A zvoglohet morali kur shtohet pasuria apo pushteti?

ADRIAN CIVICI, Gazeta Mapo Largimi nga morali dhe etika duket m i leht kur ndihesh i pasur apo i pushtetshm. Kjo shpreh justifikimin ndaj fajit, gabimit apo prfitimit q t takon duke u ndjer i pandshkueshm dhe i pacenueshm ndaj atyre q jan thjesht popull. A na bn t qenit m i pasur, t brit pjes n nj shkall m t lart sociale apo rangu politik, m pak t moralshm dhe m pak etik? Vshtir t jepet nj prgjigje a prioripr nj dukuri q bn pjes n nj fush specifike si ekonomia e sjelljes. Dhe kjo, aq m tepr q ekonomia dhe sjelljet e kushtzuara nga statusi ekonomik jan konsideruar vazhdimisht si nj shkenc apo disiplin q nuk e ka luksin dhe mundsin q t eksperimentoj gjat analizave dhe studimeve t saj. Duke mbetur n kufijt e personazhit stereotip homo economicus, ajo i studion raportet e njeriut me pasurin n mnyr t pastr n fokusin e marrdhnieve t tyre me tregun, me mimet, me dobin dhe fitimin, duke ia ln disiplinave t tjera shtjet e moralit dhe etiks. Por, ekonomia eksperimentale dhe psikoekonomia duket se po krkojn t futen m thell n kuptimin e kontradiktave q ekzistojn ndrmjet elitave/shtresave ekonomikisht t pasura dhe popullit apo mass s varfr, pse jo dhe t mesme. A ekziston nj lidhje e drejt korrelative, sipas s cils sa m tepr shtohet pasuria apo dhe pushteti, aq m tepr zvoglohet morali dhe etika n sjelljet tona? Ksaj dileme tenton ti jap prgjigje nj studim i prbashkt amerikano-kanadez i botuar n revistn shkencore Proceedings of the National Academy of Science (PNAS) i muajit shkurt 2012, i cili nnvizon qart ekzistencn e nj lidhjeje negative ndrmjet ngritjes n hierarkin sociale dhe sjelljes individuale. E shprehur n mnyr m direkte, kjo prkthehet pak a shum kshtu: sa m shum q dikush avancon n pasurimin apo statusin e tij social, aq m shum ai sht i predispozuar q t sillet n nj mnyr m pak etike e morale, aq m pak mendon se duhet t zbatoj disa rregulla e krkesa etike q deri n kto aste i ka respektuar apo i vlerson si t dobishme. Ekipi amerikano-kanadez i bazuar n universitetin e Berkeley (Kaliforni) ka punuar n shtat pista apo dosje t ndryshme eksperimentale, t cilat uditrisht kan prfunduar n t njjtat konkluzione. Fjalt els q shpjegojn kt tendenc apo kurb rritse t re sjelljeje duket se jan ambicie dhe prfitim. Sipas autorve, mjafton q t rrish disa minuta n nj semafor n kryqzimet kryesore t nj qyteti dhe mund t konstatosh sesi makinat shkelin rregullat e qarkullimit dhe prioritetet e kalimit. E njjta gj edhe nse vzhgon reagimin e kalimtarve kur makinat u presin rrugn, apo i pengojn t kalojn normalisht n vijat e bardha. N t dy rastet, eksperimentuesit i kan ndar makinat n pes kategori, nga veturat e vjetra e shum t prdorura (grupi 1) e deri te veturat e luksit apo fuoristradat moderne (grupi 5). Rezultati: mbi 30% e veturave t grupit 5 i shkelin rregullisht rregullat e qarkullimit, ndrkoh q pr grupet e ulta 1 dhe 2 kjo shifr sht katr her m e vogl, dhe tri her m e vogl pr grupet 3 dhe 4. I njjti korrelacion konstatohet

dhe kur bhet fjal pr t respektuar prioritetin apo respektin pr kmbsort. Veturat e kategoris 5 jan m t rrezikshmet dhe m indiferentet prball kalimtarve. Por, jo n t gjitha rastet jan t pasur ata q zotrojn apo prdorin nj makin luksi. Grupi i dyt i prdoruesve t tyre, q sht dhe m i konsiderueshmi, prbhet nga tri kategori q secili nga ne i ndesh do dit edhe n rrugt e Tirans: nga njerz q krkojn t blejn apo e kan bler statusin e tyre social si nprmjet nj pasurimi t shpejt e shpesh t dyshimt, ashtu dhe nprmjet sakrificave pr t pasur nj vetur klas; nga njerz q krkojn t demonstrojn forc dhe autoritet duke iu imponuar me dhun shoqris; dhe njerz t pushtetshm t politiks dhe administrats s lart, q nuk pyesin pr rregullat, sepse jan lider apo udhheqs dhe u takojn privilegjet, qofshin kto dhe si munges totale etike qytetare. Prtej ktyre konstatimeve t prditshme, eksperimenti social shkon akoma m tej. Individ t shumt u pajisn me formular dhe u vun prball nj zgjedhjeje me disa mundsi apo skenar: t realizosh nj objektiv kundrejt disa niveleve t abuzimit moral e etik, t prfitosh nj shrbim apo send n kurriz t t tjerve, t zhvillosh nj negociat n shrbimin tnd duke mos u thn t tjerve gjith t vrtetn, t fshehsh defektet e tua profesionale nprmjet nj CV t rregulluar etj. Rezultati ishte spektakolar: n shumicn drrmuese t rasteve u evidentua nj korrelacion i qart ndrmjet statusit social dhe aftsive apo kapacitetit t secilit pr t shkelur e neglizhuar rregullat morale e etike. M shum se kaq. Hipoteza vrtetohet dhe nprmjet nj shembulli tjetr. 200 njerz u vun individualisht dhe n mnyr t fsheht prball nj loje fati informatike, nprmjet s cils duhej t grumbullonin nj sasi t caktuar piksh, dhe pr kt m t mirt do t shprbleheshin financiarisht n prputhje me deklarimin e lir t secilit pr pikt e mbledhura. Rezultati: mbi 60% e atyre q deklaronin shifra t larta mbi 20 pik u prkisnin shtresave t pasura apo t pushtetshme t shoqris, ndrkoh q loja ishte programuar n mnyr t till q maksimumi i pikve t mos kalonte 20. Morali i gjith ksaj filozofie veprimi del qart: pavarsisht efekteve dhe veprimeve t ndikuara nga mosha, feja, etnia, shkollimi, seksi apo orientimi politik, largimi nga morali dhe etika duket m i leht kur ndihesh i pasur apo i pushtetshm mbi shoqrin. Arsyeja? M shum se gjithka, prgjigjen studiuesit, kjo lloj sjelljeje ka t bj me perceptim m justifikues e t favorshm ndaj fajit, gabimit apo prfitimit q t takon, duke u ndjer i pandshkueshm dhe i pacenueshm, duke e vendosur veten mbi t tjert q jan thjesht popull apo njerz pa identitet t spikatur. E krahasueshme me filozofin e nj anekdote q i shkon shum pr shtat ktij reflektimi. N nj kish po i luteshin Zotit nj biznesmen dhe nj lyps. Biznesmeni po lutej q Zoti ta ndihmonte n nj biznes ku ai mund t fitonte disa qindra mijra dollar, ndrsa lypsi po krkonte vetm 10 dollar q t prballonte nevojat e dits. N nj moment biznesmeni i drejtohet lypsit me arroganc dhe i thot: na 20 dollar dhe ik q ktu, mos e mrzit Zotin me krkesn tnde pa vler, n qoft se ka ndrmend t jap gj, le t ma jap mua! far cinizmi edhe n raport me Zotin!