Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2006/2, c. V, say: 10, ss. 111-130.

ZORUNLU VARLIIN TKELLERE DAR BLGS ZERNE: BN SN - EHRSTN MERKEZL BR TARTIMA

Aygn AKYOL *
zet Zorunlu Varln tikeller hakkndaki bilgisi, slam Felsefesi tarihinde genelde, bn Sn ve Gazl merkezli olarak tartlmtr. Fakat ehristnnin fikirleri Gazlnin ki kadar bilinmemektedir. Bu alma, Zorunlu Varln tikeller hakkndaki bilgisini, bn Sn ve ehristnnin fikirlerine odaklanarak deerlendirmeye alacaktr. ehristn, bn Sny bu konuda iki aamal olarak eletirir, bunlarn birincisi, Zorunlu Varln bir akl olmas, dieri ise, Zorunlu Varln bilgisinin deimezliiyle ilgilidir. Anahtar kelimeler: bn Sn, ehristn, tmel, tikel, bilgi. Abstract On the Knowledge of Neccessary of Existence about Particulars: A discussion focused on Avicenna - Shahristani The knowledge of the Neccessary of Existence about particulars was discussed in general by centering Avicenna and Ghazali in the history of Islamic Philosophy. But Shahristanis opinions are not known such as Ghazalis arguments. In this study we try to evaulate the knowledge of the Neccessary of Existence about particulars by focusing on Avicenna and Shahristanis opinions. Shahristani criticized Avicenna in this subject on two stages, first of them, the fact that the Neccessary of Existence is an intellect, the other is concerned with changeless of the knowledge of the Neccessary of Existence. Key words: Avicenna, Shahristani, particular, universal, knowledge.

Giri Burada tartacamz mesele makalenin adndan da anlald zere, bir bilgi meselesidir. Ancak konunun akn alanla ilgili olmasndan kaynaklanan durum, tartmann mahiyetini epistemolojik bir mesele olarak belirlemekte bir takm glklere sebep olmaktadr. slam felsefesi ve kelamndaki tartmalarda, Zorunlu Varln tikellere dair bilgisinin mahiyeti, hem ontolojik, hem kozmolojik, hem de aksiyolojik meselelerle irtibatl olarak ele alnr. Meselenin bilgi merkezli olmas, onun dier bilgi edinme ve yorumlama kaynaklaryla, ontolojik yn varlkla, kozmolojik yn Zorunlu Varlk-lem ilikisiyle, aksiyolojik yn ise, deerler alanyla ilgili sz sylemeyi gerektirmektedir. slam dnrlerinin Zorunlu Varlk ve Onun lemle olan ilikisini ak* Ar. Gr., Hitit . lahiyat Fak. slam Felsefesi Anabilim Dal, e-mail: aygunakyol@yahoo.com Bu makaleme deerli katklarndan dolay Do. Dr. Mevlt Uyank, Yrd. Do. Dr. aban Hakl ve Yrd. Do. Dr. Ferit Usluya teekkr ederim.

112

Aygn AKYOL

lamalarndaki zorluk, metafizik bir varln fizik lemle olan irtibatn aklama glnden kaynaklanyordu. Bunu aklama noktasnda karlalan skntlar, filozoflar slam dncesindeki Zorunlu Varlk tasavvuru ile ilgili bir takm yeni yaklamlar oluturmaya gtrd. Bununla, slamn felsef dzlemde oluan birtakm sorunlarn giderebilecek felsefi bir yorumunu yapma abas ne kyordu. Bu anlamda konu, bir felsefeci olan bn Sn (. 428/1037) ve bir kelamc olan ehristn (.548/1153) tarafndan farkl ekillerde deerlendirilmitir. Zorunlu Varln tikellere dair bilgisiyle ilgili tartmalar, genel olarak Gazlnin (.505/1111) bn Snya ynelik itirazlar ekseninde deerlendirilmitir.1 Bu, konuyu geni ve kapsaml olarak ilk deerlendirenin Gazl olmasndan kaynaklanmaktadr.2 Gazl sonras bn Snnn dnce biimine en ciddi eletirilerden bir tanesi de ehristn tarafndan yaplmtr.3 ehristnnin kaleme ald Kitabul Musraa adl eserin drdnc blm, Zorunlu Varln bilgisi ksmna ayrlmtr.4 almamzda, ehristnnin derli toplu ve analitik bir ekilde kaleme alnd hemen dikkati eken bu deerlendirmelerini, bn Sn ve ehristnyi merkeze alarak incelemek istiyoruz. Makalemizin konusunu, bn Snnn felsef bir sistem ierisinde ifade etmeye alt Zorunlu Varln tikellere dair bilgisi meselesi ve bunun ehristn tarafndan bir kelamc gzyle eletirisi oluturmaktadr. Bu konu, temelde Zorunlu Varln tikellere dair bilgisinin tmel olduunu kabul eden filozoflarla, Zorunlu Varln bilgisinin tmel-tikel gibi snflandrmalara tabi olmadn savunan, itikad noktadan hareket ederek bir nevi felsef kelam yapan kelmclar arasnda derin fikir ayrlklarnn olumasna neden olmutur. O kadar ki bu tartma, Gazlnin (. 505/1111) Tehaftl-Felsife adl eserinde

3 4

Bk. Oliver Leaman, An Intoduction to Medieval Islamic Philosophy, Cambridge University Press, Cambridge 1985, ss. 108-120; Rahim Acar, Reconsidering Avicennas Position on Gods Knowledge of Particulars, Interpreting Avicenna: Science and Philsophy in Medieval Islam, ed. Jon McGinnis-David C. Reisman, Brill Leiden, Londra 2004, ss. 142147; Michael E. Marmura, Some Aspects of Avicennas Theory of Gods Knowledge of Particulars, Journal of American Oriental Society, Temmuz-Eyll 1962, c. 82, say: 3, ss. 299-311; Catarina Belo, Averroes on Gods Knowledge of Particulars, Journal of Islamic Studies, say: 17/2, 2006, ss. 177199; Fehrullah Terkan, Recurrence of the Perennial Encounter? Al-Ghazali and Ibn Rushd on Gods Knowledge, The University of Chicago, Baslmam Doktora Tezi, Chicago 2004, ss. 52145. Bk. Gazli, Tehaftl-Felsife, tahk.: Sleyman Dnya, ner: Darul Maarif, Kahire 1987, ss. 206-217; Makasdul-Felasife, tahk.: Sleyman Dnya, ner.: Darul-Maarif Yay., 1961, ss. 223 235. Dimitri Gutas, bn Snnn Miras, ev. ve der.: M. Cneyt Kaya, stanbul 2004, ss. 142-143. ehristn, Kitabul-Musraa, edit.: Wilferd Madelung-Toby Mayer, I.B. Tauris Publishers London-New York, The Institute of Ismaili Studies, London 2001, ss. 6792.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

113

filozoflar tekfir edecek boyutlara kadar uzanmtr.5 Tartmann mahiyetini slam filozoflarnn, Zorunlu Varlk-lem ilikisi ekseninde sunduklar Zorunlu Varlk tasavvurlarnn, zellikle kelamclar tarafndan dini referanslara dayanlarak deerlendirilmesi oluturmaktadr. Bu erevede, Zorunlu Varln bilgisinden ziyade, Zorunlu Varln bilgisinin varlkla olan irtibatyla ilgili olan ksm hem filozoflarn, hem de kelamclarn tartt zengin bir alan sunmutur Zira bu fikri tartma, Zorunlu Varln iradesi, kaza ve kader, yaratma, insan iradesi, nedensellik, mucizenin imkan ve determinizm gibi bir ok konuda geni alanlara tanm ve bu nedenle filozoflar kelamclar tarafndan bir takm ciddi felsef-itikad ithamlara maruz kalmtr. Bu noktada biz konunun itikad ynn bir kenara brakarak felsef ynn deerlendireceiz. A. bn Snya Gre Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi bn Snnn Zorunlu Varln bilgisiyle ilgili grleri, gemi felsef ekollerden slam dncesine tevars eden bir takm fikirlerin yeniden deerlendirilerek Zorunlu Varlk hakknda tutarl bir nazariye gelitirme abas olarak yorumlanabilir. Bu etkilerin banda Aristoteles (m.. 384/324) ve yanllkla Aristotelese nispet edilen Plotinusun (m..203/270) Esolocya adl eserinin etkisi byktr. Aristoteles ve Esolocyann yazar Plotinusun eserlerine baktmzda, lkin bilgisine deinildii grlmektedir. Plotinusun dnce sisteminde lk yetkin varlk olarak ifade edilir. Yetkinlik, dnlr bir varla aitse, Plotinusa gre bu dnme olmakszn da yetkindir. Bu anlamda, lk varlk olarak dnce olmadan da yetkindir. Plotinusun anlaynda, dnmeyen bir ey, ilk dnen bir varlk ve dnen sonraki bir varlk vardr.6 Plotinusta Zorunlu Varln dnceye sahip olmamas gerekmektedir; oysa Aristotelese baktmzda Zorunlu Varln kendi kendisini dnen bir varlk olduu grlecektir. Aristoteles, Tanrda zne-nesne ayrmn ise, Onun mkemmellii ve kendi zn dnmesi fikrini ileri srerek kaldrr.7 bn Sn, Aristotelesin ifade ettii ekilde, Zorunlu Varl saf akl olarak ifade etmi, Plotinusun dmeyen varlk fikrine itibar etmemitir. Ancak, lkten ilk akln kmas noktasnda ise, Plotinusun dnce biiminden de esinlenmitir. bn Sn tarafndan Zorunlu Varln akl eklinde aklanmasnn gerei olarak, Zorunlu Varlk iin maddeden bahsedilemez. Bu anlamda, maddesi

5 6 7

Gazli, Tehaftl-Felsife, s. 307308. Plotinus, Enneadlar, ev.: Zeki zcan, Asa Yay., Bursa 1996, s. 45. Aristo, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, Sosyal Yay., stanbul 1996, s. 520, [1074b-30].

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

114

Aygn AKYOL

olmad ve maddenin ilintilerinden soyutlanm olduundan Zorunlu Varlk tikelleri tmel bir ekilde bilir. Bu, slam felsefesinde Farabyle balayan8 ve bn Sn ile devam eden bir dnce biimidir. Mei gelenein nclerinden olan Farabi gibi, bn Sn da Zorunlu Varln bilfiil saf akl olup; akl, kil ve mkul olduunu ifade eder. O hem akl, hem kil, hem de mkul olmas ynyle birlikte, blnmez tek bir tz olarak ifade edilir. Formun akl olmasna engel olan, maddedir. Zorunlu Varlk iin byle bir durum sz konusu olmadndan Zorunlu Varlk makul olmas noktasnda kendi dnda her hangi bir varla muhta deildir. bn Sn, Zorunlu Varln madde ve formdan oluan evrenden farkl olduunu ifade eder. Bu, Onun z itibariyle akl olduunu, madde ve formdan olumadn ve znde okluk bulunmayan Bir olduunu ifade etmek iindir.9 Zorunlu Varlk, kendi bilgisinin hem znesi, hem de nesnesidir; nk onun dncenin nesnesi olmaya maddi engel yoktur. Netice olarak, Zorunlu Varlk iin dncenin znesi, nesnesi ve dnme fiili ayndr.10 bn Sn, Zorunlu Varln her varln balangc/ilkesi olup her varln balangcn/ilkesini znden bildiini/aklettiini ifade eder. Bunu, Onun bilgisinin varln ortaya kn saladn ifade etmek iin kullanr. Zorunlu Varln d dnyadaki de dhil olmak zere tm var olanlarn balangc/ilkesi olarak ifade edilmesi, Onun bilgisinin sonucudur. Zira bu, bn Sn tarafndan balanglar/ilkeleri znden bilmesi anlamnda; baka bir yerde ise, Onun bilmesinin yaratmas olduu anlamna gelecek lk onlar aklettiinde var olurlar ifadesiyle ak bir ekilde belirtilir.11 bn Snya gre, Zorunlu Varln bilgisinin varln oalmasyla oalmamas gerekir, ancak O deienleri bilendir. Onlarn deimesiyle Onun deimesi dnlemez. Zorunlu Varln bilgisi hakkndaki deimemeye yaplan bu vurgu, bn Snnn Zorunlu Varln bilgisiyle ilgili fikirlerinin temel dayanan oluturmaktadr. Zira deimeyle birlikte deieni bilmesi du-

10 11

Bk. Farabi, Kitabu Arai Ehlil-Medinetl-Fazla, tahk.: Alber Nasri Nadir, ner: Darl-Marik, Beyrut 1991, s. 46, 47; Uyunul-Mesail, ner: el-Mektebets-Selefiye, Kahire 1910, s. 6; FususulMedeni, ev.: Hanifi zcan, Dokuz Eyll niversitesi Yay., zmir 1987, s. 67, 68; Fehrullah Terkan, Does Zayd Have the Power Not to Travel Tomorrow? A Preliminary Analysis of alFarabis Discussion on Gods Knowledge of Future Human Acts, The Muslim World, say: 94, Ocak 2004, ss. 4563; Mevlt Uyank, el-Farabinin Varlk Anlaynda Birinci ve kinci Cevher Kavramlar, orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001/1, s. 150. bn Sn, Necat, tahk.: Macit Fahri, ner: Darl-Afakil-Cedide, Beyrut 1985, s. 280; aretler ve Tembihler, ev.: Ali Durusoy-Muhittin Macit-Ekrem Demirli, Litera Yay., stanbul 2005, s. 352; Kitabu-ifa-Metafizik II, ev.: Ekrem Demirli-mer Trker, Litera Yay., stanbul 2005, s. 102. Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev.: Kasm Turhan, Ay Kitaplar, stanbul 1998, s. 164. bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik II, s. 104, 108, 111; Necat, s. 283; er-Risaletl-Ariyye, tahk.: brahim Hilal, Tahran 1363, s. 26; Talikat, tahk.: Abdurrahman Bedevi, Kum 1984, s. 28.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

115

rumunda, Onun z, ya o bildii eyle varlk kazanm, ya da bilmek Onun zne ilimi olacakt. Bu da, Zorunlu Varln her ynden zorunlu olmasna mani bir durumdur. Bilakis O, her eyi tmel bir ekilde bilir, tikel olan da onun iinde vardr. Bu bilme tarz, bn Sn tarafndan eyalar eyalardan bilmeyi dlayan fiili bir bilme tarz olarak aklanr. bn Snya gre, tam tersine eyalar Ondan bilinir; Ondan kar. Mmknlerin deimesiyle Onun z deimez. bn Sn, Zorunlu Varln znn deienle birlikte deime gstermesinin Onun z iin uygun olmadn dnr. Bunlar tikellerden hareketle bilmemesinin nedeni Onun btn varln ilkesi olmasdr.12 Zorunlu Varl akl olarak niteleyen ve onun bilgisinin deienlerle birlikte deime gstermemesi gerektiini vurgulayan bn Snnn bu noktada bir seim yapmas gerekiyordu. Buna gre, Zorunlu Varlk ya tikellere dair hibir bilgiye sahip olmayacakt ya da tikeller Zorunlu Varln znde her hangi bir deiim gerektirmeyecek bir ekilde aklanacakt. bn Sn ikincisini tercih etti ve Zorunlu Varln znde deiim gerektirmeksizin tikellerin nasl bilinebileceini aklamaya giriti.13 bn Sn, bu aklama giriiminde tikeli tmel bir ekilde bilmek olarak ifade edilebilecek bir yol izledi ve tikeli tmel bir ekilde bilmek ifadesini kabul etmeyen birisiyle tartlamayacan savundu. Bu noktada, bn Sn tikellerin Tanr tarafndan farkl bir ekilde bilinmesine tmel demenin uygun olmadn dnenlere bir adan hak veriyor ve bu terimlerin deiebileceine iaret ediyor. Burada, bn Snnn tikeli tmel bir ekilde bilmek ifadesindeki gln farknda olduunu gryoruz. Ancak, tikellerin bilgisinin bilenin znde bir deiim gerektirmesi nedeniyle, bilenin znde bir deiimi gerektirmeyecek bir bilme tarz, Zorunlu Varlk iin daha uygundur. Bu nedenle bn Sn, Zorunlu Varln her eyi bilmesini onun her eyin sebebi olmasna balamaktadr. Zira Zorunlu Varlk, znde en mkemmel ve Zorunlu Varlk olduu iin, Onun znde meydana gelebilecek herhangi bir deime Onun zne uygun dmez.14 Ancak Zorunlu Varln tikellere dair bilgisinin tikel olmayp tmel olduunu syleyen bn Sn, bu iddiasyla eliir grnen yerde ve gkte zerre kadar bir bilginin dahi onun ilminin dnda olmayacan15 da ifade etmektedir. Kanaatimizce buradaki ince nokta, bu zerrenin bilgisinin Zorunlu Varln
12 13 14 15 bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik II, s. 104, Necat, s. 283, aretler ve Tembihler, s. 194. Peter Adamson, On Knowledge of Particulars, Proceedings of the Aristotelian Society, 2005, c. 105, say: 3, s. 286. bn Sn, Kitabu-ifa/Metafizik II, s. 106; bn Sn, Talikat, s. 28. bn Sn, Necat, s. 283; Kitabu-ifa/Metafizik II, s. 105.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

116

Aygn AKYOL

bilgisinde deime meydana getirmeksizin nasl bilinebilecei sorusuna aranan yanttr. Yukarda da akland zere, Zorunlu Varln bilgisi meselesinde yaplan tartmalarda onun bilgisinin tmel ya da tikel olup olmamasnn nemi, Zorunlu Varln bilgisinin deiip deimeyecei meselesidir. Zorunlu Varln bilgisi hakknda deiiklik kabul edildiinde, bilgisindeki deimenin Onun iin pek ok fiili gerektirecei grlr. bn Sn, Zorunlu Varln pek ok fiilinin olduunu kabul etmenin, Onda eksiklik olduunu kabul etmek olduunu savunur. Zira Zorunlu Varlk, sebeplerin hepsini bildii iin bu sebeplerin sonularn da bilir. Onun bilgisi, eksiklikten mkemmellie doru gitmez, nk O dorudan bilir. nsani bilgi dzlemindeki gibi, bir takm hakikatlere ulamak iin bir takm mantksal karmlar yoluyla dorulara ulamak ya da belirli maddi formlara dayal bilgi elde etmesi Onun bilgisini beeri bir dzleme eker. Bu, bn Snnn akl, kil, mkul olarak tasavvur ettii Zorunlu Varlk tasavvurunun temel ncllerinden birini oluturmaktadr.16 bn Snnn Zorunlu Varln bilgisi hakknda kulland her ey17 kelimesini bizim anladmz ekilde, btn ve her ey olarak anlamadn, daha ziyade her ey kelimesini genel ilkeler ve tmel tabiatlar olarak anladn; her ey ifadesini gksel olan ksm hakknda her eyi bilmesi anlamnda kullandn iddia eden snrlayc yorumlar da vardr. Bu aklama biimine gre, bn Sn, tikeli tmel bir ekilde bilmekle ilgili deerlendirmelerinin grnte elikili olduunun farkndadr; ancak o, bu ifadelerini bilinli bir ekilde yaygn olan literal anlam dnda (Onun bilgisinin gksel olan ksm hakknda her eyi bilmesi anlamnda) kullanmtr.18 Bizde bn Snnn bu ifadeyi farkl bir anlamda kullandn dnyoruz. Ancak, Zorunlu Varln tikellere dair bilgisinin bn Sn tarafndan, yalnzca gksel sahayla snrl olduu eklindeki deerlendirmelere katlmyoruz.19 Zira buradan ortaya kacak sonu, Zorunlu Varln tikellerin bir ksmn bireysel olarak bildii, fakat btn tikelleri ise bilmediidir. Bu da bizi, bn Snnn Zorunlu Varln her eyi bildiine dair ifadeleriyle kar karya getirir. Zira

16 17 18 19

bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik II, s. 105; Necat, s. 283, 284. Her eyi tmel bir ekilde bilir ifadesi iin bk. bn Sn, Kitabu-ifa/Metafizik II, s. 105; Necat, s. 283. Michael E. Marmura, agm, s. 303, 304. Konuyla ilgili olarak Bk. lhan Kutluer, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, z Yay., stanbul 2002, s. 154; Rahim Acar, Reconsidering Avicennas Position on Gods Knowledge of Particulars, ss. 154156; Yaratan Bilmezse Kim Bilir? bn Snya Gre, Allahn Czileri Bilmesi, slam Aratrmalar Dergisi, SAM Yay., stanbul 2005, say: 13, s. 3, 17; Catarina Belo, agm, ss. 185, 186.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

117

bn Sn tarafndan zikredilen her eyi tmel bir ekilde bildii20, yerde ve gkte hibir zerrenin dahi onun bilgisinden kaamayaca21, tikellerin akli lemde tmel bir ekil zerinde nak vardr22 ifadeleri ay alt lemi de kapsar grnmektedir. bn Sn, kendi ifadelerinde byle bir snrlandrma ifadesi kullanmamtr. bn Snya gre, gayba ait durumlar gksel durumlar ile yere ait durumlar arasndaki karmla tamamlanr, tek bana gksel durumlarla tamamlanmaz. Bu anlamda bn Sn, bir eyin bilgisine sahip olmak istiyorsak, onun sebebini tam olarak bilmemiz gerektiini ifade eder.23 bn Snnn Zorunlu Varln tikellerin bir ksmn bilip, dier ksmn bilmedii eklindeki anlalmas bn Snnn zikredilen ifadeleriyle de uyumamaktadr. Zira bn Sn, sebebe dayal bir bilme tarz ile tikellerin bilgisinin Tanr tarafndan nasl bilinebileceini aklamaya alm ve onun her eyi bildiine dair vurgusunu da yinelemitir. bn Sn, Zorunlu Varln tikellere dair bilgisinin tmel olduunu daha anlalr klmak iin gne tutulmas rneini kullanmtr. Buna gre, gne tutulmasnda ay gnein nne getiinde gne tutulmas gerekleir, bu bir sretir, gne tutulmadan nceki, olu anndaki ve sonraki haller tek bir bilgidir. Zorunlu Varlk gne tutulmasn bir sre halinde deil, tmel bir ekilde bilir. bn Sn, gne tutulmas rneinde nceki, olu anndaki ve sonraki durumlarn hepsinde Zorunlu Varln durumunun ayn oluunu savunmutur. Buna gre, Zorunlu Varlk gne tutulmas rneinde olduu gibi, tikellere dair durumlar sebebe dayal olarak bilir. Zorunlu Varlk, tikelleri tmel bir ekilde ve sebebe dayal bilmekle birlikte, btn bu vetireyi en kk ayrntsna kadar bilmektedir. Bu tarz bir bilme, Onun bilgisinde herhangi bir eksiklie veya deiiklie neden olmaz. Bu anlamda, tikel olan bilgi, tikellerin deimesiyle deiir; tikel bilgi, tmel olan bilginin altnda ilerlediinden Zorunlu Varln bilgisinin tmel olup, her hangi bir deimeye tabi olmamas bn Sn tarafndan bu ekilde aklanr.24 bn Sn bu rnei vererek, Zorunlu Varln tikelleri bizim bildiimiz gibi bilmediini, Zorunlu Varln bilgisinin mahiyetinin insann bilmesindeki gibi

20 21 22 23 24

bn Sn, Kitabu-ifa/Metafizik II, s. 105. bn Sn, Necat, s. 283. bn Sn, aretler ve Tembihler, s.194. bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik II, s.186; Talikat, s. 29. bn Sn, Necat, s. 284, 285; aretler ve Tembihler, s. 168; Kitabu-ifa, Metafizik II, s. 106; kr. ehristn, Musraa, ss. 81, 82, 91.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

118

Aygn AKYOL

olmadn ifade etmeye alr.25 nsann bilgisindeki bilginin sebebi, tikel bilgi nesneleridir. Zorunlu Varln bilgisinde ise, bilginin sebebi, bilgi nesneleri deildir. Zorunlu Varln bilgisinde farkl bir durum sz konusudur. Zira Zorunlu Varlk bilir, nesne bu bilginin neticesinde var olur. lah bilgi hem ontolojik olarak, hem de nedensel olarak varlklardan ncedir. Zorunlu Varlk, kavramlar elde etmez; bu kavramlar kendi sebepliliinin bir sonucu olarak bilir. Sebeplerin bilinmesiyle, sonular da bilinmi olur. O, bu ekilde kendisinden sudur eden btn varlk dzeylerini bilir. bn Snnn ifadelerine gre, Zorunlu Varlk sebepleri ve bu sebepler arasndaki uygunluklar bilir. Sebeplere dair bu bilgisi, onlarn sonularna dair bilgileri de kendisine verir. Bylece Zorunlu Varlk, tikel olan eyleri tmel bir tarzda bilmi olur.26 bn Snnn sebeplerin bilgisiyle ilgili ifadeleri, onun sistemindeki Tanr tarafndan kurgulanm bir nedenselliin de gstergesidir.27 bn Sn, Aristonun izledii yolu izleyerek, Zorunlu Varln mkemmel olmas nedeniyle, kelamclarn anlad anlamda bir bilme biiminin onun iin sz konusu olmadn ifade eder. Ancak, bn Sn tarafndan bilinli bir ekilde kullanlan tikeli tmel bir ekilde bilmek ifadesi, bn Snnn tmellerle ilgili birtakm yaklamlarnn gerek kelamclar asndan, gerekse gnmz dnrleri asndan farkl yorumlanmasna sebebiyet vermitir. Bu noktada, kelamclarn bak alarna hak verenler olduu gibi, bn Snnn nazariyesinin yanl anlaldn savunanlar da vardr.28 bn Snnn konuyla ilgili fikirlerini ifade ettikten sonra, ehristnnin bu konudaki eletirilerine geiyoruz. B. Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi Konusunda ehristnnin bn Snya Ynelik Eletirileri bn Snya ynelen ilk sistematik eletiririnin Gazl tarafndan yapldn daha nce sylemitik. Gazl, Tehaftl-Felsife adl eserinin on nc bl25 26 27 lhan Kutluer, age, ss. 160, 161. bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik II, s. 105; er-Risaletl-Ariyye, s. 26; Michael E. Marmura, agm, s. 302. Hayrani Altnta, bn Sn Metafizii, A...F. Yay., Ankara 1992, s. 70; aban Hakl, bn Sn Felsefesinde Fil Nedenin (Etkin Neden) Nedensellik Sorunu Asndan ncelenmesi, Marife Dergisi, Bahar 2004, yl: 4, say: 1, s. 136. Bk. Michael E. Marmura, age, s. 300; Hayrani Altnta, age, s. 68, 69; Tmellerle ilgili olarak, bk. bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik I, ev. Ekrem Demirli-mer Trker, Litera Yay., stanbul 2004; aban Hakl, slam Filozoflarna Gre Allahn Czileri Bilip Bilmemesi Meselesi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1996, ss. 36-41; Bilal Kupnar, bn Snda Bilgi Teorisi, MEB Yay., Ankara 2001, s. 93-94, Peter Adamson, age, s. 273; Rahim Acar, agm, ss. 154-156; Catarina Belo, agm, s. 185, 186.

28

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

119

mn bu konuya ayrm ve eletirilerini Zorunlu Varln bilgisinin deimemesi, gne tutulmas rnei29 ve Tanrnn bireysel insan eylemlerini bilmemesinin sonular30 zerinde younlatrmtr. ehristn ise, Zorunlu Varln akl olmasn da bu blme dhil etmi ve Gazlnin argmanlarn daha ileri bir noktaya tamaya gayret gstermitir. ehristnnin bu konudaki eletirileri, dier eserlerinde de zikredilmekle birlikte en kapsaml olarak KitabulMusraa adl eserinin drdnc blmnde ele alnmtr.31 ehristn, bn Snnn Zorunlu Varln bilgisine dair yapt deerlendirmelerinde, tikellerin yaratlmasn, Zorunlu Varln akl olmas erevesinde deerlendirmesi nedeniyle, ilk olarak Zorunlu Varln akl olarak ifade edilmesinin gereklilikleri zerinde durur. Zorunlu Varln akl olmas ve bunun gereklilikleriyle ilgili deerlendirmelerinden sonra, Zorunlu Varln tikelleri tmel bir tarzda bilmesi hususunda eletirilerini younlatrr. a. Zorunlu Varln Akl Olmasyla lgili ehristnnin bn Snya Eletirileri ehristnye gre, Zorunlu Varln akl olmasyla ilgili olarak bn Snnn dnce biiminde temel eliki ne kar. I. lk eliki, bn Snnn Zorunlu Varl akl olarak niteledikten sonra, onunla ilgili akl, kil, mkul eklinde yne sahip olduunu; daha sonra ise, btn bunlarn onun znde okluk gerektirmeyeceini ifade etmesidir. bn Snnn bu ifadelerinde, Zorunlu Varlk iin yn ifadesini kullanmas ve her bir yn iin de dierinden anlalmayan yeni bir anlam ortaya koymas ehristn tarafndan bir eliki olarak nitelendirilir ve daha da ileri gidilerek Hristiyanlarn teslis (uknum) anlayna benzedii eklinde deerlendirilir. Zira Zorunlu Varlk iin kendisinin olan soyut bir mahiyete sahip olduunun ifade edilip, bu soyut mahiyet ona aittir dedikten sonra, bunun yn olarak ifade edilmesi doru deildir.32 II. ehristn, ikinci eliki olarak, bn Snnn yaratr, sonra bilir/akleder anlamna gelecek olan, Zorunlu Varlk her varln balangcdr ve varln balanglarn znden bilir/akleder33 ifadesinden sonra; bilir/akleder, sonra

29 30 31

32 33

Gazli, Tehaftl-Felsife, s. 213. Ayn eser, ss. 208, 211. ehristn, Musraa, s. 72; Nihayetl kdam, tahk.: Alfred Guillaume, ner.: Oxford University Press, Londra 1934, s. 234; el-Milel ven-Nihal, tahk.: Muhammed Seyyid Keylani, Darl Maarif, Beyrut 1975, c. II, s. 185. ehristn, Musraa, s. 72. ehristn, age, ss. 70, 71; kr. bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik II, ss. 104, 108; Talikat, s. 28.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

120

Aygn AKYOL

yaratr anlamna gelecek olan Onun bilmesi/akletmesi edilgen deil, etkendir34 ifadesini kullanmas; btn bunlardan sonra ifann baka bir yerinde ise, yaratma ve bilme/akletme arasnda gidip geldii izlenimini douracak olan Onun bilmesi/akletmesi yaratmasnn, yaratmas da bilmesidir/akletmesidir anlamndaki ifadelerini kullanmasn gsterir.35 ehristnye gre, btn bu ifadeler birbirinden farkl anlamlara gelmektedir. bn Snnn Zorunlu Varl her varlk iin lk prensip olarak almas ve lk prensibi olduu eyleri znden bildiini/aklettiini ifade etmesi onun bilgisine dayanmaktadr. Bu nedenle buradaki bilme/akletme eylemi Zorunlu Varln bilgisi ve yaratma eylemi ekseninde dnldnde, ehristn asndan ok nemlidir. Bu itibarla, bn Sn tarafndan ifade edilen, z itibariyle akl olan Zorunlu Varln yaratma eylemi deerlendirilirken bilme/akletme ve yaratma kelimelerine verdii anlamn deerlendirilmesi gerekmektedir. Zorunlu Varln bilme/akletme ve yaratma eylemini dndmzde, Zorunlu Varlk bilip/akledip sonra yaratr, yaratr sonra bilir/akleder ya da bilmesi/akletmesi yaratmas, yaratmas da bilmesidir/akletmesidir ifadelerinin hangisi Zorunlu Varlk iin uygundur. Zira bu ifadelerin her birinin ehristnye gre aada ifade edilecek farkl bir takm sonular vardr.36 a. Zorunlu Varlk bilir/akleder sonra yaratr denilirse, kendisinden kacak olanlarn belirlenmi olmas gerekir. Bu da Zorunlu Varln yapaca eylemlerinde snrlandrlm olduu anlamna gelir. Zira btn yaratlanlar belirli olacandan, Zorunlu Varln yaratma faaliyetiyle ilgili bilgileri kendisinde bulundurduu ve bu ilkelerin dna kamayaca anlamna gelir.37 Zorunlu Varlk, kendi bilgisiyle snrlandrlm olduundan, sebep-sonu ilikisine dnecek olan bu yaratma anlay da deist bir Tanr anlayna, yarattklarna mdahalesi olmayan bir Zorunlu Varlk tasavvuruna gtrr. b Yaratr sonra bilir/akleder denilirse, onun aklnn etken deil, edilgen bir akl olmas gerekir. Bu tr bir ifade, Zorunlu Varln aklnn d gerekliklere bal olarak iledii anlamna gelmektedir ki, ehristnye gre, Zorunlu Varln bilmesinin d artlara balanmas bn Snnn ifade ettii Zorunlu Varlk anlayna da uymamaktadr. Yani Zorunlu Varln bilgisi tikellere bal bir ekilde gereklemi olacaktr.38 c. Bilmesi/akletmesi yaratmasdr, yaratmas da bilmesidir denilirse, bilme
34 35 36 37 38 ehristn, Musraa, ss. 70, 71; kr. bn Sn, Talikat, s. 28. ehristn, age, ss. 70, 71; kr. bn Sn, Kitabu ifa/Metafizik II, s. 111. ehristn, age, s. 79. Ayn eser, ss. 70, 79. Ayn eser, ss. 70, 79.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

121

ve yaratma birbirinin yerine kullanlabilen ifadeler olarak grlmektedir. Bu durumda, Zorunlu Varlk iin kendi zn bilmesi anlamnda kendi zn yaratmas ifadesini kullanmamz da doru olacaktr. Bu ifadeleri birbirinin yerine kullandmzda, bilme yaratma anlamnda kullanlyorsa, soyutlama da bilme anlamnda kullanlabilir ki bu soyutlama yaratmadr ifadesini doru kabul etmemizi gerektirir. Bunun sonucu olarak, tmel bir ekilde bildii gibi tmel bir ekilde yaratmasnn da aklanmas gerekmektedir.39 III. nc eliki ise, Zorunlu varln her varln balangc/ilkesi olduu ifade edildikten sonra, Zorunlu Varln akl olmasnn gerei olarak soyut bir mahiyete sahip olduu iin, zn kendi z iin bildii ifadesinin kullanlmasdr. ehristnye gre, bn Sn birinci ifadesinde, bilmeyi/akletmeyi maddi lemde yaratmayla aklamaktadr. Buna gre, Zorunlu Varlk, zn z iin akletmemi/bilmemi oluyor; bilakis baka bir varlk iin akletmi/bilmi oluyor. Dier ifadesinde ise, akletmesinin/bilmesinin sadece kendi z iin olduundan hareketle, Zorunlu Varl soyutlamayla aklamaktadr. Buna gre, ayet akl yaratma ise nasl soyutlanmaktadr. nk yaratlan ey soyutlanmamtr ve maddi lemde bulunmaktadr.40 ehristn, bn Snnn bilmeyi bazen maddeden soyutlamayla bazen de yaratmayla yorumlamasn artc bulur. Zira o, maddeden soyutlanm deildir, maddeden soyutlanm olsayd, fiili olmas dnlemezdi. Fiili olarak olursa; yani eylem ve varlk iin zorunlu olursa, Onun bilgisi nasl tmel olur; zira tmel olan d dnyadaki fiille bulunamaz. Bu sebepten dolay, yaratcnn ilmi, iki ksmnda zerindedir, tmel ve tikele, deien zamana, eitli imknlara nispeti tek bir nispettir.41 Buna gre, bu ifadelerin birbirlerinin yerine kullanlmalar ehristn tarafndan doru bulunmamtr. b. Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisinin Tmel Olmasyla lgili ehristnnin bn Snya Ynelik Eletirileri ehristn, Zorunlu Varln bilgisi konusunda bn Snnn tmel, tikel eklindeki ayrmn kabul edilemez grr. Zorunlu Varln bilgisi tmel olmaldr eklindeki bir snflama Onun bilgisi konusunda bir snrlandrmay ve olumsuzlamay ifade etmektedir. Zira evrene bakacak olursak, evrenin tmel bir ekilde var olmad grlecektir. ayet evrenin tmel olarak var olmas dnlebilseydi, onun fiili olarak var olmas imknsz hale gelirdi. Zira tikel bilgi

39 40 41

Ayn eser, ss. 79, 80, 91. Ayn eser, s. 71. Ayn eser, s. 91.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

122

Aygn AKYOL

yoluyla yaratlann tikel olmas gerektii gibi, tmel bilgi yoluyla yaratlann da tmel olmas gerekir. Var olanlarn tmel olmas durumunda, Zorunlu Varln tmel bir ekilde bilmesinden sz edilebilirdi. Fakat grlmektedir ki, evren tikellerden olumaktadr ve fiili varla sahiptir. Bu noktada, evrenin mutlak anlamda tmel bir ekilde var olmadnn anlalmasndan sonra, unun ifade edilmesi gerekir; evren tikellerden olutuuna gre, Zorunlu Varln evrene dair bilgisi de hem tikel, hem de tmel olmaldr.42 bn Sn, Zorunlu Varln bilgisinin tikel olmas durumunda, bilinenin deimesiyle, Onun bilgisinin de deimesi gerektiini savunur. Eyann bilgisinin deimesiyle, Zorunlu Varln bilgisinin deimemesi gerektiini iddia ederek, Onun bilgisinin tmel olmas gerektiini savunur. Ancak ehristnye gre, Zorunlu Varln, d dnyadaki btn varlklarn kayna olduu ve onlarn okluu da Onun znde, her hangi bir okluk gerektirmedii bn Sn tarafndan kabul ediliyorsa, eyalara dair bilgisinin deimesiyle de onun bilgisinde deimeden bahsedilmemelidir. nk sudur eden varlklarn ilkelerini kendi znden bilmesi, Onun znde okluk gerektirmiyor ise, Zorunlu Varln tikellere dair bilgisi de Onun znde okluk gerektirmemelidir.43 ehristnye gre, tikelleri bilmemesine gereke olarak, Zorunlu Varln znde, bilinenin deimesi bilginin de deimesini gerektirir denilirse, bilinenlerin okluu da bilginin okluunu gerektirir. Bundan dolay, bilinenin okluu, ya Onun znnde okluunu gerektirir ya da tek bir akl dnda yaratmamasnda olduu gibi, tek bir bilgi dnda bir ey bilmemesini gerektirir. Birinci durumda, Zorunlu Varln znde okluk gerekir, ikinci durumda ise, Zorunlu Varln kendi znden baka bir ey bilmedii sonucu kar.44 Zorunlu Varln zndeki tmellere dair bu okluk Zorunlu Varlk, varln ilkelerini znden bilmektedir/akletmektedir ifadesi temel alnarak dnlrse, tmellerin hepsinin tek bir tmelde birletirildii zaman Zorunlu Varln bilgisinin sadece bu tmel zerine olmas gerekir mi? eklindeki zor soru ehristn tarafndan bn Snya yneltilir. Bu durumda, Zorunlu Varlk, sadece bu tmeli yani kendi zn bilir bunun dndakileri bilemez sonucu kar.45 Zira bn Sn, ilahi bilgiyi, ilahi zle aynlatrr. lahi z basittir, terkip iermez. Buradan hareketle, Zorunlu Varln znn bir olmas gerekiyorsa, Zorunlu Varln bilgisinin de bir olmas gerekir. Fakat Zorunlu Varln znn basit ve bir olmasna karn, Zorunlu Varlk tarafndan bilinen eyler ok42 43 44 45 ehristn, Musraa, s. 76,77; kr. bn Sn, Necat, s. 283. ehristn, age, s. 81. Ayn eser, s. 84. ehristn, Nihayetl kdam, s. 232.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

123

tur. Bu durumda, Zorunlu Varln bilgisi, kavramlarn okluundan ibaret olmaktadr. Bundan dolay, onun zndeki tmellere dair bilgiler, Onun znde okluun bulunmasn gerektirir.46 Marmurada ehristnnin dikkat ektii bu noktann, bn Snnn teorisinin eletiriye ak ynlerinden birisi olduunu savunur. Buna gre, bn Snnn teorisinde okluk problemi btnyle de ortadan kalkm deildir. Kavramlarn okluu sorunu alsa bile, Onun znn eitli bilgiler, ve eitli akli eylemleri olmasyla ilgili sorun ortadan kalkmayacaktr.47 Ancak bn Sn, Zorunlu Varln katndaki akledilirlerin, Onun znn paralar olduu eklindeki bir dnce biimine kar kar. Zira Onun kendisinden sonraki eyleri bilmesi, kendi zn bilmesinin sonucudur. bn Sn, Zorunlu Varln btn bunlar kendi zn bilmekle bildiini ifade eder.48 Bu anlamda bu bilme srecinin btnyle Zorunlu Varln kendisini bilmesinden kaynaklandn savunur. bn Snya gre, bu, ilahi zde okluk gerektirmemektedir. bn Sn, bu ifadeleriyle kendisine yneltilecek eletiriye de bir bakma cevap vermi, kendisine yneltilecek itham geersiz klmtr. Tmel kavramna bakacak olursak, ehristnnin, Nihayetl-kdam adl eserinde tmel kavramnn anlamn ifade ederken, bu dnyadaki her bir ahsn kendisine ait bir tmeli gerektirdiini ifade etmesi dikkat ekicidir. Buna gre, insan ahs tmel olursa, onun insan oluu dier bir canl iin tmel ahs olmaz. Bilakis ahslarn oalmasyla tmellerin de oalmas gerekir. Buna gre, tikeller tmel olmalar bakmndan biliniyorsa, tmel ynden olan ilim deimeyip tikel olan deiiyorsa, bireylerin oalmasnda olduu gibi tmel ynden de ilmin oalmas gerekir. Burada ehristn, tmel kavramndan tikelin zihinde soyutlanmasn anlamakta her bir bireye ait bir tmelin olduunu iddia etmektedir.49 bn Snnn ifade ettii tikeli tmel bir ekilde bilmek ise, sebebe dayal bir bilme tarzn ifade etmektedir. Bu sebepleri en son noktaya kadar gtrdmzde bu bilme tarz, bn Snnn ifadesiyle en ufak eyin dahi bilgisini vermektedir. Burada ehristn tarafndan ifade edilen tmel kavram da soyutlamaya dayal bir bilme tarzn ifade eder gzkmektedir. Bu anlamda bireylere ait tmel denildiinde, her bir eyin soyut olarak bilinmesi anlalmaktadr. 50 ehristn, bn Snnn tikelin tmel bir ekilde nasl bilindiini aklamak
46 47 48 49 50 ehristn, Musraa, s.84; Nihayetl kdam, ss. 231234. Michael E. Marmura, agm, ss. 301-303. bn Sn, aretler ve Tembihler, ss. 165, 166. ehristn, Nihayetl kdam, s. 231. bn Sn, Necat, s. 283.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

124

Aygn AKYOL

iin kulland gne tutulmasnn bu konuyu izah asndan tutarl olmadn savunur. Zira gne tutulmasnn belli bir vakti vardr, fakat gne tutulmadan bunun bir bilgi olarak bulunmaz, ancak gne tutulduunda tmel olan bilginin tikel bilgi haline gelir ve bu nedenle bilinenin deimesiyle bilginin de deimesi gerekir.51 Bu nedenle, Zorunlu Varln bu iki bilgi edinme yoluyla da gne tutulmasn bilmesi gerekir. ayet tmel bilgi edinme yoluyla bilip, tikel bilgi edinme yoluyla bilmiyorsa, bu Ona izafe edilmi bir eksikliktir. ehristn, bn Snnn Zorunlu Varln bilgisiyle ilgili olarak burada ifade ettii fikirlerin, yle olursa yle olur eklinde ifade edilen artl bir bilgi tr olduunu savunur. Buna gre, onun ilmi, kesin bir bilgi olmamaktadr. Hlbuki Zorunlu Varln ilmi, bu tr artl nermelerden daha stndr.52 ehristn, bn Sn tarafndan aklanan bu bilme tarzna ynelik eletirisini mhr rneiyle arpc bir ekilde ortay koyar. Bir kii ellindeki mhr bastnda, ortaya kan yaz mhr basan kiiye hamledilemez. Zira mhr basan kii, yaz yazmay bilmeyen bir ahsta olabilir. Burada ortaya kan yaz, ondan tabii ve zaruri olarak ortaya kmtr. Bu anlamda, yazy yazan kii, basan kiiden farkldr.53 bn Snnn Tanrya atfettii bilgi, mhrn zerindeki yaz gibidir. Bu durumda, Zorunlu Varlk mhr yapan deil de, mhr basan konumunda deerlendirilir. Bu d onun etken bir tanr olup olmadyla ilgili bir takm pheleri meydana karr. ehristn, bn Sndan, Zorunlu Varln bilgisiyle ilgili olarak tmel ve tikel problemine neden bu kadar nem verdiini ak bir ekilde ortaya koymasn ister. Aslnda konuya bn Sn asndan bakacak olursak, akl nazariyesi ve Zorunlu Varln bilgisinin deimemesiyle ilgili ifadeleri bunun bn Sn tarafndan nemini ortaya koymaya yeter. ehristn, bu konudaki temel dayanaklarn, Zorunlu Varln bilgisinin, her eyi kuatc olduunu gsterdiini syler. Ayrca bilginin tikel olmadnda mutlaka tmel mi olmas gerektiini sorar. Zira Zorunlu Varln bilgisi iin tmel ve tikel gibi snrlamalarnn konulmas, Onun snrlama kabul etmeyen z hakknda ifade edilemez. Bu noktada ehristn, bn Sndan, Zorunlu Varln bilginin iki ksmnn tmelin ve tikelin ardndakileri bildiini inkr edip, etmediini aklamasn ister. Zira bunu akladklarnda onlarn bu konudaki yaklamlar daha ak bir ekilde ortaya kacaktr. ehristnye gre, Zorunlu Varlk iin kavramsal ve nermesel bilgiden bahsedilirse, bu Onun iin uygun olmaz. nk Zorunlu Varln

51 52 53

ehristn, Musraa, ss. 81, 82, 90. ehristn, Nihayetl kdam, s. 232. ehristn, Musraa, s. 83.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

125

bilgisi, insani dzlemdeki tanmlamalarla aklanamaz.54 bn Sn asndan konuya baktmzda, tmel bir ekilde bilme ifadesi mkemmel Tanr tasavvurunun neticesi olarak karmza kar. Bu anlamda, bn Sn tarafndan da Zorunlu Varln her eyi en mkemmel ekilde bildiinin kabul edildiini sylememiz gerekmektedir. bn Snnn bu mkemmel ulhiyet anlay, ehristnnin yukarda ifade ettii sorulara da bir cevap mahiyetindedir. Aslnda bn Snnn ifade ettii bilme tarz, tam anlamyla zorunlu bir bilgiyi gerektirdiinden mutlak ve deimeyen bir bilme tarzn da ifade etmektedir. Zorunlu Varln bilgisi probleminde, bn Snnn zerinde durduu en nemli hususlardan birisinin Onun bilgisinin deiip deimemesi meselesi olduunu ifade etmitik. Bunun tersini, yani Zorunlu Varln bilgisinin deitiini dnrsek, burada Zorunlu Varln insana benzer bir irade sahibi olduu iddia edilebilir ki bu, bn Snya gre Zorunlu Varlk iin doru olmaz. Zira zorunluluun olduu yerde iradeden bahsetmek ne derecede doru olur. 55 nsandaki irade, bilgi ve deneye tabi olan bir yetidir. Ancak Zorunlu Varlk iin bu ekilde bir iradeden bahsetmek bn Sn tarafndan kabul edilmez. bn Sn, Onun yaratmak istediini en iyi ekilde ve en mkemmel ekilde yarattn ifade etmektedir.56 Buna gre, Zorunlu Varln iradesi, Onun bilgisidir. Ancak bn Snnn ifade ettii bu yaratma eylemi, determinist bir yaklam tarzn da beraberinde getirir. Zorunlu Varlk, ilk yaratmasnda en iyi ve en doruyu yarattna gre, btn yaratlanlar da Zorunlu Varlk tarafndan ilk bata tmel bir tarzda bilinmektedir.57 Ancak ehristn bu gre katlmaz, Zorunlu Varln bilgisi btn her eyi nceden belirlemise, insan asndan da irade kavramn ve ilahi iradenin varla mdahale etmesini de tartmak gerekmektedir.58 ehristnye gre, Zorunlu Varln bilgisi, tmel ve tikeli kapsar, bu iki ksmn da zerindedir. Onun ilmi akl ve duyunun ikisinden de stndr.59 Yaratc tmelleri ve tikelleri btnyle bilir, tmelden tmeli ve tikelden tikeli ayrmaz onlarn ikisi de onun katnda eittir. Zorunlu Varlk iin bilgi, tmel olmakla snrlanamaz, zamandakinin tmel olmas mmkndr, fakat Zorunlu

54 55 56 57 58 59

Ayn eser, s. 84. Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1989, s. 189. bn Sn, Kitabu-ifa/Metafizik II, s. 122, 124. Ayn eser, s. 105; Hayrani Altnta, age, s. 70; aban Hakl, bn Sn Felsefesinde Fil Nedenin (Etkin Neden) Nedensellik Sorunu Asndan ncelenmesi, s. 136. ehristn, Musraa, s. 88. Ayn yer.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

126

Aygn AKYOL

Varlk iin tmel bilgi tasavvur olunamaz. ehristn, Onun iin hkm ve art cmleleri kurularak byle olursa byle olur denilmesinin uygun olmadn savununr. Buna gre, Zorunlu Varln eya hakkndaki bilgisi iin olmasndan nce veya olmasndan sonra ifadelerini kullanmaya gerek yoktur. Gemi, gelecek ve an zaman hkmleridir. Zamanla ilgili bilgi zamann deimesiyle deiir, ancak zamanla ilgili deime zamanla ilgili olmayan yaratcnn bilgisini deitirmez, bilakis zamanlar onun iin eit derecededir. Hlbuki bn Sn gne tutulmasn tmel olarak kabul ettiinde zamana ait olmaktan kurtulmaz. Bu anlamda bilgi, zamanda ve tmel olabilir. 60 ehristn, bn Snnn tmel olan ilmin tikel olandan daha stn olduu yanlgs nedeniyle Zorunlu Varlk hakknda hataya dtn savunur. ehristn, Zorunlu Varln bilgisinin hibir kayt ve arta bal olmadn ve Onun bilgisini snrlandrmann da hatadan baka bir ey olmadn savunur ve filozoflar kendi bilgi dzlemlerine ait olmayan bir mesele hakknda fikir yrterek yanlgya dtklerini savunur.61 Bilgi meselesini insann bilmesi ve dnmesi ekseninde deerlendirdiimizde insann akl ile tmeli, his ile tikeli idrak ettii dorudur. Ancak Zorunlu Varln bilgisi hakknda bunu syleyemeyiz, Onun bilgisi, akl ve hissin hepsinin zerindedir. ehristn, Zorunlu Varln bilgisiyle ilgili bu tartmada, Onun bilgisinin tikel olmas veya tmel olmas ynnden deerlendirme yapmaz. Grld zere bizim anladmz anlamdaki bilgi kavramnn Onun hakknda dnlmesi mmkn deildir. ehristnye gre, Zorunlu Varlk eyay oluundan nce, olu annda ve sonrasnda bilir, onun bilgisi btn bilgi edinme yollarndan stndr.62 Ancak burada Onun bilgisinin iki ksmn da zerinde olduu vurgulanmakta, fakat ehristnnin felsefenin en nemli sorusu olan nasl sorusuna verecei cevaplar temelde tenzih ve takdis erevesinde gzkmektedir. te bu noktada bn Snnn burada verdii aklama tarz bir felsefeci olarak nasl sorusuna verdii cevaplar olarak zihnimizdeki yerini almaktadr. ehristn, bn Snnn Zorunlu Varln bilgisiyle ilgili olarak ifade ettii fikirlerin Kurann getirdii Tanr tasavvuruyla uyumadn, peygamberlerin de insanlar, bu konular zerinde tartma yapmaktan menettiini savunur. Ayrca Kuranda Ondan yerde ve gkte hibir zerrenin bilgisinin kaamayaca, Onun kapal ve gizliyi bildiini, ellerinizin arasndakileri ve arkanzdaki-

60 61 62

Ayn eser, s. 90. Ayn eser, s. 82, 88. ehristn, Musraa, s.86.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

127

leri, grnen ve grnmeyen evreni tmel ve tikel ayrm olmakszn bildiinin aka ifade edildiini belirtir. Bu erevede evrenin, sabit ve daim oluunu, olu ve bozuluunu ayrmakszn her eyi bilir. ayet Zorunlu Varlk, varlklar tikel olarak bilmiyorsa; ehristnye gre, grmesi ve iitmesi zerine kurulu dualar ve ibadetlerin hepsi anlamsz olacaktr. Oysa O bunlara karlk vereceini ifade etmektedir. ayet Zorunlu Varlk ahslar bilmiyor, onlar tikel olarak akletmiyorsa o zaman Zorunlu Varln bireye her hangi bir etkisinden sz edilemez.63 ehristn, bu ifadeleriyle kendisinin Kuran merkezli davrandn vurgulamakta, konuyu itikadi boyuta ekerek felsefecileri din verileri doru anlamamakla itham etmektedir. ehristnnin temel tavr, bn Snnn Zorunlu Varlk hakknda, bir snrlandrmay andracak ekilde O, tikelleri, tabii ve zaruri olmasnn dnda bilemez iddiasna yneliktir. ehristn, bn Snnn bu iddialarnn yakini bilgiye ulatrmadnn kendisi tarafndan bilindiini savunur ve bn Snya yaratcnn yaratmayla ilgili hkmlerinde mtekellimlerin yolunu takip etmesini tavsiye etmektedir.64 bn Snya baktmzda, ehristnnin kulland ayetleri kendi fikirlerini desteklemek iin kullandn grmekteyiz. Ancak bn Snnn bu ifadeyi kullanmakla birlikte tikellerin bilgisinin tikellerdeki deimeyle birlikte deitiini, olu ve bozulua tabi olan eylerin bilgisinin de bunun gibi olduunu grdnde, tikellerin tmel bir ekilde bilinmesi eklinde bir yol bulmaya altn ifade eder.65 ehristnden sonra yaam ve Tanrnn bilgisi konusunda nemli grleri olan bn Rd (.595-1198)), bn Sny kastederek, Meailerin ileri srdkleri konuyla ilgili ncllerinin esasnda yanl anlaldn savunarak, Zorunlu Varln tikellere dair bilgisinde olduu gibi, tmellere dair bilgisinin de bizim bildiimiz ekilde olmadn ifade ettiklerini savunur. Zorunlu Varln bilgisinin tmel ya da tikel olmas noktasnda bizim ihtilaf etmemize gerek olmadn, Zorunlu Varln bilgisinin bu iki tr snflandrmadan daha yce olduunu ifade ederek kelamclarla filozoflar arasndaki anlamazln adlandrmadan kaynaklanan bir sorun olduunu ifade eder.66 Buradaki sorun, kelamclarn meseleyi insani bilgi dzleminde ele alp daha sonra takdis ve tenzih noktasna tamalarndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, her iki grup da Tanrnn her eyi bilmesi noktasnda uzlamalarna ramen bunun nasl olduu
63 64 65 66 Ayn eser, s. 87, 88; Mminun, 23/92. Ayn eser, s. 91 ehristn, Musraa, s. 82. bn Rd, Fasll-Makal Felsefe-Din likisi, ev.: Bekir Karla, aret Yay., stanbul 1992, s. 84.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:10

128

Aygn AKYOL

noktasnda bir takm fikir ayrlklarna dmektedirler. Grld zere, bir kelamc gzyle bakldnda, Zorunlu Varln bilgisinin tmel olduunun iddia edilmesi, kelamclarn Tanr tasavvurundaki anlamyla iitme ve grme sfatlarnn Ondan ayrlmasn gerektirecektir. Bireysel insan eylemlerinin bilgisi olu ve bozulu evreninde deil de tmel olarak bilinecektir. bn Snnn kelamclar tarafndan byle anlalmas, Eari kelamclarnn bak alarna btnyle ters olmas hasebiyle kelamclarn tenkidinden uzak kalmad. bn Snnn Eari kelamclarnn bak ekseninde okunmas durumunda Gazl, ehristn ve Fahreddin Razinin yorumlarnn doru olaca ifade edilebilir. bn Sn merkezli okunduunda ise, kelamclarn zikrettii bir bilme ve yaratma tarznn da bir takm sorunlardan hali olmad ifade etmek gerekir. Sonu Zorunlu Varln bilgisi konusunda en nemli nokta, Zorunlu Varlk-alem ilikisidir denilebilir. Zira Zorunlu Varln yaratmasyla ilgili olarak kelamclarn, dilediini diledii zaman yaratan, leme srekli mdahil olan Zorunlu Varlk tasavvuruyla; felsefecilerin nedensellik prensibi etrafndaki deerlendirmelerinin temelinde Zorunlu Varln lemle ilikisinin mahiyetini aklama gayreti vardr. Bu erevede, Zorunlu Varln bilgisi konusunda irade kavram bn Sn tarafndan byk nem arz etmektedir. Zorunlu Varlk, Zorunlu Varlk olarak en mkemmel bir ekilde yarattndan dolay, bizim dndmz anlamda bir irade kavramnn Zorunlu Varlk iin dnlmesi, onun zne bir eksiklik izafe edilmesine neden olur. Zorunlu Varlk hakknda bir iradeden bahsedilecekse, bu ondaki failliin devaml olmas ve onun her yaratmasnda en mkemmeli yaratmas anlamndadr. bn Snnn anlayna gre, Zorunlu Varlk mkemmel ve basittir (bileik deildir). Dier varlklar gibi eitli unsurlardan olumayan Zorunlu Varln yaratmas, dier varlklardaki gibi eksiklikten mkemmellie doru bir izgi takip etmeyeceinden Onun hakknda, bizim ifade ettiimiz anlamda bir irade ve yaratmadan bahsedemeyiz. Bu adan Zorunlu Varln bilgisi tmeldir, yani O her eyi tmel bir yn zere bilir; bu da Onun znde herhangi bir eksiklii veya artmay gerektirmez. bn Snnn kelamclarn yaklamlarn kabul etmemesinin en nemli nedenlerinden birisi, lemi eyadan hareketle bilmesi halinde bunun Zorunlu Varln znde bir deimeyi zorunlu klmasdr. Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, bn Snnn bilgi meselesini Zorunlu Varln baz eyleri bilip, baz eyleri bilmemesi olarak anlamamak
Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2006/2, c. V, say: 10

Zorunlu Varln Tikellere Dair Bilgisi zerine

129

gerektiine dair vurgusudur; ona gre bu tartmada nemli olan, tikel bilginin Zorunlu Varln znde bir deimeyi gerektirip gerektirmeyeceidir. Zira en mkemmel varlk, yeni bir ey bilmesiyle kendi zne ilave bir ey almakta, bu anlamda onun yetkinlii de yeni bir yetkinlie ulamaktadr. Zorunlu Varlk yetkindir, Onun yeni bir yetkinlie ulamasnn sz konusu olmayacandan dolay, Zorunlu Varlk lemi tmel olarak bilir ve bylece znde herhangi bir deimeye maruz kalmaz. Bundan dolay, Zorunlu Varln tikellere dair bilgisi, olu ve bozulu lemine bal olarak gereklemez. bn Sn, meseleyi mkemmel tanr tasavvurunun bir gerei olarak ele almaya girimi, fakat bu meseleyle ilgili olarak ileri srd fikirlerin dini veriler temelinde okunmas durumunda, kelamclarn dikkatinden kamayan bir takm aklamas g durumlardan da kurtulamamtr. ehristn ise, Zorunlu Varln tikelleri bilmesine vurgu yaparak Onun mutlak irade sahibi olduunu ve dilediine diledii anda mdahale edebileceini savunur. Bu anlamda ehristn, bn Snnn bilgi ile ilgili meseledeki iddialarn, Zorunlu Varln snrlandrlmas olarak deerlendirmitir. Bu nedenle, Zorunlu Varl eksiklikten kurtarmak iin, Onun btn bilgi edinme yollar ile eyay bildiini savunmutur. ehristnye gre, bn Snnn anlad ekildeki bir irade kavramndan hareketle Zorunlu Varlk iin bir irade bulunduu iddia edilemez. Ona gre, bn Sn Zorunlu Varln yaratmasn iradi bir yaratmayla deil de, lzum ve gereklilik ynnden bir yaratma olduunu iddia eder. Bu noktada, kelamclar tarafndan ifade edilen, dilediini diledii ekilde yaratan ve hibir kayda bal olmayan tanr tasavvuru, lemdeki dzen ve bu dzenin izah asndan birtakm glklerden uzak deildir. Zira biz etrafmza baktmzda nedensellik ilkesine ters durumlara rastlamamaktayz. Bu anlamda, her gn baka bir lem tasavvuruyla karlamamz da mmkn deil. lemdeki dzenin Tanrnn mutlak iradesi, yetkinlii ve nedensellik prensibi ekseninde bn Sn tarafndan yaplan bu aklama biimine yant olarak, kelamclar tarafndan da tatmin edici bir aklama biiminin ifade edilmesi gerekmektedir. Sonu olarak unu syleyebiliriz, Zorunlu Varln bilgisi meselesi, Meai filozoflar ve kelamclar arasnda srekliliini koruyan bir tartma konusu olmutur. ehrstni de bu eletiri geleneinin ikinci bir halkasn oluturmaktadr. Fakat bu konudaki fikir ayrlklarnn zaman zaman itikad bir boyut kazanp dierini tekfir edecek boyutlara varmas fikir tartmalarnn zne uymamtr.
Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2006/2, c. V, say:10

130

Aygn AKYOL

Kaynaka
Acar, Rahim, Reconsidering Avicennas Position on Gods Knowledge of Particulars, Interpreting Avicenna: Scince and Philsophy in Medieval Islam, ed. Jon McGinnis-David C. Reisman, Brill Leiden, Londra 2004. ------, Yaratan Bilmezse Kim Bilir? bn Snya Gre, Allahn Czileri Bilmesi, slam Aratrmalar Dergisi, SAM Yay., stanbul 2005, say: 13. Adamson, Peter, On Knowledge of Particulars, Proceedings of the Aristotelian Society, c. 105, say: 3, 2005. Altnta, Hayrani, bn Sn Metafizii, A...F. Yay., Ankara 1992. Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay., stanbul 1996. Belo, Catarina, Averroes on Gods Knowledge of Particulars, Journal of Islamic Studies, say: 17:2, 2006. Fahri, Macit, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, Ay Kitaplar Yay., stanbul 1998. Farabi, Fususul-Medeni, ev.: Hanifi zcan, Dokuz Eyll niversitesi Yay., zmir 1987. ------, Kitabu Arai Ehlil-Medinetl-Fazla, tahk.: Alber Nasri Nadir, ner: Darl-Marik, Beyrut 1991. ------, Uyunul-Mesail, nr. el-Mektebets-Selefiye, Kahire 1910. Gazli, Makasdul-Felasife, tahk.: Sleyman Dnya, ner: Darul-Maarif Yay., 1961. ------, Tehaftl-Felsife, tahk.: Sleyman Dnya, ner: Darul Maarif, Kahire 1987. Gutas, Dimitri, bn Snnn Miras, ev. ve der. M. Cneyt Kaya, stanbul, 2004. Hakl, aban, bn Sn Felsefesinde Fil Nedenin (Etkin Neden) Nedensellik Sorunu Asndan ncelenmesi, Marife Dergisi, Yl. 4, Say. 1, Bahar 2004. ------, slam Filozoflarna Gre Allahn Czileri Bilip Bilmemesi Meselesi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1996. Hanerliolu, Orhan, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1989. bn Rd, Fasll-Makal Felsefe-Din likisi, ev.: Bekir Karla, aret Yay., stanbul 1992. bn Sn, er-Risaletl-Ariyye, tahk. brahim Hilal, Tahran 1363. ------, aretler ve Tembihler, ev. Ali Durusoy-Muhittin Macit-Ekrem Demirli, Litera Yay., stanbul 2005. ------, Kitabu-ifa-Metafizik I, ev. Ekrem Demirli-mer Trker, Litera Yay., stanbul 2004. ------, Kitabu-ifa-Metafizik II, ev. Ekrem Demirli-mer Trker, Litera Yay., stanbul 2005. ------, Necat, tahk.: Macit Fahri, nr. Darl-Afakil-Cedide, Beyrut 1985. ------, Talikat, tahk.: Abdurrahman Bedevi, Kum 1984. Kupnar, Bilal, bn Snda Bilgi Teorisi, MEB Yay., Ankara 2001. Kutluer, lhan, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, z Yay., stanbul 2002. Leaman, Oliver, An Intoduction to Medieval Islamic Philosophy, Cambridge University Pres, Cambridge 1985. Marmura, Michael E., Some Aspects of Avicennas Theory of Gods Knowledge of Particulars, Journal of American Oriental Society, Temmuz-Eyll 1962, c. 82, say: 3. Plotinus, Enneadlar, ev.: Zeki zcan, Asa Yay., Bursa 1996. ehristn, el-Milel ven-Nihal, tahk: Muhammed Seyyid Keylani, ner: Darl Maarif, Beyrut 1975. ------, Kitabul Musraa, ed. Wilferd Madelung-Toby, I.B. Tauris Publishers London-New York, The Institute of Ismaili Studies, London 2001. ------, Nihayetl kdam fi lmil-Kelam, tahk.:Alfred Guillaume, ner: Oxford University Press, Londra 1934. Terkan, Fehrullah, Does Zayd Have the Power Not to Travel Tomorrow? A Preliminary Analysis of al-Farabis Discussion on Gods Knowledge of Future Human Acts, The Muslim World, Ocak 2004, say: 94. ------, Recurrence of the Perennial Encounter? Al-Ghazali and Ibn Rushd on Gods Knowledge, The University of Chicago, Baslmam Doktora Tezi, Chicago 2004. Uyank, Mevlt, el-Farabinin Varlk Anlaynda Birinci ve kinci Cevher Kavramlar, Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001/1.

Hitit

niversitesi

lahiyat

Fakltesi

Dergisi,

2006/2,

c.

V,

say:

10