Ktle ve Arlk Nedir arlk Arlkszlk Bir yapay uydu iinde dolaan deney yapan, Su ien astronotlarn arlklar

var m, yok mu? Dnya onlar ekiyor mu, ekmiyor mu? Daha genel olarak, ktle, yerekimi, arlk ve bunlarn ilikileri hakknda bilgimiz yeterli mi? Yoksa, oumuzun yapt gibi, birini tekiyle, dierini bakalaryla kartrp, kendimiz de iin iinden kamyor muyuz? Eer bu sorulara kendinizi inandrabilecek aklamalarnz yoksa yalnz deilsiniz. BTN yaammz Dnya zerinde. O'na yerekimi ile o kadar bal ve bamlyz ki arlksz olmay bazen gerek d, bazen heyecan verici, hatta korkutucu bir durum gibi alglamaktan kendimizi alamayz. Lunaparklarda rabet gren oyunlar, insana kendini boluktaym gibi hissettirir. Tramplenden suya atlarken, arabayla bir tmsei hzla aarken iimizde bir eylerin eksildiini, yok olduunu duyar, rpeririz. Bindiimiz asansrn halat kopsa ne hissedeceimiz hakknda iyi kt bir fikrimiz vardr. nsanolu Mekanik denilen hareket bilimini ve onun scakla uzants olan termodinamii ancak son zamanlarda gelitirip, anlamaya balad. Hl oumuz, ktleyi arlkla, kuvveti gle, gc enerjiyle, sy Scaklkla kartrr dururuz. Arlkszlk uzay artrd, uzay da atmosferin tesinde olduu iin, atmosferin dna kar kmaz arlmzn yok olacan dnrz. Btn bu karklk ve yanl anlamalarn altnda, baz temel kavramlar ve bunlarn birbirleri ile ilikilerini doru ve sindirerek bilmememiz yatyor. Gelin, nce bu temel kavramlar gzden geirelim. nce KtleyiTanyalm Terazide bir ey tartarken kullanlan, "bir kilo" denilen demir paras bazen baka ilere de yarar: ivi akmak, ceviz krmak gibi. ster tartmada ister teki ilerde olsun faydalanlan ey, o demir parasnn sanki ad gibi deimez bir zelliidir: Ktlesi. Zaten "Bir kilo" diye anlmasnn nedeni, ktlesinin 1 kilogram yani 1000 gram olmas (1 kg=1000 g). Dnya zerinde nerede, hatta hangi uydu veya gezegende bulunursak bulunalm, neyin etrafnda dnyor, ne kadar hzl veya yava gidiyor olursak olalm, yanmzda tadmz "bir kilo"nun ktlesi daima 1 kg olarak kalacak ve ivi akmak gibi kinetik enerjisinin kullanld ilerde daima ayn derecede iimize yarayacaktr. Ktle bir Maddenin deimez kimliidir. Maddenin korunumu ktlenin deimemesi ile edeerdir. (Bu arada, bizim de bir madde olarak ktlemizin deimemesi, rnein 72 kg deerini korumas beklenir. Ancak canllarn, Canl kalabilmek iin gerekli olan evreyle besin ve atk alverii yznden ktleleri deiir. Byme, zayflama, "kilo" alma vb, bu deimelere verdiimiz isimlerdir.) Her maddenin, kk veya byk olsun, kendine zel bir ktlesi vardr. Bu yzden madde yerine ktle de diyebiliriz. Ktleyi tandktan sonra, onunla en ok kartrlan arlk kavramna gememiz beklenirdi. Her ne kadar arlk yerekimi olmadan da tanmlanabilecek bir olgu ise de, hemen her zaman yerekimi ile ilikili olarak algland iin, nce u yerekimi, daha genel adyla ktlesel ekim zerinde durmak yerinde olur.

Nedir Ktlesel ekim Maddeler (ktleler) birbirini eker. Yani bir madde bir bakasna onu kendisine doru gelmeye zorlayan bir kuvvet uygular; bunu aralarnda yay, ip, Hava gibi hibir balayc ortama gerek olmadan yapar. teki madde de ayn ekilde birincisini, onu kendine doru gitmeye zorlayc, ayn byklkte (tabii ki ters ynde) bir kuvvetle eker. rnein, Dnya bir tenis topunu aa doru bir kuvvetle ekerken, tenis topu da Dnya'y yukar doru ayn byklkte bir kuvvetle eker. Bu birbirine denk ekme kuvveti, iki maddenin de ktleleri ile doru orantldr. Yine bu kuvvet iki ktlenin sanki birbirlerini "grdkleri" sanal byklkle de orantldr. rnein, 1 m uzaktaki tenis topu 2 m uzaa gidince sanki eskisinin drtte biri kadarm gibi gzkr. 100 m uzakta, yani onbinde bir kklkte ise topu grmekte glk ekeriz. ekim kuvveti de o oranda, yani uzakln karesi ile ters orantl olarak deiir. Yani 1 m uzaktaki tenis topunu, ktlemizden dolay ektiimiz kuvvet, 100 m uzakta onbinde bire der. Fakat bizimle top arasndaki bu kuvvet ok yaknda bile o kadar kktr ki, top hi de bize doru yaklamaya tenezzl etmez, sanki. Ancak, ktlelerden hi deilse biri ok bykse ekim kuvveti nemli bir bykle ular. rnein, bizim yerimize Dnya'y alrsak, onun ekim kuvveti (yani topa etki eden yerekimi) bizimkinden o kadar byktr ki, elimizden braktmz top bize yaklamaktansa Dnya'ya yaklamay (dmeyi) tercih eder. ekim kuvvetini belirleyen uzaklk iki cismin ktle merkezleri arasndaki uzaklktr. Dnya ve zerindeki topu alrsak bu uzaklk Dnya'nn ortalama yarapndan ok az farkldr (6371 km). Onun iin, deniz seviyesinde veya ykseklerde, ekvatorda veya kutuplarda olmak pek fazla deitirmez Dnya'nn bize uygulad ekim kuvvetini. Yaklak olarak 1 kg ktleye bu ortalama uzaklkta 9,83 N (Newton) etki eder. Benim ktleme gre stanbul'da, rnein 700 N kuvvetle ekiliyorsam, Antarktika kylarnda ancak 5 N daha fazla, Everest zirvesinde 2 N daha az bir ekim kuvvetine maruz kalacaktm. Peki daha uzaklarda? Yer'den 240 km yksekte (herhangi bir uydu uzaklnda) 650 N, 36 000 km de (yer istasyonu uzaklnda) 22 N, Ay uzaklnda 0,19 N; yani uzakln karesiyle azalan bir kuvvet, ama yine de sfr deil. Dnya yerine baka byk ktleleri alrsak, rnein Ay yzeyinde 115 N, yani Dnya'dakinin 1/6's, Merih'te (Mars) 0,4, Mteri'de (Jpiter) 2,7, Gne'te 28 kat. Tipik bir ntron yldz zerinde ise, Dnya'dakinin 1012 kat kuvvetle ekiliyor olacaktm; nk Gne kadar byk bir ktleye, ntron yldznn ancak birka kilometre olan yarap kadar yaklam bulunacaktm. Yalnz, yaklarken bamla ayaklarm arasndaki ekim kuvveti fark o kadar byyecek ki, daha yldza erimeden ok nce, pimaniye haline gelmi olacaktm. Bereket versin, Dnya'dan pek fazla ayrlmadka bu byk ktlelerin ekimi ihmal edilecek kadar az. rnein, Ay beni imdi ancak 0,0023 N, Gne ise 0,41 N kadar ekebiliyor. Yine de bu kk kuvvetler gel-git olaylarnn balca nedeni. Dikkat ederseniz, yerekiminden sz ederken arla hi bavurmadk. ekim kuvveti ile Statik arlk arasnda nemli ve nazik bir iliki var; ileride greceiz. Arla gemeden nce son bir sz: Ktlesel ekim kuvveti de, cisimler arasndaki uzaklk ayn kald srece deimeyen bir byklk. Yani 240 km yksekte bulunduum srece, bana etki eden yerekimi kuvveti daima 650 N olarak kalacakt; ister orada duruyor olaym, ister dairesel bir yrngede hareket ediyor olaym, hep 650 N ile ekiliyor olacaktm.

Ve Arlk Arlk ve ktle, ou zaman birbiri ile kartrlan veya alkanlkla birbiri yerine kullanlan iki farkl kavram. Arlk aslnda kuvvet birimi ile llr. Pratikte, terazi denilen bir karlatrma arac ile "tartma" sonucu elde edilen bir byklk olarak bilinirse de, bu yanl. Aslnda basit, eit kollu terazide iki kefeye konan ktleler karlatrlr. Eer kol yatay durumda dengede durabiliyorsa etki eden arlk kuvvetleri dengededir. Bunun iin de ktlelerin eit olmas gerekir. O halde "bir kilo" ile dengede olan patatesin ktlesi de 1 kg'dr. Ya arl? Bu tr teraziyle arlk tayin edilemez. Ktle ile arlk arasndaki ilk karklk ta bundan doar. Tartma sonucunu "patatesin arl bir kilo" diyerek aklarz. Halbuki "patatesin arl bir kilonun arlna eit" dememiz gerekirdi ki, ikisini de henz bilmiyoruz. Bu yanllk gnlk alveriimize, banyo terazimize kadar girmitir. Yakn bir gemie kadar ktle ve onun arl ayn skalada gsterilmeye allm, yine de, birine kg-ktle tekine kgkuvvet gibi isimler bile verilse, mekanik renenlerin kbusu olmaktan kurtulamamtr. Hl hi kimse (fizikiler dahil) size arlndan sz ederken "700 Newton ekiyorum" demez; "72 kiloyum" der. "Nedir bu 72 kilo?" sorusuna hi kimseden "Ktlem" cevabn alamazsnz, isterseniz deneyin. Bu yanllklar yalnzca dilimizde kald, anlaymz etkilemedii srece zarar yok. Zaten, Dnya zerinden fazla ayrlmadka arlk da pek deimiyor; ha ktle ha arlk. Fakat konu arlksz olmaya dayannca daha dikkatli olmak gerek. nk arlksz olunduu sylenilen durum ve artlarda artk neyin ktle, neyin ekim kuvveti veya arlk olduunu ak seik bilmekten baka are yok. Ktlenin hi deimediini, ekim kuvvetinin ise, ktleler aras uzaklk ayn kald srece deimediini grdk. Ayrca, uzaklk arttka ekim kuvvetinin hzla kldn, fakat asla sfr olmadn da biliyoruz. Deneyimlere dayanarak bildiimiz baka eyler de var. "Arlksz" denilen artlarda, rnein bir yapay uydu kapslnde (veya halat kopmu Asansr kabininde) hibir yere dayanmadan, dokunmadan kapsle gre durumumuzu koruyabiliyoruz; kullandmz aleti elimizden braknca sanki braktmz yerde bolukta kalyor. Dikkatle dnrsek "arlksz" olmak, etkisinden hibir ekilde kurtulamayacamz bildiimiz yerekimi kuvveti hari, baka hibir kuvvete maruz olmamak gibi bir durum. Yani sadece ve sadece, ktlesel ekim kuvvetinin altnda isek, ister duruyor 'herhangi bir anda) ister hareket ediyor olalm, arlmz olmayacak. rnein tramplenden havuza atlarken, ayaklarmz trampleni terkettii andan suya ilk dokunduumuz ana kadar, (hava ile srtnmeyi ihmal edersek) hibir yerden destek almadan sadece yerekimi altndayzdr. nce ykselir bir noktada bir an durur, sonra aa doru gittike hzlanarak deriz. Bu srada bir arlmz olduunu bize hissettirecek baka hibir kuvvet yoktur. Halbuki, ayakta dururken (veya otururken) her bir paramz, yerekiminden dolay dmesini nleyecek belli bir kuvvetle yukar itilerek dengelenir. Bu kuvvetleri ise biz toptan arlmz olarak alglarz: En ok ayaklarmzla, en az bamzla (tepe st durduumuz zaman da tersine en ok bamz, en az ayaklarmzla). Asansrle kyor veya iniyorsak arlmz deiir. Kabine girip k dmesine basncaya kadar hareket etmeyiz. Yerekimi, demeden ayaklarmz yukar iten kuvvetle (hemen hemen) dengededir ve bu itme kuvvetini biz normal arlmz olarak alglarz. Dmeye basnca, deme bizi daha byk bir kuvvetle yukar iterek hzlandrr, bunun iin de kendimizi daha

ar hissederiz. Kabin hz sabit deerini alnca arlmz yine normale dner. Duracamz kata yaklarken kabin yavalar, deme kuvveti azalr, kendimizi daha hafif hissederiz (biraz bolukta gibi). Durduktan sonra her ey normal deerine dner. nite olay ters ynde tekrarlanr: nce hafifleme, sonra normal, sonra arlama ve nihayet normale dn. abuk hzlanan veya halat kopan bir kabinde neler hissedeceimiz belli artk. Birincide daha ok arlk, ikincide neredeyse sfr arlk. Mekik-uydu iindeki durumu da Analiz etmek mmkn. Mekik personel deney aletleri ve Dr. Nurcan Ba'n zeolitleri (bk. Bilim ve Teknik 345, s. 8-11), her ey hemen hemen ayn yrnge zerinde, isterlerse birbirlerine hi dokunmadan, yani sadece yerekimi altnda hareket etmektedir. Baka kuvvet gerekmedii iin arlklar yoktur; hem de ok uzun bir sre. Bylece zeolit kristalleri en zgr ortam iinde byyebilir. Dnya zerinde ise ancak bir dme kulesinde, kabini yukar frlatp tekrar dibe dnceye kadar, birka saniyelik bir arlksz durum yaratabilecektik. Yerekimi vmesi Newton'un mehur ikinci (hareket) kanunu, bir ktleye bir kuvvet etki ettiinde onun bu kuvvet dorultusunda kuvvetin bykl ile orantl, fakat kendi ktlesi ile ters orantl ekilde hzlanacan (yani mevcut hzna, zamanla o oranda artan hz katacan) syler. Ktlenin, "atlet" (tembellik) diye adlandrlan bir zelliin ls olmas, bu ters orant yzndendir. Bir el arabasn kolaylkla hzlandrabilirsiniz. Ama ayn kuvvetle bunu arabanzda salamak uzun zaman alr; nk arabanz ok daha "tl" yani ktlelidir. Hzlanma mekanik dilinde "ivme"dir. Tenis topunu elimizden braktktan sonra, hava direncini ihmal ederseniz yerekimi ona etki eden tek kuvvettir ve aa dorudur. Braktmz anda sfr olan hz her saniye bana saniyede 9,8 m gibi artar ve top hzlanarak yere der Hava direnci gerekten yoksa (rnein Havas tamamen boaltlm bir odada) tenis topu, ku ty ve deirmen ta hep ayn ivmeyle hzlanr; nk birim ktleye etki eden kuvvet olan ivme ayn kalr, btn cisimler iin. te bu birim ktleye etki eden yerekimi kuvvetine yerekimi ivmesi denir. Uygulanma yeri ounlukla Dnya yzeyi olduu ve orada kald srece deeri pek fazla deimedii iin sabit bir ortalama deeri olduu kabul edilebilir. go= 9,83 N/1 kg = 9,83 (m/s)/s = 9,83 m/s2. te yandan, bir cismin hareketi incelenirken, oklukla bu hareketin Dnya'ya gre tanmlanmas istenir. Byle olunca da mutlak hareketi (yani uzayda sabit kabul edilebilecek bir referansa gre hareketi) dzenleyen yerekimi ivmesi deil, Dnya'ya gre hareketi verecek olan arlk ivmesi daha uygun bir byklk olur. Onun da standart deeri g = 9,81 m/s2'dir. Bundan farkllklar douran ykseklik ve enlemin etkileri ou zaman ihmal edilir. Dnya'nn simetrik olmamas, zamanla eklinin deimesi gibi nedenlerden gelebilecek dzeltmeler ise ok daha kktr. Hzl hareketler ksa srede hzlanmay yani yksek ivmeyi gerektirir. Atmosfer ii ve tesi hareket programlarnda yksek ivmeler, m/s2 birimi ile olduu kadar g deerini birim kabul ederek de ifade edilir. rnein, bir uydunun frlatlmasnda, uak manevralarnda 2-3 g'lik ivmeler arln 2-3 katna kacan mjdelerken, 8-10 g gibi ivmeler insann dayanma snrna eriir. arpmalar genellikle ok daha yksek g'lerle llr. rnein, teniste, topun raketle buluma sresi 1/100 saniye ve topun k hz 50 m/s ise ortalama ivme nerdeyse 500 g olacaktr.

Arlksz durumlarda arl temel alan ivme de sfr olmal yani 0 g. O halde neden mikrogravite? Arln etkiledii (ve bu yzden arlksz ortama ihtiya gsteren) doal konveksiyon, tabakalama gibi olaylar ieren ilemlerde, ok kk de olsa, arlk, yzey gerilimi, Elektrostatik kuvvetler gibi faktrler ayrntl olarak bilinmelidir. Bir uzay istasyonunda yer ekiminin kabinin "altnda" ve "stnde" farkl deerlerde olmas, personelin hareketi, istasyonun dnmesi veya teorik yrngeyi tam tamna izlememesi yznden g deeri sfrdan farkldr ve snrlarnn bilinmesi gerekir. Eriilebilecek kk deerler, bir dme kulesinde 10-5 g, balistik yrngede uan bir uakta 10-3 g, uzay mekiinde 10-6 g (personel uykuda) ile 10-3 g (alrken) arasnda olabilir.