Kaynaklar ve Etkileri Asndan Aristotelesin Say Tanm hsan FAZLIOLU

Bu almada, Aristoteles felsefe-bilim sisteminde saynn ontolojik yeri ve trleri gibi matematik felsefesine ait sorunlara girmeden, kendisinden nceki kaynaklarna ve kendisinden sonraki etkilerine gndermelerde bulunularak, Aristotelesin bir kavram olarak sayy nasl tanmlad incelenecek ve tanmn ne gibi sonulara yol atna iaret edilecektir.

I. Fregenin isyan Frege, Ekim 1889da Hermann Schuberte yazd mektupta yle der:
Bilimin hala saynn mhiyetine dair belirsizlik iinde olmas bir skandaldr! Hadi saynn genel kabul grm bir tanmnn olmamasndan vazgetik, bari hi deilse vakaya mutabk olayd 1.

Fregenin bu isyannn temel nedeni, Aritmetikin Temelleri: Say Kavram Hakknda Mantksal-Matematiksel Bir Aratrma 2 adl eserinin 1884 tarihinde yaymlanmasna karn, bu tarihlerde piyasaya kan nemli bir matematik kitabnda saynn, hala Aristotelesin verdii ekilde tanmlanmasdr. yleyse Fregenin isyanna neden olan, Aristotelese kadar geri giden saynn tanm sorunu nedir? II. Aristotelesin say tanm

Gottlob Frege, ber die Zahlen des Hern H. Schubert, Logische Untersuchungen iinde, s. 113, haz. Gnther Patzig, Gttingen 1993 [Hem metinden beni haberdar eden hem de tercmesini ltfeden Dcane Cndiolu beye mteekkirim]. 2 G. Frege, The Foundations of Arithmetic, -A logico-mathematical enquiry into concept of numbertrs. J. L. Austin, New York 1960.
1

Aristotelesin zellikle Metafizik ve Fizik adl eserleri incelendiinde3 say iin pek ok tanm verdii grlr; ancak bu tanmlardan en nemlisi Birliklerden kurulu okluk [The multitude made up of units]4 eklinde dile getirilen tanmdr. Aristotelesin say iin verdii tanmlar kendisinden nceki ve sonraki Yunan felsefe metinleri ierisinde mevcuttur. Ancak saynn birliklerden kurulu okluk olduu hem dier tanmlar ieren bir zellii haiz olmas hem de Aristoteles sonras dnemde, zellikle Eukleidesle beraber Yunan say anlaynn temel kabulu haline gelmesi asndan dikkate deer bir yerde durduundan Aristotelesin, hatta Yunan felsefesinin ana say tanm olarak kabul edilir. III. Say: Birliklerden kurulu okluk Sayy birliklerden kurulu okluk kabul etmek ana kavram Aristotelesin matematik felsefesi asndan aklamay gerektirir: 1. 2. 3. Birlik nedir? Bu soru temelde bir, bir-olan ve birim okluk nedir? Bu soru ise nicelik kategorisini ele almay Kurmak nedir? Baka bir deyile birlikten oklua nasl geeriz kavramlarn aklamay gerektirir. zorunlu klar. yani sayy nasl elde ederiz? Hemen belirtilmelidir ki Aristoteles kurma ilemini sayma ve lme kavramlarn merkeze alarak

Bu almada Aristotelesin eserleri iin u ngilizce bask kullanlmtr: Jonathan Barnes (edit.), The Complete Works of Aristotle [The Revised Oxford Translation: Sixth Printing, with corrections], c. I-II, New Jersey 1995. Eserlerin kullanlan Trke tercmeleri iin ise bkz. Metafizik, eviren: Ahmet Arslan, II. Basm, stanbul 1996. Fizik, eviren: Saffet Babr, stanbul 1997. 4 Metaphysics X.6.1056b20-25. Ayrca bkz. Metaphysics V.13.1020a13; Metaphysics X.1.1053a29; VII.13.1039a12; Metaphysics XIII.9.1085b22; Physics III.7.207b; Metaphysics X.6.1056b16; 1057a3-17; Metaphysics XIV.1.1087b39-1088a9.
2

gerekletirmektedir. Bu nedenle kurmak nedir? sorusu saymak ve lmek nedir sorusuyla e-anlamldr. Bu ana kavram izah etmek, Aristotelesin matematik felsefesinde sayy elde etmek demektir. Sayy elde ettikten sonra Aristotelesin matematik felsefesi asndan cevaplandrlmas gereken dier nemli bir soru nasl oluyor da ayn say farkl ya da ayn nesnelere yklenebiliyor? sorusudur. Hereyden nce Aristoteles, aritmetik-olarak-aritmetikte incelenen birlik-olarak-birlik kavramn incelemeye gemeden saylabilen/llebileneye ilikin olan birlik kavramn ele alr. Ona gre,
nsan bir-insan olarak birdir ve blnemezdir; aritmetiki de insan blnemez bir insan olarak ortaya koyar <ve bu bakmdan herhangi bir zelliin ona ait olup olmadn inceler>/.../. nk insann blnemez olmad kabul edilse bile insana ait zelliklerin, blnmezliinden ve insanlndan ayr olarak insana ait olacaklar aktr5.

Aristotelesin ifadeleri u ekilde yorumlanabilir: nsan say anlamnda-bir olarak dnldnde, insan olarak sahip olduu niteliklerden soyutlanmaz; tersine insann sayma eylemi iin bir birlik olarak ya da bir paralanmaz-btn olarak dnldn gsterir. Byle bir tespit bize insan, ta ve koyun gibi biribirlerinden apayr olan varolanlara karkla dmeden ayn sayy ykleme imkan verir; baka bir deyile bu ifade insan, ta ve koyun gibi varolanlarn, farkllklarn koruyarak, saylarnn ayn olmasna imkan salar. Bu durum Aristotelesin sayy, soyutlamayla elde edilen nesnenin bir zellii olarak grmediini gsterir. nk soyutlama bir nesneyi madd zelliklerinden ayklamaksa Aristotelesi anlamda aritmetikte bir soyutlama sz-konusu deildir. Bylece aritmetiki insan blnemez bir btn olarak ele alr; zerinde bir birlikmi gibi ilem
5

Metaphysics XIII.3. 1078a22-28.

3

yapar; ve birlik olarak insan bu erevede say olarak dnlebilir. Bu erevede birlik sayma-eylemi iin vazgeilmez bir kavram olarak karmza kar. Saylabilen/llebilen-eye ilikin olan birlik kavramn Aristoteles daima sayma, lme ve birim kavramlarn dikkate alarak incelemeye alr. yleyse u sorulabilir: Saylan eyin deiik olmas durumunda saynn durumu ne olacaktr. Aristoteles bu soruya ak ve seik bir yant verir:
... Say bir ve ayn, ister yz atn says olsun ister yz insann. Say neyin says ise o nesneler deiik, diyesim atlar insanlardan deiik6.

Aristotelesin verdii rnekte birlikler farkl olmasna ramen say ayndr. Yani yz at ile yz insan dendiinde farkl birliklere ve farkl onluklara sahib oluruz; nk onluklar trce farkl olan eylerin onluklardr; ancak her iki durumda da ayn sayy kullanrz. Bu durum Metaphysica X.da analiz edildii ekliyle her iki gruba ilikin biribirinden bamsz iki ayr say olmasn gerektirmez. Yukarda dile getirildii zere Aristotelesin matematik felsefesinde say, sayma ve lme kavramlaryla sk bir iliki ierisindedir. Demekki say kavram Aristotelesde sayma kavramna sk skya baldr; ancak bu sayma herhangi, alelade bir sayma deil belli bir birliki ya da birimi gerektiren bir sayma eylemidir. Metaphysica X.da iddia edildii ekilde yalnzca bir birime sahipsek sayabiliriz. Bu tr bir sayma da say kavramn retir. Bu iddiasn temellendirmek isteyen Aristoteles ncelikle, Platonun dnd gibi birin cevher ya da ayrk bir ey olduunu reddederek ie koyulur. Ona gre bir saynn lsdr. Ancak bu mecaz deildir; tersine Aristoteles saymay lme terimleriyle aklamaya altndan lmenin birlii/birimi kavram zerine srarla durur. Ancak biz yalnzca bir eyi
6

Physics IV.12.220b10-12.
4

lmeyiz; l birimi de seilen birime gre greli bir durumdur. Bir grup nesneyi saymak iin ncelikle saymay kendisiyle yapacamz bir birim belirlemek gerekir; bu da neyi saymak istediimizi nceden belirlemeyi zorunlu klar. Aktr ki seeceimiz birim saylacak gruba nasl baktmzla alakaldr. Bu durum farkl l birimlerinin seilmesinin temel nedenidir. Aristoteles ly niceliin kendisiyle bilindii ey olarak anlar. Nicelik olarak nicelik ise say ile ve bir ile bilinir. Bu erevede ly ve lmeyi aritmetik-olarak-aritmetie uygularsak sayma bir tr saf [pure] lme ya da lm olarak kabul edilebilir. Ancak saymada kullanlan bir ayrk bir ey deildir; tersine her bir farkl durumda bizim birim olarak aldmz bir eydir. Bu erevede D-dnyada Platoncu anlamda eyleri (nesneleri) aan, onlarn stnde birimler, birlikler ve saylar yoktur. Ancak gerek olan u ki D-dnyadaki bu eyler (nesneler) saylabilir eylerdir. Saylabilen/llebilen-ey terkibinden ey kavram madd zelliklere sahip olmaktan kartldnda Aristotelesin birlik kavram elde edilir; bylece aritmetik-olarak-aritmetiin konusu olan say kavramna geilir. Bu erevede Aristotelesin, Metaphysica XIII.de Platoncu yaklam eletirmesi gznnde bulundurularak, birlikten ne anladn akla kavuturmak zorunludur. Bunun iin de ilgin bir ekilde kinci Analitiklere geri gitmek gerekir. Aristoteles bu eserinde aka unu sylemektedir:
Aritmetiki birlikin ne olduunu ve birlikin varolduunu varsayarak ie koyulur7.

Bu ve dier denilenler biraraya getirilirse unlar sylenebilir: Say birliklerden kurulu sonlu bir okluktur; bir diye adlandrlan eyler demek olan birlik ise sayy yapan, kuran tikel (individual) entitelerdir. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli nokta oklukun, zdelik (identity) ve gayrlk (difference) kurallarna gre belirli, tanmlanm ve uygun bir
7

Posterior Analytics II.9.93b25; benzer ekilde I.1.71a15, I.10.76a35.

5

ekilde seilmi eyler olduudur. Birlikin var-olmas formel ya da aritmetiksel anlamda var-olmadr. Bu saylabilen eye bitiik olan sayy deil say-olarak-sayy oluturan en nemli ilkedir; zira logisticadan (operativ aritmetik, hesap) farkl olarak, aritmetik-olarak-aritmetik ancak byle bir var-olan zerinde ina-edilebilir. Bu saf (pure) birlikler, madd dnyaya ilikin bireysel zelliklerini tamazlar, hareket ve zaman ierisinde deillerdir; dolaysyla deimezler; sayan ve len insana bal olmak artyla ezel ve ebeddirler. Onlarn birlemesi veya ayrmas matematikolarak-matematikte gerekleir. Ayrca bu zelliklere sahip olarak, ve saylar oluturarak saylanlar say ierisinde bir birlik olarak ifade etmeyi salarlar. Bu erevede de matematiksel sayda bir birlikle dieri arasnda hi bir adan hi bir fark yoktur8. Yukardaki cmlede sayan ve len insana bal olmak artyla deyii ister istemez kiiyi u soruya tar: Saylabilen/llebilen-eyleri sayma/lme eylemiyle ilikilendirdiimize gre sayma/lme eylemini gerekletiren sayan/len ile say/l ilikisi nedir? Aristoteles, bu soruya da ak ve seik bir cevap verir. ster saylabilen-eye ilikin olsun ister aritmetik-olarak-aritmetik alanna ilikin olsun:
Say sayann varl olanaksz oldukta, saylabilir bir eyin olmas da olanaksz; dolaysyla saynn da olamayaca ak; nk say, saylan ya da saylabilir olan ey. Ruh ve ruhtaki akldan baka bir eyin saymas doal deilse...9.

Baka bir deyile saylanlar ne gereklikte (realitede) ne de kavramda kendiliinden biraraya gelmez. Saylanlar bir araya getirebilmek, baka bir deyile bir kiinin sayy varlka getirmesi iin dnmesi ve yapmas ksaca saymas gerekir. Demekki atlarn says, tek tek atlarn oluturduu bir ey deil, zihnin sayma eylemi srecindeki bir yaratmdr. Ksaca biz atlar doal
8 9

Metaphysics XIII.6.1080a21. Physics IV.14.223a 22-26.

6

tek tek eyler olarak deil, birlikler olarak sayarz. Bu adan Aristoteleste say byk oranda ortak-duyuya (common sense) dayal bir kavramdr. Aristotelesin sayy (arithmos) birliklerden (birimlerden) oluan snrl okluk [a finite plurality composed on units] olarak tanmlad belirtilmiti. Bylece Aristoteleste snrl bir byklk (cardinality) okluu say yapar. Tam da burada u soru sorulabilir: Ne tr bir okluk snrl bir bykle sahip olabilir? Aristotelesin cevab aktr: ster srekli [doru paras] ister sreksiz [say] olsun belirli bir nicelik... yleyse nicelik nedir? Aristotelese gre nicelik (poson) u ekilde tanmlanr:
Nicelik, her ikisi ya da her birisi doas gerei bir ey ya da bu ey [yani tekil ey] olan iki paraya blnebilen eydir. Bir nicelik saylabilirse okluk [multitude]; llebilirse bir byklktr [magnitude]. Bilkuvve srekli-olmayan paralara blnebilen eye okluk, srekli paralara blnebilen eye ise byklk denilir10.

Aristoteles nicelik kategorisi erevesinde okluk iin ise yle der:

okluk saynn cinsi gibidir; nk say Birle llebilir bir okluktur. Bir ve say bir anlamda /.../ biribirine zttrlar. Bundan dolay bir olan her ey bir say deildir. rnek olarak o blnemez bir eyse bir say deildir. Bir ise blnemez [dolaysyla Bir say deildir]. /.../ okluk blnebilen her ey hakknda kullanlabilir. /.../. Bu da okluun bir say, Birin ise saynn ls olmas durumudur11.

Aristotelesteki okluk kavram belirsiz ve mphem olmad gibi yn anlamna da gelmez. nk saynn kendisinden hareketle kurulduu okluk herhangi bir okluk deil, nicelik kategorisi ierisinde tanmlanan ve saylabilen bir okluktur. Bu adan okluk Aristoteleste toplam kavramyla kartrlmaz; tersine snrlandrlm, belirlenmi ve tanmlanm birlikleri
10 11

Metaphysics IV.13.1020a7-10. Metaphysics X.6.1056b16; 1057a3-17.

7

gsterir. Ksaca say eitli, belirli tikel eylerin kollektiv olarak snrl bir okluudur; ve bu anlamda say vardr. Burada tekrar vurgulanmas gereken nokta saylabilir-eye ilikin birliklerden kurulu okluk anlamndaki say ile saf (pure) birliklerden kurulu matematiksel/aritmetiksel oklukluklardan kurulu saynn ayrmna dikkat etmektir. Nitekim Aristoteles, aritmetii en kesin bilim olarak grr; nk aritmetik en soyut bilimdir. Fakat buradaki soyutluk aritmetiin soyut objelerle uramasndan kaynaklanmaz yalnzca. Zaten dar anlamda soyut objeler aritmetikte yoktur; kastedilen, saylar birlik olarak gstermesi bakmndan saylarn formel yapsn oluturan objelere ilikin niteliklerin paranteze alnmasdr. nk aritmetiki kendi saylar ierisinde birlikli eylerin trlerini aratrmaz; nk o genel-olanla urar. Bu aratrmada be elma ile be armudun on yapmas nemli deildir; nemli olan hangi iki farkl bein onu yaptdr. IV. Aristotelesin nce ve sonras Aristotelesin belirledii say tanm esas itibariyle Yunan felsefesinin genel zelliklerini tar. Bu erevede kendisinden sonra Eukleides tarafndan temel bir kabul haline getirilmitir12. te yandan Pitagoras aritmetik sistemini devam ettiren Nikomakhos baka tanmlar yannda Aristotelesin bu tanmn da benimsemitir13. Aristoteles-Eukleides say tanm Hellenistik dnem ile slam Medeniyetinde ve Ortaa Avrupasnda etkisini srdrm; yleki Newton bu tanmn geometrik yorumunu benimsemi iken Kant aritmetik yorumuna yakn durmutur14. Modern
Thomas S. Heath, The Thirteen Books of Euclids Elements, c. II, New York 1956, Book VII, Definitions 1, 2. 13 Nikomakhos, The Introduction to the Arithmetic, eviren: Martin L. D'Ooge, Chicago 1990, ii. 6.3, 7.3. 14 Immanuel Kant, Critic of Pure Reason, eviren: Norman K. Smith, New York 1965, s. 116 (B 111), 184 (B 182).
8
12

dnemde zellikle Husserl ve Fregenin matematik felsefesine ilikin almalarnda hesaplalan ana tanm haline gelen Aristoteles-Eukleidesin bu say tanm, Cantorun kavramsal tashihlerini dikkate alarak, J. P. Mayberry15 gibi bir ok matematik felsefecisi tarafndan Fregenin say tanmndan daha tercih edilir bulunmaktadr. Aristoteles-Euclides say tanmna kar dier ciddi eletiriler, Trkistan-Anadolu kolundaki Trk matematikileri tarafndan gelitirilmitir. Kklerini Harizmde16 bulan ve Takiyeddin Rasd17 zerinden Yenileme dnemine kadar devam eden bu eletiriler ve yeni-tanmlamalar aratrmay beklemektedir. Aristotelesin ncesine bakldnda, phesiz, say tanm almalarnda bata Platon olmak zere btn bir Pitagoras izgi dikkate alnmaldr. Ancak Yunan felsefesinde sayy birliklerin toplam veya birliklerin/birimlerin okluu [monadon systema] eklinde ilk tanmlayan filozof Thalestir ve bu tanmn Msrllardan almtr18. Nitekim Eski Msr say sistemi zerinde XX. Yzyln balarndan itibaren yrtlen almalar bu dnceyi dorulamaktadr19.

J. P. Mayberry, The Foundations of Mathematics in the Theory of Sets, Cambridge 2000. Bkz. Simple Arithmetic adl ikinci blm ile burada yer alan Ascriptions of number: Frege or Aristotle? isimli yedinci altblm. 16 Mehul [Anonim], el-Tuhfe fi el-hisab, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya nr. 2723. 17 Takiyeddin Rasd, Buyet el-tullab min ilm el-hisab, Sleymaniye Ktphanesi, Carullah nr. 1454. 18 Thomas S. Heath, A History of Greek Mathematics, c. I, New York 1981, s. 69-70. 19 Msr say anlay ve sistemi iin bkz. Richard J. Gillings, Mathematics in the Time of the Pharaohs, New York 1982.
9

15