wireless Standards for Cellular Mobile Services, Munich, Germany, . <http://www.google.com.tr/url?sa=U&start=1&q=http://communications.siem ens.com/repository/731/73124/whitepaper_3g_wireless.pdf&e=10313>, 05.05.2005. 20. Aghvami, H., 2002, UMTS / IMT2000, Special Topics On Advanced Communication Technologies International Seminar, Antalya. 21. GSM Association, 2004, Growth of the Global Digital Mobile Market, <http://www.gsmworld.com/news/statistics/pdf/gsma_stats_q2_04.pdf>, 04.05.2005. 22. Global mobile Suppliers Association, 2005, GSM/3G Market Update, <http://www.gsacom.com/gmd/index.php4?PHPSESSID=23ea5223cc5a988 8337563dbea8c043e>, 04.05.2005. 23. Sehier, P., Gabriagues, J-M., Urie, A., 2001, Standardization of 3G Mobile Systems, Alcatel Telecommunications Review, . <http://whitepapers.zdnet.co.uk/0,39025945,60024669p39000408q,00.htm>, 05.05.2005. 24. 3GPP Resmi nternet Sitesi, Technical Bodies, <http://www.3gpp.org/TB/home.htm>, 05.05.2005. .

25. Liew,J., Parekh, S., Rivaille, M., Zegras, C., 3G Wireless in the US: cdmaOne to cdma2000, Program On Internet & Telecoms Convergence, Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts. <http://itc.mit.edu/itel/students/sohil/cdma3G.ppt>, 04.05.2005. 26. 3G Tutorial, UMTS Overview, <http://www.umtsworld.com/technology/overview.htm>, 05.05.2005. .

27. Siemens AG, 2002, Taking the Right Path Towards 3G, Radio Standards for Cellular Networks, Munich, Germany, . <http://www.google.com.tr/url?sa=U&start=1&q=http://communications.siem

111

ens.com/repository/731/73127/whitepaper_taking_the_right_path_toward_3 g.pdf&e=10313>, 05.05.2005. 28. Richardson, A., 2005, WCDMA Design Handbook, Cambridge University Press. 29. 3GPP, 1998, Partnership Project Description balkl sunum, Copenhagen. 30. Hartl, P., Schemmel, A., Leber, M.J., 2003, NGN Perfomance and QoS, Transit services in a mobile world, . <http://www.telecommagazine.com/default.asp?journalid=2&func=articles&p age=0308i09&year=2003&month=8>, 05.05.2005. 31. Karim, M.R., Sarraf, M., 2002, W-CDMA and CDMA2000 for 3G Mobile Networks, McGraw-Hill, New York. 32. Holma, H., Toskala, A., 2001, WCDMA for UMTS Radio Access For Third Generation Mobile Communications, Wiley, West Sussex. 33. Dryburgh, L., Hewett, J., 2004, Signaling System No. 7 (SS7/C7): Protocol, Architecture, and Services Cisco Systems, . <http://www.ciscopress.com/articles/article.asp?p=330805>, 05.05.2005. 34. AB, 2003, Standardisation mandate to CEN, CENELEC and ETSI in the field of Information and communication technologies. 35. Slovenia, L., Thies, R., 2003, ITU-BDT Sub-regional Seminar on IMT-2000 for CEE and Baltic States, Mobile Network Evolution to NGN. 36. Huawei Technologies Co.Ltd., 2004, Telekomnikasyon CDMA2000 Services Introduction balkl sunum. 37. Qualcomm, GSM1X News, <http://www.gsm1x.com/news.html>, 05.05.2005. Kurumu, .

38. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, Applications Overview, <http://www.cdg.org/technology/applications.asp>, 05.05.2005. 39. Bjeryd, N., Evans, M., 2005, SS7 and the all-IP network balkl sunum, <http://signaling.tietoenator.com/filer/pdf/SS7and%20the%20all%20IP%20n etwork.pdf>, 05.05.2005. 40. Telematica Institute, 2002, State of the art overview Interworking of heterogeneous network technologies, and Mobile Multimedia Session Management <https://doc.telin.nl/dscgi/ds.py/Get/File-26769/sota_D3.1-4.1.pdf>, 05.05.2005. 41. UMTS Forum, 1998, 2 No.lu The Path towards UMTS Technologies for the Information Society balkl rapor. 42. UMTS Forum, 2000, 9 No.lu The UMTS Third Generation Market Structuring the Service Revenues Opportunities balkl rapor. 43. UMTS Forum, 2001, 13 No.lu The UMTS Third Generation Market Structuring the Service Revenues Opportunities balkl rapor

112

44. AB, 1999, COM(1999) 539, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions of 10 November 1999. Towards a new framework for Electronic Communications infrastructure and associated services - The 1999 Communications Review. 45. AB, 2002, Directive 2002/20/EC of The European Parliament and of The Council of 7 March 2002 On The Authorisation Of Electronic Communications Networks And Services (Authorisation Directive). 46. Defraigne, 2003, P., The New EU Regulatory Framework balkl sunum, Telekomnikasyon Kurumu. 47. AB, 2002, Directive 2002/21/EC of The European Parlament and of The Councl of 7 March 2002 on A Common Regulatory Framework For Electronic Communications Networks And Services (Framework Directive). 48. AB, 2002, Directive 2002/19/EC of The European Parlament and of The Councl of 7 March 2002 On Access To, And Interconnection Of, Electronic Communications Networks And Associated Facilities (Access Directive). 49. AB, 2002, Directive 2002/22/EC of The European Parlament And of The Councl of 7 March 2002 on Universal Service and Users' Rights Relating to Electronic Communications Networks and Services (Universal Service Directive). 50. AB, 2002, Directive 2002/58/EC of The European Parlament And of The Councl of 12 July 2002 Concerning The Processing Of Personal Data And The Protection Of Privacy In The Electronic Communications Sector (Directive on privacy and electronic communications). 51. AB, 2003, COM(2003)715, Communication From The Commission To The Council, The European Parliament, The European Economic And Social Committee And The Committee Of The Regions, European Electronic Communications Regulation and Markets 2003, Report on the Implementation of the EU Electronic Communications Regulatory Package. 52. AB, 1998, Decision No 128/1999/EC of The European Parlament and of The Council of 14 December 1998 On The Coordinated Introduction Of A Third-Generation Mobile And Wireless Communications System (UMTS) In The Community. 53. Chourbaji, W., 2003, Spectrum Issues for IMT-2000, ITU-D IMT-2000 Seminar, Doha, . <http://www.itu.int/ITU-D/imt2000/documents/Qatar/Presentations/Day%202/2.2.1_Presentation.pdf>, 05.05.2005. 54. UMTS Ulusal Koordinasyon Kurulu, 2002, 3G Dnya Tecrbeleri Raporu. 55. Candan, M. M., 2002, nc Nesil Mobil Haberleme Sistemleri in Trkiyede Uygulanacak Frekans Band, Lisans, Servisler, Uygulamalar Ve lkemizdeki Durumu, Uzmanlik Tezi, Telekomnikasyon Kurumu.

113

56. Scheele, P., 2004, ECC Project Team 1, RegTP, Future development of UMTS/IMT-2000 and systems beyond UMTS/IMT-2000 balkl sunum, Ankara. 57. TESD, 2002, Trkiyede UMTS Lisanslarnn Verilme Esaslar in nermeler balkl rapor. 58. Gnday, M., 2001, Uluslararas Tahkim Alannda Trkiye'de Gerekletirilen Yasal Dzenlemeler, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Ekonomik stikrar, Byme ve Yabanc Sermaye Program, Ankara, s.183-201. <http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar/kitap2/ulustahkmalan.doc>, 11.04.2005. 59. Zepeda, G.A., 1997, PACS: A Wireless Technology to Increase Teledensity in Mexico, Yksek Lisans Tezi, University of Colorado, B.S., Tecnolgico de Monterrey, Mxico, s.60-64. 60. Restrepo, H.D., 1995, Colombia's Wireless Development, Yksek Lisans Tezi, University of Colorado, s.89-95. 61. CDMA Development Group Resmi nternet <http://www.cdg.org/index.asp>, 05.05.2005. Sitesi, Ana Sayfa,

62. Koba, A.,., 2003, Uluslararas Kurulularn Telekomnikasyon Alanndaki Faaliyetleri, Kurumumuzun Bu Kurulularn Faaliyetlerine Katks Hususunda Kurumsallamas Amacyla Yaplmas Gerekenler Ve lke rneklemeleri, Uzmanlk Tezi, Telekomnikasyon Kurumu. 63. Telekomnikasyon Kurumu Resmi nternet Adresi, Milli Frekans Plan, <http://www.tk.gov.tr/Duzenlemeler/teknik/marfl/Marfl.htm>, 05.05.2005. 64. Newstead, S., 2003, 3G & Mobile Data Networks Overview of Architecture, Design & Case Studies, Juniper Networks, <http://www.apricot.net/apricot2004/doc/cd_content/24th%20February%202 004/01%20-%20TTA-3G%20Data%20Networks%20%20Design%20Issues%20&%20Case%20Studies%20Simon%20Newstead/Juniper_3G_Data_Network.ppt>, 05.05.2005. 65. The Shosteck Group, 2001, GSM OR CDMA :The Commercial and Technology Challenges for TDMA Operators, CDMA Development Group. 66. Siemens AG, 2002, Comparison of W-CDMA and cdma2000, Munich, Germany, <http://www.google.com.tr/url?sa=U&start=1&q=http://communications.siemens .com/repository/731/73128/WP_CDMA_CDMA2000_0602.pdf&e=10313>, 05.05.2005. 67. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, 3G-CDMA2000 Devices, <http://www.cdg.org/technology/product_pavilion/subscriber_device.asp>, 16.04.2005. 68. CDMA Development Deployments, Group Resmi nternet Sitesi, 3G-CDMA2000

114

<http://www.cdg.org/worldwide/index.asp?h_area=0&h_technology=999>, 05.05.2005. 69. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, Press Releases <http://www.cdg.org/news/press/2002/june4_02.asp>, 16.04.2005. 70. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi Press Releases <http://www.cdg.org/news/search/2002/07/vendor/071502%5Fven%5Fa.ht ml>, 16.04.2005. 71. 3G Tutorial, Technology <http://www.umtsworld.com/technology/cdma2000.htm>, 21.04.2005. .

72. ERGUT, S., 2003, Overview of 3G Packet Data balkl sunum, University of California, San Diego, . <http://adaptive.ucsd.edu/2003_salih_3Gdata.ppt>, 20.04.2005. 73. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, Advantages of CDMA2000 1XEV-DO, <http://www.cdg.org/technology/3g/advantages_cdma2000_1x.asp>, 21.04.2005. 74. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, 3G <http://www.cdg.org/technology/3g/evolution.asp>, 21.04.2005. Evolution

75. Airvana Inc., 2005, The Growth and Evolution of CDMA2000 1XEV-DO, White Paper, <www.cdg.org/resources/white_papers/files/Airvana_EVDO_Rev_A.pdf>, 21.04.2005. 76. Motorola Inc., 2002, Technical Overview of 1XEV-DV White Paper, 09.06.2002, <http://www.cdg.org/resources/white_papers/files/Motorola_1XEVDV_technical_overview_CDG1.pdf>, 21.04.2005. 77. 3GPP2, 1999, Network Reference Model for cdma2000 Spread Spectrum Systems, Revision: A, . <http://www.google.com.tr/url?sa=U&start=6&q=http://www.arib.or.jp/IMT2000/ARIB-spec/ARIB/S.R0005-A.PDF&e=9707>, 05.05.2005. 78. Derryberry, R.T., Hsu, A., Tamminen, W., 2004, Overview of CDMA2000 Revision D, . <http://www.cdg.org/resources/white_papers/ files/Overview_of_cdma2000_Revision_D.pdf>, 20.04.2005. 79. Newman, P., 2004, In Search of the All-IP Mobile Network, IEEE 80. Nokia Americas, 2002, Nokia commends approval of CDMA2000 1XEV-DV as 3G standard by the ITU, . <http://press.nokia.com/PR/200207/866687_5.html>, 21.04.2005. 81. Intel, 2004, Understanding WiMAX and 3G for Portable/Mobile Broadband Wireless, Technical White Paper, . <http://www.intel.com/netcomms/technologies/downloads/305150.pdf>, 21.04.2005.

115

82. NEC Corp., 2005, Telekomnikasyon Kurumunda yaplan Comparison Between WCDMA and CDMA2000 balkl sunum. 83. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, Latest News, <http://www.cdg.org/news/latest_news.asp?hnYY=2005&hnMM=03#03020 5_ven_a.html>, 18.04.2005. 84. Airvana Inc., 2004, All-IP 1XEV-DO Wireless Data Networks, White Paper, s.5, <http://www.airvananet.com/pdf/Airvana_1XEV_Technical_White_Paper.pdf >, 21.04.2005. 85. Airvana Inc., 2001, High Speed Wireless Data - Building the Business Case, White Paper, . <http://www.airvananet.com/pdf/Airvana_Business_Case.pdf>, 21.04.2005. 86. Airvana Inc., 2002, Using 1XEV-DO to Launch Residential Broadband Services Network Design and Business Considerations, White Paper, s.3, <http://www.airvananet.com/pdf/Airvana_1XEV_Residential_WP.pdf>, 21.04.2005. 87. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, 3G <http://www.cdg.org/technology/3g/migration.asp> 05.05.2005. Migration

88. Van Ditzhuijzen, G., 2005, Interstandard Roaming Keep it Simple, 2005 CDMA Latin America Regional Conference, Rio de Janeiro, <http://www.cdg.org/news/events/CDMASeminar/05_LatinAm/050418/Roa ming/2d%20ISR%20CDG-Rio.pdf>, 05.05.2005. 89. Siemens, Mobile Communications, . <http://communications.siemens.com/cds/frontdoor/0,2241,hq_en_0_68719 _rArNrNrNrN,00.html>, 20.04.2005.
90. UMTS Forum, 3G/UMTS Commercial Deployments, . <http://www.umtsforum.org/servlet/dycon/ztumts/umts/Live/en/umts/Resources_Deployment_ind ex>, 20.04.2005.

91. Turkcell letiim Hizmetleri A.., Karlatrmas balkl rapor.

2005,

CDMA2000

ve

W-CDMA

92. Telecoms.com, Article View, 2005, WCDMA models reach 150 mark, <http://www.telecoms.com/marlin/30000000461/ARTICLEVIEW/mp_channe lid/30000000378/Marlinsource/V2autoMatt/ST/OEM/mp_pubcode/MTEL/mp _articleid/20017301021?welcome=true&proceed=true&MarEntityId=111416 6468043&entHash=102b2ba0dab&UType=true>, 22.04.2005. 93. ETSI, 2004, Overview of 3GPP Release 99, Summary of all Release 99 Features, balkl rapor, . <http://www.3gpp.org/ftp/Information/WORK_PLAN/Description_Releases/R el99_features_v2004_07_20.zip> 94. ETSI, 2004, Overview of 3GPP Release 4, Summary of all Release 4 Features, v. TSG #26 balkl rapor, .

116

. <http://www.3gpp.org/ftp/Information/WORK_PLAN/Description_Releases/R el4%20features_v_2004_07_16.zip>, 05.05.2005. 95. ETSI, 2003, Overview of 3GPP Release 5, Summary of all Release 5 Features, balkl rapor, . <http://www.3gpp.org/ftp/Information/WORK_PLAN/Description_Releases/R el5_features_v_2003_09_09.zip>, 05.05.2005. 96. 3GPP, 2005, 3GPP Active Work Programme . <http://www.3gpp.org/ftp/Specs/html-info/GanttChart-Level-1.htm>, 05.05.2005. 97. 3GPP, Release Content Description <http://www.3gpp.org/specs/releases.htm>, 05.05.2005. Documents,

98. Prasad, R., Ojanper, T., 1998, An Overvew Of Cdma Evoluton Toward Wideband Cdma, IEEE Communications Surveys, <http://www.comsoc.org/livepubs/surveys/public/4q98issue/pdf/Prasad.pdf& e=10313>, 05.05.2005. 99. Alcatel, UMTS/3G Products, . <http://www.alcatel.com/products/productsbytechnology.jhtml?technology= UMTS%20/%203G&pageNumber=1>, 21.04.2005. 100. UMTS Family Protocols, <http://www.protocols.com/pbook/UMTSFamily.htm#CAMEL>, 21.04.2005. 101. RYSAVY Research, 2002, Data Capabilities GSM Evolution to UMTS, <http://www.rysavy.com/Articles/rysavy_data_paper.pdf>, 05.05.2005. 102. Raghuram, G., Jain, R., Morris, S., 2001, Project Report On Interconnection Issues In Telecom Sector, Indian Institute Of Management, Ahmedabad, s.6,17 <http://www.3inetwork.org/reports/IIMStudReport2001/B2.pdf>, 24.04.2005. 103. CDMA Development Group Resmi nternet Sitesi, 3G <http://www.cdg.org/technology/3g/spectrum.asp>, 01.02.2005. Spectrum,

104. UMTS Forum, 1999, UMTS/IMT-2000 Spectrum balkl rapor, <http://www.umtsforum.org/servlet/dycon/ztumts/umts/Live/en/umts/MultiMedia_PDFs_Repor ts_report06a.pdf>, 02.05.2005. 105. Jiang, W., Shuangchun, L., Kai, N., Weiling, W., 2003, Capacity Loss Due to Coexistence of WCDMA and CDMA2000 systems, School of Information Engineering Beijing University of Posts and Telecommunications, Beijing, <http://atnac2003.atcrc.com/POSTERS/Jiang.pdf>, 02.05.2005. 106. Chow, P., 2004, CDMA2000 v.s. WCDMA, Network Technology, APBW, <http://www.wocc.org/wocc2004/2004program_doc/930309PW8.pdf>,02.05.2005. 107. Ovum, 2001, Alternative migration paths to providing 3G services Two approaches to delivering high-speed data on wireless networks balkl rapor,

117

<http://www.cdg.org/technology/3g/resource/ovum_white_paper.pdf>, 05.05.2005. 108. Analysis Research, 2003, Maximising the economic benefits from spectrum use: how to meet the needs of users, operators, vendors and regulators, White paper for Flarion Technologies, . <http://whitepapers.zdnet.co.uk/0,39025942,60130538p,00.htm>, 05.05.2005. 109. McKinsey & Company, 2002, A Comparative Assessment of the Licensing Regimes for 3G Mobile Communications in the European Union and their Impact on the Mobile Communications Sector Report, <http://telecom.kondrashov.ru/art/3gfinal_reportforeu.pdf>, 05.05.2005. 110. Durlacher Research Ltd., 2001, UMTS Report, An Investment Perspective, <http://www.dad.be/library/pdf/durlacher3.pdf>, 05.05.2005. 111. Guyton, J., 2000, Wireless Networks in Europe: A Three-Step Evolution, Masters Thesis, Tufts University, USA, . <http://itc.mit.edu/rpcp/Pubs/Theses/guytonwireless.pdf>, 05.05.2005. 112. Almanya Haberleme ve Posta Dzenleyici Kurumu (RegTP), 2000, Ruling of 18 February 2000 by the President's Chamber on the Determinations and Rules for the Award of Licences for the Universal Mobile Telecommunications System (UMTS)/International Mobile Telecommunications-2000 (IMT-2000); Third Generation Mobile Communications, <www.regtp.de/imperia/md/content/reg_tele/umts/8.pdf>, 24.04.2005. 113. Microwave Engineering Online, 2003, German 3G write-off shakes European mobile sector, <http://www.mwee.com/mwee_news/showArticle.jhtml?articleID=16505268>, 24.04.2005. 114. 3G Newsroom, 2003, Mobilcom returns 3G license, <http://www.3gnewsroom.com/3g_news/dec_03/news_4064.shtml>, 24.04.2005. 115. 3G Today, Vodafone introduces 3G handset services in Germany and Portugal, 04.05.2004, <http://www.3gtoday.com/news/3Gnews050404.html>, 24.04.2005. 116. Fransa Haberleme Dzenleyici Kurumu (ART), 2000, nc Nesil Mobil Haberleme Sistemlerinin Fransada Yetkilendirilmesine likin 00-835 sayl Karar. 117. Liew, J., Parekh, S., Rivaille, M., Zegras, C., 2000, 3G wireless in the US: CDMAONE to CDMA2000 paper prepared for: Information and Telecommunications Protocols: Modeling and Policy Analysis, Kennedy School of Government, Harvard University, Massachusetts Institute of Technology, Fletcher School of Law and Diplomacy, Tufts University, <http://www.google.com.tr/url?sa=U&start=2&q=http://itc.mit.edu/itel/student s/sohil/cdma3G.pdf&e=9707>, 05.05.2005.

118

118. ABD Haberleme Dzenleyici Kurumu (FCC), 1999, Principles for Reallocation of Spectrum to Encourage the Development of Telecommunications Technologies for the New Millennium, Spectrum Policy Statement. 119. Wireless Review, Spectrum Speculation, <http://wirelessreview.com/mag/wireless_spectrum_speculation/>, 05.05.2005. 120. 3G Phones, 3G Spectrum, <http://www.three-g.net/3g_spectrum.html>,05.05.2005. 121. Cingular Wireless, About Us, <http://www.cingular.com/about/company_overview>, 05.05.2005. .

. .

122. Hong Kong Haberleme Dzenleyici Kurumu (OFTA), 2001, TA Announces Completion of the Grant Stage of the Auction for 3G Mobile Services Licensing and Publishes Guidelines for Application for Public Non-exclusive Telecommunications Services (PNETS) Licences for Mobile Virtual Network Operators (MVNOs), . <http://www.ofta.gov.hk/en/press_rel/2001/oct_2001.html#3>, 30.04.2005. 123. 3G Today, 2005, 3G is here today 3G <http://www.3gtoday.com/operators/index.html>, 30.04.2005. Operators,

124. Json & Partners, 3G Association, 2004, Russian 3G Market Watch 125. Frequency conversion in Russia, 2003 <http://www.russiancouncil.org/reports/frequency1.html>, 05.05.2005. .

126. U.S. & Foreign Commercal Service and U.S. Department of State, 2002, IMI: 3G Developments In Russia, . <http://www.tiaonline.org/policy/regional/nis/0624023GRussia.pdf>, 05.05.2005. 127. Pavlov, V., Adviser 3G Association Russia, 2004, 3G licensing in Russia: What the operators community awaits from the regulatory authorities, UMTS Forum & 3G Association Workshop 3G Cellular Communications Introduction in Russia, Moscow, . <http://www.umtsforum.org/servlet/dycon/ztumts/umts/Live/en/umts/MultiMedia_Presentation s_Moscow-WS-06-04-Pavlov.pdf>, 05.05.2005. 128. Hepsiburada Alveri Sitesi, Cep telefonlar, <http://www.hepsiburada.com/productDetails.aspx?CategoryID=16002&Pro ductID=telcepnok7600>, 05.05.2005. 129. Russian Full Service Investment Company FINAM, Sector Analysis: Daily, Telecom Minister weighs in on 3G networks, <http://fin-rus.com>, 05.05.2005. 130. Hong Kong Haberleme Dzenleyici Kurumu (OFTA), 2005, Hong Kong Third Generation Mobile Services Licensing Information Memorandum,

119

07.2001, <http://www.ofta.gov.hk/en/3g-auction/im.exe>, 05.05.2005. 131. GSM Association, GSM Coverage Maps and Roaming Information, <http://www.gsmworld.com/roaming/gsminfo/cou_hk.shtml>, 30.04.2005. 132. ABD Ticaret Bakanl, Hong Kong Market Overview, <http://www.buyusainfo.net/docs/x_2946220.pdf&e=10313>, 05.05.2005. 133. Cullen International, 3G Standards, <http://www.cullen-international.com/cfm/index.cfm>, 30.04.2005. .

134. Yunanistan Telekomnikasyon Dzenleyici Kurumu (EETT), 2001, Licences Award Process for the provision of 3G (UMTS) and 2G (GSM/DCS) mobile services Information Memorandum, Maroussi, <http://www.eett.gr/eng_pages/telec/umts/InformationMemorandumEN.htm>, 05.05.2005. 135. Yunanistan Telekomnikasyon Dzenleyici Kurumu (EETT), 2001, Auction for the Award of Individual Licences for the Provision of 3rd & 2nd Generation Public Mobile Telecommunication Services, Invitation to Tender, Maroussi, <http://www.eett.gr/eng_pages/telec/umts/Download_Documents/Appentice s%20of%20Invitation%20to%20Tender%20EN.pdf>, 05.05.2005. 136. GSM Association, GSM Coverage Maps and Roaming Information, <http://www.gsmworld.com/roaming/gsminfo/cou_us.shtml>,05.05.2005. 137. Ericsson WCDMA Radio Access Network Products, <http://www.ericsson.com/products/hp/WCDMA_Radio_Access_Network_P roducts_pa.shtml>, 04.05.2005. 138. zen, K., 2002, Avrupa Birliinde Telekomnikasyon Politikalari, AB Mktesebat ve Trkiye Tarafindan Alnmas Gereken Tedbirler zerine Bir Aratrma, Telekomnikasyon Kurumu, Uzmanlk Tezi, Telekomnikasyon Kurumu. 139. European Telecommunications Practice Group, Arnold&Porter, Introduction to the New EU Regulatory Framework for Electronic Communications, s.9 <http://www.arnoldporter.com/pubs/files/newframework.pdf>, 05.05.2005. 140. Ausystem, The Third Generation of Mobile Services, White Paper, s.20 <http://www.cs.umn.edu/research/mobile/seminar/SUMMER02/WNfiles/stan dardizationof3g.pdf>, 05.05.2005.

120

ZGEM Afin Bykba 1976 ylnda Yozgatta dodu. lk renimini Yozgatta, orta renimini Ankara Atatrk Anadolu Lisesinde tamamlad. Gazi niversitesi Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi, Elektrik-Elektronik Mhendislii blmnden 2000 ylnda mezun oldu. 2004 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Elektrik Elektronik Mhendislii Blmnde yksek lisansn tamamlad. Halen, Eyll 2001de Telekomnikasyon Uzman Yardmcs olarak greve balad Lisans ve Szlemeler Dairesindeki almalarna devam etmektedir. alma alanlar arasnda yetkilendirme, arabalant ve altyap konular, uzak mesafe telefon hizmetleri, karasal hatlar zerinden veri iletim hizmetleri, mobil haberleme, Dnya Ticaret rgt ve UMTS Ulusal Koordinasyon Kurulu almalar yer almaktadr.