BOAZ NVERSTES

KANDLL RASATHANES VE DEPREM ARATIRMA ENSTTS

DEPREM MHENDSL ANABLM DALI










ZAYIF ZEMNLERDE YAPILAN BNALARDA
DNAMK YAPI KAZIK ZEMN ETKLEM N
UYGULAMAYA YNELK BR HESAP YNTEM

Prof.Dr. Mehmet Nuray Aydnolu





Rapor No. 2011 / 1








Mays 2011







DEKLER


1. Giri 1
2. Yap Zemin Etkileimi Analiz Yntemleri 2
2.1. Direkt (Dorudan) Yntem 2
2.2. Altsistem Yntemi 3
3. Kinematik Etkileim 4
3.1. Kinematik Etkileimde Modelleme 5
3.2. Kinematik Etkileim Analizinin ktlar 5
3.3. Kinematik Etkileimde Kazklarn Davran 6
3.4. Kinematik Etkileimin Dinamik Formlasyonu 6
4. Eylemsizlik Etkileimi 7
4.1. Zemin Kazk Altsisteminin Edeer Dinamik Rijitlii 7
4.2. Eylemsizlik Etkileimi Analizi 9
4.3. Eylemsizlik Etkileiminin Dinamik Formlasyonu 9
5. Tasarma Esas Byklklerin Hesaplanmas 10
5.1. styapda (Binada) Tasarma Esas Byklklerin Hesaplanmas 10
5.2. Zemin Ortamnda ve Kazklarda Tasarma Esas Byklklerin Hesaplanmas 11
6. Sonular 11
Son Sz 12
Kaynaklar 12
1
1. GR

Deprem blgelerinde zayf zeminler zerinde ve temeli kazkl olarak ina edilen binalarn
deprem hesab, bugnk analiz olanaklar ile uygulamada nasl yaplmaldr? Bu konuda
yrrlkteki Deprem Ynetmeliinin (BB 2007) 6. Blmnde Tablo 6.2ye likin
otlar bal altnda basit bir hesap yaklamndan sz edilmi ise de; styap, kazk ve
zemin ortamnn karlkl olarak birbirlerini ve ayn zamanda deprem hareketini nemli
derecede etkileyebildikleri zel durumlarda kullanlabilecek bir yap-zemin etkileimi
ynteminin tanm yaplmamtr. Bu sorun, son yllarda kat saylar giderek artan yksek
binalarn da deprem blgelerinde ve zellikle zmirde olduu gibi, zayf zeminler zerinde
ina edilmeleri ile daha da nem kazanmaktadr.
Yerel zemin koullarnn bina tasarmnda gznne alnan deprem verisine olan etkisinin
tanmlanabilmesi iin pratik yollar gelitirilmitir. Bu balamda ynetmeliklerde tasarm ivme
spektrumlar farkl zemin koullar iin ayr ayr tanmlanr (BB 2007) veya salam zemin
iin tanmlanan ivme spektrumu zayf zeminlerde amprik zemin katsaylar ile bytlr (BB
2008, ASCE 2010). zel durumlarda ise, taban kayasnda tanmlanan ivme spektrumu ile
uyumlu deprem kaytlar kullanlarak, tabakal serbest zemin ortamnda sadece dey
dorultuda ilerleyen kayma dalgalarnn gznne alnd bir boyutlu yaklak nonlineer
zemin bytmesi analizleri yaplr ve zemin yzeyindeki tasarm ivme spektrumu tanmlanr.
Bina temelinin yzeysel temel olmas ve kazk bulunmamas durumunda dey dorultuda
ilerleyen kayma dalgalar, aynen serbest zemin yzeyinden yansd gibi, temelden de dey
dorultuda yansyarak zemin ortamna geri dner. Dier deyile, yzeysel temelin varl
deprem verisini etkilemez ve bytme analizi ile zemin yzeyinde tanmlanan tasarm ivme
spektrumu deimez. Ancak bodrum katlarn varl nedeni ile temelin gml olmas
ve/veya kazkl temel yaplmas durumlarnda, tabakal serbest zemin iin yaplan bir boyutlu
bytme analizinin anlam kalmaz ve bu analize dayal olarak tanmlanan tasarm ivme
spektrumu da geerliliini yitirir. Geri bu durumda da zayf zeminin deprem etkisini
bytmesi sz konusudur. Ancak bu bytmeyi ortaya karacak analizin, tasarm yaplan
binaya zg zemin-kazk-temel sisteminin boyutlu nonlineer davrann gznne alan
farkl bir analiz olmas gerekir. Bunun sonucunda styapnn deprem analizinde kullanlmak
zere oluturan tasarm ivme spektrumu, gerek periyod ierii ve gerekse spektral genlii
bakmndan serbest zemin yzeyindeki spektrumdan ok farkl olabilir ve bu farkllk
styapnn dinamik davran bakmndan ok nemli olabilir. Ayrca, zayf zemine gre ok
daha rijit olduklar iin byk dinamik etkilere maruz kalabilen kazklarda oluabilecek ar
zorlanmalar ve hatta nonlineer ekildeitirmeler de, ancak byle bir analiz ile hesaplanabilir.
Yukardaki aklamalardan anlalaca zere, deprem blgelerinde zayf zeminlerde
kazkl olarak ina edilecek binalarda ve zellikle zmirde olduu gibi, bu tr zeminler
zerinde yaplacak yksek binalarda yap-kazk-zemin dinamik etkileiminin rasyonel bir
biimde gznne alnmas byk nem tamaktadr. Bu ksa raporun amac, gnmzde
uygulamada kullanlan zel mhendislik yazlmlarndan yararlanarak, deprem etkisi altnda
bu tr bir etkileim analizinin gerekletirilmesi iin nerilen pratik bir yntemi zetlemektir.
nerilen yntemde, zemin ortamnda ve kazklarda dorusal olmayan (nonlineer) boyutlu
dinamik davrann mutlaka gznne alnmas ngrlmektedir. styapda ise, Deprem
Ynetmelii (BB 2007) ile tanmlanan azaltlm deprem ykleri altnda dorusal (lineer)
analiz yaplabilir. Ancak gnmzde yksek bina snfna giren binalarda uygulanan
Performansa Gre Tasarm yaklam, bu tr binalarda dorusal olmayan (nonlineer)
dinamik davrann hesaba katlmasn zorunlu klmaktadr (BB 2008, PEER/TBI 2010).
nerilen yntem styapda her iki tr davrann da gznne alnabilmesine olanak
salamaktadr.
2
2. YAPI ZEM ETKLEM AALZ YTEMLER

Genel olarak yap-zemin etkileimi, deprem etkisi altnda zemin ortam (ve eer varsa
kazklar) ile styapnn birlikte gznne alnd ortak bir model erevesinde yap ve
zeminin birbirlerini karlkl olarak etkilemesi olarak tanmlanabilir. Taban kayasnda
tanmlanan deprem yer hareketinden oluan ve zemin ortam iinde yaylarak yap temeline
ulaan deprem dalgalar ksmen yap temelinden yansyarak zemin ortamna geri dnmekte,
bir ksm da styapya geerek onun titreimine yol amakta ve tekrar zemin ortamna geri
dnmektedir.
Yap-zemin etkileimi genel olarak aada aklanan iki yntem ile analiz edilebilir.
Bunlar, Direkt (Dorudan) Yntem ile Altsistem Yntemidir (bkz. Aydnolu 1977, 1980,
1981, 1993
a
, 1993
b
).

2.1. Direkt (Dorudan) Yntem

styap ile zeminin tek bir ortak sistem olarak sonlu eleman modeli ile idealletirildii ve
taban kayasnda tanmlanan depremin etkisi altnda analiz edildii ynteme Direkt
(Dorudan) Yntem ad verilir. Bu yntemde zemin ve styapdaki tm geometrik ve
mekanik zellikler ile nonlineer davran uygun bir biimde gznne alnabilir. Zemin
ortamnn sonsuzluunu ifade edebilmek iin bu ortamn d snrlarna geirgen snrlar
transmitting boundaries ad verilen yapay snr koullar uygulanr (Kausel 1988, Mengi ve
Tanrkulu 1993). Bylece temelden yansyarak ve styapdan geri dnerek zemin ortam
iinde da doru yaylan deprem dalgalarnn, sonlu eleman modelinin snrlarndan tekrar
yansyarak zemin ortamna geri dnmesi nlenmi olur (ekil 1).
























ekil 1. Direkt (Dorudan) Yntem Modeli
zemin
ortam
styap
(g)
(s)
(r)
(o)

xr
( ) u t &&
taban kayas

kazklar
3
Direkt Yntemde, kuvvetli yer hareketi altnda gerek styapda, gerekse zeminde neydana
gelebilecek nonlineer ekildeitirmelerin styap-zemin ortak sisteminin zaman tanm
alannda analizi ile dorudan elde edilebilmesi olana teorik olarak mevcuttur. Ancak
gnmzde her iki ortamdaki nonlineer zellikleri tam olarak temsil edebilecek ve deprem
mhendislii asndan pratik olarak kullanlabilecek yazlmlar maalesef mevcut deildir.
te yandan styap iin uygulamada yaygn olarak kullanlan yntem, styapdaki nonlineer
ekildeitirmeleri yaklak olarak gznne almak zere, ynetmelie gre azaltlm
deprem ykleri altnda yaplan lineer analiz yntemidir.
Bu nedenlerle yap zemin nonlineer etkileiminin pratik analizinde, yaklak da olsa,
Altsistem Ynteminin aada akland ekilde kullanlmas nerilmektedir.

2.2. Altsistem Yntemi

Altsistem Ynteminde kazklarla birlikte zemin ortam ve styap ayr ayr birer altsistem
olarak modellenir. Bu modelleme pratikteki iblmne de uygundur. Gerekten uygulamada
zemin-kazk altsistemi ile styap altsistemi, farkl uzmanlk alanlarndaki mhendislik
gruplar tarafndan ayr ayr modellenir ve farkl bilgisayar yazlmlar ile analiz edilir. Ancak
bu farkl uzmanlk gruplarnn ayn zamanda birbirlerinin ne yaptn bilerek almalar
gerekir. Bu anlamda yap-zemin etkileimi ayn zamanda yapc-zeminci etkileimidir.





























ekil 2. Altsistem Yntemi Modeli
(s)
(o)
styap
(g)
(r)
(o)
geirgen
snrlar
(o)
kazklar
ktlesiz
rijit temel
zemin
ortam
xr
( ) u t &&
rijit temel
taban kayas

(o)
4
Altsistem Ynteminde, styap altsistemi ile kazkzemin altsisteminin arakesitindeki bina
temeli ile ve eer varsa bodrum katlarn d perdeleri (bodrum kutusu) boyutlu sonsuz rijit
bir eleman olarak idealletirilmitir. Gnmzde radye temel sisteminin yaygn olarak
kullanlmas, bodrum demelerinin de d bodrum perdeleri iin birer berkitme eleman gibi
almalar nedeni ile, sonsuz rijit bodrum kutusu idealletirmesi kabul edilebilir bir
yaklaklk olarak deerlendirilebilir.
Altsistem Yntemi erevesinde gznne alnan zemin-kazk altsisteminde, eer varsa
zemin iyiletirmesi (ta kolon, jet grout, vb) de gznne alnarak, tabakal zeminin nonlineer
dinamik zellikleri, temel geometrisi ve snr koullar (sonsuz rijit yzeysel veya gml
temel snr koulu) ve eer varsa kazklarn da nonlineer dinamik zellikleri dikkate alnr.
Temelin ktlesi gznne alnmaz ve modelin d snrlar olarak yukarda belirtilen geirgen
snrlar kullanlr (ekil 2).
Bu modelleme ile, yap-zemin dinamik etkileiminin kinematik etkileim ve eylemsizlik
etkileimi olmak zere iki ksma ayrlmas mmkn olmaktadr. lk kez Whitman (bkz.
Whitman ve Bielak 1980) tarafndan tanmlanan ve yap-zemin etkileiminin kavramsal
olarak ak-seik anlalmasn salayan bu ayrm esas alnarak, yine Whitman tarafndan
etkileim probleminin zm iin Adm Yntemi ad verilen bir yntem nerilmitir (bkz.
Aydnolu 1981). Bu raporun aadaki blmlerinde aklanan yntem de, zellikle zayf
zeminler zerinde ina edilen binalar iin Adm Ynteminin gnmzdeki bilgisayar
olanaklar ile uygulamaya ynelik bir analiz yntemi olarak uyarlanmasna kar gelmektedir.

3. KEMATK ETKLEM

boyutlu olarak oluturulan temel-kazk-zemin analiz modeli esas alnarak (ekil 3),
taban kayasnda (tam anlam ile kaya olmasa bile V
s
700 m/s, yani yeteri kadar rijit olduu
varsaylan mhendislik ana kayasnda) tanmlanan yatay deprem yer hareketi etkisi altnda
zaman tanm alannda nonlineer analiz yaplr. Bu analize Kinematik Etkileim Analizi ad
verilir.
Uygulamada, kaynaktan taban kayasna ulaan deprem etkisinin dey dorultuda yaylan
kesme dalgalarndan olutuu, dolaysyla taban kayasnda iki ana dorultuda sadece yatay
hareketler meydana getirdii varsaylmaktadr.











ekil 3. Kinematik Etkileim (Adm 1)
(r)
(o)
xr
( ) u t &&
geirgen
snrlar
kazklar
zemin
ortam
t
xo
( ) u t &&
t
o
( ) u t &&
(g)
(o)
taban kayas

5
Taban kayasndan zemin-kazk altsistemine etki ettirilmek zere seilen yeterli sayda
(genellikle 7 adet veya daha fazla) deprem kayd, kayada tanmlanm bulunan tasarm ivme
spektrumu ile uyumlu olacak ekilde leklendirilir. styap iin zaman tanm alannda
nonlineer analizin zorunlu olduu yksek binalarda, seilen deprem kaytlarnn her iki yatay
bileeni de leklendirmede gznne alnr (BB 2008) ve her iki yatay bileen ayn anda
taban kayasndan zemin-kazk altsistemine etki ettirilir. styap analizinin ynetmelie gre
azaltlm deprem ykleri altnda lineer olarak yapld durumlarda ise, taban kayasnda
sadece gznne alnan deprem dorultusunda yeterli sayda deprem kaydnn tanmlanmas
yeterlidir.

3.1. Kinematik Etkileimde Modelleme

stap-zemin etkileiminde zemin ortamnda ve kazklarda meydana gelen nonlineer
etkilerin ok nemli bir ksm kinematik etkileim analizinden elde edilir.
Etkileim analizinin sal bakmndan, kullanlacak bilgisayar yazlmn seimi birinci
derecede nem tar. Teorik boyutlu nonlineer zemin modelleri ile edeer lineer yntem
erevesinde tek boyutlu zemin bytme analizlerinde kullanlan basit zemin modellerini
badatran bilgisayar yazlmlar gelitirilmitir (rnein bkz. Itasca 2011). Bu tr yazlmlar
yukarda belirtilen geirgen snrlar da kullanmaktadr. Bylece temelden yansyarak zemin
ortam iinde da doru yaylan deprem dalgalarnn, sonlu eleman modelinin snrlarndan
tekrar yansyarak zemin ortamna geri dnmesi nlenmi olur. Ancak geirgen snrlarn bina
temelinden yeteri kadar uzaa yerletirilmesi gerekir. Yukarda da belirtildii zere,
kinematik etkileim analizinde zeminin ve kazklarn ktlesi gznne alnr, ancak temelin
ktlesi dikkate alnmaz. Bu analizde temel-zemin arakesiti bir kinemetik snr koulu olarak
deerlendirilir.
Her durumda, zemin ortamnn nonlineer zelliklerinin zemin dinamii konusunda uzman
olan geoteknik mhendislerince, kullanlan bilgisayar yazlmnn gereklerine uygun olarak
saptanmas zel nem tar. Kazklarn nonlineer modellerinin de, konusunda uzman yap
mhendisleri tarafndan belirlenmesi gerekir.
Kinematik etkileimde svlama gznne alnmamaktadr. Svlama potansiyeli olan
zemin tabakalarnda ta kazk, jet grout vb iyiletirme nlemlerinin alnd varsaylmtr.

3.2. Kinematik Etkileim Analizinin ktlar

Kinematik Etkileim Analizinin ktlar olarak, rijit temelin tabannda etkin temel
hareketi (effective foundation input motion)nin btn bileenlerine ait toplam ivme zaman
deiimleri ayr ayr elde edilir. Hesaplanmas ncelikli etkin temel hareketi bileenleri,
yatay iki ana eksen dorultusundaki teleme ve ayn eksenler etrafndaki dnme bileenleridir.
Bu hareket bileenleri genellikle gml temelin orta ekseninin altndaki noktada
tanmlanrlar. ok zel durumlar dnda, dey eksen dorultusunda teleme ve ayn eksen
etrafndaki dnme (burulma) hareketleri ihmal edilebilir. ekil 3te sadece ekil dzlemindeki
bileenler gsterilmitir.
styapnn azaltlm deprem ykleri altnda lineer olarak analiz edildii durumlarda
kullanlmak zere (BB 2007), sz edilen etkin temel hareketi bileenlerinden elde edilen
etkin temel ivme spektrumlar her iki yatay dorultuda, gznne alnan deprem
kaytlarndan elde edilenlerin ortalamalar olarak, ayr ayr tanmlanr. zel olarak bina
temelinin yzeysel temel olmas durumunda sadece yatay bileenlere (kazkl sistemlerde
ayrca dnme bileenlerine) ait etkin temel hareketleri ve bunlardan elde edilen ortalama etkin
temel ivme spektrumlar tanmlanr.
6
3.3. Kinematik Etkileimde Kazklarn Davran

zellikle kazkl temel sistemlerinde kinematik etkileim, kazklarn nonlineer dinamik
davran bakmndan byk nem tar. ok zayf zeminlerde eik kazk veya byk apl
dey kazk yaplmas durumunda, greceli olarak ok rijit olan kazk zayf zeminin yapt
deformasyonu takip edemediinden, zemin kaza abanarak kazkta ve zellikle kazn
stte temele balant noktasnda ar zorlanmalara ve byk nonlineer ekildeitirmelere
(betonda geni atlaklar, donatda ar plastik uzama) neden olabilir. Bu bakmdan zayf
zeminlerdeki kazkl temellerde kazklarn dey ve olabildiince kk apl (rijitlii az
esnek) seilmesi ok nemlidir.

3.4. Kinematik Etkileimin Dinamik Formlasyonu

ekilde 2 ve ekil 3te gsterildii zere, kazk-zemin ortam (g), sonsuz rijit temel (o) ve
taban kayas (r) alt indisleri ile ifade edilirse, kinematik etkileimi tanmlayan nonlineer
hareket denklemi aadaki ekilde yazlabilir.

oo og oo og o o o
r
g g gr go gg go gg g g g
( ) ( ) ( )
( ) (1)
( ) ( ) ( )
t t t
t
t t t


( ( (

+ + =
( ( ` ` ` ` (
( (
) ) ) )
C C K K u u u 0 0 0
u
0 M M T C C K K u u u
&& &
&&
&& &

Bu matris denkleminin birinci satr rijit temelin, ikinci satr ise kazk-zemin ortamnn
dinamik denge koulunu ifade etmektedir. Denklemde M, C ve K ilgili yl ktle, snm ve
nonlineer rijitlik altmatrislerini,
r
( ) t u&&
taban kayasnda tanmlanan ve kazk-zemin ortamna
rijit olarak aktarlan deprem yer ivmesinin iki yatay bileeninden oluan ivme vektrn,
g
( ) t

u
ve
o
( ) t

u ise kazk-zemin ortamnn ve rijit temelin taban kayasna gre rlatif (greli)
yerdeitirme vektrlerini gstermektedir. lgili hz ve ivme vektrleri de standard yap
dinamii notasyonu ile ifade edilmilerdir. T
gr
matrisinin her bir kolonu, taban kayasnda
tanmlanan yatay deprem yer ivmesinin bir bileeni iin ilgili yatay dorultudaki elemanlar 1,
dier dorultudaki elemanlar sfr olan rijit hareket aktarma vektrn gstermektedir.
Denk.(1)de geirgen snrlar ile ilgili terimler gsterilmemitir.
Denk.(1)in nonlineer olarak zm sonucunda temelde elde edilen greli ivme vektr
ile temele taban kayasndan rijit olarak aktarlan yer ivmesi toplanarak toplam ivme vektr
t
o
( ) t u&&
aadaki ekilde hesaplanr:


t
o or r o
( ) ( ) ( ) (2) t t t

= + u T u u && && &&

Buradaki T
or
matrisinin her bir kolonu, taban kayasndan rijit temele aktarlan deprem yer
hareketi bileeni ile ilgili rijit hareket aktarma vektrn gstermektedir.
Yukarda verilen formlasyon, taban kayasnda tanmlanan yer hareketinin kazk-zemin
ortamna ve bina temeline rijit olarak (statik gibi) aktarld ve bu nedenle bilinmeyen
yerdeitirme vektr ile trevlerinin rlatif (greli) olarak tanmland formlasyondur.
Uygulamada yaygn olarak kullanlan bu formlasyon yerine, toplam yerdeitirmelerin ve
trevlerinin dorudan bilinmeyen olarak alnd dalga yaylm formlasyonunu kullanmak
da mmkndr. Ancak bu durumda taban kayasndaki yer hareketinin yerdeitirme kayd da
analize girmektedir (Aydnolu 1980, 1981).
7
4. EYLEMSZLK ETKLEM

Altsistem Yntemi ile etkileim analizinin ikinci adm Eylemsizlik Etkileimi olarak
adlandrlr. Bu admda, kinematik etkileim admnda elde edilen etkin temel hareketi
bileenleri, styap altsistemine temel alt seviyesinde etki ettirilir. Ancak yaplacak analizde
zemin-kazk altsisteminin edeer dinamik rijitliinin de gznne alnmas gerekmektedir
(ekil 4).

4.1. Zemin Kazk Altsisteminin Edeer Dinamik Rijitlii

Zemin kazk altsisteminin edeer dinamik rijitliinin hesaplanmas amac ile, kinematik
etkileimde kullanlan nonlineer zemin-kazk modeli, maksimum davrana kar gelen
edeer zemin parametreleri kullanlarak lineerletirilir. Sperpozisyon ilkesine dayal
altsistem yntemi asndan zorunlu olan bu lineerletirme, pratik sonular bakmndan
nemli bir yaklakla yol amaz. Zira, yukarda belirtildii gibi, eylemsizlik etkileimi
erevesinde styapdan zemin ortamna geri gelen dinamik etkiler, kinematik etkileim
erevesinde taban kayasndaki deprem yer hareketinden zeminde oluan dinamik etkilere
oranla genellikle daha kk kalrlar.
Altsistem modelinin edeer dinamik rijitlik matrisinin elde edilmesi iin, en genel
boyutlu analiz durumunda gml temelin alt orta noktasna yatay iki ana eksen
dorultusunda ve bu eksenler etrafnda ayr ayr etki ettirilen birim harmonik ykler ve birim
harmonik momentlerden hesaplanan yerdeitirme ve dnme bileenlerinin oluturduu 4x4
mertebeli dinamik fleksibilite (esneklik) matrisi hesaplanr. Daha sonra bu matrisin tersi
(inversi) alnarak yine 4x4 mertebeli Zemin-Kazk Altsistemi Edeer Dinamik Rijitlik
Matrisi elde edilir. ok zel durumlarda, yukarda tanmlanan drt bileene ek olarak dey
eksen dorultusunda teleme ve bu eksen etrafndaki dnme (burulma) bileenleri de
eklenebilir. Bu durumda sz konusu matrislerin mertebeleri 6x6ya kar.
ki boyutlu analiz durumunda ise, dey orta eksene gre simetrik gml temel
durumunda yatay dorultuda etki ettirilen birim harmonik yk ile analiz dzlemine dik
dorultudaki eksen etrafnda etki ettirilen birim harmonik momentten hesaplanan
yerdeitirme ve dnme bileenlerinden yararlanlarak 2x2 mertebeli bir dinamik fleksibilite
matrisi ve bunun tersi alnarak ayn mertebeli dinamik rijitlik matrisi elde edilir (ekil 4a).
Dey eksen dorultusundaki bileen genellikle ihmal edilir. zel olarak bina temelinin
yzeysel temel olmas durumunda, yatay ve dnme serbestlik dereceleri arasndaki zayf
balant (coupling) ihmal edilebilir.
Yukarda tanmlanan birim yklemelerde kullanlan harmonik ykler, gznne alnan
ana deprem dorultusunda, aada tanmlanan eylemsizlik etkileimi modeli kullanlarak
yaplan ardk yaklamla elde edilen hakim doal frekansa gre belirlenir. Bu yaklamn
esas, eylemsizlik etkileiminde styapnn hakim titreim modunun dier modlara gre ok
daha etkin olmasna dayanmaktadr. Ardk yaklamn ilk admnda zemin sonsuz rijit kabul
edilerek styapnn hakim doal frekans hesaplanr ve buna gre yukarda belirtilen harmonik
birim yklemeler yaplr. Zemin-kazk altsisteminin bu ekilde elde edilen dinamik rijitlik
matrisi kullanlarak aada aklanan etkileim analizi modeli ile styap-kazk-zemin
sisteminin yaklak hakim doal frekans yeniden hesaplanr ve buna gre harmonik birim
yklemeler yeniden yaplr. Hakim doal frekanslar yeterince yakn oluncaya kadar ardk
yaklama bu ekilde devam edilir. Grld zere, eylemsizlik etkileiminin bu aamasnda
zemin altsistemi ile styap altsistemini analiz eden uzmanlk gruplarnn birarada almas
sz konusudur.
8
Birim yklerin bu ekilde dinamik olarak tanmlanmas ile, zemin-kazk ortamnn ktlesi
(temelin ktlesi hari) ve yine ayn ortamn snm ile birlikte ortamn kenarlarndaki
geirgen snrlar da aktive olmakta, bylece radyasyon snm (veya geometrik snm) ad
verilen ve eylemsizlik etkileiminde styapdan zemine geen enerjinin zeminin
sonsuzluunda ksmen kaybolmasn ifade eden dinamik olgu da, kabul edilebilir bir
yaklaklkla, hesaba katlm olmaktadr. Hakim doal frekansn ok kk olduu yksek
binalarda radyasyon snm ihmal edilebilecek kadar klr ve bu nedenle birim
yklemelerde harmonik ykler yerine statik ykler kullanlabilir.
Yukarda belirtilen harmonik birim ykleme analizlerinde, kazklarda oluan i kuvvetler
ile zemindeki gerilme ve yerdeitirme bileenleri de ayrca hesaplanr.
















(a) Eylemsizlik Etkileimi iin Zeminin Edeer Dinamik Rijitlik Matrisi (Adm 2)


















(b) Eylemsizlik Etkileimi (styap-temel) Analizi (Adm 3)

ekil 4. Eylemsizlik Etkileimi Analizinin Admlar
(s)
(o)
t
xo
( ) u t &&
t
o
( ) u t &&
(o)
geirgen
snrlar
kazklar
zemin
ortam
xx x g
oo
x


S S
S S
(
=
(

S
(o)
9
4.2. Eylemsizlik Etkileimi Analizi

Eylemsizlik etkileimi analizi, stap temeli tabannda tanmlanan temel etkin yer hareketi
bileenlerinin, yine temel tabannda tanmlanan edeer dinamik rijitlik matrisine kar gelen
yaylarn altndan styapya (binaya) etki ettirilmesi ile yaplan styap (bina) deprem
analizidir (ekil 4b). Bu analizde, sonsuz rijit bina temelinin ve varsa bodrum katlarn
(bodrum kutusu) tm ktle bileenleri de dikkate alnacaktr. Zemin ortamnn sonlu rijitlii
ile birlikte bu ktlelerin de gznne alnmas ile eylemsizlik etkileimi analizinde styapnn
doal titreim periyotlar, sonsuz rijit zemin varsaym ile yaplan geleneksel analize oranla
daha uzun periyotlar olarak elde edilirler. Bunun sonucu olarak, eylemsizlik etkileiminde
styapya etkiyen deprem ykleri ve styapda oluan etkiler, (kinematik etkileimde deprem
verisinin, yani etkin temel ivmelerinin deiimi bir yana braklrsa) etkileimsiz duruma (rijit
zemin durumuna) oranla daha dk deerler olarak elde edilir. Bu nedenledir ki, kinematik
etkileimin ihmal edildii baz ynetmelik uygulamalarnda (rnein bkz. ASCE 2010),
sadece eylemsizlik etkileiminden ibaret olduu varsaylan yap-zemin etkileiminin, binadaki
taban kesme kuvvetini %30a kadar azaltmasna izin verilmektedir.
Daha nce belirtildii zere eylemsizlik etkileimi analizinde styap, performansa gre
tasarm erevesinde nonlineer olarak modellenerek zaman tanm alannda, veya lineer olarak
modellenerek azaltlm deprem ykleri altnda ynetmelie gre Mod Birletirme Yntemi ile
analiz edilebilir. Ancak ynetmelikteki Edeer Deprem Yk Yntemi kullanlmamaldr.
Binada bodrum katlarn bulunmas, dier deyile gml temel durumunda, eylemsizlik
etkileimi analizlerinde deprem etkisi olarak, yatay ivmelerle birlikte dnme ivmelerinin de
gznne alnmas ve analizde kullanlacak bilgisayar yazlmnn bunu yapabilecek
kapasitesinin bulunmas gerekmektedir. Uluslararas kabul grm ve lkemizde de
kullanlmakta olan baz yazlmlarn yeni versiyonlarnn bu koulu salad bilinmektedir.
Yukarda 4.1de belirtildii zere harmonik birim yklemelerden kazklarda hesaplanan i
kuvvetler ile zeminde oluan gerilme ve yerdeitirme bileenleri, eylemsizlik etkileimi
analizlerinde elde edilen yay kuvvetleri ile arplr ve bylece eylemsizlik etkileiminden
zemin-kazk altsisteminde meydana gelen ek etkiler de hesaplanm olur.

4.3. Eylemsizlik Etkileiminin Dinamik Formlasyonu

Eylemsizlik etkileiminin dinamik formlasyonu, styap ve temelin serbestlik
derecelerinin toplam ve/veya rlatif (greli) olarak tanmlanmasna bal olarak ok eitli
ekillerde yaplabilir (Aydnolu 1980, 1981). Burada verilen formlasyon, uluslararas kabul
grm ve lkemizde de yaygn olarak kullanlmakta olan bilgisayar yazlmlarnn genel
yaklamna uyumlu olacak ekilde dzenlenmitir.
ekilde 4te gsterildii zere styap (s), sonsuz rijit temel ise (o) alt indisleri ile ifade
edilirse, eylemsizlik etkileimini tanmlayan nonlineer hareket denklemi aadaki ekilde
yazlabilir:

ss so ss so s s s s s so t
o
s s g
o o os oo os oo oo o o o
( ) ( ) ( )
( ) (3)
( + ) ( ) ( ) ( )
t t t
t
t t t


( ( (

+ + =
` ` ` ` ( ( (
) ) ) )
C C K K u u M 0 u M T
u
0 M M C C K K S
&& &
&&
&& &

Bu matris denkleminin birinci satr styapnn, ikinci satr ise temelin ve temel serbestlik
derecelerine indirgenmi kazk-zemin ortamnn dinamik denge koulunu ifade etmektedir.
Denklemde M, C ve K ilgili yl ktle, snm ve nonlineer (veya lineer) rijitlik
altmatrislerini,
g
oo
S ise yukarda 4.1e gre elde edilen zemin-kazk altsisteminin edeer
10
dinamik rijitlik matrisini gstermektedir.
t
o
( ) t u&&
, kinematik etkileim analizi sonucunda temel
tabannda hesaplanan ve styapya rijit olarak aktarlan etkin temel hareketi (effective
foundation input motion)a ait toplam ivme bileenlerinden oluan vektrdr (ekil 4b).
o
( ) t

rijit temelin etkin temel hareketine gre rlatif (greli) yerdeitirme vektrn
gstermektedir.
s
( ) t

u ise temelden styapya rijit olarak aktarlan etkin temel hareketine gre
styapnn rlatif (greli) yerdeitirme vektrdr. lgili hz ve ivme vektrleri de standard
yap dinamii notasyonu ile ifade edilmilerdir.
te yandan Denk.(3)te M
o
sonsuz rijit bina temelinin, bodrum d duvarlarnn ve
bodrum kat demelerinin (bodrum kutusu) tm ktle bileenlerini ieren ve gml temelin
alt orta noktasnda tanmland iin teorik olarak diyagonal d terimleri de olan ktle
altmatrisini gstermektedir. T
so
matrisi ise, etkin temel ivme bileenlerinin (yatay eksenler
dorultusundaki teleme bileenleri ile bu eksenler etrafndaki dnme bileenlerinin)
styapya rijit olarak aktarlmasn salayan aktarma matrisidir. Gelimi bilgisayar
yazlmlar, bu matrisi otomatik olarak oluturmaktadr.
Bilindii zere, bina temelinin sonsuz rijit olarak modellenmesi iin iki yol vardr. Birinci
yol kapsamnda boyutlu cisim kstlamalar (body constraints) kullanlabilir. Toerik olarak
doru olan yol bu olmakla birlikte, eylemsizlik etkileimi analizinde kaln kabuk (thick shell)
tr sonlu elemanlarla idealletirilen temel ve bodrum duvarlarnn esasen byk olan yayl
rijitliklerinin aynen kullanlmas nerilmektedir. Bu durumda bilgisayar yazlm temel,
bodrum d duvarlar ve bodrum kat demelerinde bulunan sonlu elemanlarn dm noktas
yl ktlelerini otomatikman hesaplayacak ve yukarda belirtilen diyagonal d ktle matrisi
elemanlarnn tanmna gerek kalmayacaktr.

5. TASARIMA ESAS BYKLKLER HESAPLAMASI

Kinematik etkileim ve eylemsizlik etkileimi analizlerinin sonularndan yararlanlarak,
styapda (binada) ve zemin-kazk altsisteminde tasarma esas byklkler aadaki ekilde
hesaplanacaktr.

5.1. styapda (binada) Tasarma Esas Byklklerin Hesaplanmas

Sonsuz rijit temel varsaymnn sonucu olarak kinematik etkileim analizi sadece zemin-
kazk altsistemi ile snrl olduundan, styapda (binada) hesaplanacak tasarma esas
byklkler sadece eylemsizlik etkileimi analizinden elde edilen byklkler olacaktr.
(a) styap (bina) iin ynetmelie gre azaltlm deprem ykleri altnda lineer analiz
yaplmas durumunda, temelin serbestlik derecesi says kadar sayda tanmlanm bulunan
ortalama etkin temel ivme spektrumu bileenlerinin herbiri iin ayr ayr hesap yaplacak ve
herbirinden styapda elde edilen maksimum byklklerin karelerinin toplamnn karekk,
tasarma esas byklk olarak belirlenecektir.
(b) Performansa Gre Tasarm kapsamnda styapda (binada) zaman tanm alannda
nonlineer analiz yaplmas durumunda, temelin serbestlik derecesi says kadar sayda
tanmlanm bulunan etkin temel yer hareketi (effective foundation input motion)nin tm
bileenlerine ait ivme zaman deiimleri birarada gznne alnacak ve tmnn ortak
etkisi altnda styapda tasarma esas byklkler, her bir byklk iin ortalama alnarak
hesaplanacaktr.



11
5.2. Zemin Ortamnda ve Kazklarda Tasarma Esas Byklklerin Hesaplanmas

Zemin ortamnda ve kazklarda tasarma esas byklklerin elde edilmesi iin, kinematik
etkileimde ve eylemsizlik etkileiminde hesaplanan byklklerin uygun ekilde
birletirilmesi gerekmektedir.
(a) Eylemsizlik etkileimi kapsamnda styap (bina) iin ynetmelie gre azaltlm
deprem ykleri altnda lineer analiz yaplmas durumunda, 5.1(a)da belirtildii zere
ortalama etkin temel ivme spektrumu bileenlerinin herbiri iin eylemsizlik etkileimi
erevesinde ayr ayr yaplan hesap sonucunda zemin-kazk altsisteminde hesaplanan
maksimum yerdeitirme ve gerilme (kazklarda i kuvvet) byklkleri ile, kinematik
etkileim erevesinde hesaplanm bulunan ayn byklklerin maksimum deerlerinin
karelerinin toplamnn kare kk, tasarma esas byklkler olarak belirlenecektir. Kinematik
etkileimde kazklarda plastik ekildeitirme (plastik mafsal dnmesi) meydana gelmesi
durumunda, eylemsizlik etkileiminden elde edilecek dorusal elastik (lineer) byklkle
dorudan birletirme mmkn olamayacandan, yaklak bir yol izlenebilir. Eylemsizlik
etkileiminde kazk zerindeki komu dm noktalar arasndaki hesaplanan greli teleme
oranlarnn farklar, kinematik etkileimde elde edilen plastik mafsal dnmeleri ile, yine
karelerin toplamnn karekk kuralna gre birletirilebilir.
(b) Eylemsizlik etkileimi iin Performansa Gre Tasarm kapsamnda styapda (binada)
zaman tanm alannda nonlineer analiz yaplmas durumunda, kinematik etkileim
kapsamnda da nonlineer analiz yaplm olduundan, birbirleri ile zaman tanm alannda
uyumlu olan bu iki analizin sonular kazk-zemin altsisteminde dorudan toplanabilir.
Tasarma esas byklkler, her bir byklk iin ortalama alnarak hesaplanacaktr.

6. SOULAR

Deprem blgelerinde zayf zeminler zerinde ve temeli kazkl olarak ina edilen
binalarda deprem hesabnn bir yap-kazk-zemin dinamik etkileimi analizi olarak yaplmas
gerektii dnlmektedir. Bu raporda, byle bir etkileim analizinin pratik bir ekilde
yaplabilmesi iin nerilen ve zellikle zmirde Bayrakl blgesinde olduu gibi, bu tr
zeminler zerinde yaplacak yksek binalarda kullanlmas ngrlen bir analiz yntemi ile
ilgili aklamalara yer verilmitir.
Yap-kazk-zemin dinamik etkileimi erevesinde deprem analizi birbirini izleyen iki
aamada yaplabilmektedir. Kinematik etkileim olarak adlandrlan birinci aamada zemin-
kazk-temel altsistemi, taban kayasnda tanmlanan deprem yer hareketinin etkisi altnda,
zeminin ve kazklarn nonlineer davranlar da dikkate alnarak, zaman tanm alannda analiz
edilmektedir. Zemin dinamii konusunda uzman geoteknik mhendislerin katklar ile
yaplmas gereken bu analiz iin uygulamada kullanlan zel bilgisayar yazlmlar mevcuttur.
Bodrumlu binalarda temelin zemine gml olmas durumunun da gznne alnabildii
kinematik etkileim analizi sonucunda elde edilen etkin temel hareketinin bileenleri, ikinci
aama olan eylemsizlik etkileimi analizinde etkin temel deprem ivmeleri olarak binaya etki
ettirilecek olan deprem verileridir. Bu anlamda kinematik etkileim analizi, tabakal serbest
zemin ortamnda sadece dey dorultuda ilerleyen dalgalar iin geerli olan basit tek boyutlu
dalga analizinin (zemin bytme analizi), kazklarn ve gml temelin de temsil edildii
gerek zemin-kazk-temel ortamnda gerekletirilen binaya zg gelimi biimi olmaktadr.
Bu bakmdan standart zemin bytme analizlerinden elde edilen spektrumlarn, her biri
dierinden farkl olan kazkl ve zemine gml yaplar iin kullanlmas doru deildir.
12
Etkileim analizinin kazk tasarm bakmndan da ok nemli bir ilevi vardr. Zayf
zemine gre ok daha rijit olduklar iin byk dinamik etkilere maruz kalabilen kazklarda
oluabilecek zorlanmalar ve nonlineer ekildeitirmeler de, ancak kinematik etkileim analizi
ile hesaplanabilmektedir. Bu anlamda kinematik etkileim analizi, kazklarn gerek dinamik
etkiler altnda doru ve rasyonel tasarm iin de zorunlu olmas gereken bir analiz aamasdr.
te yandan ikinci aamada gerekletirilen eylemsizlik etkileiminde zemin-kazk-temel
altsisteminin rijitlii, ayr bir analizle elde edilen edeer dinamik rijitlik matrisi ile temsil
edilmektedir. Kinematik etkileim ve eylemsizlik etkileimi aamalarnda zemin ortamnda ve
kazklarda meydana gelen etkiler uygun biimde birletirilerek tasarma esas byklkler elde
edilmektedir.

SO SZ

Hasbelkader yap-zemin etkileimi problemi ile nerede ise 40 yl nce doktora almasna
baladnda tanm ve bir zamanlar bu konuda epeyce alm olan bu raporun yazar,
zellikle zmirde zemin koullarnn ok kritik olduu Bayrakl blgesinin yksek binalarn
yapm iin tahsis edilmesi dolays ile gndeme gelen bu ilgin mhendislik probleminin
rasyonel zm iin, onca zaman sonra kk bir katkda bulunmu olmaktan byk
mutluluk duymaktadr.

KAYAKLAR

ASCE (2010) Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures, ASCE/SEI 7-10,
American Society of Civil Engineers, Reston, VA.
Aydnolu, M.N. (1977) styap-Zemin Ortak Sisteminin Deprem Hesab, Doktora Tezi,
stanbul Teknik niversitesi naat Fakltesi (Tez danman: Prof. Adnan akrolu), T
Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Matbaas, Ocak 1977, stanbul
Aydnolu, M.N. (1980) Unified formulations for soil-structure interaction, Proc. 7th World
Conference on Earthquake Engineering, Vol.6, pp.121-128, stanbul.
Aydnolu, M.N. (1981) Yap-zemin dinamik etkileiminin genel formlasyonu ve zemine
gml yaplar iin bir altsistem yntemi, Doentlik Tezi, stanbul Teknik niversitesi naat
Fakltesi, Mart 1981, stanbul.
Aydnolu, M.N. (1993
a
) Development of analytical techniques in soil-structure interaction,
in Dynamic Soil-Structure Interaction, ed. P Glkan & R.W. Clough, ATO Advanced Study
Institute, Kemer-Antalya, Turkey, 8-16 July 1992, Kluwer Academic, Dordrecht, 1993,
pp.25-42.
Aydnolu, M.N. (1993
b
) Consistent formulation of direct and substructure methods in
nonlinear soil-structure interaction, Soil Dynamics and Earthquake Engineering, Vol 12, pp.
403-410.
BB (2007) Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk ve
skan Bakanl, Ankara
BB (2008) stanbul Yksek Binalar Deprem Ynetmelii, Taslak IV, Mays 2008, stanbul
Bykehir Belediyesi, stanbul
Itasca (2011) FLAC3D Fast Lagrangian Analysis of Continua in 3 Dimensions, Version
4.0, www.itascacg.com.
13
Kausel, E. (1988) Local transmitting boundaries, J. Eng. Mech. Div. ASCE, Vol 114,
pp.1011-1027.
Mengi, Y. And Tanrkulu, A.K. (1993) Absorbing boundary conditions in soil-structure
analyses in Dynamic Soil-Structure Interaction, ed. P Glkan & R.W. Clough. ATO
Advanced Study Institute, Kemer-Antalya, Turkey, July 8-16 1992, Kluwer Academic,
Dordrecht, 1993, pp.111-146.
PEER/TBI (2010) Guidelines for Performance-Based Seismic Design of Tall Buildings,
Version 1.0. Pacific Earthquake Engineering Research Center, PEER Report 2010/05,
November 2010. Prepared by the Tall Buildings Initiative (TBI) Guidelines Working Group,
Berkeley, CA
Whitman, R.V. and Bielak, J. (1980) Foundations in Design of Earthquake Resistant
Structures, ed. E. Rosenblueth, Halsted Press.