ALUMNYUM

Alminyum, yeryznde oksijen ve silisyumdan sonra en ok bulunan nc element olmasna ramen, endstriyel apta retimi 1886 ylnda elektroliz ynteminin kullanlmaya balanmas ile gereklemitir. Alminyum, dier ok kullanlan metaller olan demir, kurun ve kalay gibi, doada bileikler halinde bulunur. Alminyumu oksit halindeki bileiinden ilk ayran ve elde eden kii, 1807 ylnda, Sir Humprey Davy olmutur. Daha sonra, Hans Christian Oersted, Frederick Whler ve Henry Sainte-Clairre Deville, alminyum eldesinde yenilikler getirmilerdir. Alminyumun endstriyel apta retimi ise, 1886 ylnda ABD'de Charles Martin Hall ve Fransa'da Paul T. Heroult'un birbirlerinden habersiz olarak yaptklar elektroliz yntemi ile balamtr. Bu, gnmzde halen kullanlan yntem olduundan, 1886 yl alminyum endstrisinin balang yl olarak kabul edilir. 1886 ylnda Werner von Siemens'in dinamoyu kefi ve 1892 ylnda K.J.Bayer'in, boksitten almina eldesini salayan Bayer prosesini bulmas ile alminyumun endstriyel apta retimi ok kolaylam ve bu en gen metal, demir elikten sonra dnyada en ok kullanlan ikinci metal olmutur.

Saf Alminyumun zellikleri

Saf alminyumun zellikleri Tablo1de verilmitir. Bu zellikler alminyuma ilave elementlerin etkisi ile deitirilebilir. Alminyumun metal olarak zellikleri bir ok durumda onun ideal ve ekonomik bir malzeme olmasn salar. Alminyumun genel zellikleri aada zetlenmitir :

Alminyum hafiftir. Ayn hacimdeki bir elik malzemenin arlnn ancak te biri kadar arlktadr. Alminyum, hava artlarna, yiyecek maddelerine ve gnlk yaamda kullanlan pek ok sv ve gazlara kar dayankldr. Alminyumun yanstma kabiliyeti yksektir. Gmi beyaz renginin bu zellie olan katks ile beraber gerek i gerekse d mimar iin cazibeli bir grnme sahiptir. Alminyumun bu gzel grnm, anodik oksidasyon (eloksal), lke maddeleri vs. gibi

2 uygulamalar ile uzun mddet korunabilir. Hatta, birok uygulamada tabii oksit tabakas bile yeterli olur.

eitli alminyum alamlarnn mukavemeti, normal yap eliinin mukavemetine denk veya daha yksektir. Alminyum elastik bir malzemedir. Bu nedenle ani darbelere kar dayankldr. Ayrca, dayankl dk scaklklarda azalmaz. (eliklerin, dk scaklklarda ani darbelere kar mukavemeti azalr.)

Alminyum, ilenmesi kolay bir metaldir. yle ki, kalnl I/100 mm. den daha ince olan folyo veya tel haline getirilebilir. Alminyum s ve elektrii bakr kadar iyi iletir. Alminyuma ekil vermek iin dkm, dvme, haddeleme, presleme, ekstrzyon, ekme gibi tm metotlar uygulanabilir.

Alminyum 40-540 N/mm2 ortalama mukavemeti ile bir ok kullanm alan iin optimum zmler sunmaktadr. Tablo 1. Saf alminyumun fiziksel zellikleri Kimyasal sembol Atom numaras Atom Arl Kafes Yaps Younluu Elastik modl,E. Kayma modl,g. Ergime scakl Ergime ss Elektrik iletkenlii Is iletkenlii 13 26.98 YMK (20 oC) 2.6989 gr/cm3 7.2 103 kp/mm 2 2.7 103 kp/mm2 660.24 o C 94.6 cal/gr 37.74 m/Ohm.mm2 0.55 cal/cm. s. oC Al

(660 oC' de sv) 2.37 gr/cm3

Alminyum gerek s, gerekse elektrik asndan ok iyi bir iletkendir. Saf halde iken iletkenlik amacndan baka uygulamalarda kullanlmaz. Buna karn, Al alamlar mutfak eyalarndan uak ve uzay aralarna dek saysz uygulama alanlarnda kullanlr.

Alminyum Metali ve retimi

Alminyum baz metallerle birlikte bileik yapm ekilde yer kabuunun %8'ini oluturmaktadr. Gnmzde demirden sonra en ok kullanlan metal olarak bilinmektedir. Alminyum boya tespit edici, atee kar koruyucu anlamna gelen "ALM" kelimesinden tremitir. Alminyum bileiklerinin milattan nce dahi kullanld ve bir ok maddenin bile imine girdii bilinmektedir. 1 807 ylnda laboratuar dzeyinde retilen alminyum, 1 908 ylnda fabrikasyon olarak retilmeye balanmtr. 1910 ylnda dnya retimi 1 7.000 ton iken,1980'li yllarda 1 6 milyon ton civarnda gereklemitir. Hafif metaller snfndan olan alminyum, yumuak ve demirden 3 kat daha hafif bir metaldir. Dier metallerin katlmas ile younluu nemli lde deimemekle birlikte, mukavemeti nemli lde artmaktadr. Bu zeliklerinden tr alminyum mukavemetinin arlna oran ok yksektir ve bu onun en nemli zelliidir. Bu nemli zelliinin yannda yksek elektrik ve s iletkenliine sahip olmas, kolay ilenebilirlik, korozyona dayanm, souk ve scak ekillendirilebilirlik gibi zellikleri nedeniyle kullanm alan ok genitir. Alminyum boksit yataklarndan karldktan sonra ilenerek saf olarak retilir.Dnyadaki boksit rezervleri farkl kaynaklara gre 20 ile 30 milyar ton olarak verilmektedir. Bu rezervlerin % 50'si Afrika, %22'si Amerika, % 5'i Avustralya, %8'i Asya ve %5'i dier blgelerde bulunmaktadr. Bilinen dnya rezervlerinin%32'si grnr, %68'i muhtemel rezerv grubuna girmektedir. lkemizde alminyum cevheri olarak yaklak 200 civarnda cevher zuhuru bulunmutur. Bunlarn potansiyel rezervi ise 400 milyon ton civarndadr. Ancak cevherlerin ekonomik anlam tayabilecek bazlar; Birinci Derece Rezervler: Seydiehir Milas kinci Derece Rezervler: Mula Blgesi Alanya Havzas Bolkar Da Havzas Tufanbeyli Havzas nc Derece Rezervler: slahiye-Pazar Blgesi Beyehir-Yalva 40 milyon ton 22.7 " 50 milyon ton 10 " 10 " 10 " 1 00-200 milyon ton(demirli boksit) 60 "

Boksit rezervleri asndan Trkiye, dier lkelerle kyaslanamaz, zira Trkiye rezervleri dnya rezervlerinin sadece binde 1.5-2' si kadardr. Buna ramen birincil rezervlerin lkenin yaklak 38 yllk ihtiyacn karlayabilecei hesaplanmtr. Teknik olarak verimli kullanlabilen boksit rezervleri yaklak olarak aadaki bileimdedir: Alminyum oksit (Al2O3) Demir oksit (Fe2O3) Silisyum oksit (SiO2) Titan di oksit (TiO2) Yanma kayplar %55-65 %28'e kadar %7'ye kadar %4'e kadar % 2- 3

Alminyumun oksijenle ok iddetli yanma eilimi nedeniyle redksiyonunun karbonla yaplmas mmkn deildir. Saf alminyumun retimi genel olarak iki kademede yaplr. 1 . Alminyum oksidin elde edilmesi, 2 . Metalik alminyum retimi iin ergimi metal elektrolizi ile oksitlerin redksiyonu. Bunlarn dnda termo mekanik ilemler olmasna ramen, bu yntemler teknolojik neme sahip deildir. Alminyum retimi nceki yzyln sonundan itibaren bilinmekte olup, ana kademede yaplr. Birinci aama boksit madeninden Al2O3 elde edilmesidir. Bu aama Bayer prosesi olarak adlandrlan bir prosesle gerekletirilir. Bayer prosesi eitli madencilik aamalarn ierir. Ancak aluminadan (Al2O3) alminyum retimi ise 50-970 C arasnda
o

alminyum oksidin redksiyonuna dayanr. Bu a ama Hall-Heroult yntemi olarak bilinen bir indirgeme ilemi olan elektroliz aamasdr. Buradan kan alminyum %99.5-99.9 'dan daha fazla saf deildir. Saf alminyum (%99.99) elde etmek iin ayrca rafinasyon ilemi uygulanmaldr. Saf alminyum genellikle aadaki bileimde bulunur:

Saf Alminyum:
Fe Cu Si Zn Mg Al %0.0005-0.002 %0.0005-0.002 %0.002-0.005 %0.0005-0.002 iz geri kalan

5 Alminyum retiminde en nemli aama, elektrik enerjisi gerektiren Hall-Heroult prosesidir. Birincil alminyum retimi iin eitli enerji trleri kullanlrken, elektrik enerjisi ok nemli bir paya sahiptir. Elektrik retimi hi bir emisyon yaratmad iin temiz enerjidir. Ayrca retilen alminyum srekli geri dnm miktar ile enerji depolayan bir metaldir ve enerji bankas olarak deerlendirilir. Aadaki tabloda 1 ton alminyum retmek iin gerekli enerji, gerekten kullanlan enerji ile birlikte bu enerjinin retimi ve nakliyesi iin gerekli masraflar da ierecek ekilde verilmitir. Enerji Tr Hidro Nkleer Ham Kmr Ham Petrol Ham Gaz Elektrik Termal Toplam 7779.4 kwh 2505.6 kWh 1 632 kg 1 03 kg 1 735 kg 11 8 kg 1 222 kg 1 340 kg 264 kg 255 kg 5 9 kg Tablo 2: Ton alminyum retmek iin gerekli enerji

Elektroliz iin gerekli enerji geen krk yl iinde te bir orannda azalrken, bu azalma yeni teknolojilerin gelitirilmesi ve mevcut tesislerin yenilenmesi ile srekli bir azalma gstermektedir. Gelecek yllarda birincil alminyum retmek iin gerekli enerjinin %25 daha azaltlmas planlanmaktadr. ekil 2.2de elektroliz prosesinde gerekli enerjideki azalma retilen alminyum miktarna bal olarak verilmitir. Bugn iin dnya ortalamas 15kWh/kg Al olarak verilmektedir, Alminyum elektrolizinde ortaya kan atklar, evresel faktrler bakmndan nemlidir. Bu proses srasnda elektrolit hcresinde kriyolit (Na3AlF6) ve alminyum florrler, alumina ve kalsiyum florr bulunur. Elektroliz srasnda CO2 (g), % 0-20 CO (g) aa kar. Bunlarn dnda gaz halinde perflorokarbonlar ve C2F6 oluur. Btn bu atklar evreye zararldr ve bunlarn minimum seviyede tutulmas gerekmektedir.

Alminyumun en nemli zellii geri kazanlabilirliidir. Bu zellii ile alminyum

tkenmeyen bir kaynak olurken, ikincil retimde inanlmaz lde daha az enerjiye ihtiyac vardr. Ergitme ve dkm iin gerekli enerji alminyumun elektrolizi iin gerekli olan enerjinin sadece %5-8 kadardr. Geri kazanabilirlik sadece metal asndan deil ekoloji ve ekonomi asndan da nemlidir. Geri kazanm ile bir dng iinde srekli malzeme ak salamak mmkn olmaktadr.

ALMNYUM VE ALAIMLARININ KOROZYON DAVRANII :

6 Korozyon; malzeme yzeyinden balayan ve malzeme derinliklerine doru kimyasal ve elektrokimyasal bir reaksiyonla tesir oluturarak bir malzemenin deiiklie uramas ya da anmas olaydr.Korozyon olay, metallerin retim ileminin ters ynlsdr. Tabiatta soy metaller hari, metallere ark olarak rastlanmaz. Bir ouna oksit, slfr ya da karbonat eklinde maden cevheri biiminde rastlanr. Bunlardan enerji verilmek suretiyle teknik yntemlerle ark metaller elde edilir. Bu durumdaki her metal, tekrar ilk madensel cevher ekline dnme artn arar ve belli artlarda da bu durumlarna geer. Bu reaksiyona korozyon ad verilir. Kontak potansiyeli farkl olan iki metal arasnda nemli bir ortam olduu zaman meydana gelen elektroliz olayndan doan ok sratli bir anma (korozyon) tipi, elektrokimyasal korozyondur. Demir - Bakr, Alminyum - Bakr , Alminyum - Paslanmaz elik, korozyonunu nlemek ok zordur. Oyuklanma ve aralk korozyon tipleri en tehlikeli korozyon tipleri olup malzemenin delinerek servis d kalmasna neden olur. Oyuklama korozyonu, yzeyinde koruyucu oksit filmi oluturan paslanmaz elik ve alminyum gibi malzemelerde ncelikle oluur.alan scak su sisteminde bakr da varsa, korozyon art daha da hzlanr. Klor iyonlar, pasif durumu salayan tabakay delerek, metalin aktif hale gelmesini salar. Metal klorrler hidrolize urayarak ortamda ok miktarda H iyonu olumasna neden olurlar.Bylece korozyon etkinlii srekli artar.

Korozyonu etkileyen faktrler:

Suyun sertlii PH Su iinde bulunan element ve tuzlar alan sistemdeki farkl metal malzemeler Sistem altrma scakl Su iinde erimi gazlar olmas

Sistemde bulunan bakr, korozyonda nemli bir faktrdr. Bakr, sistemde alminyum bikarbonat bakrla birlikte malzemenin korozyon hzn artrr.

halinde ksa srede malzemenin oyuklamasna neden olur. Su iinde bulunan klorr ve

Suyun Durumu:

7 Tabiatta elde edilen sular hibir zaman saf deildir. nk; devaml ekilde buharlama ve younlama srecinden gemektedir. Bu sre iinde su, atmosferdeki gazlar ve yeryz kabuundaki genelde oluan baz bileikleri eritmektedir. Eriyik gazlar, bileikler ve dier kirlilikler bir dereceye kadar dardan temizleme yntemleriyle sudan arndrlabilir. Dardan mdahale ile temizleni su da bile baz istenmeyen elementler bulunmaktadr ki, bu da rnein kazan borular,kombi eanjrleri ve hattnda depozitler oluturmaya, korozyon ve bunlarn yol at problemlere neden olur.

PH`nn Etkisi:
Bir metalin korozyon davrann belirleyen en nemli evresel faktr pH deeridir. ki benzer elektrod arasnda elektrolikteki pH fark, bir potansiyel fark oluturmaktadr. Metaller, bir noktadan dier noktaya biraz deien pH`a sahip bir akkanla temasta olduunda, farkl potansiyele sahip olanlar oluturulmakta ve elektro kimyasal korozyon meydana gelmektedir. pH deiimlerine, kimyasal reaksiyonun doas, konsantrasyon deiimleri, aralklar veya aktif olmayan kelerdeki durgunluk neden olabilmektedir. Orta veya ntr aralkta korozyona dayankl olan, fakat kuvvetli asit ve alkali zeltilerde korozyona urayan alminyumun deien pH` daki korozyon hz yandaki ekilde gsterilmitir.

ekil 1. Alminyum`da pH`a bal olarak korozyon hzndaki deiim.

Alminyumun Elektrokimyasal ve Korozyon Karakteristii

8 Alminyum, yksek bir elektronegatif potansiyelli bir metaldir. Normal denge gerilimi -1,67 V`tur. Buna ramen,alminyumun d hava artlarna, bir ok zayf asit zeltilerine, ou ntr zeltilere ve suya kar olduka yksek baar dayanm vardr. Havalandrlm zeltilerde pasif durum kararllna gre alminyum, kromla birlikte titanyumdan sonra ikinci sradadr. rnein bakrn -ki yar soy metaldir- korozyon hz klorrl zeltilerde alminyumdan daha yksektir. Sadece atmosferdeki ve su da znm oksijen deil, hatta suyun kendisi bile alminyumun bir pasivatrdr (etkisizletiricisidir). Bu nedenle alminyum genellikle sadece oksijen ya da oksidasyon amillerinin oluunda deil ayn zamanda onlarn bulunmad durumlarda da pasif durumdadr (kendi kendini pasifleyicidir). Bu durumda, alminyumun elektrod potansiyeli,normal denge potansiyelinden 1 V daha fazla pozitif gelir. rnein; 0,5 N NaCI zeltisinde alminyumun potansiyeli -0,57 V`dur. u kantlanmtr ki; pasif durumdaki alminyumun yzeyi, mnferit durumlara bal olarak eitli kalnlkta (50 -1000 A) koruyucu bir film tabakasyla kapldr. (Al2O3 ya da Al2O3, H2O). Kuru havaya maruz braklan alminyum, 150 200 A yzey film kalnlna sahiptir. Alminyumdaki koruyucu filmler, atmosferik karakterli olup, oksitleyici olmayan (nonoxidizing) kuvvetli asitlerde ve ok daha kolay biimde alkalilerde znr. areti, belli bir pH`taki minimum korozyonu gsterir. rnein, 6,6 iareti, Al in verilen 6,5 pH deerinden art ya da dme olduunda korozyonda art olacan gsterir. \ areti, pH`ta ykselme olduunda, korozyonda dme olacan gsterir. Alminyum hidroksitin 3-9 pH`ta kelmeye balad, 6,5-7 pH`ta da maksimum kme olduu ispatlanmtr.Bunun iindir ki alminyum, kuvvetli asitler ve alkalilerde aktif hale geecek potansiyeli de iddetli bir ekilde negatif olacak ve znmeye balayacaktr. Alminyumun aktif hale gemesi, yzeyini cva ya da cval tuz zeltisiyle silmek ya da muamele etmekle mmkn olabilmektedir. Bylesi bir durumda alminyum, havada ve ntr zeltilerde kararszdr ve hidrojen serbestisiyle saf suda bile hzl bir ekilde znr. Alminyumun kendi kendine pasivasyona olan hassasiyeti, bu metalin pek ok ntr ve zayf asidik zeltilere kar dayankl klar. Bundan dolay alminyum, oksitleyici asit (rnek; nitrik asit) ve kuvvetli oksitlendiricilerin etkisi altnda bile kararldr. Alminyum oksitleyici anyonlu (rn. Nitratlar, kromatlar ve bikromatlar) tuzlarda ve slfat zeltilerinde kararldr. Klorrler ve dier halojenler, alminyumdaki koruyucu film tabakasn tahrip etme kapasitesine sahiptir. Bundan dolay klorlu zeltilerde alminyumun kararll, biraz azalmtr.Bununla beraber saf alminyum gibi bir takm hallerde kararllk hl yksektir.

9 Alminyum ve alamlar, HCI zeltilerinde kararl deildir. Kuvvetli negatif potansiyelinden dolay, pek ok elektropozitif metallerle (bakr, platin, demir, nikel, kalay, vb.) temasnda alminyumun korozyonu ok artar. Ayn sebeple, elektropozitif metallerin muhteviyat bulamayla arttrldnda alminyumun korozyon dayanm, gzle grlr ekilde azalr.

ekil 2. Al ye eklenen eitli metallerin korozyon hzna etkileri Alamlar nceden 14 saat 300C`ye stlm ve yava soutulmaya braklmtr. Bakr temasl alminyumun korozyon hz, demir ya da silikonlu bulamaya gre ok daha fazladr.Bakr, aratrlan miktarda kat zeltide bulunur, oysa demir,bakr zerindeki hidrojen ar voltajna ramen intermetalik bileim FeAl3 ` retir. Bu su gtrmez kural dlk, bakrn daha fazla pozitif denge gerilimiyle aklanabilir. Bu etki ayn zamanda platin, altn, gm, bakr, nikel ve daha az lde demir gibi byk elektro kimyasal potansiyelli ar metallerin tuzlar olduunda da gzlenebilir. Bu nedenle, rnein deniz suyu gibi sulu zeltilerin sirkle edildii kapal polimetalik sistemlerde, eer zeltilerde bakr ya da bakr alamlarnda tretilen elemanlar varsa, alminyumla elektriksel temas olmasa bile, alminyum ve alamlar hzl korozyon gsterirler. Saf alminyum ve baz alamlarnn yksek korozyon dayanm, yalnz pasif filmin temel koruyucu etkisiyle (anodik engelleme - anodic inhibition) deil, ayn zamanda aktif ve pasif alminyum yzeyindeki yksek hidrojen serbestisi ar voltajyla (katodik engelleme cathodik inhibition) da aklanabilir. Bundan dolay alminyum, ya saf halde ya da

10 elektronegatif potansiyelli ve yksek hidrojen ar voltajl metallerin ilavesiyle maksimum korozyon dayankllna ular. Demir ve bakr gibi ar metallerin ilavesi, katodik prosesi kolaylatrp koruyucu filmde yarklara neden olacandan alminyumun korozyon dayanmn olduka drr. Ntr zeltilerde alminyumun korozyonu, prensip olarak oksijen depolaizasyonu (oxgen depolarization) `nun katodik prosesiyle ilerler. Dk hidrojen ar voltajl soy metal ilavesinin arttrlmasyla hidrojen depolarizasyon derecesi keskin bir eklide artar. Bundan dolay rnek olarak 0,5N NaCl zeltisindeki tavlanm sert alminyum (annealed duraumin), oksijen ve hidrojen depolarizasyonu yaklak eit miktarlarda andrr. Alminyumun korozyon dayanm, zellikle klorlu zeltiye daldrlm alminyumun negatif farkl etkiden dolay elektropozitif metallerle temasna ve aktif katodik yap bileenlerini alama katmaya kar ok hassastr.Bu negatif farkl etkiden dolay, anodik polarizasyon (harici bir gerilimle ya da katodik bir metalle temas yoluyla) hem kendi kendine olan anodik polarizasyondan, hem de alminyum elektrodun kendi kendine znmesinden dolay alminyumun korozyon hzn arttrmtr. Hem asitlerde hem de ntr zeltilerde, alminyumun korozyon dayanm, yukarda sylenen nedenlerden dolay byk apta metalin saflna baldr. Korozyon dayanmnn ok yksek olmas istendiinde (rnein; gda ve kimya sanayiinde kullanlan ekipmanlarda ya da uan tabaka halindeki alminyum alamyla giydirilmesi) sadece en saf alminyum kullanlmaldr. Dk kalite alminyum (nemli miktarda kontaminasyonlu) genellikle daha az korozyon dayanmana sahiptir ve kritik olmayan hallerde (nancritical cases) kullanlr. Alminyum, asit ortamlarnda zellikle koruyucu filmi tahrip eden Cl, F, Br I iyonlarna ok duyarldr. Dier yandan kromat ve bikromatlar gibi oksitleyici anyonlar, silisik asit ve flosilikatlarn zndrlm tuzlar, alminyumun korozyonunun geciktirilmesinde etkilidir. Nitrik asidin konsantrasyonunun %30`dan daha fazla artmas, alminyumun korozyon dayanmn arttrr.Bunun iin alminyum, konsantre nitrik asitin naklinde ve depolanmasnda en iyi tank malzemesi olarak kabul edilir. Hatta konsantre nitrik asitteki korozyon dayanm, krom nikel eliklerden bile daha stndr. Ancak Cl`un bulunmasyla dayanmn kaybeder. Alminyum sulandrlm slfirik asite kararldr. Fakat orta ya da yksek konsantrasyonlarda dayanmn kaybeder. Alminyum zellikle yksek konsantrasyonlarda dumanl slfirik asite (oleum) dayankldr. Alminyum asetik asit ve bir takm organik ortamda kararldr. Formik,

11 okzalik ve klor asetik asit (chloracetic acid) son derece korozifdirler. Alminyum alkali keltilere kar tamamen dayankszdr.

ekil 3. Korozyon derinlii ve hznn farkl konsantrasyonlarla deiimi

Alminyum Alamlarnn Korozyon Karakteristii

Saf alminyuma oranla, alamlarnn daha iyi mekanik zellikleri fakat daha dk korozyon dayanmlar vardr. Bu zellikle bakrl alminyum alamlarna, daha az derecede silisyonlu, inko, magnezyum ve managezli alamlara uygulanabilir. Bununla beraber, baz sanayi dallarnda, zellikle havaclkta, alminyum alamlar geni lde kullanlr, fakat saf alminyum ok nadir kullanlr. Teknolojik zelliklerinin yannda alminyum alamlar genellikle ilenmi (wrought) ve dkm trlerine ayrlmtr. Rusya`da retilen ilenmi alminyum alamlar, mekanik zelliklerine gre dk, orta ve yksek mukavemetli alamlara ayrlmtr.

12 1- Dk mukavemetli alamlar, 9-25 kg/mm ekme dayanmna ve %40-60 uzamaya sahiptir.Bu alamlar iyi kaynak edilir. Bu grup ayn zamanda %1-2 Mn (Amts alamlar) ve %1-3 Mg`luk dk alaml magnalyum (magnezyum - al alam) ierir. Bu grup alamlar, yksek derecedeki korozyona dayanm ile saf alminyuma yaklar. 2- Orta mukavemetli alamlar, %22-23 uzamaya ve 33 kg/mm`ye kadar bir ekme mukavemetine sahiptir. Bu grup, glendirici bileen olarak bin intermetalik bileik Mg2AI3 olan orta alaml magnalyum (yaklak %5 Mg) ve glendirici bileik AIMg2Si ile yaklak %0,7 Mg, %0,85 Si ieren avial ihtiva eder. Bu alamlarn kaynak ilemi biraz daha zordur, ayrca yalandrlm ve tavlanm halleri, saf alminyum ya da 1. gruptakilerden daha az korozyon dayanmna sahiptir. 3- Yksek mukavemetli alamlarn ekme mukavemeti 33-50 kg/mm hatta 60 kg/mm`ye kadar olup uzamalar da %7-27 arasndadr. Bu grup %3,5 - 5,5 Cu, biraz manganez ve magnezyum, glendirici bileik olarak CuAI2 ieren duralumin (sert alminyum) ihtiva ederler. Yksek mukavemetli alminyum alamlar, magnalyum hari ok zayf kaynak kabiliyetine sahiptir. Kural olarak korozyon dayanmlar da orta mukavemetli alamlardan ok daha az, fakat buna ramen dk mukavemetli alamlardan biraz daha azdr.Yksek mukavemetli alminyum alamlarnda en geni kullanlan, dk korozyon dayanm olan duralumindir. Lokal ve tane snr korozyonuna (intergranular corrosion) duraluminde ok rastlanr. En tehlikeli korozyon, mukavemet kayb ile ilgili olarak tane snr korozyonu, kaplarn szdrmazlklar ile ilgili olarak da lokal korozyondur. Lokal korozyon, koruyucu filmin yeterli olamayan dayanm ve durulamimin ksmi pasiflii ile irtibatlandrlr. Tane snr korozyonunun nedeni, 100C`nin zerindeki stmadan sonra yetersiz keskin ( yava) sertletirme yaparak homojen kat zeltiden CuAI2`nin keltilmesidir. G.K. Akimov, %3 NaCI`de AI-Cu sisteminin muhtemel yap bileenlerinin aadaki statik potansiyellerini deneysel olarak ispatlamtr. (Hidrojen terazisinde volt olarak): -0,55 saf alminyum, -0,50 (%3 bakrda) AI-Cu kat zelti iin, -0,44 (%4 bakrda) ve -0,37 CuAI2 iin. Yksek alaml magnalyum, korozyona duraluminden daha dayankldr. Bunun nedeni, daha fazla elektronegatif olan magnalyumdaki glendirici bileen (strengthening componenet) Mg2AI3`tr. Bu tip olaylarda yzey katmanndaki kalntlar (inclusions), hzl bir ekilde znr ve alamn yzeyi e potansiyel hale gelir. Bununla beraber, eer magnalyumdaki anodik kalntlar yzey boyunca kerse; -rnein, tane snrlar boyunca- o da tane snr korozyonuna duyarl hale gelir. Magnezyumun, dk scaklklarda %3-4`e kadar, yksek scaklklarda da %15`e kadar alminyumda znd bilinmektedir. Bundan dolay, yksek

13 alaml magnalyumun sertletirilmi bir kat zeltisi, ar doymu bir metastabil (yar kararl) haldedir. Bununla beraber dk scakla kyasla alam stma esnasnda, anodik faz Mg2AI3 kelmesiyle, kat zelti paralanmaya balar. Yksek scaklklarda (200-300 C) alamn nceki homojenizasyonu, (sertletirme ve temperlemeden sonra) Mg2AI3`n niform dalmn salar ve alamn tane snr korozyonuna olan duyarlln kaldrr. Alminyum dkm alam Silumun de geni bir ekilde kullanlmaktadr. Silumun, Al-Si sistemine dayanr ve %5-14 silisyum ierir. Silikon alaml Alminyum, basit bir tektik sistem meydana getirir. Silikonun tektik konsantrasyonu %11,6 - %11,7`dir. tektik scaklnda silisyum znme snr yaklak %1,6, oda scaklnda ise %0,1`dir. Siluminler (zellikle tektik bileimleri) ok iyi dkm zelliklerine sahiptir, atmosfere kar korozyon dayanmlar da mkemmeldir. Deniz ortamnda ise daha dk bir korozyona dayanm vardr. Siluminin nispeten dk bir ekme mukavemeti vardr (18 kg/mm). Siluminin glendirilmesi, bir intermetalik bileenin ktrlmesiyle deil fakat ok ince dalm durumdaki bir Mg-Si oluumuyla baarlmtr.%10`a kadar Mg ieren yksek alam Magnalyumda korozyona ok dayankldr ve yksek mukavemetli dkm alam olarak kabul edilebilir. Bununla beraber ergitme ve dkmdeki teknolojik zorluklar (scakln ykselmesi ile oksidasyon hznn artmas ve zayf dkm zellikleri) , bu alamn kompleks dkmde kullanmnn nne gemektedir. Bakr ieren dier alminyum alamlar da kullanlmaktadr. Bunlar en az korozyona dayankl dkmlerdir ve daha kk agresif ortamlar iin dnlmtr. Alam dkmlerin korozyon zellikleri de dkm kalitesine baldr. Gzenekli dkmler, daha fazla korozyona urar. Przlln azaltlmas (rnein; basn altnda kristalizasyon metodu ile), sonuta korozyon dayanmn arttrr.

Atmosferik Korozyon
Alminyumun elektrot potansiyeli hidrojeninkine oranla 1,66V daha aktiftir. Yksek korozyon eilimine karn, alminyum bata atmosfer olmak zere bir ok ortamda korozyona yeterince dayankldr. Tablo 3.te metallerin eitli atmosferlerde saptanan ortalama korozyon hzlar (10 20 yl ortalamas) verilmitir. ehir Endstri Metal Atmosferi 10y 20y

Deniz Atmosferi 10y 20y

Krsal atmosfer 10y 20y

14 Al Cu Pb Sn Ni Monel Zn (%99.9) Zn (%90.0) Karbon elii Dk alaml elik 0,8 1,18 0,43 1,18 3,20 1,33 5,05 4,83 12,0 2,25 0,73 1,35 0,38 1,30 3,70 1,55 5,65 5,45 0,70 1,30 0,40 2,28 0,10 0,63 1,25 0,53 2,80 0,15 0,025 0,575 0,475 0,450 0,150 0,075 0,425 0,325 0,225 -

Tablo 3. Metallerin eitli atmosferlerde saptanan ortalama korozyon hzlar (10 20 yl ortalamas)

Alminyum Profil ve Levhada FLFORM KOROZYON

Filiform Korozyon (FK) ilk defa 1980li yllarn banda dikkat ekti. Alminyum levha ve profillerin anodize edilmesine (eloksal) alternatif olarak piyasada ya veya toz boyamann grnmeye balamasndan sonra artan talep zerine, zellikle elektrostatik toz boyama yapan birok tesisin kurulmas ile inaatlarda boyanm alminyum gittike daha ok kullanlmaya baland.Bir sre sonra baz boyal alminyum zerinde zellikle Hollanda, Belika ve Almanya gibi denize yakn ve sanayilemi lkeler bata olmak zere Filiform Korozyon grld. Benelux lkelerinde grlen youn FK probleminin nedeni olarak ngiltere zerinden gelen asit yamurlar ve bu lkelerin deniz kysnda olmalar dnlyor. FK, ilk defa Sharman tarafndan 1944 ylnda sa teline benzer korozyon izleri olarak tarif edildi ve tabaka alt korozyonu ad verildi. nceleri elik malzeme zerinde grlen bu korozyon, daha sonralar alminyum ve magnezyum zerinde de grld. Bu ilk tespitler, havadeniz savunma ve ulam sektrlerinde yaplm iken, 1980li yllarn banda mimari uygulamalarda boyal alminyum malzemelerin yaygnlamas ile, zellikle denize yakn sanayilemi blgelerdeki inaatlarda dikkat ekti.

15 Son yllarda FK raporlarnn art, boyal alminyum kullanmnn art ile aklanabilir. FK, organik kaplamann (boyann) cinsi ve boyama metoduna bal kalmadan oluur. FK nun derinlii 40 mikrondan az olduundan, malzemenin mekanik zelliklerini etkilemez. Sadece d kozmetik grnm asndan nem tar. FK, boyal alminyum malzemenin binada montajndan iki yl iinde kendisini gsterir. ki veya yldan daha yal binalarda FK nn grlme ihtimali son derece dktr. 1989 ila 1992 yllar arasnda, mimari uygulamalarda boyanm alminyum kullanm %55 artt. Hollanda ve Belikada 1984 ila 1991 yllar arasnda 106 korozyon durumu rapor edildi (Belika Alminyum Boyama Dernei verilerine gre tm satlarn %3nden daha az). Rapor edilen korozyonlarn tamamnn FK olduu varsaylr ise, bu durum tm Avrupada boyanan alminyum un %1inden daha azna denk gelmektedir. FK nun belli bal zellikleri unlardr:

FK, kaplamann atlak veya krk gibi fiziksel kusurlu bir yerinde balar. Klcal ilerleme lineer bir hareket izler (ilerleme herhangi bir yne olabilir). Klcal genilik 0,1 ila 0,5 mm arasndadr. lerleme hz 0,15-0,4mm/gn dr. Klcal ilerlemeler birbirleri ile kesimezler, veya kaplamada bir kra neden olmazlar. ki ynden gelen filamanlarn balar karlaacak olurlarsa birleerek tek bir filaman halinde ilerlemeye devam ederler. Bir filamann ba, dier bir filamann gvdesi ile karlar ise, bu durumda ban ilerlemesi durabilir veya filaman kvrlabilir.

Filaman bann n kenarnda dk pH deerli asidik bir ortam bulunur. Bu ksm anodik olarak en aktif ksmdr. FK nn balamas iin ortamda tuzlarn bulunmas gerekir. FK nn balamas iin su gerekir. FK nn olumas iin en kritik bal nem oran %7585 arasdr. Bu orandan daha kuru veya nemli ortamlarda FK olasl ok der. 40C zeri scaklk ve yksek nemli ortamda FK olasl ok ykselir K nun ilerlemesi iin oksijen gerekir. Helyum ve hidrojen atmosferinde FK olumaz. Filamanlarn boyutlar ve ilerleme hzlar, kaplamann (boyann) fiziksel zelliklerinden bamszdr.

FKnun olumasndaki kimyasal reaksiyonlar anlalm olup, kinetii ve ilerleme mekanizmas henz tam bilinmemektedir. Bu konularda ESTAL (Avrupa Alminyum Yzey lem Birlii) ve EAA (Avrupa Alminyum Birlii)nn de iinde bulunduu aratrmalar devam etmektedir.

16 FK nun olumasndaki kimyasal reaksiyonlar anlalm olup, kinetii ve ilerleme mekanizmas henz tam bilinmemektedir. Bu konularda ESTAL (Avrupa Alminyum Yzey lem Birlii) ve EAA (Avrupa Alminyum Birlii)nn de iinde bulunduu aratrmalar devam etmektedir. Oksijen ve su, bir korozyon rn olan hydrated aluminadan oluan porz kuyruktan ieri nfuz ederek (difzyon) ba ksma ular. Katyonlar ve hidrojen iyonlar ban n tarafndan ban arka tarafna doru hareket ederler.Katotta ise su ve oksijenin reaksiyonu ile OH oluur ve ban merkezine doru gidip Al(+3) ile birleerek nce Al2O3 sonra da hydrated(bnyesine su alm) alminay oluturur. Bu rn kelerek porz kuyruu meydana getirir.n tarafn iinde kalan Cl ve suyun yerini filiform ba ksm alr. Cl iyonlar bu hareket karsnda greceli olarak hareketsizdir. Su ise yksek mol fraksiyonundan dolay hareketsiz gibi olmakla beraber, metal katyonlar ile hidroliz reaksiyonu nedeni ile bir miktar ne difz eder. Anodik filiform ba blgesinin etrafnda byk bir katodik alan bulunur ki, bu katodun korozyon reaksiyonunu ilerlettii dnlmektedir( Bu konuda detayl argmanlar iin Bkz.:Ruggeri, RT and Beck, TR , Corrosion,Vol.39, No.11, p452 (1983)). Boyanm alminyum yzeyinde ilk korozyon belirtisi, kaplamann yzeye tam yapmad ve alminyumun sodyum klorr gibi bir tuzun varl ile koruyucu oksit tabakasn kendiliinden oluturamad yerlerde balar. Yksek bal nemli ortamda, tuz erir ve yksek konsantrasyonlu bir elektroliz zeltisi ve bylece korozyon hcresini oluturur. Elektrolit/hava yzeyinde katot, elektrolit/alminyum yzeyinde de anot oluur. Oksijen elektrolite difz eder ve katotta indigenir. Bu arada, alminyum, anotta zeltiye geer. Bu znme prosesi nedeni ile elektrolit daha da konsantre hale gelir ve elektrolitin ozmotik basnc artarak daha fazla suyun girmesine yol aar. Hacmi artan elektrolit ve korozyon rnleri, deiik oksijen konsantrasyonlu blgelerin olumasna yol aar. Bu blgelerin filiform korozyonu ilerleten neden olduu dnlmektedir. Oksijen konsantrasyonunun en az olduu yerde alminyumun znrl en yksek deere ulatndan, filiformun ba taraf oksijen kaynandan uzaklaan yne hareket eder. Filiformun ban, kuru korozyon rnlerini ieren kuyruktan ayran, konsantre tuz zeltisi ieren yar-geirgen bir membran oluur. Bu membran, filiform bann iindeki zeltinin iyonlarnn, kuyruk blmne gemesini engeller. Filiform ba ilerledike, membran yenilenir, eski membran suyunu kaybeder. Bu proses, filiform byme ynn tayin eder.

17 Filiform Korozyon un her zaman koruyucu kaplamann yetersiz veya eksik olduu yzeylerde olutuu tespit edilmitir. Testere kesim ular, freze veya matkap delik ilemleri, manuplasyon ve montaj srasnda kaplamann izilmesi/zedelenmesi gibi kaplamaya zarar verilen yerlerde FK olasl yksektir. Ancak, sistem FKa hassas deilse, FK en fazla 1mm ilerler ve durur. zellikle binalara dikey monte edilen profillerde FK nun profilin yere yakn alt yarsnda daha ok grld tespit edilmitir. Bu duruma, yerekimi nedeni ile, su ve tuzlarn alt ksmda birikmesinin yol amas kuvvetli olaslktr. Ayrca korunmal, yamur suyu ile ykanmayan, ve yllk temizlii ihmal edilen binalarda FK olasl yksektir. Bu arada, ESTAL tarafndan yrtlen aratrmada, FK problemini nlemek iin nemli bulgular ortaya kmtr. Boyama ncesinde alminyum malzemeye uygulanan yzey nilemlerinde, kromatlama ncesi yzey temizliinin son derece iyi olmas iin alkali zelti ile temizleme, sud-kostik ile dalama, yeil kromatlama yerine sar kromatlamann tercih edilmesi, kromatlama ilemi sonunda en son ykamann de-iyonize su ile yaplmas FK olasln azaltmaktadr. Sonu olarak, zamandan tasarruf iin daha ksa ve az sayda ilem kullanlarak yaplan yzey nilemleri (yeil kromatlama, asit ortaml ya alma zeltileri) tavsiye edilmemektedir. Alkali yalama ilemini takiben yaplan sud-kostikle dalama ve ntralizasyon sonras sar kromatlama tavsiye edilen ilem srasdr. ESTAL/QUALICOAT tarafndan yaplan almalarda, evre asndan kromatlama

kullanmaktan kanan tesisler iin kromatsz (chrome-free) yzey hazrlama kimyasallar denenmi ve bunlarn bazlarnn kullanlmasna onay verilmitir. Bu onaylanan kromatsz kimyasallarn korozyona dayanmlarnn kromatl sistemle edeer olduu belirtilmektedir. Boyama ncesi yzey nilemlerinde, kromatl/kromatsz prosesler yerine eloksal (anodize kaplama) uygulanmas da gndemdedir. ESTAL/QUALICOAT tarafndan halen aratrmalar yrtlen bu alternatif de umut vericidir. Almanyada GSB-GPB artlarn salayan sonular veren ve filiform korozyona, sar kromatlamaya gre 6 kez daha dayankl olduu savlanan eloksal kaplama proses parametreleri olarak u deerler verilmektedir: Banyo bileimi: 180-200 g/l H2SO4, T=25-30C, kalnlk = 3-6 mikron (tavsiye edilen 6 mikron). Aratrmalar sonucunda, FK nlemek iin, kullanlan alminyum malzemenin kimyasal bileimi zerinde de durulmaktadr. En yaygn ekstrzyon alam olan AA6063 ve 6060 alamlarnda yksek demir ve bakr bulunmas FK olasln arttrmaktadr. FK nu nlemek

18 iin nerilen 6063/6060 alminyum ekstrzyon alamnda kimyasal bileim u ekildedir:Zn < %0,02 ; Pb<%0,005; Cu<%0,015; Fe/Si oran<0,5; 1,05<Mg/Si<1,03 (veya % olarak: 0,17<Fe<0,21; Si=0,4-0,45; Mg=0,45-0,50). u elementlerin belirtilen deerlerden fazla olmas ise Filiform Korozyon a davetiye karmaktr: Zn>%0,02; Pb>%0,005; Cu>%0,015; Fe>%0,21. Mimari amala kullanlan elektrostatik toz veya ya boya ile kaplanm alminyum ekstrzyon rnlerinin ve yass rnlerin, kullanm yerinde Filiform Korozyon probleminden uzak kalmas iin, gerek malzemenin kimyasal bileimi, gerekse boyama ncesi yzey hazrlamann (nilem) tad nem bir kez daha ilgililerin dikkatine sunulur.

Kaynaklar:

1. TEMEL, Ahmet, Dizmetal retim Mdr, Korozyonun Tanm ve Alminyumun Korozyonu , Makina & Metal Haziran 2001/Say 114. 2. Dr. ZEYTN KAZDAL, Havva, MAM-MKTAE/OSD,Alminyum Raporu, Alminyum Alamlar Otomotiv Sektrnde Uygulamalar ve Gelecei, Mays 2000. 3. Do. Dr. ENGL, . Ayhan, Korozyon ,.T. yay. Ekim 1992. 4. ULUCAK, Timur, Metalurji Yksek Mh., Alminyum Ekstrzyonu ve Yzey lemleri, Metalurji Dergisi 80/25 5. ULUCAK, Timur, Metalurji Yksek Mh., Alminyum, En Gen Metal, Makale, www.aluminyumsanayi.com , Kasm 2003. 6. ULUCAK, Timur, Metalurji Yksek Mh., Boyanm Mimari Alminyum Profil ve Levhada Filiform Korozyon, www.aluminyumsanayi.com , Kasm 2003.

19