Afrika, kontinenti i tret m i madh n Tok, duke zn, me ishujt ngjitur, nj siprfaqe prej rreth 30.330.

000 km2 ose 22% e toks n mas totale. mjedisit natyror Me prjashtim t bregdetit verior dhe malet Atlas, territorin e Afriks sht nj kantier t madh, rrafshnalt undulating, i shmtuar nga pellgjet e mdha. Afrika mund t ndahen n tri regjione: malore veriore, qendrore dhe malore jugore dhe maleve lindore. N prgjithsi, lartesi e rritet kontinentit nga veriperndim n juglindje. Brigjet e ult, me prjashtim bregdetin Mesdhe dhe n brigjet e Guinejs, jan afr dhe t rritet ndjeshm ndaj pllaj. Karakteristik t veant t pllaj veriore sht Sahara e cila shtrihet pr m shum se nj e katrta e territorit t Afriks. Malore qendrore dhe jugore t prfshij disa depresioneve t mdha, veanrisht n pellgun e Kongos dhe shkrettir Kalahari. elemente t tjera n jug t pllaj jan malet Drakensberg t bregut n juglindje, dhe Karoo. Malet lindore, t cilat formojn pjesn m t lart t kontinentit, shtrihet nga Deti i Kuq n lumin Zambezi. Rajoni ka nj lartsi mesatare mbi 1500 m, edhe pse n pllaj etiopian gradualisht rritet derisa arrin n 3000 m. Jug t pllaj etiopian, rritet disa maja vullkanike, si Mali Kilimanjaro, Kenia dhe Elgon. Nj element i topografis sht e Lugins Rift. Perndim sht Malet Ruwenzori. Ka gjasht rrjete t mdha kulluese, t shpuar nga shenja waterfalls, t tilla si Victoria Falls ose pragje t lumit q pengojn navigacion. A jan luginat e Nilit, Kongo, Nigeri, Zambezi, Orange dhe pellgu brendshme e Liqenit ad, zona m e madhe kullimit t kontinentit. N mesin e liqene t shumta, t dal nga Turkana, Albert, Tanganyika, Malavi dhe Victoria. Mund t dalloj shtat zonave klimatike dhe t vegjetacionit. N qendr t kontinentit dhe n brigjet lindore t Madagaskarit, klima dhe vegjetacionit jane tropikale. Klima e bregdetit Guinea ngjan klims ekuatorial, por ka vetm nj sezon me shi. N veri dhe jug, klima e pyjeve tropikale n vetvete sht zvendsuar nga nj zon e savan tropikal q prfshin nj e pesta e Afriks. Larg ekuatorit, n veri dhe jug, klima savan zona t bhet nj zon e steppes that. Fushat e n veriperndim dhe jugperndim skajeve jan t klims mesdhetare. N rrafshnalta t larta t Afriks jugore, klima sht e but. Afrika ka nj siprfaqe prej that ose shkrettir, m shum se do kontinent tjetr prve Australi. N Sahara n veri, i fryhet e Afriks n lindje dhe shkrettirat e Namibis Kalahari dhe n jugperndim, e reshjeve vjetore sht m pak se 250 mm dhe vegjetacioni duket vetm n oases. N lidhje me kafsh t egra, Afrika ka dy zona t ndryshme. Veriore dhe veri, duke prfshir Sahara dhe karakteristika nga nj faun t ngjashme me at t Eurasia (madhshti, afrikane dre Kuq dhe dy lloje t ibis ka origjinn n bregdetin verior t Afriks). Tjetr sht zona e Afriks n jug t Sahara, me nj shumllojshmri t gjer t kafshve, ndr t cilat jan antelopes, giraffes, elefantve afrikane, kuriozitete dhe leopards. Afrika sht e pasur me burime minerale. Ajo ka shumicn e mineraleve t njohur, n sasi shum t ndjeshm. Ajo ka depozitat e mdha t qymyrit, nafts dhe t gazit natyror, si dhe rezervat m t mdha botrore prej ari, diamante, bakri, boksit, mangan, nikel, radio, germanium, litium, titan dhe fosfat. Popullsi N hemisfern veriore, duke prfshir Sahara, kryesisht popujt e Kaukazit, kryesisht arabt dhe Berbers. Prbjn rreth nj e katrta e popullsis t kontinentit. Jug e Sahara, populli mbizotrues afrikan, rreth 70% e afrikan. N Afrik jugore, ka nj koncentrim t popujve Khoisan, San (Bushmen) dhe Khoikhoi (Hottentots). Pygmies jan t prqendruara n pellgun e lumit Kongos dhe Tanzani. Grupuar kryesisht n Afrikn jugore, jetojn pes milion bardh me origjin Europiane. N mes t viteve 1980, t popullsis s prgjithshme u vlersua n 550.000.000, t barabart me 11% t bots. Dendsia mesatare e popullsis, rreth 18 banor / km 2, prfshin zona t gjera shkrettir q jan t pabanuara praktikisht. Kur ne e llogarisim dendsia e toks prodhuese, densiteti i rritet deri n 139 banor / km 2. Zonat m shum t populluar jan brigjet veriore dhe perndimore, luginat e lumenjve t mdha dhe pllaj lindore. Shkalla e lindjeve sht 46%. Vdekshmria sht 17%. Popullsia rritet do vit nga 2,9% dhe gjysma jan 15 vje ose m pak. Shumica e popullsis mbetet e rurale, dhe jeton vetm nj e pesta n qytete me mbi 20.000 banor. Rritja urbane sht rritur n mas t madhe nga vitet 1950. Zona veriore sht m e urbanizuar. N Afrik, duke folur pr rreth nj mij gjuh t ndryshme. Prve arabisht, m t folur dhe jan Suahilisht Hausa. Grupet kryesore gjuhsore apo familjet jan cordofana Congolese, Nilo-Sahariane, gjuht e Afriks Camit-semite apo aziatike dhe Khoisan. Gjuht Shiko afrikane.

Krishtrimi, fes m t njohura, dhe Islami jane religjionet kryesore. Prafrsisht 15% e njerzve t Afriks apo lokale feve animist praktik. Fe Shih. Pjesa m e madhe e aktivitetit kulturor Afriks fokusohet n familjes dhe grupit etnik. Me intensifikimin e nacionalizmit, e kulturs tradicionale afrikane koht e fundit ka pasur nj rigjallrim t mdha. Shiko letrsis afrikane. Ekonomi Shumica e afrikan jan tradicionalisht fermert dhe barinjt. Kolonizimit evropian rritjen e krkess s huaj pr produkte t caktuara bujqsore dhe minerale. Pr t arritur kt, jan ndrtuar sistemet e komunikimit ishin futur pr t lashtat europiane dhe t teknologjis dhe sht zhvilluar n nj sistem modern ekonomik e tregtar, i cili vazhdon t bashkjetoj me ekonomin e jetess. Edhe pse rreth 60% t t gjith toks s kultivuar sht zn nga bujqsia mbijetes, Afrika prodhon dhe eksporton m shum se gjysmn e prodhimit botror t kakao,, Cassava karafil dhe pita. Fermave dhe plantacione, pronat e vendosura n Evrop dhe Lindore dhe Jugore Afrika, prodhimin e agrumeve, duhan dhe produkte t tjera ushqimore t destinuara pr eksport. Jasht zonave pyjore, bujqsore sht praktikuar gjersisht, por rrall pr qllime komerciale. Edhe pse nj e katrta e territorit afrikane sht i mbuluar me pyje, shum i drurit ka vler vetm si lnd djegse. Gabon sht prodhuesi m i madh okoum, nj derivat prej druri t prdorura n prgatitjen e kompensat (rimeso druri). Bregu i Fildisht, Liberia, Gana dhe Nigeria jane eksportuesit kryesore e drur. Peshkimit brendshm sht i prqndruar n liqene Luginn Rift. Deti peshkimit, e cila sht shum e prhapur dhe e fokusuar n konsumin lokal, sht br tregtar i rndsishm n Maroko, Namibi dhe Afrika e Jugut Miniera paraqet hyrat m t larta n mesin e produkteve t eksportuara. Industria e nxjerrjes s mineraleve jan sektori m i zhvilluar n pjesn m t madhe t ekonomis afrikane. llogarit e Jugut pr rreth nj e treta e prodhimit botror t uraniumit, 20% e rezervave botrore t bakrit, kobalt dhe 90% e tre t katrtat e art t bots. Pr m tepr, Siera Leone e ka rezerva m e madhe e njohur e titan. Minierat e Afriks s Jugut dhe Zaire prodhojn pothuajse t gjitha t muar dhe diamante industriale n bot. Pjesa m e madhe e pasuris minerare sht shfrytzuar nga kompani t mdha shumkombshe. m t industrializuara t vendit Afrika e Jugut, edhe pse ka tashm jan t vendosur qendrat industriale t shquar n Zimbabve, Egjipti dhe Algjeria. N shum t Afriks, prodhimi sht i kufizuar pr prodhimin ose mblidhen mallrave t konsumit. Histori Ka rreth 5 milion vjet, nj lloj i hominid jetuar n Afrikn jugore dhe lindore. Jan rreth 1.5 milion vjet m par, hominids evoluar n forma m t prparuara: Homo habilis dhe Homo erectus. Njeriu i par afrikan, Homo sapiens, daton prej m shum se 200.000 vjet (shih Hominization). Popullsia afrikan, i cili dominohet zbutje e kafshve dhe bujqsin, uan grupet Bushmen n zonat m t shkret. N pes mijvjearit t par, njerzit Bantu, nje nga grupet dominuese, filluan nj migrimi q zgjati 2000 vjet dhe shumica e Afriks qendrore dhe jugore t populluara. E para qytetrimit t madh afrikan filloi n Luginn e Nilit rreth 5000 para Krishtit Mbretria e Egjiptit ishte i zhvilluar dhe i ndikuar dhe shoqrit e Afriks Mesdhetare pr mijra vjet. Midis fund t shekullit t tret para Krishtit dhe fillim t shekullit t par, Rom pushtuar Egjiptin, Carthage dhe zona t tjera t Afriks veriore. Perandori ishte e ndar n dy pjes n shekullin e katrt. T gjitha perndim territoret e Libis ka vazhduar t bj pjes n t Perandoris Perndimore, vendosi t Roms, ndrsa territoret n lindje, duke prfshir Egjipt, jan br pjes e Perandoris Bizantine, nn komandn e Konstandinopojs. N shekullin e pest, vandalt pushtuar pjesn m t Afriks Veriore dhe vendosi deri n shekullin e gjasht, kur ata u mundn nga forcat bizantine dhe zona ishte absorbohet nga Perandoria Lindore. Ushtrive islame e Jugut pushtuan n 623, pas vdekjes s Muhammedit, dhe shpejt mposhti rezistencn n Egjipt bizantine. Nga bazat e tyre n Egjipt, arabt pushtuan mbretrit Berber e perndim. Ndrsa Berbers e bregdetare konvertuar n islam, shum t tjer dor n malet Atlas dhe e brendshme t Sahara. Turqit osman e pushtoi Egjiptin n 1517 dhe gjat 50 viteve t ardhshme vendosur nj kontroll t dukshme gjat bregut t Afriks Veriore. fuqi reale, megjithat, mbeti n duart e Mamelukes q vendosi Egjipt deri sa u mund nga Napoleoni n 1798. N Afrikn Perndimore, erdhi nj seri mbretrit e popullsis e zez ekonomike baz t cilit ishte n kontroll t rrugve tregtare transarianas. Shiko Mbretria e Gana, Mali dhe Songhai Empire. N lindje t Songhai, n mes t lumit Niger dhe Liqeni ad, u ngrit qytet-shtetet Hausa dhe n perandorin e Kanem-Bornu. Duket se Islami u paraqit n mbretrit Hausa n shekullin e katrmbdhjet, nga Kanem-Bornu. Dokumentet e par n historin e Afriks lindore, t cilat shfaqen n turne n detin e Eritres (c. 100), prshkruajn jetn tregtare t

rajonit dhe lidhjet e saj me botn e jashtme e Jugut. Indonezisht emigrant arritn Madagaskar gjat mijvjearit t par me produkte ushqimore t reja, veanrisht banane, e cila u paraqit menjher n kontinent. popujt Bantu-folse, t cilt u vendosn n brendsi, i formuar mbretrit fisnor dhe absorbohet Bushmen dhe popujve nili q pushtuan interlacustres zonat, n brendsi. Settlers Arabe pushtuar bregdetin dhe qytetet themeluar tregtare. N shekullin e trembdhjet, u krijuan disa qytet-shteteve t dukshme, prballet me det, edhe pse ndikimi i saj politik mbi popujt e brendshme ka qen minimale deri n shekullin e nntmbdhjet. Prpjekja e par e vazhdueshme t evropianve n lidhje me Afrikn vetm erdhi nga Don Henry Navigator, princi i Portugalis. Pas 1434, ekspedita t shumta u organizuan dhe 1497-1498, Vasco da Gama harmonishm Kepi i Shpress Mir dhe arriti Indi. Tregtis portugalisht trhoqi rivalt Evropian komerciale, t cilt n shekullin e gjashtmbdhjet krijuar enklavat e tyre dhe postat pr t kapur t tregtis ekzistuese. Me rritjen e tregtia e skllevrve jan t Amerikave, luftrave pr kontrollin e tregtis s Afriks u b m t forta. Gjat katr shekujve t tregtis s skllevrve, nj numr i patreguar i afrikan ka qen viktim e tregtis t tilla n jetn e njeriut (shih Skllavris). Mbretria e par e rndsishme q ka prfituar nga tregtia e skllevrve ka qen Benin. N fund t shekullit t shtatmbdhjet, u zvendsua nga mbretrit e Dahomey dhe Oio. N mesin e shekullit-tetmbdhjet, njerzit Ashanti u b fuqia m e madhe n Afrikn Perndimore. Dshira pr t'i dhn fund tregtis s skllevrve britanik ishte i bazuar n perspektivat e riorganizimit t tregtis afrikane me qllim t eksporteve t tjera, rritjen e aktivitetit misionar dhe imponojn n kompetenc t Qeveris Britanike n pronat q kishte i takonte tregtart britanik. Kto veprime e udhhequr nga ai t marr sovranitetin e territoreve t caktuara t Afriks. N fund t shekullit t tetmbdhjet, interes shkencor dhe ndjekjen e tregjeve t reja pr t stimuluar filloi nj epok e fermave, pr t cilat t qndroj figura t tilla si James Bruce, mungo Park, Heinrich Barth, David Livingstoun, John Speke Haning, James Grant dhe Samuel Augustus Bardh Baker. Hulumtuesit ndjekur, apo n disa raste paraprihet misionarve t krishter dhe m pas tregtart Evropian. N Konferencn e Berlinit (1884-1885), fuqit e prcaktuar zonat e tyre t ndikimit dhe praktikisht e Jugut u nda n mes tyre. Shiko imperializmit. Lufts s Dyt Botrore psikologjikisht dhe fizikisht dobsuar pushtetin kolonial. Kolovitem e pushtetit ndrkombtar informoi n Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik, dy shtete t anti-kolonial. N '50s, shembullin e vendeve t reja t pavarura nga kontinente te tjera, aktivitetet e lvizjeve revolucionare dhe t efektivitetit t udhheqsit karizmatik sped up procesin e pavarsis. N fund t viteve '70, pothuajse t gjith e Afriks ishte br e pavarur. Young Afrikane shtetet prballen me disa probleme themelore t tilla si zhvillimi ekonomik, neocolonialism dhe paaftsia pr ta br veten dgjuar n shtjet ndrkombtare. Shumica e shteteve afrikane sht konsideruar pjes e Bots s Tret. Gjuht Afrikane, gjuh indigjene t Afriks. A e folur n Afrik m shum se nj mij gjuh t ndryshme. Me prjashtim t arabisht, e cila tejkalon kontinentit, gjuht m t folura jan Suahilisht dhe Hausa t cilt kan secili kishte m shum se dhjet milion fols. Pak kan shkruar dokumente letrare, edhe pse shumica e t jap dshmi tradita t gjera e me goj. Klasifikimi i gjuhs Klasifikohen n katr familjet kryesore: Camit-afriko-semite apo aziatik, Nilo-Saharan Afrika, Khoi-san-Kordofan dhe Nigerit. Quajtur familja e gjuhve, grupin e gjuhs vjen nga nj trungu t prbashkt. Familjet jan t ndar n klasa t prbr nga gjuh t afrt dhe t ndrlidhura. Family Camit-semite Prbn grupin m t rndsishme. Arabe, dega m e rndsishme sht gjuha m e folur n kontinent veriore dhe Republiks s Sudanit aramaike, flitet nga pes milion njerz, sht gjuha zyrtare e Etiopis. N mesin e gjuhve semite fliten n Afrikn e Veriut, jan Tigre dhe Tigrinja e Eritres. Berber deg sht e folur nga popullsia pothuajse t gjith e Maroku, Algjeria dhe Tunizia, si dhe grupet e prhapur n Afrikn e Veriut. Dega Cushitic sht e vendosur n Etiopi, Somali, bregut t Detit t Kuq dhe prfshin orominga dhe Somalisht. Lasht egjiptian, tani pa fmij q jetojn n mesin e gjuhve, ajo ishte kjo njjts familje (shih gjuhn Koptike). Dega Chadic shtrihet edhe n veri t Nigeris dhe m e rndsishme sht gjuha Hausa. Nilo-Saharan familje sht folur mbi nj territor q shtrihet prgjat brigjeve t lumit Niger n Etiopi npr luginn e Nilit Eprme dhe pjes t Ugand dhe Kenia. Antari i perndimit ekstrem i ksaj familje sht Songhai, t cilat fliten n pjesn m t Nigerit Eprme, Mali dhe Nigeri. Dega e Sahariane prfshin gjuht e Nigeris veriore, Republika e adi dhe Libis n disa vendbanime. Dega ad-Nil ka nj milion fols n Sudan, ad veriore, pjes e Uganda dhe Kenia, dhe kufiri veriperndimor t Kongos. Gjuht nubian jan t vendosura n kufirin jugor t Egjiptit, prgjat Nilit e siprme.

Familje Khoi-san Ajo sht formuar nga gjuht q kan folsit m pak, jo m shum se njqind mij n t gjith kontinentin. Gjuh t folur me njerz t Afriks jugore, San dhe Kikuyu. M foli pr eshte nama. N veriperndim t Tanzanis ka dy gjuh t t njjts familje, Sandawe dhe Hadza. Nigeri Familje-Kordofan Prfshin dy subfamilies: Kordofan dhe Niger-Congo. E para mbulon rreth tridhjet gjuh dhe sht e vendosur n nj zon t vogl n Sudan e jugut, malet Nuba. Nigeri-Kongos sht e prhapur n pothuaj tr kontinenti n jug t shkrettirs Sahara. Si rezultat i migracionit, nnfamilj Nigeri-Kongos fragmentuar n disa deg pr m shum se 5000 vjet. Gjuht Bantu i prkasin nj deg e ktij nnfamilj dhe m t mir t njohur jan Zulu i Afriks s Jugut, Suahilisht dhe Sukuma e Tanzani dhe Ruandn n Luandn. Aktualisht, ajo fillon t jet i njohur shkrimtar letrare e gjuhve Bantu. familje t tjera Gjuha Familjet indo-evropiane dhe gjuh Malayo-polinezian jan gjithashtu t pranishm n Afrik. N familjen indo-evropiane prkasin Afrikaans dhe anglisht, gjuh e Republiks s Afriks s Jugut dhe Zimbabve, frngjisht folur n ish-kolonit afrikane frngjisht, spanjisht dhe Guinea e krahinave spanjolle Ceuta dhe Melilla t. Gjuha Malagasy e Madagaskarit, i prket familjes Malayopolinezian

******************************************************************************************************************************************************

Afrika veriore sht term i cili prdoret pr prcaktimin e regjionit verior n kontinentin afrikan. Ky regjion sipas dokumenteve me t cilat punon apo e ndan n regjione Afrikn OKB-ja ndahet nga nnt shtete afrikane dhe 2 territore t shteteve Evropiane. Siprfaqja e prgjithshme e saj sht diku 8,880,168 km dhe ka rreth 227,604,849 2 banor q d.m.th nj dendsi banimi prej 25.6 banorve pr km . Teritori i Portugalis dhe Spanjs n kt regjion afrikan z nj siprfaqe prej afro 8321 km dhe ka nj popullsi t 2 prafrt me t Kosovs (rreth 2 077 393) por me nj dendsi m t lart se t Kosovs (249.6 banor pr km ). Kjo siprfaqe prbhet kryesisht nga ishujt q fizikisht jan t lidhur me Marokut mirpo pr shkake t ndodhive historike, politikisht kan mbetur n duar t evropianve dhe shrbejn m shum si vende turistike dhe strategjike. Si do q t jet, edhe kjo pjes gjeografikisht sht pjes e Afriks. De ns ite ti (p r k m )
2

Sip rf Vende aqj t a (k m)

Po pul lsia (20 02 l log .)

Kr ye qyt eti

2,3 32, 81, 277 13. Alg Algjeri 74 ,94 6 iers a Regjionet n Afrik: Afrika veriore Afrika perndimore Afrika qendrore Afrika lindore Afrika jugore 0 2 1,0 70, 01, 712 70. Cai 45 ,34 6 ro 0 5

Egjipti

Libia

1,7 5,3 59, Tri 68, 3.1 54 poli 585 0

31, 44 167 69. Ra Marok 6,5 ,78 8 bat u 50 3 2,5 37, Kh 05, 090 14. art 81 ,29 8 ou 0 8 m 12 4,4 As 36. 1,3 65, ma 8 20 651 ra Ad 1,1 67, dis 27, 673 60. Ab 12 ,03 0 ab 7 1 a 16 9,8 60. Tu 3,6 15, 0 nis 10 644

Suda ni

Eritre a

Etiopi a

Tunizi

Sahar a 26 256 El Okside 6,0 ,17 1.0 Aai ntale ( 00 7 n Marok u) Teritore t shteteve Evropiane n Afrik: Las Pal ma s de 1,6 Gr 7,4 22 94, an 92 6.2 477 Ca nar ia, Sa nta Cru

Ishujt Kanari n (Spa nja)

z de Te ner ife 20px Ceuta (Spanj a) 3,5 71, 75. 505 2

20

Ishujt Madeir a (Port ugalia)

79 7

245 Fu 30 ,00 nch 7.4 0 al

Melilla (Span ja)

12

5,5 66, 34. 411 2