A dan
A
~
serta antara vektor kovarian
A dan
A
~
adalah (Lawden, 1982)
A
x
x
A
~
~
;
A
x
x
A
~
~
A
x
x
A
~
~
;
A
x
x
A
~
~
(1)
3
Sedangkan kaedah transformasi untuk tensor kontravarian dan kovarian berturut-turut
adalah
B
x
x
x
x
B
~ ~
~
;
B
x
x
x
x
B
~
~ ~
(2)
B
x
x
x
x
B
~ ~
~
B
x
x
x
x
B
~
~ ~
. (3)
Pada rumus-rumus di atas telah digunakan kesepakatan penjumlahan Einstein yang
menyatakan bahwa jika terdapat indeks berulang maka penjumlahan harus dilakukan
meliputi jangkauan indeks tersebut. Namun apabila tidak ingin dijumlahkan, maka harus
dituliskan secara eksplisit.
Ditinjau kerangka K dengan koordinat-4 ruang-waktu
) , , , (
3 2 1 0
x x x x x
= ) , ( ) , , , ( r
r
ct z y x ct (4)
serta kerangka K
~
dengan koordinat
)
~
,
~
,
~
,
~
(
~ 3 2 1 0
x x x x x
= )
~
,
~
( )
~
,
~
,
~
,
~
( r
r
t c z y x t c (5)
yang bergerak terhadap K dengan kecepatan konstan V
r
. Kaedah transformasi Lorentz
antara kedua koordinat dirumuskan sebagai (Muslim, 1996)
V V
V r
r r
r r
r
r
r r
c
ct
V
+
2
) )( 1 ( ~
(6)
) / (
~
c ct t c V . r
r
r
. (7)
Bentuk transformasi di atas jika diambil komponennya dapat dituliskan menjadi
0 2
) / ( ) / ) 1 ( (
~
x c V x V V V x
m n
n
m m
n
m
+ (8)
n
n
x c V x x ) / (
~ 0 0
(9)
Dilakukan turunan parsial koordinat K
~
terhadap K yang menghasilkan
2
/ ) 1 (
~
V V V
x
x
n
m m
n
n
m
+
;
c
V
x
x
m m
0
~
;
c
V
x
x
m
m
0 ~
;
0
0 ~
x
x
(10)
4
Jika terdapat sembarang vektor4 ) , (
0
S
r
S S
x diturunkan terhadap
invarian d secara
) , ( / ) , ( /
1
v r
r r
c dt ct d d dx v
. (21)
5
Vektor momentum4 kontravarian
v :
) , / ( ) , / (
2
p v
r r
c E m c mc mv p
(22)
dengan energi dan momentum3 berturut-turut dirumuskan
2
mc E ; v p
r r
m . (23)
Vektor gaya4 kontravarian
p terhadap invarian d :
) , / ( / F
r
cdt dE d dp f (24)
dengan
dt d / p F
r
r
(25)
adalah gaya3. Karena
r . F
r
r
d dW dE (26)
maka gaya4 di atas dapat dituliskan menjadi
) , / ( F v . F
r
r
r
c f . (27)
Dengan menggunakan persamaan (11), dari persamaan (21) dapat diperoleh bentuk
) / 1 (
~ 2
c V . v
r
r
(28)
sehingga kaedah transformasi kecepatan adalah
) / 1 (
/ ) )( 1 ( ~
2
2
c
V
V . v
V V V . v v
v
r
r
r r r
r r
r
+
(29)
dengan komponen sejajar dan tegaklurus berturut-turut adalah
) / 1 (
~
2
//
//
c V . v
V v
v
r
r
r
r
r
(30)
) / 1 (
~
2
c V . v
v
v
r
r
r
r
. (31)
Inversi transformasi kecepatan adalah
) /
~
1 (
/ )
~
)( 1 (
~
2
2
c
V
V . v
V V V . v v
v
r
r
r r r
r r
r
+
+ +
(32)
6
) /
~
1 (
~
2
//
//
c V . v
V v
v
r
r
r
r
r
+
(33)
) /
~
1 (
~
2
c V . v
v
v
r
r
r
r
+
(34)
Kaedah transformasi untuk gaya3 adalah
) / 1 (
/ ) ( / ) )( 1 (
~
2
2 2
c
c V
V . v
V v . F V V . F F
F
r
r
r
r
r r r r r
r
+
(35)
dengan komponen sejajar dan tegaklurus berturut-turut adalah
) / 1 (
/ ) (
~
2
2
//
//
c
c
V . v
V v . F F
F
r
r
r
r
r r
r
(36)
) / 1 (
~
2
c V . v
F
F
r
r
r
r
. (37)
Inversi kaedah transformasi gaya adalah
) /
~
1 (
/ )
~
~
( / )
~
)( 1 (
~
2
2 2
c
c V
V . v
V v . F V V . F F
F
r
r
r
r
r r r r r
r
+
+ +
; (38)
) /
~
1 (
/ )
~
~
(
~
2
2
//
//
c
c
V . v
V v . F F
F
r
r
r
r
r r
r
+
+
; (39)
) /
~
1 (
~
2
c V . v
F
F
r
r
r
r
+
. (40)
III. KAEDAH TRANSFORMASI LORENTZ E
r
dan B
r
Didefinisikan tensor medan elektromagnetik rank2 kontravarian yang dirumuskan sebagai
A A F (41)
dengan
) , / (
1
t c
dan ) , / ( A
r
c A
(42)
Komponen tensor
F tersebut adalah
0
00
mm
F F ; c E F F
n n n
/
0 0
;
k
mnk nm mn
B F F . (43)
Sementara itu di K
~
, tensor medan
F
~
tentu saja memiliki komponen
7
0
~ ~
00
mm
F F ; c E F F
n n n
/
~ ~ ~
0 0
;
k
mnk nm mn
B F F
~ ~ ~
. (44)
Selanjutnya akan dicari hubungan antara komponen tensor medan tersebut di dua kerangka
sebagai berikut:
F
x
x
x
x
F c E
n
n n
~ ~
~
/
~
0
0
=
ab
b
n
a
b
n
b
b
b
n
F
x
x
x
x
F
x
x
x
x
F
x
x
x
x
~ ~ ~ ~ ~ ~
0
0
0
0
0
0
0
= c E c V c V V V V
b n
b b
n n
b
/ )] / )( / ( ) / ) 1 ( ( [
2
+ +
k
abk
b
n n
b a
B V V V c V ) / ) 1 ( )( / (
2
+
= c B V c V c V c E
k a
akn n n
/ / ) )( ) 1 ( ( /
2 2 2
+ +
V . E
r r
= c cV V c E
n n n
/ ) ( / ) )( 1 ( /
2
B V V . E
r r r r
+ + (45)
sehingga dengan mengalikan hasil terakhir di atas dengan c serta menyatakannya dalam
notasi vektor diperoleh kaedah transformasi Lorentz :
2
/ ) )( 1 ( ) (
~
V V V . E B V E E
r r r r r r r
+ + (46)
Dari hasil terakhir di atas, kaedah untuk komponen sejajar dan tegaklurus E
~r
berturut-turut
adalah
// //
~
E E
r r
; (47)
) (
~
+ B V E E
r r r r
(48)
dengan inversi
)
~ ~
(
B V E E
r r r r
. (49)
Jika pada hasil di atas, telah diperoleh kaedah transformasi medan listrik, selanjutnya akan
dicer kaedah transformasi medan imbas magnet sebagai berikut.
ab
b
n
a
m
b
n
b
m
b
b
n m
mn
k
mnk
F
x
x
x
x
F
x
x
x
x
F
x
x
x
x
F B
~ ~ ~ ~ ~ ~
~ ~
0
0
0
0
= c E V V V c V V V V c V
b
b
m m
b
n
b
n n
b
m
/ )] / ) 1 ( )( / ( ) / ) 1 ( )( / [(
2 2
+ +
+
k
abk
b
n n
b a
m m
a
B V V V V V V ) / ) 1 ( )( / ) 1 ( (
2 2
+ +
=
2
/ ) ( c V E V E
m n n m
+
k
mnk
B + ) )( 1 (
2 2
V V B V V V B V
m
k a
akn n
k b
mbk
=
2
/ ) ( c
k
mnk
V E
r r
+
k
mnk
B + ) / ) ( ( ) 1 (
2
V V B
k k
mnk
V . B
r r
8
= ] / ) ( ) / ) )( 1 ( ( [
2 2
c V V B
k k k
mnk
E V V . B
r r r r
+ (50)
atau
] / ) ( ) / ) )( 1 ( ( [
~
2 2
c V V B B
k k k k
E V V . B
r r r r
+ . (51)
Dengan menyatakannya dalam notasi vektor diperoleh kaedah transformasi Lorentz :
2 2
/ ) )( 1 ( ) / (
~
V c V V . B E V B B
r r r r r r r
+ (52)
Kaedah untuk komponen sejajar dan tegaklurus B
~r
berturut-turut adalah
// //
~
B B
r r
; (53)
) / (
~
2
c
E V B B
r r r r
(54)
dengan inversi
) /
~ ~
(
2
c E V B B
r r r r
+
. (55)
IV. PENURUNAN GAYA LORENTZ DARI GAYA COULOMB
Jika sebuah muatan uji q yang rehat berada dalam medan listrik E
r
maka gaya Coulomb
yang dirasakan muatan tersebut sebesar
E F
r r
q . (55)
Ditinjau sebuah partikel bermuatan q yang bergerak di kerangka K dengan kecepatan v
r
. Di
kerangka K terdapat medan E
r
dan B
r
. Selanjutnya dipilih kerangka K
~
yang merupakan
kerangka rehat partikel tersebut (K
0
) untuk mana K
~
bergerak terhadap K dengan kecepatan
v V
r
r
. Di kerangka K
~
, tentu saja medan elektrodinamiknya adalah E
~r
dan B
~r
. Mengingat
partikel rehat di K
~
( 0 v
r
r
~
), gaya Coulomb yang dirasakan oleh partikel di K
~
adalah
E F
~ ~ r r
q , (56)
yang jika diuraikan dalam komponen-komponen sejajar dan tegaklurus menjadi
// //
~ ~
E F
r r
q (57)
dan
E F
~ ~ r r
q . (58)
9
Dengan menggunakan kaedah transformasi Lorentz untuk gaya pada persamaan (39) dan
(40), diperoleh
V v
V v F F
F
r
r
r
r
r r
r
+
+
~
)
~
~
(
~
2
//
2
//
c
c
=
// // //
~ ~
E E F
r r r
q q (59)
)
~
(
~
2
2
V v
F
F
r
r
r
r
+
c
c
= ) (
~ ~
1 1
B V E E F
r r r r r
+
q q . (60)
Gaya yang dirasakan partikel di K adalah
) ( ) (
//
B v E B V E F F F
r
r
r r r r r r r
+ + +
q q , (61)
mengingat telah dipilih v V
r
r
. Gaya di atas adalah Gaya Lorentz yang mengatur interaksi
muatan q dengan medan E
r
dan B
r
. Gaya Lorentz di K
~
adalah
)
~
~
~
(
~
B v E F
r
r
r r
+ q (62)
dan untuk kasus partikel rehat di K
~
diperoleh
E F
~ ~ r r
q (63)
yang sama dengan ungkapan (55).
Dari perumusan gaya Lorentz di K
~
menurut persamaan (61) atau (62), selanjutnya ingin
ditunjukkan konsistensi perumusan gaya Lorentz di K melalui transformasi besaran-besaran
gaya3, medan listrik, imbas magnet dan kecepatan3.
Dimulai dari
+ F F F
r r r
//
=
V v c
c
//
2
// // //
2
~
)
~
~
~
~
(
~
+
+ +
V v F v F F
r
r
r
r
r r
+
)
~
(
~
//
2
2
V v c
c
+
F
r
. (64)
Pertama kali dicari perumusan untuk gaya
//
F
r
. Suku pertama ruas kanan persamaan (64)
dapat diuraikan menjadi berikut ini.
//
~
F
r
= )
~
~
(
//
+ B v E
r
r
r
q =
,
_
+
2
2
//
2
2
//
) (
) (
~
c
c
V v c
c
q
E V B v
E
r r r
r
r
=
1
1
]
1
+
V v c
c
q
//
2
//
2
//
) ( ) ( V v E B v
E
r
r
r r
r
r
, (65)
10
// //
~
~
v F
r
r
=
1
1
]
1
+
V v c
c
q
//
2
//
2
//
) ( ) ( V v E B v
E
r
r
r r
r
r
1
1
]
1
V v c
c
//
2
//
2
) ( V v
.
r
r
=
1
1
]
1
+
+
2
//
2
//
2
// //
2
//
2
// //
2
) (
) )( ( ) ( ) ( ) (
V v c
V v V c
V v c
V v E c
q
v E V v B v
r
r r
r
r
r
, (66)
v F
~
~
r
r
=
+ v B v E
~
] )
~
~
(
~
[
r
r
r
r
q
=
) (
]
~
~
~
~
) ( [
//
2
2
// //
V v c
c
q
+ + +
v
B v B v B V E
r
r
r
r
r
r r r
(67)
Karena
B v
~
~
//
r
r
=
2
2
//
2
//
2
) ( ) (
c
c
V v c
c
E V B V v
r r r r
r
=
V v c
V V v c
//
2
2
//
2
)] ( ) ( [
+
E B V v
r r r
r
, (68)
//
~
~
B v
r
r
=
) (
//
2
//
2
V v c
c
B v
r
r
(69)
maka persamaan (67) menjadi
v F
~
~
r
r
=
2
//
2 2
2
//
2 2
// //
2 2
//
2 2
) (
} )] ( ) ( [ ) )( ( {
V v c
c c V V v c V v c q
+ + + +
v . B v E B V v B V E
r
r
r
r r r
r
r r r
=
2
//
2 2
//
2
//
2 2 2 2
) (
} ) )( ( {
V v c
c V c qc
+ +
v . B v B v E
r
r
r
r
r
r
=
2
//
2 2
// //
4
) (
) ) ( (
V v c
qc
v . B v v . E
r
r
r r
r
. (70)
Dengan mengingat :
V v c
//
2 ~
1
+
=
4
//
2 2
) (
c
V v c
, (71)
maka
//
F
r
=
4
//
2 2
) (
c
V v c
1
1
]
1
+
V v c
c
q c
//
2
//
2
//
2
) ( ) ( V v E B v
E
r
r
r r
r
r
11
+
4
//
2 2
) (
c
V v c
1
1
]
1
+
+
2
//
2
//
2
// //
2
//
2
// //
2
) (
) )( ( ) ( ) ( ) (
V v c
V v V c
V v c
V v E c
q
v E V v B v
V
r
r r
r
r
r
r
+
4
//
2 2
) (
c
V v c
2
//
2 2
// //
4
) (
) ) ( (
V v c
qc
v . B v v . E
r
r
r r
r
= )] ( ) [(
2
// //
2
2
//
2
V V v V v c
c
q
+
E
r
+
1
1
]
1
V v c V v c c
V v
V v c c
V
c
q
//
2
//
2 2
//
2
//
2 2
2 2
2
2
1
) ( ) (
) . ( V v E
r
r
r
+
1
1
]
1
V v c
v
V v c
V
V v c
v
V
q
//
2
//
//
2
2
//
2
//
2 2
//
) (
V V V V
B v
r r r r
r
r
=
2
2
2
//
2
c
c
qE
r
+ ] 0 [ ) . ( V v E
r
r
r
q +
V
q
V
B v
r
r
r
//
) ( (72)
atau
//
F
r
=
//
) ( B v E
r
r
r
+ q (73)
Selanjutnya perumusan untuk
F
r
adalah sebagai berikut.
] )
~
~
(
~
[
~
+ B v E F
r
r
r r
q = )
~
~
( )
~
~
(
~
// //
B v B v E
r
r
r
r
r
+ +
q q q (74)
yang karena
) (
~
B v E E
r
r
r r
+
(75)
B v
~
~
//
r
r
=
2
2
//
2
//
2
) ( ) (
c
c
V v c
c E V B V v
r r r r
r
= [ ] ) ( ) (
2
// //
2
//
2
V V v c
V v c
+
E B V v
r r r
r
(76)
//
~
~
B v
r
r
=
) (
//
2
//
2
V v c
c
B v
r
r
. (77)
Jadi
F
r
=
F
~
) (
2
//
2
r
c
V v c
12
= [ ] B V E
r r r
+
2
//
2 2
) (
c
V v c q
+ [ ] ) ( ) (
2
// //
2
2
2
V V v c
c
q
+
E B V v
r r r
r
+
//
B v
r
r
q
= [ ] ) ( ) (
2
// //
2
2
2
V V v V v c
c
q
+
E
r
+
1
1
]
1
B V B V
r r r r
2
2 2
2
2 2
c
c
c
c
q
+
1
1
]
1
2
2
2 2
//
c
V
q B v
r
r
+
//
B v
r
r
q
=
E
r
q +
B v
r
r
//
q +
//
B v
r
r
q (78)
atau
F
r
=
+ ) ( B v E
r
r
r
q (79)
Dengan menggabungkan persamaan (73) dan (79) diperoleh
) ( ] ) ( ) [( ) (
// // //
B v E B v B v E E F F F
r
r
r r
r
r
r
r r r r r
+ + + + +
q q q . (80)
Jika gaya Lorentz lenyap di K
~
, salah satu kemungkinan adalah berlakunya hubungan
berikut :
v B E
~
~ ~
r
r r
(81)
atau
)
~
~
( )
~
~
( )
~
~
( )
~ ~
( )
~ ~
(
~ ~
// // // // // //
+ + + + + v B v B v B v v B B E E
r
r
r
r
r
r
r r
r r r r
. (82)
Dengan menggunakan sifat-sifat transformasi medan dan kecepatan diperoleh
) (
) (
) ( ) (
) (
) (
//
2
2
2
2
//
2
//
2
2
2
//
2
//
2
//
V v c
c
c
c
V v c
c
c
c
V v c
c
+ +
v E V B
V v E V B v B
B v E E
r
r r r
r
r
r r r
r
r
r
r
r r
( ) [
( )]
+
+ +
v E V v B
v E V V B V E V v B v B
r
r r
r
r
r
r r r r r r r
r
r
r
r
) (
) ( ) (
) (
1
2
//
2 2 2
//
2
//
2
c
c c c
V v c
ll
(83)
Dengan mengingat bentuk identitas
2
) ( V
E V E V
r r r r
; V v
// //
) (
E v E V
r
r
r r
; V v . E E v E V
r
r
r r
r
r r
) ( ) (
// //
V v (84)
13
serta memindahkan semua suku di ruas kanan yang mengandung E
r
ke ruas kiri, serta suku
di ruas kiri yang mengandung B
r
ke ruas kanan, diperoleh bentuk sebagai berikut. Ruas kiri
yang mengandung E
r
berbentuk :
V v c
V v
V v c
V v V
//
2
// //
//
2
//
2
//
) ( ) (
E V v . E E
E E
r r
r
r r
r r
(85)
yang dapat disederhanakan menjadi
) (
) ( ) (
//
2
//
2
V v c
c
+
V v . E E E
r
r
r r r
(86)
Sementara ruas kanan yang mengandung B
r
berbentuk :
[ ] ) (
) (
) (
//
2
//
//
2
2
V v B v B v B V B
r
r
r
r
r
r
r r r
+ +
+
V v c
c
(87)
yang dapat disederhanakan menjadi
[ ]
) (
) ( ) ( ) (
//
2
// //
2
V v c
c
+ +
v B v B v B
r
r
r
r
r
r
. (88)
Dengan menyamakan ungkapan (86) dan (88) diperoleh :
) ( ) ( ) ( / ) (
// //
2
//
v B v B v B V v . E E E
r
r
r
r
r
r r
r
r r r
+ + +
c (89)
Jika suku-suku yang berarah sejajar dan tegaklurus dipisahkan, dihasilkan
// //
2
//
/ ) (
v B v B E
v B V v . E E
r
r
r
r r
r
r r
r
r r
+
c
(90)
Selanjutnya penjumlahan dua persamaan tersebut menghasilkan
v B V v . E E
r
r r
r
r r
2
/ ) ( c (91)
yang jika dilakukan operasi perkalian titik dengan v
r
menjadi
v . v B V . v v . E
r r
r r
r r
r
) ( ) / 1 )( (
2
c = 0. (92)
Untuk sembarang v
r
dan V
r
yang keduanya c, nilai 0 / 1
2
c V . v
r
r
sehingga disimpulkan
bahwa
0 v . E
r
r
. (93)
Dengan mengisikan hasil (93) ke dalam persamaan (91) diperoleh
14
v B E
r
r r
. (94)
Gaya Lorentz di K adalah
0 B v v B B v E F
r r
r r
r r
r
r r
+ + ) ( ) ( q q . (95)
Hal ini menunjukkan bahwa jika di K
~
berlaku v B E
~
~ ~
r
r r
, maka di K juga berlaku
v B E
r
r r
. Ini sejalan dengan kaedah transformasi Lorentz bahwa jika gaya Lorentz di K
~
lenyap, maka di K juga lenyap.
V. DISKUSI DAN PEMBAHASAN
Di atas telah dijelaskan bahwa melalui kaedah transformasi vektor-4 dan tensor-4, dapat
diturunkan kaedah transformasi gaya, medan listrik, medan imbas magnet dan kecepatan.
Dengan mengambil kasus partikel bermuatan bergerak di kerangka K dengan kecepatan v
r
,
serta dipilih kerangka K
~
sebagai kerangka rehat partikel tersebut, dapat ditunjukkan
dengan singkat gaya Lorentz bagi muatan tersebut di K akibat interaksi dengan kedua
medan. Selanjutnya dapat ditunjukkan bahwa untuk sembarang medan, kecepatan partikel
bermuatan, dan gaya, dapat ditunjukkan bahwa di kedua kerangka tersebut berlaku gaya
Lorentz. Terakhir ditinjau ketika gaya Lorentz di kedua kerangka lenyap, maka berlaku di
kedua kerangka tersebut : v B E
r
r r
.
VI. KESIMPULAN
1. Dengan menggunakan kaedah transformasi gaya, medan dan kecepatan serta
memanfaatkan Hukum Coulomb, dapat diturunkan perumusan gaya Lorentz. Telah
ditunjukkan pula perumusan gaya Lorentz tersebut di kedua kerangka inersial.
2. Telah ditunjukkan pula konsekuensi jika gaya Lorentz lenyap di satu kerangka
inersial, maka juga akan lenyap di kerangka inersial yang lain, yaitu invaransi relasi
v B E
r
r r
.
DAFTAR PUSTAKA
Lawden, D.F., 1982 : An Introduction to Tensor Calculus, Relativity and Cosmology, John
Wiley & Sons, Chicester.
Muslim, 1996 : Elektrodinamika Via Relativitas Khusus, Lab Atom-Inti, FMIPA UGM,
Yogyakarta.