BR UMRA (KONYA) EFSANES VE TRK DNYASINDAK BENZERLER Dr.

Aziz AYVA* Anlatmaya dayal trler arasnda efsanelerin zel bir yeri vardr. Efsanelerin her eyden nce inanma konusu ve ksa olmalar onu masallardan ayrmaktadr. Yine masallarn aksine efsanedeki olaylar da bu dnyada yani gerek lemde gerekleirler. erisinde manzum ksmlar bulunan ve ou ak hikyeleri olarak karmza kan halk hikyeleri de uzun olmalaryla efsanelerden ayrlrlar. Fkralar ise ders verme gayesi gden nktelerdir. Grlecei zere efsaneler dier halk anlatmalarndan belirgin zellikleriyle kolayca ayrlabilmektedir. Efsaneler; eitli din ve din d kaynaklardan alnan ve kaynak kii adn verdiimiz kiilerce hatrlanan en eski motiflerin halk hafzasnda yeniden ilenmesiyle metin btnl kazanr ve gnmze ularlar. Anlatc; hatrlad bir olayla balant kurmak istedii, ou atalar kltne bal olan kimi inan motiflerini; dili, yaad coraf ve sosyal evresi ya, eitimi, meslei, cinsiyeti, psikolojik kiilii, vb. ayrt edici zellikleriyle zenginletirir ve onu yeniden yaratr. Burada nemli olan motiftir. Efsaneler genellikle tek motiften oluur. Efsane motifi her kaynak kiide ve corafyada deiik ekillere brnmekte, o kiinin ve corafyann kltryle gelecek kuaklara tanmaktadr. (Ayva, 2002: 162). Grim kardelerin tanmyla; gerek veya hayal belirli bir kii, olay veya yer hakknda anlatlan bir hikye olarak literatre gemi olan efsanelerle ilgili olarak 1970li yllardan itibaren birok bilimsel alma yaplmtr. Biz de bu yazmzda, umrann Apa beldesinden tespit ettiimiz bir efsaneyi Trk dnyasndaki varyantlaryla karlatracak ve bir gezgin efsanenin profilini gstermeye alacaz. ncelikle retmen Mustafa Durdunun derledii efsanenin efsanelerin kaleme alnmalar metoduna uygun ekilde oluturduumuz metnini verelim. Efsanemiz yle: 1. OBRUK Vaktiyle, bizim kyn yaknnda Obruk diye bir mahalle varm. Dedelerimizin, ninelerimizin zamannda bir gn, bu mahallede bir haneye Hzr Dede gelmi. Bir hanenin kapsn alm: Ev sahibi, ev sahibi! Bana bir para yiyecek bir eyler verin, bana bir hayrnz yok mu? demi. Hane sahibi gelinin de beiinde ocuu varm. ocuum alayacak diye kalkm, gocaya bir ey vermemi. Dedeye Verecek bir eyim yok! demi. Hzr Dede de Yok mu gzm? diye tekrar sormu. Gelin tekrar yok deyince Hzr Dede: nallah, ya ola goyulasn, obruk ola oyulasn Suyun iilsin de, baln yenilmesin! demi. Dede bu szleri syler sylemez kaybolmu. O mahalle de ayn anda obruk olmu oyulmu. imdi hla orann bal yenmez. Derde derman olarak vcudunda bir kants olanlara ifa olsun diye o sudan iirilir. Hl Perembe geceleri, o Obrukun yerinden gelinin beik sesi ile ninni sesleri duyulur: Be babas gelir amdan, Bebein beii amdan, Yuvarland dd damdan, Be babas gelir amdan,
*

Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm / KONYA, azizayva@selcuk.edu.tr.

Nenni yavrum, nenni guzum, Gapya gelen Hzrm da, Biz bilemez imiiz, Biz bu bedduaya nasl uramz? Nenni dudum, nenni guzum Vaktiyle, dedelerimiz, ninelerimiz, bizi ocak banda toplar, klde nohut kavurur, hem yedirir hem de bu masallar anlatr bizi elerdi. (Ariv, 1852/A numaral dosya). Evet. Seluk niversitesi bnyesinde bulunan Prof. Dr. Saim Sakaolunun kurucusu olduu ve bizim de yesi olduumuz Trk Halk Kltr Uygulama ve Aratrma Merkezinde binlerce halk bilimi ve halk edebiyat dosyas yer almaktadr. Elbette bunlar arasnda Konya il merkezi ve ileleriyle ilgili devler sayca ilk sray almaktadr. umra konulu devleri incelerken Trk efsaneleri arasnda ok sk rastladmz bir efsane motifi dikkatimizi ekti ve birikimimizle efsanenin varyantlarn aramaya baladk. Suya gark olma motifli bu efsanenin Anadoluda birok varyant/benzeri vardr. Onlara gemeden nce ksaca efsanemizden bahsedelim. Efsaneye gre bir gln/kyn/yerleim yerinin oluumu aklanmaktadr. Kye dilenci klnda bir ihtiyar gelir. Baz efsanelerde bu kiinin Hz. Hzr olduu vurgulanr. htiyar dilenci kyllerden yiyecek, iecek, barnak, vb. eyler ister. Birok efsanede son eve kadar adamn ihtiyac karlanmaz, hatta hakaretlerle karlk bulur. Nihayet son ald kapdan yardm gelir. Bu son hane de kimi kimsesi olmayan, fakir tek ocuuyla yaayan bir geline aittir. Hzr bunun zerine geline ocuunu da alp kendisini takip etmesini tembih eder ve ky kp giderlerken kye beddua eder. Deiik ekillerde ky o anda suya gark olur ve o gln veya kyn menei aklanm olur. Baz efsanelerde kadn Hzrn arkaya bakma yasan ihll ettii iin ta kesilir. Anlatclar delil olarak da o glden eitli seslerin geldiini vurgularlar. Evet. Efsanenin olay rgs ksaca byle. Anadoluda efsanenin 35e yakn varyantn bulduk. Beypazarnda Gl Efsanesi (Ankara), ldr Gl (Ardahan), Efteni Gl (Bolu), znik Gl (Bursa), Glbaba (Edirne), Gerindal Gl (Elz), Glck (Elaz), Hazar Gl (Elz), Karagl Efsanesi (zmir), Ac Gl Efsanesi (Konya), avuu Gl ve Ilgn lesi (Konya), Karapnar Efsanesi (Konya), Glmarmara (Manisa), Narl Gl (Nide), Sapanca Gl Efsanesi (Sakarya) ve Gelin Ta (Sivas). (Ayva, 2000: 74). Yine, ayn corafyada yer alan Gkhyk (umra)te bulunan ve ayn motif etrafnda anlatlan Obruk Glnn meneiyle ilgili metnini henz yaymlamadm bir efsaneyi yeenim Meryem abuktan 2001 ylnda derlemitim. Bunlarn dnda efsanemizin Kbrs anlatmas ile Tataristan anlatmalarn da bulduk. Anadoludan, yukardaki umra efsanesi dahil sadece efsanemize yer vereceiz. imdi bu be efsanemizi deiik alardan karlatralm: A. Corafya 1. umra/Apa ky 2. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti/Larnaka (skele) 3. Tataristan 4. Edirne/Deirmenyeni ky 5. Elz/Hazar B. Kye gelen kii 1. Hzr Dede 2. Yal Bir Dervi 3. Dilenci yal adam/Hozr lyas 4. Velilerden biri 5. Bir kar koca/Hz. Hzr

C. stei 1. Bir para yiyecek 2. Bir salkm zm 3. Yiyecek, yardm 4. Yiyecek bir eyler 5. Doum yaptrma/ekmek . stein gerekleip gereklemedii 1. Verecek bir eyim yok. deniliyor ve istek gereklemiyor. 2. Bu yl bam kurudu, hi zm vermedi. deniliyor ve istek gereklemiyor. 3. Dilenci yal adama kfrediyorlar, zerine kpek salyorlar ve istek gereklemiyor. 4. Kadn durumunu gelen veliye anlatyor ve veli de kadnn samimiyetine gveniyor. 5. Temiz kalpli yal bir nine hamile kadncaza doumunu yaptryor, evini ayor. Baka bir varyantnda ise ekmek isteyen Hz. Hzra ekmek verilmiyor. D. Efsanelerdeki ekil deitirmeler 1. Mahalle obrua/dipsiz su kaynana dnyor. 2. Ba tuz glne dnyor. 3. Ky Bezdonneye/dipsiz gle dnyor. 4. Ky gle (Glbaba) dnyor. 5. Yerleim yeri (Bugn ada hlinde grnen kadnn evi hari) gle (Hazar) dnyor. Baka bir anlatmada Hazar Glnn zerindeki ehir suya gark olur. E. Beddualar 1. nallah, ya ola goyulasn, obruk ola oyulasn Suyun iilsin de, baln yenilmesin! demi. 2. nallah duzunan buz olasn! Gelip geen seni talasn da hayr yz grmeyesin! diye beddua etmi. Yal kadn o anda elindeki krkla ta kesilmi, ba ise tuz glne dnm. 3. Yal adam glkle kap da bana ky lanetlemi. 4. Beddua akla sylenmemekle birlikte veli, kadna, ocuklar da alp gzden kayboluncaya kadar arkalarna bakmamalarn tembihler. Kadn grltlere dayanamayp arkasna baknca da ta kesilirler. 5. Beddua akla sylenmemekle birlikte, yeni baba olan kii nineyi evine gtrmek iin dar ktnda her yer Hazarn derin sular altnda yok olmutur. Baka bir anlatmada da Hz. Hzr, Y Rabbi, buras suya gark olsun! diye beddua eder. F. Efsaneye ait madd unsurlar 1. Hl Perembe geceleri, o Obrukun yerinden gelinin beik sesi ile ninni sesleri duyulur. 2. Yal kadn o anda elindeki krkla ta kesilmi, ba ise tuz glne dnm. Yakn gemiimizde Hala Sultan Tekkesini ziyaret edenlerin yoldan geerken ta kesilen bu kocakary talamalar adettendi. 3. Doru mu deil mi bilmem. imdilerde glden insanlarn horozlarn sesi duyuluyormu. 4. Kadn ve ocuklarnn merak edip arkalarna bakmalar ile ta olmalar ayn ana rastlar. 5. Bugn, Diyarbakr-Elaz asfaltnn kvrlan yollarndan gle baktmzda, bir adack grrz. te, bu ada, yukarda bahsi geen efsaneye aittir. Dier rivayetinde ise herhangi bir madd unsur yoktur. umrann Apa beldesinde anlatlan Obruk adl efsanenin biri Kbrs, biri Tataristan ve ikisi de Anadolu kaynakl drt efsaneyle ne kadar rtt grlmektedir. Corafyadan,

anlatcdan ve derleyicilerden kaynaklanan farkllklar da tabi karlyoruz. Bu farkllklar da yukarda efsane numaralaryla gsterdik. Bir gln veya yerleim yerinin suya gark olmas zerine anlatlan bu efsaneler nasl oluyor da aralarnda binlerce kilometre uzaklk bulunan Tataristan, Kbrs, Edirne ve Elzda da anlatlabiliyor. Bu durumu, ayn akl kapasiteye sahip olan milletlerde muhayyile ayn ekilde tezahr eder ve birinin yerine dierinin gemesi ilkeleriyle aklayabiliriz. Yani ayn milli kltre, tarihe, edebiyata sahip olan Anadolu, Kbrs ve Tataristan Trklerinde de ayn szl kltr rnleri anlatlmaktadr. Bu tr efsaneleri gezgin efsaneler olarak adlandryoruz. Efsanemizin kayna hususunda da birka noktaya deinmek istiyorum. Menakpnamelerde geen ve aratrmac Ahmet Yaar Ocakn, kaynaklarna gre tasnif ettii birok motiften birbirleriyle paralel olan; tabiat kuvvetlerine hakimiyet, halka felaket musallat etme, tatan veya kayadan (asa veya denekle) su karma ve beddua tutmas gibi motiflere dayandn Eirdir Gl zerine anlatlan efsaneleri ilediimiz baka bir yazmzda iaret etmitik. Ocak bu almalarnda bu motifin kayna olarak Nuh Tufan ile Lt Kavminin helk oluunu gsteriyordu. (Ayva, 2002: 169-173). Sonu olarak diyebiliriz ki bir umra efsanesinden hareketle ulatmz Trk dnyas ortak kltr; edebiyatta, sanatta, mimaride, folklorda yaplacak baka bilimsel almalarla gn na karlacak ve Trk dnyas kltr birlii daha salam kaynaklarla ortaya konulacaktr. Dileimiz, umrann szl kltrnn bilimsel bir metodla derlenmesi ve dier Trk boylarnn folklor rnleriyle bilimsel metodlar nda karlatrlmasdr. Biz bu konuyla ilgili olarak umra halk edebiyat ve halk bilimi derlemeleri ad altnda bir projeye baladmz belirtmek istiyor ve ilgili birimlerin de bu konuda bize yardmc olmalarn mit ediyoruz. KAYNAKLAR ALPTEKN, Ali Berat (1993), Frat Havzas Efsaneleri, Antakya, 99-100. AYVA, Aziz (2000), Beddua Sonucu Oluan Gllerle lgili Efsaneler, Konya, Yaymlanmam Yksek Lisans Semineri. AYVA, Aziz (2002), Eirdir (Isparta) Gl zerine Anlatlan Efsaneler, araylar, 4 (7-8), 161-178. BAIKAN, Tuncer (1997), Kbrs Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi, Halkbilimi, 10 (45), Ocak-Aralk, 44-52. Kbrsta kar. GAGULLN, lnur (1999), Tataristan'daki Dalar, Sular ve Aalarla lgili Rivayetler, Konya, (Bitirme Tezi), 69. SAKAOLU, Saim (1978), "Glbaba", Trk Folklor Aratrmalar, 18 (350), Eyll, 8426. Seluk niversitesi Trk Halk Kltr Uygulama ve Aratrma Merkezi Arivi 1852/A numaral dosya. Derleyen: Mustafa DURDU. Derleme Yeri: umrann Apa ky. 4

Derleme Tarihi: 13 ubat 1997, Kaynak kii: Sevim ETN, 55 yanda, okur yazarl yok, dedelerinden, ninelerinden duyduunu sylyor. METNLER 2. LARNAKA (SKELE) TUZ GL EFSANES Efsaneye gre Alyki olarak bilinen imdiki Tuz Glnn bulunduu yerde, ok eskiden kt ve cimri bir kocakarya (yal bir kadna) ait verimli byk bir balk varm. Bir gn yal bir dervi Larnakann dndaki Tuz skelesine yakn bir yerden Kbra ayak basm. Hala ultana doru giderken yolunun zerindeki bu ba grm. Ban yanndaki kulbede krkla iplik saran yal bir kadn oturmaktaym. ok susayp acktndan yal kadndan bir alkm zm istemi. Ancak yal kadn da ona zm vermemek iin Bu yl bam kurudu hi zm vermedi. diyerek yalan sylemi. Kadnn bu hareketine kzan dervi, tekkeye taraf yrrken ona nallah duzunan buz olasn! Gelip geen seni talasn da hayr yz grmeyesin! diye beddua etmi. Yal kadn o anda elindeki krkla ta kesilmi, ba ise tuz glne dnm. Yakn gemiimizde Hala Sultan Tekkesini ziyaret edenlerin yoldan geerken ta kesilen bu kocakary talamalar adettendi. (Bakan, 1997: 44-52). 3. BEZDONNEYE (DPSZ) GL Bizim kye yakn gzel gl varm. Kendisi yuvarlak, sahillerinde kam byyormu. Kenarnda, dada vinelerle evrilmi eski mezarlk varm lkbahar gnlerinde orda aalar gece-gndz temiz beyaz k ile parlyorlarm. Sylentilere gre gl yerinde evvel bir ky varm. Ordaki kiiler toklukta ve zenginlikte, tahta duvarlar arkasnda zengin evlere yerlemiti. Bir zaman kye dilenci yal adam gelmi. O a, yorgun ve ayaklarn glkle srklyormu. O bir kapy alm. Yzne kfr sylemiler, ikincinde cevap vermemiler. ncsnde ise kpekleri stne salmlar. Yal adam gle kap da bana kp ky lanetlemi. Ve hemen ky yer altna gidip onun yerine gl ortaya km, diye sylyorlar. Dilenci mbarek yal imi Hozr lyas. O zamandan beri gl Bezdonnoye diye sylyorlar. nk orda yzlmez, su aa ekermi. Doru mu deil mi bilmem. imdilerde glden insanlarn horozlarn sesi duyuluyormu. (Gaigullin, 1999: 69). 4. GLBABA Deirmenyeni ky, Edirne'nin 800 nfuslu kylerinden biridir. Kyn hemen yaknnda, halkn Glbaba adn verdikleri bir kk gl vardr. Yurdumuzdaki btn gller gibi bu kk gln teekkl hakknda da eitli efsaneler anlatlr. Bunlardan birini aaya alyoruz: Vaktiyle velilerden biri, bugn Glbaba'nn bulunduu yerdeki bir kye varr. Maksad ky halkn imtihan etmektir. Srayla btn kaplar dolar ve yiyecek bir eyler ister. Ky halknn durumu iyi olduu hlde hibiri, dilenci kyafetiyle gezen bu veliye bir ey vermez. Nihyet, kyn kna yakn bir yerde grd eski bir eve varr, kapsn alar. steini kendisini karlayan kadna syler. Kadn aslnda ok 5

fakirdir. Evindeki iki oluna dahi verecek yiyecei yoktur. Onlar avutmak iin ocakta duran tencereye tezek koymutur. Durumu gelen veliye aynen anlatr. Veli, kadna, ocuklar da alp kendisini takip etmesini syler. Ayrca, tamamen gzden kayboluncaya kadar da kye bakmamalarn tembih eder. Veli, kadn ve iki ocuk kyden uzaklarlar. Bir mddet sonra arkalarnda byk bir grlt olur. Kadn ve ocuklarnn merak edip arkalarna bakmalar ile ta olmalar ayn ana rastlar. Uzakta ise, az nce terk ettikleri ky, halk ile birlikte helk olmutur. Eski kyn yerinde bugnk Glbaba meydana gelmitir. Hikyemiz bu kadardr, ama veliyi sorarsanz onun cevabn kimseler veremez. Kim bilir u anda hangi kyn halkn imtihan etmektedir. (Sakaolu, 1978: 8426). 5. HAZAR GL Son zamanlarda, televizyon, radyo ve gazetelerden rendiimiz, duyduumuz haberler var. Bunlardan birisi de Hazar Gl ile ilgilidir. Hazar Gl'nn de altnda, bir yerleim merkezinin bulunduu, haberler arasnda duyuluyordu. Halkmz, bu hdiseyi baknz nasl efsaneletirmi: Zamannda, Hazar Gl'nn bulunduu blgede bir yerleim merkezi varm. Bu yerleim yerinde, deiik muhitlerden gelen insanlar bulmamz imkn dhilindedir. Buraya gelenlerden ikisi de bir kar kocadr ve ok uzak yerlerden gelmilerdir. Kadnn hamile kalmas, dokuz ayn dolmas, arkadan doum sanclar... Fakat, nedendir bilinmez, kadncaz burada sanc ekerken, blgenin dier sakinleri, buna hi mi hi yardm etmezler... Sadece, temiz kalpli yal bir nine, kendisinden yardm isteyen adama; karsna doum yaptrabileceini belirterek onunla birlikte gelir. Doumu yaptran nine nur yzl bebee iyilikler, annesine ifalar diledikten sonra, yeni baba olan ev sahibi, bunu tekrar evine gtrmek iin dar kar. kar ama, kmasyla birlikte grd manzara karsnda ne yapacan arr. nk, oturduklar kyden hibir eser kalmam, kendi evleri dnda, btn evler, Hazar'n derin sular altnda yok olmutur. Bugn, Diyarbakr-Elaz asfaltnn kvrlan yollarndan gle baktmzda, bir adack grrz. te, bu ada, yukarda bahsi geen efsaneye aittir. Baka bir rivayete gre, bugnk gln bulunduu yere Hz. Hzr gelir ve bir evden ekmek ister. Ancak kendisine, istenilen ey verilmedii gibi, stelik bir de hakaret edilerek kovulur. Bunun zerine Hz. Hzr ellerini aarak: "Y Rabbi, buras suya gark olsun." diye beddua eder.

Allah, Hz. Hzr'n duasn kabul eder ve o anda, Hazar Gl'nn zerindeki ehri, su altna alverir. (Alptekin, 1993: 99-100).