Metin IZETI

KLLAPIA E TESAVVUFIT

Fakulteti i Shkencave Islame Shkup 2004

Boton: Fakulteti i Shkencave Islame - Shkup Kryeredaktor dhe redaktor prgjegjs: Dr. Ismail Bardhi Redaktor gjuhsor: Fatmire Ajdini-Hoxha Prkujdesja kompjuterike dhe korrektura: Urim Poshka

Metin IZETI KLLAPIA E TESAVVUFIT

PRMBAJTJA:
PRMBAJTJA: .........................................................................5 VRTET KLLAPI E TESAVVUFIT ......................................7 HYRJE ......................................................................................11 PJESA E PAR .......................................................................15
1. ZHVILLIMI HISTORIK I TESAVVUFIT ................................ 15 a) sht Tesavvufi? ................................................................. 15 b) Burimet e skruara t Tesavvufit ............................................. 27 2. TERMINOLOGJIA DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORE T TESAVVUFIT.......................................................................... 38 2.1. Termet psikologjike t Tesavvufit ........................................ 38 2.2. Termat e gjendjeve dhe pozicionimeve sufike (makamet dhe halet) .......................................................................................... 49 2.3. shtjet e filozofis s Tesavvufit........................................ 62 3. INSTITUCIONET E TESAVVUFIT ......................................... 72 3.1 Tarikati (Rruga sufike) ......................................................... 73 3.2 Teqet dhe Zavijet ................................................................ 79

PJESA E DYT .......................................................................85

TESAVVUFI N BALLKAN ........................................................ 85 1. Deprtimi i tarikateve dhe themelimi i teqeve t para n viset ballkanike (shekujt XIII-XVIII) .................................................. 85 1.1. Bogomilizmi dhe botkuptimet mistike t bogomilve ........ 86 1.2. Deprtimi i sufijve t par paraosman .............................. 90 1.3. Tesavvufi n Shtetin Osman (Anadoli dhe Ballkan) deri n shekullin XVIII ........................................................................... 96 2.1 Rrethanat sufike n shekullin XVIII dhe XIX ..................... 107 2.2. Rrymat sufike t prfaqsuara n Ballkan n shekullin XVIII dhe XIX dhe prfaqsuesit e tyre.............................................. 112 TARIKATET DHE TEQET E TYRE ........................................ 116 1. TARIKATI MEVLEVI ............................................................ 116

2. TARIKATI NAKSHIBENDI ................................................... 130 3. TARIKATI HALVETI ............................................................. 139 4. TARIKATI KADIRI ................................................................ 158 5. TARIKATI RIFAI .................................................................... 166 6. TARIKATI SADI ..................................................................... 172 7. TARIKATI BEKTASHI ........................................................... 177 8. TARIKATI MELAMI .............................................................. 189

PJESA E TRET ...................................................................196

MARRDHNIET SHOQRORE T TARIKATEVE ME SHOQRIT BALLKANIKE N SHEKUJT XVIII DHE XIX . 196 1. SUFIJT DHE ULEMAJA....................................................... 197 2. SHEJHT DHE ADMINISTRUESIT VENDOR .................. 200 3. THEMELIMI I QYTETEVE DHE TEQET ........................... 204 4. SUFIJT DHE POPULLATA .................................................. 205 5. TESAVVUFI DHE LETRSIA ALAMIADE ......................... 206

SONU ...................................................................................209 REZIME .................................................................................214 SUMMARY ............................................................................218 BIBLIOGRAFIA ...................................................................223 TREGUESI I PRGJITHSHM .........................................255

VRTET KLLAPI E TESAVVUFIT

Struktura kategoriale e mendimit filozofik/sufik nuk sht konstant kuptimore t ciln e marrim nga trashgimia filozofike si t dhn ideore a priori. Po t ishte e till, do t shndrrohej n kanon, n at ritualitet t mendimit q di vetm pr prsritjen liturgjike t t njjts. Gjat ksaj duhet dalluar nocionet q dikur vlenin si instrumentarium i domosdoshm filozofik nga ata t cilt edhe sot vlejn, por q kan domethnie tjetr. Nocioni i t Vrtets, e me kt edhe i Absolutit, sht, si t thuash, tem njerzore e amshueshme, ai lloj i zgjedhjes s njeriut i cili presupozohet me vet at q prek jo vetm n rrnjn e prvojs konjitive, por q qensisht prcakton totalitetin e njerzores si t till. Sepse: q t mund t flasim dhe t mendojm, t sillemi n mnyr njerzore doemos na duhet e vrteta. Ne sipas asaj barazohemi, at e thrrasim n ndihm kur jemi t cunguar n mnyr t padrejt dhe moralisht, kur e vrteta e nj individi, koncepti i tij i anshm subjektiv, relativizmi i vlerave t nj grupi t caktuar, rendit normativ botror sjell deri buz desubjektivizimit patologjik, n at kufi kur prpiqemi t besojm se duhet t ekzistoj nj rend i mbirenditur, kozmik i vlerave sipas t cilit do t matej ajo t ciln e kemi humbur padrejtsisht dhe n t ciln, n mnyr objektive, kemi t drejt t plot njerzore. Nocioni i t vrtets nuk vjetrsohet, dhe edhe pse e ndryshon domethnien dhe fiton prkufizim tjetr, ajo megjithat mbetet ajo q sht e vrtet. Kjo histori e riprkufizimit sht vet historia e filozofis, logosi i kohzgjatjes s saj, vetdijsimi i mendimit filozofik-sufik. Mirpo, a nuk sht nocioni i t vrtets i bartur edhe n ato sfera ku nuk e ka vendin dhe ku, sipas logjiks s gjrave dhe ndarjes s tyre vlersore duhet trajtuar si i huaj dhe jo i prpjesshm? Apo, mbase, nga aspekti formal dhe prmbajtsor sht aq i gjer dhe i pasur sa q mund t vlej pr t gjitha sferat e veprimtaris nejrzore, t jet norm dhe kriter i tyre

Kllapia e Tesavufit

absolut? Prej nga n fakt motivi dhe nevoja teorike q ajo t aplikohet edhe n sfern e praktiks sufike, aty ku q nga kohrat e mhershme e deri m sot sht shtrir hija e paragjykimit ndaj sufizmit si njohje m e ult, e dors s dyt, si mashtrim, si halucinacion? A thua me kt totaliteti i praktiks njerzore trsisht nuk sht nnshtruar nn parimin e racionalitetit, nn at parimin i cili teleologjin e racios, si mendje instrumentale, t formalizuar dhe operacionale e postuloi si realitet t vetm t bots moderne? A kemi arritur, duke jetuar n at t vrtet t krkuar dhe t realizuar, deri te e vrteta autentike e jets dhe deri te jeta e t vrtets si mas e integritetit njerzor? Metin Izeti, autor i studimit Kllapia e Tesavvufit edhe pse nuk i parashtron t gjitha ato pyetje, ai prapseprap, nga horizonti nga i cili i prsiat nocionet e t vrtets dhe t vrtets sufike, as q ka mundur ti parashtroj, sepse q n fillim duket sikur sht pajtuar me akademizmin teorik-letrar t njohjes n t cilin me do kusht duhej liruar nga njimtimi pr t vrtetn e studimit n fjal. N nj hapsir mjaft t ngushtuar, n diskutimin q pretendon q njkohsisht t problematizoj dhe prmbledh, autori dshiron ta emrtoj pyetjen qensisht logjike dhe estetike, ta prcaktoj toposin e tij shpirtror dhe rrjetin e konstelacionit ideor n t cilin paraqitet ai, q, duke u nisur nga shqyrtimi i vet nocionit t Tesavvufit si t till, shqyrtimit prmbledhs t teorive pr t, prmes prpjekjes s analizs strukturore t ktij nocioni, t prcaktoj se ku qndron thelbi i tij sot dhe, m n fund, q nga fillimi me saktsi m t madhe ta vzhgoj fenomenin e Tesavvufit dhe me prpikri ta caktoj t vrtetn e tij burimore. M. Izeti niset nga qasja empirike se nocionin Tesavvuf, teorin dhe praktikn e tij i hasim n prditshmrin e kulturs religjioze dhe filozofin e religjionit. Duke parafrazuar mendimin e Gazaliut se Tesavvufi i cili n perspektiv nuk lviz nga e vrteta lodhet n detyrn e vet, autori duket se thot se Tesavvufi fiton pesh m t madhe dhe kuptim m parimor kur bhet realitet i kuptimit kuranor dhe tradits pejgamberiane, respektivisht se edhe n sfern e estetiks s prgjithshme ky nocion sht prdorur pothuajse si i till, n kuptim ose prmbajtje domethnse m tutje t padiferencuar.

Vrtet kllapi e Tesavvufit

Dhe pikrisht n at nevoj q kategoria e s vrtets s Tesavvufit prfundimisht t shqyrtohet n kuptimin strikt logjik, t diferencuar, qndron impulsi baz pr kt studim. Gjat ksaj para s gjithash duhej marr n konsiderat kompleksi i kuptimeve m heterogjene t ktij nocioni, q nga ato q u paraqitn brenda mendimit parashkencor dhe parafilozofik deri te t gjitha ato dispozitat konstituive kuptimore t cilat i gjejm n metafizik (ontologji), logjik, teorin njohse, etik, estetik, filozofin e historis, filozofin e religjionit, hermeneutikn, semantikn etj. Vet ballafaqimi me heteromonin e kuptimit krkonte edhe metodn prkatse t hulumtimit teorik: ajo tek M. Izeti, sipas vet natyrs s qasjes teorike, sht induktive, dhe nuk sht as njohje intuitive e as dedukcion. Me vet at q presupozohet se nocioni i t Vrtets sht i vjetr por jo edhe i vjetruar, se ka domethnie shum t lart, marr t drejtn t them t nocionit m t lart q udhheq jetn e njeriut dhe ia prcakton masn, do t mjaftonte pr motivimin shpirtror pr tu prpjekur pr gjetjen e prgjigjes n pyetjen themelore: a sht njtrajtshmria e veant strukturore ajo q e cilson nocionin e t vrtets dhe e dallon nga nocionet e tjera t rangut t tij filozofik, apo ndryshueshmria dhe shumtrajtshmria e saj strukturore na shtyjn n relativizm dhe skepticizm njohs-teorik? Pr tu prcaktuar kuptimi i drejt i nocionit t s vrtets sufike, respektivisht pr tu determinuar dhe njohur legjitimiteti i tij si kategori themelore filozofike fillimisht duhej q t zbulohet kuptimi i nocionit t s vrtets si t till, pa rajonalizimet e tij kompensuese dhe t derivuara kuptimore. Kjo sht br prmes nocioneve themelore dhe teorive t s vrtets, q nga ato q u vendosn n veprat e shum mutesavvifve t hershm e deri te t kuptuarit e t vrtets n teorit filozofike t praktiks s sufijve sot, t cilt n mas t madhe, si thot edhe vet autori, sht mir ta bjn pastrimin e tyre t brendshm dhe t jashtm. Fuqia e metafiziks mundson fushn e gjer t argumentimit, por n t njjtn koh pandrprer thrret n rrezikun e tmerrit t metafiziks. Gjat ksaj autorin nuk e intereson vetm historia e thjesht e shqyrtimit t nocionit t Tesavvufit, por edhe fenomeni dhe struktura e tij, ajo pra q n historin e mendimit metafizik dhe logjik evropian sht evidentuar n formn e disa teorive themelore: koherencs, redundimit, .

10

Kllapia e Tesavufit

evidencs, prcaktimit ontologjik t s vrtets. Secila nga kto teori shqyrtohet vetm n formn e prkufizuar, respektivisht vetm n at statusin metafizik-logjik i cili e prcakton si t till, pa nxjerrje t gjer dhe narracion tekstual. Pr mos tu futur n detaje n skenarin e dshmimit se nocioni i t vrtets sufike sht nj kategori anakrone dhe e humbur estetike, do t cekim dy qndrime themelore t cilat n mnyr apodiktike shprehin konstatimin e till: nocioni i t vrtets sufike i kundrvihet mnyrs s qensis s praktiks. N sfern e saj e vrteta e humb prmbajtjen e saj kuptimore q e prbn at: t jet identike me at q e prezenton forma e jashtme. Mirpo, sht e vrtet se Tesavvufit nuk i lejohet asgj q vet ai nuk ia ka lejuar vetvetes. Ktu para s gjithash mendojm n interpretimin modern t sufizmit dhe n sufizmin bashkkohor, si dhe n at kryqzimin e tyre kuptimor-prmbajtsor n t cilin nganjher vshtir dallohet far sht praktik e drejtprdrejt e far pasqyrimi pr t. N fund pa ngurrim mund t themi se Kllapia e Tesavvufit e Metin Izetit sht nj vepr e cila i prgjigjet nj krkese shum t rndsishme dhe njkohssisht plotson zbraztin q pr nj koh t gjat sht vrejtur n mesin ton lidhur me studimin e Tesavvufit, si dhe i jep shtys hulumtimit t ksaj tradite. N t prpos prezentimit t prmbajtjeve t Tesavvufit, rrymave kryesore sufike, me rndsi t veant sht edhe prkthimi i nocioneve t rndsishme, gjegjsisht fjalori i tij mistik, e mos t flasim pr literaturn e shfrytzuar, meq n gjuhn shqipe deri m tani nuk kemi pasur vepr t ktill e cila n mnyr akademike e ka shtjelluar shtjen e Tesavvufit dhe t sufizmit. Shkup, maj 2004 Dr. Ismail Bardhi

HYRJE
Zemra e besimtarit nuk qetsohet derisa ta l pas shpine frikn prej xhehennemit Muadh bin Xhebel

T dshmohet dhe t hulumtohet Tesavvufi dhe mendimi i dikujt n kt, ose n ndonj kontekst tjetr, sht pothuajse nj pun e pashmangshme e atij prcaktimi i cili t paktn pr vete dshiron ta kuptoj traditn, me qllim q t bhet i njohur. Madje as edhe vrejtja n at angazhim nga t kuptuarit deri te interpretimi nuk z vend t parndsishm. Me hedhjen e vshtrimit mbi tekstet rreth Tesavvufit vetm rrall her haset n vazhdimin e dshmuar dhe deri n fund personal e t urt t haprimit. E shpesht sht ecja hap pas hapi, ndrsa edhe m e shpesht ngecja pas tradits. Vula e bashkkohsis thjesht e zgjat edhe ashtu harkun e thyeshm t luajtjes hapsirore, dhe pr aq sa harku bhet m i gjer, pr aq lidhjet e t kuptuarit jan m t holla. Prandaj nuk habit mbylltsia e hapur e domethnies s fjalve nga t cilat jan t krijuara pohimet. Prmes tyre kisha dshiruar ta njoh mendimin. Sa m tepr mund q investoj, ajo q m sht dukur e thjesht gjithnj e m tepr m ndrlikohet. Prkundr ksaj, nuk kam t drejt ti hesht prvojat e mia. Kto studime dshmojn prpjekjen e nj studiuesi t Tesavvufit. Ekziston nj numr i konsiderueshm pyetjesh t cilat q nga fillimi i ekzistencs n kt bot jan parashtruar dhe prezentuar n sferat e religjionit, filozofis dhe disiplinave t ndryshme shkencore. Kshtu pr shembull njeriu shpeshher sht prballur me sprovn e t menduarit, sht domethnia e jets, nse ajo ekziston n t vrtet apo jo harresa e qenies; qllimi i bots, a ka realitet qensor procesi historik; ndarja e qensis n materialen dhe shpirtroren dhe relacioni midis tyre; prsosuria

12

Kllapia e Tesavufit

e njeriut; relacioni midis Krijuesit dhe Bots, Krijuesit dhe krijesave; shtjet e etiks s prgjithshme; problemi i s mirs dhe t keqes; arbitrimi spekulativ ose revelues n vendosjen e ktyre dy kategorive, etj., jan shtje t nj hermeneutike filozofike e teologjike. Islami si nj lvizje e gjer teologjike, ideore, qytetruese, kulturore dhe si mnyr e jets, ka pasur nevoj tu prgjigjet nj numri t konsiderueshm t ktyre pyetjeve dhe t ndrtoj institucione dhe organizma t cilt n mnyr pragmatike do ti zbrthejn nevojat e individit dhe t shoqris. Nj pjes e institucioneve t nevojshme pr mnyrn e jets dhe botkuptimin islamik jan t themeluara n kohn e Pejgamberit a.s., pjesa tjetr n periudhn e katr halifeve t drejt, ndrsa pjesa tjetr sht sendrtuar n periudhat e mvonshme. Klasifikimi dhe kodifikimi i disiplinave dhe shkencave islame, si tefsiri, kelami, historia islame, kiraeti, tesavvufi kan filluar n fillim t shekullit II/VIII1 ndrsa diskutimi shkencor, filozofik dhe teologjik i tyre ka vazhduar n t gjitha periudhat e mpasme, her me intensitet m t madh e her me energji m t zbeht. Edhe Tesavvufi si shkenc ose disiplin e posame e proviniencs islame, sht zhvilluar paralelisht me shkencat tjera dhe ka arritur deri n ditt e sotme. Nse parashtrohet pyetja se si ka mundsi q t jetsohet Islami ose feja n sistemin e ri botror, ather njra prej shtjeve q duhet diskutuar n prgjigjen ndaj ksaj pyetjeje sht edhe botkuptimi sufik, gjegjsisht mistik dhe vendi i praktiks dhe prvojs mistike n jetn e njeriut t sotshm. N realitet nj problem i ktill ka ekzistuar edhe n t kaluarn, mirpo sot kur ndihet nevoja pr rindrtimin dhe risistematizimin e jets fetare dhe shoqrore t muslimanve kjo shtje ngrthen rndsi t posame pr ata q mendojn ti nxjerrin parimet e vrteta t udhrrfimit fetar n shoqrin njerzore. N t kaluarn e afrme prezentimet e fes jan br kryesisht nga aspekti juridik dhe ekzoterik, duke mos u ndalur aq sa duhet n ann e prvojs shpirtrore dhe prmass ezoterike t shpalljes
1

N lidhje me kodifikimin e shkencave islame shih: Ahmed Emin, Fexhrul-Islam, Kajro, 1957, f. 35.

Hyrje

13

dhe teksteve tjera fetare. Largimi prej ezoteres nuk ka qen domosdoshmri fetare por m tepr psikologjike dhe sociologjike. Shpeshher prleshjet q jan br n relacionin sheriat-tarikat, dhahir (ekzoterik) - batin (ezoterik), sufiulema kan qen prleshje me prapavij t mbizotrimit shoqror ose subjektiv. Prderisa ulemat prfaqsuesit e Tesavvufit i kan konsideruar si tepr subjektiv dhe t dhn pas brendsis s shpalljes, q n t shumtn e rasteve e ka vshtirsuar arbitrimin n mesin e atyre q jan t vrtet dhe atyre q keqprdorin qllimmirsin e ithtarve t vet, sufijt pr ulemat kan pohuar se jan tepr skriptual dhe ngecja n fjalprfjalshmrin e tekstit, e sidomos nse bhet fjal pr tekstet hyjnore, ka br q t mos i zbulojn karakteristikat reale t brendsis s shpalljes. Aspak nuk ka dyshim se n t dyja ant ka vlersime t cilat kan qen tepr subjektive, por ka edhe realitete q nuk mund t mohohen. Pikrisht pr kt Islami duhet t diskutohet si nj trsi shpirtrore-materiale e cila mund t sendrtohet vetm nprmjet karakteristikave thelbsore t ktyre dy elementeve prbrse dhe disiplinave t cilat jan t prezentuara si vazhdimsi e tyre. Kultura e nj populli vlersohet sipas vetdijsimit t individve ndaj ngjarjeve dhe vlerave t prezentuara gjat historis. Tesavvufi sht disiplin e cila sht zhvilluar, ka ekzistuar dhe z vend edhe sot n t gjitha trojet ku jetojn muslimant, e si pjes prbrse e tyre edhe n Ballkan dhe tek shqiptart. Kjo vepr ka pr qllim q n baz t specifikave shkencore t prezentoj edhe prvojat e mistikve t Tesavvufit, zhvillimin historik dhe pasqyrimin e tij n viset ballkanike, me theks t posam pr pranin e tij n mesin e shqiptarve. Si nj ndr veprat e pakta t ktij lloji n gjuhn shqipe dhe si studim i nj nnqielli t posam edhe n letrsin e gjithmbarshme t Tesavvufit, shpresojm se do t hap rrugt e studimit dhe analizs thelbsore t ktij fenomeni me t gjitha pasqyrimet e tij n shoqri, i cili ka qen i pranishm n shoqrin e muslimanve, e si pjes prbrse e tij edhe tek shqiptart q nga ditt e para t pranimit t Islamit.

PJESA E PAR
1. ZHVILLIMI HISTORIK I TESAVVUFIT a) sht Tesavvufi? Raportin Tesavvuf-Islam, qoft tematikisht qoft metodologjikisht, nuk do t mund ta vendosnim n mnyr t duhur nse nuk e prkufizojm Tesavvufin me prkufizimin i cili m pr s afrmi i prgjigjet thelbit t tij.2 Megjithat, t shkruhet pr Tesavvufin sht pothuajse e pamundur, do t thoshte Annemarie Schimel.3 Qysh n hapat e par n kt drejtim, para njeriut dalin vargmale t larta, ndrsa pas tyre nj rrug t cils aspak nuk i duket fundi.4 N t vrtet njeriu n rrjedhat e ksaj disipline sht si n shembullin e shpells s prezentuar n Dialogjet e Platonit. Pr ti br m t qarta msimet pr iden, Platoni e ka prdorur analogjin e njohur me shpelln. Ata t cilt jan jasht filozofis, thot Platoni, u ngjasojn t burgosurve n shpell. Ata jan t lidhur me
2

Dr. Abdul-Halim Mahmud, Islam i Tesavvuf, n Takvim IVZ, Sarajev 1981, fq. 125; [ejh Abdulvehhab e{-[arani, Sveta svjetla o spoznaji Na~ela Tesavvufa, elKalem, Sarajev 2003, fq. 7-11. Annemarie Schimmel sht orientaliste me fam dhe studiuese e disa lmenjve q kan t bjn me disiplinat islame dhe t feve t Lindjes s Largt. Ka lindur n vitin 1922 n qytetin Erfurt t Gjermanis. N vitin 1945 ka doktoruar n Universitetin e Berlinit. Ka ligjruar n shum universitete botrore, si n Universitetin e Marburgut, t Ankaras dhe n Universitetin e Harvardit, me fush hulumtimi kulturn islame dhe hinduse. Ka t botuara m tepr se 80 vepra dhe nj numr t madh trajtesash t prkthyera n gjuh t shumta botrore. Schimmel, Annemarie, Islamin Mistik Boyutlari, prkth. n turqisht: Ergun Kocabiyik, f. 13, 19, Stamboll 2001.

16

Kllapia e Tesavufit

zinxhir dhe nuk mund t lvizin. Pas tyre ka zjarr, ndrsa prpara kan shpelln e mbyllur n fund me nj mur. N t, si n plhur ata i shohin hijet e veta ndrmjet zjarrit dhe vetes. Pasi nuk shohin gj tjetr prve tyre, ata mendojn se hijet jan t vrteta. N fund njri prej tyre lirohet prej prangave dhe niset drejt daljes s shpells. Kur afrohet te dera ai sheh se si dielli shndrit nj numr t madh t gjrave t ksaj bote. Ai kthehet n shpell q shokve t vet tu tregoj pr at q ka zbuluar dhe orvatet q tju sqaroj se hijet prpara tyre jan vetm shprehje e mjegullt e realitetit. Ai mundohet tua tregoj rrugn kah drita, mirpo ata e konsiderojn si t marr, prandaj edhe e ka mjaft vshtir.5 Analogjia e shpells e prdorur n filozofin e Platonit me sinonime t ndryshme si t elefantit, t t verbrve, sht prezentuar edhe n letrsin shpirtrore t Tesavvufit islam dhe at n veprat e Senaiut,6 Mevlans7 etj. Thn shkurt, sht rnd t bhet prkufizimi i nj prvoje t brendshme e cila i kaprcen kufijt e shkencs, filozofis, artit po madje edhe t ezoteriks religjioze, nprmjet termave dhe shprehjeve t disiplinave t cilat i ka kaprcyer. Pikrisht pr kt edhe sht thn se gjuha e Tesavvufit sht metagjuh, gjegjsisht gjuh e gjendjes (hal) pa shkronja e tinguj.8 Mirpo edhe metakozmika duhet ta ket dimensionin e kapshm pr njeriun. Nse nj grup piktorsh i nxjerrim n nj kopsht t bukur dhe prej tyre krkojm q ata kt bukuri ta shprehin n plhur, do t shohim se edhe pse e kan patur shembullin e njjt, tabllot e piktorve do t ndryshojn njri nga tjetri. Kjo, pr arsye se kopshti pikspari kalon n botn e brendshme t piktorit e pastaj duke i shprehur edhe karakteristikat e ezoteriks s piktorit shprehet n plhur. Meq realiteti sht i ktill n
5

Russell, Bertrand, Mudrost Zapada, prkth. n kroatisht: Marija dhe Ivan Sale~i}, Lublan 1977, f. 61. Nizam-i Aruzi, ahar Makale, Teheran 1339, f. 4; E.G. Browne, A Literary History of Persia from Firdawsi to Sadi, Londr 1920, f. 42. Rifari, kenan, Serhli Mesnevi-i Serif, Stamboll 2000, f. 16, 48, 156, 458 etj. Hafiz Ibrahim Dalliu, Ajka e kuptimeve te Kurani Qerimit, Shtypshkronja Ora e Shkodrs, Shkodr 1929, fq. 39-41.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

17

aspektet estetike, n mistiken kjo sht edhe m komplekse. Prkufizimet e ndryshme q i jan br Tesavvufit, me vete kan bartur edhe pozicionimet e sufijve. Prvoja e cila sht prjetuar n brendin e sufiut kur sht shprehur si prkufizim i Tesavvufit, me vete ka prmbajtur gradn, karakterin, mnyrn e qasjes ndaj metafiziks s sufiut t caktuar. Pr pasoj, prkufizimet q i jan br Tesavvufit nga ana e sufijve klasik kan qen subjektive. Subjektiviteti i sufijve ka prmasn e prezentimit t realiteteve t caktuara t prvojs mistike si pesh specifike e Tesavvufit n prgjithsi. Prandaj lirisht mund t themi se t gjitha prkufizimet e bra prmbajn t vrteta sufike, ndrsa t gjitha s bashku prezentojn konceptin e Tesavvufit islam.9 Tesavvufi islam i prfaqsuar n brendin e ajeteve t Kuranit, haditheve t Pejgamberit a.s. dhe n traditn metagjeografike dhe kozmohistorike t dijetarve me urti ekzistenciale sht emrtuar ndryshe edhe si Misticizm islam. Edhe pse disa prej studiuesve t Tesavvufit jan t mendimit se termi misticizm nuk i prgjigjet dhe nuk e ngrdhen n vete n trsi prvojn e

Tesavvufi sht thelbi dhe shpirti i fes islame. Shkencat tjera ekzoterike e prbjn trupin ndrsa Tesavvufi si disiplin ezoterne e prbn shpirtin e Islamit. T gjitha prvojat fetare, duke filluar prej njeriut t par, kan poseduar dimensionin e tyre mistik. Prvoja mistike sht e vjetr sa edhe vet njeriu. Edhe hallka e fundit e zinxhirit profetik e prfaqsuar nprmjet shpalljes s ardhur deri te Pejgamberi i fundit Muhammedi a.s., ka prmasn e saj mistike. N lidhje me prkufizimet e Tesavvufit shih: Kushejri, er-Risale, Kajro 1972; Huxhviri, Keshful-Mahxhub, prkth. n turqisht: Sulejman Uludag, Stamboll 1982; Sulemi, Tabakatus-Sufijje, Kajro 1969; Nicholson, Reynold A. A Historical Enquiry concerning the Origin and Development of Sufism, n Journal of th Royal Asiatic Society, 1909, f. 303-348; Cebecioglu, Ethem, Prof. Nicholsonun Kronolojik Esasli Tasavvuf Tarifleri, n Ankara Universitesi Ilahiyat Fakultesi Dergisi, XXIX, f. 287-405; Ozturk, Yasar Nuri, Kuran ve Sunnete Gore Tasavvuf, Stamboll 1997; Eraydin, Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, prkth. Metin Izeti, Tetov 2001; Yilmaz, H. Kamil, Hyrje n Tesavvuf, prkth. Metin Izeti, Tetov 2002. Hafizovi}, Re{id, Temeljni Tokovi Sufizma, Sarajev 1999.

18

Kllapia e Tesavufit

Tesavvufit10, ne ktu mistikn e kemi prdorur me prmasn e saj filozofike e jo fetare. N parim Tesavvufi mton ta paraqes traditn e prgjithshme shpirtrore t shoqris muslimane, obligim i s cils sht mbrojtja e pasuris s amshueshme metafizike t besimit islam nga do prdorim i pjesrishm n prditshmrin e jets njerzore.11 Mirpo prkufizimi do t mbetej i gjymt nse nuk zbritet n cilsit dhe karakterin e ksaj perspektive shpirtrore t prfaqsuar n prditshmrin metagjeografike dhe metahistorike t njerzve t emrtuar si sufi. Kta persona t shoqris muslimane, t cilt me nj flak t posame kan dshiruar t qndrojn me respekt pran pastrtis s brendshme t Ligjit Islam, pran etiks universale islame dhe tradits shptimtare, Tesavvufin e kan konsideruar si zhveshje t zemrs nga raportet njerzore, braktisje t etiks naturaliste, largim nga cilsit ekzoterike, trheqje nga prpjekjet epshore dhe egoiste dhe kapje e fuqishme pr cilsit metafizike dhe disiplinat e urtis primordiale sophia perennis.12 Si pasoj parimi dhe hipoteza e par e dijes s Tesavvufit sht hedhja n mes e ekzistencs s Realitetit Absolut, Hakikat-i Mutlak, si postulat parsor. Njohja e ktij Realiteti Absolut sht ideja dhe parimi m i prsosur i ligjit etik, gjegjsisht sht njohje a priori me ndihmn e s cils sqarohen dhe rrnjsohen t gjitha llojet tjera t dijes dhe njohjes.

10

11 12

Tesavvufi sht emrtuar edhe si sufizm, teozofi islame, ezoterik islame, misticizm islam etj. Nj grup i studiuesve t Tesavvufit, n mesin e tyre edhe Rene Guenoni, jan t mendimit se Tesavvufi nuk mund t emrtohet si misticizm meq ai krejtsisht dallohet nga termi fetar misticizm. Mistiku sht personi i cili ka njohuri t veanta pr gjrat dhe ekzistencn t marra drejtprdrejt nga Zoti. Pr pasoj, n kt domethnie dhe si prvoj e ktill, mistikn e hasim edhe te egjiptiant e vjetr, edhe te grekt e vjetr edhe te shum kultura tjera t Lindjes dhe t Perndimit. M gjer shih: Tahrali, Mustafa, Fransiz Musluman Abdulvahid Yahyanin Eserinde Tasavvuf ve Mistisizm Farki, n Kubbealti Akademi Mecmuasi, Ekim 1981. Hafizovi}, Re{id, po aty. f. 6. Madkur, A. Abdulmumin, Nadharat Fit-Tasavvufil-Islami, Kajro 1993, f. 21.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

19

Parimi i dyt i dijes s Tesavvufit ose thelbit nprmjet t cilit identifikohet kjo disiplin sht konceptimi i drejtprdrejt i prvojs s brendshme. N realitet t gjitha prvojat jan t drejtprdrejta dhe pikrisht ashtu si fushat e prvojs materiale q varen nga analiza dhe zbrdhimi i prkapjeve shqisore, ashtu edhe fusha e prvojs mistike drejtprdrejt varet nga zbrthimi dhe analiza e dijes son pr Zotin. T qnit e prvojs mistike e drejtprdrejt d.t.th. ta njohim dhe ta ndjejm Zotin ashtu si i njohim ose i ndjejm objektet e tjera.13 Ather mund t themi se tema e Tesavvufit n parim nuk sht e huaj pr kt objekt studimi dhe pr analizn dhe komentin e t dhnave q vijn nga ky objekt. Strvitja kupimore (Rijadat) dhe Prpjekja (Muxhahede) kan pr qllim q nprmjet pastrimit shpirtror t nxjerrin n shesh t vrtetat primordiale t rrugs s pastrimit njerzor. Rruga e pastrimit sht prezentim n transcendentalen dhe shteg i njohjes, ndrsa njohja mund t arrihet me dije, vepr, devotshmri dhe ecje n shtigjet e gnozs sufike.14 Njlloj si gjat prkapjes s nj lnde nprmjet shqisave ose gjat analizs dhe zbrthimit t ktyre prkapjeve nprmjet arsyes, ne, t gjitha aftsit tona lndore dhe mendore i vatrzojm n at shtje, ashtu edhe n tesavvuf, pr prgatitjen e zemrs si qendr e dijes universale q t pranoj njohjen, nevojitet q at ta pastrojm nga preokupimet dhe obsesionet tjera. Q zemra t vatrzohet rreth prkapjeve kuptimore, duhet t pastrohet dhe tr kujdesin ta ket t prqndruar n Zotin. Parimi i tret sht ngritja e dualitetit t subjektit dhe objektit, gjegjsisht prjetimi i momentit t asocimit intim me Unin Tjetr t vetm, i cili sht transcendental, mbizotrues dhe i cili e largon individualitetin privat t lnds s prvojs.15 Dija e prvojs mistike sht vizion unifikues. do gj sht Nj. Dhe
13

14 15

Serraxh, Ebu Nasr Tusi, El-Luma, f. 29; Ikbal, Muhammad, The Reconstruction of Religious Thought in Islam, f. 18; ose prkthimi i ksaj vepre n boshnjakisht, Obnova Vjerske Misli u Islamu, prkth. Mehmed Arap~i}, f. 24. Sunar Cavit, Mistisizmin Ana Hatlari, f. 112. Ikbal, Muhammad, po aty, f. 18. Prkthimi f. 25.

20

Kllapia e Tesavufit

kjo paraqet rezultatin e vetdijes unitare.16 Nga aspekti i prmbajtjes, gjendja mistike sht tepr lndore dhe assesi nuk mund t shihet si trheqje n klimn e mjegullt t bots subjektive. Prmasa e trthort e prvojs mistike nuk sht utopiste dhe e pashembullt. Ajo ka ngjashmri t shumta me prvojat tona t tjera dhe n t shumtn e rasteve i takon kategoris s njjt. Prvojat mistike dallohen n at se jan t trthorta dhe se nuk mund t futen n shabllonet e parimeve empirike dhe racionale dhe si t tilla mbeten hipoteza t paprovuara. Por nse analizohet n baz t parimeve t dijes sufike ose m gjer mistike n prgjithsi, ather kto hipoteza parimisht jan t vrteta dhe t provuara.17 Parimi i fundit i prvojs mistike sht se ajo nuk mund t sqarohet pasi paraqet t ndierit e sfers hyjnore ose fushs s shenjt.18 N t vrtet prvoja mistike sht ndjenj e pashprehur dhe prvoj e cila nuk mund t ndihet nga ana e intelektit diskursiv, mirpo gjithnj n brendi e prmban thelbin konjitiv dhe prkaps. Thn shkurt, dija dhe njohja mistike jan proces konjitiv e assesi instinkt i verbr. Koncepti kryesor i dijes dhe njohjes sufike sht Zoti. Zoti e prbn kulmin e sfers metafizike t ekzistencs. Ai sht Qenia m reale e prqndruar n epiqendrn e sfers metafizike (alemul-gajb). Ai sht themeli i bots ezoterike dhe metafizika i sht e nnshtruar vetm Atij.19 Pr pasoj para se t themi se ka Zot, ne duhet t kemi nj koncept pr Zotin. Zoti sht koncept bazor dhe n njeriun ekziston q prej lindjes, por jo si koncept i pastr racional. Ai sht koncept i cili mund t prkapet me syrin e prbashkt t arsyes dhe zemrs (basireh).20 Ky sy, ekzistencn e Zotit e sheh si nj postulat t pamohueshm. Zoti, thot Gazaliu, sht bashk me gjrat

16 17 18 19 20

Stace, W.T., Mysticizm and Philosophy, f. 131. Ozturk, Yasar Nuri, Kuran ve Sunnete Gore Tasavvuf, f. 41. Stace, W.T., po aty, f. 131. Muhasibi, Kitabul-Ilm, f. 33. Gazali, Ihjau Ulumid-Din, III/15-17.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

21

njlloj si drita. Ai sht kudo, por nuk mund ti prshkruhet vendi. Ai sht mbi do gj.21 Koncepti i dyt me rndsi sht realiteti (hakikat). Relacionet ndrmjet Zotit dhe njeriut i paraqiten zemrs, ngrihet perdja dhe zemra fillon ti shoh ato. Ngritja e perdes dhe paraqitja e realiteteve t ekzistencs n tesavvuf sht emrtuar si Hakikat. Nj numr i madh i sufijve si Muhasibiu, Gazaliu e n veanti Ibn Arebiu, thon se gjrat nga aspekti ontologjik kan dy an. Njra an ka t bj me veten e tyre ndrsa ana tjetr me Zotin. Ana personale e gjrave sht mosekzistenc, ndrsa ana q ka t bj me Zotin sht ekzistenc. Si pasoj Zoti ekziston dhe kaq. Koncepti i tret n hierarkin e prvojs sufike sht njohja (marifet). N gjuhn e Tesavvufit marifet do t thot hapja e t mbuluarave ose zbulimi i t vrtetave. Her pas here ky term sht prezentuar nprmjet sinonimeve ilm-i ledunn (dije kuptimore), ilmul-keshf (dije zbuluese), ilham (frymzim), ilmul-batin (dije ezoterike), ilmul-ilahi (dije hyjnore) etj.22 T gjitha kta terma n thelb e prezentojn dijen sufike. P.sh. Gazaliu shpeshher termet ilm-i ledunn, hikmet dhe ilham i prdor n vend t njri-tjetrit.23 Marifet do t thot njsim, prkapje e realitetit se do dukuri tjetr prve njshmris (vahdet) sht mashtrim dhe ndrr e rrejshme.24 Marifeti paraqet njohjen e thelbit t gjrave, gjegjsisht thelbin hyjnor. Personi i cili ka arritur gradn e hakikatit (realitetit), zhveshet nga ekzistenca e tij dhe pastrohet nga uni i tij material. Por kjo grad nuk sht e fundit n hierarkin e ngritjes sufike. Pr t arritur prsosurin absolute duhet t vendoset relacioni me pasqyrimet e cilsive hyjnore,

21 22

23 24

Gazali, Mishkatul-Envar, f. 45. Pr m gjer shih: Eraydin Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, prkth. Metin Izeti, f. 306; H. Kamil Yilmaz, Hyrje n Tesavvuf, prkth. Metin Izeti, f. 183, Hafizovi}, Re{id, Temeljni Tokovi Sufizma, f. 238; Rene Guenon, Manevi Ilimlere Giris, prkth n turq. Lutfi Feyzi Topaoglu, f. 54. Gazali, er-Risaletul-ledunijje, f. 31. Nicholson, Reymond, The Mystics of Islam, f. 71.

22

Kllapia e Tesavufit

gjegjsisht me gjrat n baz t pozicionimit t tyre n qensi. Kjo grad e prsosuris sht emrtuar si irfan.25 Dimensioni sufik i dijes dhe njohjes sht prkujtim, vetdijsim, rinjohje e gjrave t cilat pranohen si ekzistente n Realitetin e Zotit. P.sh., gjithsia (masiva) sht pasqyrim i cilsive t Allahut. Ky pasqyrim nuk sht i fshehur pr asknd. Ai sht ditur, mund t dihet, por sht harruar. Me harrimin e tij sht harruar edhe ekzistenca e vetme reale Zoti. Marifeti d.t.th. prkujtim i tyre ose, thn me gjuhn e sufive, sht ndritje (ishrak) e prmasave mendore dhe konkretizim i kuptimeve dhe pasqyrimeve t ardhura nga Zoti. shtja e iluminimit (ishrak) doemos na hedh n mendimet e Platonit n lidhje me shtjen e ekzistencs s thelbit dhe shpirtit para trupit dhe materies. Sipas tij, shpirti jeton n botn e ideve (alem-i mithal) dhe sht n raport t drejtprdrejt me dijen bindse, t sigurt (jakin). M pas zbret n botn e shqisave dhe t materies. Pikrisht pr kt, thot Platoni, njohja (gnoza) sht prkujtim, kurse injoranca harres, e assesi mosdije.26 Nse shpirti i njeriut zbret prej bots m t ngritur shpirtrore ose ideore n botn konkrete materiale, ose prej platforms s burimit t dijes bindse universale n platformn e dijes empirike materiale, ather sht e arsyeshme q t ket potencial pr tu kthyer n pozicionin prej ku ka ardhur.27 N baz t asaj q shihet nga literatura m e gjer sufike, konkretisht nga baza e prkufizimeve t bra nga ana e sufijve t mdhenj gjat historis pr Tesavvufin, n disiplinn e Tesavvufit Zoti, Hakikati dhe Marifeti jan themelet baz n sqarimin e burimit dhe qenies s ksaj shkence, e n veanti t dijes dhe njohjes sufike. Si u pa edhe m lart, kta terma metafizik posedojn elemente t dukshme empirike dhe racionale.28
25 26

27 28

Muhjuddin ibn Arabi, Futuhatul-Mekkijje, I/117-118. Russell, Bertrand, Mudrost Zapada, prkth. Marija dhe Ivan Salei, f. 75. Irfan Abdulhamid, Neshetul-Felsefetis-Sufijje ve Tetavvuruha, f. 137. Problemi me t cilin ballafaqohemi n prezentimin e t vrtetave dhe prjetimeve sufike sht n formimin e tyre gjuhsor. Automatikisht parashtrohet pyetja a jan ato vetm prvoja t brendshme t cilat nuk

Zhvillimi historik i Tesavvufit

23

Njri prej filozofve t gjuhs i cili veproi n gjysmn e par t shekullit XX, Witgenstein, n periudhn e par t karriers s tij filozofike thoshte se gjrat q jan jasht bots empirike njkohsisht nuk mund t shprehen edhe me gjuh, prandaj m mir sht t heshtet pr to.29 Ndrsa n periudhn e dyt t karriers s tij filozofike Witgensteini gjuhn ia ka prgjasuar nj qyteti i cili ka rrug dhe sokaqe t ndryshme, shtpi dhe ndrtesa t reja e t vjetra. Ai n veprn e tij Philosophical Investigations thot se gjuha ka mundsi t prdoret n shum lojra gjuhsore, por vetm me kusht q t kihen n konsiderat rregullat e saj.30 Sqarimet e periudhs s dyt t Witgenstein-it qart kan treguar mundsin e prdorimit t premisave metaempirike n kallpet e gjuhs.31 Nuk ka dyshim se problemet q hasen n shprehjen simbolike t lndve q shihen do t jen edhe m t mdha n t shprehurit e gjrave q nuk mund t prkapen n mnyr t drejtprdrejt. Mirpo q prej ditve t para t ekzistencs njerzore n kt bot, ose m sakt q prej derdhjes n letr t tradits filozofike dhe spekulative t gjinis njerzore, njeriu sht munduar ti formoj ndjenjat e tij t brendshme. N traditn e vjetr antike, n aspektin thelbsor idet e Platonit nuk ndryshojn shum nga numrat e Pitagors. Numrat e Pitagors kan aspektin e tyre cilsor dhe sasior, ashtu si idet e Platonit q kan formn e tyre ose materia e Aristotelit q ka materia priman dhe materia secondan. N filozofin e vjetr greke cilsia ka qen ajo q bn t cilsohet dika. E njjta gj sht br edhe n filozofin skolastike. Ather lirisht mund t
mund t shprehen? Nse kto prvoja jan jasht bots empirike, ather a do t thot se nuk mund t hyjn n kallpet e gjuhs? Dhe si prfundim i ksaj, nse nuk prkojn me realitetin e gjuhs empirike, a do t thuhet se nuk jan reale dhe nuk jan shprehje e dijes disiplinore? Witgenstein, L., Tractatus-Logico-Philosophicus, Londr 1922, f. 189. Witgenstein, L., Philosophical Investigations, Oxford 1953, f. 23. shtja e prdorimit t premisave fetare dhe metafizike n gjuhn e prditshme ka qen nj prej problemeve kryesore t filozofve t Rrethit t Vjens si A. J. Ayer, Moore, Russell, K. Popper etj. N lidhje me mundsin e gjuhs fetare m gjer shih: Aydin Mehmed, Din Felsefesi, f. 112-129.; Turgut Ihsan, Felsefenin Temel Sorunlari, f. 58.

29 30 31

24

Kllapia e Tesavufit

thuhet se Ai q di (cilsi) sht edhe dije por edhe ajo q dihet (sasi) dhe me pasqyrimet e tij fizike ose metafizike ka mundsi t prezentohet.32 Edhe dija sufike me t gjitha elementet e saj sht sasi e dijes n prgjithsi dhe si e till sht formuar n prvojn e brendshme t njerzve t posam, prandaj edhe ka mundsi t jet nj prej rrugve t qytetit t gjuhs. Duke filluar prej gjysms s par t shekullit IX, sufijt u prpoqn q t mos ngelin pas t arriturave shkencore n teologjin tradicionale dhe racionale dhe q prej atyre ditve prezentuan nj alternativ shkencore dhe gjuhsore e cila do t vazhdoj n mjedise t ndryshme deri n ditt e sotme. N kt epok t formimit prfundimtar t sistematiks teologjike edhe Tesavvufi dhe dija sufike kan formuar termologjin dhe sistematikn e tyre. N t gjitha disiplinat shkencore islame jan shkruar libra n t cilt theksi sht vn mbi simbolikn e fjals hyjnore ose profetike (ishari), q m s miri shihet n tefsiret ishari.33 Ajo q m s shumti paraqitet si problem n t kuptuarit e t vrtetave mistike sht mjegullimi i tyre gjat formimit gjuhsor dhe komentimit nga ana e pasardhsve, duke mos patur kujdes n pozicionimin kuptimor t sufiut n momentin kur ka prezentuar nj realitet sufik ose nj prkufizim t Tesavvufit. Pr t qen m t prpikt n shprehjen e cilsive prkufizuese t Tesavvufit do t prmendim disa prej tyre nga goja e sufijve t mdhenj: Tesavvufi sht trheqja e individit nga ana e Zotit dhe qndrimi me m t Madhin..., sht ndrprerja e marrdhnies me do gj, prve me Zotin, dhe t qnit vetm me T34; ... sht largim prej t gjitha knaqsive dhe pasioneve t epshit (egos).35 ... ngritje n ekzistencn e lart36; ... prqafim i t vrtets dhe humbje e shpress nga gjrat q jan n duar t
32

33

34 35 36

Guenon, Rene, Niceligin Egemenligi ve agin Alametleri, prkth. Mahmut Kanik, f. 26-29. Krahasoni: Rosenthal, Franz, Knowledge Triumphant, Leiden 1970, f. 176. Kushejri, Risale, 2/550 (Xhunejd el-Bagdadi 298/910). Sulemi, Tabakat, 266 (Ebul-Husejn Nuri 295/907) Kushejri, 2/255 ; (Ebu Muhammed Xheriri 311/923)

Zhvillimi historik i Tesavvufit

25

krijesave37; ... sht etik38; ... sht prkulje pran ders s t Dashurit ...39; ... sht prkulje para Allahut40; ... sht largim nga gjrat e kota41; ... durim para urdhrave dhe ndalesave t Allahut42; ... sht ndihms i Sheriatit dhe kontribuon n arritjen e grads s tret t Sheriatit, ihlasit (sinqeritetit)43; Tesavvuf d.t.th., ndjekje e pandrprer e ibadetit, kahzim nga Zoti, largim nga stolit e rrejshme t bots, largim nga dfrimet, pasuria dhe pozita pas t cilave vrapon turma, izolim prej popullats me qllim ibadeti.44 Prpos ktyre prkufizimeve t Tesavvufit, kemi edhe prkufizime t studiuesve perndimor t tij, t cilt n nj mas t madhe pajtohen me prkufizimet e vet sufijve, mirpo ata disi shohin lidhjen e Tesavvufit/Sufizmit me murgrin e Kishs Lindore t krishter, sidomos t rryms mesaliane t saj. Megjithat duhet theksuar se n terminologjin perndimore m tepr prdoret termi sufizm, ndrsa n at islame tesavvuf. 45 Po ashtu sipas autorve t shumt perndimor, ndikim t madh mbi sufizmin kan pasur edhe botkuptimet hinduse, ndrsa n kuptimin dogmatik n sufizm vrehet edhe panteizmi tepr i shprehur.46 Si prmbledhje e prkufizimeve t prmendura, n pika t prgjithshme mund t thuhet se Tesavvufi paraqet traditn shpirtrore globale t shoqris muslimane, obligim kryesor i t cilit sht ta mbroj trashgimin e prhershme metafizike t besimit islam nga t gjitha prdorimet e pjesrishme n kontekst t prditshmris shoqrore t muslimanve.
37 38 39 40 41 42 43 44 45

46

Po aty, (Maruf el-Kerhi 200/815) Po aty, (Ebu Bekr Muhammed el-Kettani 322/933) Po aty, (Ebu Ali Ahmed er-Ruzbari 322/933) Kushejri, 2/555, (Ebul-Hasan Ali el-Muzejjen 328/939) Sulemi, 428, (Ebu Sad Ibn Arabi, 341/952) Sulemi, 255, (Ismail b. Nuxhejd 366/976). Imam Rabbani, Mektubat, 1/97. Ibn Haldun 808/1405. Darko Tanaskovi}, Privla~ne zagonetke sufizma, n Sufizam, Zodijak, Beograd 1981, f. 8, 12. Sufizam, (red. D. Tanaskovi} dhe I. [op), Zodijak, Beograd 1981.

26

Kllapia e Tesavufit

Shikuar nga aspekti antropologjik, Tesavvufi sht trajt e sendrtimit shpirtror n t cilin sufiu si udhtar shpirtror (salik) e ndjek shtegun e njohjes s vrtet dhe nprmjet tij prpiqet ti kaprcej kufijt e njeriut fizik dhe t ngrihet n piedestalin e njeriut t ndritur, primordial, transcendental. Nga aspekti epistemologjik Tesavvufi paraqet prpjekjen shpirtrore t sufiut t edukuar n procesin edukativ-arsimor mistik q ekzistencn e tij ta shptoj nga thundrat e mikrokozmikes dhe ta prezentoj n pozitat e arsyes makrokozmike, gjegjsisht n botn e ndritur (nurani) t tevhidit. Tesavvufi n aspektin e prditshmris adhuruese (ibadet) jetsore paraqet strvitjen kuptimore pr tu thelluar n vrtetsin ekzistenciale t tekstit hyjnor dhe n kt mnyr t arrihet sqarimi metagjuhsor i shpalljes. Vshtruar nga prizmi i etiks, Tesavvufi synon q nprmjet prkuljes, nnshtrimit dhe prkushtimit t plot ndaj Dshirs s Allahut, ti fisnikroj ritmet qensore t praktiks dhe sjelljes islame n t gjitha hapsirat gjeografike t bots. Eskatologjikisht Tesavvufi sht i prqndruar n kthimin e shpirtit n vendin prej nga ka ardhur, takimin me m t Madhin dhe zgjedhjen e shoqrimit dhe miqsis me Zotin.47 Tesavvufi n fillim sht paraqitur si kryengritje ndaj disa formave dhe sistemeve t degjeneruara t jets fetare dhe shoqrore. Pas nj prpjekjeje mjaft t gjat, Tesavvufi n shoqrin islame sht prezentuar n dy mnyra joidentike me njra-tjetrn. E para ka qen si filozofi fetare, ndrsa e dyta si fetarsi popullore. Si pasoj, Tesavvufi ndonjher ka qen tepr ortodoks n praktikimin e urdhrave fetare, kurse ndonjher sht paraqitur si sistem filozofik tepr liberal. N disa periudha t historis islame praktika e tyre koherente me ortopraktikn e shpalljes ka br q t ken ndikim t dukshm n sistemin shoqror, religjioz dhe kulturn e vendit ku kan vepruar. Por,
47

Pr m gjer shih: Hafizovi}, Re{id, po aty, f. 8-10; Baldick, Julian, Mistik Islam, prkth. n turq. Yusuf Said Muftuoglu, Stamboll 2002, f. 11; Titus Burckhardt, Islam Tasavvuf Doktrinine Giris, prkth. n turq. Fahreddin Arslan, Stamboll 1995, f. 17.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

27

ka pasur periudha dhe hapsira - si ka edhe sot - q ithtart e Tesavvufit t largohen prej qllimeve shembullore t sufijve t par dhe themeluesve t rrugve mistike dhe ti mbrojn vetm qasjet trajtsore dhe folklorike t Tesavvufit islam. Duke patur parasysh burimet themelore t Tesavvufit - Kuranin dhe Sunnetin48 - dhe prvojn e nj numri t madh t sufijve t lart si Muhasibiun, Ebu Talib Mekkiun, Dhunnun el-Misriun, Ibrahim b. Edhemin, Hasan el-Basriun, Rabia el-Adevijjen etj., lirisht mund t thuhet se praktika e Tesavvufit sht trajta thelbsore e prjetimit t t vrtetave fetare si n prmasn e tyre t prbotshme ashtu edhe n prmasn metakozmike. b) Burimet e skruara t Tesavvufit Si n do disiplin tjetr shkencore islame ashtu edhe n Tesavvuf, pr kuptimin e drejt t msimeve dhe parimeve t tij nevojitet diskutimi i hollsishm i letrsis s shkruar n kt fush, duke filluar prej periudhave t para t historis islame pas Pejgamberit a.s. Nj pjes e veprave t shkruara nga ana e sufijve prmban dituri t prgjithshme pr disiplinn e Tesavvufit, nj pjes tjetr e tyre e diskuton filozofin e tij, ndrsa nj pjes e tret flet pr jetn dhe legjendat hagjiografike (menkabe) t sufijve t mdhenj t historis islame. Ndrsa disa prej veprave sufike t shkruara n periudhn e fundit mund t konsiderohen edhe si enciklopedi sufike. Shekulli I dhe II pas hixhretit n historin e Tesavvufit jan emrtuar si Periudh e Zuhdit49, ndrsa veprat sufike t ksaj periudhe kryesisht kan qen kapitujt e emrtuar si Kitabuz-

48

49

Burimet themelore t besimit musliman, e me kt edhe t sufijve, jan Kurani dhe Sunneti. Hermeneutika ose ekzegjeza e Kuranit dhe Hadithit (Sunnetit) te sufijt njihet si tefsir es-sufi. Ata mendimet e tyre m tepr i kan mbshtetur mbi kuptimet alegorike t ajeteve t Zotit dhe interpretimin e tyre, q disa her kan qen edhe larg burimeve gjuhsore dhe racionale t ekzegjezs kuranore. Si tefsir m i njohur sufi sht Tefsir el-Kuran el-Kerim i Muhjuddin el-Arabiut. Taftazani, Ebul-Vefa, Medhal ilet-Tesavvufil-Islami, Kajro 1991, f. 59; Yilmaz, H. Kamil, Hyrje n Tesavvuf, prkth. Metin Izeti, f. 70.

28

Kllapia e Tesavufit

Zuhd t prmbledhjeve t haditheve t Pejgamberit a.s..50 Numri i librave t shkruara me kt titull sht shum i madh, por ata q jan zbuluar deri n ditt e sotme jan 63. Disa prej ktyre librave jan t botuara, si p.sh.: Kitabuz-Zuhd, nga Ebu Hamza Sabit b. Dinar (150/768); Kitabuz-Zuhd, nga Abdullah b. Mubarek (181/797); Kitabuz-Zuhd, nga Ahmed b. Omer edDahhak (211/826); Kitabuz-Zuhd, nga Ahmed b. Hanbel (241/855); Kitabuz-Zuhdil-Kebir, nga Ebu Bekr Ahmed elBejhaki (458/1066)51, kurse disa ende jan n dorshkrim.52 b. a) Veprat biografike sufike (Tabakatet) Veprat t cilat n mnyr t drejtprdrejt i trajtojn parimet dhe rregullat e Tesavvufit dhe japin njohuri t hollsishme pr jetn dhe veprimtarin e sufijve t mdhenj, jan kronikat sufike t emrtuara si Tabakat. M t njohurat n mesin e tyre jan: Tabakatus-Sufijje, e shkruar nga Muhammed b. Husejn elEzdi es-Sulemi (412/1021).53
50

51

52

53

Kitabuz-Zuhd ka qen njri nga kapitujt prbrs t prmbledhjeve t haditheve t emrtuara si Xhami, n t cilt hadithet e Pejgamberit a.s. kan qen t klasifikuara n baz t temave t tyre. M von kta kapituj jan shkruar edhe si libra t posam. Shih: Koyigit, Talat, Hadis Tarihi, Ankara 1988, f. 213. Pr m gjer shih: Bejhaki, Kitabuz-Zuhdil-Kebir, red. Amir Ahmed Hajdar, Bejrut 1408/1987, f. 47-56; Yilmaz, H.Kamil, Tasavvuf Hadis Serhleri ve Konevinin Kirk Hadis Serhi, Stamboll 1990, f. 17-30; Ugur, Mucteba, Hadis Ilimleri Edebiyati, Ankara 1996, f. 17; Hafizovi}, Re{id, po aty, f. 39-42. Sezgin, Fuat, GAS, I,531; Ozturk, Yasar Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, Stamboll 1988. f. 76. Kjo vepr sht m e njohura dhe m e prdorura n mesin e veprave t ktij lloji dhe ka shrbyer si burim n shkrimin e kronikave t mvonshme sufike. Sulemiu n veprn e tij sufijt i ka ndar n pes grupe, duke filluar prej shekullit II pas hixhretit. N katr grupet e para flet pr jetn e nja njzet sufijve ndrsa n grupin e fundit flet pr jetn e njzet e tre sufijve. Sulemiu n veprn e tij nuk flet pr zahidt e kohs s ashabve, tabiinve dhe tebei tabiinve, pasi pr ta, si thot vet ai, ka folur n veprn e quajtur Tabakatuz-Zuhhad, vepr e cila nuk ka arritur deri n ditt e sotme. Shih: Arberry, Arthur, Sufism, Londr 1956, f. 69; Schimel, Annemarie, Tasavvufun Boyutlari, prkth n turq. Ender Gurol, Stamboll 1982, f. 83. Kjo vepr sht botuar dy her. Nj her

Zhvillimi historik i Tesavvufit

29

Hiljetul-Evlija ve Tabakatul-Asfija, e shkruar nga Ebu Nuajm el-Isfahani (430/1038).54 Tabakatus-Sufijje, sht prkthimi i veprs s Sulemiut n persisht me disa shtesa nga ana e prkthyesit Abdullah el-Ensari el-Herevi (481/1088).55 Sifatus-Safve, e shkruar nga Ebul-Ferexh Ibnul-Xhevzi Abdurrahman Ali (595/1198).56 Tedhkiretul-Evlija, e shkruar nga njri prej letrarve klasik musliman me nam Feriduddin Ebu Hamid Muhammed b. Ibrahim el-Attar (v.589-632/1193-1234 ?).57

54

55

56

sht botuar n Evrop edhe at Sulami, Tabakat as Sufiyya (Classes of the Sufis), red. J. Pedersen, Leiden 1960, dhe nj her n Kajro, Sulemi, Tabakatus-Sufijje, red. Nureddin Sheribe, Kajro 1406/1986; Sulemi, Tabakat, red. Nureddin Sheribe, f. 53; Yilmaz, H. Kamil, po aty. f. 66. Vepra e Isfahaniut sht kronika m e gjer sufike e shkruar deri m sot. Ai, duke filluar prej ditve t para t Islamit e deri n shekullin IV pas hixhretit, flet n mnyr mjaft t hollsishme pr jetn dhe veprn e 689 zahidve, abidve dhe sufijve. Pr dallim nga Sulemiu, Isfahaniu fillon me sahabet, gjegjsisht me Ebu Bekrin dhe n veprn e tij flet edhe pr femrat sufije n periudhat t cilat i ka prfshir. Kjo vepr e Isfahaniut prmban edhe nj numr bukur t madh t haditheve t Pejgamberit dhe transmetuesit e tyre. Ebu Nuajm el-Isfahani, Hiljetul-Evlija ve tabakatul-Asfija, Kajro 1407/1987; Yilmaz, H. Kamil, po aty. f. 66; Bardaki, Mehmet Necmettin, Sosyo-Kulturel Hayatta Tasavvuf, Isparta 2000, f. 38. Hereviu n kt vepr sufijt i ka diskutuar n gjasht grupe, kurse ka filluar me personin i cili i pari sht emrtuar me nofkn es-sufi, Ebu Hashim es-Sufiun. Herevi, Abdullah, Tabakatus-Sufijje, bot. Mehdi Tevhidi, Teheran 1336/1917; Yilmaz, H.Kamil, po aty. f. 66; Turer, Osman, Anahatlariyla Tasavvuf Tarihi, f. 31. Kjo vepr sht version i shkurtuar i veprs s Ebu Nuajmit. IbnulXhevziu kt vepr, si thot edhe vet, e ka shkruar pr ti plotsuar mangsit e Hiljetul-Evlija-s. Ai n fillim t veprs s tij ka prmendur edhe dhjet dobsit e veprs s Ebu Nuajmit. Ibnul-Xhevziu pr dallim nga Ebu Nuajmi ka br ndarjen e sufijve sipas krahinave ku kan jetuar dhe ka prmendur vitin e vdekjes s tyre. Njkohsisht edhe ka trhequr vrejtjen pr prcjelljet t cilat jan apokrife dhe t pasakta. Pas nj prshkrimi t gjer t jets dhe veprs s Pejgamberit a.s. duke filluar prej ashabve, Ibnul-Xhevziu flet pr 1031 asket dhe sufij. N vepr flitet edhe pr jetn e 32 femrave sufijje. Shih: Ibnul-Xhevzi, SifatusSafve, prg. Abdulhajj Habibi Kandehari, f. 6.

30

Kllapia e Tesavufit

Tabakatul-Evlija, e shkruar nga Omer b. Ali b. Abdullah Siraxhuddin Ebul-Hafs el-Endelusi (804/1402), i njohur me nofkn Ibn Mullakin.58 el-Kevakibud-Durrijje, e shkruar nga Abdurrauf Munavi (1031/1622).59
57

58

59

Kjo vepr e cila sht shkruar n gjuhn persiane flet pr jetn, gjendjet kuptimore, qerametet (vepra t jashtzakonshme), sjelljet, bisedat dhe mendimet e sufijve t mdhenj. Edhe pse vepra e tij n mas t madhe u ngjason veprave t Sulemiut dhe Isfahaniut, Tedhkire e Attarit sht vepra e par origjinale e ktij lloji e shkruar n persishte, n t ciln ka hagjiografi (menkabe) pr sufijt, t cilat nuk mund t hasen n veprat e lartprmendura. Stili poetik dhe letrar i ksaj vepre ka br q ajo t jet njra nga veprat m t njohura n qarqet sufike, posarisht n trojet e Azis s Vogl dhe t Ballkanit. N veprn e Attarit duke filluar prej Xhafer es-Sadikut e deri te Husejn b. Mansur el-Hallaxhit jan prfshir 72 sufi. M von nga ana e autorve tjer veprs i jan shtuar edhe 25 sufi t tjer. Tedhkiretul-Evlija sht botuar disa her. Hern e par s b`u me edicion kritik sht botuar nga ana e R. Nicholson, The Tadhkiratul Awliya of Shaykh Fariduddin Attar, I-II (Persian Historical Texts), Londr-Leiden 1905-1907. Disa her sht botuar n Indi. Vepra ka edhe katr prkthime n gjuhn osmane dhe disa n at turke. Pr m gjer shih: Xhami, Abdurrahman, Nefehatul-Uns, prkth. n osm. Lamii elebi, Stamboll 1289, f. 668-670; Avfi, Muhammed, Lubabul-Elbab, bot. E. G. Browne, II, Londr-Leiden 1903, f. 337; Feriduddin el-Attar, Tezkiretul-Evliya, prkth. n turq. Suleyman Uludag, Stamboll 1985, f. 9-23. N lidhje me prkthimin n gjuhn osmane t ksaj vepre sht punuar edhe nj tem e doktoraturs. Shih: Feriduddin el-Attar, Tezkiratul-Evliya, prg. Orhan Yavuz, Ankara 1988. Vepra n mas t madhe i prgjason veprs s Sulemiut por sht shum m e pasur se ajo. Autori duke filluar prej shekullit II hixhri, gjegjsisht prej Ibrahim b. Edhemit e deri n shekullin IX hixhri, deri te Shehabeddin el-Konevi (787/1385), flet pr jetn e 577 sufijve. Tabakatul-Evlijaja prbhet prej dy kapitujve: a) Kapitulli i jetshkrimeve t sufijve, ku sufijt jan t radhitur n mnyr alfabetike n baz t emrave t tyre. S bashku me sufijt e mdhenj jan prmendur edhe shokt ose bashkkohasit e tyre. b) Kapitulli i shtojcave, ku sufijt jan prmendur n baz t nofkave t tyre, po ashtu sipas radhitjes alfabetike. Shih: Ibnul-Mullakkin, Tabakatul-Evlija, bot. Nureddin Sheribe, Kajro 1393/1973. Munaviu n kt vepr n shekullin XI hixhri ka vazhduar traditn e shkrimit t kronikave sufike, e cila kishte filluar qysh n shekullin IV. Munaviu n Hyrjen e veprs s tij bn krahasimin e muxhizes dhe

Zhvillimi historik i Tesavvufit

31

Reshahatu Ajnul-Hajat, e shkruar nga Kashifi Safijuddin Ali b. Husejn (909/1503).60 Lemezat-i Hulvijje ez Lemezat-i Ulvijje, e shkruar nga Hulvizade Mahmud Xhemaleddin (1064/1654).61 Nefehatul-Uns Min Hadaratail-Kuds, e shkruar nga Nureddin Abdurrahman b. Ahmed Xhami (898/1492)62 Themeratul-Fuad fil-Mebdei vel-Mead, e shkruar nga Sari Abdullah Efendi (1071/1661).63 Bahrul-Velaje, e shkruar nga Mollazade Shejh Sulejman Kustendili (1235/1820).64
qerametit, si prgjigje ndaj mutezilve, i klasifikon qerametet dhe jep sqarime t hollsishme pr to. N Pjesn e par brenda tet kapitujve flet pr jetn dhe veprn e Pejgamberit a.s., ndrsa n Pjesn e dyt, duke filluar prej Ebu Bekrit r.a. e deri te sufijt e kohs s tij, n njmbdhjet grupe, flet pr jetn e 797 sufijve. Shih: El-Munavi, el-KevakibudDurrijje fi Teraxhimis-Sadatis-Sufijje, I-II. red. M. Hasan Rebi, Kajro 1357/1938. Kjo vepr e shkruar n gjuhn persiane duke filluar prej Jusuf Hemedaniut e deri n kohn kur ka jetuar autori, flet pr jetn e t gjith shejhve t cilt bjn pjes n zinxhirin (silsile) e shejhlerve t Tarikatit Nakshibendi. Ali b. Husein el-Kashifi, Reshahat Ajn el-Hajat (Can Damlalari), prsht. N. Fazil Kisakurek, Stamboll 1978. Kjo vepr fillon prej katr halifeve, katr imamve t medhhebeve, dymbdhjet imamve e Ehl-i bejtit, ndrsa m pas flet pr shejht dhe halifet e tyre t Tarikatit Halveti. Vepra e Abdurrahman Xhamiut sht shkruar n gjuhn persiane dhe sht nj lloj i shtojcs s veprave t Sulemiut dhe Hereviut. N Nefahat sht shkruar jeta dhe vepra e 616 sufijve, prej t cilve 34 jan femra. Ndrsa n Hyrjen autori ka sqaruar disa koncepte dhe shtje mjaft t rndsishme t Tesavvufit. N nj pjes t Hyrjes, ai flet edhe pr problemet filozofike t Tesavvufit. Shih: Abdurrahman Xhami, Nefehatul-Uns-Evliya Menkibeleri, prkth. Lamii elebi, prg. S. Uludag-M. Kara, Stamboll 1995. Kjo vepr sht shkruar n gjuhn osmane dhe prbhet prej pes kapitujve dhe nj pasthnieje. Autori veprn e fillon me sqarimin e momenteve t krijimit t njeriut t par, Ademit a.s., m pas flet pr disa terma dhe koncepte t dijes sufike, pr jetn dhe veprn e nj numri t konsiderueshm t sufijve dhe n fund librin e mbaron me nj pasthnie ku e diskuton filozofin e Tesavvufit. Sari Abdullah Efendiu n veprn e tij ka edhe citate prej veprave t ndryshme poetike t letrsis sufike. Shih: Sari Abdullah Efendi, Semeratul-Fuad, prsht. Y. Kenan Necefzade, Stamboll 1967.

60

61

62

63

32

Kllapia e Tesavufit

Tabakatul-Kubra, e shkruar nga Abdulvehhab esh-Sharani (973/1565).65 Sefine-i Mevlevijan, e shkruar nga Sakib Mustafa Dede (1148?1735).66 b. b) Veprat enciklopedike Guldeste-i Rijad-i Irfan, e shkruar nga Sejjid Ismail Belig (1142/1729).67

64

65

66

67

N kt vepr mjaft vllimore autori ka dhn njohuri pr jetn e 1001 sufiu duke filluar prej Imam Xhafer es-Sadikut e deri n kohn kur ka jetuar autori. Nj pjes e jetshkrimeve sht marr nga veprat e tjera t shkruara m par, por pjesa e fundit sht origjinale. Kjo vepr ka rndsi t posame pr studiuesit e Tesavvufit n rrethanat ballkanike, meq prmend edhe emrat e nj numri t konsiderueshm t sufive t cilt kan vepruar n viset ballkanike. Bahrul-Velaje sht vepra e par biografike sufike e cila sht shkruar n turqishte. Shih: Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I, 88; Yilmaz, Ali, Kostendilli Suleyman Seyhi, Ankara 1989. Sufijt n kt vepr jan diskutuar n tri pjes. N pjesn e par jan prmendur jetshkrimet e 377 sufive prej ashabve, tabiinve, tebei tabiinve dhe muxhtehidve. Pjesa e dyt prbhet prej jetshkrimeve t 120 sufive t cilt kan jetuar n Egjipt n shekullin XVI, ndrsa n Pjesn e fundit autori flet pr aktivitetet e 90 sufijve t kohs s vet. Sharaniu ka edhe nj vepr t titulluar Tabakatus-Sugra n t ciln duke filluar prej mufessirit t shquar Xhelaluddin Sujutiut flet edhe pr jetn dhe aktivitetet e100 sufijve t kohs s vet. Shih: Esh-Sharani, Abdulvehhab, Levakihul-Envar fi Tabakatis-Sadatil-Ahjar, prg. A. Hasen Mahmud, Kajro 1414/1993; Imam Sharani, Veliler Ansiklopedisi (et-Tabakatul-Kubra), prkth n turq. Abdul-Kadir Akiek, Stamboll 1407/1986. N kt vepr sht prezentuar jetshkrimi i shejhve t Tarikatit Mevlevi t cilt kan qen n post n Teqen Mevlevite n Konj si dhe n teqet tjera t mdha Mevlevite n botn islame. N kt vepr flitet edhe pr disa femra poete t cilat kan qen ithtare t ktij tarikati. Sakib Mustafa Dede, Sefine-i Nefise-i Mevlevijan, Kajro 1283/1866. N kt vepr jan t prfshira jetshkrimet e 491 personave t shquar n jetn shoqrore t Shtetit Osman t cilt kan lindur ose kan vepruar n qytetin e Burss. Vepra prfshin edhe jetshkrimet e nj numri t konsiderueshm t sufijve t mdhenj t cilt kan jetuar n Shtetin Osman, deri n periudhn kur ka jetuar autori. Shih: Ismail Belig, Guldeste-i Rijad-i Irfan ve Vefejat-i Danishveran-i Nadiredan, Stamboll

Zhvillimi historik i Tesavvufit

33

Tibjanu Vesailil-Hakaik fi Bejani Selasilit-Taraik, e shkruar nga Haririzade Muhammed Kemaleddin (1299/1882).68 Sefine-i Evlija-ji Ebrar fi Sherh-i Esmar-i Esrar, e shkruar nga Osmanzade Husein Vassaf (1348/1929).69 Sefinetus-Safi, e shkruar nga Ahmed Safi Beu (1344/1926).70 Osmanli Muellifleri, e shkruar nga Bursali Mehmed Tahir (1925).71
1302; Abdul-Kadiroglu, Abdul-Kerim, Bursali Ismail Belig, Ankara 1985. Kjo vepr prbhet prej tre vllimeve t mdha dhe ende sht n dorshkrim. Vepra ka afro 1020 faqe dhe n t sipas radhitjes alfabetike jan t prmendura t gjitha tarikatet, duke filluar prej themelimit t tyre e deri n shekullin XIX kur ka jetuar autori. Njkohsisht n vepr jan t veuara tarikatet dhe nndegt e tyre. Jan t prmendura vitet e vdekjes s shejhve t cilve u prmendet emri si dhe veprat e tyre. Haririzade, Muhammed Kemaleddin, Tibjanu Vesailil-Hakaik, Biblioteka Sulejmanije, Pjesa e Ibrahim Efendiut, nr. 432; iek, Yakup, Haririzade Mehmed Kemaleddin Hazati, Eserleri ve Tibyanu Vesailil-Hakaik fi beyani Selasilit-Taraik Muhtevasi, (tem e doktoraturs e pabotuar, Stamboll 1982). Kjo vepr sht mjaft vllimore dhe prbhet prej pes vllimeve t mdha. N t jan t prmendura jetshkrimet e afro 2000 njerzve t shquar n lmin e Tesavvufit. Sufijt e prmendur kryesisht jan t viseve t Anadolis dhe t Ballkanit. Autori krahas jets s sufijve ka prmendur edhe veprat e tyre dhe bibliotekat n t cilat gjenden ato, ka dhn planet e disa teqeve dhe fotografit e tyre. N vepr s pari prmendet nj tarikat i caktuar, parimet e tij dhe m pas flitet pr prfaqsuesit dhe jetshkrimet e tyre. Vetm vllimi i par i ksaj vepre sht prshtatur n turqishten e sotme dhe sht botuar, ndrsa pjesa tjetr ende sht n dorshkrim. Husein Vassaf, Sefine-i Evlija-ji ebrar fi Sherhi Esmar-i Esrar, Biblioteka Sulejmanije, pjesa e Dorshkrimeve t Dhuruara, nr.2309; Huseyin Vassaf, Sefine-i Evlija I, prsht. M. Akkus dhe A. Yilmaz, Stamboll 1990. Kjo vepr sht nj enciklopedi biografike e prgjithshme, e prbr prej tetmbdhjet vllimeve. N te jan t prfshira n hollsi temat e Tesavvufit, letrsis klasike, kulturs s prgjishme dhe historis. Ahmed Safi, Sefinetus-Safi, Xherrahpasa Tip Tarihi Enstitusu, nr. 2096 (dorshkrim); Tosun Necdet, Kultur Tarihimize Isik Tutan Muhim Bir Kaynak: Sefinetus-Safi, n Revista e ILAM, nr. 2, Korrik-Dhjetor, f. 177-190. Kjo vepr prbhet prej gjasht kapitujve t prfshir n tre vllime. N vllimin e par jan t prfshira jetshkrimet e sufijve dhe t ulemas

68

69

70

71

34

Kllapia e Tesavufit

b. c) Veprat didaktike, filozofike dhe parimore sufike Er-Riaje li Hukukil-lah, e shkruar nga Ebu Abdullah Haris b. Esed Muhasib (243/867).72 El-Luma, e shkruar nga Ebu Nasr Abdullah b. Ali es-Serraxh et-Tusi (378/988).73
(dijetarve fetar), n vllimin e dyt jetshkrimet e poetve, ndrsa n t tretin, jetshkrimet e historianve, mjekve, matematikanve t cilt kan vepruar n Shtetin Osman. T gjith personat jan t radhitur n mnyr alfabetike. Bursali, Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I-III, Stamboll. Er-Riaje sht njra ndr veprat e para burimore t shkruara t Tesavvufit dhe paraqet nj vepr etike-filozofike t Tesavvufit. Vepra sht e shkruar n nnt kapituj. Kapitulli i par flet pr personat q kan kujdes n obligimet ndaj Allahut dhe pr kryelartsin. N kapitullin e dyt bhet fjal pr njohjen e vetes dhe pr at se me k duhet t shoqrohet njeriu q ta njoh veten. N kapitujt vijues flitet pr prpjekjen kundr epshit, pr qibrin dhe dmet e tij, mashtrimin, zilin etj. Si shihet edhe prej prmbajtjes Er-Riaje sht nj ndr kryeveprat e filozofis etike dhe sufike. Shih: Mahmud, Abdulhalim, Ustadhus-sairin el Haris b. Esed el-Muhasibi, Kajro 1983; Smith, M. An Early Mystic of Bagdad, Londr 1935; Muhasibi, er-Riaje li Hukukillah,prg. A. Mahmud, Kajro 1990; Aydin, Huseyin, Muhasibinin Tasavvuf Felsefesi, Ankara 1976. Vepra e Ebu Nasr Serraxhit sht nj ndr veprat kryesore e cila sqaron teorin e Tesavvufit, mirpo n veprat klasike shum pak prmendet emri ksaj vepre. Kt vepr pr her t par e ka botuar R. Nicholson, The Kitabul-Luma fit-Tasawwuf of Abu Nasr al-Saraj,. Pas tij at e ka plotsuar dhe prmirsuar A. J. Arberry, Pages From the Kitabul-Luma of Abu Nasr al-Sarraj. Tekstin e plot t ksaj vepre e kan botuar Abdulhalim Mahmudi dhe Taha Abdulbaki Sururi n Kajro n vitin 1960. Shih: es-Serraxh, Kitabul-Luma fit-Tasavvuf, bot. A. Mahmud dhe T. A. Surur, Kajro 1380/1960. Kjo vepr sht prkthyer dhe komentuar edhe n turqishte nga ana e Hasan Kamil Yilmazit, me titull: es-Serraxh, el-Luma, Islam Tasavvufu, Stamboll 1996. El-Luma prbhet prej Hyrjes dhe dymbdhjet kapitujve. N Hyrje flitet pr Tesavvufin, vendin e tij n mesin e disiplinave tjera shkencore, prkufizimin e sufiut dhe Tesavvufit, gjenezn e fjals Tesavvuf etj. N kapitullin e par bhet fjal pr dy termat themelore t Tesavvufit, hal (gjendje kuptimore) dhe makam (pozit kuptimore). N kapitullin e dyt diskutohet qasja e sufive ndaj Kuranit dhe bhet komenti sufik-simbolik (ishari) i disa ajeteve t tij. N kapitujt tjer me radh bhet fjal pr kuptimin e Pejgamberit te sufijt, nxjerrjen e prfundimeve (hukm) prej Kuranit dhe Sunnetit, zuhdin (asketizmi) e ashabve, gjendjet dhe

72

73

Zhvillimi historik i Tesavvufit

35

Kutul-Kulub, e shkruar nga Ebu Talib Muhammed b. Ali b. Atijje el-Mekki (389/996).74 Et-Taarruf li Medhhebi Ehlit-Tasavvuf, e shkruar nga Ebu Bekr Muhammed b. Ishak Kelabadi 398/1008.75
edukatn e sufijve, mirsjellja e kmbimit t letrave dhe poezive t sufijve, shtjen e dhikrit (prkujtimit) dhe semas (oratoriumi mistik), vexhdin (ekstazn), thelbin dhe dallimet ndrmjet muxhizes dhe qerametit etj. El-Luma sht vepra themelore dhe literatura baz pr studiuesit e Tesavvufit dhe pr ata q kan dshir t njihen me sistematikn dhe brendin thelbsore t ksaj disipline. Shih: Es-Serraxh, el-Luma, Islam Tasavvufu, prkth. n turq. H. Kamil Yilmaz, Stamboll 1996, IX-XVI. Vepra e Ebu Talib el-Mekkiut sht vepr e cila me t madhe ka ndikuar n botkuptimet e sufijve t lart si jan Imam Gazaliu e Abdul-Kadir Gejlaniu. T gjitha shtjet sufike q prmenden n kt libr jan t provuara me hadithe t transmetuara nga Pejgamberi a.s., dhe n shikim t par vepra duket si prmbledhje e haditheve t Pejgamberit a.s. Vepra Kutul-Kulub prbhet prej dyzet e tet kapitujve. N kta kapituj jan t prpunuara temat themelore t Tesavvufit, prkujtimi dhe prmendja e Allahut xh.sh. (dhikr-i evrad) dhe provat e tyre, edukata e leximit t Kuranit dhe mirsit e ksaj vepre, vetkontrolli (muhasebetun-nefs), makamet, halet, durimi, shpresa, frikrespekti, plqimi, namazi, agjrimi dhe tema t tjera q prkojn me praktikn dhe sjelljen islame. Shih: Ebu Talib el-Mekki, Kutul-Kulub fi Muameletil-Mahbub, red. S. Nesib Mekarim, Bejrut 1995; Ebu Talib el-Mekki, Kutul-Kulub (Kalplerin Azigi), prkth. n turqishte Yakup iek, Stamboll 1998. Kelabadiu veprn e tij e fillon me lvdata pr sufijt e vrtet dhe qortime pr ata sufij q jan larguar prej rrugs s Sheriatit. Taarrufi sht vepra e par e cila n mnyr sistematike informon pr temat kryesore t Tesavvufit dhe n mnyr mjaft t argumentuar i mbron t vrtetat e akaidit sunnit. Taarrufi prbhet prej shtatdhjet e pes kapitujve. N kapitujt e par flitet pr mangsit e disa sufijve, prkufizimet e Tesavvufit dhe emrat e disa sufijve. Prej kapitullit t pest e deri n kapitullin e tridhjet bhet fjal pr bazat e akaidit islam, pr cilsit e Allahut, t pamurit e Allahut n ahiret, kadan dhe kaderin, shpirtin, melekt, pejgambert, muxhizen, qerametin etj. Pas kapitullit t tridhjet flitet pr halet, pendimin, zuhdin, durimin, varfrin kuptimore (fakr), modestin, devotshmrin, sinqeritetin, falnderimin. Pas kapitullit t pesdhjet flitet pr termat filozofik dhe psikologjik t Tesavvufit si vexhd (ekstaz), fena-beka (shkrirje dhe qndrim kuptimor), shuhud-gajbeh (prania dhe mosprania kuptimore) etj. N shum raste thniet e Kelabadiut aspak nuk dallohen nga ato t Ebu Hanifes n Fikhul-Ekber ose t Maturidiut n Kitabut-Tevhid, saq n krahasimin e tyre sht punuar edhe nj tem e magjistraturs. Shih:

74

75

36

Kllapia e Tesavufit

er-Risaletul-Kushejrijje, e shkruar nga Ebu Kasim AbdulKerim b. Hevazin el-Kushejri (465/1073).76 Keshful-Mahxhub, e shkruar nga Ebul-Hasan Ali b.Osman b. Ebi Ali el-Xhullabi el-Huxhviri (465/1072).77

76

77

Yilmaz, Nusrettin, Kelabazinin Tasavvuf ve Akid Alanindaki Gorusleriyle Maturidinin Mukayesesi (tem e magjistraturs) Kajseri 1990. Po ashtu: Kelabadi, et-Taarruf, red. M. Emin en-Nevavi, Kajro 1412/1992; Muhammed Mustemli Buhari, Sherhut-Taarruf li Medhhebit-Tasavvuf, red. Muhammed Rushen, Teheran 1363; Kelabazi, Dogus Devrinde Tasavvuf-Taarruf, prkth. n turqishte Suleyman Uludag, Stamboll 1979. Kjo sht vepra m e njohur klasike n mesin e sufive. N t bhet nj baraspesh e sheriatit dhe tarikatit, prandaj edhe z vend t rndsishm n historin e mendimit islam. Vepra e Kushejriut prbhet prej Hyrjes dhe katr kapitujve kryesor. N Hyrje flitet pr shkaqet e shkrimit t veprs dhe kritikohen sufijt e kohs t cilt jan larguar nga binart e Tesavvufit. N kapitullin e par sqarohet terminologjia e Tesavvufit, si p.sh., termat vakt, hal, makam, kabd, bast, vexhd, tevaxhud, vuxhud, varid, shahid, nefs, ruh etj. N kapitullin e dyt radhiten makamet dhe halet si baza t etiks sufike. N kt kapitull sqarohen pesdhjet e tre parime t sjelljes sufike. Ja disa prej tyre: tevbe, muxhahede, halvet, takva, vera, zuhd, havf, rexha, velajet, dua, fakr etj. N kapitullin e tret flitet gjithashtu pr halet dhe qerametet. N pjesn e katrt bjn pjes jetshkrimet e 83 sufijve, duke filluar prej Ibrahim b. Edhemit e deri te Ibn Ata Ruzbariu. Pr m gjer shih: Kushejri, er-Risale, red. M. Zerrik dhe A.A. Baltaxhi, Bejrut 1413/1993; Kushejri, Kuseyri Risalesi, prkth. S. Uludag, Stamboll 1991; al-Qushajri, Principle of Sufism (Rislah alQushayriyyah), prkth n anglisht B. R. Von Schlegel, Berkeley 1990; Besjuni, Ibrahim, el-Imamul-Kushejri, Siratuhu, Asaruhu ve Medhhebuhu fit-Tasavvuf, Kajro 1392/1972. Konsiderohet si vepra m e vjetr sufike e shkruar n gjuhn persiane. Kjo vepr prbhet prej dy pjesve kryesore. N pjesn e par, pas Hyrjes n gjasht kapitujt e par sqarohen disa terma t Tesavvufit. Prej kapitullit t shtat deri n kapitullin e trembdhjet flitet pr jetn dhe veprn e 114 sufijve, duke filluar prej kohs s Pejgamberit a.s. N pjesn e dyt e cila fillon me kapitullin e katrmbdhjet, s pari sqarohen dymbdhjet shkolla t Tesavvufit, si p.sh., Muhasibijje, Kassarijje, Xhunejdijje, Hakimijje etj., ndrsa m pas flitet pr parimet e sjelljes sufike, termat e teoris dhe praktiks sufike etj. Shih: Huxhviri, Keshful-Mahxhub, prgatiti pr shtyp Abdulhadi Kandil, Bejrut 1980; Huxhviri, Keshful-Mahxhub, red. Kasim Ensari, Teheran 1375; Huxhviri, Keshful-Mahxhub-Hakikat Bilgisi, prkth. n turqishte S.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

37

Avariful-Maarif, e shkruar nga Shihabuddin Ebu Hafs Omer b. Abdullah Suhreverdi (632/1234).78 el-Futuhatul-Mekkijje, e shkruar nga Ebu Abdullah Muhammed b. Ali Ibn Arabi (638/1240), i njohur n qarqet sufike si Shejhul-Ekber (Shejhu m i madh).79 Prve llojeve dhe veprave t siprprmendura, sufijt gjat historis islame kan shkruar edhe nj numr bukur t madh t prmbledhjeve me poezi, proz poetike, tefsireve ishari (ekzegjezave sufike), etj., t cilat n mas t madhe jan prdor si nga vet sufijt ashtu edhe nga dijetart tjer. Pikrisht pr kt t gjith ata q kan dshir ta studiojn Tesavvufin si nj realitet i pashmangshm i historis s njerzimit, ose m ngusht i historis islame pas Pejgamberit a.s., ose kan nevoj t ken

78

79

Uludag, Stamboll 1982; Huxhviri, The Kashf al-Mahjub, The Oldest Persian Treatise on Sufism (E.J.W. Gibb Memorial) London 1911. Vepra e siprprmendur sht njri prej doracakve (ilmihalve) kryesor pr t gjitha tarikatet. Avarifi sht shkruar n periudhn pas formimit t tarikateve, prandaj edhe rndsi t posame n t i kushtohet praktiks sufike. Suhreverdiu t gjitha temat e prmendura n librin e tij i ka t prforcuara dhe provuara me hadithe t transmetuara nga Pejgamberi a.s. Vepra pr respekt ndaj moshs s Pejgamberit a.s. sht shkruar n 63 kapituj. Disa prej tyre jan: Burimi i disiplins s Tesavvufit, Virtytet e disiplins s Tesavvufit, Makami i Shejhut, Bontoni i udhtimit, Semaja e sufive (vallzimi mistik), Etika e sufive, Rregullat e abdestit, Dobit e agjrimit etj. Shih: Suhreverdi, Avarif, Bejrut 1403/1983; Suhreverdi, Avariful-Maarif, prkth. n persisht. E.A. Isfahani, Teheran 1374; Suhreverdi, Avariful-Maarif-Tasavvufun Esaslari, prg. H.Kamil Yilmaz-Irfan Gunduz, Stamboll 1409/1989; Suhrawardi, The Awariful-Maarif Writen in the Thirteenth Century by Shaikh Shabuddin Umar bin Muhammed-i Suhrawardi, prkth. n anglishte H. Wilberforce Clarke, Nju-Jork 1981. Kjo vepr prbhet prej frymzimeve q i kan ardhur autorit gjat qndrimit n Mekke dhe sht vepra kryesore e tij. Futuhati prbhet prej 560 kapitujve t tubuar n 37 pjes q ai i quan sifr. Kjo vepr prmban dituri dhe njohuri pr teorit ontologjike dhe epistemologjike t sufive, botkuptimet e tyre metafizike dhe kozmologjike si dhe disa shtje t ekzo-ezoteriks s Tesavvufit. Shih Kilic, M. Erol, el-FutuhatulMekkiyye, n Enciklopedia Islame e Dijanetit t Turqis, XIII, 253; Ibn Arabi, el-Futuhatul-Mekkijje, red. Osman Yahya-Ibrahim Medhkur, Kajro 1405/1985.

38

Kllapia e Tesavufit

opinion t tyre rreth ksaj shtjeje, e kan t domosdoshme ti diskutojn kto vepra t shkruara n qarqet sufike.

2. TERMINOLOGJIA DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORE T TESAVVUFIT Si u tha edhe m sipr, njeriu q nga fillimi i qndrimit t tij n kt bot sht orvatur t vendos lidhje me thelbin e tij dhe t gjej rrugt e afrimit deri te ai. Si do disiplin tjetr teologjike dhe filozofike, ashtu edhe Tesavvufi ka zhvilluar mnyra dhe trajta nprmjet t cilave do t ket mundsi t afrohet deri te ky qllim. Edhe n mendimin sufik, si n prgjithsi n akiden islame, Zoti sht realiteti i vetm i qensis. Sufijt n vrojtimin dhe prkapjen e realitetit t qensis dhe n afrimin me Zotin, si dy qllime parsore t disiplins s Tesavvufit, kan zhvilluar nj terminologji t vrullshme, e cila njkohsisht paraqet edhe karakteristikat themelore t Tesavvufit. Klasifikimi i karakteristikave dhe terminologjis s Tesavvufit duke filluar prej burimeve klasike e deri te ato t sotmet sht br n mnyra t ndryshme,80 por ne ktu do t bjm nj klasifikim eklektik t literaturs s Tesavvufit n lidhje me kt shtje. 2.1. Termet psikologjike t Tesavvufit Arsyeja (akl), shpirti (ruh), zemra (kalb) dhe uni (nefs) jan nocione q prmenden n Kuran dhe koncepte kryesore t psikologjis njerzore, q n do shkenc shoqrore jan diskutuar n baz t funksionit t tyre n hierarkin e shkencs gjegjse. Tesavvufi ktyre termave u kushton rndsi t
80

N lidhje me terminologjin e Tesavvufit, pr m gjer shih: Kushejri, er-Risale, f. 200; Huxhviri, Kehsful-Mahxhub, f. 517; Kashani, Abdurrezzak, Istilahatus-Su,fijje, f. 43 e tutje; Serraxh, el-Luma, f. 171172; Eraydin, Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 75 e n vazhdim; Yilmaz, H.Kamil, Hyrje n Tesavvuf, f. 127 e tutje.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

39

posame n vendosjen e relacionit ndrmjet Zotit, njeriut dhe gjithsis. Disa prej sufijve n qendr t sistemit t tyre kan vendosur zemrn, disa t tjer unin, ndrsa t trett kan vendosur shpirtin dhe n baz t ksaj kan zhvilluar metodologjin e procesit edukativ-arsimor t tyre. Njeriu sht qenie e vetdijshme, por edhe krijes e cila e dallon dhe e vlerson kt vetdije. Pikrisht pr kt edhe ai ka mundsi ta kontrolloj veten. Sikur t mos kishte nj aftsi t till, ather n veprat e tij nuk do t mund t krkoheshin karakteristika etike. Fuqia e ndrgjegjes njerzore sht n korelacion me gradn e vetdijsimit t tij. Pr aq sa njeriu do t jet i vetdijshm pr qensin e tij, pr aq do t ket mundsi ti dalloj shkaqet e vrteta dhe ato t rrejshme t sjelljeve t tij. Personat q ideal kryesor e kan arritjen e etiks superiore dhe t prsosur, gjithmon bjn llogarin e veprave dhe sjelljeve t veta.81 Kurani a.sh., n lidhje me kt thot: Ne do tu bjm atyre t mundshme q t shohin argumentet Tona n horizonte dhe n veten e tyre deri q tu bhet e qart se ai sht i vrtet....82 Qllimi i procesit edukativ sufik sht q njeriut ti mundsoj prdorimin e drejt t arsyes, t zbus zemrn e ngurtsuar, q shpirtit i cili e ka harruar Zotin tia prkujtoj At, ta pastroj unin dhe ta motivoj trupin pr zbatimin e rregullave dhe parimeve fetare.83 a) Akl (Arsyeja) Fjala akl rrjedh nga paskajorja arabe u-k-l dhe ka kto kuptime gjuhsore: kapje, mbajtje, pengim, prkapje, mnjanim,

81

82 83

Gungor, Eroll, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, Stamboll 1995, f. 6364. Kuran, 41:53. Ky realitet sht prfaqsuar edhe n ajetin kuranor ku thuhet: Ashtu si drguam nga gjiu i juaj t drguar tu lexoj ajetet tona, tju pastroj, e tju msoj librin dhe traditn, e edhe tju msoj at q nuk e dinit. Kuran, 2:151.

40

Kllapia e Tesavufit

mbshtjellje, lidhje e deves me litar, trheqje, vendstrehim dhe frenim i dshirave dhe pasioneve t epshit.84 Termi akl n fillim m tepr sht prdorur n trajtn e lidhjes s deves, por m von sht br emrtim i forcs shpirtrore pr vendosjen e marrdhnieve midis ndjenjave dhe mendimeve si dhe midis kuptimeve dhe ngjarjeve. Akli ose arsyeja sht forc e cila prgatit fushn pr pranimin dhe kapjen e dituris dhe si rrjedhim sht e kundrta e injorancs. Arsyeja sht njra ndr karakteristikat kryesore q njeriun e dallojn nga gjallesat e tjera. N nj numr t madh t gjuhve, me termin arsye sht kuptuar aftsia pr ta dalluar t mirn nga e keqja.85 Arsyeja si dhunti e dhuruar njeriut nga ana e Fuqis Krijuese prmendet n trajta t ndryshme n m se 750 vende n Kuranin a. sh., edhe at me nj theks t posam mbi rndsin e saj pr aktivitetet e qenies s krijuar n formn m t prsosur. Sipas Kuranit, arsyeja sht ndihmsi kryesor pr njeriun n t menduarit86, n pranimin e kshillave dhe msimeve87, n t udhzuarit (hidajet)88, n shptimin prej injorancs dhe pastrimin e zemrs prej shkurtpamsis89. Pr pasoj arsyeja sht njri nga dy themelet me t cilt njihet feja dhe me ndihmn e s cils mund t bhen analiza dhe sinteza n prjetimin e prvojs s brendshme dhe t jashtme. Aftsia pr dallimin e s mirs prej t keqes dhe t bukurs nga e shmtuara,
84

85

86 87 88 89

Halil b. Ahmed, Kitabul-Ajn, (I-VIII), Bejrut 1988, I,159; Xhevheri, Essihah, Kajro 1982,V,1769-1772; Ibn Faris, Muxhemu Mukajisil-Luga, Kajro 1969, IV,69-72; Ibn Manzur, Lisanul-Arab, Kajro pa dat, IV,3046. Halil b. Ahmed, po aty, I,159; Ragib el-Isfahani, Mufredatu ElfadhilKuran, Bejrut 1998, f. 341; Yakit, Ismail, Mevlanada Akil ve Aklin Kritigi, SDUIF, nr. 3. Isparta 1996, f. 1. Aftsia e arsyes pr dallimin e s drejts nga e shtrembra, s mirs nga e keqja, s bukurs nga e shmtuara n veprimet e njeriut, konsiderohet si funksion kryesor dhe i pashmangshm n prcaktimin e vlerave etike, estetike dhe shoqrore. Bolay, Suleyman Hayri, Akil, n Enciklopedia Islame e Dijanetit t Turqis, II, 238. Kuran, 38:29; 28:51. Kuran, 20:54; 39:21. Kuran, 2:171; 39:17-18. Kuran, 2:172.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

41

gjegjsisht arsyeja, njeriut i mundson t jet i vetdijshm prball parimeve dhe rregullave fetare. Sufijt e periudhs s par nuk kan diskutuar shum n lidhje me arsyen, por ata m tepr jan ndalur rreth nevojs pr t n zbatimin e parimeve fetare dhe etike. Nga spektri i vlersimit etik ata arsyen e kan konsideruar si begati e dyt menjher pas besimit. Sipas tyre fusha e arsyes sht bota fizike, ndrsa vendbanimi i saj sht zemra.90 Haris el-Muhasibiu, njri prej sufijve t par, pranon t vrtetat e arsyes s bashku me t vrtetat e shpalljes dhe n lidhje me arsyen thot: Arsyeja sht nj aftsi, nj drit e largpamsis t ciln Allahu xh.sh. e ka vendosur n zemrat e njerzve pr ti sprovuar ata. Me t sillet argumenti, me t dallohen e mira dhe e keqja. Allahu i ka krijuar arsyet dhe ato ua ka ndar njerzve. Kur ata krkojn dika e krkojn me arsye dhe me t lergohen prej gjrave t liga. Me t vetmohen (zuhd), me t inkuadrohen n rrugn e drejt dhe me t ngrihen n grada t larta.91 Ai arsyen e konsideron si kusht pr pranimin e ibadeteve dhe pohon se namazi, agjrimi, haxhxhi dhe do mirsi e cila bhet pa meditim dhe prkushtim mendor nuk sht e pranuar. Ai q ka arsye, thot Muhasibiu, e respekton Allahun, ndrsa personi q nuk e respekton m t Madhin, nuk ka mend. 92 Sufiu andaluzian Ibn Meserre njlloj si edhe Muhasibiu arsyen e sheh si nj aftsi, karakter, t cilin njeriu e sjell me lindjen. Arsimimi i njeriut mundson q kjo aftsi potenciale t marr formn aktuale. Arsyeja, thot Ibn Meserre, sht dhunti e Zotit pr njeriun, pr tia shndritur errsirat e ksaj bote dhe pr ta drejtuar n rrugn e drejt. Arsyeja vendos, dallon, e ndan t mirn nga e keqja, hulumton, pengon hamendjen dhe pasionet epshore dhe sht ndr aftsit kryesore n arritjen e njohjes s Fuqis krijuese.93 Ai gjithashtu pohon se n qoft se emocionet dhe pasionet dalin para arsyes ather njeriu pandrprer bn
90 91 92 93

Uludag, Suleyman, Akil, n EIDT, II, 246-247. Haris el-Muhasibi, El-Vesaja, Bejrut 1986, f. 251-252. Po aty, f. 129-130. Muhammed ibn Meserre, El-Munteka min Kelami Ehlit-Tuka, prkth. n turqishte M. Necmettin Bardaki, Stamboll 1999, f. 208.

42

Kllapia e Tesavufit

gabime. P.sh., Kurani disa persona i karakterizon si njerz q nuk mendojn94, jo pse nuk kan mend, por pr shkak se mendjen nuk e prdorin n mnyr racionale. Si pasoj e ksaj qndrimet e tyre kan karakter iracional.95 Ebu Talib el-Mekkiu thot se arsyeja sht aftsi e prkapjes s dallimit, krahasimit dhe vlersimit midis t bukurs dhe t shmtuars. Nse nuk ka arsye nuk ka as prgjegjsi. Por arsyeja sht e kufizuar dhe nuk ka mundsi ti vlersoj gjrat e vrojtimit shpirtror dhe metafizik.96 Relacionin ndrmjet besimit, dijes dhe arsyes Mekkiu e sqaron me metaforn e llambs: N t gjitha zemrat tubohen tre kuptime: besimi, dija dhe arsyeja. Kto jan vende t bindjes (jakin). N momentin kur tubohen n zemr i mnjanojn zrat e pandrprer t skepss. Fuqia dhe ndritja e pastr e zemrs i ngjasojn zjarrit brenda llambs. N t llamba sht arsyeja, vajguri sht dija, ndrsa fitili sht besimi. Sa do t jet i fort fitili, aq drit do t bj llamba.97 Gazaliu arsyen e karakterizon si rrnj, vend dhe burim t dijes. Ai thot se dija arrihet me arsye.98 Dija pr arsyen sht si fruti pr pemn, rrezja pr Diellin dhe t parit pr syrin. Nprmjet saj arrihet lumturia n kt dhe n botn tjetr.99 Mevlana Xhelaluddin Rumiu thot se arsyet e njerzve dallohen njra prej tjetrs: Flatrat e melekve jan t ngjashme me arsyet e njerzve. Ndrmjet arsyeve njerzore ka shum dallim.100 Ai gjithashtu thot edhe at se arsyeja e njeriut sht e kufizuar dhe se nuk ka mundsi t prfshij do gj. Posarisht ajo sht e
94 95

96 97 98 99 100

Kuran, 2:12, 44; 3:69; 26:28; 59:14. Sipas Ibn Meserres njohja e Allahut sht rezultat i arsyes s pastr. Besimi n Allahun sht pasoj e njohjes s vrtet t Tij. Nse arsyeja sht e drejt, vrtetohet besimi dhe zemra i fut nn kontroll t gjitha organet dhe i shrben Allahut xh.sh. Njeriu i prsosur bn q arsyeja ti zotroj pasionet, ndrsa ai q lejon q pasionet ta drejtojn arsyen nuk sht i prsosur. Ibn Meserre, po aty, 209. Ebu Talib Mekki, Kutul-Kulub, Kajro, 1306 h., I,114. Po aty, I, 116. Gazali, Ihjau Ulumid-Din, Kajro 1957, III, 4. Po aty, I, 82. Mevlana, Mesnevi, Stamboll 1990, I, 1537.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

43

pafuqishme n fushn e metafiziks, pasi n kt fush zotron dashuria (ashku) e jo mendja.101 Si prfundim i ksaj q u cek, mund t thuhet se mendsia e sufijve nuk sht mendsi e pastr n kuptim filozofik. Pr ta edhe shpallja, frymzimi dhe ndjenjat jan burime t dijes sa edhe arsyeja. Arsyeja n thelb sht e kufizuar, prandaj krye n vete nuk e arrin dot t vrtetn. Pikrisht pr kt sufijt krahas arsyes e vendosin edhe termin kuranor fuad, q sipas domethnies prfaqson prmasn psikologjike t arsyes. Lidhur me kt, nga mendimet e cekura t disa sufijve shihet edhe nj mosprputhje e prkufizimeve apo ideve t tyre pr arsyen, sepse sipas disave arsyeja ndihmon pr ta njohur Zotin, ndrsa sipas t tjerve ajo sht e kufizuar. b) Kalb (Zemra) Zemra n t gjitha mendimet fetare dhe mistike konsiderohet si epiqendr e natyrs njerzore dhe prfaqson substancn ndritse t realitetit qensor t njeriut. N aspekt gjuhsor d.t.th., kthim i dikaje nga njra n ann tjetr, nga nj gjendje n gjendje tjetr. Zemra e njeriut pandrprer e prjeton kt ndrrim t gjendjeve, prandaj edhe e ka marr kt emr.102 Kurani a.sh. zemrn e cilson si e vrtet103, krenare104, adhuruese105, mkatare106, e qetsuar me besim107, e neglizhuar prej prkujtimit t Allahut108, e smur109, e udhzuar110, e aftsuar pr t kuptuar111, e devotshme112, vendbanim i besimit113, shtje pr racionalizim114. T
101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113

Yakit, po aty. f. 9 Ragib el-Isfahani, f. 681-682. Kuran, 29:46; 37:84. Kuran, 40:35. Kuran, 50:33. Kuran, 2:283. Kuran, 2:260; 13:28; 16:106. Kuran, 18:28. Kuran, 33:32. Kuran, 64:11. Kuran, 7:179. Kuran, 22:32. Kuran, 49:14.

44

Kllapia e Tesavufit

gjitha kto shprehje qart e tregojn rndsin q Fjala Hyjnore ia kushton zemrs. Sufijt zemrn e prkufizojn si nj substanc ndritse e cila gjendet mes shpirtit dhe fryms.115 Njerzit vlersohen n baz t besimit ose mohimit t cilin e kan n zemr, e jo n baz t veprave siprfaqsore t tyre. Ata aspak nuk jan t pyetur n formimin e tyre trupor dhe fizionomik. Mirpo, rasti nuk sht i till me zemrn. Njeriu ka mundsi q ta pastroj zemrn dhe t dal para Allahut xh.sh. me brendi t pastr prej t shmtuars dhe njollave t liga.116 Sufijt zemrn e kan konsideruar si organ m t rndsishm n trupin e njeriut. Zemra sht mbret, thon ata, ndrsa organet tjera jan ushtar. Nse zemra sht e mir edhe organet tjera jan t mira; nse ajo sht e keqe ather edhe t tjerat jan t kqija.117 Pr ta pastruar zemrn prej ligsive si jan rrena, prgojimi dhe kotsia, nevojitet prmendja e pandrprer e Allahut dhe adhurimi i Tij.118 Ebu Talib Mekkiu, Ihvanus-Safa dhe Gazaliu zemrn e shohin si organ m i ngritur. Ajo sht vendpranim i shpalljes dhe frymzimit, prandaj nse ajo sht e mir i tr trupi sht i mir. Nse personi e ndan zemrn vetm pr Allahun, ather at e ka prdorur si duhet. Zemra prsoset vetm nprmjet pastrimit t unit njerzor. Si rezultat i pastrimit t unit, njeriu i sheh t vrtetat e bots metafizike.119 Ibn Arabiu thot se zemra sht mjet pr bartjen e dijes ezoterike, ose vend ku pasqyrohet kjo dije. Mirpo, ky mjet nuk
114 115

116 117

118

119

Kuran, 22:46. Muhammed Ali et-Tahanevi, Keshshafu Istilahatil-Funun, Bejrut 1996, II,1335. Mevlana Xhelaluddin Rumi, Fihi ma Fih, Stamboll 1994, f. 169. Shihni hadithin e Pejgamberit a.s. n kt kontekst: Buhari, Iman, 39; Muslim, Muthakat, 107; Ibn Maxhe, Fiten, 14; Ahmed b. Hanbel, Musned, IV,270; Darimi, Buju 1. Ibn Meserre thot se vepra t mira nuk konsiderohen ato vepra q bhen vetm me trup, por t mira jan veprat q bhen me zemr e trup. Allahu njerzit i ka obliguar me ibadete ekzoterike (namaz, agjrim, zeqat), por i ka obliguar edhe me ibadete ezoterike, t zemrs. Adhurimi kryesor i zemrs sht q t hapet para Lartmadhris s Allahut xh.sh. Ibn Meserre, el-Munteka, 229. Ebu Talib Mekki, po aty, I, 125-126; Gazali, po aty, III, 5-6.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

45

sht organi i zemrs q gjendet n gjoks, por sht aftsia e absorbimit t Fryms hyjnore dhe prezentimit t saj n personalitetin e njeriut. Kjo zemr sht pjes e pandashme e arsyes absolute (akl-i kul-l), t prdorur n terminologjin e Ibn Arabiut.120 Sufijt zemrn e kan konsideruar si vendbanim t Allahut xh.sh., vend ku pranohen frymzimet metafizike, aftsi pr tu prqndruar n vrtetsin e ekzistencs. Pikrisht pr kt edhe kan zhvilluar nj letrsi vllimore me rregulla pr pastrimin e zemrs nga ligsit e epshit. c) Ruh (Shpirti) Fjala ruh n aspektin gjuhsor ka domethnien e ers s freskt q u jep jet trupit, fryms, gzimit, qetsis, energjis lvizse, pushimit, aroms.121 Shpirti si qensi e ndritur ec npr trup ashtu si drita e llambs q ndrion dhomn, ose si uji q shprndahet npr t gjitha pjest e drurit.122 Shpirti (ruh) n Kuran sht prdorur n kto kuptime: shpallje123, Isai a.s.124, Xhebraili a.s.125, fuqi dhe ndihm126. Diku n vend t ruhut pr shpirtin sht paraplqyer termi nefs.127 N baz t asaj q thuhet n kto ajete, shpirti sht krijes ose pasqyrim i Allahut xh.sh. Nuk sht rastsi dhe cilsi, por sht substanc dhe thelb. Prderisa shpirti sht n trup, ai ka jet. Mirpo gjallria nuk sht prej shpirtit, por prej Zotit. Allahu xh.sh., n Kuran thot se njerzit shum pak jan t informuar pr shtjet e shpirtit.128 Shpirti i njeriut me njrn
120

121

122 123 124 125 126 127 128

Afifi, Ebul-Ala, Muhyiddin Ibnul-Arabinin Tasavvuf Felsefesi, prkth. n turqishte Mehmet Dag, Ankara 1974, f. 108. Xhevheri, po aty, I,367-371; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 369-371; Ibn Manzur, po aty, III,1763-1771. Gazali, po aty, III,3 Kuran, 42:52; 40:15. Kuran, 4:171. Kuran, 2:97; 16:102. Kuran, 58:22. Kuran, 3:185; 89:27; 75:2; 12:53; 6:93; 91:7. Kuran, 17:85; Kelabazi, po aty, f. 99; Kushejri, po aty, f. 223; Huxhviri, po aty, f. 390;

46

Kllapia e Tesavufit

an sht i drejtuar kah Zoti (Hakk), ndrsa me tjetrn kah popullata (halk).129 Njri prej sufijve t mdhenj, Suhreverdiu n lidhje me shpirtin thot. Shpirti i njeriut nuk sht as trup e as q i prket trupit. Nuk sht as brenda e as jasht ksaj bote. Nuk sht i bashkuar e as i ndar. Bashkimi dhe ndarja jan cilsi t trupave. Shpirti i emrtuar si qenie me arsye sht substanc e drits e cila nuk mund t prkufizohet. Shpirti i njeriut sht nj prej dritave t Allahut xh.sh., dhe nuk ka as an e as vend. Lindja e tij sht prej Allahut dhe perndimi sht n Allahun. Shpirti nuk sht Zot, nuk sht as pjes e Zotit dhe si pasoj nuk sht etern.130 Ibn Arabiu shpirtin e konsideron si nj substanc t thjesht (jo t prbr), e cila nuk sht e ngjashme me substancat e errta dhe komplekse materiale q e prjetojn ndryshimin dhe vdekjen. Shpirti gjithnj sht i gatshm ta pranoj dijen dhe asnjher nuk lodhet nga absorbimi i ideve abstrakte. Sipas tij shpirti nuk sht as aksident e as trup, por sht substanc q i prket bots metafizike. Ai sht nj fuqi si intelekt i par, fryma universale dhe shpirti i pastr.131 Ebu Bekr Vasitiu thot se shpirtrat jan n dhjet grada. Kto grada prfaqsojn nj hierarki etike dhe n krye t tyre zn vend ithtart e Tesavvufit. Ata jan: 1. Shpirtrat e njerzve t sinqert t burgosur n errsir, 2. Shpirtrat e t devotshmve, 3. Shpirtrat e ithtarve t tarikatit (murid), 4. Shpirtrat e atyre q e ndjekin Sunnetin, 5. Shpirtrat e njerzve besnik, 6. Shpirtrat e dshmorve, 7. Shpirtrat e njerzve t dashuruar dhe t prmalluar n Zotin, 8. Shpirtrat e njohsve (arif), 9. Shpirtrat e t dashuruarve dhe ashikve, 10. Shpirtrat e miqve t Zotit dhe t varfrve kuptimor (dervish dhe fukara).132

129

130

131 132

Shah Velijullah Dehlevi, Huxhxhetullahil-Baliga, prkth. n turqishte Mehmet Erdogan, Stamboll 1994, I, 57-60. Suhreverdi Shihabeddin Jahja, Nur Heykelleri, prkth. n turqishte Saffet Yetkin, Stamboll 1995, f. 8-11. Afifi, po aty, f. 112 Huxhviri, po aty, f. 393.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

47

N letrsin sufike shpirti sht frym e Allahut xh.sh. n njeriun, e cila gjithmon ka dshir dhe prmallim pr tu kthyer n burimin e vet, sht urdhr i Zotit. d) Nefs (Uni) Fjala nefs n aspektin gjuhsor d.t.th. frymmarrje, fryerje e errs, person, vet, thelbi i dikaje, gjallri, shpirt, zemr, sy, zgjerim, gzim, qetsim dhe mjet pr racionalizim. Nefsi sht komponent e domosdoshme pr gjallrin e njeriut, kafshve dhe bimve133. Kurani a.sh., fjaln nefs e prdor n kuptime t personit, njeriut, gjallris134, pshpritjes brenda njeriut135, ndjenjs, pasionit dhe dshirs e cila e urdhron t keqen136, shpirtit t njeriut137, zemrs dhe kraharorit138. N nj ajet nefsi sht karakterizuar n kt mnyr: O ti shpirt i bindur plotsisht! Kthehu te Zoti yt i vetknaqur e i pranuar (radijeh dhe merdijjeh)139. Ata q e pastrojn nefsin dhe e stolisin me cilsi t mira Allahu xh.sh., i karakterizon si t shptuar140, dhe pr sendrtimin e ksaj rregulle i porosit q t prpiqen dhe bjn strvitje kuptimore (muxhahede)141.
133

134

135 136 137 138 139 140 141

Xhevheri, po aty, III,984-985; Ibn Faris, po aty, f. 460-461; Ibn Manzur, po aty, VI,4500-4504; Gazali, po aty, III,4. Kuran, 2:48, 123, 233, 281; 3:25, 30, 145, 161, 185; 5:32, 45; 6:98, 151; 7:189. Kuran, 50:16. Kuran, 12:53; 79:40; 91:7. Kuran, 6:12; 39:42. Kuran, 3:154; 7:205; 12:77; 41:53. Kuran, 89:27-28. Kuran, 87:14; 91:9. Kuran, 29:69. N terminologjin e disiplinave t ndryshme islame nefsi sht prdor n kuptime jo identike me njri-tjetrin. Secila prej domethnieve gjuhsore t ksaj fjale ka gjetur vendin e vet n njrn prej disiplinave shkencore islame. N filozofin islame, posarisht n veprat e filozofve peripatetik (meshshai) duke u bazuar edhe n klasifikimin e Aristotelit, nefsi ka kuptimin e ans psikologjike t shpirtit dhe ndahet n tre grupe: bimor (nebati), shtazor (hajvani) dhe njerzor (insani). [arif, M.M., Historija Islamske Filozofije, prkth. n boshnjakisht, Hasan Susi, Zagreb 1988, I, 492.

48

Kllapia e Tesavufit

Ibn Arabiu bn nj klasifikim t ngjashm pr nefsin dhe at e ndan n tre grupe: bimor (nebati), shtazor (hajvani) dhe racional (akli). Sipas tij, nefsi i njeriut sht dimensioni njjs i Nefsit Universal (nefs-i kul-li). N fjalorin e Ibn Arebiut termi nefs kryesisht prdoret pr dimensionin racional t nefsit dhe me t nnkuptohet fuqia mendore dhe medituese e njeriut. Ibn Arabiu n pikpamje t nefsit dhe ruhut sht dualist. Pr t nefsi paraqet prmasn njerzore t shpirtit, ndrsa ruhu, prmasn hyjnore t tij.142 Sufijt nefsin e kan diskutuar n shtat kategori, edhe at: nefs-i emmare, levvame, mulhime, mutmainne, radije, merdijje dhe kamile. Pes prej ktyre kategorive jan t prmendura tekstualisht n Kuran ndrsa dy t tjerat jan t nxjerra nga komentet sufike t Kuranit. Tesavvufi me termin nefs, nnkupton unin ose epshin njerzor, gjegjsisht cilsit e liga dhe sjelljet e shmtuara t njeriut. Nefsi sht kuptimi ku jan t tubuar realiteti njerzor dhe fuqit e epshit dhe hidhrimit143; sht fshehtsi dhe burim i sjelljeve t liga i vendosur n trupin e njeriut. Ndrsa burim i virtyteve t mira sht shpirti (ruh). Koordinuesi i ruhut sht mendja, ndrsa i nefsit hamendja.144 Prej sufijve t par, Haris el-Muhasibiu thot se nefsi mund t njihet shpejt, pasi at q e miraton nefsi gjithsesi nuk e miraton Allahu xh.sh., dhe anasjelltas. Puna e nefsit sht q njeriun ta largoj nga respekti ndaj Zotit dhe ta udhzoj n gjrat me t cilat nuk sht i knaqur Ai. Si rrjedhim ai sht burim i t gjitha ligsive.145 Mendim t ngjashm shpreh edhe Xhunejd elBagdadiu.146 Tustariu, pasionet dhe dshirat e nefsit i sheh si mkate t mdha dhe personit i cili duke e prmendur Allahun prpiqet t largohet prej tyre, n zemr i lind nj drit, prej t cils ik me t madhe shejtani.147
142 143 144 145 146 147

Afifi, po aty, f. 124. Gazali, po aty, III,4. Kushejri, po aty, f. 75, Huxhviri, po aty, f. 309. Haris el-Muhasibi, Er-Riaje li Hukukillah, Kajro 1990, f. 258-261. Kushejri, po aty, f. 121. Suhreverdi, Ebu Hafs Shihabeddin Omer, Avariful-Maarif, prkth. n turqishte H. Kamil Yilmaz-Irfan Gunduz, Stamboll 1990, f. 575.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

49

Ibn Meserre vendos nj lidhje ndrmjet nefsit dhe shqisave dhe flet pr ndikimin e shqisave n nefsin. Sipas tij, shqisa kryesore sht shqisa e t parit. Vendi i syrit n trup i ngjason vendit t Diellit n gjithsi. Nse syri shikon gjrat e ndaluara e largon njeriun nga Allahu xh.sh. E njjta ndodh edhe me shqisat tjera.148 Nefsi ka tri fuqi lvizse, fuqin racionale (kuvve-i aklijje), fuqin e hidhrimit (kuvve-i gadabijje) dhe fuqin e epshit (kuvve-i shehevijje). Kto fuqi vazhdimisht krkojn prej njeriut q t shkoj n skajshmri, mirpo m e preferuar sht q t ndiqet rruga e mesme (itidal).149 Ibn Meserre pohon se edukimi i unit krkon m tepr prpjekje se edukimi i trupit. Nse njeriu nuk e dallon hallallin dhe haramin dhe zhytet n ujrat e nefsit, ather bie m posht edhe prej shkalls s kafshve.150 Mendimet e sufijve n lidhje me nefsin jan t karakterit se nefsi gjithnj e krkon t keqen dhe njeriu pandrprer duhet t prpiqet q mos t bie n prangat e tij. N kt relacion jan t parapara rregulla dhe parime t posame me ndihmn e t cilave sufiu ka mundsi t lirohet prej mbshtjelljes s nefsit. Madje edhe tarikatet t cilat kan pasur opinion parsor pastrimin e nefsit, jan emrtuar si tarikate nefsani. Feriduddin el-Attari n veprn e tij Mantikut-Tajr n lidhje me nefsin thot: A mund t ecni bile nj hap n kt rrug / Prderisa merreni me qensin ose hiin? / Zhdukuni derisa t merrni qensin prej Hakkut. / Si t arrij Ekzistenca Absolute te ju / Nse ju ende jeni t okupuar me nefsin?151 2.2. Termat e gjendjeve dhe pozicionimeve sufike (makamet dhe halet) Pjesn drrmuese t terminologjis s Tesavvufit e prbjn termat q kan t bjn me pozicionimet kuptimore dhe gjendjet shpirtrore t sufijve gjat procesit edukativ-arsimor sufik. Pasi platformat e prjetuara nga ana e udhtarit shpirtror (salik)
148 149 150 151

Ibn Meserre, El-Munteka, f. 215. Po aty, f. 217 Po aty, f. 221. Sayar, Kemal, Sufi Psikolojisi, Stamboll 200, f. 97-98.

50

Kllapia e Tesavufit

gjat prvojs mistike jan shum t ngjashme me njra-tjetrn dhe n nuanca shum t holla dallohen prej njra-tjetrs, shpeshher letrart e Tesavvufit dhe rrugt e ndryshme t Tesavvufit i kan przier halet dhe makamet. Si rrjedhim prderisa pr njrn pal nj piedestal kuptimor sht konsideruar hal, pr nj grup tjetr ka mund t konsiderohet si makam dhe anasjelltas. Pikrisht pr kt nuk mund t bhet nj dallim i prpikt ndrmjet halit dhe makamit dhe si pasoj e ksaj ekziston nj numr i madh prkufizimesh pr to. Fjala makam, d.t.th. grad, vendqndrim, shkall dhe pozit. N terminologjin e Tesavvufit me makam nnkuptohen edukata dhe sjellja q e cilsojn sufiun si dhe pozita deri te e cila ai ka arritur nprmjet adhurimit, strvitjes kuptimore dhe askezs.152 Makamet arrihen me dshir dhe me prpjekjen e sufiut, prandaj edhe jan qndruese.153 Hali sht mirsi e Allahut dhe shprblim pr udhtarin shpirtror nga ana e Tij. Hali nuk prfitohet me prpjekje dhe mund, por sht kuptim i cili mbillet n zemr. Halet nuk jan t prhershme por jan kalimtare. Ato jan momente t cilat sufiu i prjeton n trajt t gzimit ose dshprimit, relaksimit ose shtrngimit, friks ose emocionimit.154 N baz t prkufizimeve t ndryshme q u jan br ktyre dy termave, shihet qart se makamet jan pozita kuptimore pr prfitimin e t cilave sufiu duhet t prpiqet dhe ti kryej t gjitha obligimet q krkohen n procesin edukativ-arsimor sufik (sejr-i suluk) n trajt t adhurimeve ekzoterike (namaz, agjrim, zeqat) dhe atyre ezoterike (rijadat, muxhahede, dhikr). Nga ana tjetr, halet jan prjetime dhe emocionime t cilat Allahu xh.sh. ia mundson personit i cili n mnyr t denj, n brendi dhe n form, e ka zbatuar adhurimin dhe prkushtimin ndaj Tij.
152 153

154

Serraxh, po aty, f. 41; Kushejri, po aty, f. 182; Huxhviri, po aty, f. 289. Xhurxhani, Kitabut-Tarifat, Kajro 1991, f. 254; Uludag, Suleyman, Tasavvuf Terimleri Sozlugu, Stamboll 1995, f. 345; Cebecioglu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sozlugu, Ankara 1997, f. 314. Serraxh, po aty, f. 41; Kushejri, po aty, f. 183; Huxhviri, po aty, f. 289; Xhurxhani, po aty,f. 94.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

51

Klasikt e Tesavvufit kan br klasifikime ku makamet dhe halet jan prmendur n grupe nga dhjet terma, ose nga shtat, madje n disa raste edhe n shifra shum m t mdha.155 Ne ktu do t prmendim vetm disa nga m t rndsishmet: a) Dhikri (Prkujtimi) Dhikri sht e kundrta e harress dhe n aspekt gjuhsor d.t.th., t prkujtosh dika, nder, kshill, namaz, lutje, lvdat, rrjedhje e dikas nga gjuha, prhershmri, mbrojtje e gjrave t memorizuara, prmendje e Allahut etj.156 N terminologjin e Tesavvufit me dhikr nnkuptohet prkujtimi i Allahut, moslargimi i Tij nga kujtesa dhe prmendja e pandrprer e Allahut xh.sh. N praktikn sufike me dhikr nnkuptohet shprehja e fjalve ose teksteve t caktuara n numr dhe vende t caktuara, n grup ose individualisht, me ose pa z, nga ana e ithtarve t tarikatit. Dhikri sht trajta m e prsosur e veprimit t brendshm, sht thelbi i ibadetit dhe i fes, dhe si i till sht i pranishm n t gjitha sistemet mistike. Ai gjithashtu bn pjes n mesin e temave pr t cilat flitet n shum vende t Kuranit a.sh. Ja disa prej ajeteve kuranore q flasin pr dhikrin: Pra ju m kujtoni Mua, Un ju kujtoj juve...157, O ju q besuat, prkujtoni Allahun sa m shpesh158, E, besimtar t vrtet jan vetm ata, t cilve kur prmendet Allahu u rrqethen zemrat...159, Pr ata q Allahun e prmendin me prkujtim kur jan n kmb, kur jan ulur, kur jan t shtrir dhe thellohen n mendime rreth krijimit t qiejve dhe toks...160, ... e ti prmende Zotin tnd shum dhe madhroje

155

156

157 158 159 160

Serraxh, po aty, f. 43-52, 53-68; Ruzbihan el-Bakli, Kitab MeshrebulErvah, Stamboll 1974. N kt vepr makamet sufike jan t prezentuara si 1001. Halil b. Ahmed, po aty, I,236-237; Ibn Faris, po aty, II,358-359; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 179; Ibn Manzur, po aty, II,1507-1509. Kuran, 2:152. Kuran, 33:41. Kuran, 8:2. Kuran, 3:191.

52

Kllapia e Tesavufit

mbrmje e mngjes161, ... shumprmendsit dhe shumprmendset e Allahut, Allahu ka prgatitur falje dhe shprblim t madh162. Pr dhikrin flet edhe Pejgamberi a.s. n nj numr t madh t haditheve: Nse nj grup e prkujton Allahun, melekt i rrethojn dhe mshira e Zotit i kaplon163; Prmendeni aq shum Allahun saq tju thon se jeni t marr164; A dshironi tju lajmroj pr veprn m t mir? Prkujtimi i Allahut165; Dallimi n mes shtpis ku prmendet Allahu dhe asaj ku nuk prmendet sht si i gjalli me t vdekurin166. Hasan el-Basriu, si njri prej zahidve (asketve) t par t cilt pr udhrrfyes t jets s tyre kishin zgjedhur Kuranin dhe Sunnetin, thot se pasioni kuptimor duhet t krkohet n namaz, n kndimin e Kuranit dhe n prkujtimin e Allahut. Personat q nuk ndiejn knaqsi prej ktyre gjrave, thot ai, zemrat i kan t ngurta.167 T mendimit t ngjashm pr dhikrin jan edhe Ebu Talib Mekkiu168 dhe Kushejriu, i cili flet pr dhikrin e prhershm (dhikr-i daimi).169 Gazaliu pr dhikrin thot se sht njri prej ibadeteve m t rndsishme pas kndimit t Kuranit. Prkujtim me vler sht ai q bhet me zemr e me gjuh. Prkujtimi i vazhdueshm, thot Gazaliu, n zemrn e njeriut e lind dashurin ndaj Allahut xh.sh.170 Nisur nga ajetet e Kuranit, hadithet e Pejgamberit a.s. dhe tradita e brezave t par, dhikri sht br njri nga parimet themelore t Tesavvufit islam. Me institucionalizimin e Tesavvufit n tarikate, disa prej tarikateve kan qen t mendimit se prkujtimi duhet t bhet pa z (hafi), si Melamijt
161 162 163 164 165 166 167 168 169 170

Kuran, 3:41. Kuran, 33:35. Muslim, Deavat, 8. Ahmed b. Hanbel, Musned, III, 68,71. Tirmidhi, Deavat, 6. Buhari, Deavat, 66/1 Kushejri, po aty, f. 371. Ebu Talib Mekki, po aty, I,14. Kushejri, po aty, f. 367-370. Gazali, po aty, I, 295.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

53

dhe Nakshibendijt, ndrsa disa t tjer kan mbajtur ann se prkujtimi sht m i vlefshm nse bhet me z (xhehri), si Rifaijt dhe Kadirijt. Disa prej tarikateve dhikrin e bjn duke qndruar n kmb si Mevlevijt (sema) dhe Kadirijt (devran), ndrsa t tjert e bjn ulur. b) Tevbe (Pendimi) Tevbe n aspektin gjuhsor d.t.th., kthim prej mkatit duke u penduar pr gabimin e br. Tevbeja sht trajta m e iltr e krkimit t faljes dhe ndjess.171 Ibn Abbasi thot se pendimi i sinqert (tevbe nasuha) sht: Pendim me zemr, krkim i ndjess me gjuh dhe vendosje q me trup t mos bhet m ai mkat.172 Tevbe d.t.th., kthim n respektimin e Allahut xh.sh., pas kryerjes s nj mkati ose gabimi. Ky kthim, nse sht i sinqert, me vete prmban edhe llogarin e unit (nefs-i muhasebe) dhe dshirn q edhe nj her t mos kthehet n at vepr t gabuar. N procesin edukativ-arsimor sufik tevbeja sht makami i par i deprtimit t sufiut n rrugn e njshmris dhe shptimit t prqndruar n mnyrn e jetess sufike. Pikrisht pr kt edhe rituali i inkuadrimit n nj tarikat fillon me pendimin pr mkatet e bra dhe pendimin pr ato pun t mira q ka patur mundsi ti bj dhe nuk i ka br. Si rrjedhim i ksaj sufijt tevben e kan ndar n tre grupe: 1. Tevbeja e njerzve t rndomt - pendim prej mkateve; 2. Tevbeja e t zgjedhurve pendim pr kohn q e kan kaluar n neglizhenc dhe 3. Tevbeja e m t zgjedhurve - pendim pr veprat e mira q n momente t caktuara nuk jan br.173 N Kuran ka nj numr t madh ajetesh, n t cilat njeriu thirret q t pendohet sinqertisht pr mkatet e bra: Pendohuni t gjith te Allahu o besimtar, n mnyr q t gjeni shptim174, O ju q keni besuar, pendohuni tek Allahu me nj pendim t
171

172 173 174

Xhevheri, po aty, I, 91-92; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 76; Ibn Faris, po aty, I, 357; Ibn Manzur, po aty, I, 454. Ebu Talib Mekki, po aty, I, 179. Kushejri, po aty, f. 230-231. Kuran, 24:31.

54

Kllapia e Tesavufit

sinqert175, E kush pendohet pas puns s keqe dhe prmirsohet, ska dyshim, Allahu, ia pranon atij pendimin, Allahu sht q fal shum, sht mshirues176, E pr sa i prket atij q sht penduar, q ka besuar dhe ka br vepra t mira, ai le t shpresoj se sht nga t shptuarit177. Edhe Pejgamberi a.s. q nga fillimi i ka kshilluar shokt e vet si dhe brezat e ardhshm q t pendohen pr gabimet e bra dhe t nisin prej fillimi n prkushtimin ndaj Allahut xh.sh. Madje ai n nj hadith t vetin ka thn se ai q pendohet pr shkak t gabimeve, sht sikur aspak t mos ket br gabime.178 Sufijt q prej shekujve t par pas Pejgamberit a.s. kan folur pr pendimin e sinqert si nj shkall nismtare pr nnshtrimin e mtutjeshm ndaj Allahut xh.sh. Dhunnun el-Misriu thot se tevbeja e cila nuk i rrnjos mkatet sht pendim i gnjeshtarve,179 kurse Jahja b. Muadhi thot se nj mkat i br pas pendimit, sht m i shmtuar se shtatdhjet mkate t bra para pendimit.180 Tustariu n komentin e ajetit O ju q keni besuar pendohuni n Allahun me nj pendim t sinqert, thot: Pendim i sinqert d.t.th., t mos bsh m mkat. Pr arsye se personi i penduar sht nj prej miqve dhe t dashurve. Miku nuk bn vepr q e hidhron Mikun.181 Kushejriu pohon se tevbeja e cila porositet n ajetet e Kuranit dhe hadithet e Pejgamberit a.s. dhe sht grada e par shpirtrore n procesin edukativ-arsimor sufik, d.t.th., zgjim i zemrs prej kotsis dhe vetdijsim i personit pr gjendjen aktuale t tij.182 Allahu njerzve ua urdhroi tevben, thot Ibn Arabiu, pr shkak se i do dhe i ndien t afrt ata. Allahu ka dshir q njerzit t
175 176 177 178

179 180 181

182

Kuran, 66:8. Kuran, 5:39. Kuran, 28:67. Buhari, Deavat, 3; Tirmidhi, Deavat, 38; Ahmed ibn Hanbel, Musned, I,338; Ibn Maxhe, Zuhd, 30. Serraxh, po aty, f. 68; Kushejri, po aty, f. 79-80. Kushejri, po aty, f. 81. Sehl b. Abdullah et-Tusteri, Tefsirul-Kuranil-Adhim, Kajro 1329, f. 105. Kushejri, po aty, f. 77-79; Suhreverdi, po aty, f. 593-594.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

55

jen t lumtur. Pendimi i njerzve sht prgjigje pr dashurin dhe ashkun e Allahut xh.sh.183 c) Zuhd (Askeza) Zuhdi sht njri nga termat kryesor t Tesavvufit dhe n aspektin gjuhsor d.t.th., mosanim, mosdshir, mosinteresim, largim, mosorientim drejt dikaje, mangsi e dikaje, e kundrta e dshirs, pasionit dhe lakmis pr kt bot.184 Zuhdi sht nj prej karakteristikave themelore t Tesavvufit islam dhe n terminologjin e ksaj disipline d.t.th., vendosuri pr mosprfillje t ksaj bote dhe gjrave q kan t bjn me t. Zuhdi n vete prmban analiza t thella t llogaris s unit dhe paraqet rrugn m t sigurt t vajtjes s shpirtit njerzor n prsosuri. Ai paraqet nj veprimtari q njeriut ia mundson prkujtimin e origjins s tij dhe e kaplon me dashurin e Allahut xh.sh.. Termi zuhd prmendet vetm n nj vend n Kuranin a.sh.185, ndrsa ajetet q flasin pr paraplqimin e ahiretit n krahasim me kt bot jan t shumta.186 Edhe Pejgamberi a.s. ka preferuar nj jet e cila nuk do t jet e dhn tepr pas knaqsive t ksaj bote ose, thn ndryshe, q pushtim kryesor nuk do ta ket mirqenien vetm n kt bot. N prkufizimin e Tesavvufit islam, zahid (asket) sht personi i cili n zemr nuk ka dashuri ndaj ksaj bote, e q nuk do t thot person q sht larguar n trsi nga obligimet e ksaj bote dhe sht br barr n shpinn e dikujt tjetr. Hasan el-Basriu pr zuhdin thot: T mos jesh i dhn pas ksaj bote dhe t shikosh me mosplqim n gjrat e ksaj bote.187 Ebu Talib Mekkiu pohon se zuhdi i t pasurve dallohet prej zuhdit t t varfrve. Zuhdi i t pasurit, thot ai, sht flakja nga zemra e dashuris ndaj pasuris. Ndrsa zuhdi i t varfrit
183 184

185 186 187

Ibn Arabi, el-Futuhatul-Mekkijje, II, 183-187. Xhevheri, po aty, II,481; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 552; Ibn Manzur, po aty, III,1876-1877; Xhurxhani, po aty, f. 130. Kuran, 12:20. Kuran, 3:22, 117, 185; 4:77, 94; 6:32; 8:67; 9:38. Kushejri, po aty, f. 95.

56

Kllapia e Tesavufit

sht t mos i lakmoj gjrat q nuk i ka, por t jet i knaqur me at q e ka.188 Gazaliu thot se zuhdi del n pah me dije, gjendje kuptimore (hal) dhe vepra. Gjendja e zuhdit sht lakmia ndaj gjrave m t ngritura kuptimisht se ato q posedohen.189 Mevlana Xhelaluddin Rumiu zuhdin e kupton si mosvendosje e ksaj bote n zemr dhe thot se personi q nuk e fut n zemr dynjan sht asket.190 Nse bhet nj analiz e thukt e veprimtaris s tarikateve dhe teqeve t ndryshme gjat historis dhe merren parasysh aktivitetet e tyre n aspekt t ksaj bote, ather qart mund t prfundohet se Tesavvufi islam zuhdin nuk e ka kuptuar si jet pasive, pa veprimtari shoqrore, por e ka kuptuar si veprimtari e cila n thelb e ka pr qllim plotsimin e dshirs s Allahut xh.sh., thn shkurt, cak t vrtet ka dshirn e Allahut ndrsa t gjitha gjrat tjera jan mjete pr arritjen deri te ky cak. d) Mehabbet (Dashuria kuptimore) N baz t letrsis sufike mehabbeti sht nj prej gjendjeve kuptimore q paraqitet n t gjitha momentet e prvojs sufike. Ai paraqet nj gjendje t shijuar t udhtarit shpirtror q nuk mund t shprehet me fjal. Mehabbeti nuk arrihet me prpjekje nga ana e njeriut por sht dhurat nga Allahu. Folja h-b-b prej t cils rrjedh termi mehabbet n aspekt gjuhsor ka kto kuptime: pastrti dhe iltrsi, lartsi dhe pasqyrim, lidhje dhe prqndrim, thelbi i dikaje, mbrojtje dhe ruajtje, dashuri.191 T gjitha kto kuptime jan t nevojshme pr
188 189 190

191

Ebu Talib Mekki, po aty, I,248. Gazali, po aty, IV,212-213. Ai n Mesnevi thot si vijon: sht dynjaja? T jesh neglizhent ndaj Zotit... Pejgamberi a.s. thot se sa pasuri e bukur sht pasuria q harxhohet n rrug t Allahut. Deprtimi i ujit brenda n anije sht shkatrrim pr anijen, ndrsa t qnit e ujit nn anije e mundson lundrimin e saj. Vetm pr shkak se Sulejmani e hodhi dashurin e pasuris nga zemra, e mori emrin i varfr (kuptimor). Edhe puna sht hakk edhe shrimi, por edhe derti. Mevlana, Mesnevi, I,983-991. Ibn Faris, po aty, II,26-28; Ibn Manzur, po aty, I,742-746; Suad elHakim, El-Muxhemus-Sufi, Bejrut 1981, f. 301.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

57

nj dashuri t sinqert n Allahun xh.sh., pr arsye se mehabbeti sht iltrsia e dashuris dhe emocionimi i dshirave t zemrs ndaj t Dashurit. Mehabbeti sht nj lloj kelamullahu. Dashuria kuptimore n trajta t ndryshme t termit mehabbet sht prmendur n tetdhjet e disa ajete, mirpo ajeti t cilin sufijt e kan konsideruar si argument t drejtprdrejt t ksaj tematike sht: E nga njerzit ka asish q n vend t Allahut besojn idhujt, q i duan ata, sikur Allahun, po dashuria e atyre q besuan Allahun sht shum m e fort...192 Pejgamberi a.s. dashurin e ka konsideruar mjaft t afrt me besimin. Ai n nj hadith t vetin thot: Ju nuk do t besoni prderisa un pr ju nuk jam m i dashur se fmijt tuaj, familja juaj dhe t gjith njerzit e tjer.193 Sufijt mehabbetin e kan prkufizuar n baz t gjendjes s tyre shpirtrore, prandaj edhe jan paraqitur terma dhe prkufizime t ndryshme t dashuris. Disa prej tyre jan: alaka - ngjitja e zemrs pr t Dashurin; irade - dshira e drejtimit kah i Dashuri; vudd - dashuri e pastr, e kulluar; shegaf - vrshimi i dashuris prej zemrs; tetejjum - dashuri adhuruese teorike; teabbud - dashuri adhuruese praktike; heva - dashuri e cila motivon rrjedhjen e lotve; shevk - prmallim ndaj t Dashurit; mehhabbet - humbja e cilsive personale dhe cilsimi me cilsit e t Dashurit; ashk - dashuri e cila unjson dashuruesin dhe t Dashurin. Mehabbeti si nj prej pozitave m t larta t gnostikve (arif) sht dhurat e Allahut xh.sh. dhe cilsi e besimtarve. Allahu i ka cilsuar ata me kt cilsi. Dashuria e besimtarit ndaj Allahut sht n relacion t drejt me besimin e tij. Pikrisht pr kt dashuria e t dashuruarve n Allahun sht shkall-shkall.194 Kurtubiu n tefsirin e tij prcjell fjalt e sufiut t njohur, Sehl b. Abdullah et-Tustariut i cili n lidhje me dashurin thot: Shenja e dashuris n Allahun sht dashuria n Kuranin. Shenja e dashuris n Kuran sht dashuria n Pejgamberin. Shenja e dashuris n Pejgamberin sht dashuria n Sunnetin e tij.
192 193 194

Kuran, 2:165. Buhari, Iman, 8; Muslim, Iman, 69,70. Ebu Talib Mekki, po aty,I, 50.

58

Kllapia e Tesavufit

Shenja e dashuris n Allahun, Kuranin, Pejgamberin dhe Sunnetin sht dashuria n ahiretin. Shenja e dashuris n ahiretin sht dashuria e robit ndaj vetvetes. Shenja e dashuris ndaj vetvetes sht shikimi i ftoht n botn, ndrsa shenja e ksaj t fundit sht konsumimi prej ksaj bote vetm i asaj q sht e domosdoshme.195 Xhunejd Bagdadiu thot se dashuria sht braktisje e cilsive personale dhe cilsim me cilsit e t Dashurit, si dhe dashuri ndaj asaj q Allahu e do pr robrit e Tij dhe mosprfillje e asaj q Ai nuk e do pr robrit e Vet.196 Imam Shibliu thot se dashuria sht emrtuar si mehabbet pr shkak se i djeg n zemr t gjitha gjrat tjera prve Allahut.197 Dhunnun el-Misriu pohon se shenja e personit i cili sht i dashuruar sinqerisht n Allahun sht ndjekja e moralit, veprave, urdhrave dhe tradits s Pejgamberit a.s.198 Gjendja shpirtrore e mehabbetit (dashuris kuptimore) sht kurora e gjendjeve t tjera n segmentin hierarkik t gnozs metafizike si dhe themel epistemologjik i procesit t dijes sufike dhe si e till sht trheqse e mshirs s Allahut xh.sh.199
195

196 197 198 199

Sahmerani, Esad, Tasavvuf, Mensei ve Istilahlari, prkth. n. turq. Muharrem Tan, Stamboll 2000, f. 110. Sulemi, po aty, f. 163. Kushejri, po aty,f.499 Sulemi, po aty, f. 21. Ruzbihan Bakliu, personi n t cilin Allahu hedh nj grimc t dashuris bhet pasqyra e Allahut dhe secili q shikon n fytyrn e tij dashurohet n m t Madhin. Bakli, Ruzbihan, Kitab Meshrebul-Ervah, Stamboll 1984, f. 45. N kt kontekst transmetohet edhe nj hadith i Pejgamberit a.s. n t cilin thuhet: Ka disa prej robrve t Allahut q edhe pse nuk jan pejgamber dhe dshmor n Ditn e Gjykimit pejgambert dhe dshmort do t ken lakmi pr pozitat e tyre n pranin hyjnore. Ashabt e pyetn: Kush jan kta dhe ka jan veprat e tyre? Na lajmro q ne t shoqrohemi me ta. Pejgamberi a.s. tha: Kta jan njerz t cilt e duan njri-tjetrin pr hir t Allahut edhe pse nuk kan afrsi familjare n mes vete. Betohem se fytyrat e tyre jan si drita dhe ata qndrojn mbi nj vend me drit. Kur t gjith njerzit frikohen kta jan t qet, kur t gjith t tjert jan t dshpruar ata nuk dshprohen, dhe m pas e lexoi kt ajet: Ta keni t ditur se t dashurit e Allahut (evlijat) nuk kan frik e as kurrfar brengosjeje. Buhari, Rikak, 38; Ibn Maxhe, Fiten, 16.

Zhvillimi historik i Tesavvufit e) Havf (Frika)

59

Frika n terminologjin e Tesavvufit shr emrtuar n disa mnyra. Disa prej ktyre termave q i cilsojn trajtat e ndryshme t friks jan: havf (frik), kabd (shtrngim), hashje (frik e teprt), hejbe (dridhje nga frika), vera (frikrespekt), takva (devotshmri) etj. Kurani a.sh., kta terma i ka prdorur si sinonime t friks, mirpo n kontekst t ajeteve ku gjenden ato prfaqsojn edhe gjendje t ndryshme psikologjike dhe metafizike. P.sh., Havf - sht prdorur n kuptim t shqetsimit t zemrs prej dikaje q do t ndodh n t ardhmen dhe nuk do t jet sipas dshirs s njeriut200: Ta keni t ditur se t dashurit e Allahut (evlijat) nuk kan as frik e as brengosje; kabd - sht prdor n kuptim t shtrngimit dhe shqetsimit t zemrs s njeriut pr shkak t largsis s madhe t tij q ka me Krijuesin201: ...Allahu shtrngon dhe liron dhe kthimi i juaj sht vetm tek Ai.202 Vera - largim prej gjrave t dyshimta nga frika se mos zhytet n t ndaluarat, mosdhunim edhe i t drejtave m t vogla t njerzve t tjer. Gjithashtu ka kuptimin edhe t largimit prej gjrave q nuk e interesojn personin203 etj. Rndsia e friks n disiplinn e Tesavvufit shihet edhe nga vet qndrimet e sufijve t lart rreth ksaj shtjeje. Fjala e shokut t Pejgamberit a.s., Muadh b. Xhebelit: Zemra e besimtarit nuk qetsohet derisa ta l pas shpine frikn prej xhehennemit204, ka qen udhrrfyese pr sufijt n shtjen e friks nga mosrespektimi me prpikri i urdhrave t Allahut xh.sh. Xhunejd el-Bagdadiu thot: N do frymmarrje e prjetoj gjendjen e friks se mos po ndshkohem nga ana e Allahut xh.sh.. Ebu Sulejman Daraniu pohon se nse frika largohet prej nj zemre ather ajo zemr sht e mjer, ndrsa Dhunnun elMisriu thot se prderisa frika nuk e lag zemrn e njeriut, ai nuk mund t pij prej gots s dashuris.205
200 201 202 203 204 205

Serraxh, po aty, f. 58; Mustafa Kara, Havf, n EIDT, XVI, 529. Uludag, Sulejman, Tasavvuf Terimleri Sozlugu, f. 291. Kuran, 2:245 Serraxh, po aty, f. 70-71. Kushejri, po aty, f. 265. Suhreverdi,po aty, f. 619.

60

Kllapia e Tesavufit

Frika prej Allahut xh.sh., n disiplinn e Tesavvufit paraqitet si rezultat i gnozs sufike (marifet). Pikrisht pr kt thuhet se me rritjen e njohjes rritet edhe frika dhe n fund paraqitet takvaja si baraspesh pedante e sjelljes etike. Frika prej Allahut ka qen epiqendr e veprimit n shkolln sufike t Basrs e cila udhhiqej nga sufiu dhe dijetari me fam Hasan el-Basriu. f) Vexhd (Ekstaza) Termi vexhd rrjedh nga rrnja v-xh-d q d.t.th.: gjetje e gjs s humbur, hidhrim, dshprim, ankes, bollk dhe pasuri, potencial, dashuri e teprt.206 Vexhdi n terminologjin e Tesavvufit paraqet hapjen dhe emocionimin e zemrs s udhtarit shpirtror gjat vrojtimit t pasqyrimeve eterne t Allahut xh.sh., kalimin e tij prej vetes dhe qndrimin bashk me m t Madhin. Si rrjedhim udhtari shpirtror i prjeton fenan (shkrirjen kuptimore) dhe bekan (prhershmrin e besimit), gjetjen e Allahut dhe shlyerjen e cilsive fizike t tij (sufiut).207 N Tesavvufin islam dhe n disa sisteme tjera mistike ekstaza sht mjet e assesi qllim. Qllimi i jets s mistikut nuk sht ekstaza por sht vendi deri te i cili arrihet nprmjet saj. N nj anekdot t prcjell nga Huxhviriu thuhet: Nj dit Imam Shibliu n gjendje t ekstazs erdhi te Imam Xhunejdi dhe e vrejti se ai ishte i dshpruar. E pyeti se pse ishte i dshpruar, ndrsa Xhunejdi i tha: Ai q krkon do ta gjej! Kurse Shibliu iu prgjigj: Jo, ai q e gjen do ta krkoj. Xhunejdi kishte t drejt, thot Huxhviriu, pr arsye se ai fliste pr ekstazn (vexhd), ndrsa Shibliu bnte fjal pr ekzistencn (vuxhud) dhe pohonte se njeriut nuk i kalon dshprimi prderisa nuk shkrihet n Qenien t ciln e adhuron.208 Pika e fundit e vexhdit n Tesavvufin islam sht Tevhidi (vrtetimi i njshmris s Allahut). Domethnia e Tevhidit nuk
206

207

208

Halil b. Ahmed, po aty, IV,169; Xhevheri, po aty, II,547; Ibn Faris, po aty, VI,86-87; Ibn Manzur, po aty, VI,4769-4770. Serraxh, po aty, f. 375; Kelabazi, po aty, f. 169; Kushejri, po aty, f. 5758; Huxhviri, po aty, f. 569-570; Xhurxhani, po aty, f. 278. Gungor, Erol, Islam Tasavvufunun Meseleleri, f. 124.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

61

sht inkarnim ose unjsim me Zotin, por sht njohje e njshmris s Tij. Si rrjedhim njohja e cila paraqitet si rezultat i vexhdit, njeriun e abstrahon nga vetvetja dhe bota q e rrethon dhe ai nuk ndjen asgj tjetr prve Allahut xh.sh. Kshtu Zoti paraqitet si i vetmi Sundues dhe i Pranishm n arenn e ekzistencs. Kjo d.t.th., q njeriu t mos shoh asgj dhe n mendimet e tij t mos ket asgj prve Allahut.209 N baz t prcjelljeve ekzistuese dihet se Pejgamberi a.s., disa prej sahabve dhe brezit t tabiinve gjat leximit t disa ajeteve t Kuranit kan prjetuar gjendje t ekstazs.210 Prej sufijve Amr b. Othman el-Mekkiu thot se vexhdi nuk mund t sqarohet me fjal.211 Ibn Arabiu thot se gjendja e vexhdit nuk duhet t krkohet nga njeriu, pr arsye se bhet shkas pr mburrjen e tij. Vexhdi sht kalim i rastsishm i gjendjeve transcendentale prreth zemrs s njeriut. Ndrsa vuxhud d.t.th., gjetja e Zotit n momentin e vexhdit (ekstazs). N at moment udhtari shpirtror shlyhet nga uni i tij. Vexhdi sht moment i rastit, prandaj edhe nuk dihet se kur dhe ku ka mundsi t paraqitet.212 Mevlana Xhelaluddin Rumiu n momentin e vexhdit e shpreh prmes semas (vallzim mistik).213 Njshmria deri te e cila on vexhdi sht ngadhnjimi i ekzistencs absolute mbi ekzistencn individuale dhe humbja e dualitetit midis njeriut dhe Zotit. Gjat prjetimit t vexhdit sufijt flasin edhe fjal t pamatura q mund t mos jen n kontekst t Sheriatit islam. Kurani dhe Sunneti jan udhrrfyesit kryesor n baz t t cilve mund t vendosim pr gjendjen, pozicionimet dhe sjelljet e sufijve t caktuar, se a jan ata brenda kornizave t Islamit ose jo. Njri prej sufijve me nam, Sehl b. Abdullah Tustariu, n kt kontekst ka thn: do ekstaz e cila nuk dshmohet me Kuran dhe Sunnet sht
209 210 211

212 213

Kelabazi, po aty, f. 56. Gazali, po aty, II,294-295. Vexhdi sht fshehtsi e besimtarve me besim t fort, t ciln nuk mund ta sqarojn me fjal. N momentin e paraqitjes s vexhdit humbet funksioni i t gjitha organeve shqisore t njeriut. Serraxh, po aty, f. 375. Ibn Arabi, po aty, II,705-707. Mevlana, Mesnevi, I,3-4.

62

Kllapia e Tesavufit

bestytni.214 Pikrisht pr kt edhe sufijt dijen dhe njohjen sufike (irfan, marifet) e kan konsideruar si m t ngritur se vexhdin (ekstazn). 2.3. shtjet e filozofis s Tesavvufit Si u tha edhe m sipr, n shekujt e par Tesavvufi paraqitet si reagim i njerzve t devotshm kundr jets luksoze dhe t pamatur t udhheqsve musliman t Dinastis Emevite. Si pasoj edhe temat dhe diskutimet e para sufike kan t bjn kryesisht me shtjet e sjelljes shembullore dhe ndjekjes s prpikt t Sunnetit t Pejgamberit a.s. sht kjo periudha kur edhe disiplinat e tjera islame nuk kan marr formn e sistematizuar dhe t kodifikuar. Shekujt III dhe IV hixhri kan qen vendimtar n sistematizimin e disiplinave islame, prfshir edhe Tesavvufin. N kt periudh, kur ende nuk jan t themeluara tarikatet si institucione sufike, n botn islame ekzistojn qendra t ndryshme sufike n t cilat theks i posam vihet mbi njrn prej qasjeve q m von do ta prezentoj trsin e metafiziks, kozmologjis, antropologjis dhe eskatologjis sufike. P.sh., shkolla e Basrs rndsi t posame i kushtonte friks (Hasan el-Basriu) dhe dashuris (Rabia elAdevijje); shkolla e Kufs jets askete (Ebu Hashim); shkolla e Medines ndjekjes s prpikt t tradits s qytetit t Medines (Said b. Musejjeb); shkolla e Horasanit mbshtetjes-tevekkul (Shekik Belhi). Ndrsa duke filluar prej fillimit t shekullit V/XI, posarisht me veprimtarin e Gazaliut, sufijt kan deprtuar edhe n shtjet m t vshtira t disiplinave filozofike. shtjet e epistemologjis dhe t gnoseologjis (irfan, marifetullah), t ontologjis dhe t kozmologjis (vuxhud ve meratibuh) do t jen shtjet m t diskutuara si probleme filozofike n qarqet sufike t sufijve n Lindje (Bagdad, Damask, Horasan, Belh, Konj) dhe Perndim (Saragoz, Sevilj, Kordob). Letrsia sufike brenda ekzistimit t saj mijvjear do t arrij t zhvilloj nj filozofi t pashembullt e cila n shum segmente do ti
214

Serraxh, po aty, f. 301.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

63

posedoj karakteristikat dhe veorit e saj dalluese. Filozofia sufike dallohet n at se ajo nuk sht vetm njohje teorike e veuar vetm pr vete, por sht ngusht dhe fort e lidhur pr jetn dhe prvojn e brendshme t sufijve t caktuar. N korpusin e shtjeve t filozofis s Tesavvufit sht diskutuar prpjekja integrative pr afrim me Fuqin Krijuese (muxhahede), zbulimin metakozmik t realitetit ekzistues (keshf), prezentimin e gjendjeve t jashtzakonshme (qeramet), fjalt e pamatura, vrshuese t sufijve n gjendje t ekstazs (shatahat) si dhe shtja e dijes dhe njohjes sufike (ilm velmarife) dhe shtja e njshmris s ekzistencs (Vahdet-i vuxhud). Ne ktu do t ndalemi vetm n dy shtjet e fundit. a) Dija dhe Njohja Sufike (ilm vel-marife) shtja e dijes dhe njohjes sht diskutuar nga ana e shum mendimtarve n historin e mendimit njerzor. Si n shum disiplina t tjera shkencore edhe n tesavvuf dija dhe njohja jan prej karakteristikave baz t pikvshtrimit t tyre ndaj realitetit ekzistues. Mendimtart sufij, si pjestar t Islamit t cilt veten ia kan prkushtuar kultivimit me theks t posam t ans shpirtrore t fes, n vend se t merren me rezultatet e pjesrishme t arritura nga prkapja dhe intuita, jan prqndruar n kuptimin e trsishm t thelbit t gjrave. Pr ta arritur kt dije dhe njohje, sufijt kan zhvilluar metoda dhe teknika t posame. Dija dhe njohja sufike n mas t madhe dallohen nga disiplinat tjera n aspektin e vendit t dituris n arritjen e arsimit cilsor. Prderisa n disiplinat tjera dshirohet q nprmjet dijes t arrihen sjellje t caktuara pozitive, n tesavvuf qllimi sht q nprmjet sjelljeve pozitive t arrihen dija dhe njohja e vrtet.215 Thn shkurt, te t parat dija e motivon sjelljen, ndrsa te e dyta sjellja e motivon dijen. Tesavvufi n kontekst t dijes prdor dy terma kryesor: ilm dhe marifet. Termi ilm rrjedh prej rrnjs arabe a-l-m q d.t.th., dije, msim, prkapje e realitetit t gjs, kuptim, njohje, vrtetim i t

215

Fidan, Nurettin, Okulda Ogrenme ve Ogretme, Ankara 1986, f. 3

64

Kllapia e Tesavufit

diturs, prforcim, shenj, e kundrta e injorancs, cilsi me t ciln prkapen gjrat e prgjithshme dhe ato t pjesrishme.216 Ndrsa termi marifet rrjedh prej rrnjs arabe a-r-f q d.t.th., intuit, prvoj e brendshme, ndiesi, prkapje e shkallzuar n baz t prvojs jetsore, kuptim, absorbim, njohje e realitetit.217 N Tesavvufin islam dija (ilmi) sht diskutuar n tri kategori: ilmel-jakin, ajnel-jakin dhe hakkal-jakin. Dy kategorit e para n tesavvuf nnkuptojn diturit evidente dhe t arritura nprmjet shqisave, diturit racionale dhe diturit e prcjellura, ndrsa kategoria e tret e prfaqson diturin t ciln sufiu e arrin n pelegrinazhin e tij drejt Fytyrs Hyjnore si atdhe i amshueshm i dituris ezoterike.218 Sufijt krahas dijes racionale dhe t prcjellur, rndsi t posame i kan kushtuar edhe frymzimit dhe kan ndjer nevojn e sqarimit t dijes s prfituar n kt mnyr. Ata thon se edhe dija e prfituar si rezultat i frymzimit burimin e ka te Zoti, mirpo dallohet nga Shpallja e Pejgamberit, pr shkak se Pejgamberi a.s. ka mundsi ta shoh melekun q ia sjell dijen, ndrsa sufiu at e prjeton si nj moment t transferuar n zemrn e tij. Kjo mnyr e prfitimit t dijes n Tesavvufin islam sht emrtuar si ilm-i huduri (Intuit).219
216

217

218 219

Xhevheri, po aty, V,1990-1991; Ibn Manzur, po aty, IV, 3082-3085; Xhurxhani, po aty, f. 177. Edhe prej vet domethnies s ktyre dy termave nnkuptohet se ato flasin pr dy shtje t ndryshme. Marifeti arrihet nprmjet prvojs jetsore dhe m tepr v theks mbi dijen dhe njohjen e arritur nprmjet intuits dhe meditimit (hadth vet-tefekkur). Nga ky aspekt marifeti n tesavvuf, si do t shihet edhe m posht, do t prfaqsoj dijen dhe njohjen t ciln sufijt e prfitojn gjat prjetimit t gjendjeve t ndryshme shpirtrore, nprmjet prvojs s brendshme dhe n mnyr t drejtprdrejt nga Zoti. Strvitja kuptimore e cila bhet pas pastrimit dhe kristalizimit t zemrs e prgatit personin pr pranimin e frymzimeve hyjnore t cilat jan rreze t dijes dhe njohjes sufike (marifet). Xhevheri, po aty, IV, 1400-1402; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 331-332; Ibn Manzur, po aty, IV, 2897. Huxhviri, po aty, f. 532-533; Hafizovi}, Re{id, po aty, f. 299. Dija dhe njohja n prvojn e sufijve jan diskutuar prej burimeve t ndryshme dhe si rezultat i platformave kuptimore t sufijve t caktuar, prandaj edhe prkufizimet dhe sqarimet e tyre jan br n mnyra t ndryshme. Ata asnjher fen nuk e kan konsideruar si nj subjekt t

Zhvillimi historik i Tesavvufit

65

Tesavvufi islam prve dijes sistematike t arritur nprmjet procesit arsimor q kryesisht ka t bj me ann e dukshme t Kuranit dhe Sunnetit, prqndrohet edhe n ezoterikn e ajeteve dhe haditheve si nj mundshmri e qasjes. Rruga m e mir e dijes dhe njohjes, thon sufijt, sht besimi.220 Gnostikt (arif) kt dituri e arrijn pa prkapje shqisore, pa vrojtim t jashtm, pa prshkrim dhe pa perde. Thnia e mposhtme e Bajezid Bistamiut tregon qart sa ai i ka kushtuar rndsi dijes: Tridhjet vjet bra prpjekje pr pastrim t unit (muxhahede-i nefs). Nuk pash asgj m t vshtir se dija dhe ndjekja e saj. Sikur t mos ishte polemika ndrmjet dijetarve, kurr nuk do t kisha mundur t shkoj prpara, por do t mbetesha aty ku jam.221 Daja i Xhunejd el-Bagdadiut, Serijj Sakati, nipit t vet i ka thn: Allahu s pari t bft dijetar n hadith e pastaj sufi, e jo m par sufi e m pas muhaddith (shkenctar i hadithit).222 Ai, nprmjet t ksaj thnieje ka shprehur brengosjen e tij pr mundsin e devijimit t personave t cilt inkuadrohen n ezoterikn pa patur formacion sistematik shkencor.
dituris, por sipas tyre feja do t ket kuptim vetm nse jetsohet. Sqarimet dhe komentet e apologjetve dhe juristve islam i kan shqetsuar sufijt pr dy shkaqe: a) Nuk kan arritur ta shohin relacionin e kuptimit t fes si sistem i rregullave ekzoterike me prmasn e besimit thelbsor, dhe b) Mosprjetimin e asaj q u preferohet t tjerve. Kundrthnia q n fillim sht paraqitur si mosmarrveshje ndrmjet forms s njrs an dhe ndiesis n ann tjetr, m von e ka nxjerr n drit ndarjen e dijes n ekzoterne (dhahir) dhe ezoterne (batin). Ajni, Muhammed Ali, Tasavvuf Tarihi, Stamboll 1341, f. 191; Gungor, Erol, po aty, f. 98. Nj ndarje t ktill t dijes e shohim edhe n sistemet e tjera mistike-filozofike. Ja ka thot B. Russell si nj kritik filozofik n lidhje me kt shtje: Metafizika sht dshir q bota t konceptohet si nj trsi nprmjet t mendimit. Kjo dshir sht zhvilluar me bashkimin ose largimin e dy animeve t mendimtarve n historin e t menduarit. I pari prej tyre sht misticizmi ndrsa e dyta shkenca. Disa mendimtar kan fituar fam me njrn ndrsa disa t tjer me tjetrn. Por m t mdhenj jan ata q i kan bashkuar t dyja. Shih: Russel, B. Mysticizm and Logic, f. 54. Gungor, Erol, po aty, f. 125. Sulemi, po aty, f. 70. Gazali, po aty, I,22.

220 221 222

66

Kllapia e Tesavufit

Sehl b. Abdullah et-Tustariu thot se vepra sht falnderim pr diturin, ndrsa shtimi i dituris sht falnderim pr veprn.223 Ebu Sulejman Daraniu ua trheq vrejtjen ithtarve t vet n lidhje me dijen e arritur nprmjet t frymzimit dhe thot: Shpeshher n zemr dit me radh m paraqitet dija e hakikatit, por nuk lejoj q ajo t deprtoj n zemrn time para se t sjell dy dshmitar nga Kurani dhe Sunneti.224 Tema kryesore e njohjes sufike sht inkuadrimi n diturin e Zotit. Qllimi i sufiut sht q para kalimit n botn tjetr t qndroj n pranin hyjnore (mushahede) dhe t njoftohet me karakteristikat e dijes hyjnore n mnyr t drejtprdrejt nga burimi. Epistemologjia dhe ontologjia n disiplinn e Tesavvufit shkojn paralelisht, q d.t.th., se sa m lart ngrihet udhtari shpirtror n aspekt t platformave ekzistenciale, aq m tepr shtohen edhe dituria dhe njohja e tij. Epistemologjia dhe gnoseologjia sufike n trajt m t iltr jan sqaruar n veprat e Imam Gazaliut. Ai n njrn an e ka analizuar dijen mistike si problem i epistemologjis, ndrsa n ann tjetr pohon se edhe ka pranuar dije t ktij lloji. Dijet q nuk jan t obligueshme pr donjrin, thot Gazaliu, n zemrn e njeriut vijn n mnyra t ndryshme. Ndonjher n zemr hedhen ashtu q edhe zemra nuk e di se nga i vijn. Ndrsa n disa raste ajo e ka burimin e njohur dhe mjetet e dukshme pr udhtarin shpirtror. Zemra, thot Gazaliu, ka kapacitet t pranimit t pasqyrimit real t do gjje q ekziston. Realitetet e dituris (hakaikul-ilm) barten nga Levh-i Mahfudhi (Pllaka e mbrojtur) n zemrn e njeriut, ashtu si barten pasqyrimet nga nj pasqyr n tjetrn. Perdeja ndrmjet dy pasqyrave ndonjher hiqet me dor, kurse ndonjher me ledhatimin e ers. Si rrjedhim, ngrihet perdja mes

223 224

Sulemi, po aty, f. 207. Serraxh, po aty, f. 146. Thnia e disa sufijve, posarisht t kohve t mvonshme se me arrdhjen e frymzimit nga Zoti lirohet nga zbatimi i rregullave t Sheriatit, si namazi, agjrimi etj., sht vetm se prfaqsim i injorancs dhe asgj tjetr, meq sht parim sufik q asnj dije e marifetit nuk ka mundsi t suspendoj dijen pejgamberiane e as q ka mundsi ta kundrshtohet me dijen kuranore.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

67

Pllaks s mbrojtur dhe zemrs dhe disa nga diturit q gjenden aty reflektohen n zemrn e njeriut.225 E tr kjo q u tha, tregon qart se dija dhe njohja sufike theks t posam vn mbi prmasn kuptimore t dijes dhe pronsimit t saj n mnyr t drejtpdrjet nga Burimi i dijes. Subjektiviteti maksimal i dijes dhe njohjes sufike n njrn an ka dhn dijetar dhe gnostik t lart, mirpo ka ndodhur edhe t paraqiten persona t cilt duke e keqprdorur subjektivitetin e frymzimit, kan vendosur frone t heterodoksis maksimale.226 b) Njshmria e Qensis (Vahdet-i vuxhud, Teomonizmi transcendental) shtja e qensis dhe relacionet ndrmjet segmenteve ekzistuese n platformn fizike dhe metafizike, kan qen prej problemeve kryesore t diskutuara n qarqet religjioze dhe filozofike n t katr ant e bots. Meq thelbi i qensis nuk dihet nga askush tjetr prve Allahut xh.sh., mendimtart e ndryshm, t bazuar n sistemet e tyre filozofike, apologjetike ose mistike, kan zhvilluar teori t ndryshme rreth thelbit t qensis. Termi qensi (vuxhud) n thelb ka dy domethnie, edhe at: 1. Qensi konceptuale, infinitive, absolute q d.t.th., mendimi pr t qnit (vuxhud bi mana el masdari, vuxhudul-mutlak).

225 226

Gungor, Erol, po aty, f. 110-115. Njri prej sufijve me pesh, Jahja b. Muadhi, n lidhje me sufijt e cekt dhe siprfaqsor thot: Dijetart neglizhent jan t orientuar n mirsit e ksaj bote, gjithnj jan pran veprave t lehta, sillen prreth burrshtetasve dhe e kan tradit q t flasin fjal t liga pr dijetart e vrtet. Rrug e tyre jan urrejtja dhe zilia. Pr ta prfituar besimin e njerzve kta jan t gatshm t bjn do gj. Sufijt siprfaqsor i lvdojn t gjitha veprat e personave n pozit, edhe pse ato mund t jen t liga. Ndrsa nse dikush bn nj vepr t mir, por e njjta sht n kundrshtim me interesat e tyre, ata e kundrshtojn. Sufij injorant jan ata q pa msuar dituri dhe edukat pran nj udhrrfyesi t lart, pa i shijuar vshtirsit e strvitjes kuptimore dhe prpjekjes, kan veshur xhuben e sufiut dhe vetm pse n form u prngjajn sufijve kan dshir t konsiderohen prej tyre. Huxhviri, po aty, f. 212.

68

Kllapia e Tesavufit

2. Qensi n aspekt t t qnit real dhe konkret, relativ (vuxhud bi mana mevxhudi, Vuxhudul-idafi).227 Si pasoj n historin e mendimit islam, mnyra e t qnit sht diskutuar n tri kategori: a) Qensia e domosdoshme (Vaxhibul-vuxhud): Qensia q ekziston nga vetja, n t qnit nuk ka nevoj pr dik tjetr, eterne, e domosdoshme, larg prej ndryshimit, copzimit dhe mangsimit, e amshueshme dhe nj. Qensi t ktill ka vetm Allahu xh.sh. b) Qensia e mundshme (Mumkinul-vuxhud): Qensia e cila t qnit e vet ia ka borxh dikujt tjetr, n thelb joekzistuese, e krijuar ose e vrshuar prej Fuqis Krijuese m von, e ngjar, me mundsi pr t ndryshuar, copzuar dhe mangsuar, e prkohshme dhe m tepr se nj. N kt kategori bjn pjes t gjitha gjrat tjera prve Allahut xh.sh. c) Paqensi, hii (Mumteniul-vuxhud, adem): E kundrta e t qnit. Koncept i cili kurr nuk sht ditur, nuk ka lvizur dhe nuk sht prkapur n fizik dhe metafizik. Ashtu si ndahej qensia n dy kategori baz, ashtu edhe paqensia ndahet n dy kategori themelore: 1. Paqensia absolute (adem-i mutlak), shtje e cila nuk mund t parafytyrohet ose prkapet, dhe 2. Paqensia relative (adem-i idafi), t qnit potencial (bil-kuvve) dhe joaktual (bil-fil). P.sh., ekzistimi potencial i fruteve n kokrrn e fars. Gjithashtu edhe trajta e daljes ose krijimit t qensis s mundshme prej asaj absolute ka qen shkas pr paraqitjen e mendimeve t ndryshme mes dijetarve islam. Prderisa nj grup i mendimtarve kan qen t mendimit se Fuqia Krijuese krijon prej asgjje, creation ex nihilo (kelamistt); grupi tjetr kan qen ithtar t emanacionit filozofik t trashguar nga sistemi filozofik antik (filozoft peripatetik musliman), ku nuk ka krijim prej asgjje, pasi ajo nuk mund t konceptohet, por ka dalje, vrshim prej Inteligjencs primare (Aklul-evvel); ndrsa t trett (sufijt) jan t mendimit se qensia reale sht Nj dhe
227

Afifi, Ebul-Ala, Muhyiddin Ibn Arabide Tasavvuf Felsefesi, prkth. n turq. Mehmed Dag, Stamboll 1999, f. 27.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

69

kjo qensi i takon vetm Allahut xh.sh., ndrsa t gjitha gjrat prve Allahut xh.sh.(masivallah) jan hije, kontura, pasqyrime, reflektime t Qensis Nj t Allahut xh.sh..228 Vahdet-i vuxhud d.t.th. pranim i Personit t Zotit (dhat) si transcendent, ndrsa i emrave dhe cilsive (esma ves-sifat) t Tij si imanente. Mospranim i kurrfar ekzistence reale tjetr prve Zotit, por konsiderim i tyre si pasqyrime (texhel-lijat) t emrave dhe cilsive t Zotit dhe verifikim i gjith ksaj jo n mnyr spekulative por nprmjet prvojs ezoterike dhe zbulimit (mukashefe). Sipas sufijve vahdet-i vuxhudi paraqet trajtn m t prsosur t tevhidit. Kjo teori sht e pranishme n thniet e sufijve t caktuar q prej ditve t para t aktiviteteve mistike brenda shoqris islame, por sht sistematizuar nga ana e doajenit t Tesavvufit filozofik Muhjuddin ibn Arabiut.229
228

229

Tevhidi ose njshmria e Allahut xh.sh., sht parimi kryesor i preferuar nga ana e Fuqis Krijuese n t gjitha prmasat e Shpalljes hyjnore q nga fillimi i ekzistencs mbi faqen e dheut. Duke filluar prej Ademit a.s. e deri te Pejgamberi i fundit, Muhammedi a.s. si dhe pas tij deri n Ditn e Kijametit, motoja Nuk ka zot tjetr prve Allahut ka qen thelbi i ligjit t tyre. Madje edhe disiplinat shkencore madje edhe artistike islame jan t thurura rreth mendimit t njshmris s Allahut. Sufijt q nga fillimi n veprat, poezit dhe thniet e transmetuara nga ata, rndsi t posame i kan kushtuar ides s Tevhidit. Nse pak m me vmendje analizohet thelbi i mendimit dhe metods sufike, ather Tesavvufi lirisht mund t emrtohet si disiplin e njshmris brenda sistemit edukativ dhe metods sufike. M gjer pr shtjen e qensis shih: [arif, M.M. Historija Islamske Filozofije, I-II, Zagreb 1988; Hafizovi}, Re{id, Ibn Arabijevo Filozofsko-Teolo{ko U~enje o Logosu, Sarajev 1993; Eraydin, Seluk, po aty; Yilmay, H.K., po aty; Afifi, Ebul-Ala, po aty; Schimel, Annemarie, po aty. Ndrsa n lidhje me prmasn e tevhidit n veprat e sufive shihni: Kushejri, po aty, f. 473-477; Ismail Hakki Bursevi, Sherh-i Kelime-i Tevhid, f. 80-94; Nijazi Misri, Risale-i Tevhid, f. 95-103. Sipas Ibn Arabiut, qensi reale ka vetm Allahu xh.sh., ndrsa gjrat prve Allahut jan vetm hije, prsiatje ekzistenciale t cilat paraqiten si rezultat i pasqyrimit dhe vrshimit hyjnor (texhel-li, fejd). N relacion me Zotin gjithsia nuk sht parim por sht pasqyrim i cili n t njjtn koh tregon qart paprgjashmrin e Realitetit Hyjnor dhe ndryshueshmrin personale prej Fuqis Vrshuese emanative. Ai pohon

70

Kllapia e Tesavufit

Parimin e njshmris s qensis Ibn Arabiu dhe nj numr i konsiderueshm i sufijve tjer, e prdorin jo vetm n aspekt t t qnit por edhe n aspekt t t njohurit dhe dijes, gjegjsisht ontologjia dhe epistemo-gnoseologjia e tyre ec n trajt paralele.230 Sufijt pohojn se tevhidi i vrtet mund t sendrtohet vetm nse Zoti pranohet si I adhuruar (Mabud), Veprues (Fail) dhe Qensi (Vuxhud) i vetm. N shtjen e adhurimit t gjith dijetart islam jan t mendimit se askush nuk mund ta shoqroj Zotin n adhurim. Ndrsa n shtjen e t qnit t Zotit si Veprues i vetm ka mendime t ndryshme n mesin e dijetarve musliman, por q n nuanca t vogla dallohen mes vete. Nse merret parsysh parimi se asgj nuk ka mundsi ta kufizoj dshirn dhe fuqin e Allahut, nuk mbetet asgj tjetr q edhe si Veprues i vetm t pranohet vetm Allahu xh.sh. Edhe pse n shikim t par duket se rezultati i dy shtjeve t para automatikisht e lind pasojn logjike t njshmris s qensis, pr shkak t prekshmris s shtjes dhe vshtirsis shprehse dijetart islam nuk jan ndalur n kt shtje, ndrsa n mesin e sufijve ksaj shtjeje i sht rrekur vetm

230

se Realiteti Hyjnor sht thelb q prezentohet n t gjitha nivelet e qensis, i kaprcen kufijt e piedestaleve ontologjike nprmjet transcedencs shembullore t Tij. Termi vahdet-i vuxhud nuk sht prdorur nga ana e Ibn Arabiut. Dr. Suad Hakim sht shkenctar i cili i ka analizuar veprat e Ibn Arabiut dhe ai pohon se n veprat e shkruara nga ana e tij nuk mund t haset n kt term. Por, kt term pr sistemin e Ibn Arabiut e kan prdorur mendimtart e mvonshm ose, thn m mir, dijetart q e kan ndjekur sistemin e tij, si p.sh., Sadreddin Koneviu n veprn e tij Miftahul-Gajb. Pr m gjer shih: Dr. Suad Hakim, el-Muxhemus-sufi, el-hikme fi hududil-kelime,Bejrut 1981, f. 1154; Chodkiewitz, Michel, Epitre sur lUnicite Absolue, Paris 1982; f. 25; Ahmet Avni Konuk, Fususul-Hikem Tercume ve Serhi, prgatitur pr shtyp nga Mustafa Tahrali dhe Seluk Eraydin,Stamboll 1999, I, 47. Shih: Muhjuddin ibn Arabi, Fususul-Hikem, Kajro 1309; Affi, EbulAla, Fususul-Hikem vet-Talikatu alejh, Kajro 1946; A. Avni Konuk, po aty; Burkhardt, Titus (Ibrahim), La Sagesse des Prophetes, Paris 1955; Ismail Fenni, Vahdet-i Vucud ve Muhyiddin Arabi, Stamboll 1928; Hafizovi}, Re{id, po aty; Eraydin Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

71

elita sufike.231 Ata kan pohuar se q t tri kategorit e lartprmendura t tevhidit jan reale, por se mund t prthithen vetm nprmjet shijimit dhe gjendjeve kuptimore. Problemi kryesor i cili duhet t zgjidhet n shtjen e njshmris s qensis sht prcaktimi i relacionit ndrmjet qensis s Krijuesit dhe t krijesave. Nse kto i konsiderojm si dy ekzistenca, e para ekzistenca e Zotit dhe e dyta ekzistenca e krijess, ather, thon sufijt, do t paraqitej shirku (politeizmi), ashtu si paraqitet shirku nse pranojm se ka dy t adhuruar (mabud) ose dy veprues (fail). Gjithashtu do t nevojitej q t ket nj vij ndarse ndrmjet t dy ekzistencave, gj q do ta kufizonte qensin e Allahut i cili sht Gjithprfshirs dhe i Pakufishm. Qensia e Zotit sht absolute dhe universale dhe assesi nuk mund t jet e kufizuar dhe e prpjesshme. Ja si Ebul-Ala Afifiu e shpreh kt mendim t Ibn Arabiut: Ibn Arabiu n aspekt t prgjasimit t Allahut (teshbih) thot se do gj sht Hakk (Realitet), por assesi nuk e thot t kundrtn, gjegjsisht nuk thot se Allahu sht do gj. Allahu sht Nj-shi prapa shumsis dhe Realiteti prapa dukshmris. Nga aspekti i abstrahimit hyjnor (tenzih) Ai edhe pse sht n do gj, srish sht mbi do gj.232
231 232

A. Avni Konuk, po aty, f. 50. Afifi, po aty, f. 36, 38. N relacionin mes Zotit dhe gjithsis, Ibn Arabiu u afrohet m tepr filozofve se sa mistikve. Ktu na paraqiten teori t cilat na e prkujtojn teorin e ideve t Platonit, msimet iluministe (ishraki) pr ekzistencn inteligjibile (vuxhududh-dhihni), teorin skolastike pr identifikimin e substancs (xhevher) dh aksidentit (arad) n msimet kelamiste. Para se t ndodhin gjrat, thot ai, ato kan qen t pranishme n potencialitetin e Absolutit. Ato prfaqsojn prmbajtjen e Intelektit Hyjnor si ide t ngjarjes s mpasshme. Kto realitete inteligjibile jan t emrtuara si paratrajta primare (fiktive) t gjrave (ajan-i thabite). Dija e Zotit pr to sht identike me vetnjohjen e Tij. sht gjendje e vetdijes dhe vetshpalljes ku Zoti n Vete i sheh trajtat e caktuara t thelbit personal. Kto gjendje jan pozita latente t Intelektit Hyjnor. Ato njkohsisht jan ide inteligjibile n Intelektin Hyjnor dhe trajta specifike t thelbit zotror. Ibn Arabiu paratrajtat i konsideron si joekzistuese pr shkak se nuk kan qensi t jashtme si dhe nuk kan ekzistenc t ndar nga Thelbi Hyjnor. Ato jan shkaqe dhe

72

Kllapia e Tesavufit

Vshtirsia e prkapjes racionale t vahdet-i vuxhudit dhe droja nga zhytja n sistemin panteist, kan br q nj grup i sufijve ta mbrojn iden e njshmris s vrojtimit ose vizionit (vahdet-i shuhud). Sistematizues i mendimit t vahdet-i shuhudit sht shejhu i tarikatit Nakshibendi n Indi, Ahmed Sirhindi Imam Rabbani (v.1034/1624).233 Pr fund mund t thuhet se shtjet e filozofis s Tesavvufit, posarisht vahdet-i vuxhudi kan nj gjuh specifike n do paraqitje t saj: t ngjarsis ose emanacionit, shpalljes ose frymzimit, gojores ose letrares, urtis ose qensis, q ka qen e domosdoshme q t rrezatoj prej Burimit Hyjnor. Ky sht burimi nga i cili jan furnizuar sufijt me nam si Ibn Arabiu, Abdul-Kerim Xhili, Imam Rabbani etj.234

3. INSTITUCIONET E TESAVVUFIT Qytetrimet kan prmasat e tyre religjioze, etike dhe mistike. N disa raste parimet religjioze ngadhnjejn mbi t tjerat dhe lmenjt e ndryshm t shoqris rregullohen n baz t ktyre parimeve. Ndrsa n disa raste t tjera ato bhen vetm shtyts dhe gjenerator t lvizjeve dhe aktiviteteve shoqrore, ose madje edhe mund t injorohen n trsi. Islami si nj sistem
prototipe t dukshmris. Kur kto gjendje aktualizohen paraqitet bota e dukshme. Njshi zbulohet n shumsi ashtu si nj objekt q pasqyrohet n pasqyra t ndryshme, do pasqyr paraqet fotografi t caktuar n baz t mundsive dhe aftsive pranuese t saj. Arena e amshueshme e qensis nuk sht asgj tjetr prve se riprtrirje e pandrprer e krijimit (halk-i xhedid) ose riprtrirje e llojeve (texheddud-i emthal). [arif, M.M, po aty, I,418. Vahdet-i shuhud d.t.th., t shohsh nj Qenie, gjegjsisht n vshtrimin e tij sufiu t mos shoh gj tjetr pos Njshit. Teoria e njshmris s vrojtimit nuk e mohon ekzistencn e gjrave, por pohon se n horizontin e dukshmris s sufiut i cili ka arritur n gradn e shkrirjes kuptimore (fena) duket vetm Zoti dhe drita e Tij i largon nga horizonti t gjitha qensit relative tjera, ashtu si e bn at Dielli me yjet. Po aty, f. 243. Shih Rezymen e veprs Ibn Arabijevo Filozofsko Teolo{ko U~enje o Logosu, t Re{id Hafizovi}, f. 193-198.

233

234

Zhvillimi historik i Tesavvufit

73

hyjnor n vete ka tubuar dhe ka zhvilluar t gjitha elementet materiale dhe kuptimore t nj qytetrimi t prsosur. Pikrisht pr kt muslimant, botkuptimin qytetrues t zhvilluar nprmjet parimeve t revelats hyjnore, e kan pranuar si sistem jetsor. T gjith popujt t cilt e pranuan kt fe u prpoqn q mendimet, botkuptimet, artin, politikn ta bazojn mbi themelet e ktyre parimeve me burim hyjnor. Si rrjedhim, shum i vogl ka qen dallimi ndrmjet botkuptimit fetar t burrshtetasit me at t msimdhnsit t lart (muderris), arkitektit, kaligrafit dhe mistikut. Karakteri dhe filozofia e ktill e shoqrive islame ka krijuar institucione t ndryshme fetare, arsimore dhe kulturore. Disa prej institucioneve n fjal me kalimin e kohs ndryshuan, ndrsa disa prej tyre e vazhduan jetn e tyre deri n ditt e sotme. Analiza objektive dhe filozofike-historike e institucioneve islame si: hilafeti, sistemi juridik (kada), vakfi, shkolla (medrese), tarikati dhe teqet etj. do t nxirrte n drit formn e pastr t ktyre institucioneve dhe ndryshimet t cilat ato i kan psuar deri m sot. Tarikatet dhe teqet jan dy institucione t sistematizimit t botkuptimit mistik brenda muslimanve, t cilat, deshm apo jo, kan ekzistuar shekuj me radh dhe vazhdojn s ekzistuari n tr territorin islamik. 3.1 Tarikati (Rruga sufike) Tesavvufi i cili n shekujt e par t historis islame pas Pejgamberit a.s., ishte i organizuar n form t grupeve t caktuara t zahidve (asket) dhe n shkollat sufike me theks t posam n ndonjrin prej parimeve baz t qasjes mistike ndaj realitetit ekzistues, duke filluar prej shekullit VI/XII filloi t institucionalizohet n rrug specifike mistike t emrtuara si tarikate. Besimi i sufijve se rrugt e afrimit deri te Zoti jan t panumrta, sht shoqrorizuar nprmjet tarikateve dhe metodave t ndryshme t tyre. Si u tha m lart, Tesavvufi islam si nj prmas e qytetrimit islam n sistemin e besimit sht pjestar i trsis s nnqiellit islam, por mnyra e .

74

Kllapia e Tesavufit

ndryshme e jetsimit t vlerave shtes (nafile) dhe sistematizimi i tyre n trajt t rregullave (adab) dhe ritualeve (erkan) ka br q t paraqiten nj numr i madh i tarikateve, degve dhe nndegve t tyre. Tarikat sht fjal arabe e cila d.t.th. rrug t cils duhet ecur, metod e cila duhet t ndiqet, gjendje dhe pozit. N fillim tarikati kishte kuptim t largimit prej dynjas pr ta fituar ahiretin dhe t rrugs e cila do t ndiqej n edukimin e fuqive shpirtrore, kontrollimin e shtytsve t unit dhe t karakterit njerzor. Ndrsa m von, me tarikat nnkuptohej trsia e rregullave dhe parimeve etike-sociale t ndjekura nga ana e personave q marrin edukat shpirtrore nn kontrollin e nj shejhu dhe brenda nj teqeje t caktuar.235 Qllimi i tarikatit sht q ti nxjerr n pah vlerat shpirtrore me origjin hyjnore t fshehura n brendin e ithtarit t tarikatit (murid) dhe tju ndihmoj atyre ta gjejn Allahun xh.sh. Mnyra e ksaj qasjeje kryesisht sht marr prej jets s shokve t Pejgamberit a.s., kurse n veanti sjelljet dhe botkuptimet e katr halifeve t drejt. Pikrisht pr kt edhe zinxhiri i shejhve, q n tarikat sht i domosdoshm pr personin i cili e udhheq nj institucion sufik, ka vazhduar deri te njri prej dy halifeve, te Ebu Bekri ose Aliu r.a., dhe tarikatet n baz t hallks s par n zinxhirin e tyre jan emrtuar si Bekrijje ose Alijje.236 Tarikatet si institucione t edukimit dhe arsimimit t hapur dhe t prgjithshm, shpeshher kan deprtuar edhe deri n instancat m t larta shtetrore dhe kan qen katalizator mes popullats dhe administrats. Pothuajse t gjith shejht kan qen t diplomuar n institucionet e larta arsimore (medreset) t shoqris islame dhe kan pasur njohuri t larta n lmenjt e ndryshm t shkencave islame. N periudhat e para t themelimit t tarikateve shejht e mdhenj sufik jan konsideruar si autoritete t larta t shoqris islame dhe mendimet e tyre jan konsideruar si baz e jets
235

236

Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet/Tekke Munasebetleri, Stamboll 1989, f. 15. Eraydin, Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 314-315.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

75

shpirtrore n shoqrit muslimane. Ndrsa m von disa prej tyre duke u bazuar vetm n ann folklorike t traditave, dokeve dhe ritualeve kan zhvilluar nj psikologji t dmshme t imitimit t verbr dhe kan mundsuar nj praktik heterodokse e cila nuk sht aspak n korelacion me parimet islame.237 Tarikatet n baz t metodologjis s tyre ndahen n tre grupe: 1. Tarik-i ahjar - rrug shpirtrore n t ciln prparohet vetm nprmjet namazit, agjrimit, leximit t Kuranit, haxhxhit dhe xhihadit t pandrprer. Personat q e ndjekin kt rrug kan nevoj pr m tepr prpjekje se sa dy grupet e tjera. 2. Tariki-i ebrar - rrug shpirtrore n t ciln prparohet nprmjet prpjekjes (muxhadele) dhe strvitjes kuptimore (rijadat). Prpjekja dhe strvitja n kt rrug kan pr qllim q personi t largohet prej sjelljeve t liga dhe t furnizohet me m t mirat. 3. Tarik-i shuttar - sht rruga e shkrirjes, ekstazs (fena, vexhd), prkushtimit (teslimijjet), meditimit (tefekkur) dhe falnderimit (shukr). Personat q ecin n kt rrug (salik) prpiqen q ta pastrojn unin e tyre dhe t ngrihen sa m lart shpirtrisht.238 Ndrsa n baz t metodave t edukimit dhe arsimimit mistik, tarikatet ndahen n dy grupe dhe at tarikate shpirtrore dhe t unit. 1) Tarikatet shpirtrore (ruhanijje) - Kto tarikate baz t sistemit t tyre e kan shpirtin dhe nprmjet kryerjes s farzeve, sunneteve, ibadeteve nafile, prkujtimit t
237

238

Aq sa sht i gabuar mendimi i qasjes heterodokse ndaj parimeve islame, aq sht i dmshm edhe prqndrimi i vrojtimit n praktikn e shejhve t caktuar dhe n baz t tyre prfundimi rreth shtjeve t rndsishme t Tesavvufit islam. Tesavvufi dhe tarikatet si botkuptim dhe institucion kan qen pjes prbrse e jets s nj numri t madh t dijetarve, t cilt konsiderohen autoritete n disiplina t ndryshme shkencore, si Hasan el-Basri, Seid b. Musejjeb, Imam Gazali, Xhelaluddin Sujuti, Ismail Hakki Bursevi, etj., dhe nj qasje kategorike negative do ti linte jasht analizs s qytetrimit islam jo vetm mistikt musliman por edhe nj numr t madh t dijetarve t tjer n lmenjt e ndryshm t shoqris muslimane gjat historis. Eraydin, Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 24.

76

Kllapia e Tesavufit pandrprer t Allahut xh.sh. dhe lidhjes kuptimore (rabita) prpiqen ta arrijn pastrtin shpirtrore. Zinxhiri i shejhve q u prkasin ktyre tarikateve te Pejgamberi a.s., lidhet nprmjet Ebu Bekrit r.a. N procesin edukativ-arsimor sufik (sejr-i suluk) t ktyre tarikateve ka disa shkall q duhet t kalohen edhe at: a) Kalb (zemra) - sht vendbanim i dashuris pr Allahun xh.sh., dhe mjet ndrmjet prmass lndore dhe shpirtrore t qensis. sht burim i fshehtsive dhe shpirtit dhe vendpasqyrim i dashuris pr Allahun. Kalbi, gjithashtu sht qendr e njohjes, dashuris, durimit dhe qllimit. b) Ruh (shpirti) - sht vendi i dituris s Allahut dhe mjet mes prmass shpirtrore dhe t fsheht t qensis. sht substanca m kristalore e trupit t njeriut n relacion me botn hyjnore. Shpirti sht der e cila hapet pr ngritje drejt bots s padukshme (gajb). Ai sht qendr e mshirs, relaksimit dhe gzimit n trupin e njeriut. c) Sir (sekreti) - sht brendia e shpirtit dhe vend i vrojtimit t pasqyrimeve hyjnore. Ai sht m i lart se kalbi dhe ruhu. Pranohet si vend i krenaris, urrejtjes dhe qeshjes n personalitetin njerzor. d) Hafi (fshehtsia) - sht prmasa e brendshme e sekretit (sir). sht fshehtsia potenciale n personalitetin njerzor. Kjo shkall paraqet mjetin ndrmjet bots sekrete dhe bots s atributeve hyjnore, gjegjsisht sht repetitor i pasqyrimeve zotnore t Fuqis Krijuese. Karakterizohet si shkall e dshprimit, friks dhe qarjes. e) Ahfa (metafshehtsia) - sht brendia e fshehtsis dhe sekreti i padukshmris. Konsiderohet si dituri q i takon vetm Allahut xh.sh. Karakterizohet si vend i guximit dhe trimris. f) Letaif-i nefs (Shmblltyra e unit) - sht vend i lvizjes, jets dhe vullnetit n personalitetin e njeriut.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

77

g) Letaif-i kul-l (Shmblltyra e trsis) - sht trsia e trupit t njeriut dhe mashtrimi i organeve n ndjekjen e dshirave t epshit. Zotrimi i ktyre shkallve dhe kaprcimi i tyre bhet nprmjet ekzorcizmave (vird) t posam t emrave t Allahut xh.sh., dhe si rezultat arrihet n pastrimin e fundm t shpirtit t njeriut nga t gjitha njollat e ksaj bote dhe kthimin e tij n origjinalitetin parazanafillor. 2) Tarikatet e unit (nefsanijje) - Jan tarikatet q baz t sistemit t tyre e kan unin dhe q kan zhvilluar nj metodologji t caktuar n luftn kundr pasioneve dhe lakmive negative t unit njerzor. Dhikri n kto tarikate sht me z (xhehri). Zinxhiri i shejhve t tyre arrin deri te Pejgamberi a.s., nprmjet t Aliut r.a. Personi (saliku) i cili e zgjedh kt rrug duhet q nprmjet shtat pozitave ta pastroj unin e tij. Kto pozita (makame) jan: a) Nefs-i emmare - sht uni q e urdhron t keqen dhe zemrn e trheq nga e liga. Saliku n kt pozit veten e konsideron si m t ult n qensi dhe mundohet q ti hesht pshprimat e brendshme t epshit t tij. b) Nefs-i levvame - sht uni q pendohet pr gabimet e bra dhe q e fajson veten. Her pas here e urdhron t keqen, por shpejt pendohet dhe kthehet e bn vepra t mira. c) Nefs-i mulhime - sht uni q frymzohet nga nj intuit e brendshme pr t keqen si e keqe dhe pr t mirn si e mir. Ai i kahzon veprat e njeriut n baz t ktij frymzimi, e kundrshton shejtanin dhe pasionet epshore t paligjshme. d) Nefs-i mutmainne - sht uni i shndritur me dritn e zemrs, i pastruar prej cilsive t liga dhe me etik t prsosur. Ai sht i bindur se do t prgjigjet para Zotit pr veprat e bra. Veprat e mira i bn me dashuri dhe sinqeritet. e) Nefs-i radije - sht uni q tregon knaqsi pr t gjitha gjendjet n kt bot. Ai nuk ngren krye n asnj

78

Kllapia e Tesavufit

fatkeqsi t ksaj bote por gjithmon sht i nnshtruar pran Fuqis Krijuese. f) Nefs-i merdijje - sht uni me t cilin sht i knaqur Allahu xh.sh. g) Nefs-i kamile - sht uni q ka arritur pozitat m t larta shpirtrore. Saliku n kt pozit sht i prsosur dhe mund t bhet udhrrfyes pr t tjert.239 Edhe tarikatet shpirtrore edhe ato t unit kan pr qllim q shoqrin njerzore ta zbukurojn me njerz t sjellshm, t moralshm dhe t ndritur. Metodat e lartprmendura kan prmasn e tyre edukative-arsimore sociale si dhe at metafizike t afrimit dhe shkrirjes n Allahun xh.sh. Nse pak m me kujdes prcillen termat e prdorur n rreshtat e msiprm, do t shihet se t gjitha ato jan terma kuranore ose terma t prdorura n thniet e Pejgamberit a.s. do tentim q kjo terminologji dhe kto parime t nxirren nga orientimi i tyre kuranor dhe i Sunnetit, sht n kundrshtim me vet parimet e Tesavvufit islam. Nj numr i madh i tarikateve t paraqitura n botn islame i prkasin njrit prej grupeve t lartprmendura, por ato jan emrtuar kryesisht n baz t themeluesit t tyre ose n baz t emrit t shejhve t lart brenda nj tarikati t caktuar, t cilt kan br ndryshime n trajtn e ritualeve dhe manifestimeve t posame pr Tesavvufin, si dhikrin, sejr-i sulukun etj. Tarikatet m t njohura dhe m t prhapura n botn islame q e kan vazhduar jetn e tyre deri n ditt e sotme jan: 1. Tarikati Kadirijje - i themeluar nga Abdul-Kadir Gejlaniu (v.1078/1166). 2. Tarikati Jesevijje - i themeluar nga Hoxha Ahmed Jeseviu (v.562/1167). 3. Tarikati Rifaijje - i themeluar nga Ahmed er-Rifaiu (578/1182). 4. Tarikati Kubrevijje - i themeluar nga Nexhmuddin Kubra (v.618/1221). 5. Tarikati Suhreverdijje - i themeluar nga Ebu Hafs Omer Shehabuddin es-Suhreverdiu (v.632/1234).
239

Yilmaz, Kamil, Hyrje n Tesavvuf, f. 194-195.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

79

6. Tarikati ishtijje - i themeluar nga Muinuddin Hasan elishtiu (v.633/1236). 7. Tarikati Ekberijje - i themeluar nga Muhjuddin ibn Arabiu (v.638/1240). 8. Tarikati Shazilijje - i themeluar nga Ebul-Hasan Shazeliu (v. 659/1260). 9. Tarikati Bedevijje - i themeluar nga Ahmed el-Bedeviu (v.675/1276). 10. Tarikati Desukijje - i themeluar nga Ibrahim Desukiu (v.676/1277) 11. Tarikati Mevlevijje - i themeluar nga Mevlana Xhelaluddin Rumiu (v.672/1273). 12. Tarikati Bektashijje - i themeluar nga Haxhi Bektash Veliu (v.669/1271). 13. Tarikati Nakshibendijje - i themeluar nga Muhammed Bahauddin Nakshibendi (v.791/1389). 14. Tarikati Bajramijje - i themeluar nga Haxhi Bajram Veliu (v.833/1429). 15. Tarikati Halvetijje - i themeluar nga ana e Omer Halvetiu (v.800/1397). 16. Tarikati Sadijje - i themeluar nga Saduddin el-Xhibavi esh-Shejbaniu (v. 700/1301). 3.2 Teqet dhe Zavijet Teqet jan vende ku sht punuar, analizuar, prjetuar mendimi sufik islam dhe prej nga m von i sht prezentuar popullats. Ato si institucione t Tesavvufit dhe pjes prbrse t qytetrimit islam paraqesin institucione bamirse n t cilat banojn ose qndrojn ithtart e tarikatit (murid, muhib), t cilt nn kontrollin lndor dhe kuptimor t nj shejhu t caktuar prpiqen ta zbukurojn moralin dhe etikn e tyre n baz t parimeve sufike islame.240 Teqet e para i hasim qysh n shekujt e par pas Pejgamberit a.s. n form t ribateve. Ribatet n fillim ishin kazerma ushtarake
240

Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Aisindan Tekkeler ve Zaviyeler, Stamboll 19990, f. 50.

80

Kllapia e Tesavufit

periferike t ushtris muslimane. Mirpo me lirimin e vendeve t reja ato mbetn n brendi dhe funksioni i tyre ushtarak mori fund. Pas braktisjes s ktyre vendeve nga ana e ushtarve n to vendosen sufijt e ri dhe dervisht, i meremetojn dhe n to zhvillojn biseda fetare.241 M von n qendrat dhe vendet periferike t bots islame si dhe t vendeve joislame jan ndrtuar ndrtesa t posame, q n t njjtn koh paraqesin edhe nj lloj t arkitekturs islame, t cilat varsisht nga tarikati, forma, madhsia jan emrtuar si zavije, hankah, ribat, mevlevihane, kalenderhane, dergah, pirevi, sofihane, kadirhane, asitane etj.242 Me kalimin e kohs teqet kan devijuar prej qllimeve parsore t themelimit t tyre dhe nn ndikimin e vet kan marr nj pjes bukur t madhe t t gjitha shtresave t shoqris islame. Shpeshher teqet jan vizituar edhe pr at se jan konsideruar si vende t sigurta ku njerzit do t iknin prej prleshjeve, anarkis, pushtimeve dhe torturave t ndryshme t bra me ndrrimin e pushteteve.243 sht e vrtet e pamohueshme se teqet gjat historis islame kan ndikuar n jetsimin e parimeve islame, por ato njkohsisht kan treguar sukses t madh edhe n prhapjen e Islamit. Islamizimi i fiseve turke, i popujve t Azis Jugore, viseve t Azis s Largt, nj pjese bukur t madhe t brendis s Afriks, pjesve t caktuara t Ballkanit dhe n koht m t reja nj numri bukur t mir t mendimtarve t shekullit XX, sht br nprmjet teqeve dhe shejhve t ndershm q kan vepruar n to.244 N periudhat e para medreseja (shkolla e lart) dhe teqeja si institucione t dijes dhe asketizmit, t dashuris ndaj dijes dhe
241

242

243 244

N raste nevoje ribatet e shndrruara n teqe e kan luajtur edhe rolin e tyre t par, ashtu q n momente t sulmit armiqsor, dervisht banor t ribateve t part jan ballafaquar me armikun. Shih: Koprulu, Fuad, Ribat, n Vakiflar Dergisi, nr. II, Ankara 1942, f. 267-278. N lidhje me emrtimet e ndryshme t teqeve shih: Yilmaz, H.Kamil, Hyrje n Tesavvuf, f. 220-221. Kara, Mustafa, po aty, f. 57. N mesin e dijetarve q nprmjet t Tesavvufit e kan pranuar Islamin bjn pjes: Rene Guenoni, Fritjouf Schouni, Titus Bruckhardt etj.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

81

devotshmris, kan qen n marrdhnie t ngushta mes vete. Afrsia ideore ndrmjet teqes dhe medreses sht shprehur edhe n ndrtimin e tyre afr njra-tjetrs, madje n disa vende edhe n nj kompleks t njjt.245 Teqet n periudhn e Abasidve, Selukve, Gaznevive (Indi) e sidomos Osmanve, kan luajtur rol mjaft t rndsishm n themelimin, zhvillimin dhe ngritjen e ktyre shteteve islame. Funksionet e teqeve n shoqrit islame mund t radhiten si vijon: a) Teqet kan qen institucione pr ndihm sociale, ku t varfrit kan patur mundsi t ushqehen falas. Pothuajse do kompleks i teqeve n vete ka patur edhe imaretin, vend ku sht ndar ushqim falas tri her n dit. b) Ato kan qen qendra n t cilat jan zhvilluar dhe kultivuar disiplina t ndryshme sportive dhe gjimnastikore, si p.sh., Teqeja e Shigjetarve (Okular Tekkesi). c) Kan shrbyer si mysafirhane pr t huajt dhe udhtart. Ata kan patur mundsi q deri tri dit t flejn dhe t ushqehen falas npr teqe. d) Teqet gjithashtu kan qen edhe strehimore pr varfanjakt, pr pleqt e mbetur pa prkujdesje etj. e) Kan qen qendra ekonomike, tregtare dhe zejtare. Posarisht shoqatat sufike-zejtare t futuvvetit dhe ahijve.246 f) Kan shrbyer edhe si filiale periferike nprmjet t cilave sht bartur autoriteti shtetror deri n viset m t largta rurale.247 N periudhat e para t Shtetit Osman medreseja dhe teqeja i kan ndihmuar njra-tjetrs dhe kan qen n marrdhnie t mira mes vete. sht e njohur se nj numr i madh i shejhve t tarikateve t ndryshme kan marr edukim sufik pasi q i kan kryer msimet e larta n medreset e ndryshme t bots islame. Por me dobsimin e Shtetit Osman dhe t institucioneve brenda tij, edhe medreseja edhe teqeja i kan humbur vlerat thelbsore
245 246 247

Kara, Mustafa, po aty, f. 81. Pr m gjer shih: Yilmaz, Kamil, po aty, f. 224. Pr m gjer shih: po aty; Kara, Mustafa, po aty, f. 60-63.

82

Kllapia e Tesavufit

pr t cilat ishin t themeluara dhe prderisa n medreset filloi t mbretroj imitimi i verbr i t parve, n teqet posti i shejhut filloi t kaloj nga babai n birin, ose ka kaluar n duart e njerzve t cilt as pr s afrmi nuk i kan plotsuar kushtet pr t qen n at pozit. Nj dukuri e ktill ka kontribuar q teqet ta humbin funksionin e tyre t vrtet dhe nj numr i konsiderueshm i tyre, sidomos n vendet periferike, t largohen edhe nga parimet themelore islame si namazi, agjrimi etj.248 Si prfundim shkaqet e prishjes dhe heterodoksis s teqeve n periudhat e fundit t Shtetit Osman mund t radhiten si vijon: 1) Me paraqitjen e ngecjes n shtetin dhe institucionet shoqrore osmane dhe pamundsin e ndjekjes s zhvillimeve intelektuale n bot, ngecja sht paraqitur edhe n teqet si pjes prbrse e shoqris osmane. 2) Paraqitja e konflikteve midis medreseve dhe teqeve, posarisht pas shekullit XVIII. 3) Mosmarrveshjet midis tarikateve t ndryshme. 4) Prdorimi i shejhve dhe tarikateve t ndryshme nga ana e udhheqsve shtetror, gj q ka rezultuar me vendosjen e

248

Nse krahasohet me institucionet tjera si ushtrin, medresen, vakfin etj., teqeja sht larguar m tepr prej binarve t vet. Shkaku kryesor i paraqitjes s heterodoksis, posarisht n teqet sht mbizotrimi i prmass metafizike n kuptimin dhe prezentimin e gjrave. Teqet dhe shejht jan dobsuar ndrsa parimet q u kan konvenuar shejhve t caktuar kan mbetur t njjta. Sa pr ilustrim do t prmend vetm nj: Parim i Tesavvufit sht q muridi t qndroj para shejhut si kufoma para larsit (gassal). sht e vrtet se sistemi edukativ i Tesavvufit e krkon nj gj t till, por n t njjtn koh krkon q edhe shejhu t jet murshid-i kamil, t jet udhrrfyes i prsosur, ti ket t gjitha cilsit pozitive q prmenden n Kuran dhe Hadith. Nse njra an nuk i plotson kto kushte, dtth., dervishi ose shejhu, ather automatikisht bie posht sistemi i edukimit dhe paraqiten shejh e dervish q as pr s afrmi nuk kan gj t prbashkt me Tesavvufin e vrtet. N kt kontekst dshiroj q t trheq vrejtjen edhe n at se vlersimet tona rreth Tesavvufit dhe tarikateve nuk duhet t bhen n baz t rasteve heterodokse t kohs s fundit, t cilat ndoshta i kemi edhe n bollk, por duhet t kihet parasysh Tesavvufi si ide e lart e cila ka kontribuar n ngritjen intelektuale t nj numri t madh t dijetarve musliman gjat historis islame.

Zhvillimi historik i Tesavvufit

83

shejhve t paprgatitur, nga t cilt jan dhn edhe prfundime n kundrshtim me parimet e Tesavvufit islam. 5) Kalimi i shejhllkut prej babait n birin (evladijet) pa krkuar zotsi (ehlijet), zakonisht me nj t kaluar t dyshimt. 6) Rol vendimtar n prishjen e teqeve kan luajtur edhe personat me mendime tepr liberale, materialiste, pozitiviste, t cilt pr kt ose at shkak kan deprtuar n teqet dhe kan ndikuar me mendimet e tyre n shejht dhe dervisht pa formacione profesionale sufike.249 Tarikatet dhe teqet jan institucione me rndsi t cilat n mas t madhe kan ndikuar n formimin, zhvillimin dhe ngritjen e nj numri t madh t shteteve q jan themeluar n territorin islamik. Ato gjithashtu kan ndikuar edhe n pastrimin thelbsor t shum njerzve dhe dijetarve gjat historis. Por, pr fat t keq, n mas t madhe sot nuk mund t pohohet nj gj e till. Pikrisht pr kt teqet dhe tarikatet duhet t bjn nj autokritik, ti analizojn shtjet diskutabile dhe n parim e praktik t vazhdojn t qndrojn nn ombrelln e Kuranit dhe t Sunnetit.

249

Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet/Tekke Munasebetleri, f. 165-170.

PJESA E DYT
TESAVVUFI N BALLKAN 1. Deprtimi i tarikateve dhe themelimi i teqeve t para n viset ballkanike (shekujt XIII-XVIII) Ballkani nga nj numr i madh historiansh dhe kulturologsh konsiderohet si udhkryq i ballafaqimit t qytetrimit lindor dhe atij perndimor. Ai ka qen ur kaluese pr transferimin e kulturs, qytetrimit dhe ideve religjioze lindore n Perndim por edhe anasjelltas. Pozita gjeostrategjike e Ballkanit sht e till q ka trhequr t gjitha shtetet e mdha q t vendosen aty dhe ta ken at nn kontroll. Pas vrshimit t fes islame prej Gadishullit Arabik dhe kalimit t saj n Evrop dhe Azi t Vogl edhe muslimant kan menduar pr prcjelljen e ides islame n viset ballkanike. N periudhn paraosmane, edhe pse n mnyr m tepr individuale, haset n ekzistimin e muslimanve n viset ballkanike.250 Si faktort kryesor251 q kan ndikuar n prhapjen masive t Islamit dhe pranimin e administrats osmane nga ana e popujve
250

251

Pr m gjer shih: Had`ijahi}, Muhamed, Islam i Muslimani, Sarajev 1977; Neki pojavni oblici Islamske Civilizacije u nas, n Argumenti, nr. 2, Rijek 1982, f. 212-220; Ibrahimi, Nexhat, Islami n trojet iliro-shqiptare gjat shekujve, Shkup 1419/1998. Prve ktyre faktorve ideologjik, gjithsesi n pranimin e administrats osmane kan ndikuar edhe faktort historik, etnik, kulturor, ekonomik, social etj. Si m t theksuar mund t prmenden: 1) Prleshjet mes Kishs Katolike dhe asaj Ortodokse dhe paraqitja e nj anarkie dhe disharmonie n jetn dhe organizimin fetar t viseve ballkanike.

86

Kllapia e Tesavufit

ballkanik (posarisht shqiptart dhe boshnjakt) jan: Bogomilizmi dhe botkuptimi mistik i bogomilve dhe deprtimi i sufijve t par paraosman. 1.1. Bogomilizmi dhe botkuptimet mistike t bogomilve Kisha katolike ose ajo ortodokse shekuj me radh nuk kan arritur t vendosin plotsisht hierarkin kishtare n viset ballkanike. Posarisht viset jugore dhe lindore t Ballkanit kan patur nj krishterim tejet siprfaqsor. Pikrisht pr kt edhe deprtimi i fraksioneve tjera krishtere ose ideologjive tjera n kto vise ka qen m i leht. N nj gjendje t ktill n nj pjes t konsiderueshme t Ballkanit ka deprtuar dhe ka ndrtuar folen nj fraksion dualist i krishter me ndikim t madh maniheist, i cili sht emrtuar si Bogomilizm.252 Nj numr i madh i misionarve me botkuptime maniheiste dhe ariuse (monoteiste t krishtere) duke patur edhe mbshtetjen e Shtetit Sasanid-persian, kan deprtuar n shoqrit e krishtera
2) Gjendja tepr e vshtir ekonomike e popullats dhe persekutimi i pandrprer i tyre nga ana e feudalve bizantin, serb dhe klerit t krishter. 3) Organizimi i dobt dhe i zbehur politik dhe administrativ. 4) Struktura ushtarake e vendeve t Ballkanit dhe inkuadrimi i njerzve n mnyr t pandrprer n luftrat ndrmjet shteteve fqinje. 5) Ekzistimi i disa fiseve turke t cilat shekuj m par kishin ardhur s bashku me sllavt dhe ishin vendosur n kto troje si p.sh., avart, peenegt, kumant, etj. Shih: Oztuna Yilmaz, Osmanli Devleti Tarihi 2, Medeniyet Tarihi, Ankara 1998, f. 262; Ayverdi Samiha, Turk Tarihinde Osmanli Asirlari, f. 268; Dogustan Gunumuze Buyuk Islam Tarihi, X,315-16; Uzunarsili, Ismail Hakki, Osmanli Tarihi, II,312. Kopanski Ataullah Bogdan, Osmanli Barisi ve bati meselesi, Ankara 200, f. 13. Imamovi}, Mustafa, Historija Bo{njaka, Sarajev f. 998, f. 113. Ideologjia dualiste q ishte baz e bogomilve me nuanca t vogla dalluese ekzistonte edhe te albigent, katharjent etj. Shih: Mandi}, O. Dominik, Bogomilska Crkva Bosanskih Krstjana, ikago 1962; Dragojlovi}, Dragoljub, Bogomilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji i Bogomilski Rodona~elnici, Beograd 1974; Ra~ki, Franjo, Bogumili i Patareni; Oki, Tajib, Les Kristians (Bogomiles parafaits de Bosna).

252

Tesavvufi n Ballkan

87

ballkanike dhe aty kan filluar ta prhapin iden e tyre.253 N fillim t shekullit X, prifti bullgar Bogumil i ndikuar nga ana e kulturs s vjetr lindore dhe ides monoteiste ariuse themeloi nj fraksion t ri t krishter, n t cilin Zoti ishte nj, Isai a.s. ishte i drguari i Tij, nuk kishte nevoj pr kish, n realitet e refuzonte n trsi hierarkin ekzistuese kishtare dhe kryqin e konsideronte si simbol t besimit t gabuar.254 Bogomilizmi nuk sht fe e posame e as lvizje politike, por sht dukuri kritikuese e botkuptimit fetar zyrtar t kishs. Thn shkurt, sht reagim ndaj teprimit dhe intrigave brenda hierarkis kishtare t asaj kohe.255 Kjo ide sht paraqitur si
253

254

255

Kt rrezik e ka vrejtur edhe administrata romake ashtu q n vitin 296 perandori Dioklecijanus ka dhn urdhrin q duhet t pengohet smundja e cila vjen nga Lindja dhe e cila ka pr qllim ta mend popullin e qet t Roms. Shih: Petranovi}, B. Bogomili, Crkva Bosanska i Krstjani, Zar 1876, f. 151, 171. Mandi}, Dominik, Bogomilska Crkva Bosanskih Krstjana, f. 25. Pas ksaj bogomilt jan prhapur n Bullgari, Maqedoni, Serbi, Shqipri dhe Bosnj. Mendimet monoteiste dhe synimet refuzuese t hierarkis kishtare n ideologjin bogomile kan ndikuar q t shqetsohen kisha katolike dhe ajo ortodokse dhe t krkojn prej udhheqsve shtetror q t marrin masa ndshkuese pr ithtart e ktij fraksioni. Papa III Inonenci mbretit hungarez Emerik i shkruante: ...Vllai i jon i dashur, Bernardi ka prjashtuar prej Spliti numr t madh t Bogomilve. Bogomilt t cilt kan ikur prej Spliti i ka pranuar trimi boshnjak Kulin Bani dhe u sht bashkangjitur mendimeve t tyre. Prve tij letra deri te mbretrit ballkanik kan drguar edhe Papa Grguri IX, Inonenci IV, Ivani XXII etj., origjinalet e t cilave ekzistojn edhe sot. Mandi}, po aty, f. 37. Korrespondenca e zhvilluar ndrmjet priftrinjve katolik dhe udhheqsve shtetror n lidhje me bogomilt sht bartur edhe n Kishn ortodokse. Kryepeshkopi Teofilakt mbretit bullgar Petar (927-969) i ka thn se aktivitetet katolike kundr bogomilve jan pozitive dhe ka krkuar q t njjtn gj duhet ta bjn edhe ortodokst. Shih: Petrovskij, N.M. Pismo Patrijarha Konstantinopolskoga Theofilakta carju Bulgarij Petru, n Izvestija Otdel Ruskoga i Slavenskoga Imper. Akademija Nauka, XVIII, 3, St. Petersburg 1913, f. 361-68. Dukuri t tilla hasen n t gjitha shoqrit, sidomos n rastet kur udhheqja shtetrore dhe fetare largohen prej fundamenteve kryesore t ideologjis gjegjse. Paraqitja e lvizjeve asketike (zuhdiane) n shekujt e par pas Pejgamberit a.s. ka qen reagim ndaj jets s shfrenuar t disa

88

Kllapia e Tesavufit

vazhdim i ides mistike e cila ka ekzistuar n botn e krishter n trajta t ndryshme duke filluar prej Armenis e deri n Francn Jugore. Bogomilizmi, edhe pse ka marr emrin e Bogumilit, nuk sht shpikje e nj individi ose shoqrie, por sht dalje n pah e prvojs mistike pr shkak t padrejtsis n rajon.256 Karakteristika kryesore e lvizjes bogomile sht gnosticizmi.257 Teoria dhe praktika bogomile n mas t madhe ishte e bazuar n botkuptimin gnostik. Nse lihen anash dokumentet zyrtare t kishs katolike ose ortodokse t cilat i komentojn n mnyr subjektive parimet e bogomilve, shihet qart se parimet dhe mnyra e adhurimit te ata n mas t madhe bazohet n themele mistike.258 Sipas tyre Zoti dhe thelbi i qensis mund t kuptohen vetm nprmjet zbulimit dhe frymzimit q deprton n zemr dhe q jan m t sinqert se dija spekulative.259 Njeriu sht i prbr prej shpirtit si pjes e realitetit hyjnor dhe ans s errt t tij, trupit. do gj materiale (trupore), thon bogomilt, sht e rrethuar me ligsi dhe sht n kundrshtim me shpirtin dhe kuptimin. Ademi sht krijuar prej shkndis s drits s amshueshme t Hyjit. Shptimi i shpirtit prej prangave materiale dhe unjsimi i tij n m t Madhin, gjegjsisht ngritja
udhheqsve t shtetit emevit. Shih: Eraydin, Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 54. Pr m gjer shih: Angelov, D., Bogomilstvo v Blgarija, f. 120-121; Obolensky, D., The Bogomils, f. 52, 139; Runcinam, S., The Medieval Manichee, II,25. Gnosticizmi ose Irfanijje - sht rrym filozofike-mistike e cila frymzimin dhe zbulimin e konsideron si burim t dituris. N etimologji termi gnosticizm rrjedh prej fjals greke gnosis q d.t.th. dije, njohje, kurse n literaturn islame sht prdorur n form t irfanijjes q po ashtu d.t.th. dije dhe njohje. Gnosticizmi sht rrym e cila shtjet kryesore t historis s mendimit, si Zotin, gjithsin, shtjet fetare, i diskuton duke u bazuar n frymzimin dhe kontemplacionin e jo n shqisat dhe prkapjet lndore. Shih: Irfanijje, n EIDT, VII,361. Schmidt, C, Histoireet Doctrine di la Secte Cathares, II, 265. Autori i ksaj vepre bogomilt i konsideron si nj fraksion i gnosticizmit katarjen.; Filipov, N. Proizvod i Su{}nost na Bogomilstvoto, II,135. Mandi}, D., po aty, f. 58.

256

257

258

259

Tesavvufi n Ballkan

89

e ndashmris midis Krijuesit dhe krijess, sht qllimi kryesor i jets. Ngritja shpirtrore n rrugn drejt origjins e paraqet etikn prfundimtare dhe idealin jetsor t gjinis njerzore. Bogomilt bartjen e mkatit t Ademit dhe Havas prej brezi n brez e kan konsideruar si penges pr vendosjen e platforms shpirtrore, prandaj edhe e kan refuzuar dhe nuk kan marr pjes n ritualet kishtare. Sipas tyre, trheqja dhe lutja n vetmi sht mnyra m e mir e adhurimit. Zoti sht Nj, thon bogomilt, ndrsa Isai, Shpirti i Shenjt jan vetm pasqyrime t Zotit.260 Ontologjia dhe epistemologjia e bogomilve dhe e sufijve t cilt m von do t vendosen n viset ku kan jetuar bogomilt, si dhe e botkuptimit fetar t Shtetit Osman i cili do t sundoj nj periudh t gjat n viset ballkanike, kan pasur shum pika t ngjashme dhe t prbashkta. Sipas mendimit ton, mendimi sufik i dervishve t par t vendosur n viset ballkanike, ka ndikuar me t madhe n pranimin e Islamit nga ana e ithtarve bogomil. Por kjo nuk do t thot se sht shkaku i vetm, pasi n kt proces t islamizimit, sidomos t shqiptarve dhe boshnjakve, kan ndikuar edhe faktor t tjer politik, ekonomik, social etj. Edhe praktika fetare dhe hierarkia institucionale e bogomilve sht mistike dhe n mas t madhe e ngjashme me praktikn dhe hierarkin institucionale t tarikateve. Nse nj individ ka dshir t bhet bogomil duhet t jap betimin dhe n ceremonialin e prgatitur enkas pr pranimin e ithtarit t ri, simpatizanti qndron i ulur n gjunj para udhheqsit shpirtror t emrtuar si gjysh (djed) dhe duke e vn dorn mbi Ungjill betohet se nuk do t dal prej fjals dhe urdhrit t udhheqsit t vet.261
260 261

Ra~ki, Franjo, po aty, f. 503. Mandi}, D., po aty, f. 325. Bogomili i ri para gjyshit prgigjet n pyetjet: A je gati ta pranosh spiritualitetin e Isait? A pendohesh prej mkateve q i ke br deri m sot dhe a betohesh duke e vn dorn mbi libr se nuk do ti prsrisish ato? A betohesh se gjat tr jets tnde do t kesh kujdes n pastrtin e brendshme dhe t jashtme? Nuk do t vrassh njeri, nuk do t vjedhsh, etj.? A betohesh se do t qndrosh n fjalt q i dhe? Po aty.

90

Kllapia e Tesavufit

Bogomilt rndsi t veant i kan kushtuar edhe pastrtis s brendshme dhe t jashtme. Ata para do lutjeje i kan pastruar pjest e caktuara t trupit. Varfria kuptimore ka patur rndsi t posame n ideologjin bogomile. Priftrinjt bogomil nuk kan pranuar pagesa pr detyrat fetare t tyre dhe pasurin e tyre ua kan ndar t varfrve. Nuk kan pir ver, nuk kan ngrn mish derri, kan agjruar, ashtu q kan ngrn ushqim vetm nj her n dit edhe at pas perndimit t diellit. Bogomilt jan lutur pes her ditn dhe katr her natn. N lutjet e tyre jan prkulur disa her dhe disa her kan rn me ball pr toke. Ndonjher, gjat lutjes, kan lvizur para-prapa me kokn, saq edhe kan kaluar n trans. Lideri i bogomilve sht emrtuar si gjysh. Gjyshi sht zgjedhur nga ana e 12 senatorve dhe n post ka qndruar deri n fund t jets.262 Torturat t cilat kisha katolike dhe ortodokse i kan ushtruar mbi bogomilt nprmjet mekanizmave shtetrore dhe ngjashmrit teorike, praktike dhe institucionale t bogomilve me fen islame dhe n veanti me botkuptimin mistik islam t sufijve t par paraosman, kan qen prej faktorve t cilt e kan ndihmuar procesin e pranimit t Islamit nga ana e popujve n viset ballkanike. 1.2. Deprtimi i sufijve t par paraosman N vitet e themelimit t Shtetit Osman n Anadoli, shtetet e krishtera t Ballkanit ishin brenda nj kaosi t papar t inicuar nga prleshjet ndrfraksionale dhe ndretnike. Para deprtimit t ushtris osmane n kto vise, platforma e shndosh ideologjike dhe karakteri sistematik dhe i prshtatshm pr natyrn e njeriut i fes islame si fe zyrtare e Shtetit Osman, popujve dhe shoqrive t kacafytyra ballkanike u ka prezentuar nj alternativ konstruktive teologjike dhe pragmatike. sht fakt i pamohueshm se botkuptimi islam i shtetit dhe shoqris osmane ishte i gatuar me shijen e ides s lart sufike n themelin e s cils mbizotronte parimi i edukimit t shpirtit
262

Po aty, f. 218. Praktik t ngjashme kan edhe bektashijt.

Tesavvufi n Ballkan

91

dhe unit njerzor, si dhe prezentimi i botkuptimit fetar t prshtatshm me aftsit dhe natyrn e lindur njerzore. Njerzit jan t krijuar me natyra, karaktere dhe temperamente t ndryshme nga njri-tjetri. do njeri n vete paraqet nj trsi mikrokozmike, por n t njjtn koh ai ka nevoj edhe pr shoqrim dhe ndrtim t strukturave ndihmse t nduarnduarta. Pr pasoj njeriu nuk mund t paramendohet si njsi asociale. Sufijt e tarikateve t ndryshme shum mir e kan kuptuar kt hollsi t personalitetit njerzor dhe n njrn an kan punuar n ndrtimin thelbsor t individit, ndrsa n ann tjetr nprmjet t themelimit t teqeve kan vepruar edhe n socializimin e njerzve. Si rrjedhim ata individve dhe shoqrive t prleshura ballkanike u kan prezentuar nj platform mjaft t prshtatshme ideologjike dhe shoqrore. Popullata vendase ballkanike e cila u takonte etnikumeve, kulturave, traditave t ndryshme dhe e cila ishte e shtypur nn pushtetet romake, hungareze dhe serbe, n mas t madhe ka pranuar sistemin e prezentuar nga ana e dervishve udhtues t vendosur n vendet periferike dhe t qeta t territorit ballkanik.263 Para ardhjes s osmanve, n vise t caktuara t Ballkanit kan ardhur grupe t dervishve udhtues (sejjah) dhe popullats s shtypur n njrn an ua kan sqaruar parimet islame, kurse n ann tjetr ua kan prezentuar nj botkuptim tolerant t ndrtimit t shoqris njerzore, gj t ciln ata nuk e kishin prjetuar. Si rrjedhim mund t thuhet se vise t caktuara t Ballkanit u njoftuan ose edhe i pranuan parimet islame ende pa shkelur kmba e ushtarve n to. Me fjal t tjera, popullata ishte psikologjikisht e prgatitur pr pranimin e fes dhe administrats s re.264
263

264

Barkan, Omer Lutfi, Osmanli Imparatorlugunda Bir Iskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakiflar ve Temlikler, Istila Devirlerinin Kolonizator Turk Dervisleri ve Zaviyeler, n Vakiflar Dergisi, nr.II, Ankara 1964, f. 279-353. Birge, John Kingsley, Bektasilik Tarihi, prkth. n turq. Reha amuroglu, Stamboll 1991, f. 57; Oki, Tajib, Bir Tenkidin Tenkidi, n AUIFD, nr. II, Ankara 1953, f. 221-255.

92

Kllapia e Tesavufit

Roli vendimtar i tarikateve dhe teqeve n pranimin dhe vendosjen e Islamit n viset ballkanike, shihet edhe nga fakti se pothuajse n t gjitha qendrat dhe udhkryqet brenda hapsirs ballkanike kan ekzistuar teqe dhe zavije.265 Teqet n aktivitetet e tyre ekonomike dhe shoqrore, n mas t madhe nuk kan br ndarje t popullats n baz t etnicitetit, fes dhe gjuhs, prandaj edhe kan qen t vizituara nga ana e shtresave t gjera t popullats vendase. Dervisht duke u przier me t gjitha shtresat e shoqris kan arritur q ata ti njoftojn me parimet thelbsore islame dhe q sht m me rndsi, ti flakin paragjykimet ndaj Islamit t inicuara nga ana e institucioneve kishtare. Prreth teqeve t themeluara nga ana e dervishve, me kalimin e kohs jan themeluar fshatra dhe qytete dhe teqet jan shndrruar n qendra fetare, kulturore dhe artistike.Vendbanimet e themeluara prreth teqeve n t shumtn e rasteve jan emrtuar me emrin e dervishve themelues t teqeve n ato vise, si p.sh., Lagjja e Shehlerve266, Fshati i Dervishve267, Lagjja e Teqes268 etj. N baz t t dhnave t prezentuara n deftert e regjistrimit t popullsis (tahrir) n periudhn osmane, shihet se prreth ktyre teqeve dhe zavijeve jan vendosur edhe individ jomusliman, t cilt m von e kan pranuar Islamin dhe n defter jan regjistruar si Filani biri i Abdullahut.269

265

266

267 268 269

Nj pjes e ktyre teqeve me kalimin e kohs jan rrnuar, ndrsa disa t tjera me qllim jan rrnuar nga ana e sistemeve komuniste ose nacionaliste t shteteve ballkanike. Mirpo nj numr i konsiderueshm i tyre kan mbetur deri n ditt tona. Si p.sh. Teqeja Harabati Baba n Tetov, Teqeja Halvetiane e Blagajit, Teqeja Halveti-Hajati n Strug dhe Ohr, Teqeja Halvetiane n Prizren, Teqeja Bektashiane n Gjakov, Teqeja Bektashiane e Krujs etj. Nj lagje e katundit Vrutok t Gostivarit e mban kt emr. Ndrsa t ngjashme ka n tr territorin e prfshir nga ana e Shtetit Osman. Katund rreth katr-pes kilometra larg qytetit Pazarxhik t Bullgaris. Lagjja ku gjendet kompleksi Harabati Baba Teqe n Tetov. N administratn osmane disa her emrat e baballarve t personave t cilt e kan pranuar Islamin nuk jan shkruar si emra t krishter por sht prdorur emri Abdullah q d.t.th. Rob i Allahut. Shih: Barkan, po aty, f. 303

Tesavvufi n Ballkan

93

Gjat analizimit t veprimtaris s dervishve t par n viset ballkanike shihet se ata n shoqri nuk jan prezentuar vetm me petkun fetar, por njkohsisht e kan punuar edhe tokn, kan themeluar tregje dhe fshatra dhe jan marr me shkenc dhe art. N vitet e para t themelimit obligim parsor i teqeve ka qen q ta punojn tokn, t mbjellin, t korrin dhe prodhimet tia ndajn popullats s varfr. N kt mnyr ato jan prpjekur q shoqrive q nuk e kishin prjetuar dashurin, respektin dhe mshirn, me nj dashuri njerzore t bazuar n parimet hyjnore tua bjn t kapshm Islamin dhe prmasn sufike t tij. Prve funksionit mbarshoqror t sufijve, ata kan punuar edhe n ndrtimin e personalitetit t individve t caktuar dhe drejtimin e tyre n pranimin e Fuqis Krijuese dhe rregullimin e jets n baz t parimeve t prezentuara n Kuran dhe Sunnet. Personi i cili e ka prezentuar kt prmas t botkuptimit sufik dhe q sht pranuar nga muslimant dhe nga t krishtert n viset ballkanike sht Sari Salltku (v. 1264). N lidhje me jetn dhe veprn e Sari Salltk Dedeut ekzistojn nj numr i madh gojdhnash dhe mitesh.270 Emrat e shumics s dervishve t cilt dihet se jan nisur prej Anadolis pr n Ballkan nuk jan t njohur. Ndrsa Sari Salltku n gojdhnat hagjiografike (menkabe) na paraqitet si person i cili ka vizituar shum shtete t Evrops Juglindore dhe ka vepruar n to. N dor nuk kemi kurrfar t dhnash t shkruara n lidhje me ekzistimin dhe veprimtarin e ktij sufiu t madh, ndrsa e tr ajo q dihet sht marr prej gojdhnave vendore, prcjelljeve gojore, varreve dhe tyrbeve. Sipas disa hulumtuesve, Sari Salltku nuk sht person i cili vrtet ka ekzistuar, por n emrin e tij sht prezentuar veprimtaria dhe prvoja e sufijve t cilt dy shekuj me radh kan vepruar n

270

Emri i vrtet i Sari Salltkut sipas Evlija elebiut sht (Sejahatname, Stamboll 1314, I,659) Mehmed Buhari, ndrsa sipas Salltuknames sht Sherif Hizir. Shih: Oki, Tajib, Sari Saltika Ait Bir Fetva, n AUIFD, Stamboll 1952, I,48.

94

Kllapia e Tesavufit

viset ballkanike.271 Pikrisht pr kt edhe shumica e tarikateve ballkanike Sari Salltkun e konsiderojn nga radht e veta. Por sht m se e vrtet se Sari Salltku m tepr fam ka fituar n mesin e bektashive dhe n Ballkan sht m tepr i njohur si pjestar i tarikatit bektashi. N lidhje me jetn dhe veprn e ktij personaliteti t shquar t historis islame t dhnat m t vjetra t shkruara i hasim n Udhprshkrimin e Ibn Batuts272, n Oguznamen e Sejjid Llokmanit273 si dhe n Udhprshkrimin e Evlija elebiut.274 Respekti i gjithanshm i shoqrive ballkanike, si i atyre krishtere ashtu edhe i atyre muslimane ndaj personalitetit t Sari Salltkut, ka br q pr varrin e tij t flitet n shtat vende t ndryshme. Madje thuhet q varri i tij gjendet edhe n oborrin e disa kishave. Sari Salltku kishte deprtuar brenda n viset e krishtera prandaj disa her kishte qen i detyruar q ta fsheh identitetin e tij musliman. N lidhje me kt shtje n Saltukname sht shkruar: ... Ai e dinte gjuhn dhe fen e t krishterve sa nj prift i tyre...275, ... Ai njzet e nj vjet n petkun e krishter ka thirr n fen islame dhe ka qen prpjeks n rrugn e Zotit (muxhahid fi sebilillah)...276. N baz t prshkrimeve t Evlija elebiut, Sari Salltku pastaj ka kaluar n Ballkan (Rumeli) e prej aty n Gdanjsk, ku ka kthyer n Islam 150.000 tatar. Prej aty sht nisur pr n Mosk ku ka kthyer n Islam gjithashtu nj numr t madh t jomuslimanve.277
271

272

273

274

275 276 277

Hasluck, F. W., Anadolu ve Balkanlarda Bektasilik, Stamboll 1995, f. 155-56. Tuhfetu-Nudhdhar fi Garaibil-Emsar ve Axhaibil-Asfar, prkthyer n frengjitshte nga C. Defrenery dhe Dr. B.R. Sanguinethi, Paris 1854, II, 416. Ixhmali Ahvali Ali Seluk Ber Muxhibi Nakli Oguzname-i Sejjid Lokman, Helsingfors 1854. Evlija elebi, Sejahatname, Stamboll 1314, I,659-660; II,133-139; III,366-369, 481. Evlija elebi, Seyahatname, III,366. Koprulu, Fuad, Anadoluda Seluk Tarihi, n Belleten, VII,434. Evlija elebi, Seyahatname, I,659-660. N gojdhnn ekzistuese pr Sari Salltkun aktiviteti i tij sht i prshkruar n kt mnyr: Sari Salltku sht shoku i nxnsit (murid) t Hoxh Ahmed Jeseviut, Haxhi

Tesavvufi n Ballkan

95

Personaliteti i Sari Salltkut m von sht prvetsuar nga ana e tarikatit bektashi, mirpo nuk sht e sakt nse ai sht bektashi ose jo. N baz t prcjelljeve t Salltuknames dhe Sejahatnames s Evlija elebiut, Sari Salltku ishte nj sunni i vrtet dhe nj muxhahid i cili e kishte propaguar Islamin n viset joislame.278 Prve shtat mbretrive t prmendura nga ana e Evlija elebiut dhe n prcjellje prej tij nga Haslucku279, gjurmt e ktij personaliteti t shquar hasen edhe n trojet shqiptare. Edhe pse gojdhna hagjiografike e Sari Salltkut n origjin sht anadoliane, n mesin e shqiptarve ajo ka shum tipare dhe nuanca folklorike shqiptare.280 Brenda trojeve shqiptare n gjurmt e Sari Salltkut haset n Malin e Sari Salltkut 600 metra sipr Krujs, ku gjendet edhe Teqeja e Sari Salltkut. Aty gjenden gjurmt e kmbs s tij. Gjurm identike, pr t cilat mendohet se jan t Sari Salltkut, ka edhe n vendin Guricaj pran Durrsit, n vendin e quajtur Gjerman n rrethin e Opojs, n Fushn e Zejnel Ags n periferi t Pejs, n fshatin Prilep t Deanit etj.281
Bektash Veliut, i cili ka ardhur n pallatin e Sulltan Orhanit dhe me 70 ithtar t vet sht drguar n Evrop. N udhtimin e tij ai i ka vizituar Krimen, Moskn, Polonin etj. N Gdanjsk ka vrar Shn Nikolln dhe duke u veshur me petkun e tij ka kthyer n Islam nj numr t madh t njerzve.... Para se t vdiste sht br i shenjt (evlija) dhe ka porositur q kufoma e tij t vihet n shtat tabut. Ai e dinte se shtat mbretri do t dshirojn q ta ken tabutin e tij. Ajo q porositi vrtet edhe u b. do mbret mori njrin prej tabuteve dhe kur i hapn pan se n secilin prej tyre kishte nga nj kufom. Hasluck, F.W., Anadolu ve Balkanlarda Bektasilik, Stamboll 1995; Evlija elebi, Seyahatname, II,137. Oki, Tayyib, Sari Saltuka Ait bir Fetva, n AUIFD, I, 51, Stamboll 1957. Shtat mbretrit pronare t tabutit t Sari Salltkut jan: Moska, Polonia, Bohemia, Suedia. Edreneja, Moldavia dhe Dobruxha. Tirta, Mark, Prania e kulturs arabo-islame n mite, rite e besime popullore shqiptare, n Feja, kultura, tradita islame ndr shqiptart, Prishtin 1995. N lidhje me pranin e Sari Salltkut n mesin e shqiptarve pr m gjer shih: Kaleshi, Hasan, Legjendat shqiptare pr Sari Salltukun, Prparimi, 1/1967, f. 86-103; Tirta, Mark, po aty; Ibrahimi, Nexhat, Islami n trojet iliro-shqiptare n periudhn paraosmane, Shkup 1997.

278

279

280

281

96

Kllapia e Tesavufit

Gojdhna pr ekzistimin e varrit t Sari Salltkut n shum vise t Evrops, nga nj aspekt i tregon aktivitetet e sufijve t par t cilt kan deprtuar n viset ballkanike para ardhjes s Shtetit Osman. Emri i Sari Salltkut do t ket prmbledhur n vete aktivitetin e nj numri t madh t sufijve dhe misionarve islam, t cilt kan vepruar n kt periudh n vise t ndryshme t Evrops. Prve dy faktorve t rndsishm, bogomilve dhe sufijve udhtues, n deprtimin dhe vendosjen e Islamit dhe Shtetit Osman n viset e Evrops rol t rndsishm kan luajtur edhe fiset paraosmane turke t vendosura n viset e Ballkanit si avart, peenegt, kipakt, kumant etj. Gjithashtu paraqitja e anarkis shoqrore me dobsimin e Bizantit n shekujt XIII dhe XIV, do t ndikoj q popullata vendase ballkanike t krkoj ndihm prej Shtetit Osman i cili me nj hov t madh ishte duke u prhapur n t katr ant e bots s asaj kohe.282 Omer Lutfi Barkani duke u bazuar n shum dokumente arkivore, pohon se nj numr i madh i ktyre sufijve n vendet ku kan propaguar fen islame kan ndrtuar edhe teqet e tyre. N rrethin e teqeve ata e kan punuar tokn dhe kan ngritur vendbanime t reja. Sa pr ilustrim mund ta prmendim fshatin e Jegan Reisit n Mallkara. Ky fshat sht ngritur prreth teqes s Shejhut Ahi Isa dhe pasardhsve t tij, vend t cilin sulltan Murati I ia ka dhuruar Jegan Reisit.283 N vitet vijuese teqe t ngjashme jan ndrtuar n Shumnu, Varn, Dobruxh, Dimetok, Serez etj.284 1.3. Tesavvufi n Shtetin Osman (Anadoli dhe Ballkan) deri n shekullin XVIII Nse dshirojm q objektivisht ti analizojm sukseset e Shtetit Osman, i cili nj koh t gjat ka sunduar me nj pjes t madhe
282 283

284

Dogustan Gunumuze Buyuk Islam Tarihi, Komision, Stamboll, X,146. Barkan, Omer Lutfi, Osmanli imparatorlugunda bir iskan ve kolonizasjon metodu olarak Vakiflar ve temlikler, n Vakiflar Dergisi, I, 279-353. Yilmaz, Kamil, Aziz Mahmud Hudayi, Hayati-Eserleri-Tarikati, Stamboll 1990, f.13

Tesavvufi n Ballkan

97

t territorit botror, gjithsesi duhet t ndalemi n shqyrtimin e infrastrukturs s ktij shteti. Ska dyshim se fshehtsia e suksesit t tij mbshtetej n kulturn religjioze, drejtsin si dhe n institucionet shoqrore, kulturore, shkencore, politike, ushtarake dhe ekonomike t themeluara gjat jets disashekullore t Shtetit Osman. Edhe Tesavvufi, si pjes e kulturs shpirtrore, ka ndihmuar n krijimin e siguris, paqes dhe prhapjen e fes islame gjat ksaj periudhe. Duke filluar prej periudhave t para, sufijt kan pasur pr qllim q thelbsisht ta prthithin thelbin e Islamit dhe ndjenjat, mendimet dhe sjelljet e tyre ti drejtojn n baz t dshirs s Allahut dhe Pejgamberit t Tij, ndrsa pr obligim parsor e kan konsideruar propagimin e Islamit n viset q nuk jan njohur me t. Q ktu nj numr i madh i sufijve duke sakrifikuar prej pasuris, familjes dhe mundit t tyre, kan udhtuar npr vise t ndryshme t bots, kan thirr n fe dhe jan br shkas q njerzit e atyre viseve ta njohin dhe ta pranojn Islamin.285 Nj numr i madh i popujve botror, n mesin e t cilve edhe shqiptart, Islamin e kan prqafuar nprmjet dimensionit t tij sufik t pastr. Turqit n periudhn e par t deprtimeve ushtarake t shtetit Emevit kan dhn rezistenc t papar, mirpo m von me merita t posame t Hoxha Ahmed Jeseviut, themeluesit t tarikatit Jesevi dhe ithtarve t tij prqindja e madhe e tyre e ka pranuar Islamin. Shoqria turke
285

Shih: Tahrali, Mustafa, Batidaki Ihtida Hadiselerinde Tasavvufun Rolu, n Uluslararasi Birinci Islam Arastirmalari Sempozyumu, 9 Eylul Universitesi, 16-18 Eylul 1985, Izmir, f. 141-146; Turer, Osman, Batinin Islami Tanimasinda Tasavvufun Rolu, n Tanimi, Kaynaklari ve Tesirleriyle Tasavvuf, prg. Coskun Yilmaz, Stamboll 1991, f. 143; M. Ayni, n veprn e tij Haci Bayram Veli, Stamboll 1343, f. 111-112, duke transmetuar prej Louis Masignonit n lidhje me ndikimin e sufijve n islamizimin e viseve t ndryshme t bots, thot: Islami formn e tij universale dhe mbarnjerzore e ka marr nprmjet sufijve. Islami sht br ndrkombtar me shtitjen e sufijve t tarikateve t ndryshme n viset joislame. Ashtu q dervisht e tarikateve ishtijje, Shuttarijje, Nakshibendijje, etj., kan deprtuar deri n Indi dhe ishujt e Malajs dhe aty duke e msuar gjuhn e fiseve vendase prej brenda i kan liruar ata dhe ua kan msuar fen islame.

98

Kllapia e Tesavufit

dhe viset t cilat e kan pranuar Islamin nprmjet turqve, n veanti shqiptart, n t gjitha strukturat shoqrore kan qen n marrdhnie t pandrprer me personalitetet sufike dhe n nj mnyr jan harmonizuar me Tesavvufin. Aktiviteti i palodhshm i sufijve n mesin e turqve n Azin e Mesme pas emigrimit t nj numri t madh t fiseve turke n Anadoli ka vazhduar edhe aty. Personalitete sufike me emr si Mevlana Xhelaluddin Rumi (v.672/1273), Muhjuddin ibn Arabi (v.638/1240), Evhaduddin Kirmani (v.634/1237), Fahruddin Iraki (v.688/1289), Muejjiduddin Xhundi (v.691/1292), Sadreddin Konevi (v.673/1274), Saduddin Fergani (v.699/1300), Sejjid Burhanuddin Muhakkik Tirmidhi (v.639/1241), Shejh Nexhmuddin Daje (v.654/1256), Haxhi Bektash Veli, Junus Emre etj., duke filluar prej qyteteve m t mdha e deri n viset m rurale t Anadolis, e kan bartur iden e lart monoteiste islame dhe kan prgatitur infrastrukturn metafizike t Shtetit Osman. Aktiviteti i bujshm sufik sht shtrir n t gjitha viset e Anadolis ku jan ndrtuar teqe e zavije t shumta, t cilat n mnyra dhe forma t ndryshme i kan shrbyer popullats. Pr pasoj, fiset endacake, gjysmendacake dhe t qytetruara turkmene, nn ndikimin e fort t Tesavvufit islam jan prgatitur pr ndrtimin e nj qytetrimi i cili nj periudh t gjat do t ndikonte mbi rrjedhat historike njerzore.286 Mbretrit e Shtetit Seluk kan patur respekt t posam ndaj sufijve dhe n vendet e riliruara kan ndrtuar teqe dhe atyre u kan dhuruar vakfe t bollshme. N periudhn e themelimit dhe zhvillimit t Shtetit Seluk n Anadoli jan ndrtuar shum teqe.
286

N lidhje me rolin e sufijve n islamizimin e Anadolis pr m gjer shih: Baran, Ismet, Anadolunun Islamlasma ve Turklesme Surecinde Mutasavviflar, n MEB Din Ogretimi Dergisi, no. 32 (1992), f. 84-90; Golpinarli, Abdulbaki, Melamilik ve Melamiler, Stamboll 1931, f. 3-29; Iz, Mahir, Tasavvuf, Stamboll 1969, f. 139-150; Bausani, A., Religion in the Seljug Period, n The Cambridge History of Iran, v. 5, Cambridge 1968, f. 296; Ayas, Mehmed Rami, Turkiyede ilk tarikat zumrelesmeleri uzerine din sosyolojisi aisindan bir arastirma, Ankara 1991, f. 37; Barkan, Omer Lutfi, po aty; etin Osman, Anadoluda Islamiyetin Yayilmasi, Stamboll 1990; Eraydin Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet.

Tesavvufi n Ballkan

99

Gjithashtu n periudhn e Selukve rol t rndsishn n jetn shoqrore t popullats anadoliane kan luajtur edhe shoqrit sufike-zejtare t emrtuara si Ahi.287 Shekulli XIII sht periudha kur realitetet sufike me nj intensitet t shtuar jan prvetsuar nga ana e popullats islame dhe kur aktivitetet e tarikateve t ndryshme kan patur nj gjallri t veant. Njerzit dhe shoqrit t shqetsuara nga pushtimet dhe shkatrrimet barbare t mongolve dhe t shprqndruara nga boshllku i autoritetit politik i cili kishte ngjallur anarki n botn islame, prehjen dhe ngushllimin e gjetn nn kulmin shpirtror t tarikateve. Shtyllat e ktij kulmi shpirtror n aspekt filozofik dhe spekulativ i prbnte Muhjuddin ibn Arabiu; n aspekt t edukats, dashuris, artit dhe estetiks Mevlana Xhelaluddin Rumiu; n aspekt t organizimit dhe aksionit Haxhi Bektash Veliu; ndrsa n aspekt t solidaritetit shoqror dhe strukturimit ekonomik Ahi Evreni; n aspektin letrar Junus Emre etj. Nn ndikimin e personave t prmendur dhe qarqeve t vendosura rreth tyre, mendimi dhe idealet sufike jan vendosur n shoqrin e athershme anadoliane dhe pr nj koh t shkurtr kan hedhur themelet mendore, shoqrore dhe shpirtrore t Shtetit Osman.288 Anadolia prbnte themelin gjeografik dhe shoqror t Shtetit Osman. Ai n periudhn e themelimit t ktij shteti n vete kishte sintetizuar animet e shumngjyrshme t viseve t ndryshme t bots islame dhe ishte br nj aren e aktiviteteve t prhershme t tarikateve dhe rrymave t ndryshme t bots islame.289
287

288 289

Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Aisindan Tekkeler ve Zaviyeler, Stamboll 1990, f. 154. Kara, Mustafa, po aty, f. 147-158. N kt periudh n Anadoli iden e vahdet-i vuxhudit filozofik t sistematizuar nga ana e Ibn Arabiut e kan vazhduar Fahruddin Iraki, Nexhmuddin Daje dhe Sadreddin Koneviu. N ann tjetr teqet mevleviane kan qen qendra t arteve t ndryshme. N Anadoli n kt koh kishte edhe grupe turkmene t cilat ende ishin t reja n Islam dhe n praktikn e tyre islame kishin edhe elemente t feve t tyre t mparshme pagane. Pr ta m s teprmi jan interesuar bektashinjt dhe prej tyre kan br ushtart m t susksesshm t Shtetit Osman. Shih:

100

Kllapia e Tesavufit

N periudhn e themelimit t Shtetit Osman n shoqrin anadoliane vepronte edhe nj organizm sufik-zejtar i quajtur Ahillk.290 Themeluesi i Shtetit Osman, Osman Gaziu, nga ana e ahijve sht emrtuar si Gazi dhe ka qen i martuar me t bijn e kryeshejhut t ahive Shejh Edebaliut.291 Nj numr i madh i regjistrave t popullsis (tahrir defterleri) n periudhat e sulltanve t par flet se ata shum vende u kan dhuruar shejhve ahi.292 Ibn Batuta n vizitn e tij Anadolis n vitet e para t shekullit XIV sht takuar me ahijt dhe n Udhprshkrimin e tij me lvdata flet pr ahijt, teqet dhe respektin e tyre n popullat.293 Ahijt kan qen n marrdhnie t nduarnduarta me shum tarikate. Kshtu, ata kan qen n marrdhnie t drejtprdrejta me Mevlevijt, Rifaijt, Halvetijt, e n veanti me Bektashijt.294 Relacionet e sulltanve dhe udhheqjes shtetrore osmane me tarikatet e ndryshme n Anadoli kan vazhduar edhe n Ballkan. Si raste t posame prmenden: Teqeja e Ahi Muss n Galipol, Teqeja e Mallkars, Teqeja e Abdall Xhunejdit n Dimetok, etj.295 Sulltant osman shejht dhe dervisht i kan konsideruar si autoritete me rndsi prandaj edhe jan konsultuar me ta. Pikrisht pr kt, dervisht i hasim n shum lmenj t shoqris osmane. Si n themelimin e shtetit ashtu edhe m von tarikatet, teqet dhe zavijet kan shrbyer si institucione
Yilmaz, Kamil, po aty, f. 15-16; Bardaki Mehmet Nexhmettin, SosyoKulturel Hayatta Tasavvuf, Isparta 2000, f. 222-223; Ocak, A.Yasar, Osmanli Imparatorlugunda Marjinal Sufilik Kalenderiler (XIV-XVII yuzyillar), Ankara 1992, f. 74-75. sht e domosdoshme t prmendet se Organizata e Ahijve me degt e saj n t gjitha ant e Anadolis, dukshm ka ndikuar n themelimin dhe zhvillimin e Shtetit Osman, Omer, Lutfi Barkan, po aty, f. 282-283. Bayram Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teskilatinin Kurulusu, Konya 1991, f. 102. Barkan, Omer Lutfi, po aty, f. 18. Ibn Batuta, Tuhfetun-Nudhdhar fi Garaibil-Emsar, Kajro 1928, I, 181,185,187. Eflaki, Ahmed, Ariflerin Menkibeleri, prkth n turq. T. Yazici, Ankara 1989, I, 302-303, 421-423; II, 169-173, 232-233. Bardaki, M.N., Sosyo-Kulturel Hayatta Tasavvuf, f. 226.

290

291

292 293

294

295

Tesavvufi n Ballkan

101

edukative-arsimore, si forca pr ruajtjen e rendit, institucione shoqrore dhe si qendra artistike-shkencore. N periudhn e sundimit t Sulltan Osmanit, Orhanit dhe Muradit I shum shejh t tarikateve jan ngritur deri n postet m t larta n administratn osmane. Ndr ta jan: ligjruesi i hutbes n hapjen solemne t Ulu xhamis n Burs, Hamiduddin Aksaraji (v.815/1412), i njohur si Somunxhu Baba.296 N kohn e sulltan Jilldirim Bajezidit prej Buhare n Burs ka ardhur Emir Buhariu. Ai n Burs ka themeluar nj teqe dhe sht afruar shum me dijetart e Burss. At Sulltani e ka martuar me t bijn dhe kjo martes i ka afruar edhe m shum relacionet ndrmjet shtetit dhe teqes. Si rezultat i ksaj q u tha n shekullin XV n Shtetin Osman m tepr jan prhapur tarikatet Ekberijje, Bistamijje, Zejnijje, Halvetijje, Kadirijje, Rifaijje dhe Mevlevijje.297 N periudhn e Sulltan Muradit II sht tarikati Bajrami i themeluar nga ana Haxhi Bajram Veliut (v. 833/1429). Haxhi Bajram Veliu dhe halifet e tij Akshemsettini (v.863/1459), Omer Dede Sikkini (v.880/1475), Akbijik Mexhzubi (v.860/1456), Jazixhioglu Mehmed (v.855/1451) dhe Ahmed Bixhani (v.858/1454) bjn pjes n sufijt m t shquar t shekullit XV.298 N pjesn e dyt t shekullit XV Molla Abdullah Ilahi (v.896/1490) ka sjellur n Stamboll Tarikatin Nakshibendi.299 Tarikati Halveti n Shtetin Osman ka deprtuar nprmjet halifeve t themeluesit t dyt t ktij tarikati, Sejjid Jahja Shirvaniut (v.869/1464), edhe at: Xhemal Halvetiut (v.899/1493), Sunbul Sinanit (v.936/1529), Merkez Muslihuddin Efendiut (v.959/1552), Dede Omer Rusheniut (v.892/1486), Ibrahim Gulsheniut (v.840/1533) dhe Ummi Sinanit (v.958/1551).300
296 297 298 299 300

Yilmaz, Kamil, po aty, f. 21. Bardaki, M. N., po aty, f. 223. Cebecioglu Ethem, Haci Bayram Veli, Ankara 1994, f. 27-30. Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I,202. Tashkopruzade, Esh-Shekaikun-Numanijje, f. 162-164; Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I, 80.

102

Kllapia e Tesavufit

Shekulli XVI nga aspekti i ngjarjeve sufike sht prplot me raste kundrthnse ndrmjet grupeve sufike dhe atyre ortodokse islame. Burimet q flasin pr shekullin XVI kan regjistruar se gjat ksaj periudhe nj numr i konsiderueshm i shejhve sht prmbajtur nga ana e Shtetit Osman, ndrsa n ann tjetr shteti ka ekzekutuar tre shejh t mdhenj t tarikatit Melami. Gjithashtu dijetart e famshm t ksaj periudhe, t cilt kan arritur t bhen edhe shejhul-islam, si Ibn Kemali, Ebussuudi, n disa burime prezentohen si dashamir t Tesavvufit, ndrsa n disa t tjera si kundrshtues t tij.301 Sufijt e ksaj periudhe kan qen dijetar me emr dhe njerz me ndikim n shoqrin osmane, prandaj edhe kan marr pjes n t gjitha shtresat administrative, si qendrore ashtu edhe periferike t Shtetit Osman. Pothuajse do sulltan kishte parasysh q pran vetes t ket nj shejh t ngritur. Duke patur parasysh ndikimin shpirtror t shejhve mbi ushtart, kur jan nisur sulltant pr n luft me vete kan marr edhe nj shejh me emr.302 Kronologu i njohur i shekullit XVI, Latifiu, kshtu e prshkruan Stambollin e kohs s tij: Numri i xhamive dhe teqeve n Stamboll sht shum i madh. N do lagje ka dergjahe (teqe) t larta dhe zavije (teqe t vogla) t bukura, ku t devotshmit dhe dervisht asket e prkujtojn emrin e Allahut dhe nprmjet dshmis largohen prej t gjitha formave t pazotsis. Ata e pastrojn unin e tyre, i shprlajn zemrat, shpirtit ia shtojn shpirtrin ndrsa zemrs dritn.303
301

302

303

Ongoren, Resat, Osmanlilarda Tasavvuf, Anadoluda Sufiler, Devlet ve Ulema (XVI Yuzyil), Stamboll 2000, f. 14. Kur Javuz Sulltan Selimi sht nisur ta pushtoj Egjiptin, me vete ka patur disa shejh dhe rrugs e ka ndrtuar tyrben e Muhjuddin ibn Arabiut n Damask. Sulltan Sulejman Kanuniu me vete e ka marr Shejh Muslihuddin Efendiun n luft kundr hungarezve, Sulltan Mehmeti III e ka marr Shemseddin Ahmed Sivasiun etj. Pr m gjer shih Ongoren, Resat, po aty, f. 267-273; Bardaki, M.N., po aty, f. 237. Latifi, Evsaf-i Stamboll, prg. Nermin Summer-Pekin, Stamboll 1977, f. 37. N shekullin XVI n vilajetin e Anadolis ka patur 623, n t Karamanit 272, n t Rumelis 205, n t Dijarbekrit 57, n Dhulkadrijje 14, n Livan e Pashas 67, n t Silistrs 20, n irmen 4 teqe. Shih: Omer Lutfi Barkan - Ekrem Hakki Ayverdi, Stamboll Vakiflari Tahrir Defterleri (943/1546 yillarina aid), Stamboll 1970; Faroghi, S. Social

Tesavvufi n Ballkan

103

Tarikati m i prhapur n Shtetin Osman n shekullin XVI ka qen tarikati Halveti. Ky tarikat i mirpritur edhe nga administrata osmane nprmjet shejhve dhe dervishve t vet ka arritur t prhapet n t gjitha viset e Anadolis dhe t Ballkanit. Dervisht e ktij tarikati kan thirrur n fe dhe e kan edukuar n baz t parimeve sufike popullatn e Shtetit Osman, duke filluar prej lagjeve t ndryshme t Stambollit, n Amasja, Tokat, orum, Erzurum, Dijarbekir, Konja, Izmir, Beograd, Shkup, Prizren, Shkodr, Sarajev, Mostar etj.304 Tarikati Nakshibendi i themeluar nga ana e Shejh Bahauddin Nakshibendiut (v.791/1389) n Anadoli dhe Rumeli (Ballkan) sht prhapur nprmjet Molla Ilahiut (Abdullah Simaviut v.896/1491) dhe halifeve t tij. Fama e Molla Ilahiut pr nj koh t shkurtr sht prhapur n t gjitha viset e Shtetit Osman dhe Stambolli sht br qendra e dyt e nakshibendive

304

mobility among the Otoman Ulema in the late sixteenth century, n International Journal of Middle East Studies, 4/52 (1973), f. 204-218. Shih: Ongoren Resat, po aty; ^ehaji}, D`emal, Dervi{ki Redovi u Jugoslovenskim Zemljama, Sarajev 1986, f. 83 e n vazhdim. Degt e Tarikatit Halveti t cilat kan vepruar n kt periudh jan: Dega e Habib Karamaniut e prezentuar me Shejh Davudin (v.913/1507/8), Shejh Xhemaleddin Ishak Karamani (Xhemal Halife) (v.933/1526-27 etj; Dega Xhemalijje e prfaqsuar nga ana e elebi Halifes (v.899/1493/94) dhe nndegt: Sunbulijje e prfaqsuar nga Sunbul Sinani (v.943/1536), Akshehirli Xhemal Efendiu (v.943/1536), Shejh Maksud Dedeu (v.970/1562-63), Shejh avdarli Ahmed Dedeu (v.979/1571-72), Merkez Efendiu (v.959/1551-52), Jakub Efendiu (v.979/1571) dhe Shabanijje e prfaqsuar nga Shejh Shaban Veliu (v.976/1569); Dega Ahmedijje e themeluar nga Jigitbashi Ahmed Shemseddin Marmaraviu (v.910/1504-05) dhe nndega Sinanijje e prfaqsuar nga Ibrahim Ummi Sinani (v.976/1568); Dega Rushenijje e themeluar nga Dede Omer Rusheniu (v.892/1487) dhe nndega Gulshenijje e prfaqsuar nga Shejh Ibrahim Gulsheniu (v.940/1533-34) dhe Shejh Hasan Zarifiu (v.977/1569-70); Dega Shemsijje e themeluar dhe prfaqsuar nga Shemseddin Ahmed Sivasiu (v.1006/1597-98). Shih Ogke, Ahmed, Ahmed Semsettin-i Marmaravi, Hayati, Eserleri, Gorusleri, Stamboll 2001.

104

Kllapia e Tesavufit

pas Semerkandit.305 Molla Ilahiu nj koh t caktuar ka qndruar n Stamboll306, pastaj ka kaluar n Rumeli dhe sht vendosur n vendin e quajtur Vardar Jenixhe (Genica) 40 km. larg Selanikut, n teqen t ciln pr hir t tij e ka ndrtuar komandanti i njohur Evrenoszadeja dhe aty ka vazhduar ti thrras njerzit n fen islame.307 Mendimi sufik t cilin sht prpjekur ta prezentoj n viset e Ballkanit nuk sht me rndsi vetm nga aspekti i tarikatit Nakshibendi, por vlen si epiqendr e botkuptimit t trsishm sufik n Ballkan. Ai ka ndikuar mjaft n vendosjen e botkuptimit t vahdet-i vuxhudit (njshmria e qensis) n Ballkan. Ai njkohsisht sht edhe komentuesi i par i veprs Varidat t Shejh Bedreddinit.308 Periudha e veprimit t Molla Ilahiut sht mjaft me rndsi nga aspekti i pengimit t deprtimit t heterodoksis sufike n platformat vendosse t administrats osmane, e n veanti asaj periferike n Ballkan. Molla Ilahiu me mbrojtjen e Tesavvufit t pastr sunnit ortodoks ka ndihmuar prezentimin e vrtet t Tesavvufit. Aktiviteti i ktill i Molla Ilahiut dhe ithtarve t tij sht mirpritur edhe nga Porta e Lart dhe ata jan ndihmuar materialisht nga buxheti shtetror.309 Tarikati Nakshibendi i cili n Shtetin Osman ka filluar me Molla Ilahiun m von ka vazhduar me Emir Ahmed Buhariun

305

306 307

308 309

Algar, Hamid, The Naqshibandi Order: A Preliminary Survey of its History and Significance, n Studia Islamica, XLIV, Paris 1976, f. 140. Lamii elebi, Nefehat Tercumesi, f. 461-462. Evlija elebiu gjer e gjat flet pr ndikimet e Molla Ilahiut n Vardar Jenixhe dhe rrethin (Sejahatname, VII, 175-176). Bursali Mehmed Tahiri e ka vizituar tyrben e tij n kt qytet n periudhn e fundit t shettit Osman, ndrsa historiant e artit Semavi Eyice dhe Ekrem Hakki Ayverdi n vizitat q ia kan br Greqis pas Lufts s Dyt Botrore nuk kan hasur n asnj gjurm t ksaj tyrbeje. N lidhje me jetn dhe veprn e Molla Ilahiut Shih: Kara-Algar, Abdullah-i Ilahi, n Enciklopedia Islame e Dijanetit, I, 111-112. Po aty. Mardin Sherif, The Naqshibendy Order in Turkish History, n Islam in Modern Turkey - Religion, Politics and Literature in a Secular State, prg. R. Toppes, Londr 1991.

Tesavvufi n Ballkan

105

(v.922/1516), Muslihuddin Tavil, Abid elebi (v.902/1497, Lutfullah Uskubi310, Lamii elebi (v.974/1566) etj. Nj tarikat tjetr me rndsi i cili ka qen mjaft aktiv n shekullin XVI n Shtetin Osman sht Tarikati Bajramijje i themeluar nga ana e Haxhi Bajram Veliut (v.833/1430), s bashku me nndegt e tij: Shemsijje, Melamijje dhe Xhelvetijje.311 Shekulli XVII sht periudha kur Shteti Osman ka qen m i zgjeruar dhe me autoritet n tre kontinente. N kt shekull n Shtetin Osman aktivitet m t vrullshm kan patur tarikatet Halvetijje, Mevlevijje, Bajramijje, Xhelvetijje, Nakshibendijje, Kadirijje dhe Bektashijje. Tarikati Halvetijje si tarikat ortodoks m i prshtatur pr rrethanat e njeriut ballkanik n jetn shoqrore t Ballkanit, sht prezentuar nprmjet katr degve kryesore: Rushenijje, Xhemalijje, Ahmedijje dhe Shemsijje.312
310

311

312

sht nj dervish prej nxnsve t Molla Ilahiut n Vardar Jenixhe i cili m von ka marr msim edhe prej Emir Ahmed Buhariut dhe m von sht kthyer n vendlindje n Shkup dhe aty ka themeluar teqen e tij. Shih: Han, Abdulmexhid b. Muhammed, el-Hadaikul-verdijje fi hakaiki exhillain-Nakshibendijje, Kajro 1308; Hoxha Saduddin, TaxhutTevarih, Stamboll 1279-80, II,593. Bayramoglu Fuat-Azamat Nihat, Bayramiyye, n Enciklopedia Islame e Dijanetit, V,269-273. Degn Rushenijje e ka prezentuar nndega Gulshenijje dhe shejht e njohur Durmush Dedeu (v.1026/1617), Mahmud Xhemaleddin Hulvi Efendiu (v.1063/1654), Sinan Efendiu (v.1070/1659-60), Hasan Amidiu (v.1019/1620); dega Xhemalijje sht prfaqsuar nprmjet nndegve Karabashijje dhe Nasuhijje dhe shejht e njohur Nexhmeddin Hasan Efendiu (v.1019/1610), Adli Hasan Efendiu (v.1026/1617), Ismail Efendiu (v.1097/1685/86); dega Ahmedijje sht prezentuar nprmjet t nndegve Sinanijje e themeluar nga Ibrahim Ummi Sinan (v.976/1568), Ushshakijje e themeluar nga Hasan Husameddin Ushshaki (v.1001/1593), Xhahidijje e themeluar nga Ahmed Xhahidi Efendiu (v.1070/1660), Ramazanijje e themeluar nga Ramazan Mahfi Efendiu (v. 1025/1616), Xherrahijje e themeluar nga ana e Nureddin Xherrahi Efendiu (v.1131/1719) dhe Misrijje e themeluar nga Nijazi Misri Efendiu (v.1105/1694); dega Shemsijje e prezentuar nga ana e Abdulmexhid Sivasiut (v.1049/1639). N lidhje me Tarikatin Halveti n shekullin XVII n Anadoli shih: Yilmaz, Necdet, Osmanli Toplumunda Tasavvuf, Sufiler Devlet ve Ulema, Stamboll 2001.

106

Kllapia e Tesavufit

Aktivitet t konsiderueshm n shekullin XVII ka patur edhe Tarikati Mevlevi i themeluar nga ana e Mevlana Xhelaluddin Rumiut (v.672/1273). Prve teqes qendrore t emrtuar si asitane n Konj, me kushte prafrsisht t njjta jan themeluar edhe teqe n Afjon, Manis, Eskishehir, Galipol, Kastamonu dhe Stamboll, ndrsa n viset tjera si n Tokat, Sivas, Amsja, Kutahja, Izmir, Sarajev, Shkup jan themeluar teqe m t vogla.313 Teqet mevleviane n tr Shtetin Osman kan qen qendra fetare, intelektuale, artistike dhe prej tyre kan dalur shum poet, kaligraf, muzikant dhe artist t profileve t ndryshme.314 Tarikati Bajrami n shekullin XVII n Ballkan sht prfaqsuar nprmjet degs Melamijje. Meq n shekullin XVI ishin ekzekutuar disa prej shejhve Melami, ata n shekullin XVII kan vepruar m me kujdes. N mesin e shejhve Melami t njohur t ksaj periudhe bjn pjes: Abdullah Efendi Bosneviu315, Lamekani Husein Efendiu (v.1034/1625), Beshir Aga (v.1073/1663), Haxhi Bajram Kabaji (v.1037/1628).316

313

314

315

Shih: Golpinarli, Abdulbaki, Mevlanadan Sonra Mevlevilik, Stamboll 1983, f. 151-152. Erdogru, Akif, Konya Mevlevi Dergahinin Mali Kaynaklar ve Idaresi Uzerine Dusunceler ve Belgeler, n Belgeler (TTK), XVII (1996) Ankara 1997, f. 41. N lidhje me jetn dhe veprn e Bosneviut shih: Shejh Mehmed Efendi, Vekajiul-Fudala, prg. Abdul-Kadir Ozcan, Stamboll 1989, I, 146; Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I, 43; Mehmet Surejja, Sicill-i Osmani Yahud Tezkire-i Mesahir-i Osmaniyye, III,367; Kartal, Abdullah Bursada Bosnali Bir Melami Abdullah Bosnevi, Hayati, Eserleri ve Bir Kasidesi, UUIFD, VII,279-311; ^ehaji}, D`emal, [ejh Abdullah Bo{nak, Abdi Bin Muhammed elBosnevi, n Zbornik Radova Islamskog Teolo{kog Fakulteta u Sarajevu, I, 75-81 (1982); Had`ibajri}, Fejzullah, O jednom filozofskom traktatu {ejha Abdullaha, n Prilozi. No..3233, Sarajev 1984, f. 65-87; Uvodne tesavvufske interpretacije Abdullaha Bo{njaka, n Anali, I,35-46, Sarajev 1972; Tesavvufsko-tarikatska poema Abdullaha Bo{njaka, n Anali, II-III,

Tesavvufi n Ballkan

107

Gjithashtu edhe Tarikati Xhelveti n shekullin XVII ka qen prej tarikateve i cili ka ndikuar n shoqrin anadoliane dhe ballkanike n aspekte shoqrore, politike dhe ekonomike. Nj numr i konsiderueshm i administratorve periferik t Shtetit Osman n kt periudh kan qen murid t themeluesit t ktij tarikati, Aziz Mahmud Hudajiut.317 Thn shkurt, shekulli XVII ka qen periudha kur n t gjitha viset e Shtetit Osman me t madhe jan ndrtuar teqe halvetiane, sht themeluar tarikati Xhelveti, Mevlevijt jan shndrruar n tarikat t shtetit dhe kur mendimet e Muhjuddin ibn Arabiut dhe Mevlana Xhelaluddin Rumiut kan patur ndikim t madh n shoqri. 2.1 Rrethanat sufike n shekullin XVIII dhe XIX Shekulli XVIII sht shekulli kur Shteti Osman ka filluar ti prjetoj humbjet dhe trheqjet e para prej viseve ballkanike dhe kur ka filluar periudha e ngecjes n kt shtet. Me trheqjen e autoritetit shtetror edhe nj numr i konsiderueshm i tarikateve ka qen i detyruar t largohet prej ktyre viseve. N shekullin XVIII trheqja sht br prej disa krahinave t Hungaris s sotme. Pas trheqjes s Shtetit Osman t gjitha monumentet, objektet fetare dhe do gj q prkujtonte Shtetin Osman dhe Islamin atje jan shkatrruar. Edhe n shekullin XVIII n Shtetin Osman tarikat m i prhapur ka qen Tarikati Halveti me degt dhe nndegt e prmendura m lart dhe me nj numr t madh t shejhve, muridt e t cilve jan prhapur deri n viset m t largta t Shtetit Osman dhe bots islame. Prej Tarikatit Nakshibendi n kt periudh kan vepruar degt Ahrarijje dhe Kassanijje.318
21-32, Sarajev 1974; Kara Mustafa, Abdullah Bosnevi, n Enciklopedia Islame e Dijanetit, I, 87. Golpinarli, Abdulbaki, Melamilik ve Melamiler, f. 40-181. N lidhje me Aziz Mahmud Hudajiun dhe Tarikatin Xhelveti shih: Yilmaz, Kamil, Aziz Mahmud Hudayi ve Celvetiyye Tarikati, Stamboll 1982. Shih: Muslu Ramazan, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (18 Yuzyil), Stamboll 2003.

316 317

318

108

Kllapia e Tesavufit

N shekullin XVIII n shoqrin osmane mjaft aktiv ka qen Tarikati Kadiri i prfaqsuar nprmjet degve Eshrefijje, themeluar nga Eshrefoglu Rumi (v.874/1469) dhe Rumijje, themeluar nga ana e Ismail Rumiut (v.1041/1631).319 Tarikati Bektashi zhvillimin dhe deprtimin e tij masiv npr shtresat e shoqris osmane e ka filluar n shekullin XVIII. Tarikati Sadijje i themeluar nga ana e Saduddin Muhammed elXhibavi esh-Shejbaniut (v.700/1300) n Damask, n shoqrin osmane ka deprtuar n shekullin XVIII edhe at nprmjet degve Vefaijje, themeluar nga ana e Shejh Ebul-Vefa Shamiu dhe Selamijje, themeluar nga Sejjid Abdusselam Shejbaniu (v.1165/1751-52).320 Prve ktyre degve t Tarikatit Sadijje n trojet shqiptare ka vepruar edhe dega Axhizijje e themeluar nga Sulejman Efendi Shkodrani Axhizi Baba321 Edhe pse shekulli XVIII paraqet fillimin e rnies praktike t Shtetit Osman, Tesavvufi dhe tarikatet kan luajtur rol t rndsishm n qetsimin e popullats dhe kan qen si katalizator ndrmjet shtetit dhe popullats s shqetsuar.322 Fundi i shekullit XVIII dhe shekulli XIX sht periudha kur shtetet e industrializuara t Perndimit kan br gara mes vete pr uzurpimin e kolonive t ndryshme. Prderisa evropiant ishin t orientuar n Afrik, n veanti Afrikn Veriore, Jemen dhe Indi, Rusia ishte e interesuar pr Kaukazin dhe Azin e Mesme. Shumica e ktyre vendeve t kolonizuara prbhej prej popullats muslimane, fuqit shtetrore t t cilave nuk duruan gjat prball fuqive t modernizuara t shteteve t mdha, por rezistenca e tyre vazhdoi dhe qendra kryesore organizative t ktyre vendeve u bn teqet. Madje n bazn e lvizjeve pr mvetsi t shumics s ktyre kolonive, qart shihen elementet e Tesavvufit dhe t institucioneve t tij. Pikrisht pr kt lirisht mund t thuhet se shekulli XIX ka qen shekull i rezistencs sufike ndaj padrejtsive t shteteve kolonizuese.
319 320 321 322

Po aty, f .298-308. Isin, Sadilik, DBIA, VI,391-392. Bursali, Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I,123-124. Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet-Tekke Munasebetleri, Stamboll 1984, f. 142.

Tesavvufi n Ballkan

109

Rusia n vitin 1783 e ka pushtuar Krimen dhe sht nisur pr ti pushtuar viset e Kaukazit, mirpo aty sht ballafaquar me rezistencn e ithtarve t tarikatit Nakshibendi.323 Lufta kundr rusve e filluar nga ana e shejhut Nakshibendi Shejh Mansurit (v.1208/1793) ka qen e drejtuar nga ana e shejhve Nakshibendi Halidi. M von Shejh Shamili njzet vjet s bashku me muridt e vet i sht kundrvn pushtimit rus t Dagestanit dhe eenis.324 Themelues i Xhemijjetul-Ensarit n Indi dhe organizatori i muslimanve kundr kolonizatorve anglez sht ShejhulHind Mahmud Hasan Dijobendi (1851-1920), i cili ka qen murid i shejhut t njohur t Tarikatit ishtijje, Shejh Haxhe Imadullah Taheneviut (1817-1899).325 Prej gjysms s dyt t shekullit XVIII, tarikatet Nakshibendi, Kadiri, Halveti, Rifai dhe Shazili jan shtrir edhe n Indonezi, Sumatr, Malajzi dhe n vendet e tjera t Azis Juglindore dhe popullatn e ktyre vendeve e kan njoftuar me parimet islame. Ndrsa n shekullin XIX po kto tarikate kan qen bartse t rezistencs kundr kolonizimit hollandez dhe anglez. N mesin e sufijve t njohur t ksaj periudhe n kt territor jan Haxhi Sheriatullahi (v.1840) dhe Titu Miri (v.1831).326 Kryengritjet e njpasnjshme n krahinn Sinkjang t Kins n gjysmn e par t shekullit XIX, kan qen t udhhequra nga ana e sufijve t njohur t ksaj krahine. N mesin e tyre sht i njohur emri i Haxhe Nakshibendi Xhihangirit.327 Historia islame e shekullit XIX n Kontinentin e Afriks sht prplot me ngjarje sufike. Tarikatet dhe rrymat sufike n Afrik
323

324

325 326

327

Shih: Benningsen, Aleksander, Mystics and Commissars, Sufism in the Soviet Union, Berkli 1985; Goke Cemal, Kafkasya ve Osmanli Imparatorlugunun Kafkasya Siyaseti, Stamboll 1979; Baddeley, J.F., Ruslarin Kafkasyayi Istilasi ve Seyh Samil, Stamboll 1989. Gammer, Moshe, Muslim Resistance to the Star: Shamil and the Conquest of Chechenia and Daghestan, f. 39-46. S.A.a.Rivgi, A History of Sufizm in India, Nju-Delhi 1978. Gursoy, I. Hakki, Endonezyada Islamiyet, n Enciklopedia Islame e Dijanetit, II,198-199. Fletcher, Joseph, inde Islam Tarikatleri, prkth n turq. Osman Turer, n AUIFD Erzurum, no. 9, Erzurum 1990, f. 304-320.

110

Kllapia e Tesavufit

n shekullin XIX kan luajtur dy role vendimtare. Ato n njrn an kan penguar prpjekjet e misionarve t ndryshm t krishter pr konvertimin e popullats autoktone afrikane, ndrsa n ann tjetr nprmjet t medreseve dhe teqeve e kan bartur Islamin n viset e pashkelura t Afriks.328 Simboli i rezistencs kundr kolonizimit t Nigeris ka qen Osman Dan Fodio (v.1233/1817), ithtar dhe shejh i Tarikatit Kadiri, m pas i atij Halveti dhe Shazili.329 Ithtart e degs Darkavijje t tarikatit Shazili t udhhequr nga ana e Ahmed ed-Darkaviut (v.1239/1823) kan luajtur rol t rndsishm n formimin e botkuptimit t mvetsis n Maroko dhe Algjeri. Kryengritjen e organizuar kundr francezve n Algjeri e ka udhhequr Tarikati Tixhanijje i themeluar nga ana e Ahmed et-Tixhaniut (v.1231/1815).330 Tarikati Zijanijje dhe themeluesi i tij Ibn Ebi Zijan jan prkujdesur pr arsimimin e popullats s Marokos dhe sigurimin e rrugve t tregtis prej hajnave n shekullin XIX. Ata gjithashtu kan realizuar edhe projektet pr ujitjen dhe punimin e qlluar t toks n kto vise.331 Tarikati Senusijje sht themeluar nga ana e Sejjid Muhammed b. Ali es-Senusiut (v.1276/1859) dhe ka prezentuar nj disiplin dhe organizim t pashoq n Afrikn Veriore. Sistemi tregtar intern, struktura e tyre shoqrore dhe aradhat ushtarake t formuara nga ata jan br simbole t rezistencs kundr imperializmit perndimor n kto vise.332

328

329

330 331

332

Jamil M. Ebun-Nasr, The Tijaniyya, Oxford 1965, f. 2-7; prkthimi i veprs n turqishte sht br nga ana e Kadir Ozkoses me titull Son Done Tasavvuf Akimlarindan Ticaniyye ve Tekrur Hareketi, Ankara 2000. Martin, B.G., Somurgecilige Karsi Afrikada Sufi Direnis, prkth. n turq. Fatih Tatlilioglu, Stamboll 1988, f. 25-53. Jamil M. Ebun-Nasr, po aty, f. 5. Kara, Mustafa, Sazeliyye, n Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi, Stamboll 1987, f. 87. Shih: Kadir Ozkose, Muhammed es-Senusi, Hayati, Eserleri, Hareketi, Ankara 1999.

Tesavvufi n Ballkan

111

Tarikati Mirganijje i themeluar nga ana e Muhammed Osman elMirganiut (v.1269/1853) sht prhapur dhe e ka prcjellur Islamin n Somali, Eritre dhe Sudan.333 Kto tarikate q kan vepruar n kto vite jasht Shtetit Osman me autoritetet e tyre materiale dhe shpirtrore kan ndikuar n bashkimin dhe organizimin e popullats islame e cila kishte mbetur n mshirn e forcave imperialiste. Udhheqsit e ktyre tarikateve nuk kan qen vetm shejhler, por njkohsisht edhe msues, gjykats mes palve t kacafytyra, mjek, komandant ushtarak, etj. Me nj fjal, ata ishin epiqendra e veprimit t shoqrive t tyre. Pothuajse t gjitha kto tarikate dhe udhheqsit e tyre kan qen t lidhur ngusht pr parimet e Sheriatit dhe n shoqrit e tyre aspak nuk kan lejuar q ithtart e tarikatit t ndjekin heterodoksin. Rol sintetizues dhe katalizator n mesin e fiseve t Irakut Verior dhe Anadolis Lindore ka luajtur shejhu i njohur i Tarikatit Nakshibendi, Mevlana Halid Bagdadiu (v.1242/1827). Ai dhe halifet e tij popullatn kozmopolite t ktij nnqielli e kan tubuar rreth ombrells s tarikatit t vet dhe nprmjet shejhve t ngritur intelektualisht ka arritur q t pajtoj gjaqet, t bj ndarjen e trashgimis ashtu si duhet dhe t zgjidh nj numr t madh t shtjeve problematike. Pr nj koh t shkurtr dega Halidijje e Tarikatit Nakshibendi sht prhapur n t gjitha viset e Shtetit Osman dhe sht shndrruar n njrin prej tarikateve m t paraplqyera nga shteti dhe popullata.334 N shekullin XIX n viset ballkanike, si n Serbi, Bullgari, Greqi etj., kan filluar kryengritjet kundr Shtetit Osman dhe me kt pozita e tarikateve dhe teqeve n kto vise dallohet nga viset e tjera. Shumica e shejhve s bashku me ithtart e tyre kan filluar t largohen prej ktyre viseve s bashku me ushtrin osmane, pasi q popullata joislame vendase ka treguar nj agresivitet t papar ndaj tyre. Kshtu nj numr i madh i teqeve kan mbetur t zbrazura dhe n disa prej tyre jan vendosur shejh t pakualifikuar t cilt t shkputur nga qendra, n t
333 334

Martin, B.G., po aty, f. 231-233. Memis, Abdurrahman, Halid-i Bagdadi ve Andoluda Halidilik, Stamboll 1999, f. 94-97.

112

Kllapia e Tesavufit

shumtn e rasteve e kan keqprdorur iden e lart t Tesavvufit islam. Megjithat nj numr i konsiderueshm i teqeve n Bosnj, Kosov, Shqipri dhe Maqedoni deri n dhjetvjeart e par t shekullit XX por edhe m von do t vazhdojn t ken ndikim n popullatn e ktyre viseve n aspektet sociale, edukative dhe kulturore. Tarikatet m t prhapura n dy shekujt e fundit n viset ballkanike do t jen Mevlevijt, Bektashijt, Halvetijt, Rifaijt, Kadirijt, Sadijt, Melamijt, pr t cilat m hollsisht do t flasim m pas. Njra prej ngjarjeve m me rndsi sufike t shekullit XIX sht ngritja dhe suspendimi i jenierve n vitin 1826 dhe mbyllja e t gjitha teqeve bektashiane n Shtetin Osman. Gjithashtu Shteti Osman n kt periudh do t themeloj qendrn e t gjitha teqeve t tarikateve t ndryshme n Stamboll, e quajtur Mexhlisi Meshajih, ndrsa qendrat e saj n periferi do t emrtohen si Enxhumen-i Meshajih. Shteti Osman nprmjet ktyre organizmave do t mundohet q t vendos kontroll mbi teqet, posarisht mbi ato n periferi, t cilat ishin larguar prej msimeve dhe parimeve themelore t Tesavvufit islam. N kthimin e ortodoksis n teqet e tarikateve t ndryshme, prve bektashive, n mas t madhe rol pozitiv do t luaj edhe Tarikati Nakshibendi me kuadrin e tij mir t prgatitur n pikpamje intelektuale.335 2.2. Rrymat sufike t prfaqsuara n Ballkan n shekullin XVIII dhe XIX dhe prfaqsuesit e tyre a) Gjendja politike dhe shoqrore n Ballkan n shekullin XVIII dhe XIX Me nnshkrimin e Marrveshjes s Karlovcit n vitin 1699, ka filluar periudha e rnies s Shtetit Osman. Pas ksaj marrveshjeje Shteti Osman sht trhequr prej nj pjese t madhe t Hungaris, gjegjsisht prej Budimit, Kanizhs,
335

M gjer pr Tesavvufin n shoqrin osmane n shekullin XIX shih: Yucer, Hur Mahmut, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (XIX. Yuzyil), Stamboll 2003.

Tesavvufi n Ballkan

113

Varadinit, Timishoars. Pas marrveshjes s br me Venedikun sht trhequr edhe prej Hercegnovit, Kninit, Sinjit. Prve luftrave q i kishte me Austro-Hungarin, Venedikun dhe Iranin, Shteti Osman ka hapur edhe frontin me Rusin. Por Sulltan Ahmedi III dhe sadrazami i tij, Damat Ibrahim Pasha me koh kan vrejtur rrezikun e luftimit n kt periudh dhe jan orientuar n investimin e projekteve t riprtrirjes s shoqris osmane n aspektet ekonomike, industriale dhe kulturore. Periudha e nisur nga Sulltan Ahmedi III dhe e udhhequr nga sadrazam Damat Ibrahim Pasha do t emrtohet si Lale Devri (Periudha e tulipanve). Gjat ksaj periudhe qeveria osmane sht munduar t qndroj larg luftrave, rndsi t posame i ka kushtuar bartjes s zbulimeve t reja shkencore n shoqrin e vet, jan prkthyer nj numr i konsiderueshm i veprave nga gjuht evropiane, sht themeluar shtypshkronja e par n Shtetin Osman e kshtu me radh.336 N shekullin XVIII krahina (eyalet) e Bosnjs prbhej prej pes sanxhaqeve: Bosnja, Hercegu, Zvorniku, Kilisi dhe Bihai. Pas Marrveshjes s Karlovcit shum vende t krahins s Bosnjs jan marr nga ana e Venedikut. Ndrsa me Marrveshjen e Pozharevcit (1718) Banati, Sremi dhe Smedereva kan kaluar nn pushtetin austriak.337 Shumica e luftrave ndrmjet Shtetit Osman dhe Shtetit Austriak si dhe Venedikut jan br n krahinat e Zvornikut, Shkodrs, Beogradit dhe Smederevs. Gjat ktyre luftrave pjesa e madhe e banorve t krishter t viseve t lartprmendura kan luftuar kundr Shtetit Osman, ashtu q dalngadal kan filluar kryengritjet dhe keqtrajtimet e popullats muslimane nga ana e t krishterve. Pas vitit 1768 n organizimin e popullats vendase kundr Shtetit Osman me t madhe ka ndihmuar edhe politika pansllaviste e Rusis. Si rezultat i ksaj ndihme malazezt nn udhheqjen e Danilo
336

337

Kjo periudh ka zgjatur shkurt pasi Sulltan Ahmedi III sht shkarkuar nga posti, ndrsa Damat Ibrahim Pasha sht vrar nga ana e kryengritsve. Shih: Ayverdi, Samiha, Turk Tarihinde Osmanli Asirlari, f. 447-449. Oztuna, Yilmaz, Baslangitan Zamanimiza Kadar Turkiye Tarihi, f. 3439.

114

Kllapia e Tesavufit

Petroviit jan ngritur n kryengritje dhe kan vrar numr t madh t muslimanve si dhe kan rrnuar disa xhami e teqe. Mirpo m von valiu i Bosnjs, Danaxhi Mehmed Pasha, me ushtrin e tij sht nisur prej Bosnjs dhe e ka shuar kryengritjen e tyre.338 Dobsimi i Shtetit Osman dhe humbja e kontrollit n qendrn e shtetit, kryengritjet e njpasnjshme t jenierve dhe humbjet n fushn e lufts, do t shkaktojn edhe nj numr t madh t ngjarjeve n Maqedoni. N vitin 1704 Mitropoliti i Selanikut, Methodios, do t krkoj ndihm nga Cari rus kundr Shtetit Osman, por pas humbjes s ushtris ruse nga ushtria osmane dshirat e tij do t bien n uj. N vitin 1736 kryepeshkopi i Ohrit, Josefi, do t krkoj ndihm prej ushtris austriake. Ushtria austriake edhe pse n vitin 1737 do ta marr Nishin dhe do t arrij deri n Kosov dhe Maqedoni, ktu do t ballafaqohet me rezistenc t fort nga popullata vendase e udhhequr nga ana e prefektit t Prizrenit, Hasan Beut, dhe do t mposhtet.339 Mosmarrveshjet dhe trazirat e paraqitura n Ballkan do ta prfshijn edhe Shqiprin. N pjesn e madhe t viseve shqiptare prkundr aristokracis ushtarake do t paraqitet aristokracia feudale, e cila duke i zgjeruar pronat e veta toksore do t krijoj njsit e veta udhheqse t emrtuara si pashallqe. Pashallku nuk ka qen ndarje administrative osmane, por ka qen ndarje e pastr territoriale. Udhheqsit e pashallqeve dita-dits kan marr vende t reja dhe e kan zgjeruar pashallkun e vet.340 Si rezultat i forcimit t ksaj mnyre t udhheqjes, jan paraqitur dy pashallqet kryesore, ai
338

339 340

Uzunarsili, I.H., Osmanli Tarihi, IV/I, 569, 570. Diplomati francez Ferrieres de Souveboeuef n memoaret e tij t botuara n vitin 1792 n Paris, Memoires historiques et politiques de mes voyages foites depuis 1782 jusqueen 1789 en Turquie, en Parse et ene Arabie, me lvdata flet pr etat malazeze t cilat kan vrar popullatn e pafajshme muslimane. Uzunarsili, po aty, IV/I, 269-270. Inalcik, Halil, The Nature of Traditional Society, Readings in Turkish Politics, n Robert E. Word N.J. and A. Rostow (red.), Political Modernisation in Japan and Turkey, Princeton 1964, f. 9.

Tesavvufi n Ballkan

115

i Bushatlinjve n Veri t Shqipris n Shkodr dhe i Ali Pash Tepelens n Jug n Janin.341 Trazirat e filluara n shekullin XVIII do t vazhdojn me intensitet t shtuar n shekullin XIX. Gjat ktij shekulli shumica e shteteve t Ballkanit do t mvetsohen nga Shteti Osman dhe do t mundohen t rrnjosin do shenj t kulturs dhe qytetrimit osman e me t edhe islam, n viset t cilat do ti marrin nn administrim t vetin. Q prej fillimit t deprtimit n viset ballkanike, Shteti Osman sht prpjekur q t ndrtoj nj botkuptim islam t lir i cili leht sht prvetsuar nga ana e popullats vendase. Prkundr politiks s deriathershme bizantine, ata kan mundsuar inkuadrimin e t gjitha shtresave popullore n rrjedhat e Shtetit Osman, realitet ky q n veanti ka qen i dukshm tek shqiptart dhe boshnjakt. Pikrisht pr kt nj pjes e madhe e shqiptarve, boshnjakve dhe popujve tjer e kan prqafuar Islamin dhe nprmjet tarikateve t ndryshme e kan ruajtur edhe kulturn autentike t veten. Popullata e cila nuk e ka pranuar Islamin, n Shtetin Osman i ka gzuar t gjitha t drejtat e veta n vlersim t kohs kur ka jetuar. Kjo mnyr e sjelljes ishte e porositur nga ana e parimeve fetare islame t prezentuara n Kuranin Famlart. Mirpo me trheqjen e Shtetit Osman, kroatt, serbt, bullgart dhe t tjert nuk kan patur aspak konsiderat pr t drejtat elementare t popullats muslimane e cila ka mbetur n kto vise. Gjendja e ktill e paraqitur sidomos n shekullin XIX, me t madhe ka ndikuar edhe n jetn sufike, tarikatet dhe teqet. Teqet t cilat deri n fillim t shekullit XIX kan qen qendra t letrsis, muziks, kaligrafis, udhrrfyese pr popullatn, qendra t kulturs dhe qytetrimit, pas ksaj nuk kan mundur ta ruajn identitetin e tyre. Pr pasoj, nj numr i madh i tarikateve, n veanti bektashijt, kan humbur shum nga origjinaliteti i Tesavvufit islam.

341

Danismend, Ismail Hami, Izahli Osmanli Tarihi Kronolojisi, IV,103; Plomer Wiliam, The Diamond of Janina Ali pasha, 1741-1823, Londr 1970, f. 60.

116

Kllapia e Tesavufit TARIKATET DHE TEQET E TYRE

Prvoja mistike dhe prmasa e dashuris e prezentuar n botkuptimin sufik islam, sht br shkas pr pranimin e Islamit nga shum popuj t bots. Kjo mnyr e prezentimit t t vrtetave fetare islame, n mas t madhe ka qen e dukshme edhe n pranimin e Islamit nga ana e popujve ballkanik. Simpatin t ciln tarikatet e kan patur n shoqrin arabe, persiane dhe turke, e kan hasur edhe me deprtimin e tyre n viset e Ballkanit. Tesavvufi ka filluar t deprtoj n Ballkan q nga shekulli XIII, mirpo ndikim dhe zgjerim m t madh ka patur n shekujt XVIII dhe XIX. N vendet e Ballkanit t cilat ne i kemi hulumtuar n kt studim,342 tarikate m aktive kan qen: Mevlevi, Nakshibendi, Halveti, Kadiri, Rifai, Sadi, Bektashi dhe Melami. Prezentimin e parimeve, msimeve dhe reflektimit t tyre n viset ballkanike do ta fillojm me Tarikatin Mevlevi si tarikat i cili m hert ka themeluar qendra dhe institucione n kto troje, ndrsa do ta mbarojm me Tarikatin Melami, i cili n periudhn e fundit t shekullit XIX nprmjet shejh Sejjid Muhammed Nurul-Arabiut ka prezentuar aktivitet t vrullshm n viset e Maqedonis dhe t Kosovs.

1. TARIKATI MEVLEVI Tarikati Mevlevi sht themeluar nga fundi i shekullit XII n Konj dhe rrethin nga Mevlana Xhelaluddin Rumiu (v.672/1273), ndrsa trajtn prfundimtare e ka marr n kohn dhe me veprimtarin e t birit t Mevlans, Sulltan Veledit (v.712/1312). Zinxhiri i shejhve (silsile) t Tarikatit Mevlevi deri te Pejgamberi a.s. arrin nprmjet Aliut r.a., prandaj edhe emrtohet si Tarikati Alijje. Mirpo, ka studiues t cilt thon q ka edhe nj silsile tjetr e cila deri te Pejgamberi a.s. arrin

342

Bosnja dhe Hercegovina, Serbia, Kosova, Maqedonia dhe Shqipria.

Tesavvufi n Ballkan

117

nprmjet Ebu Bekrit r.a., dhe Tarikatin Mevlevi e konsiderojn si sintez t rrugve Alijje dhe Bekrijje.343 N formimin e Mevlans si sufi dhe n tarikatin e tij m von, ndikim t rndsishm kan patur disa persona, n krye t t cilve pa dyshim qndron Shemsi Tebriziu. Shemsi Tebriziu ishte nj sufi i cili n Konj, n baz t prcjelljeve, kishte ardhur nga Damasku. Ai nj dit gjat qndrimit t tij n Konj ishte ulur pran nj godine dhe ishte thelluar n meditim. Atypari ka kaluar Mevlana dhe sht ulur prball tij. Pasi q qndruan nj koh t gjat prball njri-tjetrit pa thn gj, Shemsi Tebriziu tha: Ku qndron dallimi mes thnieve t Ebu Jezid Bistamiut: Madhrohem sa famlart jam dhe Nn xhupin tim nuk ka gj tjetr prve Allahut dhe thnies s Pejgamberit: Zemra ime ndryshket, prandaj nga shtatdhjet her krkoj falje prej Allahut? Mevlana iu prgjigj: Ebu Jezidi ishte nj evlija i lart i cili i mahnitur prej bukuris dhe trheqshmris s gradave t larta kuptimore kishte thn fjal t pamatura, ndrsa Pejgamberi a.s. pr do dit kalonte npr shtatdhjet grad t tilla dhe pas kalimit prej donjrs prej tyre e falnderonte Allahun. Kur ngjitej n gradn m t lart e shihte se ajo sht m e lart se e para dhe krkonte falje prej Zotit pse ka qen i knaqur me gradn e par. Pas ksaj prgjigjeje t Mevlans ata jan prqafuar dhe kan vendosur t mos ndahen m. Mevlana dhe Shemsi dit t tra kan kaluar t vetmuar prej njerzve duke u zhytur n thellsit e qensis. Sjellja e ktill e Mevlans pas takimit me Shemsin mjaft i ka brengosur nxnsit dhe t afrmit e tij, saq ata kan vendosur ta dbojn Shemsin nga Konja. Edhe pse Shemsi do t dbohet nga Konja, mendimet dhe mnyra e shprehjes s dashuris hyjnore tek ai do t bhen parimet kryesore t Tarikatit Mevlevi.344 Pas Shemsi Tebriziut, Mevlana mendimet e tij do ti diskutoj dhe veprn e tij kryesore Mesnevi do ta shkruaj me dy

343 344

Ahmet Rifat, Miratul-Mekasid fi defil-Mefasid, Stamboll 1293, f. 22. Eflaki, Ahmet, Ariflerin Menkibeleri, Stamboll 1987, I, 84-85; Eraydin, Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 336-7.

118

Kllapia e Tesavufit

muridt e tij, Salahuddin Zerkubiun dhe Husamuddin elebiun, t cilt i ka konsideruar si pasqyrime t personalitetit t Shemsit. Tarikati Mevlevi do t z nj vend t rndsishm n shoqrin osmane q prej themelimit t Shtetit Osman. Shekuj me radh ky tarikat sht pranuar me simpati nga ana e administratorve dhe popullats osmane. Periudha prej shekullit XII deri n shekullin XV sht periudh e formimit dhe strukturimit t ktij tarikati dhe epok kur jan sistematizuar adabet (ritet) dhe erkani (parimet) n kt tarikat. N kt periudh Tarikati Mevlevi ka zhvilluar nj organizim qendror, ndrsa qendra n Konj ka dhn formn prfundimtare t manifestimeve t dhikrit (ajin) npr teqet mevlevite n botn islame.345 Q prej themelimit qendr e Tarikatit Mevlevi ka qen Asitaneja (teqe qendrore) n Konj.346 N kt teqe pas birit t Mevlans, Sulltan Veledit, n post jan ulur bijt e tij brez pas brezi. Si rezultat i ksaj tradite, ka dalur n pah Pozita e elebive. elebijt kan qen udhheqs administrativ t asitanes n Konj dhe i kan vendosur shejht e teqeve tjera mevleviane n botn islame. Por me kalimin e kohs kompetencat e tyre jan zvogluar.347 Mevlevijt nga aspekti i zbatimit t parimeve t Sheriatit jan ndar n dy krah: krahu i par i emrtuar si Krahu i Veledit pr parim ka patur askezn dhe ndjekjen e prpikt t Sheriatit, ndrsa krahu i dyt i emrtuar si Krahu i Shemsit ka ndjekur m tepr karakteret ezoterike (Batinijje) dhe nuk ka patur konsiderat n zbatimin e rregullave t Sheriatit islam. Udhheqsi i par i asitanes n Konj, Sulltan Veledi, ka vendosur raporte t mira me administratort e Shtetit Osman dhe ka mundsuar q teqes n Konj ti dhurohen shum vakfe si dhe t hapen teqe t tjera n Amasja, Erzinxhan, Kirshehir. Duke filluar prej shekullit XIV e deri n shekullin XVI teqe mevleviane do t hapen n Nigde, Tokat, Kutahja,
345

346 347

Isin, Ekrem, Mevlevilik, DBIA, V,422; Golpinarli, Abdulbaki, Mevlevilik, IA, VIII,166. Kuuk, S., XIX Asirda Mevlevilik ve Mevleviler, Stamboll 2000, f. 23. elebi, Celaleddin, elebi Efendi, n Enciklopedia e Dijanetit, VIII,261.

Tesavvufi n Ballkan

119

Afjonkarahisar, Kajro, Algjer, Konjic, Sarajev, Plovdiv, Kret, ndrsa pas shekullit XVI edhe n Selanik, Shkup, Beograd, Halep, Nish, Serez, Vodin etj.348 Mevlevihanet (teqet mevlevite) n aspekt t funksionit dhe prfshirjes s tyre ndahen n dy grupe. Grupin e par e prbjn teqet e mdha n prbrjen e t cilave ka dhoma t vetmis (ilehane), dhoma pr zbatimin e vallzimit mistik (semahane), tyrbe, mysafirhane dhe kuzhin q emrtohen si asitane, ndrsa grupin e dyt e prbjn teqet m t vogla q jan emrtuar si zavije.349 Botkuptimi sufik i zhvilluar nga ana e Mevlana Xhelaluddin Rumiut (v.672/1273) themelet i ka patur n mendsin asketike t Belhit, n botkuptimin e vahdet-i vuxhudit t Andaluzis dhe n sintezn organike t tyre me dashurin hyjnore t frazuar n poezin teozofike t Horasanit.350 Si rrjedhim i ksaj sinteze, Mevlana dhe ndjeksit e rrugs s tij i kan rrokur temat universale dhe t prjetshme t mesazhit t cilin Islami ia ka sjell njerzimit dhe me prjetimin aktiv t dashuris hyjnore dhe transit meditues kan ndihmuar prhapjen e fes islame n viset joislame.351 Tradita shpirtrore e Mevlans sht trajtsuar n idet pr fen e dashuris, pr t Dashurin, n mallngjimin e zemrs dhe gzimin e shpirtit, n shkputjen prej unit, n mshirn hyjnore etj. Ai nprmjet dashuris dshiron ti hap dyert e botve mahnitse shpirtrore dhe njeriun ta bj t amshueshm, ndrsa jetn pa dashuri e konsideron vdekje m t madhe.352 Parimet e Tesavvufit islam si vahdet-i vuxhudi, rikrijimi i prhershm (halk-i xhedid), nnshtrimi para dshirs s Absolutit, jan pjes t pandara t mnyrs s adhurimit n veprat e Mevlans dhe n Tarikatin Mevlevi. Tarikati Mevlevi dallohet prej tarikateve t tjera me mnyrn e prkujtimit t
348

349

350 351 352

Uzluk, Nafiz, Mevlevi Hilafetnameleri, n Vakiflar Dergisi, IX, 384389; Golpinarli, po aty, f. 335. Yucer, Hur Mahmut, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (XIX Yuzyil), f. 272. Can, Sefik, Mevlana, Stamboll 1995, f. 31. Kara Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi., f. 294. Shih: Hafizovi}, Re{id, Temeljni Tokovi Sufizma, f. 413-414.

120

Kllapia e Tesavufit

Allahut (dhikrit) dhe ata si manifestim themelor t prkujtimit t Allahut, qensis dhe thelbit t njeriut e zbatojn seman (vallzim mistik).353 Nj karakteristik tjetr dalluese e tarikatit Mevlevi sht ileja. ileja sht izolimi i dervishve mevlevi dhe qndrimi n vetmi 1001 dit, ndrsa n tarikatet tjera ky izolim zgjat 40 dit.354 Mevlana Xhelaluddin Rumiu n shekullin XIII e ka sintetizuar botn e tij t brendshme dhe shpirtin e tij me territorin kulturor dhe fetar t ekzoteriks shoqrore dhe brenda ktyre kornizave n vete ka prezentuar karakteristikat kryesore t tipologjis s njeriut t prsosur insan-i kamil. Portreti mendor dhe shpirtror i ktill sht vazhduar nga ana e muridve t tij dhe sht bartur edhe n viset ballkanike si pjes e Shtetit Osman. Shekulli XV sht koha kur Shteti Osman sht vendosur dhe ka zn vend n pjesn m t madhe t vendeve ballkanike, njkohsisht sht edhe koha kur Tarikati Mevlevi ishte formuar dhe sistematizuar nga aspekti i metodologjis, parimeve, teorive dhe praktiks sufike. M lart prmendm se muridt e Mevlans dhe Sulltan Veledit kishin hapur teqe n mbar territoret e Shtetit Osman. Pas teqeve t themeluara n viset e ndryshme t Anadolis, kan filluar me veprimtari edhe teqe t
353

354

N lidhje me hollsit e semas shih; Eraydin, Seluk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 348. Pr m gjer n lidhje me Mevlevijt shih: Evlija elebi, Seyahatname, I, 442-444; Sakib Dede, Sefine-i Nefise-i Mevlevijan, Kajro 1283, I-III; Haririzade, Tibjanul-Vesail, III, vr. 148; Brown, J.P., The Darvishes or Oriental Spiritualism, Londr 1927, f. 469; elebi, A.Halet, Mevlana ve Mevlevilik, Stamboll 1952; Tokin, Fituzan Husrev, Mevlevilik, n Turk Dusuncesi, VII,4-37 (1957), f. 23-28; Golpinarli, Abdulbaki, Mevlevilik, IA, VIII, 164-171; po ai, Mevlevilik Adabi ve Erkani, Stamboll 1963; po ai, Mevlanadan Sonra Mevlevilik; Yazici Tahsin, Mawlawiyya, EI, VI, 883-887; Isin, Ekrem, Mevlevilik, DBIA, V,422-430; Onder, M, Yuzyillar Boyunca Mevlevilik; Goyun, Nejat, Osmanli Devletinde Mevleviler, n Belleten LV/213 (1991), f. 356; ^ehaji}, D`emal, Dervi{ki redovi u Jugoslovenskim zemljama, f. 22-34; Popovi, Alexandre, Les Mevlevihanes Dans le Sud Est Europeen n Les Derviches Balkaniques Hier et Aujourdhui, Stamboll 1994, f. 265-270; Kiel, Machiel, Ottoman Architecture In Albania 1385-1912.

Tesavvufi n Ballkan

121

ndrtuara n qytete me rndsi n Rumeli (Ballkan). Me ndrtimin e teqes mevleviane n Sarajev n shekullin XV, Bosnj e Hercegovina sht inkuadruar n rrethin e teqeve mevleviane n botn islame. N baz t dokumenteve arkivore shihet se n kt koh teqe mevleviane jan hapur edhe n Konjic, Beograd, Shkup, Nish, Manastir, mirpo Teqeja mevleviane e Sarajevs ka qen n krye t tyre nga aspekti i pozits dhe veprimtaris sufike.355 Kjo teqe sht ndrtuar n vitin 1462 nga Ishakoglu Isa Beu. N vakufnamen e Isa Beut prmendet se prve teqes aty ka edhe kuzhina pr t varfrit (imaret). Nj kopje e ksaj vakufnameje gjendet n Regjistrin e dokumenteve t vjetra t vakfeve (Kujud-i kadime).356 N vakufnamen e teqes nuk prmendet se cilit tarikat i takon kjo teqe, ndrsa gojdhnat hagjiografike dhe disa poezi t shkruara m von tregojn se teqeja i ka takuar Tarikatit Mevlevi. N baz t vakufnames teqeja ka qen e ndrtuar n vendin e quajtur Shehova Korija dhe ndrtuesi i teqes pr mirmbajtjen e saj ka dhuruar tri shtpi, nj stall, nj hamam, nj ur dhe kto bashk me teqen i ka ndrtuar q t strehohen dhe t ushqehen t varfrit, nxnsit, lufttart dhe udhtart. Ushqimet t cilat kan tepruar sipas porosis s vakufnames u jan ndar bonjakve t qytetit.357 Teqeja mevleviane n Sarajev ka patur nj qyshk t bukur ku esnaft dhe zanatinjt e Sarajevs dhe t rrethins jan tubuar pr bised dhe ua kan ngjeshur brezin mjeshtrve t rinj. Kto tubime jan emrtuar si kushanma.
355

356

357

Shih: Yesilzade Mehmed Salih Efendi, Rehber-i Tekaja, Bibl. Sulejmanije, no.1035; Anonim, Asitane-i alijje ve Bilad-i selasede kain olan mevcut ve muhterik olmus tekkelerin isim ve sohretleri ve mukabelei serife gunleri bejan olur, Stamboll 1256; [abanovi}, Hazim, Vakufnama Isa Bega Ishakovi}a za njegove zadu`bine u Sarajevu, n Prilozi, II, Sarajev 1951, f. 7-29. Kujud-i Kadime, defter no. 629, f. 653; Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupada Osmanli Mimari Eserleri, Yugoslavya, II, 389; Prepis vakufnama u Sid`ilu Sarajevskog kadije Mustafa Salim Efendi-zade iz godine 1254/1838, n Bibl. Gazi Husref Beut Sixhill, no. 77, f. 51-52. Shih: Kujud-i Kadime, defter no. 629, f. 653; ^ehaji}, D`emal, Dervi{ki redovi u Jugoslovenskim zemljama, f. 28.

122

Kllapia e Tesavufit

Bisedat dhe tubimet e ktilla do t bhen praktik e nnqiellit ballkanik dhe do t organizohen n form t srave nga t gjitha shtresat e shoqris.358 Evlija elebiu (1071/1659) pasi q prmend se n Sarajev n kohn e tij ka patur 47 teqe, flet pr Teqen e Isa Beut. Ai thot se teqeja e Isa Beut ka nj kopsht shum t bukur, semahane t gjer, mejdan, 70-80 dervish, ballkon pr instrumentalistt dhe kuzhin pr t varfrit.359
358

359

Kushanma d.t.th., ngjeshje e brezit dhe n vise t ndryshme t Shtetit Osman ka qen emrtim i manifestimit pr inkuadrimin e antarve t rinj n shoqrit sufike-zejtare t emrtuara si ahi. Trajta e ngjashme e ktij manifestimi edhe n shoqrin ballkanike tregon ecjen paralele t shoqatave ahije me ato sufike n viset e Ballkanit. Tek ahijt mjeshtria manifestohej nprmjet ngjeshjes s brezit kandidatit t ri nga ana e shejhut t teqes. Brezi i ngjeshur simbolizonte kujdesin q do ta tregoj mjeshtri n mbrojtjen e dors s tij, epshit t tij dhe gjuhs s tij nga gjrat e ndaluara, q n literaturn e tarikatit sht frazuar n moton eline, beline, diline sahip ol. N fillim t manifestimit kandidati pr mjeshtr para delegacionit t zgjedhur t mjeshtrve i ka paraqitur punimet e tij. Delegacioni i ka analizuar dhe studiuar punimet e tij, m pas i ka vn n nj trast dhe ia ka mbyllur grykn. Pastaj kandidati s bashku me nj udhrrfyes sht nisur drejt delegacionit dhe ka prshndetur me fjalt: Esselamu Alejkum ja ehli sheria, Esselamu alejkum ja ehli tarika, Esselamu alejkum ja ehli hakika dhe Esselamu alejkum ja ahli marife. Kandidati pas prshndetjes i puthte duart e mjeshtrve m t vjetr dhe betohej me Kuran se do t jet i ndershm n mjeshtrin e tij. Pastaj t pranishmve u prezentoheshin punimet e kandidatit duke lexuar ilahi dhe kaside. Si p.sh. Huu... Piri dhe mjeshtri yn... pr dashuri t Pejgamberit dhe pr hir t shpirtrave t gjith mjeshtrve t kaluar me ashk huuu. Kur kandidati ia puthte dorn zvendsit t shejhut (Kahja), ai e vente dorn e vet mbi supin e djatht t kandidatit pr mjeshtr dhe thoshte: ... bhu durimtar, tolerant, mbshtetu n Zotin, mos ha haram, mbaji t pastra duart dhe prehrin, mos zgjat dor n pasurin q ssht e ytja, mos harro t mirn q ta ka br dikush, fal at q t bn t keqe, ec Zoti t ndihmoft.... Pas ksaj mjeshtrit t ri i ngjeshej brezi dhe n vesh i tregoheshin imtsit e zanatit. Ather shejhu thoshte: Me ashk pr seften e par dhe mjeshtrit e pranishm i blenin me mime t larta punimet e mjeshtrit t ri, ashtu q ai me parat e tubuara t elte puntorin e tij. Shih: Bayram Sadi, Ahilige Genel Bir Bakis, Ahlak ve Hosgoru, n Erdem, II, 587-88. Evlija elebiu prmend se n teqe ka patur edhe nj dervish i cili i ka fryer najit dhe ka patur shkrim shum t bukur i cili sht quajtur Hattat

Tesavvufi n Ballkan

123

Teqeja Mevleviane e Sarajevs dhe veprimtaria e vrullshme artistike n t, sht br tem edhe pr nj numr t madh t poezive t shkruara pr Sarajevn. Poeti i Sarajevs, Reshid Efendiu, n nj poezi kushtuar Sarajevs s rrnuar nga ana e Princ Eugenit nga Savoja, me lvdata flet pr Teqen Mevleviane si erdhe e urtis dhe shkencs. Ai kompleksin e teqes n aspekt shpirtror e krahason me sarajet m me nam t bots islame. Ai gjithashtu flet edhe pr shejhun e urt t teqes i cili duke u zhytur n thellsit teozofike t Mesnevis ka prezentuar margaritar t mueshm nga gjuha e tij. Ai flet edhe pr seman dhe ritualet t cilat n teqe jan br me prcjellje t muziks mistike.360 Teqeja Mevleviane n Sarajev ka patur vend t rndsishm n jetn shoqrore t Sarajevs dhe megjithse disa her sht rrnuar srish sht rindrtuar. Mulla Mustafa Basheskiu thot se teqeja pr her t par sht rindrtuar n vitin 1196/1782.361 Pas ktij rindrtimi teqeja sht meremetuar edhe disa her.362
Mustafa. Shih: Evlija elebi, Seyahatname, V,431; ^ehaji}, D`., po aty, f. 29. Hand`i}, Mehmed, Sarajevo u turskoj Pjesmi, n Glasnk IVZ, XI, 10,(1943), f. 235-243; ^ehaji}, D`., po aty, f. 29. Mulla Mustafa Ba{eskija, Ljetopis (1746-1804) prg. Mehmed Mujezinovi}, Sarajev 1968, f. 275; po ai, Musafirhana i tekija Isa Bega Ishakovi}a u Sarajevu, n Na{e Starine, III, Sarajev 1956, f. 247. N kronikn e Basheskis sht prmendur edhe nj mbishkrim portal i meremetimit t teqes, ku thuhet: Kad bunije hadhel-bina lis-salikin (E ndrtoi kt godin pr udhtart shpirtror) / Sare vakfen mabeden lil-mevlevi (dhe u b faltore vakf pr mevlevijt) / Dame mamuren bi hizbidh-dhahirin (u meremetua nga ekzoteristt) / Enseder-Razi tarihul-bina- (e poetizoi Raziu datn e godins) / Menzilul-ushshaki darus-airin (vendin e ashikve dhe shtpin e udhtarve shpirtror). N vargun e fundit sipas llogaritjes s vlers numerike s shkronjave del data e meremetimit 1196/1781-1782. Valiu i Bosnjs, Mehmed Salih Vexhihi Pasha (1835-1840) n vitin 1252/1836 prej themeli e ka rindrtuar teqen dhe afr saj ka ndrtuar edhe nj xhami. Pr Imam t xhamis e ka caktuar Lutfullahzade Osman Efendiun. Pas ksa teqeja edhe disa her sht meremetuar dhe ka vepruar deri n vitin 1924. Prej vitit 1924 e deri n vitin 1957 ndrtesa e

360

361

362

124

Kllapia e Tesavufit

Se kush kan qen shejht e Teqes Mevleviane n Sarajev nuk ka t dhna t hollsishme, por n baz t nj poezie t shkruar nga ana e poetit Sebleti 1662/63 dhe t dhnave gojore, thuhet se shejh t par n kt teqe kan qen Sulltan Ahmedi dhe Abdal Mahmudi. Tyrbet e ktyre dy shejhve kan qen n nj kodr afr Shehova Koris n ann e majt t lumit Milacka.363 N shekullin XVIII dhe XIX n kt teqe si shejh kan shrbyer: Shejh Abdylfettah (v.1709), Piri Shejh (v.1757-58), Shejh Ataullah (v.1759) Shejh Sara Ahmed (v.1770/71), Shejh Mustafa (v.1777), Sheho ilingir (v.1798/99), Shejh Salih Dede, Shejh Osman Dede (v.1814), Shejh Lutfullah (v.1860) Muhammed Fikri (v.1879), Shejh Ruhi (v.1898).364 Teqeja Mevleviane e Isa Beut sot nuk ekziston dhe n vendin ku ka qen teqeja jan t ndrtuara shtpi dhe nj pik karburanti. N vitin 1999 n Sarajev sht themeluar nj fondacion i cili do t prgatit kushtet pr rindrtimin e teqes n vendin e saj.365 N baz t nj epitafi q ekziston edhe sot e ksaj dite pohohet se prve Teqes s Isa Beut, n Sarajev nj dervish mevlevi i quajtur Haxhi Mahmud ka ndrtuar edhe nj teqe mevleviane. Vendi i ksaj teqeje nuk dihet, por ekziston vetm epitafi ku thuhet: Haxhi Mahmudi sht ai q ndrtoi Teqen mevleviane pa kundrvler Kt e dgjova un dhe ia shkrova datn, jeta e pafund u b pr t strehim.366
teqes ka ekzistuar mirpo n t njher jan vendosur dervisht bektashi e pastaj ata rifai dhe m pas sht braktisur fare. Ndrsa n vitin 1957 sht rrnuar. Shih: ^ehaji}, D`emal, po aty, f. 30. Mujezinovi}, M., Musafirhane i Tekija Isa Bega Ishakovi}a, n Na{e Starine, III, 247. Sakib Dede, Kitab-i Sefine-i nefise i mevlevijan, Stamboll 1283, II, 115116. Fondacioni pr jetsimin dhe mbrojtjen e Teqes s Isa Beut n mars t vitit 2000 ka organizuar edhe nj simpozium n lidhje me Tarikatin Mevlevi n Bosnj dhe ndrtimin e teqes. N origjinal sht: Haci Mahmud ol ki ihya eyledi asitan-i mevleviyyi bi bedel, isitup hatif didi tarihini oldu darul-isa ona mahal. Sipas dyvargshit, viti i vdekjes s ndrtuesit sht llogaritur 1060/1650. Shih: Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, II,387.

363

364

365

366

Tesavvufi n Ballkan

125

Prve Sarajevs dokumentet historike flasin edhe pr nj teqe mevleviane n Mostar. Shejh Fevzi Efendiu (v.1747) i cili ka lindur n Blagaj afr Mostarit, pas kryerjes s msimeve t larta n Mostar dhe Stamboll sht kthyer n Mostar dhe aty ka themeluar nj teqe mevleviane ku edhe ka shrbyer si shejh. Shejh Fevziu i Mostarit i ka br edhe disa komente Mesnevis dhe ka shkruar pr domethniet e vallzimit mistik.367 N Bosnj dhe Hercegovin ka patur edhe nj teqe mevleviane n Konjic.368 Pas mbylljes s Teqes s Isa Beut n Sarajev ka pushuar veprimtaria institucionale e Tarikatit Mevlevi. Mirpo Mevlevizmi si nj mnyr e botkuptimit t realiteteve fetare, ka vazhduar n jetn dhe veprimtarin e shum familjeve dhe qarqeve me nam n Bosnj dhe Hercegovin. Rndsia t ciln shejht dhe dervisht mevlevi ia kan kushtuar artit, ka ndikuar n veprimtarin e nj numri bukur t mir t poetve dhe shkrimtarve t kohs s vonshme. Msimet e Mesnevis deri n vitin 1924 jan mbajtur n Teqen Mevleviane. Pas mbylljes s teqes msimet nuk jan ndrprer por kan vazhduar npr shtpi private dhe si rezultat i ksaj jan prkthyer dy pjest e para t Mesnevis n boshnjakishte.369 N Serbi ka patur dy teqe mevleviane, njra prej tyre ka qen n Beograd, ndrsa tjetra n Nish.370 Edhe Aleksandr Popovii pohon se n periudhn osmane n Beograd dhe Nish ka patur nga nj teqe mevleviane.371 G. Marjanovii duke folur pr infrastrukturn dhe arkitekturn e Beogradit n periudhn osmane, thot se n ann e siprme t Kalas s Beogradit ka
367

368 369

370 371

Hasandedi}, Hivzija, Mostarske Muftije, n Glasnik IVZ, 910/1975, Sarajev 1975, f. 8-9. Golpinarli, A., po aty, f. 335. Msimet e Mesnevis prej teqes jan transferuar n shtpin e Haxhi Mujaga Merhemiit. Kapitujt e Mesnevis pikspari jan lexuar n persishte, sht folur pr kuptimet e tyre dhe sipas nevojs jan sqaruar termat e vshtira dhe komplekse t tekstit. Pas vdekjes s Haxhi Mujags, msimet i ka vazhduar Fejzullah Efendi Haxhibajrii. Golpinarli, A. po aty, f. 335. Popovi, Alexandre, Les Derviches Balkaniques Hier et Aujourdhui, f. 265.

126

Kllapia e Tesavufit

patur nj teqe e cila ka ekzistuar deri n fund t shekullit XIX dhe nj tyrbe e cila sht rrnuar n vitin 1961.372 Gjysma e dyt e shekullit XIX ka qen periudha kur serbt pas fitimit t pavarsis kan rrnuar do element t kulturs islame n viset e tyre. Si rezultat i nj veprimi t ktill jonjerzor, kan psuar edhe nj numr i madh i teqeve q jan objekte serioze t arkitekturs islame. N Kosov teqe dhe dervish t Tarikatit Mevlevi ka patur n Pej dhe Gjakov. Teqeja mevleviane e Pejs ka vepruar deri n vitin 1930. Ather shejhu i teqes, Ismail Efendiu, ka emigruar n Turqi dhe teqeja e cila ka qen shtpi private sht mbyllur.373 Prof. Jashar Rexhepagiqi bn fjal edhe pr nj teqe mevleviane n Gjakov, pa dhn hollsi pr vendin dhe veprimtarin e saj.374 N territorin e Maqedonis s sotme teqe mevleviane ka patur n Manastir, Shtip, Veles, Kriva Pallank dhe Shkup.375 N periudhn e shekullit XVIII dhe XIX Tarikati Mevlevi ka qen tarikat i klass administrative, prandaj edhe teqet e vendeve t vogla jan mbyllur. Veprimtaria m e bujshme e mevlevive sht prqndruar n qytetin e Shkupit, ndrsa semaja (vallzimi mistik) i cili sht karakteristik e ktij tarikati sht prezentuar edhe n qytetet tjera. N vitet 1818-1821 udhprshkruesi gjerman Johann Karl Weyand ka kaluar nga Greqia npr Maqedoni dhe sht ndalur t flej n qytetin e Manastirit. Ai n veprn Lohann Karl Weyands Reisen durch Europa, Asien und Afrika von dem jahre 1818 bis 1821, flet pr disa grupe t dervishve n Manastir, t cilt jan lutur duke u rrotulluar n trajt t sistematizuar. Ai kt ritual t semas ua ka prngjar vallzimeve hinduse. Me rndsi sht ajo q ne prej memoareve t tij kuptojm se n ato
372

373

374 375

Marjanovi}-Vujovi}, G., Devoja~ko Turbe, n Glasnik Grada Beograda, XV, 1968, f. 247-257. Hafiz, Nimetullah, Eski Yugoslavyada Mevlana ve Mevlevilik, n Bildiriler, Ankara 2000, f. 500. Rexhepagiqi, Jashar, Dervisht, Rendet dhe Teqet, Pej 1999, f. 217. Shih: Golpinarli, Abdulbaki, Po aty; Popovi, Alexandre, Les Dervishes Balkaniques, f. 270; Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, III, 371; Elezovi}, Gli{a, Turski Spomenici, I, 683.

Tesavvufi n Ballkan

127

vite n Manastir sht kultivuar semaja si nj form e dhikrit mevlevit. N Shkup n afrsi t Bit Pazarit ka patur nj teqe mevleviane, e cila sht rrnuar n vitin 1955. Njohurit e para n lidhje me kt teqe i jep Evlija elebiu i cili e ka vizituar Shkupin n gjysmn e dyt t shekullit XVII. Ai thot se n Shkup ka njzet teqe, n mesin e tyre edhe Konaku i Pashs, i cili me urdhrin e Melek Ahmed Pashs sht shndrruar n teqe mevleviane.376 N baz t t dhnave t prezentuara n raportin e Mexhlis-i Meshajihit t Shkupit n vitin 1939, nga fundi i shekullit XIX n mevlevihanen e Shkupit sht drguar Husein Dedeu nga Konja. Pas tij n post jan ulur Mustafa Dedeu dhe Abdulbaki Dedeu, po ashtu t drguar nga Konja. N vitin 1267 (1850-51), pas vdekjes s shejhut t teqes Abdulfettah Efendiut, n teqe shejh sht br Nijazi Efendiu nga Elbasani i cili dyzet vjet ka qndruar n kt detyr. Pas tij n vitin 1307/1889-90 n post sht ulur i biri, Ali Efendiu. Shejhu i fundit i Teqes Mevlevite n Shkup ka qen Shejh Hakki Efendiu i cili n vitin 1954 s bashku me dorshkrimet dhe librat me rndsi t teqes sht shprngulur n Turqi. Teqeja ka pasur edhe shum vakfe, si p.sh., tre mullinj t gurit, nj dyqan, nj shtpi, 3500 donum tok etj.377 do dit t premte, deri n pushtimin nga ana e bullgarve, n kt teqe sht zbatuar semaja. N baz t pohimeve t Glisha Elezoviit, Sulltan Reshadi n vitin 1909 gjat vizits s tij Shkupit e ka ndihmuar materialisht Teqen Mevleviane t ktij qyteti.378 Nse bazohemi n prvojn sufike t viseve ballkanike prreth Shqipris, ather lirisht mund t themi se Tarikati Mevlevi ka patur ithtar t vet edhe n Shqipri. Mirpo gjat hulumtimeve tona nuk arritm q me prpikri t themi se ku dhe cilat teqe n Shqipri kan qen teqe mevleviane. Shumica e teqeve n Ballkan gjat ekzistimit t tyre disashekullor kan ndrruar dor
376 377

378

Evlija elebi, Seyahatname, V, 556; Ayverdi, E.H., po aty, III, 391. Ayverdi, E.H., po aty, III, 391; ^oli}, Liljana, Dervi{ki redovi u Skoplju, f. 49. Elezovi}, Gli{a, Turski Spomenici, I,683.

128

Kllapia e Tesavufit

dhe ka ndodhur q t kalojn prej administrimit t nj tarikati n udhheqjen e tarikatit tjetr. Pikrisht pr kt edhe puna m e rnd n studimin e teqeve dhe grupeve sufike n Ballkan sht prcaktimi se cilit tarikat ose dege t tarikatit dhe teqeje i takojn ato. Por n baz t hulumtimeve q i ka br prof. Ekrem Hakki Ayverdi n dokumentet arkivore n Stamboll, ai pohon se nj teqe mevleviane ka patur n Elbasan. Nse kt e ndrlidhim me faktin se shejht e fundit t Teqes Mevleviane t Shkupit kan qen nga Elbasani, mund t pohojm se n Elbasan ka patur mevlevi dhe teqe mevleviane.379 Nj udhprshkrues i huaj flet pr dervisht vallzues, q me gjas jan mevlevi, edhe n Petrel.380 N baz t dokumenteve ekzistuese shihet se me trheqjen e Shtetit Osman nga Shqipria, aty nuk ka mbetur as teqeja mevleviane.381 Si te popujt e tjer ballkanik ashtu edhe te shqiptart Mevlana Xhelaluddin Rumiu dhe vepra e tij Mesnevi, kan patur vend t posam. Disa prej poetve shqiptar n periudhn osmane si dhe n at pasosmane kan shkruar poezi n t cilat kan qen t frymzuar n mnyr t drejtprdrejt nga veprat e Mevlans. P.sh., doajeni i letrsis shqiptare, Naim Frashri, n Dhembjet e Fyellit n mnyr t drejtprdrejt sht frymzuar nga tetmbdhjet vargjet e para t Mesnevis kushtuar Naj-it.382 N fund t diskutimit t mevlevive n viset tona, le t prmendim nj shejh mevlevi dhe njkohsisht komentues i Mesnevis s Mevlans, i cili rrjedh nga trojet tona dhe konsiderohet si figur e e rndsishme n historikun e ktij
379

380

381

382

Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, IV, 393. Pr Teqen Mevlevite t Elbasanit flet edhe Nathalie Clayer, LAlbanie, pays des derviches, Les ordres mystiques musulmans en Albanie a lepoquel post ottomane (1912-1967), Berlin 1990, f. 13. Riedl, Richard, Die tanzenden derwische von Tirana, n Ostereiche Rundchau, 11, f. 230-231. Popovi, Alexandre, Balkanlarda Islam, prkth n turq. Komisioni, Stamboll 1995, f. 21 dhe 55. Naimi n Dhembjet e fyellit thot: Pa dgjo fyellin thot / Tregon mrgimet e shkreta / Qahet nga e zeza bot / Me fjal t vrteta. Ndrsa Mevlana Xhelaluddin Rumiu n poezin kushtuar Najit: Dgjo ka thot naji, ai ankohet nga ndarja / Mua q kur m pren nga kallamishtja, gra e burra rnkuan nga vaji im.

Tesavvufi n Ballkan

129

tarikati. Bhet fjal pr Adni Rexhep Dedeun i cili ka lindur n Serez. Aty i ka marr msimet e para dhe ka marr dor (intisab) nga shejhu i Teqes Mevleviane n Serez, Ramazan Dedeu. Pas vdekjes s shejhut ai sht ulur n postin e tij. Pas nj kohe t caktuar sht nisur pr n Konj pr ta vizituar tyrben e Mevlans dhe aty sht trhequr n halvet. Duke qen n Konj n shoqrim t nj muridi tjetr i ka thn disa vargje: Ky Ashiku n do vend e sheh bukurin e t Dashurit dy syt e mi t lagur qajn pr kopshtin e dashuris. Prderisa Adni Dedeu ka qndruar n Konj, Teqeja Mevleviane e Beogradit ka mbetur pa shejh. Prej shejhut t teqes kryesore n Konj, Abdulhalim Dedeut, sht krkuar q t drgoj nj shejh atje. Ai pa nj pa dy e ka drguar Adni Rexhep Dedeun, i cili edhe ka vdekur aty nga fundi i shekullit XVIII. Tri vepra t Rexhep Adni Dedeut jan ruajtur deri m sot. Vepra e tij e par sht prmbledhja e poezive e emrtuar si Divan.383 N kt prmbedhje ka 7 poezi ku lvdohet Mevlana, 1 poezi e cila e lvdon Shemsi Tebriziun dhe 1 poezi pr Abdulhalim Dedeun, shejhun e Teqes s Konjs. N prmbledhje ka edhe 28 poezi t tjera ku lvdohet Pejgamberi a.s. Vepra e dyt e Adni Rexhep Dedeut sht nj trakt me titull Sherh-i Kasaid-i Urfi. Ky trakt sht koment i poezive t shkruara nga poeti persian Urfi Shirazi n Divanin e tij. Vepra e tret dhe m e rndsishme e Adni Rexhep Dedeut sht komenti i tij poetik i Mesnevis i titulluar Nahl-i Texhel-li. Kjo vepr prbhet prej 74 faqeve dhe n baz t tradits s shkrimit klasik fillon me vargje t cilat n trajt verifikuese flasin pr ekzistencn dhe njshmrin e Allahut xh.sh. M pas vazhdon me vargjet lvduese pr Pejgamberin a.s. Pas ktyre vargjeve tregon se shkaku i shkrimit t ksaj vepre sht q ta njoftoj popullatn me thellsit e Mesnevis. N vargjet vijuese ai i ka tubuar t gjith dyvargshat e Mesnevis n t cilt prmendet ashku dhe pr secilin prej tyre ka shkruar nga pes dyvargsh koment. Ja disa prej tyre:
383

Dorshkrimi i Divanit sht n Bibliotekn e Dil Tarih Cogragfya Fakultesi t Universitetit t Ankaras no. 272. dhe ka 110 flet.

130

Kllapia e Tesavufit

Kjo vepr sht kopsht i bots s ashkut sht gjeth i gjelbr i vreshts s drejtsis Kopshti yn le t jet vendtubim pr ashikt Prkujtim pr ta le t jet gjethi yn i gjelbr Shum vepra lexova dhe pash Asnjrs prej tyre kt nuk mund tua prngjash Ky shkrim imi flet pr ashkun Nj trajt virgjine sht shkrimi im A ka dhembje e cila i ngjason ashkut A ka njeri q nuk sht djegur nga ashku Zjarr i madh sht ashku Flak e papar sht ashku Ky sht zjarri q ra mbi do send Kt e simbolizoi Hazreti Mevlana.384

2. TARIKATI NAKSHIBENDI Historiku i Tesavvufit, Tarikatin Nakshibendi e njeh si nj rrug sufike e cila nprmjet muridve t vet sht prfaqsuar n Azin Juglindore, Kin, Azin e Mesme, Gadishullin Indian, n Anadoli, Lindjen e Mesme, Afrikn Veriore, n Ballkan dhe m n fund n botn perndimore, duke ndikuar dukshm n mnyrn e jetess dhe kulturn e popujve t ktyre viseve. Karakteristikat dalluese t ktij tarikati jan: ndjekja e rrugs s mesme n pikpamjet sufike; zbatimi i prpikt i parimeve t Sheriatit islam; ndjesia e posame pr shtjet politike lokale
384

Vepra Nahl-i Texhel-li sht dorshkrim dhe ende nuk sht botuar. Shih: Adni Rexhep Dede, Nahl-i Texhel-li, Bibl. e posame e Muzeut t Mevlans, No. 2094. Pr jetn e tij shih: Sadettin Nuzhet Ergun, Turk Sairleri, Stamboll 1945, I, 257.

Tesavvufi n Ballkan

131

dhe globale dhe, si e fundit, harmonizimi i parimeve me mjediset socio-kulturore dhe ndjesia e veant pr ndryshimet dhe zhvillimet shoqrore, pa prekur n normat fundamentale islame. Tarikati Nakshibendi emrin e ka marr nga sufiu i njohur i Buhars n shekullin XIV Shejh Haxhe Bahauddin Muhammed Nakshibend Buhariu (v.791/1389). Tarikati emrin e ka marr nga Shejh Bahauddin Nakshibendi, mirpo shumica e studiuesve at nuk e konsiderojn si themelues t ktij tarikati dhe thon se ky tarikat, edhe pse nuk ishte i emrtuar me kt emr, ekzistonte n botn islame me parimet dhe metodat e njjta. Ndrsa Bahauddin Nakshibendiu ka kontribuar q tarikati t marr trajtn e kristalizuar dhe t forcohet n krahasim me tarikatet tjera ekzistuese n Azin e Mesme. Jan dy sufijt t cilt n historikun e ktij tarikati konsiderohen si hedhs t par t themeleve t ksaj rruge sufike islame: i pari prej tyre sht babai shpirtror i Tarikatit Nakshibendi, Shejh Jusuf Hemedani (v.1140), ndrsa i dyti sht nxnsi kuptimor i Hemedaniut dhe arkitekti i karakteristikave themelore, doktrins sufike dhe praktiks mistike n Tarikatin Nakshibendi, Shejh Abdulhalik Guxhduvaniu (v.1220). Tet prej njmbdhjet parimeve kryesore t tarikatit t emrtuara si Kelimet-i kudsijje jan t konstatuara nga ana e Guxhduvaniut,385 kurse karakteristika dalluese e ktij tarikati nga t tjert, dhikri pa z (dhikr-i hafi), pr her t par sht praktikuar nga ana e Guxhduvaniut. Guxhduvaniu pohon se sht murid i Hemedaniut, mirpo dallimi kohor midis tyre tregon se ai fizikisht nuk ka qen murid i Hemedaniut, por kuptimisht ose shpirtrisht sht lidhur pr lartsin kuptimore t tij. Lidhja pr shpirtrin e nj shejhu t lart i cili ka jetuar m hert n
385

Kto parime q origjinalin e kan n persishte jan: 1. Vukuf-i Zamani kujdes q koha t kursehet vetm pr Zotin, 2. Vukuf-i Adedi - kujdes n numrin e prkujtimeve (dhikr), 3. Vukuf-i Kalbi - zgjuarsia e zemrs, 4. Hush der dem - kujdes gjat frymmarrjes, 5. Nazar ber kadem - Ulja e shikimeve, 6. Sefer der vatan - udhtimi kuptimor, 7. Halvet der enxhumen - vetmi brenda shoqris, 8. Jad kerd - prkujtimi ndaj Zotit, 9. Baz Gesht - Kthim kah Zoti, 10. Nigah Dasht - Mbrojtje nga pshprimat e unit, 11. Jad Dasht - prqndrim n prmendjen e Zotit.

132

Kllapia e Tesavufit

traditn e Tesavvufit sht emrtuar si uvejsijjet,386 q d.t.th., se Guxhduvaniu sht udhzuar nga shpirtria e Hemedaniut dhe sht br halife i tij. M von edhe Bahauddin Nakshibendiu n kt mnyr sht br halife i Abdulhalik Guxhduvaniut dhe i ka vazhduar parimet dhe metodat edukative-arsimore sufike t filluara nga ai. Bahauddin Nakshibendiu i cili ka qen nxns i nj dervishi t quajtur Emir Kulal, e ka stabilizuar shoqrin nakshibendiane n Azin e Mesme dhe e ka prgatitur terrenin pr prcjelljen e ksaj ideje n viset tjera t bots. Ai s bashku me shejht dhe dervisht e tarikatit Jesevi jan misionart m t rndsishm t fes islame n Azin e Mesme, ndrsa shumica e popujve dhe fiseve turke, mongole, tatare etj., Islamin e kan pranuar nprmjet tyre. Personi i par i rndsishm pas Bahauddin Nakshibendiut n kt tarikat sht Ubejdullah Ahrari (v.895/1490). Ahrari ka patur kontakte dhe marrdhnie t mira me mbretin tatar Timurin dhe me ndihmn e tij ka arritur q krahas ndikimit shpirtror t ket edhe ndikim shoqror n Semerkand dhe rrethin. N kohn e Ubejdullah Ahrarit Tarikati Nakshibendi ka patur pozit shum t volitshme ekonomike dhe shoqrore. Njkohsisht Ahrari me mish e me shpirt sht prpjekur q tarikati i tij dhe paria udhheqse e shtetit t mos largohen nga parimet e Sheriatit islam, saq prej halifeve t vet ka krkuar q nse vrejn dika t till, t ushtrojn trysni mbi pushtetmbajtsit. Shejh Ahmed Sirhindi Imam Rabbaniu (v.1034/1624) ka kontribuar q Islami dhe Tarikati Nakshibendi t ken pozit mjaft t prshtatshme n Gadishullin Indian. Imam Rabbaniu, i cili n literaturn islame konsiderohet si riprtrirsi i
386

Tesavvufi Uvejs el-Kareniun e konsideron si ashab t Pejgamberit, edhe pse ai jetoi n kohn e Pejgamberit, shkoi ta vizitoj at n shtpi por nuk arriti t shihet dhe n baz t normave t shkencs s Hadithit ai nuk mund t konsiderohet si ashab i Pejgamberit. N realitet sufijt pohojn se Uvejsi fizikisht nuk sht takuar me Pejgamberin a.s. por shpirtrisht ka qen me t. Si rrjedhim i ktij sqarimi, emri i ktij njeriu t lart sht br emrtim pr lidhjen kuptimore mes shejhut dhe muridit t cilt nuk kan jetuar n t njjtn periudh kohore.

Tesavvufi n Ballkan

133

mijvjearit t dyt (muxhedid-i elf-i thani), ka ndikuar dukshm n kthimin e parimeve islame n udhheqjen e shtetit Babur n Indi. Udhheqja e ktij shteti kishte filluar nj prpjekje sinkretizuese pr bashkimin e disa feve t Gadishullit Indian n nj fe t vetme, mirpo veprimtaria dhe aktiviteti i palodhshm i Imam Rabbaniut dhe muridve t tij do t deprtoj deri n parin udhheqse dhe do t arrij q ta pengoj kt prpjekje t tyre. Shejhu i fundit Nakshibendi me ndikim t madh n botn islame sht Mevlana Halid Bagdadiu (v.1241/1826). Mevlana Halid Bagdadiu ka arritur q msimet e Tarikatit Nakshibendi ti prhap n Siri, viset kurde t Irakut, t Anadolis, m von edhe n tr Shtetin Osman. Muridt e Mevlana Halid Bagdadiut t cilt do t emrtohen si Nakshi-Halidi, me stafin e gjer t intelektualve fetar n shekullin XIX do t arrijn q t luajn rol vendimtar n mbrojtjen e parimeve islame brenda qarqeve sufike dhe me plot t drejt do t emrtohen nga ana e orientalistve si tarikat m ortodoks islam. Modeli jocentralist i ktij tarikati dhe strukturimi n baza lokale te Tarikati Nakshibendi kan mundsuar q ky tarikat t deprtoj edhe n shum pjes t Ballkanit. N shekullin XVIII dhe XIX Tarikati Nakshibendi n viset ballkanike m tepr ka qen i prfaqsuar n Bosnj dhe Hercegovin.387
387

M gjer n lidhje me Nakshibendijt shih: Lamii elebi, Nefahat Tercumesi, Stamboll 1289; Sari Abdullah, Themeratul-fuad fil-mebdei vel-mead, Stamboll 1288, f. 127-133; Mehmet Esad Erbili, Mektubat, Stamboll 1338 (1920); Husein Vassaf, Sefinetul-Evlija, II,1-240; Seyyid Abdulhakim Arvasi, Rabita-i Serife, Stamboll 1342; Algar, H. Silent and vocal dhikr in the Nakshibandi Order, n Ahten des VII. Kongresses fur Arabistik und Islamwissenchaft, Gottingen 1974, f. 3946; po ai, Bibliographical Notes on the Naqshibendi Tariqat, n Essay on Islamic Philosophy and Science, Albany 1975; po ai, The Naqshibendi Order: A Preliminary Study of its History au Significance, n Studia Islamica, XVIV (1976), f. 123-152; Damvel, W. David, The Spread of Naqshbandy Politic Throught in the Islamic World, n Naqshibandis, Stamboll-Paris 1990, f. 269-287; Isin, Naksibendilik, DBIA, VI, 31-39; ^ehaji}, D`., po aty, f. 34-78; Hafizovi}, R., po aty, f. 425-430.

134

Kllapia e Tesavufit

Nuk dihet me saktsi se kur Tarikati Nakshibendi ka deprtuar n Bosnj, mirpo n baz t dokumenteve arkivore t ushtris osmane, disa studiues kan pohuar se n ushtrin e Fatihut, e cila sht nisur pr ta liruar Bosnjn n gjysmn e dyt t shekullit XV, ka patur numr t madh t muridve Nakshibendi s bashku me shejht e tyre. Madje pr disa prej tyre thuhet se edhe e kan humbur jetn n luft.388 Pr periudhn e par t Tarikatit Nakshibendi n Bosnj ka shum pak t dhna. Nga kjo periudh deri m sot si argumente pr ekzistimin e ktij tarikati kan mbetur vetm dy epitafe t dy bashkkohasve t Sulltan Fatihut, Ajni dhe Shemsi Dedes, t cilt n baz t gojdhns kishin ardhur bashk me t pr lirimin e Sarajevs. N mbishkrimet e tyre sht shkruar se ata kan qen murid t Tarikatit Nakshibendi dhe se aty kishin ardhur s bashku me Sulltan Fatihun.389 Teqeja e par nakshibendiane n Bosnj sht Teqeja e Gazive n Sarajev. N baz t disa t dhnave ajo sht ndrtuar para lirimit t Sarajevs, n vitin 1459.390 Teqeja e Gazive m von sht prmendur n disa berate dhe dokumente t tjera osmane.391 N shekullin XIX, Teqeja e Gazive ka vepruar si teqe e Tarikatit Kadiri, pr shkak se n t pr shejh sht emruar Dervish Sulejman Halifeja i cili ka qen prej Tarikatit Kadiri. N shekullin XV komandanti ushtarak osman me origjin boshnjake, Iskender Pasha Jurishii, n bregun e majt t lumit Milacka do t ndrtoj teqen nakshibendiane e cila do ta mbaj
388

389

390

391

Sulltan Fatihu me lirimin e Stambollit ka sendrtuar nj ndrr t kahmotshme t muslimanve dhe gjat tr periudhs s sulltanatit t tij ai pran vetes i ka mbajtur sufijt dhe shejht me nam t kohs s vet. Pikrisht pr kt edhe shejht s bashku me muridt e tyre kan marr pjes n shum luftra s bashku me Sulltan Fatihun. Shih: Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet/Tekke Munasebetleri, Stamboll 1989, f. 4243. Mujezinovi}, M., Islamska Epigrafika u Bosni i Hercegovini, Sarajev 1974, I, 406; ^ehaji}, D`., po aty, f. 35. [abanovi}, H., Teritorijalno {irenje i gradevni razvoj Sarajeva u XVI stolje}u, Knj.XVI, Odeljenje istorijsko-filoloskih nauka, Sarajev 1965, f. 34-39. ^ehaji}, D`., po aty, f. 36-37;

Tesavvufi n Ballkan

135

emrin e tij. Ai prve ndrtimit t teqes ka ln edhe nj numr t madh t vakfeve pr t.392 Sasia e madhe e vakfeve ka mundsuar q kjo teqe t mbetet n kmb deri n Luftn e Dyt Botrore. N veprimtarin e teqes n shekullin XIX aktivitet t vrullshm ka treguar Shejh Arif Kurdiu, i cili njkohsisht ka qen edhe muderris n Medresen Misrijje n Sarajev. Ai n vitin 1880 sht shprngulur n Turqi.393 N Sarajev n periudhn e shekujve XVIII dhe XIX kan vepruar edhe disa teqe t tjera si Teqeja Jediler e rigjallruar nga ana e Shejh Sejfullah Ebu Lejsit, Teqeja e Mlinit (Mulirit) dhe Teqeja e Shejh Hasan Kaimiut394. Koski Mehmed Pasha ka ndrtuar nj teqe nakshibendiane edhe n Mostar. Ai n lagjen Malo Tepe ka ngritur nj teqe dhe n vakufnamen e saj ka urdhruar q shejhu i saj t jet njeri dijetar i shkencave t Sheriatit dhe praktikues i prpikt i ibadeteve. Ai njkohsisht ka krkuar q shejhu t premteve dhe pr bajramet t ligjroj n xhami. Teqeja e Koski Mehmed Pashs ka vepruar deri n vitin 1924, ndrsa objekti saj sht rrnuar n vitin 1950 dhe n vend t saj sht ndrtuar nj park.395 Tarikati Nakshibendi n prhapjen e tij n Bosnj n shekujt XVIII dhe XIX hov t madh ka marr me Shejh Husein Baba Zukiin dhe muridt e tij. Ai ka ndrtuar nj teqe n Vukeljii t
392

393

394

395

Ka ndrtuar nj kuzhin (imaret), misafirhane, nj ur, 11 dyqane dhe ka urdhruar q n teqe pr do dit t zihet gjell dhe tju ndahet t varfrve. Shih: Bejti}, A., Skender Pa{ina tekija, n Novi Behar, V.XVI, no.2, 1944, f. 24. Prve Shejh Kurdit n kt teqe si shejh kan vepruar Shejh Ibrahim Halife, Shejh Mehmedi, Shejh Mulla Mustafa Brao, Shejh Salih, Shejh Bekir Aga Ragib-zade, Shejh Osman, Shejh Haxhi Mehmed Potogi. Shih: ^ehaji}, po aty. Kjo teqe nga disa studiues sht konsideruar si teqe kadirite. Shih: [ami}, Jasna, Kaimi, bosanski pjesnik, mistik iz 17 vijeka, uvodna kasida Divana, n Tre}i program radio Sarajeva, 1979, f. 24. Hasandedi}, H., Kulturno-istorijski spomenici u Mostaru iz Turskog doba, n Preporod, no. 16/71. 15. VIII.1973. f. 13; ^ehaji}, po aty, f. 49.

136

Kllapia e Tesavufit

Fojnics, e cila n periudhn e mvonshme do t jet qendr e jets fetare, kulturore dhe shoqrore n Bosnj. Shejht e teqes jan munduar q t vendosin raporte t mira edhe me pushtetmbajtsit dhe administratort vendor dhe mjaft kan ndikuar q ata t sillen n baz t normave t Sheriatit dhe ti ndihmojn teqes nga buxheti shtetror ose nga pasuria e tyre private. Pas Husein Baba Zukiit n teqe shejh sht br Shejh Muhammed Mejli. Ai ishte nisur nga Anadolia pr t gjetur nj udhrrfyes t prsosur dhe kishte ardhur deri n Beograd ku ia kishin preferuar Shejh Abdurrahman Sirriun, shejhun e Teqes s Oglavakut dhe muridin e Shejh Husein Baba Zukiit. Pasi q e ka kryer sejr-i sulukin pran Abdurrahman Sirriut, ai sht emruar pr shejh t Teqes n Vukelii. Pas tij shejh jan br: djali i tij Shejh Hasani, pas tij djali i tij Muhammedi, Shejh Abdullatifi dhe n fund Shejh Bahauddini.396 Muridi i Shejh Husein Baba Zukiit, Abdurrahman Sirriu, ka ndrtuar nj teqe n Oglavak t Fojnics dhe me aktivitetin e tij t palodhshm at e ka shndrruar n qendr vizituese si pr t varfrit dhe skamnort, ashtu edhe pr udhheqsit vendor t Bosnjs dhe Hercegovins n shekullin XIX. Teqeja me t madhe sht ndihmuar edhe nga Porta e Lart edhe nga vet administratort vendor. Pas vdekjes s Shejh Sirriut n vitin 1846, at n post e kan trashguar bijt e tij. Familja e Shejh Sirriut, m von e njohur si familja Sikiri, ka luajtur rol t rndsishm n zhvillimin kulturor t Bosnjs deri n koht e vonshme.397 Prve teqeve t prmendura, teqe nakshibendiane n Bosnj dhe Hercegovin ka patur edhe n vet qytetin e Fojnics, n Visoko, n Travnik, n Fo, n Konjic, n Mostar dhe disa teqe m t vogla t ngritura n disa fshatra t Bosnjs nga muridt e dy teqeve kryesore n Vukeljii dhe Oglavak.398

396

397 398

Shih: ^ehaji}, D`., po aty, f. 51-55; Sikiri}, S., Kroz Tekije i Samostane, n Narodno Jedinstvo, no. 267, 1920, f. 2. Shih Sikiri}, S., po aty. ^ehaji}, po aty.

Tesavvufi n Ballkan

137

Edhe pse jo aq sa n Bosnj, Tarikati Nakshibendi ka qen i prhapur edhe n Serbi. Evlija elebiu n Sejahatnamen prmend numr t madh t teqeve n Beograd, Uzhic, Leskoc, Vranje, Nish, Novi Pazar, mirpo nuk flet pr at se cilit tarikat i takonin ato. Supozohet se Teqeja e cila sipas planit urbanistik t Beogradit t vitit 1863 ka qen n skajin ku jan bashkuar rrugt Gospodar Jovanova dhe Riga sht Teqeja Nakshibendiane e ndrtuar nga ana e Koski Mehmet Pashs.399 Prve Beogradit edhe n qytetin e Nishit, Teqeja e Zahide Baxhis ka qen Teqe Nakshibendiane.400 Prve Nishit dhe Beogradit teqe nakshibendiane ka patur edhe n Vranj.401 Nga dokumentet q arritm ti analizojm, nuk hasm n teqe t cilat kan vepruar si teqe nakshibendiane n Kosov dhe Shqipri n periudhn e shek. XVIII dhe XIX. Ndrsa m von, n periudhn e shekullit XX n Kosov kan vepruar dhe vazhdojn t veprojn disa teqe t cilat veten e konsiderojn nakshibendi.402 M lart prmendm se Molla Ilahiu (v.895/1491) prej Stambollit sht shprngulur n qytetin Vardar Jenixhe (Genitsa) dhe aty ka vazhduar me aktivitetet e tij pr prhapjen e Islamit.403 Mendimet sufike t Molla Ilahiut do t ndikojn me t madhe n trajtsimin e mendimit t prgjithshm sufik t Ballkanit dhe ato do t bhen pasuri e t gjitha tarikateve n Ballkan. Ai n koht m t vshtira e ka komentuar veprn Varidat t Shejh Bedreddinit dhe ka argumentuar vijn e Sheriatit n kt vepr t filozofis sufike.404

399

400 401 402 403 404

Evlija elebi, Seyahatname, V, 378; Niki}, Lj., Prilozi istoriji Beogradskih d`amija, n Glasnik Grada Beograda, VII, 1960, f. 145-150. Edhe kjo teqe prmendet nga ana e Evlija elebis, V, 363. Yucer, Hur Mahmut, OsmanliToplumunda Tasavvuf (19.Yuzyil), f. 49. Shih: Rexhepagiqi, Jashar, Dervishet, Rendet dhe Teqete, f. 196-197. Gunduz, Irfan, po aty, f. 51-52. Vepra Keshful-Varidat li talibil-kemalat ve gajetid-derexhat e Molla Ilahiut sht koment i veprs Varidat t Bedreddin Simavnaliut. Molla Ilahiu n komentin e ksaj vepre ka shfrytzuar veprat e Ibn Arabiut, Mevlans dhe Attarit. Kjo vepr e Molla Ilahiut sht punuar si tem e

138

Kllapia e Tesavufit

Lutfullah Uskubi sht muridi i Molla Ilahiut n Vardar Jenixhe si dhe Emir Buhariut n Stamboll. Ai pasi ka prfunduar sejr-i sulukin pran ktyre dy shejhve t mdhenj, sht kthyer n Shkup dhe brenda mureve t kalas ka themeluar nj teqe ku e ka vazhduar aktivitetin e vet.405 Teqeja e themeluar nga ana e Lutfullah Uskubiut sht teqeja e par nakshibendiane n kto vise.406 Teqeja e Lutfullah efendiut e ka bartur Tarikatin Nakshibendi n Maqedoni, mirpo m von ky tarikat tok m pjellore ka gjetur n Bosnj dhe aty sht zhvilluar m tepr. N gjysmn e dyt t shekullit XVIII n qytetin e Koanit (Koine) ka vepruar nj teqe nakshibendiane. Kjo teqe e cila e ka mbajtur emrin e themeluesit t saj Shejh Mehmedit, ka vepruar deri n vitin 1933. N vitin 1933 shejhu i fundit i teqes, Shejh Hasani, sht shprngulur n Turqi dhe teqeja sht mbyllur. Teqeja prmendet edhe n Salnamen e Vilajetit t Kosovs t vitit 1314/1896. Kjo teqe sot nuk ekziston.407 N njrin prej qyteteve m t mdha t Maqedonis Lindore dhe qytetin i cili n periudhn osmane sht konsideruar si qytet i xhamive dhe teqeve, n Shtip408, n lagjen Xhumali, Aziz Baba ka ndrtuar nj teqe nakshibendiane.409 Kjo teqe e cila prmendet edhe n Salnamen e Vilajetit t Kosovs t vitit 1314/1896, ekziston edhe sot e ksaj dite dhe gjendet n lagjen Radarski Pat.

405 406

407

408

409

magjistraturs nga ana e Ekrem Demirliut n Universitetin e Marmaras, Fakulteti Teologjik. Taskopruzade, Esh-Shekaik, f. 364. Evlija elebiu thot se ky person ka qen vaiz dhe hatip n Xhamin e Jahja Pashs dhe se ka ndrtuar teqen n Kalan e Shkupit. Seyahatname, V, 560. Teqen e prmend edhe etnologiu bullgar Muhammed Gadzanov, Shih: Mohamedani pravoslavni i mohamedani sektanti v. Makedonija, n Makedonski Pregledi, Sofje 1925, I, 4, f. 59-66. Evlija elebiu thot se n qytet ka patur 2240 shtpi dhe 24 lagje t muslimanve. N mesin e ktyre lagjeve e prmend edhe lagjen Xhumali., Seyahatname, VI, 121. \or|evi}, Tihomir, Na{ narodni `ivot, Beograd 1984, f. 400.

Tesavvufi n Ballkan

139

Jahja Babai n vitin 1880 ka ndrtuar nj teqe nakshibendiane n Veles. Teqeja sht rrnuar gjat Lufts s Par Botrore, por tyrbeja e Jahja Babs ekziston edhe sot e ksaj dite.410 N lagjen Teqe t Tetovs n fund t shekullit XIX ka vepruar nj teqe nakshibendiane. Shejhu i par i teqes ka qen Shejh Mustafa. Teqeja sot sht e rrnuar dhe sht pron private e niprve t Shejh Mustafs.

3. TARIKATI HALVETI Tarikati Halveti sht tarikati m i prhapur n Ballkan gjat periudhs osmane. N veanti n shekujt XVIII dhe XIX nprmjet ktij tarikati n shum vise t Ballkanit, e si pjes e tij edhe n trojet shqiptare, sht prezentuar botkuptimi sufik i fes islame. Tarikati Halveti duke filluar prej shekullit XVI ka qen rruga mistike m e prhapur n botn islame. Ky tarikat sht themeluar nga ana e nxnsit dhe muridit t Ibrahim Zahid Gejlaniut, Omer el-Halvetiut (v.750/1349). Halveti (vetmia) ishte njra nga trajtat m t preferuara n pastrimin dhe edukimin e unit nga ana e sufijve q nga periudhat m t hershme dhe pranohej si nj nga parimet themelore t jets askete. Mirpo themeluesi i Tarikatit Halveti, Omer el-Halvetiu at e ka br themel t jets sufike dhe e ka sistematizuar n form t tarikatit t veant. Edhe pse themelues i Tarikatit Halveti sht Omer el-Halvetiu, vendosja e parimeve themelore dhe prhapja e ktij tarikati n t katr ant e bots sht br nprmjet kryeplakut t dyt, piri thani, t ktij tarikati, Sejjid Jahja Shirvaniut (v.862/1457 ose 868/1463-64) dhe halifeve t tij. Tarikati Halveti pas Sejjid Jahja Shirvaniut sht ndar n katr deg kryesore:

410

Had`ivasiljevi}, Jovan, Prilep i njegova okolina, Beograd 1902, f. 38.

140

Kllapia e Tesavufit

1. Dega Xhemalijje - e themeluar nga Xhemal Halvetiu (v.899/1493). 2. Dega Rushenijje - e themeluar nga Dede Omer Rusheniu (v.892/1486). 3. Dega Ahmedijje - e themeluar nga Ahmed Shemseddin b. Isa Marmaraviu (v.910/1504) dhe 4. Dega Shemsijje - e themeluar nga Shemseddin Ahmed Sivasiu (v.1006/1597). Duke i marr pr baz kto katr deg dhe themeluesit e tyre, Tarikati Halveti sht degzuar edhe n shum nndeg t tjera, varsisht nga koha dhe vendi i veprimit.411 Procesi edukativ-arsimor sufik (sejr-i suluk) n Tarikatin Halveti bhet nprmjet prkujtimit t shtat emrave t Allahut xh.sh. (esmaus-seba), edhe at: La ilahe illallah, Allah, H, Hakk, Hajj, Kajjum, Kahhar. Shumica e studiuesve t Tesavvufit kt tarikat e prkufizojn si rrug e pushtimit me dshmin e njshmris s Allahut nprmjet shtat emrave me qllim t pastrimit t shpirtit dhe unit. Disa prej shejhve t mvonshm halveti, n baz t vlersimeve t veta, e kan shtuar ose e kan paksuar zikrin e ktyre emrave. Dede Omer Rusheniu i ka shtuar emrat: Vehhab, Fettah, Vahid, Ahad, Samed; kurse Shemseddin Sivasiu emrat: Kadir, Kavijj, Xhebbar, Malik, Vedud dhe secili pr vete e kan shtuar numrin e tyre n dymbdhjet emra. Halvetijt prball shtat emrave t Allahut q i prkujtojn n ritualet e zikrit, kan vendosur shtat cilsi t unit njerzor (nefs). Shtat cilsit e nefsit jan: 1. Nefs-i emmare - nefsi nxits pr t keqe 2. Nefs-i levvame - nefsi pendues 3. Nefs-i mulhime - nefsi i frymzuar 4. Nefs-i mutmainne - nefsi i qetsuar 5. Nefs-i radije - nefsi knaqs 6. Nefs-i merdijje - nefsi i knaqur 7. Nefs-i kamile - nefsi i prsosur.412
411

Pr ndarjen skematike t degve dhe nndegve t tarikatit Halveti shih: Uludag, Suleyman, Halvetiyye, n Enciklopedia Islame e Dijanetit, XV, 392-393.

Tesavvufi n Ballkan

141

Proporcionalisht me zhvillimin dhe ngritjen e gradave t unit, ngrihen dhe zhvillohen edhe strvitjet (rijada), ekzorcizmat (evrad), procesi edukativ (suluk), platforma ontologjike (mertebe-i vuxhud), gjendja shpirtrore (hal), drita (nur) etj. Disa sufij jan t mendimit se ndrmjet Allahut dhe njeriut ka shtatdhjet mij perde, disa prej drite e disa t errta. Secila prej shtat gradve prkon me nga dhjet mij perde dhe n fund t procesit edukativ sufik, muridi arrin t shkrihet n njshmrin e Allahut xh.sh. dhe t ekzistoj vetm me t (fena fil-lah ve beka bil-lah). Rituali i dhikrit me z i cili bhet n dit t caktuara n teqet halvetiane sht i emrtuar si darb-i esma. Prve prkujtimit n teqe, muridt halveti kan edhe prkujtime dhe ekzorcizma individuale q i praktikojn n do moment t jets s tyre.413 Parimet e siprprmendura kan qen dhe jan pjes prbrse t Tarikatit Halveti dhe degve e nndegve t tij n t gjitha viset deri ku sht shtrir. Edhe popujt dhe viset e Ballkanit si pjes prbrse t mozaikut bukur prfshirs t Halvetijve n

412

413

Pr m gjer pr gradat e nefsit shih: Yilmaz, H.Kamil, Hyrje n Tesavvuf, prkth. Metin Izeti, f. 195-196. Pr m gjer n lidhje me Tarikatin Halveti shih: Sari Abdullah, Themeratul-Fuad, f. 138-148; Mahmud Xhemaleddin el-Hulvi, Lemezat-i Hulvijje ez Lemezat-i Ulvijje, prg. Mehmet Serhan Taysi, Stamboll 1993, f. 345-350; Kemaleddin Haririzade, Tibjanul-VesaililHakaik fi Bejani selasilit-Taraik, I-III, Bibl. Sulejmanijje, Fatih, no. 430-432, I, fl. 344a; Huseyin Vassaf, Sefine, III, 93-94; Yazici, T., Fetihten Sonra Stambollda Ilk Halveti Seyhleri - elebi Muhammed Cemaleddin, Sunbul Sinan ve Merkez Efendi, n Istanbul Enstitusu Dergisi, II (1956), f. 87-113; Trimingham, John, S., The Sufi Orders in Islam, Oxford 1998, f. 74-79; Araz, N., Anadolu Evlijalari, Stamboll 1972; f. 56-61, 262-275, 292-301, 432-436; Erajdin S., Tesavvufi dhe Tarikatet; Serin, R. Islam Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, Stamboll 1984; Kara Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, f. 288-289; Yilmaz, H.Kamil, Hyrje n Tesavvuf; Tanman, Halvetilik, DBIA, III, 533-535; Uludag, Sulejman, Halvetiyye, EID, XV, 392-395; Ongoren Resat, Osmanlilarda Tasavvuf (XVI), f. 27-110; Yilmaz, Necdet, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (XVII), f. 53-249;Muslu Ramazan, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (XVIII), f. 63-221; Yucer, Hur Mahmut, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (XIX), f. 125-240.

142

Kllapia e Tesavufit

kulturn dhe qytetrimin e tyre, kan mjaft elemente t ktij tarikati. Teqet e para halvetiane n Bosnj i hasim pas shekullit XVI. Teqeja e par halvetiane n Bosnj sht ndrtuar nga ana e ushtarakut dhe administratorit boshnjak me emr n Shtetin Osman, Gazi Husref Beut,414 brenda viteve 1520-1530. Kjo teqe sot nuk ekziston dhe n baz t nj plani t prezentuar nga iro Truhelka ka qen ndrtes kndrejte, e ngusht dhe e gjat, me kopsht t gjat e t ngusht. N t dy ant e kopshtit ka patur nga shtat dhoma t vogla n t cilat kan banuar nga dy dervish.415 N Vakufnamen e shkruar nga vet Gazi Husref Beu krkohet q n kt teqe pr shejh t vendoset nj shejh i Tarikatit Halveti i cili do t jet i sinqert, me sjellje t mir, bujar, takva, i veshur me rroba t devotshmris, i prqndruar n rrugn e Sheriatit, q do t ec n rrugn e evlijave, do t ket kujdes n urdhrat dhe ndalesat e Sheriatit, do ti urdhroj dervisht t falin namaz me xhemaat, t lexojn Kuran, t ngadhnjejn mbi pshpritjet e nefsit dhe t jen me sjellje dhe moral t mir.416
414

415 416

Gazi Husref Beu ka lindur n vitin 1480. Tetmbdhjet vjet ka qen Sanxhakbej i Bosnjs dhe ka ndihmuar mjaft n lirimin e vendeve prreth dhe prfshirjen e tyre n kufijt e Shtetit Osman. Krahas aktiviteteve t bujshme n fushn ushtarake Gazi Husref Beu ka ndrtuar edhe nj numr t madh t objekteve fetare, tregtare dhe kulturore n dhe prreth Sarajevs. Kompleksi i ndrtuar nga ai n qendr t Sarajevs sht br simbol i ktij qyteti dhe me ndrtesat e tij ka ndihmuar n zhvillimin e shumanshm t Sarajevs. Gazi Husref Beu ka vdekur m 23 Safer 948/18 qershor 541 n Sarajev dhe sht varrosur n tyrben t ciln m par e ka ndrtuar vet brenda xhamis s tij. Shih: Ba{agi}, S., Gazi Husrevbeg, Sarajev 1908; Truhelka, ]iro, Gazi Husrevbeg, njegov `ivot i njegovo doba, Sarajev 1912; Spomenica Gazi Husrevbegove 400 godi{njice, Sarajev 1932; Oki, Tayyib, Gazi Husrev Bey, EID, XII, 453-454. Truhelka, ]iro, po aty, f. 176-78. Spaho, Fehim, Prevod Gazi Husrevbegove Vakufname iz 1531 godine, Spomenica, f. 18-19; Clayer Nathalie, Mystiques Etat & Societe, Les Halvetis dans laire balkanique de la fin du XVe siecle a nous jours, f. 97.

Tesavvufi n Ballkan

143

Gazi Husref Beu si edhe shum udhheqs dhe administrator vendor t asaj kohe, kan qen t ndikuar prej Tarikatit Halveti pr shkak se ky tarikat me prpikri i ka ndjekur parimet e sheriatit islam, por edhe pr at se shejht e ktij tarikati kan qen shum t afrt me Portn e Lart. N kt periudh n pushtet ishte Sulltan Sulejman Kanuniu i cili kishte marrdhnie shum t afrta me shejht e Tarikatit Halveti. Ai ka ndihmuar nga buxheti shtetror ndrtimin e disa teqeve, si p.sh. Teqes s Ibrahim Ummi Sinanit (v.976/1568), njri prej shejhve t mdhenj halveti dhe themelues i degs Sinanijje n Topkapi t Stambollit; dervisht dhe teqet kan qen t liruara prej t gjitha tatimeve; atyre u sht dhn rrog nga buxheti shtetror, si p.sh., Shejh Hasan Zarifiu (v.977/1569-70), shejh i degs Gulshenijje t Tarikatit Halveti; numr i konsiderueshm i shejhve kan qen t obliguar me pun edhe brenda sarajit t Sulltanit, p.sh., shejhu i Tarikatit Sadijje, Sadi b. Ishak elebiu (v.947/1540) ka qen njri prej kshilltarve kryesor t Sulltan Sulejmanit. Po ashtu kur Sulltan Sulejmani sht nisur n luft, ai me vete ka marr shejh t caktuar q ta ngren moralin e ushtris s tij, p.sh., kur sht nisur n luftn e tij t par pr ta liruar Beogradin (927/1521), me vete e ka marr Jorganxhi Emir Efendiun (v.977/1569), n luftn e Sigetvarit (1566) me vete e ka marr shejhun halveti Nureddinzade Efendiun (v.981/1574); disa prej shejhve kan qen shok t ngusht me Sulltan Sulejmanin, si p.sh., shejhu Sinani Merkez Efendiu (v.959/1552).417 Duke filluar prej gjysms s dyt t shekullit XIX, ndikimi i Tarikatit Halveti sht dobsuar dhe Teqeja Halvetiane e Gazi Husref Beut ka kaluar n duart e shejhve Nakshibendi.418
417

418

Raportet e Sulltan Sulejmanit me shejht e ndryshm i argumentojn edhe beratt dhe fermant e shumt t tij q i ka lshuar n favor t shejhve. Shih: Basbakanlik Osmanli Arsivi 735 numarali Tapu Tahrir Defteri; Topkapi Sarayi Muzesi Osmanli Saray Arsivi Katalogu: Hukumler-Beratlar, fash. II, no. E.I-12476, Ankara 1988, f. 156: Barkan, po aty, f. 307, 309, 314, 319, 325. Tradita e ndrrimit t shejhve t tarikateve t ndryshme sht tradit e teqeve n trojet ballkanike. Pikrisht pr kt edhe sht pothuajse e pamundur q me saktsi t tregohet prkatsia e teqeve t caktuara n

144

Kllapia e Tesavufit

Ndryshimi i dyt me rndsi i cili ka ndodhur n kt teqe sht shndrrimi i saj n Medrese. Pas vitit 1860 n ndrtesn e teqes n vend t dervishve kan filluar t banojn nxnsit e medreses. Raste t ngjashme t shndrrimit t teqeve n medrese do t hasen edhe n vise t tjera t Ballkanit. Mirpo edhe pse teqeja sht shndrruar n medrese, n t nuk sht ndrprer tradita intelektuale sufike, gjegjsisht, sht br zikr, jan lexuar veprat sufike si Mesnevija e Mevlans dhe Fususul-Hikemi i Ibn Arebiut.419 Personat q kan qen t angazhuar si shejh n kt teqe n shekujt XVIII dhe XIX jan: Shejh Muhammedi, biri i Ahmedit (v.1731), Shejh Sabiti, biri i Muhammedit (v.1765), Ahmedi, biri i Mustafas (v.1812), Mehmed Velihoxhii i quajtur Razi (v.1786), Muhammedi, biri i Ahmedit (v.1852), Dervish Hashimi (v.1864) Muhammed Haxhijamakovii (v.1878), Shejh Arif Kurdiu (v.1890).420 Teqeja e dyt halvetiane me rndsi n Sarajev sht Teqeja e Shejh Ibrahim Bistrigiut. Ajo sht ndrtuar nga ana e Shejh Ibrahim Bistrigiut,421 i cili ka qen murid i Teqes s famshme halvetiane t Uzhices, gjegjsisht Shejh Muslihuddinit. Kjo teqe
Ballkan. Kalimi i Teqes Halvetiane t Gazi Husref Beut n duart e shejhve Nakshibendi mund t ket ndodhur pr shkak se nuk sht gjetur shejh halveti i cili i ka plotsuar kushtet e krkuara me vakufnamen e Gazi Husref Beut. Leximi dhe sqarimi i njrs prej veprave m t vshtira t letrsis klasike islame, Fususl-Hikem t shkruar nga doajeni i Tesavvufit islam, Muhjuddin ibn Arabiu, ka qen tradit edhe e viseve tona. N Bosnj sqarime t Fususit kan dhn dr. Shakir Sikirii, Shejh Haxhi Husni ef. Numanagii, ndrsa dijetari dhe poeti me emr i Shkupit n gjysmn e par t shekullit XX, Fettah ef. Raufi, ka br krahasime t Fususit me veprat filozofike t kohs. Shih: Had`ibajri}, Fejzullah, Tesavvufsko-tarikatska Poema Abdullaha Bo{njaka, n Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke, II-III, Sarajev 1974, f. 31; Popovi, Alexandre, Lheritage Spirituel Dibn Arabi Dans Les Balkans Dhier et Daujordhui, Les Dervishes Balkaniques Hier et Aujourdhui, f. 319. ^ehaji}, D`., po aty, f. 87-88. Pr jetn dhe veprn e tij shih: Mehmet Surejja, Sicill-i Osmani Yahud Tezkire-i Mesahir-i Osmaniyye, (prg. Abdul-Kadir Yuvali, Mustafa Keskin), Stamboll 1995, I, 10.

419

420 421

Tesavvufi n Ballkan

145

ka punuar deri n Luftn e Dyt Botrore. Teqeja e Shejh Ibrahim Bistrigiut i ka takuar degs Xhemalijje t Tarikatit Halveti si edhe ajo e Uzhices.422 Administratori i Travnikut, qyteti i dyt me rndsi n Bosnj n periudhn osmane, Eli Ibrahim Pasha,423 prve ndrtesave t tjera me konotacion sakral dhe profan t cilat i ka ndrtuar n kt qytet, ka ndrtuar edhe nj teqe halvetiane. Pas ndrtimit teqeja sht meremetuar edhe disa her. Edhe teqeja e Eli Ibrahim Pashs n Travnik n periudhn e fundit sht shndrrruar n medrese dhe n t duke filluar prej viteve tridhjet t shekullit XIX n postin e shejhut jan ulur pjestart e familjes s njohur intelektuale boshnjake Korkut, t cilt njkohsisht kan qen edhe myftinj t Travnikut dhe msimdhns (muderris) n medrese.424 Prve Sarajevs dhe Travnikut n Bosnj teqe halvetiane ka patur edhe n Vishegrad, Bijelin, Rudo dhe Tuzln e poshtme.425 N Hercegovin, n afrsi t Mostarit n vendin e quajtur Blagaj ka vepruar nj teqe halvetiane shum e bukur, e cila ka mbetur n kmb deri n ditt e sotme. Kjo teqe sht ndrtuar para ardhjes s Evlija elebiut n kto vise n shekullin XVII. Evlija elebiu e prshkruan si nj vend mahnits prreth lumit Buna, n t ciln dervisht (ushshak) diskutojn pr tema t ndryshme fetare.426 Kt teqe t bukur e ka ndrtuar muftiu i Mostarit, Zijauddin Ahmed b. Mustafa, i cili njkohsisht ka qen edhe murid i Shejh Hasanit dhe Shejh Isait, bijve t Shejh
422 423

424

425 426

Pr shejht e ksaj teqeje shih: ^ehaji}, po aty, f. 90-91. N Sixhill-i Osmani pr kt person thuhet si vijon: El-haxh Ibrahim Pasha ka qen nga Egribozi. N vitin 1111/1699-1700 sht drguar si i drguar i posam n Austri dhe n kthim e sipr sht emruar guvernator i Temishvarit dhe Janovs dhe ka vdekur n vitin 1708. Shih: Sicill-i Osmani, I, 111. Mujezinovi}, M. Turski Natpisi u Travniku, n Prilozi Orijentalne Filologije, XIV-XV, 166-168; ^ehaji}, po aty, f. 96; Bejti}, A., Dervi{ M. Korkut kao kulturni i javni radnik, Sarajev 1974, f. 18. ^ehaji}, po aty, f. 96-97. Evlija elebi, Seyahatname, VI, 475.

146

Kllapia e Tesavufit

Muslihuddinit t Uzhices. Teqeja e Blagajit nj her sht rindrtuar nga Omer Pasha Latasi n vitin 1851, kurse pr s dyti n vitin 1952 nga ana e Entit pr Mbrojtjen e Monumenteve Kulturore t Bosnjs.427 Ekzistojn supozime se n kt teqe sht varri i Sari Salltkut.428 Prve Teqes s Blagajit n Hercegovin si teqe halvetiane kan vepruar edhe teqet e Konjicit (Belgradik) dhe Pruscit (Akhisar).429 Tarikati Halveti ka qen mjaft aktiv dhe i prhapur edhe n Serbi, dhe at sidomos n shekullin XVIII. Trekndshi Beograd-aak-Uzhice si rezultat i ndrtesave dhe arkitekturs fetare n to, ka marr trajtn e qyteteve orientale. N t gjitha kto vise ka patur edhe teqe, mirpo n kt periudh qendr e Tesavvufit e n veanti e Tarikatit Halveti ka qen Uzhica. Numri i madh i shejhve t qyteteve dhe krahinave prreth kan qen nga Uzhica. 430 Teqeja Halvetiane-Xhemalijje e Uzhices sht lidhur pr qendrn n Stamboll nprmjet Bali Efendiut nga Sofja (v.960/1553) dhe halifeve t tij. Bali Efendiu i Sofjes ka qen halife i shejhut t njohur halveti t Stambollit, Kasim elebiut (924/1518). Pasi q ka vepruar si shejh nj koh t caktuar n Teqen e Semerxhi Ibrahim Efendiut n Stamboll, Bali Efendiu ka shkuar n Sofje dhe deri n vdekje e ka thirr popullatn e viseve t ndryshme ballkanike n Islam. Bali Efendiu i Sofjes i ka shkruar nj koment t bukur veprs Fususul-Hikem t Ibn Arabiut.431 Postnishini i Teqes Halvetiane t Uzhices sejr-i sulukin e ka plotsuar pran halifit t Bali Efendiut Kurt Mehmed Efendiut432
427

428 429 430

431 432

Bejti}, Alija, Spomenici Osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, n Prilozi Orijentalne Filologije, IIIIV, Sarajev 1953, f. 297. Oki, Tayyib, Sari saltika Ait Bir Fetva, AUIFD (1952), I, 52. ^ehaji}, po aty, f. 98, 101. Musi}, Omer, Tre}a Poslanica [ejha Muhammeda iz U`ica, n Prilozi, VIII-IX, Sarajev 1958, f. 13; Clayer, Nathalie, po aty, f. 186. Husein Vassaf, Sefine, III, 227. Bursali, Osmanli Muellifleri, I, 145.

Tesavvufi n Ballkan

147

dhe m von sht kthyer n Uzhice, ku ka ndrtuar nj teqe dhe sht br shejh i saj. Pr nj koh t shkurtr teqeja e tij do t shndrrohet n qendr e cila do ti shqetsoj edhe administratort osman n Beograd. Gjat udhtimit t tij npr Serbi, Evlija elebiu e ka vizituar edhe kt teqe dhe thot q Shejh Hasani, i biri i Shejh Muslihudiinit, i cili n kt periudh ka qen shejh i teqes, ka patur 20.000 murid, ndrsa pr shejhun thot se ka qen dijetar, evlija dhe shejh i mir.433 Pas Shejh Hasanit n vend t tij ka kaluar vllai i tij, Shejh Isa. Pas pushtimit t Uzhices nga ana e austriakve, Shejh Isa sht larguar prej Uzhices.434 Nga mesi i shekullit XVIII n teqen e Uzhices shejh ka qen Shejh Muhammed Muhjuddin Mustafa i njohur si Shejh Muhammed, i cili ka qen n konflikt t pandrprer me administratort osman n Beograd, Sejjid Mehmed Pashn dhe Sherif Halil Jusuf Pashn. N disa letra t cilat ua ka drguar valive t Beogradit, Shejh Muhammedi ua trheq atyre vrejtjen se nuk duhet ta akuzojn at, sepse ai sht njeri i cili vepron n baz t rregullave t Librit t Allahut dhe Sunnetit t Pejgamberit dhe se ata vet duhet t prmirsohen, prndryshe zullumet dhe udhheqja e padrejt e tyre do t bjn q Beogradi, i cili sht i njohur si vend i lufts n rrug t Zotit, t shndrrohet n vend t trazirave.435 N bibliotekn e Manastirit t franeskanve n Mostar sht ruajtur n dorshkrim nj poezi e Shejh Muhammedit me dymbdhjet bejite (dyvargsh), n t ciln ai i akuzon valijt e Beogradit pr tirani dhe zullum. Disa prej vargjeve t poezis n prkthim t lir jan:
433 434 435

Evlija elebi, Seyahatname, VI, 415. ^ehaji}, po aty, f. 107. N lidhje me letrat e drguara t Shejh Muhammedit t Uzhices valive t Beogradit shih: Musi}, Omer, Poslanica [ejha Muhammeda U`i~anina Beogradskom Valiji Muhammed Pa{i, n Prilozi, II (1952), f. 185-194; po ai, Tre{a Poslanica [ejha Muhammeda iz U`ica, n Prilozi, VIIIIX, (1958-59), f. 192-202; po ai, Jo{ dva pisma iz korespodencije U`i~kog [ejha Muhammeda, n Prilozi, XII-XIII (1962-63), f. 249-254.

148

Kllapia e Tesavufit

A e pat shenjn e nj tradhtie Q u paraqit n bot nga drejtuesit e Sheriatit Qan melekt n qiell e besimtart n tok Pr zullumin q iu b fakirit Kush pati din e iman e shtrin pr toke Ndrsa n Beograd trilluan nj ser mashtrimesh Por fakiri gjithnj konsullton Librin Pastaj i ngjitet veprs. Zalim Halili me tiranin u konsultua Pa besnikri iu bashkangjit zullumit...436 Prve Uzhices edhe Beogradi ka qen nj prej qendrave t Tarikatit Halveti. Evlija elebiu n mesin e 17 teqeve t Beogradit e prmend edhe Teqen Halvetiane t drejtuar nga Shejh Kuruxhuzade. Evlija elebiu thot se Kuruxhuzadeja ka qen nj shejh i mir dhe i devotshm dhe murid i Mahmud Efendiut nga Yskydari i Stambollit. Kjo teqe ka vepruar deri nga mesi i shekullit XVIII dhe sht prmendur edhe n vakufnamen e defterderit t Beogradit, Ahmed b. Ibrahimit n vitin 1153/1740.437 N mesin e shejhve halveti t cilt kan vepruar n Beograd prmendet edhe Hamza Dedeu. Ai ka qen murid i themeluesit t nndegs Sinanijje t degs Ahmedijje t Tarikatit Halveti, Ibrahim b. Abdurrahman Halvetiut (v.976/1568) dhe e ka bartur kt tarikat n Beograd. Prve Beogradit n disa burime prmendet se teqe halvetiane ka patur edhe n Krushevc, Nish, Vranj dhe Leskoc.438
436 437 438

Shih: Musi}, Omer, Tre}a Poslanica, f. 201 Evlija elebi, Seyahatname, V, 372. Munir-i Belgradi, Silsiletul-Mukarrebin, dorshkrim n Bibl. e Sulejmanijjes n Stamboll; ^ehaji}, po aty, f. 105; Stamboll Basbakanlik Osmanli Arsivi 6675; Kujud-i Kadime, 757; Had`ivasiljevi}, Jovan, Ju`na Stara Srbija, Kumanovska Oblast, Beograd 1909, f. 52; Clayer, Nathalie, po aty, f. 272.

Tesavvufi n Ballkan

149

Tarikati Halveti sht nj ndr tarikatet m t prhapura n Kosov. N mesin e shum degve dhe nndegve t ktij tarikati, n Kosov kan qen t pranishme kto: Karabashijje, Xherrahijje, Hajatijje dhe Sinanijje.439 Qyteti i Prizrenit n periudhn osmane si dhe m pas ka qen nj prej qendrave me rndsi t jets sufike dhe t pranis s tarikateve t ndryshme n Kosov e m gjer. Pothuajse t gjitha tarikatet e prhapura n Ballkan i kan patur teqet e tyre n Prizren. Teqeja Halvetiane n qendr t Prizrenit440 sht themeluar nga ana e Pir Osman Babai. Pir Osman Babai ka lindur n fshatin Vezh t Lums.441 Pas prfitimit t msimeve t para n vendlindje, Shejh Osman Babai ka shkuar n Serez dhe aty e ka mbaruar sejr-i sulukin pran shejhut t njohur Halveti-Karabashi t Serezit, Pir Husejin Siroziut (v.110/1698-99) dhe sht kthyer n Prizren n fillim t shekullit XVIII, ku dhe e ka themeluar teqen. Teqeja e themeluar nga ana e Shejh Osman Babait ka qen erdhja dhe qendra e Tarikatit Halveti-Karabashi n trojet shqiptare. Pas Shejh Osmanit n Teqen Halveti-Karabashi n Prizren kan shrbyer kta shejh: Shejh Ahmed b. Shejh Osmani (shek. XVIII), Shejh Sinan b. Shejh Osmani (v.1223/1808-09), Shejh Husein b. Sinani (v.1218/1803-04), Shejh Xhemaluddini, Shejh Shehabuddini, Shejh Alaudin b. Shehabuddini (v.1918), Shejh Huseini (v.1926), Shejh Hasani (v.1955), Shejh Nexhatiu.442 Prve Teqes Halveti-Karabashi n Prizren kan vepruar edhe tri teqe halvetijje-sinanijje, nndeg e cila sht themeluar nga
439

440

441 442

Shumica e shejhve t teqeve t Ballkanit kan patur ixhazete prej disa tarikateve, prandaj edhe sht vshtir q t prcaktohet me saktsi se cila teqe cils deg ose nndeg i takon. Kto q i prmendm jan vetm ato t cilat arritm ti prcaktojm n baz t disa t dhnave, ndrsa ka mundsi q t ken qen t pranishme edhe degt e tjera. Teqeja Halvetiane e Prizrenit sht nj teqe e bukur e cila ka hyrje nga t dy ant. N brendi t mureve t teqes ka nj avli t bukur me shatrvan. Ndrtesa e teqes sht njkatshe me semahane t ndar. Rexhepagi, Jashar, po aty, f. 160. Shih: ^ehaji}, po aty, f. 115; Clayer, Nathalie, po aty, pjesa e shtojcave.

150

Kllapia e Tesavufit

ana e Ibrahim Ummi Sinanit (v.976/1568).443 Teqeja e par sinanijje sht themeluar nga ana e Kutub Shejh Musait nga Horosani444 n fillim t shekullit XVII. Kutub Musa Efendiu sht murid i Dervish Efendiut t Shkodrs, Dervish Efendiu sht murid i postnishinit t teqes Bukagili t Shkupit, Shejh Hasan b. Mehmedit (v.1562); Shejh Hasani sht murid i Shejh Veli Dedeut, shejhut t Teqes s Vardarit n Shkup, ndrsa ky i fundit sht murid i halifes s Ummi Sinanit dhe themeluesit t Teqes Sinanijje n Ejup t Stambollit, Shejh Nasuh Efendiut (v.976/1568).445 Pas Shejh Musait n post n kt teqe jan ulur: Shejh Hasani, Shejh Mahmudi, Shejh Muhammedi, Shejh Akib Omeri, Shejh Ismaili, Shejh Mustafai, Shejh Abdulfettahu,
443

444

445

Haririzadeja n Tibjan thot se Ummi Sinani ka lindur n Burs, Tibjanul-Vesail, II, 142; ndrsa Bursali Mehmed Tahiri prmend edhe nj prcjellje se Ummi Sinani ka lindur n Prizren, Osmanli Muellifleri, I, 20. N mesin e dervishve ka mjaft gojdhna hagjiografike (menkibe) n lidhje me jetn dhe veprn e Kutub Shejh Muss. N njrn prej tyre thuhet: Tre shejh t muar t Arabis jan nisur ta vizitojn Prizrenin dhe posarisht Kutub Shejh Musn. Kur i jan afruar Prizrenit, njri prej tyre ka thn n vete se do t ishte shum mir n qoft se kur t mbrrijm n konak te shejhu t ket grosh me pastrm. I dyti ka dshiruar n vete t ket buk t ngroht, ndrsa i treti rrush. Shejh Musa ka qen duke ndenjur n postin e tij dhe i ka lexuar mendimet e tyre, ka thirr oxhakiun e vet dhe i ka thn q pr dark t prgatis grosh me pastrm, t shkoj te bukpjeksi dhe ti thot t nxjerr buk t ngrohta pr dark dhe n fund i ka thn q t shkoj n vresht dhe t marr rrush. Oxhakiu i ka br t gjitha kto, mirpo meq ka qen dimr, ka menduar se si do t gjej rrush n vresht. Q mos ta thyej fjaln e Shejhut, ka shkuar n vresht dhe ka vrejtur se do rrnj ka qen prplot me rrush. Ka marr pak dhe sht kthyer. Kur kan ardhur mysafirt, Shejh Musa u ka thn: sht e logjikshme t krkohet buk dhe grosh, mirpo t oi t krkosh rrush n kt stin t dimrit. Ditn e nesrme oxhakiu prsri ka shkuar pr t mbledhur rrush, mirpo aty ska gjetur gj. sht kthyer dhe e ka pyetur Shejhun se ka ka ndodhur me rrushin, e ai i sht prgjigjur: do dit nuk sht dje. Menkibe t ngjashme ka edhe pr shejht e tjer t mdhenj n botn islame. Nj menkibe e ngjashme tregohet edhe pr Aziz Mahmud Hudajiun, themeluesin e Tarikatit Xhelveti. Shih: Yilmaz, H. Kamil, Aziz Mahmud Hudayi, Hayati, Eserleri, Tarikati, Stamboll 1990, f. 79-80. Clayer, Nathali, po aty, pjesa e shtojcave.

Tesavvufi n Ballkan

151

Shejh Ismaili, Shejh Omeri, Shejh Vehbiu, Shejh Abdurrahmani, Shejhzade Mahmudi.446 Teqeja e dyt e Sinanijve n Prizren sht Teqeja e Shejh Ali Rexhep Koros e themeluar n vitin 1768. Prve ktyre teqeve sinanijje n Prizren n koht m t vonshme ka filluar me veprimtari edhe nj teqe sinanijje e themeluar nga ana e Shejh Shaban Shishkos. Si teqe m t vjetra halvetiane n Kosov prmenden edhe teqet halvetiane t Rahovecit, Damjanit, Mitrovics, Gjakovs, Deanit dhe Gjilanit.447 Tarikati Halveti me degt e tij ka qen mjaft i prhapur edhe n Maqedoni. Shejh Salih Babai i lindur n fshatin Shat t Prizrenit dhe murid i Teqes Halveti-Karabashi t Prizrenit, n bregun e djatht t lumit Vardar n Shkup ka themeluar nj teqe t ktij tarikati. Edhe n kt teqe posti ka kaluar nga babai n birin dhe shejh kryesisht kan qen bijt e Shejh Salih Babait.448 Teqeja ka patur numr t konsiderueshm t muridve edhe nga Maqedonia Lindore. N shekullin XVII n Shkup sht themeluar edhe nj teqe halvetiane nga ana e Adem Babait e cila ka mbajtur emrin Zinxhirli Tekke. Prve Adem Babait n kt teqe shejh kan qen edhe: Shejh Haxhi Sulejmani, Shejh Ebu Beqiri, Shejh Haxhi Osmani, Shejh Ali Efendiu, Shejh Mustafa Kenziu, Shejh Ali Fahriu. Shejhu i fundit i teqes, Mehmed Ferid Sulejmani, ka qen halveti-xherrahi.449
446 447 448

449

^ehaji}, po aty, f. 116. Shih: Rexhepagi, po aty, f. 160-165. Shejhu i fundit i ksaj teqeje e cila sht rrnuar n periudhn komuniste ka qen Shejh Hajdari, babai i Shejh Erollit, shejhut t Teqes Rifaijje n Shkup. Shih: Galaba Palikru{eva, Dervi{kiot red Halveti vo Makedonija, n Zbornik na [tipskiot Naroden Muzej, I (1958-59), Shtip, f. 111; Clayer, po aty, f. 215; Kumbarad`i Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje, f. 133. Palikru{eva, po aty, f. 113; Masulovi Marsol Liljana et olanevska Olga, Propos Recueitis et Documents Sur des Tekke de Skopje Disparus, n Anatolia Moderna, IV; Derviches Des Balkans, Disparitons et Renaissances, Paris 1992, f. 80.

152

Kllapia e Tesavufit

N Shkup kan vepruar edhe dy teqe sinanijje. E para prej tyre sht Teqeja e Velijuddin Vardarit. Kjo teqe sht themeluar nga fundi i shekullit XVI dhe ka vepruar deri n fund t shekullit XIX. Themelues i ksaj teqeje sht muridi i Ummi Sinanit, Abdulhadi Vardari.450 Kjo teqe prmendet edhe n dytre berate me t cilat sht emruar shejhu i ksaj teqeje. Njri prej berateve mban datn 5 Dhilhixhxhe 1220/25 Janar 1806, ndrsa t tjert jan t viteve 1833, 1836 dhe 1878.451 Teqeja e dyt Sinanije n Shkup sht themeluar nga Ipliki Hasan Efendiu dhe quhet Bukagili. Kjo teqe ka qen afr xhamis s Jahja Pashas dhe sht rrnuar nga trmeti i vitit 1963. Shejh t ksaj teqeje kan qen: Shejh Dervish Efendiu, Shejh Shit Efendiu, Shejh Terzili Ali Efendiu, Shejh Ibrahim Bukagili, Haxhi Abbas Babai, Shejh Ibrahimi, Shejh Bahaeddini, Shejh Halidi, Shejh Ibrahimi, Shejh Abbasi dhe Shejh Kadri Efendiu.452 Prve ktyre teqeve n Maqedoni teqe halvetiane ka patur edhe n: - Veles - teqen e ka themeluar Shejh Mehmeti, murid i Teqes Halveti-Karabashi t Prizrenit.453 - Matej t Kumanovs - teqe halvetiane dhe tyrbe e Osman Babs. - Vaksinc t Kumanovs - teqeja sht prmendur n Raportin e Ulema Mexhlisit t Shkupit n vitin 1939. - Kriva Pallank - q prmendet n nj silsilename (fletushk q prmban emrat e dervishve t nj tarikati ose teqeje) q gjendet n Arkivin e Shkupit. - Kratov dhe Koan - Shtip - etnologu bullgar Gadzanov ka prmendur se n kt qytet ka dy teqe halvetiane, njra karabashijje, ndrsa tjetra sinanijje.454
450 451 452 453 454

Clayer, po aty, shtojca. ^ehaji}, po aty, f. 116. Masulovi-olanevska, po aty, f. 75; Clayer, po aty, f. 152, 172: Palikru{eva, po aty, f. 112. Gadzanov, D. Mohamedani pravoslavni i Mohamedani sektanti v Makedonija, n Makedonski Pregledi, I, 4, f. 61.

Tesavvufi n Ballkan -

153

N Banjsko t Strumics ka patur nj teqe xherrahijje e themeluar nga Ismail Babai.455 - N Gostivar ka patur nj teqe halvetiane e cila ka vepruar deri n vitin 1951. Shejhu i fundit i teqes ka qen Shejh Ismaili.456 - N Rahe t Shkupit ka patur nj teqe xhelvetiane. N kt teqe shejh ka qen Hafiz Ahmed Xhevdet Efendi Rasheviu.457 Dega m e prhapur e Tarikatit Halveti n Maqedoni ska dyshim se ka qen Dega Hajatijje. Dega Hajatijje sht themeluar nga Pir Mehmed Hajatiu (v.1180/1766-67) dhe sht nndeg e Degs Ramazanijje-Ahmedijje t Tarikatit Halveti.458 Pir Mehmed Hajatiu ka lindur n Buhar, ku ka marr msimet e para dhe sht vendosur n Edrene. Prej Edrenes ka shkuar n Serez pran Husein Baba Siroziut dhe aty e ka prfunduar sejr-i sulukin e tij. Me rekomandimin e Husein Baba Siroziut sht nisur pr n viset e Maqedonis s sotme dhe sht ndalur n Krov. N vitin 1667 ka ardhur n Ohr, mirpo administratort e qytetit nuk e kan lejuar q t ndrtoj teqe brenda n qytet. Ai ka ndrtuar nj teqe jasht qytetit, por nuk sht pajtuar me mendimin e udhheqsve t qytetit, prandaj ka shkuar tre her n Stamboll pr tu ankuar. N fund i sht lejuar q t ndrtoj teqen pran Medreses s Ohrit.459 Shejh Mehmet Hajatiu n Teqen e Ohrit ka prgatitur edhe dervish pr teqet e tjera anemban territorit shqiptar. Teqeja HalvetiHajati e Ohrit njkohsisht sht edhe teqe qendrore (asitane) e ksaj dege. Pas themeluesit t teqes, Pir Mehmed Hajatiut, n kt teqe n post jan ulur kta shejh: Shejh Osmani, Shejh Abdul-Kerim b. Osmani, Shejh Abdulhadiu, Shejh Mehmedi,
455 456 457

458

459

Ayverdi, E.H., po aty, III, 243. Trifunovski, J.F., Skopski Derven, Beograd 1952, f. 34. Had`ibajri}, F., Pred 40 godi{njicu smrti Hafiz Ahmed D`evdet Efendi Ra{~eli, Preporod, 12 (212), Sarajev, 15 qershor 1979, f. 12. Shih: Uludag, Suleyman, Halvetiyye, klasifikimi skematik, n EID, XV, 392-393. Tevfik, Mehmet, Manastir Vilajetinin Tarihesi, Manastir 1327/1910-11, f. 88.

154

Kllapia e Tesavufit

Shejh Ismail Hakkiu, Shejh Zekerijja, Shejh Mustafai, Shejh Jahja.460 Teqeja Hajatijje e Ohrit si qendr e madhe sufike ka ndikuar n zhvillimin sufik, kulturor t Ohrit si dhe t qyteteve prreth tij. Dervisht e ksaj teqeje m von kan hapur teqe n Strug, Krov, Manastir, Shtip, Gjirokastr, Elbasan etj. Prve ksaj teqeje n Ohr si teqe halvetiane ka vepruar edhe Teqeja e Shejh Hasanit e cila ka qen aktive deri n Luftn e Par Botrore.461 Teqeja Halveti-Hajati e Strugs sht themeluar nga ana e Hasan Dedeut, murid i birit t Pir Mehmed Hajatiut, Shejh Osmanit.462 Pas Hasan Dedeut n post t ksaj teqeje jan ulur: Shejh Kadriu, Shejh Arifi, Shejh Rifati, Shejh Mustafai, Shejh Kemali.463 M sipr prmendm se Pir Mehmed Hajatiu n fillim sht ndalur n Krov. Ai sht vendosur n Xhamin e Ishak Beut dhe aty ka ndikuar q imami i xhamis s bashku me nxnsit e tij t hyjn n tarikatin e tij dhe m von t themeloj nj teqe t ktij tarikati n Krov. Teqeja e dyt Halveti-Hajati n Krov sht themeluar nga ana e ullu Babs. Teqen e tret t ktij tarikati e ka themeluar Shejh Abdul-Kerimi. Prve teqeve brenda n Krov nj teqe halveti-hajati ka patur edhe n fshatin Zajas, themelues i s cils sht Shejh Selimi. Kjo teqe m von sht shndrruar n xhami, por n oborrin e saj jan tyrbet e Shejh Selimit dhe Shejh Mustafait. 464

460

461 462

463

464

^ehaji}, po aty, f. 113; Palikru{eva, po aty, f. 115; Clayer, po aty, shtojca. Pas Shejh Jahjs n post sht ulur Shejh Kadriu, ndrsa pas tij teqeja ka mbetur pa shejh. \or|evi}, T., Na{ narodni `ivot, f. 393. Kjo teqe sht mjaft aktive edhe n ditt e sotme dhe funksionon n baz t rregullave t Sheriatit. N teqe prve manifestimeve t veanta t Tarikatit Halveti-Hajati, falen pes koh namaz, ka t vendosur dy imam dhe zhvillohen edhe shum aktivitete t tjera fetare. N periudhn e fundit dhikrin n teqen e Strugs e udhheq Shejh Arifi nga Ohri. I biri, Ilhan efendiu sht njri prej dy imamve t teqes. Clayer, N. et Popovi, A., po aty, IV, 47. ^ehaji}, po aty, f. 114; Palikru{eva, po aty, f. 117.

Tesavvufi n Ballkan

155

Halifeja i Shejh Osmanit t Ohrit, Abdi Baba, n Mhalln e Eprme t Shtipit ka ndrtuar nj teqe halveti-hajati. Dervisht e ksaj teqeje e kan prhapur Tarikatin Halveti edhe n qytetet dhe fshatrat tjera t Maqedonis Lindore.465 Dhikri dhe ritualet e Tarikatit Halveti-Hajati jan pothuajse t njjta me ato t degve t tjera t ktij tarikati.466 N periudhn e par t deprtimeve osmane n Shqipri, Tarikati Halveti ka qen m i prhapur se tarikatet tjera. N periudhn e sundimit t Sulltan Bajezidit II, nga vitet 1490-95, Mirahor Iljas Beu n Kor ka ndrtuar nj teqe halvetiane. Kjo teqe ka kontribuar mjaft n pranimin e Islamit nga ana e popullsis vendase.467 N shekullin XVI teqe halvetiane ka patur n Delvin, Vlor dhe Berat.468 N shekullin XVIII, nn ndikimin e konsiderueshm t teqeve halveti-karabashi t Prizrenit dhe halveti-hajati t Ohrit, n Shqipri n mas t madhe jan prhapur kto dy deg t halvetijjes, ndrsa m pak sht prhapur dega sinanijje. N Shqiprin Veriore, n Has, teqe halveti-karabashi ka themeluar halifeja i Shejh Sinanit t Prizrenit Shejh Hasani i Hasit. N periudhn e shekullit XIX teqe halvetiane ka patur edhe n Lum dhe Kuks.469 Shejh Jusufi nga Peshkopia ka hapur nj teqe halvetiane n kt qytet.

465 466

467

468 469

Palikru{eva, po aty, f. 117. N lidhje me dhikrin, metodn, ilahit dhe kasidet q kndohen n kto teqe shih: Jahja, Abbas, Makedonyada Tekkeler ve Tekke Musikisi, tem e magjistraturs pran Fakultetit Teologjik t Universitetit Marmara n Stamboll, Stamboll 2001, f. 83-100. Evraki-Kujud-i kadime, deft. 758, f. 96. Sami Frashri n KamusulAlam n lidhje me kt person thot: Qyteti i Kors sht ndrtuar n kohn e Iljas Beut i cili ka qen edukator i Sulltan Bajezidit II dhe i afrm i Sulltan Mehmed Fatihut II. Iljas Beu aty e ka bler nj manastir dhe n vendin e tij ka ndrtuar nj xhami, medrese, imaret (kuzhin) dhe teqe dhe n kt mnyr i ka hedh themelet e ktij qyteti... Sh. Sami, Kamusul-Alam, V, 3919. Clayer, N., LAlbanie pays des derviches, f. 13. Clayer, po aty, f. 138; Hasluck, Margaret, The Unwriten Law in Albania, Cambridge Univ. Press, 1954, f. 178.

156

Kllapia e Tesavufit

N Tiran si teqe halvetiane ka vepruar Teqeja e Shejh Ali Pazarit i cili ka qen murid i Pir Osman Babait t Prizrenit.470 Pas Shejh Aliut n post n kt teqe jan ulur: Shejh Ahmedi, Shejh Mahmudi, Shejh Aliu, Shejh Hasani, Shejh Ahmedi.471 Prve ksaj teqeje, Shejh Uvejsi, muridi i Shejh Haxhi Abdulhadi b. Abdul-Kerimit nga Ohri, n gjysmn e dyt t shekullit XIX ka ndrtuar nj teqe halveti-hajati n Tiran, e cila do t veproj deri n Luftn e Dyt Botrore. Pas Shejh Uvejsit n post jan ulur Shejh Hajdari, Shejh Mustafa dhe n fund Shejh Adili.472 Muridt e Pir Husein Siroziut (v.1110/1698-99), Shejh Osman Babai dhe Pir Mehmet Hajatiu, themeluan teqet n Prizren dhe Ohr, ndrsa muridi i tret i tij, Shejh Garibi, n fshatin aj ka themeluar Degn Halveti-Akbashi t Tarikatit Halvetian. Teqeja e ndrtuar nga Shejh Garibi sht konsideruar si asitane e ksaj dege.473 N qytetin e Elbasanit ka patur tri teqe halvetiane, dy prej t cilave kan vepruar deri n Luftn e Par Botrore. Evlija elebiu thot se n Elbasan ka patur 11 teqe, ndrsa me emr i prmend kto: Teqen Xhelveti t Sinan Pashs, Teqen e Xhamis s Hunqarit dhe Teqen e Haxhi Hasanit.474 Ekrem Hakki Ayverdi thot se n regjistrat Kujud-i kadime n lidhje me qytetin e Elbasanit jan t prmendura Zavijeja e Mehmed Efendi Halvetiut dhe n regjistrin e vitit 1134/1721-22 n lagjen e Perviz Ags n Elbasan sht regjistruar Teqeja e Shejh Mehmed Efendiut.475

470

471

472 473

474 475

Vakufnameja e teqes sht regjistruar m 21 Shevval t vitit 1166/16 Shkurt 1705. Shih Ayverdi, E.H., po aty, IV, 388. Kjo teqe sht qendra e halvetijve t Shqipris dhe tash udhhiqet nga ana e Shejh Muammer Pazarit. Teqet tjera halvetiane t Shqipris jan t lidhura pr kt teqe. Shih: Clayer, Nathalie, Mystiques Etat & Societe, Les Halvetis, f. 298. Po aty, f. 256-310; Elsie, Robert, Islam and the dervish sects of Albania, An introduction to their history, development and current situation, n Islamic Quarterly, XIII/4 (1998), Londr, f. 266. Evlija elebi, Sejahatname, VIII, 725. Ayverdi, E.H., po aty, IV, 399.

Tesavvufi n Ballkan

157

Halvetijt kan vepruar edhe n Shqiprin Jugore. N Berat ka patur dy teqe halvetiane. Njra ishte pran Xhamis s Hunqarit. Pr kt teqe flet edhe Evlija elebiu dhe thot se ajo ka patur 40 dhoma ku kan banuar dervisht.476 Teqeja e ndrtuar nga ana e Bajezidit II s bashku me xhamin sht meremetuar nga ana e Kurt Ahmed Pashs dhe n te si shejh sht caktuar Shejh Hasani. N hyrjen e semahanes (vend i dhikrit) ka nj mbishkrim portal (kitabe) ku thuhet: Pronari i t mirave dhe bamirsive Kurt Ahmed Pasha. Allahu ia lehtsoft do gj q don. Falnderimet i takojn Qenies Tnde t pastr, ndrsa Muhammedit t zgjedhur i qoft bekimi dhe shptimi Yt. Edhe familjes dhe shokve t tij margaritar. Kurt Ahmedi e ngriti kt ndrtes t bukur si prag t dashuris. Zoti e bekoft historikun e ksaj teqeje halvetiane. Viti 1196.477 Prve Beratit, teqe halvetiane n qytetet e jugut ka patur edhe n Kor, Pogradec, n fshatin Shngjergj, n Leskovik, n Prmet, n Tepelen ka patur katr teqe halvetiane, n Vlor ka qen teqeja halvetiane e Jakup Efendiut478, n Gjirokastr ka qen zavijeja e Ali Xhennet Gulsheniut e cila sht prmendur n regjistrin e vitit 1085/1669-70, Delvin etj.479 Tarikati Halveti n viset ballkanike n mas t madhe ka qen i pranishm npr qytete dhe sht ndihmuar nga ana e administratorve vendor t Shtetit Osman. Vija e drejt sunnite e ktij tarikati ka ndikuar n prhapjen e ktij tarikati n mesin e shtress intelektuale ballkanike. Si u prmend hollsisht edhe m lart, nj numr i konsiderueshm i shejhve prve detyrs
476

477

478

479

Evlija elebi, Sejahatname, VIII, 693; Meksi, Aleksandr, Ndrtimet e kultit musliman n Shqipri n Studime Historike, 1980/1, Tiran, f. 220-221. Teksti origjinal sht: Sahibul-Hajrat vel-hasenat Kurt Ahmed Pasha Jesserellahu hajre ma jesha. Sanashukr-u bi-aded ej zat-i pakindir guvah Ahmed-i Muhtara ja Rabb kil salat ile selam. Al-u ashabina hem ki onlar durur nur-i Huda. Kurt Ahmed kildi bu dergah-i ishki hosh bina. Barekallah habedha tarihi halvet hanikah. Sene 1196. Shih Ayverdi, po aty, IV, 392. Pr teqen e Jakub Beut dhe dervisht q kan banuar n t flet edhe Evlija elebiu. Gjithashtu e prmend edhe pusin e Iljas Pashs para teqes. Shih: Evlija elebi, Sejahatname, VIII, 706. Shih: Clayer, po aty, f. 202-267;

158

Kllapia e Tesavufit

s tyre n teqet kan punuar edhe si msimdhns (muderris) n medrese. Teqet halvetiane njkohsisht kan qen edhe erdhe t poetve t periudhave t ndryshme.

4. TARIKATI KADIRI Tarikati Kadiri sht njri ndr tarikatet m t vjetra dhe m t prhapura n botn islame. Themeluesi i ktij tarikati sht Abdul-Kadir Gejlaniu, famn e t cilit e kan arritur pak njerz n historin islame. Krahas ksaj ai dhe mendimet e tij jan mirpritur edhe nga refuzuesit m t ashpr t mendimit dhe praktiks sufike n botn islame. P.sh. Ibn Tejmijje sht i njohur me thniet e tij kundr Tesavvufit, por edhe ai i ka respektuar emrin dhe veprat e Abdul-Kadir Gejlaniut. Tarikati Kadiri konsiderohet si institucion i rendit t par n prhapjen dhe zgjerimin e fes islame nprmjet metodave t dashuris dhe respektit. Ky realitet shihet qart edhe n vlersimet e Thomas Anoldit n veprn e tij pr historikun e zhvillimit dhe zgjerimit t Islamit n bot. Themeluesi i Tarikatit Kadiri, Abdul-Kadir Gejlaniu ka lindur n vitin 470/1077 dhe ka vdekur n vitin 561/1165, gjegjsisht ka jetuar 91 vjet. Lindja, jeta dhe vdekja e tij nprmjet llogaritjes s ebxhedit sht prmbledhur me disa fjal tejet t urta. N lidhje me vitin e lindjes, moshn dhe vitin e vdekjes s tij sht shkruar ky varg: Lindi me ashk (dashuri), jetoi me qemal (prsosuri) dhe vdiq me qemal-i ashk (dashuri t prsosur). Fjala ashk sipas llogaris s ebxhedit e jep numrin 470 q sht viti i lindjes s tij. Fjala qemal e jep numrin 91 q tregon moshn e tij. Ndrsa fjala qemal-i ashk e jep numrin 561 q sht viti i vdekjes s tij.480
480

Ebxhedi sht emrtim i vlersimit numerik t alfabetit arab. Ky sistem i vlersimit numerik sht prdorur n prezentimin e datave t vdekjes apo lindjes s personave si dhe n datat e ndrtimit, meremetimit t objekteve t arkitekturs islame. Shkronjat sipas vlerave numerike jan t radhitura n tet fjal, edhe at: ebxhed, hevvez, kelemen, safes, kareshet, thehadh, dadhig. Shkronjat e para prej hemzes e deri te kafi i prezentojn

Tesavvufi n Ballkan

159

Abdul-Kadir Gejlaniu n letrsin e Tesavvufit pranohet si shejh m i madh (gavth, kutub). Ai sht edhe sejjid edhe sherif.481 Pas ardhjes n Bagdad ka msuar fikhun dhe hadithin para dijetarve me fam t asaj kohe si Ebu Zekerijja et-Tebrizi dhe Ebu Bekr el-Muzaffer. M von e zgjodhi rrugn e Tesavvufit dhe u trhoq n vetmi (halvet) prreth njzet e pes vjet. M von edhe ka marr dor (intisab) prej sufiut t njohur t asaj kohe Ebul-Hajr Muhammed b. Muslim ed-Debbas (v.525/1130). Abdul-Kadir Gejlaniu ka ligjruar n teqe dhe n xhami dhe n mesin e dgjuesve t tij ka patur edhe jomusliman, t cilt m von t ndikuar prej ligjratave t tij e kan pranuar Islamin. Thuhet q ka ndodhur q xhamia t mos i nx njerzit dhe shejhu t ligjroj nn qiell t hapur.482 Pas Abdul-Kadir Gejlaniut mendimet dhe praktikn e tij n mas t madhe n viset e ndryshme t bots islame i kan bartur bijt dhe nipat e tij. N mesin e tyre m i njohuri sht Ibrahimi (v.592/1195). Abdul-Kadir Gejlaniu shtjeve sufike u sht afruar n trajt praktike. Ai nuk thellohet tepr n prapavijn filozofike, nuk diskuton ant deskriptive t shtjeve por m tepr ndalet n bazat dhe rezultatet e tyre. Ai n vete i ka ngrthyer t gjitha cilsit q duhet ti ket nj udhrrfyes i prsosur (murshid-i kamil). Ja disa cilsi t nxjerra prej bisedave dhe fjalimeve t tij: 1. Ai sht n rrugn e Pejgamberit a.s. E ka ndjekur at n haje, pije dhe sjellje.

481

482

numrat prej 1-100, ashtu q prej 1-9 sht sistemi tek, ndrsa prej 10-100 sistemi ift. Gjegjsisht pas numrit 10 vazhdon 20, 30, 40, ..... Kur arrihet n numrin 100 vazhdohet me 200, 300, 400..... Numri i fundit sht 1000. Sejjid d.t.th. i ndershm. N terminologjin islame prdoret pr personat q jan t gjenealogjis s Huseinit r.a.; ndrsa sherif d.t.th. i ndershm dhe prdoret pr personat gjenealogjia e t cilve rrjedh nga Hasani r.a. Abdul-Kadir Gejlaniu nga i ati ka qen gjeneaolgjia e Huseinit r.a., ndrsa nga e ma nga gjenealogjia e Hasanit r.a.. Ligjratat e tij m von jan prmbledhur n veprn e tij el-FethurRabbani.

160

Kllapia e Tesavufit

2. Ai sht roje e ders s drejtsis. Popullin e thirr drejt t Vrtets. sht thirrs n rrug t Allahut. Njerzit i ka thirr ta respektojn Zotin e jo at. 3. Ai sht vetm kshillues. sht larg prej unit dhe popullit. 4. Pr njerzit sht si uji q pastron. Si fanari q e tregon rrugn. T mirn e bn pa kundrvler. Ai u shrben njerzve pr hir t Zotit. Ndrsa pr hipokritt sht hidhrim i Zotit mbi ta. sht zjarr. 5. Atyre q vijn tek ai ua mson mangsit e ksaj bote. Ata q dshirojn t thellohen n dashurin e Allahut i shoqron. N realitet, ai Fikhun dhe Tesavvufin i sheh si plotsues t njritjetrit dhe vendos nj ur kaluese mes ktyre dy disiplinave. Ai gjat prezentimit t mendimeve sufike nuk e l pas dore as ann ekzoterike t tyre. Gjat sqarimit t rregullave t drejtsis islame flet edhe pr ezoterikn e tyre. N prezentimin e Islamit nuk bazohet vetm n metodat mistike por ndalet edhe n mnyrn e bartjes s trashgimis profetike nprmjet disiplinave t tjera shkencore islame. Me nj fjal, ai ka bashkuar medresen me teqen (ribatin). Pr tarikatin e tij thot: Tarikati yn sht ndrtuar mbi Kuranin dhe Sunnetin. Karakteristikat e rrugs son jan: qetsia e zemrs, bujaria, ndarja e bollshme e lmoshs dhe durim i vuajtjeve. Dhikri n Tarikatin Kadiri bhet me z (xhehri) dhe n kmb (kijami). N dhikrin i cili bhet n kmb dervisht radhiten pran njri-tjetrit dhe duke u prkulur e ngritur e bjn dhikrin n form t dallgve. Prandaj edhe dhikri i tyre sht emrtuar si dallg, demdeme ose devran (rrotullim). Dhikri fillon me leximin e Fatihas nga ana e Shejhut, ndrsa pastaj t gjith s bashku fillojn me Kelime-i tevhidin dhe prmendjen e emrit Allah (ism-i xhelal). Lexohen ilahije dhe kaside dhe pastaj ngrihen n kmb dhe fillojn edhe t bjn dhikr edhe t rrotullohen. Dhikri mbaron me dua. Tarikati Kadiri duke filluar prej themeluesit, bijve, nipave dhe muridve t mvonshm sht prhapur n nj territor mjaft t gjer. Dervisht kadiri jan shtrir deri n Siri, Afganistan, Indi, Irak, Bullgari, Shqipri, Serbi, Bosnj, Kosov, Maqedoni,

Tesavvufi n Ballkan

161

Afrikn Veriore, Kaukazin Verior, Azin e Mesme, Turkistanin Lindor, Pakistan, Indonezi, Kin etj. Tarikati Kadiri n viset e Anadolis ka deprtuar nga mesi i shekullit XV nprmjet t Eshrefoglu Abdullah Rumiut (v.874/1469), ndrsa n Stamboll dhe n Ballkan n shekullin XVII nprmjet Ismail Rumiut (v.1041/1631-32).483 Tarikati Kadiri n Bosnj sht prhapur nprmjet Teqes s Silahdar Mustafa Pashs ose, si sht emrtuar n popull, Teqes s Haxhi Sinanit. N baz t disa t dhnave teqeja sht ndrtuar nga ana e babait t Silahdar Mustafa Pashs, Haxhi Sinanit me dshirn e Sulltan Muradit IV. Sulltan Muradi nj dit pran vetes e thirri vezirin dhe mikun e tij t ngusht, Silahdar Mustafa Pashn dhe e ka pyetur se a ka ndonj qytet t madh brenda territorit t Shtetit Osman n t cilin nuk ka teqe t madhe. Veziri i ka thn q teqe ku prve ritualeve t tarikatit do t ket vend edhe pr udhtart, t varfrit, nxnsit dhe lufttart nuk ka n Sarajev. Ather Sulltani i ka dhn urdhr dhe i ka drguar para Haxhi Sinanit q t ndrtoj nj teqe t madhe n Sarajev. N baz t nj t dhne tjetr, ndrtues i teqes sht vet Silahdar Mustafa Pasha por me dshirn e babait t tij Haxhi Sinanit. N dokumentet osmane teqeja prmendet me emrin e Silahdar Mustafa Pashs. N gojdhn pr kt teqe thuhet se Haxhi Sinani ka bler vend n ann e majt t lumit Milacka pr ta ndrtuar teqen, mirpo nj z n ndrr e ka urdhruar q teqen ta ndrtoj n vendin ku gjendet sot. Q nga themelimi teqeja ka qen e pasur me shum vakfe, por pas vitit 1878 t gjitha kto vakfe i jan marr dhe ka mbijetuar
483

N lidhje me Abdul-Kadir Gejlaniun dhe tarikatin e tij shih: Hoxhazade Ahmed Hilmi, Hadikatul-Evlija (Silsile-i Meshajih-iKadirijje), Stamboll 1318; Vixhdani, Tomar-i Turuk-i Alijjeden: Kadirijje, f. 85-160; Vassaf, Sefinetul-Evlija, I, 51-184; Muharrem Hilmi Efendi, Kadiri Yolu Saliklerin Zikir Makamlari, Ankara 1976; Margolioth, S., Kadirijja EI2, IV, 380-83; po ai, Kadirijje, EI, VI, 50-54; Azamat, Nihat, Kadiriyye, EID, XXIV, 131-136; Isin, Kadirilik, DBIA, IV, 372377; Gurer, Dilaver, Abdul-Kadir Geylani, Hayati, Eserleri, Gorusleri, Stamboll 1999; Journal of the history of Sufism, 1-2, Stamboll 2000 (Special issue: The Qadiriyya Order).

162

Kllapia e Tesavufit

me ndihmat nga popullata. Teqeja e Haxhi Sinanit n Sarajev sht meremetuar disa her. N Luftn e Dyt Botrore teqeja sht bombarduar, ndrsa n vitin 1952 sht rikonstruar dhe e ka kthyer formn origjinale. Teqeja e Haxhi Sinanit n Sarajev prve aktiviteteve sufike ka qen edhe erdhe e shkencs, artit, poezis etj. N teqe jan lexuar shum vepra filozofike dhe poetike si dhe jan shkruar poezi. N hyrje t Teqes ka nj ilahi n gjuhn turke.484 N mesin e shejhve t cilt kan shrbyer n kt teqe n shekujt XVIII dhe XIX bjn pjes: Shejh Mehmed Tokadi, Shejh Hajruddini, Shejh Shakiri, Shejh Hasan Aga Dolagija, Shejh Mehmedi (v.1855), Shejh Salih Cvancika (v.1874-75), Shejh Edhem Cvancika (v.1910). Dhikri n Teqen e Haxhi Sinanit sht br n baz t usulit t prgjithshm Kadiri. Ilahit dhe kasidet jan lexuar pas dhikrit. Dhikri kryesisht sht br netve t hna dhe t premte si dhe me rastin e netve t mdha dhe Muajit t Mevludit.485 Prve Teqes s Haxhi Sinanit n Bosnj, teqe kadiriane kan vepruar edhe n Zvornik dhe n Jajce dhe Travnik.486

484

485

486

Teksti origjinal i ilahis sht: Tekkegah-i kesretin sanman heman mihmaniyiz / Bir numuneyiz ki beyt-i vahdetin pinhaniyiz / Biz gediz sureta amma cihanin sultaniyiz / Salikan-i Seyh Abdul-Kadir Geylaniyiz. Q d.t.th. Teqen mos e konsidero si vend t mass, por ne jemi udhtregues / Jemi shembull dhe pishtar t vatrs s njshmris / N form jemi jo t mir, por jemi mbretr t bots / Jemi salik t Shejh Abdul-Kadir Gejlaniut. N lidhje me Teqen e Haxhi Sinanit n Sarajev shih: Sikiri}, [., Sarajevske Tekije, n Narodna Uzdanica, I, 78; Mujezinovi}, Mehmet-Mato Bi{ko, Konzervacija Had`i Sinanove Tekije u Sarajevu, n Na{e Starine, VI, Sarajev 1959, f. 161, Mujezinovi}, Mehmet, Epigrafika Sarajeva, f. 247; ^ehaji}, po aty, f. 123; Kalabi}, Mehmed, Had`i Sinanova Tekija, n Glasnik Zemaljskog Muzeja, II, 14344: Ayverdi, po aty, II, 388; Ba{eskija, Ljetopis, f. 177; Kartoteka Arhiva Gazi Husrevbegove Biblioteke, B1141. Shih: ^ehaji}, po aty, f. 132-35.

Tesavvufi n Ballkan

163

Si n Bosnj ashtu edhe n Serbi n periudhn osmane ka patur numr t madh t teqeve. N Sejahatnamen e Evlija elebiut pothuajse n do qytet t Serbis prmendet nga nj teqe ose zavije. Mirpo pas kryengritjeve serbe dhe dbimit t Shtetit Osman dhe muslimanve prej viseve t Serbis, shumica e ktyre teqeve jan djegur dhe shkatrruar. Evlija elebiu n Beograd e prmend Teqen e Dervish Mehmet Horosaniut t ndrtuar nga ana e Abali Mehmet Pashs, pr t ciln supozohet se ka qen teqe kadiriane. Tyrbeja e cila ka qen n oborrin e teqes edhe sot e ksaj dite sht n lagjen Studentski Trg.487 Prve Beogradit teqe kadiriane ka patur edhe n Nish, Leskoc, Vranj, etj.488 N mesin e vendeve t hulumtuara n kt studim m tepr kadirinj dhe teqe kadirije ka patur n Kosov. Tarikati Kadiri n Kosov ka deprtuar nga mesi i shekullit XVII dhe n veanti sht zhvilluar n shekujt XVIII dhe XIX. Teqeja e par dhe m e vjetr kadirijje n Kosov sht Teqeja e Shejh Hasan Efendiut e cila gjendet n rrugn Kurili nr. 19 n Prizren. Teqeja sht ndrtuar nga mesi i shekullit XVII nga ana e Shejh Hasanit, birit t Shejh Maksudit nga Horosani.489 N gojdhnn pr shejht e par t ksaj teqeje thuhet se Shejh Hasani n fillim t shekullit XVII pikspari sht vendosur n Shkup e pastaj ka ardhur n Prizren dhe aty ka themeluar teqen kadirite. Pas Shejh Hasanit n postin e shejhut n kt teqe jan ulur kta shejh: Shejh Mahmud b. Shejh Hasani, Shejh Mustafa b. Shejh Mahmudi, Shejh Mahmud b. Shejh Mustafa, Shejh Ejjub b. Shejh Mustafa, Shejh Jahja b. Shejh Mahmud, Shejh Mustafa b. Shejh Jahja, Shejh Hasan b. Shejh Ejjub, Shejh Muhjuddin b. Shejh Hasan, Shejh Hasan b. Shejh Muhjuddin,

487

488 489

Evlija elebi, Seyahatname, V, 375; Beograd u XIX veku, n Bilten Grada Beograda. Ayverdi, po aty, III. Kjo teqe prej vitit 1977 sht regjistruar si thesar i patundshm kulturor. Shih: Rexhepagiqi, Jashar, po aty, f. 167.

164

Kllapia e Tesavufit

Shejh Bedruddin b. Shejh Muhjuddin dhe shejhu i fundit Shejh Abdulkadr b. Shejh Bedruddin.490 Teqeja e dyt kadirijje n Prizren sht Teqeja e Shejh Mehmedali Arapit. Teqeja gjendet pran tyrbes s Gyzxhy Mehmet Efendiut, prandaj edhe sht e emrtuar si Teqeja e Gyzxhy Mehmet Efendiut. Pas themeluesit Shejh Mehmedali Arapit, n postin e shejhut sht ulur Hizri Tamniku.491 Qyteti dyt i Kosovs ku ka qen mjaft i prhapur Tarikati Kadiri sht Gjakova. N fillim t shekullit XVIII n kt qytet Haxhi Shejh Islami ka ndrtuar nj teqe kadirite.492 N gjysmn e dyt t shekullit XIX n Mitrovic Haxhi Shejh Kadriu ka themeluar nj teqe kadirijje, e cila do t jet shum aktive m von. Ky shejh me autoritet n Mitrovic teqen e ka udhhequr gjashtdhjet vjet.493 Prve teqeve t theksuara, teqe kadirijje n Kosov ka patur edhe n: Rahovec, Lubizhd (Has), n Pej, n Prishtin (Teqeja e Shejh Mehmed Efendi Sezaiut), n Vushtrri, etj.494 N Maqedoni, n baz t hulumtimeve tona, teqe kadirite ka patur n Shkup, Ohr, Dibr dhe fshatin Sopot t Kumanovs. Teqeja Sinanije e Dyqanxhikut, e cila deri n shekullin XVIII ka vepruar si teqe sinanijje-halvetijje, duke filluar prej mesit t ktij shekulli e ka vazhduar aktivitetin si teqe kadirite. N raportin e Ulema Mexhlisit t Shkupit theksohet se n Ohr ka patur nj teqe kadirite.495 Nj teqe kadirite sht regjistruar edhe n Dibr.496
490

491 492

493

494 495

496

Shih: ^ehaji}, po aty, f. 137; Rexhepagiqi, po aty, f. 167; Teqeja sht njkatshe dhe e meremetuar. Prbhet nga sofa, dy dhoma t dervishve dhe semahaneja. Pran teqes sht edhe tyrbeja e Shejh Mahmudit. Rexhepagiqi, po aty, f. 168. N Gjakov ka edhe disa teqe t tjera m t reja kadirite, edhe at: Teqeja e Shejh Azizit, Teqeja e Haxhi Shejh Shaban Xrxs, e Shejh Xhafer Sadikut. Pas vdekjes s Shejh Kadriut n post jan ulur: Ahmed Mustafa Efendiu, Hamdi efendi Terziqi, Eshref Terziqi dhe Zeqir Ferhati. Shih: ^ehaji}, po aty, f. 138; Rexhepagiqi, po aty, f. 166-174. Izvje{taj o radu Ulema Med`lisa u Skoplju, Sarajev 1941. Ayverdi, E.H., po aty, III, 30.

Tesavvufi n Ballkan

165

Tarikati Kadiri n Shqipri n shekujt XVIII dhe XIX nuk ka qen i prezentuar sa Halvetijt, Bektashijt dhe Sadijt. Zija Shkodra n veprn e tij pr esnafet shqiptare ka analizuar relacionin dhe marrdhniet midis Tarikatit Kadiri dhe Esnafit shqiptar (ahive) dhe ka prmendur Beratin, Elbasanin, Tirann dhe Peshkopin si vende ku kan vepruar kadirijt ose ahikadirijt. 497 N shumicn e qyteteve t Shqipris por edhe t viseve t tjera t Ballkanit tarikatet dhe teqet kan qen ngusht t lidhura me esnaft e profesioneve t ndryshme. Prderisa n Anadoli ahijt si shoqata mistike-zejtare m tepr kan qen t afrta me bektashinjt, n Shqipri afrsia e tyre krahas bektashinjve ka qen evidente edhe me kadirijt. Ja si e ka vlersuar kt relacion z. Zija Shkodra: Ahikadirizmi dhe bektashizmi qen dy nga sektet m t prhapura t dervishve n vendin ton. Si njri ashtu edhe tjetri luajtn nj rol t dors s par n drejtimin shpirtror dhe n at esnafor t zejtarve. Rituali i dhnies s testireve mbshtetej pothuajse krejtsisht n projektrregulloren e Evren Veliut, udhheqsit t sektit t dervishve ahinj. Pr tabakt, sikurse e pam, drejtuesi i ktij sekti, ahi-babai, ishte njkohsisht edhe udhheqsi shpirtror i ktyre esnafeve. E njjta ndodhte edhe me bektashinjt, t cilt nn drejtimin e pasuesve t Haxhi Bektashit, mbajtn nn kontroll dhe frymzuan shekuj me radh esnafet e kondakinjve, leshpunuesve, takijexhinjve, etj. Ideologjia dhe botkuptimi fetar i esnafeve smund t ishin pra vese ato t ktyre sekteve, t cilat, megjithse mbshteteshin n parimet themelore t islamizmit, lejuan liri m t madhe fetare dhe veprimi.498 Tarikati Kadiri dhe teqet e ktij tarikati kan ndikuar dukshm edhe n edukimin dhe ngritjen intelektuale t popullats n viset e lartprmendura. Teqeja e Haxhi Sinanit n Sarajev, Teqeja e Shejh Kadris n Mitrovic, e Shejh Mehmed Sezaiut n Prishtin, Teqeja e Tabakve n Elbasan kan qen qendra nga kan dal nj numr i madh i poetve dhe dijetarve t profesioneve t ndryshme.
497 498

Shkodra, Zija, Esnafet Shqiptare (Shek. XV-XX), f. 148, 209, 269. Po aty, f. 274.

166 5. TARIKATI RIFAI

Kllapia e Tesavufit

Tarikati Rifai s bashku me Tarikatin Kadiri jan ndr tarikatet e para dhe m t vjetra. Themeluesi i ktij tarikati, Ahmed erRifaiu, ka vdekur vetm disa vite pas Abdul-Kadir Gejlaniut. Ahmed b. Ali el-Mekki b. Jahja er-Rifai (512-578/1118-1182) sht themelues i Tarikatit Rifai. Burimet Ahmed er-Rifaiun e prezentojn si dijetar, shkenctar t hadithit, jurist dhe ekzegjet. Botkuptimi sufik i tij ka qen ngusht i lidhur pr Kuranin dhe Sunnetin e Pejgamberit a.s. Ai n lidhje me kuptimin e Islamit thot: Feja Islame sht trsi e prbr prej dhahirit (ekzoterik) dhe batinit (ezoterik). Ezoterika sht thelbi i ekzoteriks; ekzoterika sht lvozhg e ezoteriks, nse nuk ekziston ezoterikja nuk ekziston as ekzoterikja. Zemra nuk qndron dot pa trupin, kurse trupi pa zemr kalbet. Disiplina e Tesavvufit sht disiplin ezoterne dhe merret me rregullimin e zemrs. Tarikati sht Sheriat dhe hakikati askund nuk e kundrshton Sheriatin. Tarikati dhe hakikati t prezentuar n tesavvuf nuk jan marr nga jasht, por jan kuptim dhe urti e thelbit t Sheriatit. Tesavvufi nuk do t thot vetm veshje e rrobave t leshta, xhupit dhe taxhit. Tesavvuf d.t.th. thellim n xhupin e dshprimit, taxhin e drejtsis dhe rrobat e mbshtjelljes me Zotin. Nse zemra mbushet me frik, trupi me edukat, nefsi me breng, uni me shkrirje dhe gjuha me dhikr, ather sendrtohet rruga e vrtet e Tesavvufit. Vetm me kt sjellje kan kuptim taxhi dhe xhupi dervishian.499 Burimet e Tesavvufit at e prshkruajn si sufi modest, kryeulur dhe t varfr. T gjitha kto terma jan prdor si sinonime t modestis s tij. Ahmed er-Rifaiu ka m tepr se njzet vepra t shkruara.500 Edhe Tarikati Rifai si edhe tarikatet tjera me kalimin e kohs n mjedise t caktuara ka prjetuar disa ndryshime dhe prishje t cilat nuk jan n pajtim me msimet islame dhe me msimet e themeluesit t ktij tarikati. Sot kur prmendet Tarikati Rifai,
499 500

Eraydin, S., Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 416. Pr veprat e tij shih: po aty, f. 418.

Tesavvufi n Ballkan

167

para syve na paraqiten disa shfaqje t uditshme t lozjes me zjarr, t shpuarjes s trupit me gjilpra t gjata, prqafim i gjarprinjve etj. T gjitha kto rituale jan futur m von dhe me ndikimin e disa kulturave t huaja dhe as pr s afrmi nuk kan asgj t prbashkt me Tesavvufin islam. Ahmed er-Rifaiu pr tarikatin e vet thot: Tarikati yn sht larg risive dhe bestytnive; adhurimi yn sht larg fodullkut; zemra jon nuk i lidhet kujt pos Zotit, jemi t ulur n unin i cili nuk i bhet rob epshit; kapitali yn sht sinqeriteti dhe tregtia jon jan aktiviteti dhe lvizja. Pastrimi i nefsit dhe mundimi i vetes pr t arritur grada t larta shpirtrore nga kndi i Tarikatit Rifai shihet n kt mnyr: Nse Allahu dshiron q nj njeri ta fus n mesin e miqve t Vet, at s pari e konfronton me mundimet q paraqiten nga uni i tij. N momentin kur edukohet uni e fut n sprov me fmijt e tij. Nse e kalon edhe kt sprov, ather sprovohet me mundime dhe tortura. Nse edhe ktu kalon me sukses, sprovohet me fatkeqsi t ksaj bote, m pas t qiellit dhe n fund i mundson t ngrihet n gradat m t larta t qensis. Tarikati Rifai sht disiplin islame e cila mbshtetet n parimet e mposhtme: 1. Besimi n njshmrin e Allahut 2. Pranimi i Kuranit si burim i prgjegjsive fetare 3. Ndjekja e Sunnetit t Pejgamberit a.s. 4. Prkujtimi i pandrprer i Zotit dhe dgjimi i bots s brendshme 5. Dashuria 6. Ndjekja e sistematiks jetsore t dijetarve t brezave t par 7. Respekti ndaj shokve t Pejgamberit a.s. 8. Besimi n caktimin absolut t Allahut xh.sh. 9. Meditimi i thell rreth gjithsis dhe gjallesave n t 10. Dhikri i hapur me shokt 11. Moralizimi me moralin e Pejgamberit a.s. 12. Krkimi i dituris dhe lexim i pandrprer i Kuranit 13. Largimi nga fama dhe dukja e teprt pran njerzve 14. Largimi nga bisedat e teprta dhe t kota

168

Kllapia e Tesavufit

15. Largimi nga risit fetare. Rituali i pranimit t dervishve t rinj n Tarikatin Rifai, si dhe n nj numr t madh t tarikateve t tjera, me ndryshime n nuanca t vogla bhet n kt mnyr: Shejhu, kandidatit i thot q t marr abdest dhe t fal dy reqate namaz si simbol i kthimit t tij drejt Allahut dhe pendimit nga mkatet. Pastaj Shejhu ulet n gjunj dhe kthehet kah kibleja. T njjtn gj e bn edhe kandidati, por gjunjt i bashkon me ato t Shejhut. Shejhu e kap pr dore kandidatin, i lexon tre Fatiha, ajetin 10 t Sures Feth dhe hadithin e Pejgamberit n lidhje me zotimin. M pas thot: A m zotoheni ju sipas ktyre kushteve? Nse merr prgjigje pozitive, ather lexon ajetin 91 t Sures Nahl, i cili flet pr mosprishjen e zotimit. Rituali i dhikrit te rifaijt fillon me Fatihan. Pas Fatihas dervisht e ulur n form t gjysmhns dhe n gjunj lexojn evradet (ekzorcizma). Pas nj duaje t shkurtr ngriten n kmb dhe radhiten n radh prball njri-tjetrit. Shejhu i prcakton emrat e Zotit t cilat do t prmenden dhe kryesuesi i dhikrit (reis) fillon me dhikrin. Dervisht lexojn ilahije dhe kaside sipas tempit t dhikrit. Dhikri n kmb i rifaive sht tejet i lvizshm. Tarikati Rifai sht paraqitur n Irak, por m von sht prhapur n shum vise t bots. N Anadoli ka qen i pranishm q nga shekulli XIII, mirpo kulmin e prhapjes e ka arritur n shekullin XVIII dhe shekullin XIX nprmjet degve Sajjadijje, Marufijje dhe Ulvanijje.501 Tarikati i themeluar nga ana e Ahmed er-Rifaiut sht prhapur n nj territor tejet t gjer edhe n viset ballkanike. N shekullin XIX dervisht e Tarikatit Rifai m s teprmi kan

501

N lidhje me Ahmed er-Rifaiun dhe tarikatin e tij shih: Tahrali, Mustafa, Ahmad al-Rifai (512-578-1118-1182) sa vie, son oeuvre et sa tariqa (tem doktorature e pabotuar), Sorbonne-Nouvelle-Paris 1973; Muslu, Ramazan, po aty; Yucer, Hur Mahmut, po aty; Tahrali, Mustafa, Ahmet er-Rifai, n EDT, II, 127-130; Yilmaz, H. Kamil, po aty; Eraydin, po aty; Margoliouth, D. S., Ahmet Rifai, IA, I, 203-204; Kenan Rifai, Ahmet er-Rifai, Stamboll 1340; Inaner, Tugrul, Rifailik, Rifailikte Zikir Usulu ve Musiki, DBIA, VII, 329.

Tesavvufi n Ballkan

169

qen t prhapur n Kosov dhe Maqedoni, shum pak n Shqipri dhe pothuajse aspak n Bosnj dhe Serbi.502 Dega Sajjadijje e themeluar nga nipi i Ahmed er-Rifaiut, Izzeddin Ahmed es-Sajjad, i cili n shekullin XIX n Anadoli dhe Stamboll sht bartur nprmjet Ebul-Hudas, ka luajtur rol t rndsishm n jetn shoqrore dhe fetare t Kosovs. Haxhi Shejh Musa Muslihuddin Bellanica sht shejhu i par i rifaive n Kosov. Ai ka lindur n Suharek dhe pas prfitimit t msimeve t para n Prizren, shkollimin e ka vazhduar n Stamboll, ku edhe i sht zotuar shejhut rifai t Stambollit, Mustafa Efendiut.503 Pas kthimit n Kosov ai sht vendosur n Gjakov dhe aty ka themeluar teqen rifaijje. Teqeja rifaite e Gjakovs ka luajtur rol t rndsishm n zhvillimin e kulturs n Gjakov dhe m gjer. Themeluesi i teqes, Shejh Musai, ka t shkruara shum ilahi dhe kaside. Pas Shejh Musait n post sht ulur Shejh Ademnuriu i cili ixhazetin pr shejh e ka marr nga Shejh Xhemaleddini i Stambollit, kurse pas tij shejh sht br Shejh Danjalli. Teqen e dyt rifaite n Kosov e ka ndrtuar halifeja i Shejh Muss, Shejh Xhemali n Rahovec. Nga fundi i shekullit XIX sht ndrtuar dhe ka vepruar edhe nj teqe rifaite n Prizren. Teqeja sht themeluar nga Shejh Hasan Hysni Rifaiu. Traditn e rifainjve n Prizren e ka vazhduar familja e Shejh Xhemalit. Prve qyteteve t prmenduar teqe rifaite n Kosov ka patur edhe n Mitrovic, Pej dhe Gjilan.504

502

503

504

Aleksandr Popovii duke u bazuar n nj artikull t Muderizoviit pohon se n fillim t shekullit XX n Sarajev ka patur nj vend ku jan tubuar dervisht rifai. Shih: Popovi, Alexandre, Un Ordre Derviches En Terre DEurope, Lausanne 1993, f. 61-74. Ky Mustafa Efendiu me gjas sht Sejjidul-Haxhxh Mustafa Efendiu, themeluesi i Teqes Dugumlu Baba. Shih: Tanman, Dugumlu Baba Tekkesi, DBIA, III, 107-108. Shih: ^ehaji}, po aty, f. 152; Rexhepagiqi, po aty, f. 189-194; Popovi, Alexandre, po aty, f. 79; Ayverdi, po aty, III, 316-317; Halimi, Kadri, Dervi{ki redovi i njihova kultna mesta na Kosovu i Metohiji, n Glasnik Muzeja Kosova i Metohije, II, Prishtin 1951, f. 199.

170

Kllapia e Tesavufit

N shekullin XIX teqe rifaijje n Maqedoni ka patur n Shkup, Veles, Manastir, Vallandov dhe Koan. Ska dyshim se teqeja m e rndsishme dhe m aktive e rifainjve n Maqedoni sht Teqeja Rifaijje e Shejh Mehmed b. Ismail Efendiut. Si kuptohet nga vakufnameja e saj, teqeja sht themeluar n vitin 1233/1817 nga ana e Mehmed b. Ismailit.505 Mehmed b. Ismaili sht prej fshatit Grupin t Tetovs. Ai si fmij ka ardhur n n Shkup ku e ka kryer medresen dhe ka punuar si arktar. N Shkup sht njohur me Shejhun arab Sejjid Haxhi Hatif dhe ka hyr n Tarikatin Rifai. Dervish Mehmedi nj koh t gjat i ka shrbyer shejhut t tij dhe n fund ka marr ixhazet pr t shrbyer si shejh n teqe. Pas diplomimit para shejhut ai ka bler nj shtpi n lagjen e Hatunxhikve dhe at e ka shndrruar n teqe rifaite. Teqeja edhe sot e ksaj dite sht aktive dhe gjendet n t njjtin vend. Pas vdekjes s Shejh Mehmed Efendiut n vitin 1238/1822 n post sht ulur i biri Shejh Saduddini. Shejh Saduddini ka qen dijetar dhe poet. Ai n teqe ka ndrtuar dy ezme dhe ka shkruar dy mbishkrime (kitabe). N kitaben mbi ezmen thuhet kshtu: Shiko n kt ezme t that! Kush sht Haxhi Saduddini/ Dhe me bashkangjitje gjallro at shejh t kohs/ N zi ishte n kohn kur e ndrtoi at/ Ai me t i gzoi shpirtrat e heronjve t Qerbelas/ Me nj llogari e nxorra un datn e plot/ Pr dashuri t Hasanit dhe Huseinit le t rrjedh ky uj rrjedhs/ N fillim t muajit Muharrem viti 1265/1848.506 Kitabeja e dyt e shkruar nga ana e Shejh Saduddinit gjendet n tyrben dhe sht e shkruar n gjuhn persiane: N kopshtin e virtytit dhe njohjes s dymbdhjet pirave/ Vijn e shkojn dervisht me zemra t lnduara/ N kt moment edhe Shejh
505

506

Vakufnameja gjendet n: Evkaf Kuyud-i Kadime, deft. 758, f. 65 dhe deft. 757, f. 7-18. Shih: Ayverdi, po aty, III, 292; Marsol Liliana Masulovi, Structure et impact de la confrerie des Rifais a Skopje, Paris 1982, f. 42; Popovi, po aty, f. 145. Teksti origjinal sht: Bu kuru esmeyi bak! El-Hac Saduddin kim / hem himmet eyle ihya idup ol seyhi zeman / Meh matemde idi unki sebil itti dem / Kerbela erleri ruhuni kildi sadan / bir hesapte ikarup bende kemali tarih / Haseneyn askina cari ola bu mai revan / fi gurre m.1265.

Tesavvufi n Ballkan

171

Saduddini biri i Shejh Mehmedit/ Ec npr rrugn q kalon pran Mshiruesit t Lartsuar/ Nse thua q dshiroj t t njoh, dije q un jam kull i Luanit t Zotit/ Vendi i Shejh Sadeddinit qoft m i larti, mso datn e kalimit t tij/ Tyrben pr dashuri t Zotit e ndrtoi Sejfullah beu/ Sa vend i bukur sht ai pr vizit/ Prej meje merr datn e vdekjes 2 Shaban 1269/ Tyrbeja sht ndrtuar n vitin 1273/1857.507 N shekullin XIX n qytetin e Manastirit kan vepruar tri teqe rifaite. Teqeja e par ka qen n afrsi t Tyrbes s Hasan Babs dhe sht quajtur Teqeja e Lokants. Thuhet q kjo teqe sht ndrtuar n kohn e Sulltan Selimit III (1789-1805).508 Kt teqe e prmend edhe Haslucku.509 Haslucku prmend edhe nj teqe rifaite n Manastir t ndrtuar n vitin 1276/1859 nga ana e Shejh Nazmi Efendiut.510 Shejh Nazmiu kt teqe e ka ndrtuar n Lagjen e Muhaxhirve s bashku me shokun e tij Shejh Srriun.511 Nipi i Shejh Mehmedit, themeluesit t Teqes Rifaite n Shkup, Mehmed Bakiri ka themeluar nj teqe rifaite n Manastir. 512

507

508

509

510 511

512

Teksti origjinal sht: Be bag-i fazl-u irfan-i duvazdeh hazreti piran / Hemi ayende mirevend dervisan-i dilrisan / Der in dem Sheyh Saduddin ibn Shejh Mehmed hem / Guzer kerd zin guzergah ba xhivar-i hazret-i rahman / Eger guji tura gulam-i Shir-i Jezdanem/ Mekani Sad Shejh ala buved tarih-i rihlet dan / Bina kerd mir Sejfullah bina tyrbe ra lillah / i xhaj-i hubb zijaret gah, zeman tarih-i abistan Rihlet fi 2 Shaban 1269, binaji tyrbe 1273. Shih: Bo{kov, V. - Ishak, F, Rifaiskoto Teke vo Skopje, Glasnik INI, II, Shkup 1958, f. 179-191; Ayverdi, po aty, III. 293; Marsol, po aty, f. 63-66; Bogoevi}, Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje, f. 130-131. Tevfik, Mehmet, Kratka Istorija Bitolskog Vilajeta, n Bratstvo XXVII, Beograd, 1933, f. 54. Hasluck, F. W., Christianity And Islam Under The Sultans, Nju-Jork 1973, f. 356. Hasluck, po aty, f. 356. Teqeja sht prmendur edhe n defterin 172, f. 40 t Evkaf Kujud-i Kadimes. Popovi, A., po aty, f. 110.

172

Kllapia e Tesavufit

Teqe rifaite n Maqedoni ka patur edhe n Dibr513, n fshatin Jurukhane t Vallandovs514, n fshatin Karaslar t Velesit515, Kavadar516. Tarikati Rifai n Shqipri ka patur teqe n Kavaj, Tiran, Elbasan, Berat, Shkodr etj.517 N periudhn e fundit n Shqipri ndikim t posam kan patur muridt e Shejh Muss t Gjakovs.

6. TARIKATI SADI N mesin e tarikateve t cilat kan qen aktive dhe me veprimtarin e tyre kan ndikuar n formimin e jets fetare, kulturore dhe shoqrore n viset ballkanike, n veanti n shekujt XVIII dhe XIX, bn pjes edhe Tarikati Sadi. Ky tarikat sht themeluar n Damask nga Saduddin Muhammed elXhibavi (v.700/1300). Gjat jets s themeluesit dhe pas tij tarikati sht prhapur n Siri dhe Egjipt, ndrsa n Shtetin Osman Tarikati Sadi ka deprtuar n fillim t shekullit XVIII nprmjet themeluesit t degs Vefaijje, Shejh Ebul-Vefa Shamiut dhe themeluesit t degs Selamijje t ktij tarikati, Sejjid Abdusselam Shejbaniut (v.1165/1751-52). N shekullin XVIII Tarikati Sadi ka qen tejet i organizuar dhe nprmjet katr teqeve kryesore n Stamboll, Tashliburun, Mirza Baba, Kadem-i Sherif dhe Teqen e Abdusselamit, ka arritur q t z vend prijs n jetn sufike t Stambollit. Shejht sadi t cilt kan qen postnishin t ktyre katr teqeve, me aktivitetin e tyre dhe me edukimin dhe arsimimin e shejhve t ri kan ndikuar n prhapjen e ktij tarikati n shum vise t Ballkanit.
513

514 515

516 517

Had`ivasiljevi}, Jovan, Grad Debar u vreme oslobo|enja 1912 godine, Beograd 1940, f. 49. Popovi, A, po aty, f. 112. Trifunovski, J., O tekijama u donjem slivu Bregalnice, n Prilozi, XII-XII, f. 256. Ayverdi, po aty, III, 84. Clayer, N., LAlbanie pays des derviches, f. 150-162; Popovi, A., Un Ordre, f. 46-59.

Tesavvufi n Ballkan

173

Degt e Tarikatit Sadi: Vefaijje, Selamijje dhe Axhizijje, jan ndikuar mjaft edhe prej nnqiellit sufik n Shtetin Osman dhe si pasoj n ritualet e dhikrit kan prdor edhe instrumente muzikore mistike. Tarikati Sadi e preferon dhikrin n kmb (kijami). Si bhet n tarikatet tjera t cilat e preferojn kt lloj t dhikrit, edhe ktu dervisht radhiten n radh karshi njri-tjetrit dhe duke e lkundur kokn djathtas-majtas sillen n rreth. N fillim duke qen ulur Shejhu e fillon dhikrin me leximin e Fatihas. M pas lexohet evradi sadi (ekzorcizma) e komponuar me komponim t posam, i cili dallohet nga ai Rifai. Pas ksaj lexohet Kelime-i tevhidi dhe bhet duaja e cila prfundon me leximin e Fatihas. M pas dervisht dhe Shejhu ngrihen n kmb dhe fillon dhikri. Gjat dhikrit prkujtohen emrat H, Hajj, Allah, Daim, Kajjum, etj. Pas prkujtimit t ktyre emrave kalohet n dhikrin e zemrs (dhikr-i kalbi) pa i prmendur emrat e Allahut ve e ve. Gjat prkujtimit t emrit Allah (Lafz-i Xhelal) prdoret zileja (halile). Dhakirt (dervisht) gjat dhikrit lexojn ilahije dhe kaside n koordinim me tempin e dhikrit.518 Ithtart e Tarikatit Sadi n qendrn e ktij tarikati n Damask, n xhamin e njohur Emevijje, kan organizuar ritual t dhikrit pas namazit t xhumas. Ndrsa n Stamboll ky ritual sht organizuar n xhamin Ajasofja n Natn e Kadrit.519 Disa prej hulumtuesve t Tesavvufit kan konsideruar se Tarikati Sadi sht deg e Tarikatit Rifai, por shumica jan t mendimit se ai sht tarikat n vete me veori dalluese nga ai Rifai.520

518

519 520

Dhikri i sadive ka nj veori: n momentin kur fillohet me dhikrin e zemrs, ather n mejdanin e dhikrit futen t smurt dhe fmijt e vegjl, t cilt kan krkuar shrim prej shejhut pr smundje t ndryshme psikosomatike. Shejhu edhe bn dhikr edhe sillet prreth tyre dhe lutet. Kjo sht emrtuar si devsije. Shih: Inaner, Tugrul, Sadilik, Sadilikte Zikir Usulu ve Musiki, DBIA, VII, 394. Po aty. Depponti, Copolani, Triminghami si dhe ehajii t ndikuar prej tyre pohojn se Tarikati Sadi sht deg e Rifaive, mirpo Browni, Margoliouthi dhe numri i madh i studiuesve musliman jan t mendimit

174

Kllapia e Tesavufit

N Bosnj dhe Hercegovin nuk sht hasur n teqe sadijje, ndrsa n Serbi supozohet t ket patur nj teqe sadijje n Beograd. N oborrin e teqes ka patur edhe nj tyrbe. Tyrbeja sht ndrtuar n vitin 1783 nga Defterdar Hysni Aga pr Shejhun e sadive, Shejh Mustafan.521 N qytetin e Nishit halifi i Axhizi Babs, Shejh Mehmet Harabati Baba (v.1169/1755-56), ka ndrtuar nj teqe sadijje. Gjithashtu edhe Vranja dhe Leskoci kan qen dy qendra n Serbi n t cilat kan vepruar sadijt. N viset shqiptare Tarikati Sadi sh prhapur nprmjet Sulejman Efendi Shkodranit. Sulejman Efendi Shkodrani, i njohur me nofkn Axhizi, ka lindur n Shkodr dhe pas msimeve t para t fituara n vendlindje ka shkuar n Stamboll ku ka kryer medresen dhe m von ka hyr n tarikat, duke marr dor prej Shejhut Ibrahim Ebul-Vefa, i cili njkohsisht sht edhe themeluesi i degs Vefaijje t ktij tarikati. Shejh Sulejman Axhizi Baba ka vdekur n vitin 1150/1727-38. Ka t shkruara disa trakte (risale) dhe nj Divan (prmbledhje t poezive).522 Pas kthimit nga Stambolli, Sulejman Axhizi Baba sht vendosur n Gjakov dhe aty n fillim t shekullit XVIII ka themeluar nj teqe. N Teqen e Madhe t Gjakovs ai i ka ln dy djemt e tij, Danjallin dhe Lutfiun, ndrsa vet me djalin m t vogl sht transferuar n Prizren. Danjalli ka qen shejh dhe imam n Teqe, ndrsa djali tjetr Lutfiu ka shrbyer si muezzin n Xhamin e Hadumit n Gjakov.523 Pas Shejh Danjallit n
se sht tarikat n vete. Shih: Margoliouth, Sadijje, IA, X, 47; Yucer, H. Mahmut, po aty, f. 561. Shih: Zamolo Divna \uri}, Beograd kao orijentalna varo{ pod Turcima 1521-1867, f. 72. Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I, 123-124. Prof. Rexhepagiqi n librin e tij ka prmendur edhe gjenealogjin e hartuar nga ana e Shejh Muhammedit, sipas t cils ardhja e Shejh Sulejmanit n Gjakov sht n vitin 1582, q nuk prputhet me t dhnat enciklopedike osmane. T dhnat pr ardhjen e Shejh Sulejmanit n Kosov n shekullin XVI t prezentuara n librat e mvonshm t shkruar nga Vefa Karahoda, Shejh Sulejman Axhize Baba; Muhammed Shehu, Shejh Shefqeti dhe Teqeja e Madhe n shrbim t Zotit, n shrbim t popullit dhe Shejh Ismail Halit Ags, Tarikati islamik Saadi,

521

522 523

Tesavvufi n Ballkan

175

Teqen e Madhe n Gjakov n post jan ulur edhe shum shejh t cilt kan luajtur rol t rndsishm n ngritjen fetare, kulturore dhe artistike t Gjakovs.524 Prve Teqes s Madhe n Gjakov kan vepruar edhe dy teqe sadijje: Teqeja e Zejnelabidinit dhe ajo e Shejh Eminit. Npr fshatrat e Gjakovs ka patur edhe disa teqe sadije, t cilat kan vepruar n koordinim me Teqen e Madhe t Gjakovs. Shejh Sulejmani n Prizren n vendin e quajtur Marash ka ndrtuar nj teqe t re dhe mjaft t bukur. Teqeja sht rrnuar n vitin 1950 nga ana e sistemit komunist. Sot n vendin ku ka qen teqeja, n Marash, n pjesn e pasme t Xhamis s Maksut Pashs sht Tyrbeja e Shejh Sulejman Axhizi Babs. Brenda tyrbes ka dhjet snduqe (varre). N Tyrben e Axhizi Babs ka nj mbishkrim (kitabe) i cili n prkthim t lir ka kt kuptim: Shejh i prsosur, pir i takuar me Zotin dhe pasqyr e reflektimit Hyjnor Gjegjsisht Sulejman Efendiu sht absorbues i sekretit t shkrirjes n Zotin Shejh i vetm i kohs s tij n shkenc dhe urti Ruajts i sekretit, trashgues i dituris s pejgamberit t madh Me prkujtim dhe meditim bri lutjet Sadijje derisa Arriti dhe njohu sekretin e Sadeddinit Pasi u zbrit ajeti do gj q sht n t sht kalimtare Ai priste fjaln kthehu tek Un me dshir t plot N fund e trhoqi kah Vetja at dashuria e t Dashurit Ja Hu tha dhe u transferua n botn e prhershme dhe absolute
kryesisht jan t bazuara n t dhna gojore ose dokumente interne, prandaj edhe vshtir mund t pranohen si reale. Pr shejht q kan shrbyer n kt teqe shih: Rexhepagiqi, J. po aty, f. 177; ^ehaji}, po aty, f. 149-150.

524

176

Kllapia e Tesavufit

Zogu i shpirtit rrshqiti prej trupit dhe me knaqsi fluturoi andej Sinqeriteti i tij e bri t afrt me urdhrin e Zotit Viti 1160/1747525 Teqe Sadijje n Kosov ka patur edhe n Gjilan, n Marevc t Novobrds, n Nesalc t Bujanocit etj. Tarikati Sadi n Maqedoni ka deprtuar n fund t shekullit XIX me emigrimin e banorve musliman t Vranjes dhe Leskocit prej Serbis Jugore dhe vendosjen e tyre n Maqedoni. Vefa

525

N lidhje me Axhizi Babn ekziston edhe nj menkibe e bukur, n t ciln thuhet: Pas kryerjes s studimeve n Stamboll, Axhizi Baba ka qndruar edhe pak pr t fituar prvoj pune. Gjat ksaj kohe n Stamboll ka qndruar edhe halifi i Tarikatit Sadi, Shejh Ibrahimi. Shejh Ibrahimi ka qen shum i varfr dhe ka lypur pr t ngrn nj kafshat buke, ndrsa natn e ka kaluar n avlin e xhamis Aja Sofja. Brenda kohs sht smur vajza e Sulltanit dhe ai i ka thirrur t gjith mjekt e shtetit q ta shrojn, mirpo askush nuk ka patur sukses. Dikush prej paris mbretrore ia ka prmendur Sulltanit Shejh Ibrahimin, kurse ai pa nj pa dy ka drguar njerz q ta sjellin at n pallat. Shejhu e ka shruar vajzn. Sulltani i gzuar ka dashur q ti jap dhurata shejhut, mirpo ai nuk ka pranuar assesi. Axhizi Baba ka dgjuar pr kt lajm dhe s bashku me shokun e tij Abdusselamin kan shkuar q ta vizitojn Shejhun. Pasi q e kan gjetur shejhun n xhami, ai i ka pyetur se pse e krkojn, ndrsa kta i kan thn se kan dshir t bhen murid t tij. Shejhu ua ka trhequr vrejtjen se ata jan t pasur dhe se nuk kan mundsi t bhen murid t nj t varfri, mirpo ata nuk kan dgjuar. Pas ksaj shejhu u ka thn: Nse doni t bheni murid t mi, ather nesr ejani para se t lind dielli dhe prgatituni pr nj udhtim t largt. T nesrmen Axhizi Baba dhe Abdusselami jan prgatitur, n brez kan futur lira t arit dhe kan ardhur te xhamia. Prej aty s bashku me shejhun kan shkuar n bregdet. Shejhu e ka hedhur posteqin e tij mbi uj dhe i ka thirr edhe ata t hipin n t. Sa jan ulur posteqia ka filluar t fundoset. T friksuar kan krkuar nduhm prej shejhut, ndrsa ai u ka thn q ti hedhin gjarprinjt (lirat) q i kan n brez, se vetm ashtu shptojn dot. Ata i kan hedhur lirat, jan ulur n post dhe jan pranuar pr murid. Nj dit Shejh Ibrahimi i ka thirr pran vetes dhe Axhizi Babn e ka urdhruar t hap nj teqe n Rumeli kurse Abdusselamin n Stamboll.

Tesavvufi n Ballkan

177

Baba kishte ardhur s bashku me emigrantt dhe n lagjen Tabhane t Shkupit ka themeluar nj teqe Sadijje. Muridt e Shejh Axhizi Babs Tarikatin Sadi e kan bartur edhe n Shqipri dhe kan themeluar teqe n Leskovik, Tepelen, Gjirokastr, Tiran, Tropoj, etj.526

7. TARIKATI BEKTASHI Historiku i Tarikatit Bektashi fillon me jetn dhe veprn e themeluesit t tij, Haxhi Bektash Veliut. Haxhi Bektash Veliu sht nj sufi i madh i cili sht edukuar dhe arsimuar nga ana e shejhve dhe baballarve t Tarikatit Jesevi. Pr jetn e ktij personi q do t lr gjurm t rndsishme n historin islame t shekullit XIII dhe m pas dim shum pak. E tr ajo q transmetohet n lidhje me jetn e Haxhi Bektash Veliut sht nxjerr nga gojdhnat e shumta t cilat ekzistojn n lidhje me kt person t lart. Burimet m t vjetra q japin njohuri pr jetn e Haxhi Bektash Veliut jan Vilajetnamet e shkruara dy shekuj pas vdekjes s tij nga ana e muridve t tij.527 Haxhi Bektash Veliu ka ardhur n Anadoli n vitet 20-30 t shekullit XIII, kur n kto vise ishin vendosur shum familje t ikura nga pushtimi mongol. Ky emigrim i gjer i popullats me vete kishte sjell edhe probleme t shumta shoqroreekonomike. Veprimtaria e Haxhi Bektash Veliut n Anadoli kryesisht do t jet e prqndruar n kto mjedise n periferi dhe n mesin e atyre familjeve t cilat kishin ikur nga Azia e Mesme.528 Pas ardhjes n Anadoli ai vendoset n nj qytez t qet t quajtur Suluxha Karahojuk dhe aty qndron deri n vdekje. Haxhi Bektash Veliu ka disa vepra me rndsi t cilat na e bjn t mundur q qart ta shohim dhe kuptojm botkuptimin e tij,
526 527

528

Shih: Hasluck, F. W., po aty. N lidhje me t dhnat n kto burime shih: Izeti, Metin, Tarikati Bektashijan, Tetov 2001, f. 42-43. Pr ardhjen e tij n Anadoli shih: Izeti, po aty, f. 45-46.

178

Kllapia e Tesavufit

rrugn dhe karakteristikat e saja t trasuara nga ana e themeluesit t ktij tarikati.529 Nj numr i konsiderueshm i hulumtuesve t vonshm t Tarikatit Bektashi, sidomos orientalistt perndimor, jan munduar q Haxhi Bektash Veliun ta prezentojn si nj sufi i cili ka qen i lidhur ngusht me disa fraksione heterodokse t Tesavvufit shiit, si jan, babaijt, kalenderijt, batinijt etj. Njkohsisht duke u bazuar n literaturn e vonshme bektashiane ose pr shkak t keqkuptimit t simboleve t poezis klasike apo sht br me ndonj prapavij, sht plasuar teza se n Tarikatin Bektashi namazi, agjrimi, zeqati refuzohen, kurse baz jan dashuria dhe mirsia. Nj vlersim i till sht i pamundshm kur t merren parasysh veprat kryesore t Haxhi Bektash Veliut. Veprat dhe mendimet e tij tregojn qart se ai sht nj sufi me karakteristika t shekullit XIII n Anadoli, i cili ka qen i frymzuar nga i njjti burim si edhe Nexhmuddin Daje, Mevlana Xhelaluddin Rumiu, Evhaduddin Kirmaniu, Sadreddin Koneviu etj. Pr dallim nga t siprprmendurit, Haxhi Bektash Veliu si edhe Junus Emreja kan shkruar dhe folur n gjuhn e popullit dhe gjithnj kan patur parasysh rrethanat shoqrore-politike t banorve t viseve rurale. Por sht e vrtet se ky person i lart, pr jetn e t cilit ka shum pak t dhna t sakta, sht keqprdorur edhe nga fuqit destablizuese t kohs s vet, por edhe nga rrymat armiqsisht t disponuara ndaj Islamit nga fillimi i shekullit XIX e kndej. Propaganduesit batini t shekullit XIV, pr t shptuar prej ndjekjeve t Shtetit Osman, jan inkuadruar n teqet bektashiane dhe vende-vende q prej ather kan arritur q t devijojn n shtjet me rndsi prej msimeve t pastra t Haxhi Bektash Veliut. Ndrsa Haxhi Bektash Veliu dhe ithtart e vrtet t tij kan qen njerz me besim t sinqert, t cilt pr udhrrfyes e kan pranuar Muhammedin a.s., kurse jetn e tyre e kan formuar n baz t kallpeve t devotshmris s Hazreti Aliut r.a.
529

Pr veprat e Haxhi Bektash Veliut shih: po aty, f. 51-53.

Tesavvufi n Ballkan

179

Themeluesi i nj tarikati t madh, ithtart e t cilit kan pasur mbshtetjen e plot t Shtetit Osman deri n shekullin XIX, assesi nuk mund t paramendohet se ka qen larg themeleve t fes islame. Veprat kryesore t Haxhi Bektash Veliut n mnyr mjaft t qart kshillojn se rruga e tarikatit doemos kalon npr fushat e Sheriatit. Jo vetm n Tarikatin Bektashi por edhe n t gjitha tarikatet tjera, n poezin sufike, Sheriati dhe Tarikati jan prezentuar krahas njri-tjetrit dhe asnjher nuk jan ndar. Personi i cili dshiron t lidhet pr nj tarikat - pa marr parasysh cilin, - pikspari duhet t ket njohuri pr ibadetet, gjegjsisht pr praktikn fetare, ti praktikoj ato trsisht n jetn e tij, kshtu q t plotsohet pozita e par e tij, Sheriati, e pastaj t kaloj n pozitn e dyt, Tarikatin, q sht nj pozit t cils nuk i bhet propagand, por hyhet me pranin e ndjenjave shpirtrore t larta, frymzimin, ndrrn etj. Pozita e tret sht marifeti, gjegjsisht njohja e disa vlerave t larta metafizike, n t cilat nuk mund t arrij do njeri. Kjo pozit arrihet vetm me shtimin e ibadeteve dhe prmendjen e pandrprer t Allahut xh.sh. Hakikati sht pozita e fundit ku njeriu ndjen nj knaqsi t jashtzakonshme dhe n horizont nuk sheh asfar ekzistence tjetr prve Allahut xh.sh. Kalimi prej nj pozite n tjetrn nuk e liron njeriun nga obligimet e pozits s mparshme, prandaj edhe ai i cili sht n pozitn m t lart sht i obliguar t fal namazin, t agjroj ramazanin, t jap zeqatin e kshtu me radh. Ja pra, kto jan katr momentet t cilat Haxhi Bektash Veliu n Makalatin e tij i prezenton si katr dyer: sheriati-tarikatihakikati-marifeti. E njjta filozofi sht prezente edhe n rregullat dhe konditat bektashiane t mvonshme. P. sh. personi i cili prgatitet pr t hyr n Tarikatin Bektashi (talib) gjat ceremonialit t pranimit (ikrar ajini) merret nga qendra e dhoms (dar) dhe n do katr hapa drejt murshidit me radh i thot kto fjal: - Esselamu alejkum o t ndritur t sheriatit - Esselamu alejkum o udhheqs t tarikatit - Esselamu alejkum o t prsosur t marifetit

180

Kllapia e Tesavufit

- Esselamu alejkum o sulltan t hakikatit.530 Duke filluar prej viteve t para t shekullit XIV, Tarikati Bektashi sht n lidhje t ngusht me ushtrin osmane, madje nj numr i konsiderueshm i dervishve bektashi para ushtris osmane sht vendosur n vendet n t cilat m von do t niset ushtria osmane dhe kan prgatitur terrenin pr islamizimin e ktyre viseve ose, thn shkurt, i kan prfituar zemrat e njerzve. Piri i dyt i Tarikatit Bektashi sht Ballm Sulltani. Edhe ai ka br disa ndryshime n mnyrn e zbatimit t riteve dhe erkanit bektashi; e ka sistematizuar dhe disiplinuar organizimin e teqeve dhe ka formuar grupin e myxherredve (t pamartuarit), t cilt tr jetn e tyre do tia kushtonin tarikatit. Pas Ballm Sulltanit Tarikati Bektashi me bekimin e Ports s Lart me t madhe sht prhapur n Anadoli dhe Ballkan. Prej ksaj kohe jeniert jan inkuadruar n teqen bektashiane. Paraqitja dhe prania e propagandave margjinale sufike (hurufi) n Anadoli nga fundi i shekullit XVI do t ndikoj edhe n msimet e Tarikatit Bektashi. Kto ideologji me themele joislame, do t ndikojn q bektashinjt dalngadal t largohen prej msimeve t Haxhi Bektash Veliut. Si rezultat i ksaj n vitin 1826 do t suspendohet formacioni jenier prej ushtris osmane dhe me nj ferman t Sulltan Mahmudit II, n vitin 1827, do t mbyllen teqet bektashiane. Tarikati Bektashi prej vitit 1827 e deri n vitin 1925 ka vepruar n form gjysmilegale, me prjashtim t periudhs s Abdylhamitit II, i cili ka qen mjaft i afrt me grupin e Dedebaballarve t Tarikatit Bektashi. Veprimi i plot ilegal i bektashive dhe mbyllja e kryegjyshats, gjegjsisht Teqes s Haxhi Bektash Veliut n Turqi, fillon prej vitit 1925. N kt vit Parlamenti Kombtar i Turqis merr vendimin pr mbylljen e t gjitha teqeve dhe tarikateve n territorin e Turqis. Ather kryegjyshi bektashi, Salih Nijazi Dedeu (me origjin shqiptare), kaloi n Shqipri dhe me ndihmn e shtetit t athershm dhe mbretit e vazhdoi aktivitetin e tij n Shqipri.531
530 531

Shih: po aty, f. 56. Shih: po aty, f. 60-66.

Tesavvufi n Ballkan

181

Viset ballkanike, e n veanti viset shqiptare jan tejet t rndsishme nga aspekti i Tarikatit Bektashi. N baz t dokumenteve ekzistuese Tarikati Bektashi n Ballkan ka deprtuar nprmjet baballarve t hershm bektashi t kurorzuar n emrin e Sari Salltukut dhe nprmjet t baballarve t drguar prej teqes s Sejjid Ali Sulltanit n Dimetok. Gjithsesi rol vendimtar pr pranin e bektashive n Ballkan ka luajtur edhe relacioni jenier-bektashi. Si rezultat i ktij relacioni n do vend ku kan deprtuar jeniert, kan deprtuar edhe bektashinjt. Evlija elebiu gjat vizits s tij n Bosnj n gjysmn e dyt t shekullit XVII ka hasur vetm n nj teqe bektashiane n qytetin e ajnies.532 Prve ksaj teqeje nj teqe bektashiane ka patur edhe n lagjen Golobrdo n Sarajev dhe nj n Banja Lluk.533 N Serbi teqe bektashiane ka patur n Beograd. Kjo teqe sht ndrtuar nga ana e Mehmet Pasha Jahjapashiqit. Pr kt teqe flet edhe Evlija elebiu dhe thot se gjat vizits s tij Beogradit n kt teqe shejh ka qen Dervish Mehmedi.534 Prve Beogradit edhe n Nish ka patur teqe bektashiane. Evlija elebiu pohon se Teqeja Koprybashi n Nish ka qen teqe bektashiane. Duke folur pr t ai prmend edhe Tyrben e Sefer Babs e cila ka qen pran ksaj teqeje.535 Evlija elebiu gjat vizits s tij n Kosov n shekullin XVII ka hasur n teqe bektashiane n Mitrovic, Dupnic dhe Kaanik. Ai pohon se n teqen bektashiane t Mitrovics, e emrtuar si Teqeja e Mustafa Babs, ka patur edhe nj tyrbe dhe se teqeja ka qen shum e vizituar nga ana e qytetarve.536 Pasi q prmend Teqen bektashiane t Kaanikut, elebiu flet edhe pr Tyrben Kirklar t ciln e kan vizituar gjat kthimit pr n

532

533 534 535 536

Evlija ^elebi, Putopis, Odlomci o Jugoslovenskim zemljama, Sarajev 1979, f. 402. ^ehaji}, po aty, f. 168-69. Evlija elebi, Sejahatname, V, 381. Po aty, V, 426. Evlija elebi, po aty, V, 547.

182

Kllapia e Tesavufit

Shkup. Pr sa i prket Teqes s Dupnics, ai thot se n oborrin e ksaj teqeje ka patur edhe nj tyrbe t Hussam Dedeut.537 N Prishtin si teqe bektashiane ka vepruar teqeja e vendosur n afrsi t xhamis Piri Nazir, ku tash ka mbetur vetm tyrbeja. N tyrben gjendet varri i Isa Dedeut, njrit prej postnishinve t ksaj teqeje. Nga fundi i shekullit XIX Adem Vexhhi Babai do t themeloj nj teqe bektashiane n Prizren. Vexhhi Babai ka qen nj ndr shejht m aktiv t ksaj periudhe n trojet shqiptare dhe ka marr pjes pothuajse n t gjitha organizatat shoqrore t themeluara n fillim t shekullit XX. N gjysmn e dyt t shekullit XIX, Shejh Shemseddin Babai ka themeluar Teqen bektashiane t Gjakovs e cila dhjetvjear me radh, sidomos n gjysmn e dyt t shekullit XX, do t luaj rol vendimtar n ekzistencn e Tarikatit Bektashi n trojet shqiptare. Prve Shemseddin Babait n kt teqe kan shrbyer edhe kta baballar: Abdylgani Babai, Haxhi Adem Babai, Adem Vexhhi Babai, Baba Qazimi.538 Aktiviteti m i bujshm i Tarikatit Bektashi n trojet e Maqedonis s sotme sht prezentuar duke filluar prej gjysms s dyt t shekullit XVIII e deri n fund t shekullit XIX. Inkuadrimi i disa udhheqsve vendor n Tarikatin Bektashi n kt periudh kohore, do t ndikoj n zhvillimin pa penges t aktiviteteve bektashiane si dhe n ndrtimin e shum teqeve dhe zavijeve t reja bektashiane.539 Aktivitetin e prbashkt t udhheqsve vendor me baballart bektashi e shohim qart n Teqen Harabati Baba n Tetov. Rexhep Pasha dhe Abdurrahman Pasha me tr fuqin dhe mundsit e tyre kan ndihmuar n organizimin si material ashtu edhe fetar sa m t ngritur t Teqes Harabati Baba dhe kjo teqe n kohn e tyre ka lulzuar. Mirpo largimi i disa baballarve t mvonshm bektashi nga parimet baz islame do t ngjall
537 538

539

Po aty, V.556. Pr m gjer pr Teqen e Gjakovs shih: Rexhepagiqi, po aty, f. 213215. Birge, J.K., Bektasilik Tarihi, prkth. n turq. Reha amuroglu, Stamboll 1991, f. 83.

Tesavvufi n Ballkan

183

aversion te populla e gjithmbarshme islame ndaj ktij tarikati dhe do t ndikoj n paksimin e ithtarve t ktij tarikati n Tetov dhe m gjer. Hulumtimet dhe dokumentet n lidhje me kohn e themelimit t Teqes Harabati Baba jan t ndryshme. Sipas disa burimeve, t cilat duken si m t sakta, teqen e ka themeluar Sersem Ali Dedeu540, ndrsa n kohn e Harabati Babait teqeja sht shndrruar n kompleks dhe ka arritur kulmin e zhvillimit t saj. Disa t tjer pohojn se teqeja sht themeluar n kohn e Harabati Babait, i cili n vendin ku sht ndezur kandili i Sersem Ali Dedeut e ka themeluar teqen. Pikrisht pr kt edhe teqeja prmendet me dy emra: Sersem Ali Dede dhe Harabati Baba. sht me rndsi t theksohet se n ngritjen e teqes Harabati Baba, kontribut t madh kan dhn baballart Mehmet Harabati Baba, Ahmet Baba, Haxhi Emin Baba, Baba Qazimi etj.541 N Teqen Harabati Baba t Tetovs prve ritualeve fetare rndsi e posame i sht kushtuar artit, letrsis, muziks dhe pikturs. Ky realitet m s miri shihet edhe nga mbishkrimet portale, epitafet, poezit e shkruara dhe pikturat n muret e objekteve t teqes etj.542 Prve Teqes Harabati Baba n rrethin e Tetovs kan vepruar edhe teqet bektashiane t Javer Babs dhe Kojun Babs.

540

541

542

Sersem Ali Dedeu ka qen tetovar dhe ka shrbyer si vezir n Portn e Lart n kohn e Sulltan Sulejmanit, i cili njkohsisht edhe ka qen i martuar me motrn e Sersem Ali Dedeut, Mahi Devranin. Mirpo m von ai sht larguar prej detyrs dhe sht trhequr n teqen kryesore bektashiane n Kirshehir, ku ka arritur deri n postin e Kryegjyshit. Shih: Noyan, B., po aty, f. 45. Emrat dhe veprimtarin e baballarve bektashi pas periudhs s shekullit XVIII, duke u bazuar n dorshkrimet e Baba Qazim Bakallit, i ka dhn z. Ali Vishkoja n monografin e tij pr Teqen Harabati. Shih: Harabati Teqe e Tetovs dhe veprimtaria n t n periudhn e kaluar, f. 35-38. N lidhje me mbishkrimet dhe prkthimet e tyre n shqip shih, Vishko, Ali, po aty. Ndrsa n lidhje me muzikn fetare mistike n teqe shih: Jahja Abbas, Makedonyada Tekkeler ve Tekke Musikisi (tem e magjistraturs e pabotuar), Stamboll 2001, f. 62-75.

184

Kllapia e Tesavufit

N Shkup ka patur dy teqe bektashiane: Teqeja e Mustafa Babs e ndrtuar n fillim t shekullit XIX dhe Teqeja e Sulejman Babs. N Manastir ka vepruar Teqeja e Husein Babs, n Shtip e Hamza Babs, n Veles e Haxhe Babs, n Krov e Muharrem Babs, n Makedonski Brod e Hidir Babs, n Dibr e Ali Pashs, n fshatin Kanatlar t Prilepit e Dikmen Babs.543 Prishja e raporteve ndrmjet formacionit jenier dhe Shtetit Osman, mvetsimi i Pashallkut t Janins n krye me Ali Pash Tepelenn dhe mbyllja e teqeve bektashiane n qendrat e Shtetit Osman pas periudhs s Sulltan Mahmudit II, do t ndikojn q nj numr i madh i baballarve bektashi t shprngulen n Shqipri dhe Shqipria t bhet parajs e bektashinjve. Gjendja e ktill dhe heterodoksia e paraqitur n Tarikatin Bektashi pas ktyre trazirave do t inicoj q shum studiues perndimor t merren me kt shtje.544 Shumica e ktyre studiuesve jan paraqitur me mendimin se shqiptart kan botkuptime liberale fetare dhe kto botkuptime jan ujdisur me heterodoksin bektashiane, ose sht thn se me pranimin e Tarikatit Bektashi shqiptart nuk jan larguar prej traditave t vjetra t tyre. Kto dhe vlersimet e ngjashme jan vlersime t cilat mund t nxirren prej rrethanave shoqrore n disa pjes t trojeve shqiptare pas gjysms s dyt t shekullit XIX. Por lirisht mund t pohohet se para ksaj periudhe Tesavvufi n prgjithsi n trojet shqiptare nuk ka qen i till dhe n veanti n shekujt XIV, XV, XVI, XVII dhe XVIII me t madhe ka ndikuar n islamizimin e shqiptarve. Nj gj e till nuk mund t pohohet edhe nse e pranojm se bektashinjt gjithmon kan qen heterodoks, pasi n trojet mbarshqiptare ithtart bektashi kurr nuk kan qen m tepr se 15 %.
543

544

Pr teqet bektashiane t cilat veprojn sot n trojet e Maqedonis shih: Izeti, Metin, po aty. Birge, John, Kingsley, The Bektashi Order of Dervishes, Londr 1965; Hasluck, F. W., Christianity And Islam Under The Sultans, Nju-Jork 1973; Bartl, Peter, Die Albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unhabhaugigheit (1878-1912), Visbaden, Otto Harasowirtch, 1968; Popovi, Alexandre, Lislam Balkanique, Visbaden 1986; Clayer, Nathalie, LAlbanie pays des dervishes, Berlin 1990.

Tesavvufi n Ballkan

185

N periudhat e para t vendosjes osmane n Shqipri n dokumentet nuk haset n ekzistimin e teqeve bektashiane. Evlija elebiu Shqiprin e ka vizituar n shekullin XVII dhe aspak n mnyr direkte nuk flet pr teqe bektashiane si i prmend me emra ato n Bosnj, Serbi, Bullgari etj. Evlija elebiu n nj vend flet pr takimin e tij me nj grup njerzish t cilt nuk i kan dashur Muavijen, Jezidin dhe emevijt, nuk kan veshur rroba t kaltra dhe nuk kan pir boz.545 Disa prej studiuesve, duke u bazuar n kto thnie t elebiut, kan pohuar se kto grupe kan qen bektashi. Mirpo, duhet pasur parasysh faktin se emevijt, e n veanti Jezidi, nuk jan simpatik as pr tarikatet tjera; madje pr shkak t vrasjes s nipit t Pejgamberit a.s. Huseinit r.a. askush nga popujt musliman ballkanik fmijve t vet nuk ia ka ln emrin Jezid. Pikrisht pr kt edhe nuk mund me siguri t pohohet se kto grupe kan qen bektashi, por kan mundur t jen edhe ithtar t tarikateve tjera. Evlija elebiu prmend dy teqe t abdalanve n Elbasan dhe Pogradec.546 Themelimi i teqeve bektashiane n mnyr sistematike dhe organizimi institucional i Tarikatit Bektashi n Shqipri sht br n periudhn e mvetsimit t Pashallkut t Janins, gjat sundimit t Ali Pash Tepelens (1790-1822).547 N kohn e Ali Pashs teqe bektashiane jan hapur n shum vise t Shqipris Jugore, madje edhe n fshatrat e krishtera t Himars t cilt e kan pranuar Tarikatin Bektashi dhe kan hyr nn mbrojtjen e Ali Pashs.548 Teqet kryesore bektashiane q kan vepruar n trojet e Shqipris n shekujt XVIII dhe XIX jan: - Teqeja e Haxhi Jahja Babait n Kruj, sht ndrtuar nga fundi i shekullit XIX. Prve ksaj teqeje n Kruj n baz t simboleve bektashiane n disa varreza sht pohuar se ka patur edhe nj teqe tjetr bektashiane, e cila ka vepruar n dhjetvjeart e par t shekullit XVIII, 1130/1717 - 1141/1728545 546 547 548

Evlija elebi, po aty, VIII, 679. Po aty, 680, 745. Birge, po aty, f. 83. Hasluck, po aty, f. 589.

186

Kllapia e Tesavufit

29.549 N Kruj gjenden edhe Tyrbeja dhe Teqeja e Sari Salltukut, pr t cilat folm n pjesn e par. Haslucku e ka vizituar Krujn n fillim t shekullit XX dhe pohon se Kruja ka qen qyteti me prqndrim m t madh t bektashinjve n Shqiprin Veriore.550 N shekullin XIX ka vepruar edhe nj eqe bektashiane n Fushkruj. Teqeja sht themeluar n vitin 1790 nga ana e Ibrahim Shemimi Babait.551 Shemimi Babai sht edukuar dhe arsimuar n Teqen Bektashiane t Velesit (Koprulu), ndrsa n kohn e Ali Pash Tepelens ka ardhur n Kruj dhe me ndihmn e Pashait e ka themeluar kt teqe. Shemimi Babai sht prej figurave kryesore t prhapjes s Tarikatit Bektashi n trojet shqiptare. Disa prej hulumtuesve kan pohuar se edhe Ali Pasha ka qen murid i tij.552 Me ndihmn e Ali Pashs, Shemimi Baba ka themeluar teqe bektashiane edhe n Melan, n Elbasan dhe Koshtan t Tepelens. N Melan e ka vendosur muridin e tij Baba Abdullah Melanin, n Elbasan Xhefai Babain, ndrsa n Koshtan Sadik Babain553 - Teqeja e Baba Alios n Berat, sht themeluar n fillim t shekullit XIX nga ana e Baba Alios dhe n oborr e ka edhe tyrben e themeluesit.554 - Teqeja e Xhefai Babait n Elbasan, sht themeluar nga ana e muhibit t Shemimi Babait, Xhefai Babait n vitet e para t shekullit XIX. Pas Xhefai Babait n post jan ulur edhe Mustafa Keshfi dhe Ali Hakki Babai.555 - Teqeja e Nasibi Tahir Babait n Frashr, sht themeluar n vitin 1825 nga Nasibi Tahir Babai. Pas tij n post jan ulur Baba Alushi, Baba Mustafa Kenziu, Baba Shemiu dhe Baba Abedini. Sami Frashri n lidhje me Nasibi Tahir Babain thot: Nasibi Tahir Babai sht prej gjyshrve bektashi dhe poet i cili ka
549 550 551 552 553 554 555

Birge, po aty, f. 82. Hasluck, po aty, f. 439. Hasluck, po aty, f. 551. Birge, po aty. Baba Rexhepi, Mistiizma Islame dhe Bektashizma, f. 209. Clayer, LAlbanie pays des dervishes, f. 254. Baba Rexhepi, po aty, f. 251.

Tesavvufi n Ballkan

187

lindur n vendlindjen time n Frashr. Pasi q ka shtitur dhe ka vizituar shum vise t largta sht kthyer n fshatin e tij dhe aty ka themeluar nj zavije, e cila me kalimin e kohs sht rritur dhe sot sht nj teqe e madhe. Ai ka vdekur n vitin 1250 h. dhe tyrbeja e tij gjendet pran teqes. Prve nj numri t madh t poezive n gjuhn shqipe, ka edhe shum gazele n turqishte dhe persishte. Gjat kthimit pr n vendlindje n qytetin e Leskovikut, kur dijetart e qytetit kan dashur ta sprovojn, ai ka shkruar nj kaside si prgjigje pr ta.556 - Teqeja e Asim Babait n Gjirokastr, sht themeluar nga Muhammed Asim Babai nga Yskydari, i cili n Gjirokastr ka ardhur nga qendra bektashiane n Suluxhakarahojuk. Asim Babai sht halife i Ali Dedeut t Dimetoks. Ai ka vdekur n vitin 1796 n Gjirokastr dhe tyrbeja e tij ka qen ndr m t vizituarat n kt qytet. Pas Asim Babait n kt teqe n post jan ulur Hasan Baba Turku, Sulejman Baba, Ali Baba Gega, Haxhi Jahja Baba, Ibrahim Baba, Husein Baba Elbasani, Haxhi Ali Hakki Baba, Selim Ruhi Baba.557 - Teqeja e Ismail Babait n Glav t Beratit, sht themeluar nga Ismail Babai nga fundi i shekullit XIX. Pas tij n post jan ulur Medeni Babai dhe Qamil Babai.558 - Teqeja e Baba Kamberit n Kiok t Prmetit. - Teqeja e Sadik Babait n Koshtan t Tepelens. N kt teqe pas Sadik Babait kan shrbyer edhe Muharrem Babai, Baba Kaso, Baba Ahmedi dhe Baba Shefqet Koshtani. - Teqeja e Kasim Babait n fshatin Ku t Bilishtit. Teqeja sht ndrtuar n kohn e Muradit II nga ana e Kasim Babait, ndrsa n vitin 1878 n vendin e ksaj teqeje e cila sht rrnuar, Ibrahim Babai ka ndrtuar nj teqe t re.559

556 557 558 559

Sh. Sami, Kamusul-Alam, VI, 4580. Baba Rexhepi, po aty, f. 242; Clayer, po aty, f. 281. Hasluck, po aty, f. 544; Clayer, po aty, f. 300. Hasluck, po aty, f. 547; Birge, po aty, f. 82-83; Baba Rexhepi, po aty, f. 354.

188

Kllapia e Tesavufit

- Teqeja e Baba Abidinit n Leskovik, sht ndrtuar nga ana e poetit t njohur Baba Abidin Leskovikut n fund t shekullit XIX. Pas tij n post jan ulur Baba Saiti dhe Baba Rizai.560 - Teqeja e Baba Musait n Maricaj t Gjirokastrs, sht ndrtuar nga ana e Baba Musait, por sht djegur nga grekt dhe n vitin 1900 sht rindrtuar.561 - Teqeja Bektashiane e Martaneshit, sht themeluar nga fundi i shekullit XIX nga Baba Huseini. Pas tij n post jan ulur, Baba Jashari, Baba Hajdari, Baba Xhaferi, Baba Lutfi Xhani dhe Baba Faja Martaneshi.562 - Teqeja e Madhe Bektashiane e Melanit, sht themeluar n vitin 1815 nga Baba Huseini. Pas Husein Babait n post jan ulur Baba Abdullah Melani, Baba Ademi, Baba Alushi, Baba Huseini dhe Baba Zylfoja.563 - Teqeja Bektashiane e Prishts, e themeluar n fillim t shekullit XIX nga Baba Tahiri. Pas tij n post jan ulur Baba Xhaferi, Baba Shabani, Baba Huseini, Baba Kamberi dhe Baba Iljasi. - Teqeja Bektashiane e Shembrdhenjit, e themeluar nga Baba Horasani n gjysmn e par t shekullit XIX. Tyrbeja e Baba Horasanit sht n oborrin e teqes.564 - Teqeja Bektashiane e Turanit, e themeluar nga Salih Baba Elbasani.565 Tarikati Bektashi n periudhn e fundit ka marr hov t madh t prhapjes n mbar trojet shqiptare. Posarisht pas vitit 1826 Shqipria dhe viset shqiptare jan br vendstrehim i bektashive
560 561 562

563

564 565

Hasluck, po aty, f. 545; Baba Rexhepi, po aty, f. 272. Hasluck, po aty, f. 542. Hasluck, po aty, f. 551, Haslucku pohon se n pjesn malore t Martaneshit ka patur edhe nj teqe tjetr bektashiane, e cila sht ndrtuar n kohn e Ballm Sulltanit, por ajo sht rrnuar nga ana e serbve. Baba Rexhepi, po aty, f. 239; Hasluck, po aty, f. 546-7; Clayer, po aty, f. 363. Po aty, f. 311. Clayer, po aty, f. 412. Prve ktyre teqeve gjithsesi ka edhe teqe t tjera si p.sh., Teqeja e Peqinit, e ermeniks, e Mallakastrs, e Skraparit, e Tomorrit, e Vlors, e Kuksit etj.

Tesavvufi n Ballkan

189

t cilt jan ndjekur nga ana e Shtetit Osman. Teqet bektashiane n gjysmn e dyt t shekullit XIX jan br erdhe t kryengritjes ndaj Shtetit Osman. Rol t rndsishm n kt kan luajtur edhe misionart politik perndimor t cilt si udhprshkrues me muaj t tr kan qndruar npr teqet bektashiane n tr territorin e banuar me shqiptar. Mirpo trheqja e Shtetit Osman prej Ballkanit nuk ka qen aspak n dobi t bektashinjve. Pas ndarjes s trojeve shqiptare, qendrat bektashiane jasht Shqipris jan braktisur dhe shumica e bektashive ose sht inkuadruar n mesin e popullats tjetr ose ka emigruar n Shqipri. P.sh., Teqeja Harabati Baba sht mbyllur n vitin 1912 dhe, nse veohen dy-tri vitet e shrbimit t Baba Qazimit dhe Dervish Muss, gjat Lufts s Dyt Botrore dhe pas saj kjo teqe ka mbetur e mbyllur pr ibadet 80 vjet t tra.566

8. TARIKATI MELAMI Mendimi i melametit i konceptuar n trajt t Paraqitjes s mirsive dhe mosfshehjes s ligsive, n Tesavvufin islam sht hasur pothuajse te t gjith askett dhe sufijt brenda territorit islam. Mirpo Horasani ka qen vendi ku duke filluar prej shekullit II h. sufijt me nam, si Ibrahim b. Edhemi, Abdullah b. Mubareku, Fudajl b. Ijadi, Shekik Belhiu, Muhammed b. Eslem et-Tusiu dhe t ngjashmit e kan praktikuar mendimin e melametit n form t kundrshtimit t dshirave t unit, nnmimit t ans epshore n personalitetin e njeriut, moskushtim rndsi veprave t bra me epiqendr n mbshtetjen e plot n Fuqin Krijuese. Lirisht mund t thuhet se mendimi i melametit ka futur n jetn dhe shoqrin islame prpjekjen maksimale kundr fodullkut t ibadetit dhe praktikimit pr sy e faqe.

566

M hollsisht pr bektashinjt shqiptar n periudhn e re shih: Izeti, Metin, po aty, f. 74 e n vazhdim.

190

Kllapia e Tesavufit

Krahas botkuptimit t melametit si parim i prbashkt pr prvojn sufike n trsi, disa prej sufive at e kan marr pr baz t Tesavvufit t tyre dhe e kan sistematizuar dhe institucionalizuar n trajt t tarikatit. Duke filluar prej shekullit VIII e deri n fund t shekullit XIX melamijjen e hasim n tri periudha kryesore, edhe at: 1. Melamijja e periudhs s par ose Kassarijja. Ky tarikat sht themeluar nga ana e Ebu Salih Hamdun b. Ahmed el-Kassarit dhe sht paraqitur si reagim ndaj jets luksoze t shoqatave sufike-zejtare n periudhn e pushtetit t Abbasidve. Hamdun Kassari dhe ithtart e tij kan paraplqyer largimin prej t gjitha nevojave t ksaj bote, nnmimin e vetes, prezentimin e ligsive personale vetm me qllim q Allahut xh.sh. ti afrohen sa m t pastr.567 2. Melamijja e periudhs s dyt ose Bajrami-Melamijje. sht themeluar si nj deg e Tarikatit Bajrami t Haxhi Bajram Veliut, nga ana e muridit t tij Dede Omer Sikkiniut (v.880/1745). Dede Omer Sikkiniu ka refuzuar do trajt t ritualit t tarikatit, do form dhe mnyr t veshjes s posame sufike dhe n vend t manifestimeve t sistematizuara ka prvetsuar bisedn si metod t tarikatit t vet. Ai me kt ka hedh edhe themelet e periudhs s dyt t melamive. Dede Omer Sikkiniu dhe ithtart e tij jan larguar prej t gjitha momenteve t cilat e ngren unin e njeriut, por n ann tjetr rndsi t posame i kan kushtuar organizimit administrativ t tarikatit t tyre. Dede Omer Sikkiniu sht kutub568 i par, ndrsa pas tij n kt post do t ulen Bunjamin Ajjashi, Pir Ali Aksaraji, Ismail Mashukiu, Ahmed Sarbaniu, Husameddin Ankaraviu, Hamza Baliu, Hasan Kabaduzi etj. Shumica e shejhve melami jan kundrshtuar me administratn e Shtetit

567 568

Isin, Melamilik, DBIA, V, 380. Termi Kutup n Tesavvuf d.t.th., shejh m i madh, ndrsa n Tarikatin Melami ka kuptim pak m specifik dhe d.t.th. autoritet shpirtror i cili ka marr prsipr udhheqjen e ktij organizmi mistik dhe i cili ka vazhdimsin historike. Prafrsisht jan n statut t njjt si edhe Kryegjysht e bektashive.

Tesavvufi n Ballkan

191

Osman, prandaj edhe disa prej tyre jan ekzekutuar nga ana e Sulltanit me fetvan e shejhulislamit.569 3. Melamijjeja e periudhs s tret ose Melamijje Nurijje. sht sistematizuar nga ana e Sejjid Muhammed Nurul-Arabiut (v.1305/1882) n gjysmn e dyt t shekullit XIX dhe sht prhapur n shum vise t Gadishullit Ballkanik. Ithtar t Sejjid Nurul Arabiut ka patur edhe n mesin e shtresave t larta intelektuale t Stambollit n gjysmn e dyt t shekullit XIX.570 N viset q jan tem e ktij studimi e hasim melamijjen e periudhs s dyt t prezentuar n personalitetin dhe ithtart e njrit prej kutubve t Tarikatit Melami, Hamza Baliut (v.969/1561-62), n trajt t Melamive Hamzavi n Bosnj dhe melamijjen e periudhs s tret t prezentuar n personalitetin dhe ithtart e Sejjid Muhammed Nurul Arabiut n Maqedoni dhe Kosov. Themeluesi i Melamijje Hamzavijjes sht Shejh Hamza Baliu nga Bosnja.571 Vendlindja e Hamza Baliut sht fshati Orlovi afr Vllasenics n Sanxhakun e Zvornikut. Q n moshn e re Hamza Baliu sht br murid i Husameddin Ankaraviut (v.964/1557) dhe pas tij ka kaluar n postin e tij. Veprimtarin e tij sufike Hamza Baliu e ka vazhduar n vendlindjen e tij, n zavijen t ciln e ka ndrtuar n fshatin e tij. Pr nj koh t shkurtr ai prreth vetes ka tubuar me mijra ithtar. Disa prej ithtarve i ka tubuar prej kafeneve, ndrsa nj numr bukur i madh i tyre kan qen edhe prej shtresave t larta t shoqris boshnjake t asaj kohe. Dijetart e Bosnjs e kan paditur at me pretekst se ai sht i pashkolluar dhe se nuk ka njohuri n lidhje me shtjet fetare, prandaj edhe nuk ka mundsi q ti thirr t tjert n Islam. N fund edhe Hamza Baliu si paraardhsit e tij sht ekzekutuar nga Shteti Osman n vitin 969/1561-62 n Tahtakale t Stambollit.
569 570

571

Bolat, Ali, Bir Tesavvuf Okulu Olarak Melametilik, Stamboll 2003. Shih: Dogrul, Omer Riza, Islam Turk tarihinde Ilk Melamet, Stamboll 1950; Koprulu Fuad, Turk edebiyatinda Ilk Mutasavviflar, Ankara 1993, f. 346-349; Golpinarli Abdulbaki, Turkiyede Mezhepler ve tarikatlar, Stamboll 1969, f. 246-269; po ai: Melamilik ve Melamiler, Stamboll 1931; Sunar, Xhavit, Melamilik ve Bektasilik, Ankara 1977. Atai, Zejl-i Shekaik, f. 70-71.

192

Kllapia e Tesavufit

Prej citateve t Ataiut kuptohet qart se edhe pas vdekjes s Hamza Baliut, n Bosnj ka vazhduar lvizja e tij.572 Themelet e periudhs s tret t melamijjes i ka hedhur Sejjid Muhammed Nurul Arabiu (v.1305/1882) i cili sht me origjin arabe dhe ka lindur n Kajro. Pas prfitimit t msimeve t para n familje, sht regjistruar n Universitetin e Azharit dhe aty sht afruar mjaft me profesorin e tij Hasan Kuvejsiun. Hasan Kuvejsiu e ka drguar Muhammed Nurul Rabiun n Anadoli, mirpo ai pa u ndalur shum atje ka shkuar n Ballkan dhe ka rn n kontakt me grupet Nakshijje-Melamijje n Serez dhe Selanik. Ai ka marr dor n Tarikatin Nakshibendi prej Shejh Jusuf en-Nakshibendiut t Janins, ndrsa nprmjet t Shejh Ibrahimushshemarikiut sht lidhur pr tarikatet Halvetijje, Ekberijje dhe Uvejsijje. N vitin 1249/1833-34 sht emruar si muderris n Medresen e Koanit dhe sht njoftuar me pjesn e madhe t dijetarve islam t ksaj ane. N vitin 1255/1839 ka ardhur n Shkup dhe ka marr dor prej shejh Kazanli Abdulhalik Efendiut. N vitin 1266/1849 me ftes nga valiu i Shkupit, Selim Pasha, ka qndruar gjasht muaj n Stamboll. Pas ksaj edhe dy her ka qndruar nga gjasht muaj n Stamboll, hern e par me ftes t kryeshefit t policis, Husni Pashs, ndrsa hern e dyt me ftes t valiut t Bosnjs, Topall Osman Pashs. N vitin 1287/1870 duke qen n Kavadar ka proklamuar se sht br kutub. Ka vdekur n vitin 1305/1882 n Strumic.573
572

M gjer pr Hamzavijt shih: Atai, Nevizade, Zejl-i Shekaik, f. 65; Golpinarli, A. Melamilik ve Melamiler, f. 73; Ocak Ahmet Yasar, Osmanli Toplumunda Zindiklar ve Mulhitler (15-17 yuzyillar), Stamboll 1998, f. 273; Had`ijahi}, M., Udio Hamzevijja u atentatu na Mehmet Pa{u Sokolovi}a n Prilozi, 1955, f. 325; po ai, O Progonu Hamzevija u Bosni 1573 godine n Prilozi, 1970-71, f. 68; Mehinagi}, Ibrahim, ^etiri neobjavljena izvora o Hamzevijama iz sredine XVI vijeka, n Prilozi, XVIII-XIX, 1968-69, f. 217-266; Oki, Tajjib, Quelques documents concernant les Hamzavites, n International Congress of Byzantinits, Leiden 1957, f. 281; Algar, Hamid, The Hamzeviyye, A Deviant Movement In Bosnian Sufism, n Islamic Studies, 36, 2-3 (1997), f. 243-261.

Tesavvufi n Ballkan

193

Sejjid Muhammed Nurul Arabiu i ka komentuar veprat me tematik t vahdet-i vuxhudit t Muhjuddin ibn Arabiut, Shejh Bedreddinit, Nijazi Misriut, Haxhi Bajram Veliut, Ahmed b. Idrisit etj. Ai ka qen njohs i mir i Tesavvufit islam, prandaj edhe ka patur numr t madh t ithtarve n Stamboll dhe Ballkan. N mesin e halifeve t tij n Stamboll bjn pjes: Shejhu i Teqes s Pazarit n lagjen Shehremini t Stambollit, Ahmed Safi Efendiu, shejhu i Teqes s Tarsusit n lagjen Mevlanakapi n Stamboll, Abdul-Kerim Efendiu, Ali Urfi Efendiu, muderrisi i Medreses s Fatihut, Shejh Abdullah Hulusi Efendiu, Shejh Maksud Efendiu, vaizi i Xhamis s Bejazidit, Hafiz Abdurrauf Efendiu, Shejh Kemal Efendiu, Vehbi Efendiu, autori i veprs Tibjan, Haririzadeja dhe nxnsi i tij Mehmed Tahir Burseviu. 574 Muhammed Nurul Arabiu ka vepruar n Maqedoni dhe ka patur numr t madh muridsh edhe n viset e Maqedonis dhe t Kosovs. Halifet e shejhut n kto vise kan qen: Abdurrahim Fedai Efendiu575, Salih Rifat Efendiu nga Shtipi576, Filintilizade Hoxha, Mahmud Efendi Shkupjani577, Faik Mehmed Beu578, Haxhi Sulejman Beu579, Haxhi Abdul-Kadir Beu580, Ali Riza
573

574

575

576

577

578

579

Shih: Golpinarli, A., po aty, f. 232-242; Isin, Ekrem, Melamilik, DBIA, V, 386; iek, Yakup, Haririzade Mehmet Kemaleddin, Hayati, Eserleri ve Tibyanu Vesailil-Hakaik, (tem e pabotuar e doktoraturs) f. 12-23. Yucer, po aty, f. 402; Isin, po aty, V, 384-386; Golpinarli, po aty, f. 302339. Ka qen nga Prizreni dhe halifi kryesor i shejhut. Ka shrbyer si muderris n Shkup dhe ka vdekur n rrug n Kanalin e Suezit gjat kthimit prej haxhit. Ka disa vepra: Risale-i Vehbijje, Kaside-i Nunijje, HedijjetulHaxhxh, Tefsiru Suretil-Kevther, etj. Halifet m t njohur t tij jan: Abdulehad Efendiu, Haxhi Hafiz Abdurrauf Efendiu nga Shkupi dhe Junus Efendiu nga Prishtina. Pasi q ka marr dor prej shejhut ka ndrtuar nj teqe n Shtip. Ka vdekur n vitin 1326/1908. Ka qen prej ulemas s Shkupit dhe ka vdekur n vitin 1310/1892 n Hixhaz. Ka qen nga Strumica dhe pas vdekjes s shejhut sht br shejh n teqen e tij. Ka vdekur n vitin 1319/1901 n Selanik. Ka qen prej aristokratve t Strumics dhe shejhu shpesh ka ndenjur n konakun e tij. Ka vdekur n vitin 1889.

194

Kllapia e Tesavufit

Vasfi Efendiu581, Elmas Efendiu582, Xhengori Mustafa Efendiu583, Hafiz Topall Baba Gjakovari584, Topall Rexhep Efendi Prizrenasi.585 Teqe melamite n Maqedoni dhe Kosov jan themeluar n kto qytete: - Strumic - ka patur dy teqe. N njrn ka qndruar Muhammed Nurul Arabiu dhe pas vdekjes sht varrosur aty ku e ka edhe tyrben. Pas shejhut n post sht ulur Faik Beu. Pas tij teqen e ka udhhequr Haxhi Valdeja. Teqeja e dyt sht udhhequr nga djali i shejhut Sherif Efendiu. Pas vdekjes s tij n vitin 1905 n t shejh sht br Haxhi Abish Beu, n kohn e t cilit teqeja sht mbyllur nga bullgart. - Dojran - n Dojran dhe n fshatin Dedeli t Dojranit ka vepruar nga nj teqe melamite. - Veles - ka patur vetm nj teqe melamite. - Kavadar - teqen e Kavadarit e ka themeluar Haxhi AbdulKadir Beu. - Shtip - teqen e Shtipit e ka ndrtuar muridi i shejhut Salih Rifat Efendiu. - Shkup - teqeja melamite n Shkup sht themeluar nga dhndri dhe halifi kryesor i shejhut Abdurrahim Fedai Efendiu. Pas tij shejh jan br Haxhi Kemal Efendiu dhe djali i tij Hakki Efendiu. - Manastir - teqeja rifaite e Vranjevcit t Manastirit me kalimin e shejh Ali Riza Efendiut n Tarikatin Melami ka vepruar si teqe melamite.
580

581

582

583 584

585

Ka qen nga Strumica dhe vlla i Sulejman Beut. sht vendosur pr shejh t Teqes s Kavadarit. Ai e ka shptuar teqen q t mos e djegin bullgart. Ka vdekur n moshn 95 vjeare. Ka qen shejh i Teqes Rifaite t Manastirit. Ka vdekur n vitin 1331/1913. Ka ndrtuar nj teqe n vendlindjen e tij n katundin Dedeli t Dokranit. Ka vdekur n vitin 1906. Ka qen shejh i Teqess s Dojranit. Ka vdekur n vitin 1907. Ka qen gjakovar dhe n teqen e tij i ka dhn ixhazet Haxhi Adem Efendi Prizrenasit dhe Hasan Efendiut. Ka vdekur n vitin 1902. sht shejhu i par i Teqes Melamite t Prizrenit dhe ka punuar si msues n shkolln e mesme t qytetit.

Tesavvufi n Ballkan

195

- Prizren - muridi i shejhut Haxhi Rexhep Efendiu ka ndrtuar nj teqe melamite n Prizren. Pas tij n post sht ulur Shejh Sejfuddini, ndrsa pas tij Shejh Omer Lutfi Paarizi.586 - Gjakov - Hafiz Sulejman Baba Gjakovari ka themeluar nj teqe melamite n Gjakov.587

586

587

Shejh Omer Lutfi Paarizi ka qen edhe poet dhe shkrimtar. Ka t shkruara disa vepra pr fmij n turqishte. Pas tij n post jan ulur: Shejh Kamil Tosko, Shejh Salih Efendiu, Shejh Hilmi Efendiu, Shejh Hamdi Kaamaku, Shejh Haxhi Iljas Bardhi, Shejh Haxhi Idrisi, Hafiz Ridvani, Shejh Idris Maksudi dhe Haxhi Jakub Mueziu. Shih: Golpinarli, Abdulbaki, po aty, f. 301-323.

PJESA E TRET
MARRDHNIET SHOQRORE T TARIKATEVE ME SHOQRIT BALLKANIKE N SHEKUJT XVIII DHE XIX Si n Anadoli ashtu edhe n Ballkan mnyra osmane e jetess me vete ka sjell nj sintez t ndikimit reciprok t strukturave t ndryshme shoqrore dhe ndrtimit t nj shoqrie me botkuptim t qytetrimit kozmopolit, multikulturor dhe multidimensional. N pranimin e botkuptimit islam dhe mnyrs osmane t jetess nga ana e shoqrive dhe grupeve q u kan takuar feve, kulturave dhe traditave t ndryshme, n vendosjen e raporteve pozitive ndrmjet Shtetit Osman dhe popullats vendase dhe n sistematizimin brenda shoqrive t posame, rol vendimtar ka luajtur kultura e Tesavvufit, gjegjsisht teqet dhe dervisht e tarikateve t ndryshme. N periudhn osmane Tesavvufi prve brenda popullats s rndomt sht prhapur edhe n mesin e administruesve dhe dijetarve vendor. Trajtat e sjelljes sociale t vendosura me shtresat e ndryshme shoqrore nga ana e sufijve dhe uniteti i qllimeve t sufijve, administruesve dhe dijetarve, edhe m tepr i ka afruar kto shtresa t shoqris me njra-tjetrn. Teqet n fillim jan ndrtuar n periferi t qyteteve dhe vendbanimeve, n vendet e zgjedhura nga vet dervisht udhtues, ndrsa m von, me ndihmn e posame t Ports s Lart, ato jan ndrtuar n vende t cilat kan qen m t prshtatshme pr praktikimin e obligimeve t udhzimit (irshad). Kto ndrtesa prve prmasave sufike kan ndihmuar edhe n largimin e pengesave t ndryshme pr tregti me kto vise, n bartjen e mendimeve dhe ideve prej qendrs n periferi,

Mardhniet shoqrore t tarikateve...

197

kan shrbyer si vendstrehime pr t pashprest etj. D.t.th. teqet jan inkuadruar pothuajse n t gjitha shrbimet pr prforcimin e jets shoqrore dhe bartjen e ides islame deri n viset m t largta. Si n pjesn tjetr t bots islame ashtu edhe n Ballkan teqet kan patur fush t gjer t veprimit. Ato gjat periudhs osmane kan shrbyer si shkolla, vende pr mjekim, vende pr rekreim, pushimore, qendra pr arte t bukura, ndrtesa letrare, faltore etj.588

1. SUFIJT DHE ULEMAJA Osmant q nga ditt e para t deprtimit n viset ballkanike e kan ditur se nuk do t mjaftoj q vetm ushtarakisht t vendosen aty. Pikrisht pr kt, n favor t qndrimit dhe veprimtaris pozitive fetare-shoqrore t tyre n kto vise brenda nevojave kan ndrtuar medrese, teqe, zavije, imarete etj., dhe kshtu kan kontribuar n sistematizimin e jets shoqrore. N viset ballkanike raportet ndrmjet sufijve dhe ulemas kan ndjekur vijn e qendrs s Shtetit Osman, respektivisht Stambollit. Ashtu si n Stamboll q ndrmjet medreses dhe teqes n pjesn m t madhe kohore ka patur raporte t mira dhe her pas here pr shkak t arsyeve t ndryshme jan paraqitur mosmarrveshje, ashtu edhe n Bosnj, Serbi, Kosov, Maqedoni dhe Shqipri n t shumtn e rasteve jan bartur dukurit e ktilla. Duke filluar prej shekullit XV n t shumtn e rasteve sufijt dhe ulemaja n viset tona nuk kan patur mosmarrveshje t mdha, prkundrazi, nj numr i madh i dijetarve kan qen murid t tarikateve t ndryshme dhe aty kan shrbyer n udhzimin e drejt t popullats. N ann tjetr edhe shum sufi t ngritur kan shrbyer si msimdhns (muderris) n
588

Pr m gjer shih: Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Aisindan Tekkeler ve Zaviyeler, f. 178.

198

Kllapia e Tesavufit

medreset e themeluara n qytete t ndryshme. Mirpo edhe pse n raste t rralla ka ndodhur q t ket mosmarrveshje ndrmjet ktyre dy institucioneve bartse t jets shoqrore osmane.589 N relacionet ndrmjet teqes dhe medreses, prve mnyrs identike t t menduarit, shpeshher ka ndodhur q aktivitetet e t dy institucioneve t zhvillohen n t njjtn ndrtes. Disa prej teqeve n Bosnj, Maqedoni dhe viset e tjera, gjat veprimtaris kan shrbyer edhe si medrese, madje disa prej tyre n periudhn e fundit jan shndrruar plotsisht n medrese. P.sh., Hanikahu (teqe) i Gazi Husrev Beut n Sarajev duke filluar prej shekullit XIX ka shrbyer si medrese. Shumica e shejhve dhe dervishve t tarikateve t ndryshme n viset ballkanike deri n gjysmn e dyt t shekullit XIX s pari kan kryer medreset e pastaj jan inkuadruar n obligimet e tyre npr teqet. M pas ata i kan grshetuar diturit e tyre ekzoterike me ato ezoterike dhe kan zhvilluar msime sufike n frymn e ehli-sunnetit. Tradita e ktill sidomos ka vazhduar tek Mevlevijt, Nakshibendijt dhe Halvetijt.590 Nj poet sarajevas n poemn e tij pr Sarajevn pas rrnimeve t bra nga ana e Eugenit nga Savoja, Teqen Mevleviane t Sarajevs e ka karakterizuar si ark e diturive dhe si burim i dijetarve.591 Shejh Arif Kurdiu i cili n vitin 1285/1868 kishte ardhur nga Stambolli n Sarajev si shejh i teqes s Skender Pashs,
589

590

591

N lidhje me marrdhniet ndrmjet teqes dhe medreses n periudhn osmane shih: Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet-Tekke Munasebetleri, Stamboll 1989, f. 70-85; Ongoren, Resat, Osmanlida Sufilerin Farkli Toplum Kesimleriyle Iliski Tarzlari, n Islam Arastirmalari Dergisi, f. 13-18; Yilmaz, Necdet, Osmanli Toplumunda Tasavvuf, Sufiler, Devlet ve Ulema, Stamboll 2001, f. 451-457; Kara, Mustafa, po aty, f. 79-117. Hanikahu i ndrtuar nga ana e Koski Mehmed Pashs n Mostar njkohsisht ka shrbyer edhe si medrese. Shejhu i ksaj teqeje, Shejh Fevziu nga Mostari, n medrese ka ligjruar pr veprn Mesnevi t Mevlana Xhelaluddin Rumiut. Prve ksaj, n kt hankah-medrese kan ligjruar edhe dijetart me emr t periudhs s fundit, si Abdullah Efendi Rixhanovii, Hamza Efendi Puzii, Hasan Efendi Nametaku etj. Shih: ehaji, po aty, f. 49. Hand`i}, Mehmed, Sarajevo u Turskoj Pjesmi, n Glasnik IVZ, viti XI, no. 10, f. 238.

Mardhniet shoqrore t tarikateve...

199

njkohsisht ka shrbyer edhe si muderris n Medresen Misrijje dhe m von n at t Gazi Husref Beut. N mesin e muridve t themeluesit t Teqes s Vukeliit, Husein Baba Zukiit, ka patur kadi (gjykats), mual-lim dhe muderris (msimdhns).Traditn e tij e kan vazhduar halifeja e tij Shejh Abdurrahman Sirriu dhe muridi i tij Mejli Baba.592 N shekullin XIX n relacionet ndrmjet medreses dhe teqes n viset e siprprmendura sht paraqitur nj dukuri e re. Nj numr i konsiderueshm i teqeve jan shndrruar n medrese klasike. Mirpo, n kto medrese krahas lndve t tjera jan lexuar dhe analizuar edhe veprat sufike me rndsi, si El Munkidhu mined-Dalal e Gazaliut, Fususul-Hikem e Ibn Arabiut, Mesnevija e Mevlans etj. Shejht dhe muridt e tyre n teqet e ndryshme t trojeve shqiptare, si n Shqipri Kosov dhe Maqedoni, gjithashtu kan qen t kyur n proceset arsimore t vendeve ku kan vepruar. N mesin e m t shquarve mund t prmenden Shejh AbdulKadir Efendiu i Mitrovics, Shejh Mehmed Sezai Efendiu dhe muridi i tij Faik Efendiu, Shejh Shefqeti, muridi i Sejjid Muhammed Nurul-Arabiut, Sulejman Baba Gjakovari, themeluesi i Teqes Halveti-Hajati n Ohr, Pir Mehmed Hajati, muridi i tij dhe themeluesi i Teqes Halveti-Hajati t Krovs, Shejh Ademi, shejhu melami i Shkupit, Shejh Abdurrahim Efendiu etj.593 Si tham edhe m sipr, sufijt dhe ulemaja her pas here jan konfrontuar mes vete. N Bosnj tarikati i cili m s teprmi ka patur probleme me shtresn e ulemave sht Tarikati HamzaviMelami dhe dervisht e tyre. Disa prej dervishve t ktij tarikati jan ekzekutuar pas vendimeve (fetva) t lshuara nga

592 593

^ehaji}, po aty, f. 56. Shih: Rexhepagiqi, po aty; Vokrri, Abdullah, Shkollat dhe arsimi n Kosov ndrmjet dy luftrave botrore (1918-1941), Prishtin 1990; Shejh Muhammed Shehu, Shejh Shefqeti dhe Teqeja e Madhe, Gjakov 1418/1998; Kaleshi, Hasan, Kontributi i shqiptarve n diturit islame, 1411/1991.

200

Kllapia e Tesavufit

ana e disa ulemave t njohur t Bosnjs, si p.sh., Hasan Kafi Prushakut, Molla Bali Efendiut etj. 594 N fillim t shekullit XIX, Ilhami Baba Zhepeviu pr shkak t mendimeve t tij sht shpallur murted (renegat) nga ana e ulemas s Travnikut dhe sht ekzekutuar me vendimin e valiut t Bosnjs, Ali Xhelaluddin Pashs.595 Pashallqet e formuara n fund t shekullit XVIII dhe fillim t shekullit XIX n Shqipri kan krkuar prmbajtje edhe nga aspekti fetar. Prderisa bektashinjt e kan prmbajtur Ali Pash Tepelenn, shumica e tarikateve tjera kan qndruar afr Bushatlinjve. N kt periudh disa prej baballarve bektashinj jan syrgjynosur prej territorit t Pashallkut t Shkodrs.596 Si fund mund t thuhet se ulemaja m s shumti sht afruar me Tarikatet Nakshibendi dhe Halveti. Por, edhe n mesin e tarikateve t tjera ka patur fytyra t shquara t ulemas islame.

2. SHEJHT DHE ADMINISTRUESIT VENDOR Q nga ditt e para t themelimit t Shtetit Osman, sufijt e ardhur n Anadoli nga viset e ndryshme t bots islame jan mbajtur afr udhheqsve shtetror. Mendimet e tyre kan ndikuar n shum fusha t organizimit shoqror t shtetit t posaformuar osman. Si m par te selukt, ashtu edhe te osmant dervisht i jan bashkangjitur ushtris n lirimin e vendeve t ndryshme n Anadoli dhe Ballkan dhe m von jan vendosur n pjest e pabanuara t vendeve t liruara. Ata pas vendosjes jan marr me bujqsi, blegtori, zejtari etj., dhe jan prpjekur pr ndrtimin, zhvillimin dhe vendosjen e familjeve t reja prreth teqeve t tyre. Nj numr i konsiderueshm i ktyre

594

595

596

Hand`i}, A., O Progonu Hamzevija u sjeveroisto~noj Bosni 1582, n ^lanci i Gra|a, Tuzlla 1975, f. 15. Rrugn e Ilhamiut prej Zhepes e deri n Travnik e ka prpunuar Reshad Kadii n romanin e tij Ilhamijin put u smrt. Shih: Baba Rexhepi, po aty, f. 275.

Mardhniet shoqrore t tarikateve...

201

teqeve sht vendosur n pjest kufitare me shtetet e tjera dhe i kan ndihmuar aktivitetet ushtarake t Shtetit Osman.597 Fjalt e fundit t themeluesit t Shtetit Osman, Osman Gaziut drejtuar djalit t vet Orhan Gaziut para vdekjes, e tregojn qart rndsin q udhheqja osmane ia ka kushtuar rendeve sufike dhe udhheqsve t tyre. Ai t birit i tha: Pr at q nuk e di konsultohu me uleman dhe mos u nis askund pa marr mendimin e evlijave.598 Ky botkuptim i sulltanve t par t Shtetit Osman, n mas t madhe ka vazhduar deri n periudhat e fundit. Besimi dhe konsiderata q patn fituar sufijt n syt e sulltanve dhe administruesve t shtetit, bn q pjesa drrmuese e udhheqsve t inkuadrohen ose t zgjedhen nga mesi i sufijve dhe m pas ata t ndihmojn materialisht dhe shpirtrisht n prhapjen e Tesavvufit dhe tarikateve n territorin e liruar dhe t udhhequr nga ana e Shtetit Osman. Shumica e shtetarve kan ndrtuar teqe dhe zavije pr sufijt, her pas here kan shkuar n teqe dhe kan krkuar hajrduan e shejhve, i kan konsultuar me ta disa prej shtjeve shtetrore me rndsi, e kshtu me radh.599 Qllimi i prbashkt dhe unik i shtetit dhe teqes ka ndikuar n zhvillimin e marrdhnieve pozitive t nduarnduarta ndrmjet Shtetit Osman dhe organizmave sufike. Shteti organizmat sufike i ka konsideruar si element shoqror i cili prve prmass religjioze ka patur edhe prmasn e ruajtjes dhe konsolidimit t administrats osmane n viset periferike, ose thn ndryshe, kan shrbyer si katalizator mes shtetit dhe popullsis.600

597

598 599 600

Shih: Barkan, Omer Lutfi, po aty, f. 288-289; Ongoren, Resat, po aty, f. 10. Gunduz, Irfan, po aty, f. 16. Kara, Mustafa, po aty, f. 165-169; Gunduz, Irfan, po aty, f. 120. N lidhje me kt Sulltan Abdulhamiti II thot: Tradita osmane sht q sulltani t informohet pr gjendjen e popullats s pari prej guvernatorve dhe administruesve t tij, kurse m pas t njjtat informata ti marr edhe prej teqeve t vendosura n t katr ant e shtetit dhe n baz t tyre t udhheq shtetin. Bozdag, Ismet, Abdulhamitin Not Defteri, f. 81.

202

Kllapia e Tesavufit

N qendr t shtetit n Stamboll, sulltani dhe udhheqsit e tjer n mas t madhe kan qen n marrdhnie pozitive me shejht, dervisht dhe vendqndrimet e tyre, teqet. Praktika e ngjashme haset edhe n territoret ballkanike (Rumeli) t Shtetit Osman. N pjest e mparshme folm se dervisht dhe teqet kan luajtur rol pozitiv n vendosjen e Islamit n viset ballkanike. Pas prfshirjes s ktyre viseve nn udhheqjen e Shtetit Osman, administruesit vendor jan prpjekur q t ken marrdhnie t mira me shejht dhe dervisht, prve rastit t hamzevimelamive n Bosnj. Njri prej udhheqsve dhe ushtarakve t par osman n viset tona, Isa Beu, biri i Ishak Beut, ka ndrtuar Teqen Mevlevite n Sarajev dhe ka ln disa objekte vakf pr mirmbajtjen e saj.601 Traditn e tij e kan vazhduar edhe disa udhheqs t tjer vendor t Bosnjs, si p.sh., Salih Vexhihi Pasha, Fadil Pasha, Mazhar Osman Pasha, Iskender Pasha Jurishi, Gazi Husref Beu, Haxhi Sinan Aga, Muhsinzade Muhammed Pasha, Koski Mehmed Pasha, Omer Pasha Latasi, Eli Ibrahim Pasha etj.602 Prndjekja e udhheqsve t lart t Tarikatit Melami nga ana e Ports s Lart ka ndikuar q ata t ndiqen, madje edhe t ekzekutohen edhe n Bosnj. Pas ekzekutimit t Hamza Baliut n Stamboll, me t madhe jan ndjekur ithtart e tij n mbar territorin e Bosnjs dhe Hercegovins. Si rezultat i ksaj n dokumente prmendet ekzekutimi i 12 dervishve hamzavimelami nga ana e administruesve vendor t Bosnjs.603
601

602

603

[abanovi}, Hazim, Vakufnama Isa bega Ishakovi}a za njegove zadud`bine u Sarajevu, n Prilozi, II, Sarajev 1951, f. 29. Shih: Mujezinovi}, Mehmed, Musafirhana i tekija Isa bega Ishakovi}a u Sarajevu, n Na{e Starine, III, Sarajev 1956, f. 247; Sikiri}, S., Sarajevske tekije, n Narodna Starina, Zagreb 1927; f. 27; Truhelka, ]iro, Gazi Husrevbeg, njegov `ivot i njegova doba, Sarajev 1912; Ba{eskija, M.M., Ljetopis, f. 172. Hand`i}, A., po aty, f. 42.

Mardhniet shoqrore t tarikateve...

203

N vitin 1821 me urdhrin e valiut t Bosnjs, Ali Xhelaluddin Pashs, pr shkak t elementeve heterodokse n ligjratat e tij dhe nxitjes s popullats pr kryengritje, n Travnik sht ekzekutuar Ilhami Baba Zhepeviu. N shekullin XVIII nga ana e valive t Beogradit sht ndjekur dhe internuar nga vendbanimi dhe teqeja e tij Shejh Muhammedi i Uzhices. Njkohsisht valiu ka drguar edhe ushtri kundr tij, e cila e ka djegur dhe shkatrruar n trsi teqen e tij.604 Administruesit osman t viseve t Kosovs dhe Maqedonis gjithashtu kan mbajtur relacione t mira me shejht dhe dervisht e viseve t veta. N mesin e muridve t Tarikatit Sadi dhe themeluesit t tij Sulejman Axhizi Babs ka patur shum ushtarak, vali dhe udhheqs t qyteteve kosovare. Rasti sht i njjt m von edhe me shejhun e Teqes Rifaite t Gjakovs, Haxhi Shejh Musa Bellanicn, Shejh Mehmed Sezaiun e Prishtins, Teqen Mevlevite t Shkupit, Teqen Halveti-Hajati t Ohrit, Strugs, Krovs. N mesin e ithtarve t Teqes Rifaite t Shkupit prmendet administruesi i Shkupit, Sejfullah Beu, i cili ka ndrtuar edhe nj tyrbe n oborrin e teqes. Shndrrimi i Teqes Harabati Baba n Tetov n nj kompleks t madh sht br me ndihmn e muhibve bektashi Koxha Rexhep Pashs dhe birit t tij Abdurrahman Beut. Ata teqes ia kan shtuar objektet e kuzhins, konakut, mejdanit, mesxhidit. Gjithashtu e kan rindrtuar Xhamin e Larme dhe kan ndrtuar nj verore-kala n kodrn Balltepe t Tetovs. N vitin 1242/1825-26 Tetovn e ka vizituar nj poet i Qipros i quajtur Ashik Kenzi dhe ka shkruar nj poem n lidhje me Abdurrahman Pashn dhe veroren e tij (kalan).605 Themeluesi i Pashallkut t Janins, Ali Pash Tepelena, ka qen bektashi dhe muhib i Shemimi Babait. Ai pashallkun e vet e ka shndrruar n nj vend dominues t bektashinjve dhe ka
604

605

Musi}, Omer, Poslanica [ejha Muhammeda u`i~anina Beogradskom valiji Mahmud Pa{i, n Prilozi, II, 1951, f. 185-194. Harid Fedai, Kibrisli Asik kenzinin rumeli Destanlari, n Milletlerarasi Rumeli Turk Kulturu Sempozyumu, Shkup 23-25 Mars 1998, Shtojca-1.

204

Kllapia e Tesavufit

ndrtuar teqe n shum vise t banuara me shqiptar, si p.sh., n Manastir, Shkup, Kor, Janin, Kruj, Trikall, Melan, Turan, Leskovik, Berat etj.606 Ali Pash Tepelena prve pr bektashit ka ndrtuar edhe teqe pr sadijt dhe halvetijt.

3. THEMELIMI I QYTETEVE DHE TEQET Qytetet jan t vjetra sa edhe qytetrimet e lashta. Pikrisht pr kt edhe n viset ku kan ekzistuar qytetrimet e vjetra ka gjurm t qyteteve t tyre. Prve qytetrimeve m t vjetra sht realitet se n Ballkan nj periudh mjaft t gjat ka qen i vendosur edhe qytetrimi islam osman. Prezentimi i qytetrimit islam osman n tokn pjellore kulturore ballkanike, ku jan grshetuar disa qytetrime t lashta, ka nxjerr n pah qytete me veori orientale-oksidentale. sht e njohur se Shteti Osman, pas deprtimit ushtarak n viset ballkanike, ka motivuar transferimin e dervishve, zejtarve, tregtarve dhe s bashku me ta edhe t popullats anadoliane n kto vise. Ardhja dhe pranimi i elementeve kulturore t tyre nga ana e pjess drrmuese t popullats vendase, do t ndikoj dukshm n ndryshimin e strukturs fizike t qyteteve ekzistuese. Ndrsa n viset e pabanuara do t fillojn t paraqiten qytete t reja me veori orientale. Qyteti dhe struktura e tij n periudhn osmane n viset tona shum pak sht hulumtuar. Mirpo, ekziston nj e vrtet se nj numr i madh i qyteteve t Bosnjs, Kosovs, Maqedonis dhe pjesrisht t Shqipris ende i mbajn simbolet dhe veorit e tipit t qytetit osman. Dervisht dhe teqet e tyre kan ndikuar dukshm n ristruktuimin e qyteteve ekzistuese dhe themelimin e qyteve t reja n viset ballkanike.607 Prreth teqeve dhe zavijeve t ndrtuara n viset pjellore dhe udhkryqet tregtare t viseve ballkanike, jan vendosur familje
606

607

Clayer, Nathalie, Miti i Ali Pashs dhe bektashinjt (ose mendime pr nj histori kombtare t bektashinjve shqiptar), n Prpjekja, 15-16, Tiran, janar-dhjetor 1999, f. 39. Barkan, po aty, f. 279-280.

Mardhniet shoqrore t tarikateve...

205

dhe fise t ndryshme dhe n kt mnyr jan ndrtuar qytete t reja. Qendrat sufike duke i kushtuar rndsi t posame sjelljes s mir, komplimentit, dashuris ndrnjerzore, urtis, artit kan ndikuar q prreth teqeve t tyre t vendosen njerz prej feve, etnikumeve dhe statuseve t ndryshme shoqrore. N baz t regjistrimit t vitit 1455 Sarajeva quhej Trgovishte dhe kishte vetm 59 familje. N Sarajev ka dy epitafe t cilat i takojn ksaj periudhe, epitafet e Ajni dhe Shemsi Dedeut. Si rrjedhim mund t thuhet se n kt periudh n Sarajev ka patur teqe t ciln e kan udhhequr kta dy shejh. Prve saj n shekullin XV sht themeluar edhe Teqeja Mevlevite e Isa Beut. M von prreth ktyre teqeve do t ndrtohet qendra e vilajetit t Bosnjs, Sarajeva. Shembuj t ngjashm t ndrtimit dhe zhvillimit t qyteteve pas ndrtimit t teqeve kemi edhe n qytetin e Rogatics, Visokos, Zvornikut, Skendervakufit, etj.608 Rolin e teqeve n themelimin, ngritjen dhe zhvillimin e qyteteve e shohim edhe n rastin e teqeve sinanije-halvetijje n Shkup dhe Prizren, n Teqen Harabati Baba n Tetov, n Teqen Xhelvetijje n Berat, n aktivitetin e ahikadirijve n Elbasan, n teqet halveti-hajati n Krov, Strug dhe Ohr etj.

4. SUFIJT DHE POPULLATA Sufijt dhe tarikatet e tyre jan zgjeruar n shum fusha t jets shoqrore t viseve ballkanike dhe kan ndikuar n formimin shoqror t shtresave t ndryshme t shoqris ballkanike. Sufijt kan qen n marrdhnie t mira me dijetart dhe administruesit, por asnjher nuk e kan mbajtur veten larg brengave t popullats s rndomt. Teqet, t njohura n popullat si vende t dervishve, kan qen vende ku sht sendrtuar edukimi i unit njerzor. Prve
608

Hand`i}, Adem, O ulozi dervi{a u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stolje}u, n Prilozi, XXXI, Sarajev 1981, 172.

206

Kllapia e Tesavufit

ksaj ato n mnyr t drejtprdrejt ose trthorazi jan inkuadruar n t gjitha fushat e jets shoqrore dhe me metodat e posame t tyre i kan sistematizuar aktivitetet e ndryshme t shoqris. Si rrjedhim teqet dhe zavijet jan br vende ku prve qetsis shpirtrore jan plotsuar edhe shum nevoja materiale t popullats. Teqet, si vende ku jan bashkuar shum institucione shoqrore, n relacionet e tyre me popullatn n viset ballkanike kan vepruar si konaqe, spitale, qendra specializimi, qendra arti, vende qetsimi, vende pikniku, strehimore pr pleqt etj. Pothuajse n t gjitha teqet n viset tona nj her ose dy her n jav jan mbajtur ligjrata pr popullatn. Tradita t ktilla vazhdojn edhe sot e ksaj dite n disa prej teqeve. Pran ose brenda teqeve jan ndrtuar kuzhina (imarete) ku jan ushqyer t varfrit, endacakt, pleqt, skamnort. Ky aktivitet i teqeve ka ndikuar n rritjen e simpatis ndaj tyre n shoqrit ballkanike. Her pas here shejht e teqeve kan prdorur afrsin e tyre me administruesit shtetror dhe kan ndikuar n prmirsimin e gjendjes s popullats n mjedise t caktuara. Njerzit t cilt kan prjetuar tronditje psikike ose kan qen t smur prej smundjeve psikosomatike kan gjetur prehje n teqe. Teqeja kadirite e Haxhi Sinanit n Sarajev ka qen e njohur pr kt aktivitet. Teqet gjithashtu kan shrbyer edhe si qendra ku jan msuar zeje t ndryshme. Jan t njohura shoqatat mistike-zejtare t ahijve n sistematizimin e zejeve dhe prgatitjen e mjeshtrve t rinj.

5. TESAVVUFI DHE LETRSIA ALAMIADE Tarikatet ithtarve t vet prve edukats shpirtrore u kan mundsuar edhe ngritje n shum arte. Teqet si vende t mendimit dhe ides s lart kan qen vende t paraqitjes dhe kultivimit t shum dijetarve, mendimtarve, artistve dhe poetve. Sufijt e viseve ballkanike rndsi t veant i kan

Mardhniet shoqrore t tarikateve...

207

kushtuar poezis. Shejht dhe dervisht e ktyre viseve kan shkruar poezi n t cilat i kan prezentuar nevojat dhe vuajtjet e popullats, kan shkruar poezi klasike pr dashurin hyjnore, pr ritualet dhe rregullat e tarikateve t veanta etj., dhe n kt mnyr kan krijuar nj letrsi t teqes me vlera t larta artistike. Pjesa drrmuese e poezive jan shkruar n gjuhn persiane dhe turke. Mirpo, n veanti n periudhat e fundit kemi edhe dervish t cilt kan shkruar n gjuhn e popullats vendase, shqip ose boshnjakisht. N mesin e poetve sufi t viseve tona mund t prmenden Mevlana Atai nga Shkupi, Ishak elebiu nga Shkupi, Hareviu, Xhelali elebiu dhe Laliu nga Manastiri, Tuluiu nga Tetova, Suxhudiu, Suzi Prizrenasi, Shemi Prizrenasi, Mesihi nga Prishtina, Gurbi Dedeu nga Novi Pazari, Shejh Muslihuddini nga Uzhica, Shejh Kaimiu nga Bosnja, Ahmed Ibn Abdullah el-Bosneviu, Nergisiu, Ali Dede Bosneviu, Shejh Fevziu i Mostarit, Shejh Abdurrahman Sirriu, etj.609 Ndikimin e Tesavvufit dhe tarikateve e shohim qart edhe n poezin e poetve t njohur t poezis bejtexhinje. Mui Zade, Nezim Frakulla, Ali Ulqinaku, Muhamed ami Kyyku, Mulla Hysein Dobrai, Tahir Gjakova, Dalip Frashri, Mulla Sali Pata, Shejh Mala etj., e prbjn plejadn e shkrimtarve shqiptar t cilt kan shkruar me alfabet arab dhe n poezit e t cilve
609

Pr m gjer shih: Blan, Otto, Bosnich-Turkische Sprahdenkmoler, Lajpcig 1968, f. 45; Lehfelh, Werner, Das serbokroatische Aljamiadoschrifum der Bosnich-Hercegovinichen Muslime, Munih 1969, f. 13; Kale{i, Hasan, Prilog poznavanju albanske knji`evnosti iz vremena preporoda, n Godi{njak Balkanolo{kog Instituta, knj. I, Sarajev 1957, f. 352-388; po ai, Albanska alhamijado knji`evnost, n Prilozi, XVI-XVII (1966-67), Sarajev 1970, f. 52; Hukovi}, Muhammed, Alhamijado knji`evnost i njeni stvaraoci, Sarajev 1986; Nametak, Abdurrahman, Hrestomatije Bosanske alhamijado knji`evnosti, Srajevo 1981; Elsie, Robert, Historia e Letrsis Shqiptare, Pej 2001; Salihu, Hajdar, Poezia e Bejtexhinjve, Prishtin 1987; Isen, Mustafa, Sehi Bey Tezkirem Hest Behist, Stamboll 1980, f. 195; Hysa, Mahmud, Alamiada Shqiptare, Shkup 1997.

208

Kllapia e Tesavufit

qart shihen ndikimet e elementeve sufike islame. N qarqet sufike sht shkolluar edhe pena e dalluar e letrsis shqiptare, Naim Frashri. Mendimet, qndrimet dhe botkuptimet ndaj ngjarjeve dhe gjendjeve t ndryshme historike-shoqrore n veprn e tij, Naimi i trajton n pajtim me filozofin e vet sufike islame.610

610

Pr m gjer shih: Izeti Metin, Pasqyrimi i vlerave sufite-bektashiane n poezin e Naimit, n Prmbledhje punimesh t Fakulteti i Shkencave Islame Shkup, I, 1, Shkup 2002, f. 79-92.

SONU
Balkanlar balangta Bizans ile Roma, ardndan Osmanl dnys ile Bat arasnda kpr vazfesini yapm, trih boyunca birka kavmin ve kltrn doudan batya doru gne sahne olmutur. Bu sebeple farkl dnemlere it deiik kavimleri, kltr ve medeniyetleri bir arada barndrma zelliini de kazanmtr. Osmanllarn Balkanlara yerlemesinde tarkat eyhleri ve derviler nemli grevler stlenmiler ve Osmanl fetihlerinin Balkanlardaki ncleri ve ilk mmarlar olmulardr. Balkanlar Osmanl ordusunun gelip askerle fethetmesinden ok daha nce tarkat mensuplar tarafndan bir anlamda fethedilmi, dier bir deyile Osmanllar buraya gelmeden yerli halk psikolojik olarak bu fethe hzr hle getirilmi ve Osmanl ordular son derece elverili bir ortamla karlamtr. Bosna-Hersek, Srbistan, Kosova, Makedonya ve Arnavutlukta slm dninin ve Osmanl idresinin yaylmasnda ve zellikle Arnavut ile Bonaklar tarafndan toplu ekilde benimsenmesinde iki kolaylatrc unsurun etkili olduu grlmektedir: 1.Bogomilizm ve bu hareketin yapsndaki mistik anlay. Ortodoks ile Katolik kiliselerin devlet mekanizmalar araclyla Bogomillere kar uygulam olduklar bask ve Bogomillerin nazar , amel ve messesev konularda slm dniyle, zellikle Balkanlara intikal eden tasavvuf slm anlayyla olan benzer ynleri, Bogomil olan Bonaklarn ve bir blm Arnavutlarn slm dnini kabul etmelerini kolaylatran faktrler arasnda saylabilir. 2.Osmanl ncesi blgeye yaylan seyyah derviler. Osmanllar Balkanlara yerlemeden nce blgeye yerleen seyyah derviler tarafndan slmiyetin ilk tohumlar atlmtr. Tasavvuf anlayndaki derin insan sevgisi, yksek hogr ve karlksz hizmet mslmanlarla hrstiyanlar arasnda sevgi ve kaynama zemninin kurulmasnda etkili olmu ve dervilerin

210

Kllapia e Tesavufit

yol kavaklar ile bo topraklarda kurduklar tekke ve zviyeler etrfnda zamanla kyler oluarak buralar birer dn, eitim, kltr ve sanat merkezleri hline gelmitir. Balkanlarda Osmanl ncesinde tasavvuf anlaynn bu ynn temsil eden ve hakknda birok efsnenin dilden dile dolat, mslmanlar arasnda sevildii kadar hrstiyanlarca da benimsenmi olan ahs hi phesiz Sar Saltk (.1264)tr. Bz trihiler Sar Saltkn gerek bir ahsiyet olmadn ve onun isminde blgede iki asr boyunca faliyet gstermi btn sflerin tecrbelerinin toplandn ifde etmilerdir. Bu sebeple blgede faliyet gstermi deiik tarkatlar ve tekkeler onun ismiyle zdelemitir. Osmanl devletinde XVII. yzylda balayan Duraklama devri Karlofa Antlamasnn (h.1111/1699) imzlanmasyla son bulmu ve bundan sonra Osmanlnn Avrupadan, daha dorusu Balkanlarn belirli blgelerinden ekilme sreci ve Gerileme dnemi balamtr. XIX. yzyla gelindiinde Osmanl mparatorluu kuruluundan tbren, iktisd, itim, asker ve toplumsal haytn birok alannda en skntl dnemini yaamaktayd. Osmanl Devletinin genelinde yaanan bu huzursuzluklar Balkanlarda zellikle daha kuzeyde bulunan Hrvatistan, Macaristan, Voyvodina blgelerinde epeyce hissedilmi ve mslmanlarn bu yerlerden tammen uzaklatrlmasyla sonulanmtr. Osmanllar balangtan tbren Balkanlarda hogrl ve halk tarafndan kolayca kabul edilebilecek bir slm anlay gelitirmilerdi. Yabanc bir ynetim dzeninin (Bizans Devleti) arac olarak ortaya kan Hrstiyan Ortodoksluunun aksine Osmanllar insanlarn bireyler olarak eitliini ortaya koymutur. Bu sebeple Balkan insan kendilerine sdece vicdan ve ibdet zgrln salamakla kalmayan, ayn zamanda slm diresi ierisinde kendi otantik halk kltrlerini ve kimliklerini korumalarna imkn tanyan Mevlev,Halvet, Rif, Melm, Bekt, Sad vb. gibi tasavvuf akmlarn benimsemilerdir. Gayr- mslimlere verilmi mutlak dn ve kltrel hrriyetler slm dninin ehl-i kitba kar ngrd davranma eklidir. Ancak buna karn XVIII. yzyldan

Sonu

211

balayan isyanlardan sonra Balkanlardaki gayr- mslimler mslmanlara kar benzer bir anlay gelitirmemilerdir. Hrvat, Srp, Rum, Ulah, Arnavutlar arasndan mslman olanlar senelerce veya asrlarca kardeleri tarafndan cezy hakketmi hinler olarak grlm ve frsat ellerine getiinde Osmanli ve Islam adna mevcut olan her eyi ykmlardr. XVIII. ve XIX. yzylda Bosna-Hersek, Srbistan, Kosova, Makedonya ve Arnavutlukta temsil edilen tasavvuf akmlar Mevlevlik, Nakibendlik, Halvetlik, Kdirlik, Riflik, Sadlik, Bektlik ve Melmliktir. Anadoluda kurulan Mevlev tekkelerini Balkanlarn deiik yerlerinde tesis edilen Mevlev tekke ve zviyeleri tkip etmitir. Bu yllardan balayarak Saraybosna, Mostar, Konjic (Belgradk), Belgrad, Ni, skp, Manastr, lbasan da Mevlev tekkeleri kurulmutur. Faliyet bakmndan ise Saraybosna, skp ve lbasan Mevlev tekkeleri n sralarda yer almtr. XX. yzylda Mevlev tekkelerinin deiik sebeplerden dolay kapatlmasndan sonra da Mevlevlik bir dn tezhr olarak Bosna Hersek, Makedonya, Kosova ve Arnavutlukta haytn devam ettirmitir. Gnmzde bile aydn kesimler arasnda entellektel planda bu gelenei devam ettiren ahs ve gruplar vardr. Nakibendlik bu blgelere Sultan Ftih zamnnda girmitir. Molla lh (.896/1491) ve Emr Buhrnin (.922/1516) mritlerinden olan Lutfullh skb, XVI. yzyln balarnda skpte bir Nak tekkesi kurmutur. Fakat Nakibendlik daha sonraki asrlarda Makedonyadan ok Bosna-Hersekte yaylm ve verimli zemin bulmutur. XVIII. ve XIX. yzyl Nakibendliin Bosna-Hersekte altn dnemidir. eyh Hseyin Baba Zuki (.1799-1800) ve mritleri tarafndan temsil edilen Nakibendlik ehli snnet akdesine ve Kurn ile Snnet prensiplerine sk bal olduundan dolay Bosna-Hersek toplumunun btn kesimlerine yaylmtr. Halvetlik, Balkanlarda ve zellikle alma konumuzu tekil eden Bosna-Hersek, Srbistan, Kosova, Makedonya ve Arnavutlukta tasavvuf anlayn ve slmiyeti yayan tasavvuf akmlarn nde gelenlerindendir. Bosna-Hersekte Gzi Hsrev

212

Kllapia e Tesavufit

Bey hankh, Srbistanda Ujie Halvet tekkesi, Kosovada Sarahne Halvet-Karb tekkesi, Makedonyada Ohri Halvet Hayt tekkesi ve Arnavutlukta Tiran ve lbasan Halvet tekkeleri Halvetlik adna en ok faliyet gsteren tekkelerdir. Bu dnemde Makedonya, Kosova ve Arnavutluk blgelerine has olan Haytlik kolu ve Arnavutluka has olan Akblik kolu kurulmu ve gnmze kadar faliyetlerine devam etmitir. alma konumuz olan blgelerin dn,sosyal ve kltrel haytnda etkili bir tasavvuf akm da Kdirliktir. Kdirlik Saraybosna Hac Sinan, Mitrovie, Prizren, Yakova, Pritine, lbasan, Tiran, Pekopeya Kdir tekkelerinde temsil edilmitir. Bu dnemlerde Arnavutlukta Kdir tekkeleri Ah merkezleri olarak da faliyet gstermi ve bir nev Ahi-Kdir birleimi olarak hareket etmitir. Riflik, alma konumuzu tekil eden blgelerden Kosova, Makedonya ve Arnavutlukta faliyet gstermitir. Bu dnemde Riflik adna n yapan tekkeler arasnda Yakova Rif tekkesi, skp Rif tekkesi, lbasan ve kodra Rif tekkeleri yer almaktadr. XVIII. yzylda eyh Sleymn ciz Baba (.1150/1737-38) tarafndan Kosovann Yakova ve Prizren ehirlerinde kurulan Sadliin cizlik kolu o yllardan balayarak gnmze kadar Kosova bata olmak zere Arnavutluk ve Makedonyada da bir hayli tekkede temsil edilmitir. Arnavutlarn arasnda epeyce mrdi olan Bektlik Arnavutluk, Kosova ve Makedonyada XVIII. yzyln sonu ve XIX. yzyln balarndan tbren, daha dorusu bu dnemde devletten bamsz hareket etmek isteyen Tepedelenli Mehmet Ali Paa, Kalkandelenli Recep ve Abdrrahman Beylerin byk yardmlar ve destekleri syesinde birok blgeye yaylm ve tekkeler kurmutur. XIX. yzyln sonlarnda birok Bekt babas ve dervii Arnavut isyanc birliklerine katlarak Osmanlnn Balkanlardan uzaklatrlmas iin tm gleriyle aba sarfetmitir. XIX. yzylda Makedonyada kurulan dier bir tarkat ise Muhammed Nrul-Arabnin balatt nc Devre

Sonu

213

Melmliidir. nc Devre Melmlii hem brokrasi hem de ulem arasnda kendisine geni bir yer bulmutur. Osmanl Devletinin kuruluundan tbren tasavvuf erbb ile dim iyi ilikilerde olmaya alan idreciler XVIII. ve XIX. yzylda alma konumuzu tekil eden blgelerde de ayn ekilde devam etmilerdir. Blge idrecileri gnl ehli olan sflerin zaman zaman ziyretlerine gider, vaazlarn dinler, nashatlarna kulak verirlerdi. Bu samm ilikiler netcesinde idreciler bz tarkatlara tekke ve vakflar tesis etmi, kimilerini vergiden muaf tutmu, bzlarna hazneden maa balamtr. Genel olarak meyiha gsterilen bu hrmet bzan yerini istenmeyen olaylara da brakmtr. Bu dnemde eyhlerden bzlar srgne gnderilmi, bzlar da dm edilmitir. XVIII. ve XIX. yzylda Bosna-Hersek, Srbistan, Kosova, Makedonya ve Arnavutlukta faliyet gsteren eyhlerin ou zhir ilimlere de vkf idiler. lerinden byk bir ksm medrese ilimlerini tahsil etmilerdi. Mutasavvflarn ilme verdii deer ulemnn da kendilerine kar yakn olmalarn salamtr. Tekkeler sdece dn hayatla bal kalmam, fikir, felsefe, mmr, iir ve msk bata olmak zere btn gzel sanatlara el uzatm ve gelimeleri iin zemn hazrlamtr. Arnavutlarn ve Bonaklarn XVIII. ve XIX. yzylda gelitirdikleri Arap harfleriyle yazlm (Alhamiyado) edebiyt dorudan tekke ve tasavvufun etkisi altnda gelimitir. Tekke ve zviyeler belirli ehirlerin kuruluu ve gelimelerinde de etkili olmutur. Balkanlardaki tekkelerde dervilerin btn dier faliyetlerin yannda sohbet ve vaaz yoluyla halk ird etmeye altklar da grlmektedir. Btn bunlar mutasavvflar halkla i ie yaamaya, onlarn dertleriyle ilgilenmeye ve samm mnsebetler kurarak gnllerini slma ve tasavvufa sndrmaya yardmc olmutur. Netce olarak denebilir ki alma konumuzu tekil eden blgelerde yaayan fert ve toplumlarn det, gelenek ve hayat dzeninin hemen de her safhasnda Trk-slm tasavvuf anlay ve belirtileri byk lde mevcut grnmektedir.

REZIME
Na po~etokot od osmanskata era Balkanot ja odigra ulogata na prenesuvawe na isto~nata i zapadnata kultura, a podocna i na vospostavuvaweto na kulturnite odnosi pome|u Osmanskata dr`ava i zapadniot svet. Istovremeno, balkanskata arena be{e svedok na emigracijata na golem broj od narodite i kulturite od Istok kon Zapad i obratno. Kako posledica na toa ja dobi karakteristikata na so`ivot me|u raznite nacii, kulturi i civilizacii pod isto nebo. Tarikatskite {ejhovi i dervi{ite odigraa zna~ajna uloga vo vospostavuvaweto na Osmanskata dr`ava na balkanskite prostori i istovremeno bea prvite arhitekti na osmanskite pohodi na Balkanot. Balkanskite prostori se oslobodija preku dervi{ite u{te pred da stapne vojni~kata noga ili, poinaku ka`ano, lokalnoto balkansko naselenie be{e psiholo{ki podgotveno od strana na dervi{ite za prifa}aweto na novata vera i vodstvo. Za {ireweto na islamskata vera i osmanskoto vodstvo na prostorot na Balkanot, osobeno za masovnoto prifa}awe na islamot od strana na albancite i bo{wacite, me|u drugoto zna~ajna uloga odigraa dva olesnitelni faktori: 1. Bogumilstvoto i negoviot misti~en pogled na svetot. Torturite i pritisocite na katoli~kata i pravoslavnata crkva vrz bogumilskite sledbenici so pomo{ na dr`avnite mehanizmi, kako i teoretskite, prakti~ni i organizaciski sli~nosti na bogumilcite so islamskata vera, osobeno so islamskiot sufiski pogled na svetot na prvite islamski misioneri na Balkanot be{e faktor za prifa}aweto na Islamot od strana na bo{wacite i del od albancite. 2. Patuva~kite sufii naseleni na Balkanot vo pred-osmanskiot period. Prvite semiwa na islamskata vera na organiziran i sistematski na~in na Balkanot gi poseaja patuva~kite sufii, i toa vo periodot pred doa|aweto na osmanliite. Qubovta kon ~ovekot, slu`eweto bez nadomestok i sufiskata tolerancija izgradija edna katalizira~ka sredina me|u muslimanite i balkanskite hristijani, taka {to tekiite izgradeni na razni mesta od Balkanskiot Poluostrov se opkru`ija so ku}i, koi podocna

Rezime

215

prerasnaa vo sela i gradovi i slu`eja kako verski, edukativni, obrazovni, kulturni i umetni~ki centri. Glavniot pretstavnik na Tesavufot na ovie prostori e Sari Saltuk (p. 1264). Toj zavzema posebno mesto vo balkanskata kultura kako kaj muslimanite taka i kaj hristijanite i ostanuva da postoi kako `iv mit na ovie prostori. Osmanliite na Balkanot od samiot po~etok so sebe donesoa eden pogled na svetot poln so tolerancija i pravdina. Nasproti vizantiskoto hristijansko iskustvo na porane{nite vodstva, osmanliite se obidoa da vospostavat ontolo{ka i socijalna ednakvost me|u lu|eto. Tokmu poradi ova eden del od balkanskoto naselenie gi prifatija tarikatite mevlevii, halvetii, rifaii, melamii, bekta{ii, sadii i dr., kaj koi osven slobodata na bogoslu`eweto i misleweto imaa mo`nost da gi so~uvaat i nivnite avtenti~ni kulturi, bidej}i slobodata i tolerancijata kon hristijanite e imperativ i kuranski na~in na odnesuvawe. Me|utoa, posle vostanijata koi zapo~naa vo XVIII vek nemuslimanite ne ja poka`aa istata tolerancija kon muslimanite. Muslimanite od balkanskite prostori od toga{ pa navamu se smetaa za predavnici koi ja zaslu`uvaat najvisokata kazna i nasekade i vo sekoja prigoda bea zlostavuvani, izma~uvani a i se {to potsetuva{e na Islamot i Osmanskata dr`ava be{e uni{teno. Po izgradbata na mevleviskite tekii vo Anadolija, golem broj takvi tekii bea izgradeni i na Balkanot. Po~nuvaj}i od XV vek mevleviski tekii se izgradija vo Saraevo, Mostar, Kowic, Belgrad, Ni{, Skopje, Bitola, Elbasan i na drgi mesta. Najaktivni me|u niv bea mevleviskite tekii vo Saraevo, Skopje i Elbasan. Po prestanokot so rabota i zatvoraweto na mevleviskite tekii vo XX vek, poradi razni pri~ini, mevlevizmot go prodol`i svojot `ivot kako edna verska pojava i sostaven del na umetni~kata kultura na balkanskite narodi. Do den dene{en postojat intelektualni krugovi koi se pod vlijanie na ovoj tarikat. Tarikatot Nak{ibendi na Balkanot prodrel vo periodot na Sultanot Fatih. Lutfullah Uskubi, muridot na Molla Ilahi (p. 896/1491) i na Emir Buhari (p. 922/1516), na po~etokot od XVI vek izgradi edno nak{ibendisko teke vo Skopje. No vo podocne`nite vekovi nak{ibendiskiot tarikat poplodna po~va najde vo Bosna i Hercegovina, a XVIII i XIX vek pretstavuvaat zlatno doba na ovoj tarikat. [ejhot Husein Baba Zuki} (p. 1799-1800) i negovite muridi, stoej}i cvrto privrzani kon na~elata na ehli-sunnetot, go pretstavuvaa ovoj tarikat vo Bosna i Hercegovina i stignaa dotamu da imaat vlijanie i vrz najvisokite sloevi na bo{wa~koto naselenie.

216

Kllapia e Tesavufit

Tarikatot Halveti e najrasprostranet tarikat na balkanskite prostori. Gazi Husrev Begovoto Teke vo Saraevo, Halvetiskoto Teke vo U`ice, Teketo Halveti-Karaba{i vo Sara~hane Prizren, Teketo HalvetiHajati vo Ohrid i halvetiskite tekii vo Tirana i Elbasan bea me|u najaktivnite tekii na ovie prostori. Vo ovoj period vo Ohrid se vospostavi grankata Hajati a vo Albanija grankata Akba{i kako dve posebni granki na halvetiskiot tarikat na albanskite prostori. Tarikatot Kadiri ima{e o~igledno vlijanie vrz verskiot, op{testveniot i kulturniot `ivot na balkanskite prostori. Tarikatot Kadiri bil pretstavuvan so: Haxi Sinanovoto Teke vo Saraevo, tekiite vo Mitrovica, Prizren, \akovica, Pri{tina, Elbasan, Tirana, Pe{kopeja, Debar. Kadirizmot vo Albanija dejstvuva{e vo sorabotka so esnafskite organizacii na ahiite so {to se postigna edna sinteza nare~ena ahikadirizam. Tarikatot Rifai najaktiven bil na Kosovo, Makedonija i Albanija. Me|u najpoznatite rifaiski tekii mo`e da se spomnat onie vo: \akovica, Skopje, Elbasan, Skadar, Tirana i dr. Tarikatot Sadi na albanskite prostori e pretstaven so grankata Axizije, osnovana od strana na skadarecot [ejh Sulejman Axizi Baba (p. 1150/1737-38). Tarikatot Bekta{i najmnogu privrzanici pridobil me|u albancite i toa vo XVIII i XIX vek so sestrana pomo{ od Ali Pa{a Tepelena i drugite pa{i polu-nezavisni od Osmanskata dr`ava. Eden drug aktiven tarikat vo Makedonija i na Kosovo e i Melamijje-i Nurijje osnovana od Muhammed Nurul-Arebi. Vo XVIII i XIX vek sufiite vo golema merka imaa dobri odnosi so dr`avnoto vodstvo. Ovie poslednite od vreme na vreme doa|aa da slu{aat predavawa kaj sufiite, se sovetuvaa so niv i baraa niven blagoslov. No se slu~uvalo nekoi {ejhovi koi se pobunile protiv op{testvenite nepravdi da bidat progoneti pa duri i pogubuvani. [ejhovite i dervi{ite isto taka odr`uvaa dobri odnosi i so u~enite lu|e i ulemata. Golem broj na {ejhovi imaa zavr{eno medresi, no i mnogumina od u~enite lu|e zemale raka kaj {ejhovite. Tekiite ne ostanale zatvoreni samo vo verskiot `ivot tuku bile pro{ireni i vo filozofijata, arhitekturata, poezijata, muzikata, ubavite umetnosti itn. Alhamiado literaturata na albancite i bo{wacite vo golema merka bila pod vlijanie na islamskiot sufiski pogled na svetot i negovite glavni pretstavnici. Kako zaklu~ok mo`e da se re~e deka islamskiot sufiski pogled na svetot mo`e da se primeti vo site sferi na op{testveniot i individualen `ivot na balkanskoto naselenie vo osmanskiot period. No, ovoj pogled

Rezime

217

na svetot, koj be{e tolku prisaten vo `ivotot na lu|eto, podocna so povlekuvaweto na Osmanskata dr`ava i pojavata na heterodoksijata, osobeno me|u balkanskite tarikati kako bekta{iite, kadiriite, rifaiite, i otstapi mesto na edna o~igledna antipatija me|u muslimanite na Balkanot kon tarikatite. Tesavufot pretstavuva najidealno formirawe na ~ovekot blizok do Boga, zatoa i onie koi }e re{at da bidat negovi sledbenici treba da gi imaat predvid patokazite prezentirani vo Kuranot, Sunnetot i dolgovekovnoto iskustvo na pro~uenite sufii kako Abdul-Kadir Gejlani, Ahmed er-Rifai, Imam Gazali, Xelaluddin Sujuti i dr.

SUMMARY
The Balkan region has always played the role of the connecting bridge in the transference at the beginning of the eastern and western culture and latter in the setting of the cultural relations between the Ottoman State and western world. At the same time the Balkan arena has witnessed the internal migration of large number of peoples and cultures from east to west and vice versa. As a consequence this region gained the quality of shaping different nations, cultures and civilizations under the same sky. The Sheikhs of the tariqats (mystic branches of main stream) and the dervishes have played an important role in the setting of the Ottoman State in the Balkan territories and at the same time have been the architects of the liberation process of these territories by the Ottomans. The Balkans territories have been liberated through dervishes long before the soldiers stepped in or, in other words, Balkans indigenous population was psychologically prepared by the dervishes to accept the new religion and the new leadership. Among other things, two facilitating factors have played an important role in the spreading of Islam and Ottoman leadership in the Balkan area, especially in the massive acceptance of Islam by the Albanians and Bosnians,: 1. The Bogumilism and the mystical worldview of this movement. The tortures and oppressions by Catholic and Orthodox churches against the Bogomil followers through the state mechanisms, on one hand, and the theoretical, practical and organizational similarities of bogomils with Islam, especially with the Islamic Sufi worldview of the first Muslim missionaries in Balkan on the other, have been a major factor in the acceptance of Islam by the Bosnians and partly by Albanians.

Summary

219

2. The traveling Sufis settled in Balkans in the pre-Ottoman period. The first seeds of the Islamic faith in an organized and systematic manner have been planted in Balkans by the Sufi travelers long before the arrival of the Ottomans. Love toward man, the unconditional service and the Sufi tolerance have created a catalytic settings between the Muslims and the Christians in the Balkans, so that the tekkes that were erected in different regions of the Balkan Peninsula were surrounded by houses, that latter extended to become villages and cities and have served as religious, educative, cultural and artistic centers. The most important representative in this region of the Tesavvuf is Sari Salltuk (d.1264). He has a special place in Balkans culture both for Muslims and Christians and still continues to be a vivid myth in these regions. Since the beginning the Ottomans brought the awareness of tolerance and justice in the Balkan region. In contrary with the Byzantine experience of the previous leadership, the Ottomans tried to establish the ontological and social equity among people. For this reason a good part of the inhabitants of the Balkans embraced the Mawlawiyya, Khalwatiyya, Rifaiyya, Malamiyya, Bektashiyya, Sadiyya and other tariqats, that despite giving people the possibility to preserve the freedom of worship and thought, they have had also the chance to preserve their own authentic culture, due to the fact that the freedoms and tolerance toward the Christians is an imperative and a Quranic manner of behavior. Whereas after the disputes that started in the XVIII century, the non-Muslims have not demonstrated the same tolerance toward the Muslims. The Muslims of the Balkans region in that period have been considered as traitors who have deserved capital punishment and have been persecuted and tortured everywhere and in every situation, while every thing that reminded of Islam and Ottoman State was banished. Following the Mawlawi tekkes established in Anatolia a large number of such tekkes have also been set up in the Balkans. Since the XV century the Mawlawi tekkes were build in Sarajevo, Mostar, Konjic, Belgrade, Nis, Skopje, Bitola, Elbasan etc., among which the most active being the tekkes of Sarajevo,

220

Kllapia e Tesavufit

Skopje and Elbasan. After ceasing their activity and closing of Mawlawi tekkes in the XX century, for different reasons, the Mawlawism continued its life as a religious phenomenon and an integrative part of the artistic culture of the Balkan populations. Even nowadays some intellectual circles which were influenced by this tariqat can be found. The Naqshbandi tariqat penetrated into the Balkans at the time of Sultan Fatih. The murid (follower) of Molla Elahi (d. 896/1491) and Amir Bukhari (d. 922/1516), Lutfullah Uskubi, at the beginning of the XVI century build up a Naqshbandi tekke in Skopje. But later on, this tariqat found a more fertile soil in Bosnia and Herzegovina, and the XVIII and XIX centuries mark the golden period of this tariqat. Sheikh Husein Baba Zuki (d. 1799-1800) and his murids, sticking closely to the principles of Ehli Sunnah, represented this tariqat in Bosnia and Herzegovina and managed to influence even the highest strata of Bosnian society. The Khalwati tariqat is the most spread in the Balkans region. The Tekke of Gazi Husrev Beg in Sarajevo, the Halveti tekke of Uzhitse, the Halveti Karabashi tekke of Sarachanes in Prizren, the Halveti-Hayati tekke of Ohrid and the Halveti tekkes of Tirana and Elbasan were among the most active tekkes in the region. At this period in Ohrid was established the Hayatiyya branch of the Halveti tariqat while in Albania the Akbashiyya as two different branches in the Albanian territories. The Qadiri tariqat has had a notable influence in the religious, social and cultural life of the Balkans region. The Qadiri tariqat has been presented in the tekkes of Haji Sinan in Sarajevo, Mitrovica, Prizren, Gjakova, Prishtina, Elbasan, Tirana, Peshkopeja, Dibra. The Qadiri tariqat in Albania has operated in cooperation with the noble organizations of akhis forming a new fusion called akhiqdirism. The Rifai tariqat has been more active in Kosova, Macedonia and Albania. Among the most known Rifai tekke are: the Rifai tekke of Gjakova, Skopje, Elbasan, Shkodra, and Tirana.

Summary

221

The Sadi tariqat in the Albanian territories was represented by the Ajiziyyah branch established by the Albanian Sheikh Suleyman Axhizi Baba from Shkodra (d. 1150/1737-38). The Bektashi tariqat has gained more fellows in Albania during the XVIII and XIX centuries, with a clear help by Ali Pasha Tepelena and other half-independent pashas by the Ottoman State. Another tariqat active in Macedonia and in Kosova, is the Malamiyya-i Nuriyya founded by Muhammad Nurul-Arebi. In the XVIII and XIX century, the largest part of the Sufis has had good relations with the state leaders. But also time after time these leaders approached to them attending to their lectures, advices, and asking for their blessing. But has happened also that some Sheikhs have raised up against the societal injustices and were secluded or executed. The Sheikh and the Sufis have had also good relations with the ulama and scholars. A considerable number of Sheikhs have accomplished the madrasahs and, on the other hand, most of the scholars have been taught by the Sheikhs. The tekkes were not closed only within the religious life but they also extended to philosophy, architecture, poetry, music, and fine arts. The alamiada literature of Albanians and Bosnians to a greater extent has been influenced by the mystic understanding of Islamic Sufis and their major representatives. At the end it can be said that the Sufi understanding of Islam can be noticed in all individual and group aspects of life of the Balkan peoples during the Ottoman period. But this worldview, so present at that time in the lives of people, latter on with the withdrawal of the Ottoman State and appearance of the heterodoxy, especially in the Balkans tariqats as Bektashiyya, Qadiriyya and Rifaiyya, left the place to an evident antipathy of Balkan Muslims toward the tariqats. The Tasawuf presents the most ideal shaping of man close with God, and thus those who decide to become its followers should have into consideration the milestones presented in the Quran, Sunnah and centuries long experience of the renowned Sufis like Abdulqadir Gaylani, Ahmad Rifai, Imam Ghazali, Jalaluddin Suyuti etc.

222

Kllapia e Tesavufit

BIBLIOGRAFIA
A. Rfk, Bekt Srr, I-III, stanbul 1325. A.Hlet elebi, Mevln ve Mevlevlik, stanbul 1952. ABDLKADROLU, Abdlkerm, Halvetlikin bniyye Kolu, eyh bn- Vel ve Klliyesi, Ankara 1991. ADIVAR, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1982. AHMED, Refik, lim ve Sanatkrlar (haz. V. abuk),Ankara 1980. ____________, Osmanl Devrinde Rfizlik ve Bektlik, Darlfnn Edebiyt Fakltesi Mecmas, IX, sy. 2 (1932), s.21-59. AHMED, Rifat, Mirtl-Meksid f Defil-Mefsid, stanbul 1293. AHMETI, Bajrush, Perandoria Osmane dhe prhapja e Islamit n trojet shqiptare dhe viset fqinje, Prishtin 1997. AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisd ve tim Trihi, I-II, stanbul 1995. ___________,Trkiye Trihinde tim Buhranlar Serisinden: Medreseli isynlar, FM, XI, sy.1-4, 19491950, s.361-387. AKKU, Mehmed, 19. Asrda Bir Bekt czetnmesi, Tasavvuf, Ankara 1999, s.26-35. ALBAYRAK, Sdk, Son Devir Osmanl Ulems, I-V, stanbul 1996. ALGAR, Hamid, The Naqshbandi Order: A Preliminary Survey of its History and Significance, Studia Islamica, XLIV, Paris 1976, p.123-152. ______________, Political Aspects of Naqshbandy History, Naqshbandis, p.123-152. ______________, A Brief History of the Naqshbandy Order, Naqshbandis, p.3-44.

224

Kllapia e Tesavufit

______________, Nakshbandiyya, EI, VII, 934-939. ______________, Some Notes on the Naqshbandi Tariqat in Bosnia, Die Welt des Islam, XIII, 1972, p.168-203. ALI, Turabi, Historia e prgjithshme e Bektashinjvet, Tiran 1929. ALIA, Tasim, Rumiu dhe thesaret e letrsis, Tiran 1997. ALPAN, Necip, Prizren Birlii ve Arnavutlar, Ankara 1978. ALTINOK, Baki Yaar, Hac Bayrm Vel, Bayrmlik, Melmler ve Melmlik, Ankara 1995. ANDREJEVI], Borislav, Arhitektonska Ba{tina Vranja, Vranjski Glasnik, XIIXIII, 75-84. ANU BiH, Ahkmu-ikyet defteri: VIII-1313,1231/1816; 104-IX-2713, 1258/1842;207-VII-54/4, 1216/1801; 67-IX-25/1, 1251/1835; III, 1765-1778; 251-121-109/2, 1120/1708;127-32560-3, 1181/1768. ANONM, Rufaije, Behar 1/2 Sarajevo 1900. ________, Vdekja e kryetarit t sektt Rufa, Tomorri, f. 207, Tiran 1941. ________, Haxhi Shejh Danjoll Shehu, Rufai Gjakove, Bilten Hu, Prizren 1981, f. 39-41. ARBA, Hamid, Mevlev Sanatlar, Osmanl, XI, 93-99. ARKIVI I KOSOVS, Fond Gli{a Elezovi}, 12. Dokumenti: Tekii vo Skopje. ARHIV NA MAKEDONIJA, Fond Ulema Mexlis, Dokument: 84-85. ARNOLD, T.W., The Preaching of Islam, the Propagation of the Muslim Faith, Karachi 1979. ASIMOV, Muxhait, Tekija Halveti, Rahovec, Prishtin 1951. ASLANAPA, Oktay, Trk Sanat, stanbul 1992. AKAR, Mustafa, Niyz-i Msr ve Tasavvuf Anlay, Ankara 1998. AIKPAAZDE, Dervi Ahmed, Akpaazde Trihi, stanbul 1332. AT, Nevzde, Hadikul-Hakik f Tekmileti-ekik, (nr. haz. Abdlkadir zcan), II, stanbul 1989. ATALAY, Besim, Bektlik ve Edebiyt, stanbul 1340.

Bibliografia

225

ATALAR, Mnir, Osmanl Pdiahlar, A...F.D., XXIV, Ankara 1981, s.439-444. AYAS, M. Rmi, Trkiyede lk Tarkat Zmrelemeleri zerine Din Sosyolojisi Asndan Bir Aratrma, Ankara 1970. AYN, M. Ali, Hac Bayrm Vel, stanbul 1343. AYVANSARY, Hfz Hseyin, Hadkatl-Cevm, I-II, stanbul 1281. AYVERD, Ekrem Hakk, Avrupada Osmanl Mmr Eserleri, I-IV, stanbul 1981. AYVERD, Smiha, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1999. AZAMAT, Nihat, Hac Bayrm- Vel, DA, XIV, 442-447. AZEMOVI], Z. MU[OVI], E., [ejh Muhammed U`i~anin, Knji`evmik i Borac iz XVIII veka, U`i~ki Zbornik, IV, s. 81-88. BABA Rexhepi, Mistiizma islame dhe Bektashizma, Tiran 1995. BABNGER, Franz, Osmanl Trih Yazarlar ve Eserleri, (ev. Cokun ok), Ankara 1992. ___________, Ewliy Tchelebis Reisewege in Albanien, Mitteilungen des Seminars fr Orientalische Sprachen, XXXIII, Berlin 1930, s. 31. BAJINCA, Isa, Probleme t prkthimit te teksteve islame ne gjuhn shqipe, Feja, kultura dhe tradita islame ndr shqiptart, Prishtin 1995. BAJRAKTAREVI], Danilo, Kosovski Tip, Zbornik Filozofskog Fakulteta u Pri{tini, VIII, Prishtin 1976. BALAGIJA, Abdusselam, Les Musulmans Yougaslaves, Alger 1940. BALI], Ismail, Kultura Bo{njaka, Wien, 1973. ___________, Das Unbekannte Bosnien Europas Brucke zr slamischen Weld, Kln 1992. BANARLI, Nihat Sami, Resimli Trk Edebiyt Trihi, I-II, stanbul 1983. BANDIRMALIZDE, Ahmed Mnib, Mirtt-Turuk, stanbul 1306. .

226

Kllapia e Tesavufit

BARDAKI, Mehmet Necmettin, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, sparta 2000. BARKAN, mer Ltfi-AYVERD Ekrem Hakk, stanbul Vakflar Tahrr Defteri, stanbul 1970. BARKAN, mer Ltfi, Osmanl imparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, I: stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, VD, sy.1 (1942) stanbul 1974, s.279-353. BARTL, Peter, Mill Bamszlk Hareketleri Esnsnda Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912),(ev. Ali Taner), stanbul 1998. BA[AGI], Safvet, Gzi Husrev Beg, Sarajevo 1908. _______________, Znameniti Hrvati Bo{njaci i Hercegovci u Turskoj Carevini, Zagreb 1931. BA[ESKIJA, Mulla Mustafa, Ljetopis (17641804), (prg. pr botim: Mehmed Mujezinovi}), Sarajevo 1968. BAYAR, Muharrem, Bolvadin Mevlevhnesi ve Pendr Kar Ahmed dede,TAD, yl:2, sy.2 (Mays 1996), s.225-231. BAYRAM, Sadi, Anadoluda lk Sfler ve Hz. Zeynel bidn Ali er-Ruf Soyu Hakknda Yeni Hipotezler, I. Kayseri ve Yresi Trih Sempozyumu Bildirileri, (11-12 Nisan1996), Kayseri 1997, s. 27-34. BAYRAMOLU, Fuat AZAMAT, Nihat, Bayramiyye, DA, V,269-273. BEGOVI], M., Organizacija Islamske Vjerske Zajednice u Kraljevini Jugoslaviji, Beograd 1968. BEJTI], Alija, Dervi{ M. Korkut kao kulturni i javni radnik, Sarajevo 1974. ___________, Skender Pa{ina Tekija, Novi Behar, XVI, Sarajevo 1944. ___________, Spomenici Osmanlijske Arhitekture u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1957. ____________, El~i Ibrahim pa{in vakuf u Travniku, El-Hidje, V/7, Sarajevo 1942, s.169-179.

Bibliografia

227

BELACI, Chid, XV-XVI Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul 1976. BEL, smil, Gldeste-i Riyz- rfn ve Vefeyt- Danvern- Ndirn, Bursa 1302. BENKOVI], @arko, Bogomilstvo i Islamizacija, Argumenti, s. 2, Rijeka 1981. BRGE, John Kingsley, Bektlik Trihi, (ev. Reha amurolu), stanbul 1991. BO[KOV, Van~o-ISHAK, Fetah, Rifaiskoto teke vo Skopje, Glasnik na Institutot za Naconalna Istorja, II/1, Skopje 1958, s.179-191. BOZDA, smet, Abdlhamitin Not Defteri,stanbul 1975. BURSALI, Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1338. BUTUROVI], Dervi{, Dvije Konji~ke Vakufname, GVIS, Sarajevo 1966. CAN, efik, Mevln, stanbul 1995. CARL, Wet, Kelm Derghndan Htralar, (ev. E. Cebeciolu), Ankara 1993. CASTELLAN, Georges, Historia e Ballkanit, (prkth. Arben Puto dhe Luan Omari), Tiran 1994. CLAYER, Nathalie, Bektlik ve Arnavut Ulusuluu, (ev. Orhan Kololu), Toplumsal Trih, sy.2, ubat 1994. ________________, Mystiques Etat et Socite, Les Halvetis dans laire balkanique de la fin du Xve sicle nos jours, Leiden 1994. _________________, LAlbanie, pays des derviches, Berlin 1990. _________________, Les ordres mystiques musulmans et linformatique, Lettre dinformation, no.7, Paris, EHESS, June 1987, p.35-43. CLAYER, N., - POPOVI, A., Sur les traces des derviches de Macedoine Yougaslave, Anatolia Moderna-Yeni Anadolu, IV, Derviches des Balkans, disparitions et renaissances, Parisstanbul 1992, p. 13-63. CEBECOLU, Ethem, Hc Bayrm Vel ve Tasavvuf Anlay, Ankara 1994.

228

Kllapia e Tesavufit

__________________, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997. CERRAHOLU, Abdrrahman, Dnk ve Bugnk Melmler, stanbul 1984. CHOUBLER, Max, Les Bektachis et la Roumelie, Revue des Etudes Islamiques, 1, Paris 1927, p. 427-453. CORDGNANO, P. Fulvio, Condizioni religiosse del popolo albanese, in Albania, A cura dell instituto di studi adriatici, Venecia 1939, p.76-81. COAN, Esad, Hac Bekt- Velnin Maklt, Ankara trz. COURTADE, P., LAlbanie, notes de voyage et documents, Paris 1950. ALIKOLU, M. Asm, Snbl Efendi ve Merkez Efendi, stanbul 1960. ]EHAJI], D`emal, Dervi{ki redovi u Jugoslovenskim zemljama, Sarajevo 1986. _______________, Dru{tveno-politi~ki, religiozni, knji`evni i drugi aspekti dervi{kih redova u Jugoslovenskim zemljama, POF, XXXIV, Sarajevo 1985. _______________, Dervi{ki red Nak{ibendija GVIS, 1982/2, Sarajevo 1982, s.153-170. _______________, Neke karakteristike u~enja D`elaluddina Rumija i nastanak dervi{kog reda Mevlevija u Bosni i Hercegovini, POF, XXIV, Sarajevo 1974. ELEB, Elvan, Menkbul-Kudsiyye f Mensibil-nsiyye, (yay. .E. Ernsal - A.Y. Ocak), stanbul 1984. ^ELI], D`emal, Musafirhana Blagajske Tekije, Na{e Starine, I (1953), s.189193. ETN, Osman, Anadoluda slmiyetin Yayl, stanbul 1990. ETNER, Ylmaz, Bilinmeyen Arnavutluk, stanbul 1966. EK, Yakup, Harrzde Mehmed Kemleddin Hayt, Eserleri ve Tibynu vesilil-hakik f beyni selsilit-tarik, Muhtevs, Kaynaklar, (baslmam doktora tezi), stanbul 1982.

Bibliografia

229

^OLI], Liljana, Dervi{ki redovi u Skoplju, Beograd 1994. ^URI], Hajrudin, Muslimansko {kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918, Sarajevo 1983. DAKA, Palok, Bibliografi retrospektive e shtypit periodik shqiptar e mbi Shqiprin e viteve 1848-1944, Studime Historike, Tiran 1974. DAMREL, David W., The Spread of Naqshbandy poltcal Thought in the World, Naqshbandis, stanbul-Paris 1990, p.269-287. DANIMEND, smil Hmi, zahl Osmanl Trihi Kronolojisi, I-VII, stanbul 1971-72. DANIEL, Odile, La comunaut musulmane dans le mouvement culturel albanais, de la fin du 19me au debut du savoir dans le monde musulman pripheriqu, Paris 1985. DANIEL, Odile - POPOVI, Alexandre, Les statuts de la comunaut musulmane albanaise (Sunnits et Bektachis) de 1945, Journal Asiatique, CCLXV/3-4, Paris 1985, p. 273306. DEGRAND, A., Souvenirs de la Haute-Albanie, Paris 1901. DE JONG, Fred, Aspects of the organization of the Bektachi Sect in Albania, Strasbourg 1986. DEMRC, Mehmed, ehzdeler Dnemi Manisasnda Tasavvuf Muhit, KAM, yl 24, sy. IV (1995), s.25-33. _________________, Trkiyede adalama Srecinde Tarkatlar, Trkiye Gnl, sy. 45, Mart-Nisan 1997. DEMRCOLU, Ziya, eyh abn- Vel ve Postniinleri, Kastamonu 1990. DERMAN, Uur, Mevlevlikte Sanat, Mevln Gldestesi, Ankara 1974, s. 59-70. DERVISHI, Nuri, Themistokli Grmenji n fshatin Vincan, Tiran 1962. DRMTEKN, F., Belgradn ki Muhsaras, stanbul Enstits Dergisi, II, (1956), s. 51-86. DITTMER, K., Riten des Rufa Orders in Sarajevo, Berlin 1939. DIZDAR, Hamid, Pjesnik Hasan Kimija vo|a pobunjenih seljaka i zanatlija u XVI vijeku, GVIS, Sarajevo 1954. .

230

Kllapia e Tesavufit

\OR\EVI], Tihomir, Na{ Narodni @ivot, Beograd, 1984. \URI], Petar, Dervi{ki Obredi u Jugoslaviji, Kultura Istoka, Gornji Milanovac, 1987. \UR\EV, Branislav, Re~ dve o Turskoj Vlasti u Crnoj Gori u XVI Veku, Pregledi, Zagreb 1959. DOBRA^A, Kasim, Tuhfetul-Musalln ve Zbdetul-Hin, Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke, II-III, Sarajevo 1974. DOAN, Ahmed Ik, Osmanl Mmrisinde Tarkat Yaplar, Tekke, Zviye ve Benzeri Nitelikteki Ftvvet Yaplar, stanbul 1977. DORAMACI, Baha, Niyz-iMsr, Ankara 1988. DRAGOJLOVI], Dragoljub, Bogomilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji i bogomilski rodona~elnici, Beograd 1974. EFLK, Ahmed, riflerin Menkbeleri, (ev. Tahsin Yazc), III, stanbul 1987. ELEZOVI], Gli{a, Dervi{ki Redovi Muslimanski, Tekije u Skoplju, Stara Srbija, Skoplje 1925. _______________, O imenima i poretku starijih muslimanskih porodica u Skoplju, Zbornik za etnografiju i folklor Ju`ne Srbije i susednih oblasti, I, Skopje 1931. _______________, Turski spomenici u Beogradu, Ju`na Srbija, Beograd 1924. ELSIE, Robert, Islam and the dervish sects of Albania, An introduction to their history development and current situation, Islamic Quarterly, XIII/4, London 1988. ____________, Historia e Letrsis shqiptare, (prkth. Abdurahman Muftiu), Pej 2001. EMECEN, Feridun M., Saruhanoullar ve Mevlevlik, Ekrem Hakk Ayverdi Htra Kitb, stanbul 1995, s. 282297. ___________________, Bosna Eyleti, DA, VI,296.

Bibliografia

231

ERARSLAN, Cezmi, II. Abdlhamid ve slm Birlii, stanbul 1992 ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1994. ERDOAN, Muzaffer, stanbul Mevlevhneleri, EF Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, IV-V, 1975-76, stanbul 1976, s. 25-29. ERDODU, M. Akif, Konya Mevlev Derghnn Ml Kaynaklar ve dresi zerine Dnceler ve Belgeler, Belgeler TTK, XVII, sy. 21 (1996), Ankara 1997, s.41-70. ERGN, Osman, Trkiye Marif Trihi, I-III, stanbul 1939-41 ERGN, Sdettin Nzhet, Trk irleri, stanbul 1936-45. ___________________, Bekt irleri ve Nefesleri, stanbul 1944. ESRAR DEDE, Tezkire-i ur-y Mevleviyye, (tahkik eden lhan Gen, doktora tezi), Erzurum 1986. EREFOLU, Rm, Mzekkin-Nfs, (haz. Abdullah Uman), stanbul 1996. EVLY ELEB, Seyhatnme, I-X, stanbul 1314 (1896)1938 . _______________, Seyhatnme, (nr. Zuhuri Danman), IXV, stanbul 1969-1971. _______________, Seyhatnme,(haz.Y.Yolda Demircanolu), stanbul 1989. _______________, Putopis, Odlomci o Jugoslovenskim zemljama, (prg. Hazim [abanovi}) Sarajevo 1984. EYCE, Semvi, lk Osmanl Devrinin Dn-tim Bir Messesesi Zviyeler ve Zviyeli Cmiler, ktisat Fakltesi Mecmuas, Ekim 1962-ubat 1963, c.23, sy.1-2, stanbul 1963, s. 3-80. _____________, Gazi Hsrev Bey Klliyesi, DA, XIII, 454458. FAENSEN, Johennes, Die albanische nationalbeweigung, Berlin 1980. FAJI], Zejnil, Stanje sakralnih i prosvjetnih objekata u Sarajevu razaranih za vrijeme provale Eugena Savojskog,

232

Kllapia e Tesavufit

Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke, VIIVIII, Sarajevo 1982, s. 89-108. FAROQH, Suraija, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, stanbul 1998. _______________, atma Uzlama ve Uzun Dnemli Bekt Dzeni ve Osmanl Devleti (16.-17. yzyl), Hac Bekt Vel Aratrma Dergisi, sy.12,(K 1999), (ev. Derya cal), s. 149-160. FEJZI], Fahira, Muslimani nadomak Ohridskog Jezera, Preporod, 17/480, 1.9.1990, s.4-5. FERAJ, Hysameddin, Skic e diplomacis shqiptare, Tiran 1998. FILALI, Ethem Rhi, Trkiyede Alevlik-Bektlik, Ankara 1991. FILIPOVI], Nedim, Princ Musa i [ejh Bedreddin, Sarajevo 1921. FLOGI, T., Kujtime Kryengritjes s vitit 1914, Dokumente Historike, I/4, Elbasan 1924. FINDIKLILI, smet Efendi, Tekmilet-akik f Hakki EhlilHakik, (nr. Abdlkadir zcan) V, stanbul 1989. FRASHRI, Kristo, The History of Albania, Tiran 1964. FRASHRI, Naim, Vepra, Prishtin 1986. GADZANOV, D., Mohamedani pravoslavni i mohamedani sektanti v. Makedonija, Makedonski Pregledi, I/4, Sofia 1920. GARNETT, Lucy M. J., Mysticizm and Magic in Turkey, London 1912. GA[I, A{ik, Ne{to o Melamijama kod nas, GVIS, Sarajevo 1983. GIBB, H.A.R. - BROWN, Harold, slamic Society and Civilization on Moslem Culture in the Near East, London-New York-Toronto, 1957. GILFEDING, Aleksandar, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo 1982. GILLIER, A., Grce et Turquie, Notes de voyage Lempire, Janina, thaque, Delphes le parnasse, Athenos, Greecs et Turcs, Paris 1877.

Bibliografia

233

GJINI, Gasper, Srpsko-Prizrenska Biskupija kroz stolje}a, Zagreb 1966. GKBLGN, Tayyib, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evld- Ftihn, stanbul 1957. GLPINARLI, Abdlbaki, slm ve Trk llerinde Ftvvet Teklt ve Kaynaklar, FM, sy.I-IV (1949-1950), s. 6-354. ____________________, Melmlik ve Melmler, (tpkbasm), stanbul 1992. ____________________, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, stanbul 1983. ____________________, Mevlevlik, A, VIII, 164-171. ___________________, Ynus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1992. ___________________, Vilyetnme-i Hac Bekt, stanbul trz. GYN, Nejat, Osmanl DevletindeMevlevler, Belleten TTK, LV, sy.213 (1991) Ankara 1991, s.351-358. GRAP^ANOVI], Mustafa, Muslimanski vjerski objekti u Bijeljini, GVIS, 1983/5, Sarajevo 1983, s. 714-721. GLCAN, Ali, Karaman Mevlevhnesi, Mevlevlik ve Karamanl Mevlevler, Karaman 1975. GNDODU, Cengiz, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecid Sivs, Ankara 2000. GNDZ, rfan, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnsebetleri, stanbul 1984. _____________, Gmhnev Ahmed Ziyeddin (ks.) Hayt, Eserleri-Tarkat Anlay ve Hlidiyye Tarkat, stanbul 1984. GNE, Mustafa, Erefolu Rm Hayt, Eserleri ve Dvnndan Semeler, Ankara 1999. GRER, Dilver, Abdlkdir Geyln, Hayt, Eserleri, Grleri, stanbul 1999. HAD@IBAJRI], Fejzulah, Rifaiska Tekija Riza Babe Karkina na Bakijama, O tekijama iz tekija, Sarajevo 1979. _____________________, Tasavvuf, tarikat i tekije na podru~ju Starje{instva iz BiH danas, GVIS, 42/3, Sarajevo 1959. .

234

Kllapia e Tesavufit

_____________________, Uvodne Tesavvufske Interpretacije Abdullaha Bo{njaka, Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke, I, Sarajevo 1972. ____________________, Tasavvufskotarikatska poema Abdullaha Bo{njaka, Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke, IIIII, Sarajevo 1974. ___________________, Pred 40 godi{njicu smrti Hafiz Ahmet D`evdet efendi Ra{~evija, Preporod, 15 juni 1979, s.2. HAD@IJAHI], Muhamed, Neki pojavni oblici Islamske civilizacije u nas, Argumenti, br. 2 , Rijeka 1982, s. 212-220. ____________________, Islam i Muslimani, Sarajevo 1977. ____________________, Hamzevije u svijetlu poslanica u`i~kog {ejha, POF, III-IV, (1952-53) s. 215-227. HAD@IJAMAKOVI], Muhamed, Dvije pjesme [ejh Sejfuddina Iblizovi}a, Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke, VII-VIII, Sarajevo 1982, s. 29-33. HAD@IVASILJEVI], Jovan, Grad Debar u vreme oslobo|enja 1912 godine, Beograd 1940. ____________________, Prilep i njegova okolina, Beograd 1902. ____________________, Po Tetovskoj oblasti, Beograd 1938. ____________________, Ju`na Stara Srbija, Kumanovska Oblast, Beograd 1909. HAFZ, Nimetullah, Yugoslavyada Bekt Tekkeleri, evren, sy. 11, Pritine 1996. ________________, Prizrende yeni bulunan birka Trk yazt, Belleten, XXXIX/154, Nisan 1975, s.225-232. _______________, Yugoslavyada Mevlev Tekkeleri, Mevln ve Yaama Sevinci, Ankara 1978, s.173-178. HAFZ, Tacida, Kosovada Trbeler, POF, XXX, Sarajevo 1980, s.189-201.

Bibliografia

235

HARD, Fed, Kbrsl k Kenznin Rumeli Destanlar, Milletleraras Rumeli Trk Kltr Sempozyumu, skp 2325 Mart 1998. HALICI, Feyzi, Ahilik ve Mevlevlik, Trk Kltr ve Ahilik, XXI. Ahilik Bayrm Sempozyumu Tebligleri, (13-15 Eylul 1985), stanbul 1986, s. 163-169. HALIMI, Kadri, Dervi{ki redovi i njihova kultna mesta na Kosovu i Metohiji, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije, Prishtin 1957. HAMIDOVI], D`evat, Prusac i njegove znamenitosti, Sarajevo 1978. HAMMER, Baron Joseph Von, Byk Osmanl Trihi, I-X, stanbul 1989-93. HAND@I], Adem HAD@IJAHI], Muhammed, O progonu Hamzevija u Bosni 1573 godine, POF, XX-XXI, Sarajevo 1974, s. 51-70. HAND@I], Adem, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stolje}u (uloga dr`ave i vakufa), POF, XXV, Sarajevo 1977. _______________, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975. _______________, O ulozi dervi{a u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stolje}u, POF, XXXI, Sarajevo 1981. _______________, Jedan savremeni dokumenat o [ejhu Hamzi iz Orlovi}a, POF, XVIII-XIX, Sarajevo 1973. HAND@I], Mehmed, Islamizacija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1940. _________________, Sarajevo u turskoj pjesmi, GVIS, XI, Sarajevo 1944. _________________, Knji`evni rad bosanskohercegova~kih muslimana, Sarajevo 1934. _________________, Mirad`ija Sabita U`i~anina, GVIS, VIII/7, Sarajevo 1940, s.266-271.

236

Kllapia e Tesavufit

HN, Abdlmecd b. Muhammed, el-Hadikul-verdiyye f hakiki ecillin-nakibendiyye, Kahire 1308. HARRZDE, Kemleddin, Tibynu vesilil-hakik f beyni selsilit-tarik, I-III, Sleym. Ktp., Ftih, nr. 430-432. HASANDEDI], H., Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, Sarajevo 1980. ________________, Prilozi za istoriju Blagaja na Buni u doba Turske vladavine, Godi{njak, XIX,Sarajevo 1970, s.235-265. HASLUCK, F.W., Anadolu ve Balkanlarda Bektlik, (ev. Ycel Demirel), stanbul 1995. _______________, Christianity and Islam under the Sultans, III, Oxford 1973. HASLUCK, Margaret, The Unwritten Law in Albania, Cambridge University Press 1954. HEPER, Sdettin, Mevlev yinleri, Konya 1974. HOCA, Sdeddin Efendi, Tct-tevrh, I-II, stanbul 12791280. HUKOVI], Muhammed, Alhamijado Knji`evnost i njeni stvaraoci, Sarajevo 1988. HULV, Mahmud Cemleddin, Lemezt- Hulviyye ez Lemezt- Ulviyye, (haz.Mehmet Serkan Tayi), stanbul 1993. HYSA, Mahmud, Alamiada Shqiptare, I-II, Shkup 2000. IIN, Ekrem, stanbulda Gndelik Hayt, stanbul 1995. __________, Bayrmlik, DBA, II,104-107. __________, Bektlik, DBA, II,131-137. __________, Celvetlik, DBA, II, 394-396. __________, Kdirlik, DBA, IV,372-377. __________, Melmlik, DBA, V,380-386. __________, Mevlevlik, DBA, V,422-430. __________, Nakibendlik, DBA, VI,31-39. __________, Riflik, DBA, VII,325-331. __________, Snbllik, DBA, VII,107-112. __________, bnlik, DBA, VII, 223-224. IBRAHIMI, Nexhat, Islami n trojet iliro-shqiptare gjat shekujve, Shkup 1419/1998. ILI], D., Hodi \i{a, Beograd 1932.

Bibliografia

237

IMAMOVI], Mustafa, Historija Bo{njaka, Sarajevo 1996. INALCIK, Halil, Othoman Methods of Conquest, Studia Islamica, 1955. INANER, .Turul, Kdirilikte Zikir Usl ve Msik, DBA, IV,377-78. _________________, Riflikte Zikir Usl ve Msik, DBA, VII, 329. NCCYAN, P.L. - ANDREASYAN, H.D., Osmanl Rumelisi Trih ve Corafyas, Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, 2-3, stanbul 1973-74. SEN, Mustafa, Het Behite Gre Yugoslavya Snrlar inde Doan irler, evren, sy. 32, Prishtine 1981. _____________, Knhl-Ahbra Gre Yugoslavya Snrlar inde Doan irler, evren, sy.38, Prishtin 1983. _____________, Sehi Bey Tezkiresi, Het Behit, stanbul 1980. SKENDER, Riza, Kosovadaki Melm Tekkelerinde Mevlnya it Gelenekler, I. Milletleraras Mevln Kongresi (3-5 Mays 1987) Tebligleri, Konya 1998, s. 109-116. TP, Mehmet Ali, Tasavvuf ve Halvetlik, stanbul 1968. Z, Mahir, Tasavvuf, stanbul 1969. IZETI, Metin, Tarikati Bektashian, Tetov 2001. JASTREBAR, Ivan, Stara Srbija i Albanija, Beograd 1904. JIREEK, Konstantin, Die Romanen in deu Staden Dalmatiens des Muttellalles , Wien 1902. JONG, F. De, Khalwatiyye, EI, IV, Leiden 1978. KABAKLI, Ahmed, Trk Edebiyt, stanbul 1978. KADI], Muhammed Enver, Kronika, Gazi Husrevbegova Biblioteka No. 91. KADI], Re{at, Ilhamijin put u smrt, Sarajevo 1989. KALABI], Mehmed Efendi, Had`i Sinanova Tekija, GZM, II, Sarajevo 1905. KALESHI, Hasan, Kontributi i shqiptarve n diturit islame, Prizren 1411/1991. ______________, Legjendat shqiptare pr Sari Salltukun, Prparimi, I, Prishtin 1962.

238

Kllapia e Tesavufit

______________, Arnavut Hikyelerinde Trk Tesirleri, Trk Dnys Aratrmalar Dergisi, II, Y.2, Ekim 1980. ______________, ber Die Chalwetiyye in Jugoslavien Kaleshi-Kissling, 1980, s.13-17. _____________, Das Chalwet Kloster in Prizren und Scheikh Nedzati, Kaleshi-Kissling, 1980, s. 17-18. _____________, Die Bektshijje unter den Albanien, Kaleshi-Kissling, Islam Jugoslavien, Kosova, Gottingen 1980. KALLAJXHI, Xhevat, Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare n Amerik, New York 1964. KARA, Mustafa, Bursada Tarkatlar ve Tekkeler, Bursa 1990,1993. _____________, Bl Efendi Sofyal, DA, V,20-21. _____________, Din Hayt Sanat Asndan Tekkeler ve Zviyeler, stanbul 1977. _____________, Tasavvuf ve Tarkatlar Trihi, stanbul 1985. _____________, Medeniyet Trihimizde Tekkeler ve Zviyeler, Trk Yurdu, XVIII (50), sy.127-128 (488-489), Mart-Nisan 1998, s.108-115. _____________, ehirlemek ve Dervilemek, lim ve Sanat, sy. 48, (Mays-Temmuz 1998), s.49-56. KARA, Mustafa - ALGAR, Hamid, Abdullh lh, DA, I, 110-112. KARA\OZOVI], Adem, Zbirka savjeta i uputa, Sarajevo 1970. KARAHAN, Abdlkadir, slm Trk Edebiytnda Krk Hadis, Ankara 1991. KARAHODA, Vefa, Shejh Sulejman Axhize Baba, PrizrenGjakov 1997. KARAL, Enver Ziya, Ahmed III, A, I,165-168. KAR, Fikret, Gazi Husrev Bey Klliyesi, DA, XIII,454457. KARTAL, Abdullah, Bursada Bosnal Bir Melm, Abdullh Bosnev, Hayt, Eserleri ve Bir Kasdesi, Uluda niversitesi lhiyt Fakltesi Dergisi, VI, Bursa 1994, s. 297311.

Bibliografia

239

KASUMOVI], Ismet, Traktat o trascedentalnom ljudstvu Ali dede Bo{njaka POF, XXXI, Sarajevo 1981, s. 99-110. KTP ELEB, Kefz-Zunn an Esmil-Ktb vel-Fnn, (nr. Kilisli Muallim Rifat-erfeddin Yaltkaya), I-II, stanbul 1360-62/1941-43. KATUNDI, Goni, Msimi i gjuhs shqipe n Vakfet, Tiran 1962. KAZANCIGL, Aykut, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, stanbul 2000. KAZANCIGL, A. - SOLOK, V., Trk Bilim Trihi Bibliyorafyas, stanbul 1981. KEMKSZ, Mehmet, Sem ve Devrn Rislesi, (M..S.B.E. yksek lisans tezi), stanbul 1997. KEMURA, Sejfuddin, Sarajevske d`amije i druge javne zgrade turske dobe, GZM Bosne i Hercegovine, XII/1, Sarajevo 1910. KEMURA, Sulejman, Prvi srpski ustanak pod Kara|or|em od godine 1219/1804 do 1279/1862, Beograd 1958. KERMETL, Can, Galata Mevlevhnesi, stanbul 1977. KILI, Mahmud Erol, Yedi tepeli ehrin Tekkeleri ve Muhyiddn Efendinin Tomr- Tekys, stanbul Armaan, 3, stanbul 1997, s.259-274. KINALIZDE, Hasan elebi, Tekiretu-uar, I-II, (nr. haz. brahim Kutluk), Ankara 1981. KIEL, Machiel, Some little known noments of Ottoman Turkich Architecture in the Macedonian Province, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, 4-5 (1975-76), stanbul 1976, s.153-196. ____________, Ottoman Architecture in Albania, 1385-1912, stanbul 1990. ____________, Sar Saltk ve Erken Bektlik zerine Notlar, (ev. Fikret Elpe), Trk Dnys Aratrmalar Dergisi, II, Aralk 1980. KSSLNG, H.J., Halvet Tarkat I-III (ev. M. Serhan Tayi) , Bilim ve Sanat Vakf Blteni, sy. 29 ve 34, stanbul 1993-94. .

240

Kllapia e Tesavufit

KOCA, Turgut, Bekt Nefesleri ve irleri, stanbul 1990. KONUR, Himmet, brhim Glen Hayt, Eserleri, Grleri, stanbul 2000. KOPANSK, Ataullah Bogdan, Balkanlarda Osmanl Bar ve Bat Meselesi, (ev. Mazlum Uyar), Ankara 2000. KORKUT, H.D.M., Travnik (1464-1878), Travnik 1961. KPRL, M.Fuad, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, Ankara 1981. KRASNIQI, Nehat, Dy dokumente gjenealogjke t rndsshme, Dturia Islame, f. 59, Prishtin 1994. KRE[EVLJAKOVI], Hamdija, Sarajevske kulturno-prosvjetne i religiozne ustanove, Ve~ernja Po{ta, Sarajevo 1926. _______________________, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1954. _______________________, Esnafi Obrti u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1961. KUBA, Ludvig, teni o Bosne o Hercegovini, Prae 1937. KUFRALI, Kasm, Molla lh ve Kendisinden Sonraki Nakibendiyye Muhti, Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyt Dergisi, III,sy.1-2, (30 Kasm 1948), s.129-151. KUMANLOLU, H. Fehmi, Seyyid Muhammed Nrul-Arab (Hayt, ahsiyeti ve Tasavvuf Grleri), zmir 1995.
KUMBARAXI, Bogoevi} Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje, Skopje 1998.

KK, Hasan, Osmanl Devletini Trih Sahnesine karan Kuvvetlerden Tarkatlar, stanbul 1980. KK, Sez, XIX. Asrda Mevlevlik ve Mevlevler, (M..S.B.E. baslmam doktora tezi), stanbul 2000. KLE, Sleymn, Osmanl Trihinde Arnavutluk, zmir 1944. LALAJ, Ana, Roli i Islamit n formimin e unitetit kombtar shqiptar, Feja, kultura dhe tradita islame ndr shqiptart, Prishtin1995. LALZDE, Abdlbk, Tarkat- Aliyye-i Bayrmiyyeden Tife-i Melmiyyenin Anane-i rdetleri, stanbul 1281. LAM ELEB, Nefehtl-ns Tercmesi, stanbul 1993. LATF, Evsf- stanbul (haz.Nermin Sumer-Pekin), stanbul 1977.

Bibliografia

241

LAYISH, Aharan, Waqfs and Sf Monasteries in the Ottoman Policy of colonizaztion. Sultan Selms Waqf of 1516 in Favour of Dayral Asad, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, c.50 (1987), London 1987, p.61-89. LE GALL, Dina, The Ottoman Naqshbandiya in the PreMujaddidi Phase: A study in Islamic Religion, Culture and its Transmission, Princeton University 1992. LEWIS, Bernard, Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire, Norman University of Oklahoma Press 1963. LEWS, G.H., Bayrmiyye, EI, I, 1137. LEVENT, Agah Srr, Trk Edebiyt Trihi, Ankara 1988. LOGORECI, Anton, The Albanians, Europes forgotten survivors, Colorado 1975. LTF, Ahmed Efendi, Trih-i Ltfi, stanbul 1874. MACEDONIA 4000 YEARS OR GREEK HISTORY AND CIVILIZATION, Athina 1988. MAGLAJLIJA, Abdullah, [ejh Sejfuddin efendi Hrnji}, Preporod, XVIII, 1/393, 1 Januar 1987, Sarajevo 1987. MALCOLM, Noel, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1985. MALOKU, Ahmed, Ata gabo un qorto, Prishtin 1996. MALTEZI, Luan, Beteja e Fush Kosovs dhe shqiptart, Tiran 1999. MANDI], O. Dominik, Bogomilska Crkva Bosanskih Krstjana, Chicago 1962. MARGOLOUTH, D.S., Kadiriyye, A, VI,50-54. ___________________, Kadiriyya, EI, IV, 380-383.
MARINOV, Vasil, Prinos kam izu~avaneto na bita i kulturata na turskoto naselenie v Severo-Isto~na Balgarija, Izvestija na etnografija i Muzej, Sofia 1955, s.95-216.

MARTIN, B.G., A short History of the Khalwati Order of Dervishes, Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Isntitutions in the Middle East since 1500, (ed. Nikki R. Keddie), Berkeley Los Angeles London 1972, s.275-305. MAULOVI, Marsol Liliana - OLANEVSKA, Olga, Propos recueillis et documents sur des tekke de Skopje disparus Anatolia Moderna-Yeni Anadolu, IV, Derviches des Balkans, disparitions et renaissances, Paris-stanbul 1992. .

242

Kllapia e Tesavufit

MAULOV, Marsol Liliana, Structure et impact de la conferie des Rifis de Skopje, Paris 1982. MAYER, Hans George, tim Trih Asndan Osmanl Devletinde Ulem-Meyih Mnsebetleri , (ev. Hseyin Zamantl), KAM, yl 9, sy. IV (1980), s.48-68. MECD, Mehmed Efendi, Hadiku-ekik, (Takprizde, eekikun-numniyye tercmesi, nr. haz. Abdlkadir zcan) ,stanbul 1989. MEHINAGI], Ibrahim, ^etiri neobjavljena izvora o hamzevijama iz sredine XVI vijeka, POF, XVIII-XIX (1968-69), Sarajevo 1973, s. 217-266. MEHMED, Paa, Nianc Trihi, stanbul 1290. MEHMED , Sirceddin, Mecma uar ve Tezkire-i Udeb, (haz. Mehmet Arslan), Sivas 1994. MEHMED, Sreyya, Sicill-i Osmn Yhud Tezkire-i Mehir-i Osmniyye, I-IV, stanbul 1308. ________________, Sicill-i Osmn Yhud Tezkire-i Mehir-i Osmniyye (haz. Ali Aktan, Abdlkadir Yuval, Mustafa Keskin), stanbul 1995. MEHMED emseddin, Ydigr- ems (Bursa Derghlar), (haz. Mustafa Kara - Kadir Altnsoy), Bursa 1997.
MEHMEDOVSKI, M. - KALESHI, H., Vakufnama na Hava, Skopje 1962.

MEKSI, Aleksandr, Ndrtimet e Kultit Musliman n Shqipri, Studime Historike, Tiran 1980, s. 189-223. MELIKOFF, Irenne, Le Destan dUmur Pacha, Paris 1954. MEM, Abdrrahman, Hlidi Badd ve Anadoluda Hlidlik, stanbul 1999. MI^IJEVI], Senad, Tekija Pir Muhammed Hajati u Ohridu, Preporod, 2/346, Sarajevo 15.1 1985, s.12. MILO[EVI], Sne`ana, Ode bokser u dervi{e, Bazar, Beograd 1986. MLADENOVI], M., No} dervi{a Ilustrovana Politika, Beograd 1973. MODERN HISTORY OF MACEDONIA 1830-1912, Selanik 1988.

Bibliografia

243

MORNA, rfan, Kosova Salnmesinde Kalkandelen Kazs (1894), evren, sy .16, Pritine 1977. MOSTARAC, Fevzi, Bulbulistan (urednik ]ehaji} D`emal), Sarajevo 1973. MOUSSET, Albert, LAlbanie devant lEurope, Paris 1930. MUDERIZOVI], Riza, [ta su to dervi{i, Jugoslovenska Po{ta, s. 499, Sarajevo 1931. MUHY-Y GLEN, Menkb- brhim Glen ve emlelizde Ahmed Efendi ve-i Tarkat- Gleniye (yay. Haz. Tahsin Yazc), Ankara 1982. MUJEZINOVI], Mehmed, Mjesto @ivota, GVIS, IV, Sarajevo 1981. ____________________, Kaligrafski zapisi u Sinanaovoj Tekiji u Sarajevu i njihova konzervacija, Na{e Starine, V,95-104. ___________________, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1974. MUSLU, Ramazan, XVIII. Asrda Anadoluda Tasavvuf , (M..S.B.E. baslmam doktora tezi), stanbul 2002. MU[I], Omer, Poslanica [ejha Muhammeda U`i~anina Beogradskom Valiji Muhammed Pa{i, POF, II (1951), Sarajevo 1952, s. 185-194. ______________, Tre}a poslanica [ejha Muhammeda iz U`ica, POF, VIII-IX (195859), Sarajevo 1960, s. 192-202. ______________, Jo{ dva pisma iz korespodencije U`i~kog [ejha Muhammeda, POF, XII-XIII (1962-63), Sarajevo 1965, s. 249-254. ______________, Had`i Muhammed Sejfuddin [ejh Sejfija-pjesnik iz Sarajeva, Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke, VII-VIII, Sarajevo 1982, s.5-27. MU[OVI], Ejup, Muslimansko Stanovni{tvo Srbije od pada despotovine (1459) i njegova sudbina, Kraljevo 1992. .

244

Kllapia e Tesavufit

_______________, Dervi{i u Novom Pazaru, Novopazarski Zbornik, XVIII, Novi Pazar 1993. MUVEKKT, Slih Sdk, Trih-i Bosna, yazma eser OS nr. 1164. MYDERIZI, Osman, Letrsia shqipe me alfabetin arab, Buletin pr shkencat shoqrore, III, Tiran 1955. _________________, Letrsia fetare e Bektashive, Buletin pr shkencat shoqrore, III, Tiran 1955. _________________, Nj dorshkrim shqip i panjohur i Gjirokastrs, Buletin pr shkencat shoqrore, XI, Tiran 1958. NAKI^EVI], Omer, Hasan Kafija Pru{~ak Pionir Arapsko Islamskih Nauka u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1977. NAMETAK, Alija, Islamski kulturni spomenici Turska perioda u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1979. NAMETAK, Abdurrahman, Hrestomatije Bosanske Alhamijado Knji`evnosti, Sarajevo 1981. NAMETAK, Fehim, Fadil Pa{a [erifovi}, pjesnik i epigrafi~ar Bosne, Sarajevo 1980. NAYIR, Zeynep, Osmanl Mmrlnda Sultan Ahmed Klliyesi ve Sonras (1609-1690), stanbul 1975. NAZIR, brhim, Beyn- Tarkat- Glen, (nr. Himmet Konur), Tasavvuf, yl 1, sy. 3 (Nisan 2000), s.70-79. NEDELJKOVI], Branislav, Istorija Ba{tinske Svojine u Novoj Srbiji do kraja 18 veka do 1931, Beograd 1936. NOLI, F.S., Historia e Sknderbeut, Tiran 1962. NORRIS, H.T., Islam in the Balkans, religion and a Society Between Europe and the Arap World, London 1993. NOUMANN, Cristopher K., 19. Yzyla Girerken Konya Mevlev sitnesi ile Devlet Arasndaki likiler, TAD, II, Milletleraras Osmanl Devletinde Mevlevhneler Kongresi, yl. 2, sy. 2 (Mays 1996), s.161-179. NOYAN, Bedri, Btn Ynleriyle Bektlik ve Alevlik, stanbul 1998.

Bibliografia

245

NMAN, brahim, lk Devir Trk Sf Merkezlerinin Mhiyetleri ve Mmrlerinin Menei Hakknda, VD, XIX (1985) , s.31-43. NURO, Kujtim, Dokumente osmane n arkivet shqiptare, Tiran 2000. OBOLENSKY, D., The Bogomils, Cambridge 1948. OCAK, Ahmed Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar), stanbul 1998. _________________, Babler syn, stanbul 1980. _________________, Zviyeler, VD, XII(1978), s. 247-269. _________________, Anadolu Heterodoks Trk Sfliinin Temel Ta: Hac Bekt- Vel el-Horasn (?-1271), Ynus Emre, Nasrettin Hoca ve Hac Bekt Vel Dncesinde Hogr, Ankara 1995, s. 185-201. _________________, XVI.-XVII. Yzyllarda Bayrm (Hamzav) Melmleri ve Osmanl Ynetimi, Belleten TTK, LXI, sy. 230 (Nisan 1997), s.93-110. ________________, Kltr Trihi Kayna Olarak Menkbnmeler, Ankara 1997. OUZ, Muhammed hsan, Hazreti abn- Vel ve Mustafa erke, stanbul 1993. OUZOLU, Yusuf, Mevln Vakfnn ve Zviyelerinin 17. Yzyldaki Durumu, Mevln, (haz. Feyzi Halc), trz. OKI, Tayyib, Quelques documents indits concernant les Hamzevites, Proceedings of the Twenty Second Congress of Orientalists, Leiden 1957. ____________, Sar Saltka it Bir Fetva, A...F.D., sy.I, Ankara 1952. ____________, Gzi Husrev Bey, DA, XIII, 453-454. OSMANOLU, Aye, Babam Sultan Abdlhamid, stanbul 1994. OY, Aydn, Kalkandelende Harbt Baba Tekkesi, evren 4, Pritine 1980. OYTAN, M.Tevfik, Bektliin yz, I-II, stanbul 1983. GEL, Bahettin, slmiyetten nce Kltr Trihi, Ankara 1994.

246

Kllapia e Tesavufit

NGREN, Reat, Osmanllarda Tasavvuf, Anadoluda Sflik, Devlet ve Ulem (XVI. Yzyl), stanbul 2000. ________________, Osmanlda Sflerin Farkl Toplum Kesimleriyle liki Tarzlar, slm Aratrmalar Merkezi Dergisi, sy.III, stanbul 1999. NSAY, Rifat, Osmanl Sanyii ve Sanyileme Politikas, Ankara 1988. ZDAMAR, Mustafa, Dersadet Derghlar, stanbul 1994. ZDEMR, Rifat, Osmanl Devletinin Tarkat, Tekye ve Zviyelere Kar Tkip Ettii Siyset, Ankara niversitesi Osmanl Trihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Ankara 1994, s.259-310. ZTUNA, Ylmaz, Balangcndan Zamnmza Kadar Byk Trkiye Trihi, I-XIV, stanbul 1978. ______________, Rumelini Kaybmz, stanbul 1990. ZTRK, Yaar Nuri, Kutsal Gnll Vel Kuadal brhim Halvet, Hayt, Tasavvuf Dnceleri, Mektuplar, stanbul 1982. _________________, Trihi Boyunca Bektlik, stanbul 1990. _________________, Tasavvufun Rhu ve Tarkatlar, stanbul 1992. PAKALN, Mehmed Zeki, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III, stanbul 1983. PALIKRUSHEVA, Galaba - TOMOVSK, Krum, Les Tekkes en Macedoine au XVIII e et XIXe sicle, Atti del Secondo Congresso nternationale die Arte Turca (Venezia 26-29 sett. 1963) Napoli 1965, s.203-211.
PALIKRU[EVA, G., Dervi{kiot red Halveti vo Makedonija, Zbornik na [tipskiot Naroden Muzej, I, [tip 1958.

PAVLOVI], D., Gde je u Beogradu zasedavao Provitelstvuju}i savjet serbski, Glasnik Muzeja Grada Beograda, Beograd 1954. PEEV, brhim Efendi, Peev Trihi, I-II, (haz. Bekir Stk Baykal), Ankara 1981. PETRANOVI], B, Bogomili Crkva Bosanska i Krstjani, Zadar 1867. PETROVI], Momilo, Dervi{ i @ivot, Intervju, Beograd 16. o3.1984, s.38-39.

Bibliografia

247

PIRRAKU, Muhamet, Gjurm t veprimtaris letrare shqipe me alfabet arab n Kosov, Gjurmime Albanologjike, IX, Prishtin 1979. PLANA, efket, Kosova ve Makedonya Trbeleriyle lgili Efsneler, evren, 59, (Mays-Haziran 1987), s.21-29. PLOMER, Wiliam, The Diamond of Janina Ali Pasha 17411823, London 1970. POPOV, N., Srbija i Turska od 1861-1867, Beograd 1879. POPOV, Alexandre, Balkanlarda slam, (ev. Komisyon), stanbul 1995. __________________, La comunaut musulmane dAlbanie dans la priode post ottomane Zeitschrift fr Balkanologie, XIX/2, Berlin 1983, p.151-216. __________________, Les ordres mystiques musulmans du Sud-Est Europen dans la priode post ottomane in PopoviWeinstein ed. Paris1985. _________________, Un Ordre de Derviches en Terre dEurope La Rifaiyya, Laussanne 1983. _________________, Les Derviches Balkaniques Hier Et Aujourdhui, ssis, stanbul 1994. PRISHTA, A., Bektashinjt e Shqipris, Kor 1921. PULAHA, Selami, Popullsia shqiptare e Kosovs gjat shekujve XV-XVI, Tiran 1984. RA^KI, Franjo, Bogomili i Patareni, Zagreb 1923. RADI], A., Na{i Turci, Novi behar XIII, Sarajevo 1940. RAPI, \er|, O porodi~noj zadruzi-tekiji, Sociologija sela, 47, Zagreb 1975. RED@I], Husrev, Studije o Islamskoj Arhitektonskoj Ba{tini, Sarajevo 1983. REP^I], R., O prvom Srpskom Ustanku, Beograd 1954. REVNAKOLU, Cemleddin Server, Kdirlikin stanbula Gelii ve Yayl, Yeni Trih Dnys, I, 6 (1953); I,7 (1953), s. 254-256; 300-301. RIEDL, R., Die Tanzenden Derwische von Tirana, stereichische Rundschau, 11, Wien 1907, p. 230-231. .

248

Kllapia e Tesavufit

RF, Kenan, Ahmed er-Rif, stanbul 1340. RIZAJ, Skender, Institucionet themelore politikoadministrative t Perandoris Osmane, Horizonte Historike, f. 2, Prishtin1977. ______________, Kosova gjat shekujve XV, XVI, XVII, Prishtin 1982. SDIK, Vicdn, Tomr- Turuk- Aliyye (Tarkatlar Silsilesi) (haz. rfan Gndz), stanbul 1995. SKIB, Mustafa Dede, Sefne-i Nefse-i Mevlevyn, I-III, Kahire 1283. SALIH, Asim Rustem Beyzde, Istorija Skoplja, Skoplje u pro{losti Privredni Glasnik, Beograd 1920. SALIHU, Hajdar, Poezia e Bejtexhinjve, Prishtin 1982. SAMARD@I], Radovan, Sulejman i Roselana, Beograd 1976. SM, M. emseddin, Kmsul-Alm, I-VI, stanbul 130616/1889-93. SARAJLI], [emsuddin, Mi i Bli`nji Istok, Sarajevo 1935. SARI, Abdullah Efendi, Semertl-Fud fil-Mebdei velMed, Istanbul 1288. SEH, Tezkire-i Seh, stanbul 1325. SELNK, Mustafa Efendi, Trih-i Selniki, I-III, (haz. Mehmet pirli), stanbul 1989. SELENICA, Teki, Shqipnia m vitet 1927, Tiran 1928. SELMANI, Aliriza, Shkollat fetare islame n Kazan e Gjilant, Feja, kultura dhe tradita islame ndr shqiptart, Prishtin 1995. SETON, H.Watson, Nacije i Dr`ave, Zagreb 1980. SIKIRI], [akir, [ejh rif Sidk, GVIS, IV, Sarajevo 1942. ____________, Pobo`ne pjesme [ejh Abdurrahman Sirrija, GVIS, IX, Sarajevo 1941.

Bibliografia

249

____________, Derviskolostorok es szent sirok Bosniaben, Turan 2/9, 10. dec. 1918, Budapest. ____________, Sarajevske tekije, Narodna Uzdanica, Zagreb 1927. SOLOVJEV, Aleksandar, Jesu li Bogomili Po{tovali Krst, Sarajevo 1948. SPAHO, Fehim, Jo{ nekoliko dokumenata o u`i~kom {ejhu, POF, XVIII-XIX (1968-69), Sarajevo 1973. STIPEVIQ, Aleksandr, Ilirt: Historia, jeta, kultura, simbolet e kultt, Prishtin 1990. SUNAR, Cavit, Melmlik ve Bektlik, Ankara trz. SHKODRA, Zija, Esnafet shqiptare (shekujt XV-XX), Tiran 1973. SHPUZA, Gazmend, Kuvendime pr Historin Kombtare, Tiran 2000. SHUTERIQI, Dh., Shkrimet shqipe n vitet 1332-1850, Tiran 1965 [ABANOVI], Hazim, Bosanski Pa{aluk, Sarajevo 1978. __________________, Knji`evnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, Sarajevo 1973. __________________, Vakufnama Isa Bega Ishakovi}a za njegove zadu`bine u Sarajevu, POF, II, Sarajevo 1951, s.7-29. _________________, Kraji{te Isa Bega Ishakovi}a, Sarajevo 1964. [AMI], Midhat, Francuski Putnici u Bosni i Hercegovini u XIX Stolje}u (1836-1878), i Njihovi Utisci u Njoj, Sarajevo 1987. SHEHU, Xhemal, Tekija Rufai n Prizren, Bilten Hu, nr. 34, Prizren 1982, f.3-8. SHEJH, Ismail Aga, Tarikatet islamike, Saadizma, Tropoj 1995. SHEJH, Muhammed Shehu, Shejh Shefqeti dhe Teqeja e Madhe, Gjakov 1418/1998. .

250

Kllapia e Tesavufit

SHEKER, Mehmet, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slmlatrlmas, Ankara 1991. SHELLEY, Cristopher, Abdullah Efendi Comentator on the Fuss al-Hikem, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, XVII, Oxford 1995. SHEYH, Mehmed Efendi, Vekyiul-Fudal, I-II, (haz. Abdlkadir zcan), stanbul 1989. [IDAK, Jaroslav, Problem Bosanske Crkve u Na{oj Historiografiji, Rad JA, Zagreb 1954. [UKRI], Nijaz, Mjesto i utjecaj Tasavvufa na Razvoj Islamske Kulture u Nas, Zagreb 1989. ____________, Islamska Zajednica u Bosni i Hercegovini nakon Oslobo|enja, Sarajevo 1995. TAHRALI, Mustafa, Ahmed el-Rif (512-578/1118-1182) sa vie, son oeuvre et sa tariqa, (baslmam doktora tezi), Sorbonne Nouvelle-Paris1973. ________________, Ahmed er-Rif, DA, II, 127-130. ________________, Muhyiddn bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, KAM, yl.23, sy. I (1996), s.26-35. ________________, Tasavvuf Trihi Ders Notlar (baslmam). TALI], H., Odluka o prestanku rada tekija u NR BiH, GVIS, III/5-7, (maj-juni 1952). TANASKOVI], Darko, La situation actuelle de lordre des Naqshbandis au Kosovo et en Macedoine, Beograd 1990. TANMAN, M. BAHA, Abdsselm Tekkesi, DBA, I,55-57. __________________, Glenlik, DBA, III,424-444. __________________, Halvetlik, DBA, III,533-535. __________________, Zeynlik, DBA, VII, 552-553. __________________, Sinnlik, DBA, VII, 6-8. TANPINAR, Ahmet Hamdi, Be ehir, stanbul 1989. TAKPRZDE, smuddin Ahmed, e-akikunnumniyye f ulemid-devletil-Osmniyye, (inceleme ve notlarla nereden Ahmed Suphi Frat), stanbul 1985. TAY, Mehmed Serhan, Cemliyye, DA, VII, 318.

Bibliografia

251

TEKEL, Hamdi, Ahmed Gazz, Hayt ve Tasavvuf Grleri, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits yksek lisans tezi, Bursa 1991. TEMREN, Belkis, Bektliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Ankara 1995. TRNAVA, Muhamet, Studime pr mesjetn, Pej 2000.
TETOVO I TETOVSKO NIZ ISTORIJATA, Komision, Tetovo 1982.

TEVFK, Mehmed, Manastr Vilyeti Trihesi, Manstr 191011. _______________, Kratka Istorija Bitoljskog vilajeta (haz. Gli{a Elezovi}), Bratsvo, XXVII, Beograd 1933. TOMIC, Jovan, Les Albanais en Vieille Serbie et dans le Sandjak de Novi Pazar, Paris 1913. TKN, Frzn Hsrev, Mevlevlik, Trk Dncesi, VII, sy.4-37 (1957), s.23-28. TRALJI], Mahmud, Sedam tekija sedam stje~i{ta bogobojaznih, [ebi Arus, Sarajevo 1983, s.36-38. TRIFUNOVSKI, Jovan, Kumanovsko-Pre{evska Crna Gora, Beograd 1951. ___________________, Ov~epoljska Kotlina, Zbornik za Narodni @ivot Ju`nih Slovena, Zagreb 1964. ___________________, O tekijama u Gornjem slivu Bregalnice POF, XXII-XXIII (196263), Sarajevo 1965. ___________________, Albansko Stanovni{tvo u Socijalisti~koj Republici Makedoniji, Beograd 1988. TRIMINGHAM, J. Spencer, The Sufi orders in Islam, Oxford 1971. TRI^KOVI], Radmila, Buna U`i~kog [ejha Mehmeda 1747-1750, Beograd 1976. TRUHELKA, ]iro, Gazi Husrev Beg, njegov `ivot i njegovo doba, GZM, Bosne i hercegovine, XXIV, Sarajevo 1912.

252

Kllapia e Tesavufit

_______________, Jo{ o testamentu Gosta Radina, GZM, XXV, Sarajevo 1913. TULACI, Pars, Osmanl ehirleri, stanbul 1985. TURABI BABA, Literatura e Bektashivet, vjersha t prkthyera prej shkrimtarve Bektashinj t vjetr, Tiran 1927. ______________, Historia e prgjithshme e Bektashinjvet, Tiran 1929. TURAN, Osman, Seluklular Trihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1969. TRER, Osman, Osmanl mparatorluunda Pdih Tarkat eyhi Mnsebetine Dir Trihi Bir rnek, TDA, XXVIII (1984), s.181-194. ______________, Batnn slm Tanmasnda Tasavvufun Rolu, Tanm, Kaynaklar ve Tesirleriyle Tasavvuf, (haz. Cokun Ylmaz), Istanbul 1991, s.143. ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1991. __________________, Ahmediyye, DA, II, 171. __________________, Halvetiyye, DA, XV,392. UKA, Sabit, Xhamit, mesxhidet dhe teqet n sanxhakun e Nishit deri n 1878, Feja, kultura dhe tradita islame ndr shqiptart, Prishtin 1995. ULUSOY, Cellettin, Hnkr Hac Bekt Vel ve Alev Bekt Yolu, Hac Bekta 1986. UZLUK, F. Nafiz, Mevlev Hilfetnmeleri, VD, IX,313-399. UZUN, Mustafa, Dede mer Ruen, DA, IX, 81-83. UZUNARILI, smil Hakk, Osmanl Trihi, I-X, Ankara 1988. _________________________, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara 1965. VAKUFNAME IZ BOSNE i HERCEGOVNE, OIS, Sarajevo 1955. VASI], Milan, Gradovi pod Turskom vla{}u, Titograd 1975. VASSF, Hseyin, Sefne- Evliy-y Ebrr, I-IV, Sl. Ktp., Yazma Balar nr. 2305.

Bibliografia

253

_______________, Sefne-i Evliy, (haz. M. Akku-Ali Ylmaz), c.I, stanbul 1991. VEGO, Marko, Zbornik Srednjovekovnih Natpisa, III, Zagreb 1961. VELIU, Dr. Veli, Shqiptart sipas udhprshkruesve freng t shekullit XIX, Pej 1998. VELJA^I], ^edomir, Isto~ni utjecaji i interes za Indiju u Jugoslovenskoj Knji`evnosti i Filozofiji, Zagreb 1968.
VERA, Anti}, Lokalni Hagiografi vo Makedonija, Skopje 1977

VISHKO, Ali, Harabati Teqe e Tetovs dhe veprimtaria n t n periudhn e kaluar, Tetov 1992. VLORA, Ekrem, Aperu sur lhistoire des ordres religieux et en particulier du Bektachisme en Albanie, Shpirti Shqiptar, 1/3 Torino 1955. VOKOPOLA, Ferit, Kultura islame, Tiran 1940. VOKRRI, Abdullah, Shkollat dhe arsimi n ann e Llapit brenda viteve 1878-1944, Prishtin1995. VRMA, Raif, Kosovada Osmanl Mmr Eserleri, I, Ankara 1999. VUKANOVI], T.P., Pre{evo,, Vranjski Glasnik, Vranje 1965. YAHYA, Abbas, Makedonyada Tekkeler ve Tekke Msksi, (M..S.B.E. baslmam yksek lisans tezi), stanbul 2001. YAZAR, Nihal, Halvetliin abniyye Kolu-Menkb- abn- Vel ve Trbenme, Ankara 1985. YAZICI, Tahsin, Fetihten Sonra stanbulda lk Halvet eyhleri: elebi Muhammed Cemleddin Snbl Sinn ve Merkez Efendi, stanbul Enstits Dergisi, II (1956), s.87113. _____________, Mawlawiyya, EI, VI,883-887. YILMAZ, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1993. Prkthimi n shqip Hyrje n Tesavvuf, prkth. Metin Izeti, Tetov 2002. ________________, Azz Mahmd Hdy, Hayt, Eserleri, Tarkat, stanbul 1990. YILMAZ, Necdet, Osmanl Toplumunda Tasavvuf, Sfler, Devlet ve Ulem, stanbul 2001. .

254

Kllapia e Tesavufit

YURD, Ali hsan, Ftihin Hocas Akemseddn, Hayt ve Eserleri, stanbul 1972. YKSEL, Hasan Avni, Trk-slm Tasavvuf Geleneinde Ry, stanbul 1996. YCER, Hr Mahmut, XIX. Asrda Anadoluda Tasavvuf, (M..S.B.E. baslmam doktora tezi), stanbul 2001. ZKR, kr Efendi, stanbul Tekkeleri Silsile-i Meyihi (haz. inasi Akbatu), slm Medeniyeti, sy. 4, Haziran 1980, s. 51-96. ZAMOLO, Divna \uri}, Beograd kao orijentalna varo{ pod Turcima 1521-1867, Beograd 1985. ZAMPUTI, Injac, Nj dorshkrim Bektashijan i gjysms s shekullit XIX (1850-1860), Buletin pr shkencat shoqrore, Tiran 1955, s. 203-210. ZAPLATA, Rudolf, Stanica za umnobolne u Sarajevu u XVIII stolje}u, Jugoslovenski List, XXX/1936 Sarajevo. ZELYUT, Rza, z Kaynaklarna Gre Alevlik, stanbul 1992. ZRNJI], L., Istorija Srednjega Veka, Beograd 1926.

TREGUESI I PRGJITHSHM
Ahmed el-Bedevi, 76 Ahmed er-Rifai, 76, 160, 161 Ahmed Jesevi, 76, 90, 93 Ahmed Safi Beu, 31 Ahmed Safi Efendiu, 187 Ahmedijje, 99, 101, 135, 143, 148 ajin, 113 Akbijik Mexhzub, 97 akl, 36, 37, 42, 45 Akshemsettin, 97 alem-i mithal, 20 alemul-gajb, 18 Ali Pash Tepelena, 110, 178, 179, 180, 198, 199 Alijje, 71, 112 Amasja, 98, 114 Amr b. Othman el-Mekki, 58 Anadoli, 30, 89, 94, 95, 96, 98, 107, 116, 128, 131, 155 arif, 44, 55, 62 Aristoteli, 21, 45 ashk, 40, 52, 55, 117, 118, 125, 153 asitane, 77, 101, 113, 114, 148, 151 avar, 82, 92 Axhizi Baba, Sulejman, 104, 169, 170, 171 Azia e Largt, 77 Azia e Mesme, 93, 104, 126, 127, 155, 172 Azia e Vogl, 27, 81 Azia Juglindore, 105, 126 Azia Jugore, 77 Aziz Mahmud Hudaji, 102, 145

A
ajan-i thabite, 69 Abasidt, 78 Abdul-Kadir Gejlani, 32, 75, 153, 154, 156, 157, 160 Abdul-Kerim Xhili, 69 Abdulhalik Guxhduvani, 127 Abdullah b. Mubarek, 183 Abdullah Efendi Bosnevi, 102 Abdullah el-Ensari el-Herevi, 26, 27, 29 Abdulvehhab eshSharani, 13, 29 Abdurrahman Pasha, 177, 198 Abdurrahman Sirri, 131, 194, 202 Abdurrahman Xhami, 27 Abdurrauf Munavi, 28 Abdusselam Shejbani, 103, 167 Abid elebi, 100 adab, 71, 113 adem, 65 adem-i idafi, 66 adem-i mutlak, 65 Afrika, 77, 104, 105 Afrika Veriore, 104, 106, 126, 155 ahi, 78, 94, 95, 96, 117, 159, 160, 201 Ahi Evren, 95 Ahillk, 95 Ahmed b. Hanbel, 25, 41, 49, 51 Ahmed b. Omer ed-Dahhak, 25 Ahmed Bixhan, 97

256 B
Bagdad, 60, 154 Bahauddin Nakshibend, 76, 99, 126, 127, 128 Bajezid Bistami, 63, 112 Bajramijje, 76, 100, 101 basireh, 18 bast, 33 batin, 11, 62 Bedevijje, 76 beka, 33, 57 Bekrijje, 71, 112 Bektashijje, 76, 101 Belh, 60, 114 Beograd, 23, 82, 99, 109, 114, 116, 121, 124, 131, 132, 134, 138, 141, 142, 143, 144, 148, 157, 158, 166, 168, 175, 198, 220, 222, 223, 224, 227, 230, 232, 235, 237, 239, 240, 242, 243, 246 Beshir Aga, 102 Blagaj, 88, 120, 140, 141 bogomilt, 82, 83, 84, 85, 86, 92 Bogomilizmi, 82, 83 Budim, 108 Bursa, 96, 145 Bursali Mehmed Tahir, 29, 31, 97, 99, 102, 145, 169

Kllapia e Tesavufit
Dede Omer Rusheni, 97, 135 Desukijje, 76 devran, 50, 155 dhahir, 11, 62 dhat, 66 dhikr, 32, 48, 49, 50, 74, 75, 113, 115, 122, 127, 129, 136, 149, 150, 152, 155, 157, 161, 162, 163, 167, 168 dhikr-i daimi, 49 dhikr-i evrad, 32 Dhunnun el-Misri, 24, 51, 55, 57 Dijarbekir, 99 Dimetoka, 92, 96, 175 Dobruxha, 91, 92 dua, 163, 167

E
Ebu Ali Ahmed er-Ruzbari, 22 Ebu Bekr Ahmed el-Bejhaki, 25 Ebu Bekr Dulef esh-Shibli, 55, 58 Ebu Bekr Muhammed b. Ishak Kelabadi, 33 Ebu Bekr Muhammed el-Kettani, 22 Ebu Bekr Vasiti, 43 Ebu Bekri r.a., 28, 71, 73, 112 Ebu Hamza Sabit b. Dinar, 25 Ebu Hashim es-Sufi, 27 Ebu Kasim Abdul-Kerim b. Hevazin el-Kushejri, 15, 22, 33, 34, 36, 43, 45, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 55, 57, 58, 66 Ebu Muhammed Xheriri, 22 Ebu Nasr Abdullah b. Ali esSerraxh et-Tusi, 17, 31, 32, 36, 47, 48, 51, 56, 57, 58, 59, 63 Ebu Nuajm el-Isfahani, 26 Ebu Sad Ibn Arabi, 22 Ebu Salih Hamdun b. Ahmed elKassar, 184 Ebu Sulejman Darani, 57, 63 Ebu Talib Mekki, 24

C
ilehane, 114 ishtijje, 76, 93, 105 orum, 99

D
Damask, 60, 98, 103, 112, 167, 168 Damat Ibrahim Pasha, 108, 109 Dean, 91, 146

Treguesi i prgjithshm
Ebu Talib Muhammed b. Ali b. Atijje el-Mekki, 32 Ebul-Ala Afifi, 42, 43, 45, 65, 66, 68 Ebul-Hasan Ali el-Muzejjen, 22 Ebul-Hasan Shazeli, 76 Ebul-Husejn Nuri, 22 Ebul-Vefa Shami, 103, 167 Ebu'l-Hasan el-Huxhviri, 34, 58 Ehl-i bejti, 28 Ekberijje, 76, 97, 186 Emir Buhari, 96, 133 Erzurum, 99, 105, 224 Eshrefoglu Rumi, 103 etika, 34 Evhaduddin Kirmani, 94, 172 Evlija elebi, 89, 90, 91, 118, 122, 132, 141, 142, 143, 151, 152, 157, 175, 176, 179 Evrenoszade, 99

257 H
hafi, 50, 127 hagjiografi, 25, 27, 89, 91, 117, 145 hajrdua, 196 hakikat, 18, 19, 20, 63, 173, 174 Hakikat-i Mutlak, 16 Hakimijje, 34 Hakk, 43, 47, 53, 68, 135 hal, 14, 32, 33, 47, 48, 53, 136 halet, 47 halk, 43, 69, 115, 204, 205 halvet, 33, 124, 135, 154 Halvetijje, 76, 97, 101, 186 Hamiduddin Aksaraj, 96 Hamza Bali, 184, 185, 186, 197 hankah, 77, 193 Haririzade Muhammed Kemaleddin, 30, 145, 187 Haris Muhasibi, 18, 24, 31, 38, 39, 45, 46 Hasan el-Basri, 24, 49, 53, 57, 60 havf, 33, 56 Haxhi Bajram Veli, 76, 97, 100, 184, 187 Haxhi Bektash Veli, 76, 90, 94, 95, 171, 172, 173, 174, 175 Haxhi Sinan, 156, 157, 160, 201 Haxhi Sinan Aga, 197 hejbe, 56 hidajet, 38 hikmet, 19 Horosan, 145, 158 Hulvizade Mahmud Xhemaleddin, 28 Husein Baba Zuki, 131, 194 Husejn b. Mansur el-Hallaxh, 27

F
Fahruddin Iraki, 94, 95 fakr, 33 fejd, 67 fena, 33, 57, 69, 72, 136 fena fil-lah ve beka bil-lah, 136 Feriduddin el-Attar, 27, 46, 133 fuad, 40 Fudajl b. Ijad, 183 futuvvet, 78

G
Gadishulli Indian, 126, 128 Galipol, 96, 101 Gazi Husrev Beu, 193 Gaznevi, 78 gnoza, 17, 20, 55, 57

I
ibadet, 22, 23, 38, 48, 50, 73, 131, 173, 183, 184 Ibn Abbas, 50

258
Ibn Ata Ruzbari, 33 Ibn Batuta, 96 Ibn Haldun, 23 Ibn Kemal, 97 Ibn Meserre, 39, 41, 46 Ibn Mullakin, 28 Ibnul-Xhevzi, 27 Ibrahim b. Edhem, 24, 183 Ibrahim Bistrigi, 140 Ibrahim Desuki, 76 Ibrahim Gulsheni, 97, 99 Ibrahim Zahid Gejlani, 134 Ihvanus-Safa, 42 ilham, 19 ilm vel- marife, 60 ilm-i ledunn, 19 ilmul- keshf, 19 ilmul-batin, 19 ilmul-ilahi, 19 iluminizm, 68 Imam Gazali, 18, 19, 32, 40, 42, 50, 53, 64 Imam Rabbani, 22, 69 India, 27, 69, 78, 93, 104, 105, 128, 155 Ipliki Hasan Efendi, 147 Iraku, 107, 128 Iraku Verior, 107 Isa Beu, 116, 118, 119, 120, 197, 200 ishari, 22, 32, 35 ishrak, 19, 20, 68 Ismail b. Nuxhejd, 22 Ismail Belig, 30 Ismail Hakki Bursevi, 66, 72 Ismail Rumi, 103, 156 itidal, 46 Izmiri, 93, 99, 101

Kllapia e Tesavufit
Jemen, 104 Jesevijje, 76 Junus Emre, 94, 95 Jusuf Hemedani, 28, 126

K
kabd, 33, 56 Kadirijje, 75, 97, 101, 156 kalb, 36 Karlovc, 108, 109 Kassarijje, 34 kelamullah, 54 keshf, 60 kipak, 92 Kitabuz-Zuhd, 25 Kitabuz-Zuhdil-Kebir, 25 Konja, 30, 60, 99, 101, 112, 113, 114, 122, 124 Kordoba, 60 Koski Mehmed Pasha, 131, 193 Krimeja, 90, 104 Kruja, 88, 91 Kruj, 180, 198 Kubrevijje, 76 kuman, 82, 92 Kuran, 15, 24, 32, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 58, 59, 62, 72, 79, 80, 89, 111, 117, 138, 155, 160, 162 kuvve-i aklijje, 46 kuvve-i gadabijje, 46 kuvve-i shehevijje, 46

L
Lamekani Husein Efendi, 102 Lamii elebi, 27, 29, 99, 100, 129 Latifi, 98 Levh-i Mahfudh, 64 Lutfullah Uskubi, 100, 133

J
Jahja b. Muadh, 51, 64 Jahja Shirvani, 97, 135 jakin, 20, 39, 61

Treguesi i prgjithshm M
Maruf el-Kerhi, 22 makam, 32, 33, 47, 48 Mallkara, 92 maniheist, 82 marifet, 19, 20, 174 masiva, 19 masivallah, 66 materia prima, 21 materia seconda, 21 mehabbet, 54, 55 mehabbeti, 54, 55 Mehmed b. Ismail, 164 Melamijje, 100, 102, 184, 185, 186 Melek Ahmed Pasha, 122 menkabe, 25, 27, 89 Merkez Muslihuddin Efendi, 97 meshshai, 45 Mesnevi, 14, 40, 53, 59, 113, 118, 120, 121, 124, 125, 193 Mevlana Halid Bagdadi, 107, 128 Mevlana Xhelaluddin Rumi, 40, 41, 53, 59, 76, 93, 95, 101, 112, 114, 116, 124, 172, 193 Mevlevijje, 76, 97, 101 Mirahor Iljas Beu, 150 Molla Abdullah Ilahi, 97 Mollazade Shejh Sulejman Kustendili, 29 Mostar, 99, 120, 131, 132, 140, 141, 143, 193, 202, 206 Muadh b. Xhebel, 9, 57 Muejjiduddin Xhundi, 94 Muhammed b. Eslem et-Tusi, 183 Muhammed b. Husejn el-Ezdi esSulemi, 26, 27, 28, 29 Muhammedi a.s., 15, 66, 173 muhasebetun-nefs, 32 Muhasibijje, 34 Muhjuddin ibn Arabi, 42, 43, 45, 52, 58, 67, 68, 69, 76, 95, 139 Muinuddin Hasan el-ishti, 76

259
Mulla Mustafa Basheski, 118 mumkinul-vuxhud, 65 mumteniul-vuxhud, 65 mushahede, 63 Muslihuddin Tavil, 100 mutezile, 28 muxhahede, 17, 33, 45, 48, 60, 63

N
Naim Frashri, 124, 202 Nakshibend, 69, 126 Nakshibendijje, 76, 93, 100, 101 nefs, 33, 36, 43, 44, 45, 46, 50, 63, 74, 136, 138, 162 Nexhmuddin Kubra, 76 nur, 136 nurani, 23 Nureddin Abdurrahman b. Ahmed Xhami, 28

O
Omer Dede Sikkini, 97 Omer Halveti, 76 Omer Lutfi Barkan, 92, 98 Omer Pasha Latas, 141, 197 Opoj, 91 Osmanzade Husein Vassaf, 30, 31, 129, 142

P
peeneg, 82, 92 Pej, 91, 121 peripatetik, 45, 66 Pir Mehmet Hajati, 151 Pir Osman Baba, 144, 150 Pitagora, 21 Platon, 13, 14, 20, 21, 68 Prilep, 178 primordiale, 16, 17

260
Prizren, 88, 99, 110, 144, 145, 146, 147, 150, 151, 158, 163, 164, 169, 176, 187, 188, 189, 200, 207, 218, 228, 230, 231, 242

Kllapia e Tesavufit
Sari Salltk, 89, 90, 91, 141 Schimel, Annemarie, 13, 26, 66 Sebleti, 119 Sehl b. Abdullah et-Tustari, 46, 51, 55, 59, 63 sejjah, 87 Sejjid Ali Sulltan, 175 Sejjid Burhanuddin Muhakkik Tirmidhi, 94 Sejjid Llokman, 90 Sejjid Muhammed b. Ali esSenusi, 106 sejr-i suluk, 48, 73, 75, 135 Selanik, 99, 109, 114, 186, 187, 235 Seluk, 15, 19, 36, 66, 67, 71, 73, 78, 83, 90, 94, 113, 115, 224 sema, 32, 50, 59, 115, 118, 122, 123 Senai, 14 Senusijje, 106 Serijj Sakati, 63 Sevilj, 60 Shabanijje, 99 shahid, 33 shatahat, 60 Shazilijje, 76 Shehabeddin el-Konevi, 28 Shejh Bedreddin, 100, 133, 187 Shejh Edebali, 96 Shejh Fevzi Efendi, 120 Shejh Kadri, 147, 149, 159 Shejh Nexhmuddin Daje, 94 Shejhul-Hind Mahmud Hasan Dijobendi, 105 Shekik Belhi, 60, 183 Shemimi Baba, 180, 198 Shemsi Tebrizi, 112, 113 Shemsijje, 99, 100, 101, 135 Shihabuddin Ebu Hafs Omer b. Abdullah Suhreverdi, 34, 43, 46, 52, 57, 76 Shkodr, 14, 99, 110, 166, 168 Shkup, 81, 91, 99, 100, 101, 114, 116, 121, 122, 123, 133, 139,

Q
qeramet, 27, 28, 33, 60

R
Rabia el-Adevijje, 24, 60 rabita, 73 Reshid Efendi, 118 rexha, 33 Rexhep Pasha, 177 ribat, 77 Rifaijje, 76, 97, 146, 164 rijadat, 17, 48, 72 ruh, 33, 36, 42, 43, 45 Ruzbihan Bakli, 56

S
Sadijje, 76, 103, 138, 168, 170, 171 Sadreddin Konevi, 67, 94, 95, 172 Saduddin el-Xhibavi eshShejbani, 76, 103 Saduddin Fergani, 94 Safijuddin Kashifi, 28 Said b. Musejjeb, 60 Sakib Mustafa Dede, 30 salik, 23, 47, 72, 74, 75, 157 Saragoz, 60 Sarajev, 13, 15, 67, 81, 82, 99, 101, 102, 114, 116, 117, 118, 119, 120, 129, 130, 137, 139, 140, 141, 148, 156, 157, 159, 160, 163, 175, 193, 197, 200, 201, 202 Sari Abdullah Efendi, 29

Treguesi i prgjithshm
145, 146, 147, 148, 158, 159, 164, 165, 166, 171, 176, 178, 186, 187, 188, 194, 198, 200, 202, 203, 229 shuhud-gajbeh, 33 Shumnu, 92 silsile, 28, 112 skolastika, 21, 69 sophia perennis, 16 Stamboll, 13, 14, 15, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 39, 40, 41, 43, 46, 47, 48, 55, 56, 62, 65, 67, 71, 77, 87, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 112, 113, 114, 115, 116, 119, 120, 123, 126, 129, 133, 136, 138, 140, 141, 143, 145, 148, 150, 156, 163, 164, 167, 168, 169, 170, 177, 178, 185, 186, 187, 192, 193, 196, 197, 202 Suhreverdijje, 76 Sulejman Efendi Shkodrani, 104, 168 Sulltan Murad, 96, 156 Sulltan Orhan, 90, 96 Sulltan Osman, 96 Sulltan Veled, 112, 113, 114, 116 Sunbul Sinan, 97, 99 Sunbulijje, 99 Sunnet, 24, 32, 44, 49, 55, 59, 62, 63, 75, 80, 89, 142, 155, 160, 162 texhel-li, 66, 67 Tokat, 99, 101, 114 Tractatus, 20

261

U
Ubejdullah Ahrar, 128 Ummi Sinan, 97, 99, 101, 138, 145, 147

V
vahdet-i shuhud, 69 vahdet-i vuxhud, 60, 65, 66, 67, 69, 95, 100, 114, 115, 187 vakt, 33 Vardar Jenixhe, 99, 100, 133 varid, 33, 100, 133 Varn, 92 vaxhibul-vuxhud, 65 velajet, 33 vera, 33, 56 vexhd, 33, 57, 58, 59, 72 vexhdi, 32, 58, 59 vuxhud, 33, 58, 59, 60, 65, 67, 136 vuxhud bi mana el masdari, 65 vuxhud bi mana mevxhudi, 65 vuxhudul-idafi, 65 vuxhudul-mutlak, 65

W
Witgenstein, 20, 21

T
tabakat, 22, 26 takva, 33, 56, 57, 138 tevaxhud, 33 tevbe, 50, 51, 52 tevbe nasuha, 50 tevhid, 23, 27, 58, 66, 67, 68, 155, 167

X
Xhafer es-Sadik, 27 Xhebraili a.s., 42 xhehri, 50, 74, 155 Xhelaluddin Sujuti, 29 Xhelvetijje, 100, 101, 200 Xhemal Halveti, 97, 135

262
Xhunejd el-Bagdadi, 46, 57, 63 Xhunejdijje, 34

Kllapia e Tesavufit
zeqat, 41, 48, 172, 174 Zija Shkodra, 159, 160 zuhd, 25, 32, 33, 38, 52, 53

Z
zavije, 77, 88, 94, 96, 98, 114, 157, 177, 181, 192, 196, 199, 200