N shenj respekti, bashkfshatarve t mi t Grecit, t cilt e njohin n thelb burrrin dhe ndershmrin.

Prralla e gjyshit
Thuajse asnjher gjat shekujve t kaluar, njerzve t ksaj pjese t Ballkanit, pra edhe shqiptarve nga kto troje, nuk iu ka ndodhur q certifikatn e vdekjes tia jep shteti (apo perandoria) n t ciln ata kan lindur, q librin am t lindjes dhe at t vdekjes, ta ket n kryeqendrn e t njjtit shtet. Pra, atyre u ka ndodhur, pr shembull, q certifikatn e lindjes ta ken t shkruar me alfabetin e turqishtes s vjetr osmane, e certifikatn e vdekjes t mbushur me ciriliken serbe. U ka ndodhur q fmiu t msoj himnin e nj shteti, e pastaj at ta harroj dhe ta kndoj himnin e nj shteti t ri ku do i jetoj vitet e pjekuris. Ballkanasve dhe shqiptarve n t, u ka ndodhur q gjat nj jete, ti prkulen her njrit dhe her flamurit tjetr shtetror, t jen lindur nn flamurin e Mbretris Jugosllave, t ken rinuar nn flamurin trengjyrsh t Federats Socialiste t Titos dhe pastaj t ken pleqruar n shtetet e pavarura t dala nga federata e dikurshme e sllavve t bashkuar. Ballkanasve u ka ndodhur t shpallin shtete t prbashkta, t lindin n monarki e t vdesin n republik, t rriten nn diktatur e t plaken n nj sistem krejt tjetr. Popujve t Ballkanit u ka ndodhur t vllazrohen e t miqsohen mes
7

veti, ta heshtin urrejtjen dhe at ta zvendsojn me dashuri t rrejshme. Atyre u ka ndodhur q shumgjuhsisht t mbrojn nj perandori, e n nj tjetr t kryejn shrbimin ushtarak, nj flamuri ti betohen pr besnikri, e tjetrit ti shrbejn me bindjen se mbrojn dika t veten. Pra, edhe shqiptarve u ka ndodhur t jetojn her s bashku her t ndar, her duke i shrbyer ktij apo atij sunduesi, e her duke u munduar t jen t plqyer nga sundimtart. Por, thuajse kurr n t kaluarn nuk u ka ndodhur q t sundojn vetveten, thuajse rrall u ka ndodhur ti betohen edhe flamurit t vet kombtar. Prandaj gjyshrit e ktyre trojeve kurr nuk kan pasur nevoj t msojn prralla, kurr nuk jan prball me nevojn q niprve tu rrfejn pr shtrigat dhe ksulkuqet: ka mjaftuar tua ritregojn jetn e tyre t filluar n nj shtet, e t prfunduar n tjetrin ku kan lindur pasardhsit e tyre, e q n fund niprit e prgjumur tu dorzohen ndrrave. Gjyshrit e ktyre trojeve nuk kan pasur nevoj as t trillojn rrfime ireale, pr ti vn n gjum pasardhsit e tyre t mitur, sepse u ka mjaftuar t rrfejn pr t kaluarn e tyre prplot me brje dhe zhbrje t shteteve ku e kan kaluar jetn, e q fmijt t trullosen dhe leht ti kaploj gjumi. Kshtu q, edhe ata t lindurit n shekullin e njzet, e t cilt sot jan gjyshr q jetojn n Ballkanin e shteteve demokratike, nuk do e ken gjithaq t vshtir ti ven n gjum niprit e tyre: do mjaftoj atyre tu rrfejn n cilin shtet kan lindur, ku kan kaluar rinin dhe n ciln shoqri
8

plaken, q voglusht e tyre ti dorzohen gjumit si qengja q e din se kullosin n livadhin e vet, por nuk e din se knd e kan bari. Gjyshrit shqiptar t mileniumit t tret, do rrfejn pr vitet e kaluara si ushtar t Titos. Pr pranverat kur kan bartur stafetn me t ciln prijsit t athershm Jugosllav ia uronin ditlindjen me 25 maj, se si e kan prjetuar rnien e komunizmit, luftrat mes popujve t Ballkanit q filluan n Slloveni e prfunduan n Kosov. Mbase ata nuk do e ken leht tua shpjegojn nipave t tyre, se nga ai fat i ballkanasve t ktushm q edhe hartat shtetrore ti ndryshojn thuajse do katr dekadat, q edhe pas aq ndryshimeve, n vend q kufijt shtetror t qartsohen, ato bhen gjithnj e m t koklavitur, kshtu q edhe n fillim t mileniumit t tret, Ballkani mbeti po aq i ballkanizuar sa edhe pas luftrave ballkanike q shnuan shkatrrimin e Perandoris Osmane. Se edhe sot, njsoj si edhe shekuj me radh, n kt Ballkan ka shum mjegull paqartsie. Mjegull npr t ciln shtit hija e mosdurimeve historike mes popujve t ktyre hapsirave. E t cilt, pas zhbrjes s Perandoris Osmane, mbase edhe kurr nuk kan hequr dor nga dshira pr ti korrigjuar t padrejtat historike, kurr nuk i kan lshuar nga duart borit luftarake, por pr nj koh, vetm i kan heshtur ato deri sa t rimarrin frym e pak t lodhen. Nse harta e Ballkanit do rivizatohej sipas dshirs s popujve t ktushm, ajo do i ngjante nj arnimi t uditshm ku do shiheshin her kufijt e
9

hapsirave deri ku jetojn t gjallt e nj etniteti, e her ato deri ku shtrihen varret e popujve q kan jetuar ktu. Pra, harta e njrit popull shpjet do mbulohej nga ambiciet e tjetrit, do prziheshin trashgimit e gjakut dhe dheut me ato t t gjallve, mitet me realen, historikja me irealen. Harta e till e Ballkanit, do pasqyronte frustracionet dhe shpirtngushtsin etnike t popujve t ktushm, si dhe pamundsin e tyre t dalin nga tuneli i hasmrive t trashguara nga e kaluara. Mbase n paknaqsin e tyre dhe n ndjenjn se historia ka qen e padrejt me ta, duhet krkuar pika m bindse q i bn t ngjashm t gjith ballkanasit. Pra, te ndjenja se hartat shtetrore jan arnuar gabimisht, tek bindja se atyre u takon edhe dika matan kufirit t shtetit fqinj, se jan njsoj t dmtuar, duhet krkuar at frustracion aq tipik pr popujt e ktyre hapsirave, e q t krijon bindjen se kto popuj ecin prpara duke e mbajtur shikimin t drejtuar nga e kaluara. A ishte fillimshekulli i njzetenj ai kandar q do i peshonte drejt t gjitha paknaqsit, nacionalromantizmat, ndrritjet, mitet, konceptet shtetrore t ballkanasve. T gjith at przierje nga e cila bymehej e vrteta se dera nga e cila njri popull dilte i knaqur, ishte e njjta nga tjetri dilte duke dnesur dhe i dmtuar, se ditn q njri popull e shpallte dit festive, tjetri e shnonte n kalendarin e vet si dit zie. A ishte pra fillimshekulli i njzetenj ai q do shnonte fundin e pritjes qindravjeare t Kosovs q t sundonte me vetveten, q do vinte baraspesh mes
10

ambicieve etnike n Maqedoni, apo edhe pas ktij viti, vetm sa do rriteshin paknaqsit e ballkanasve, e do shtoheshin mitet, kjo si edhe gjithmon m par - nuk do varej gjithaq nga ballkanasit, por nga kryeqendrat e vendosjes q ishin larg ktyre hapsirave. Q do t thoshte, sa u prket ballkanasve t ktyre hapsirave, ata ishin e do mbeteshin edhe m tej t ngjashm me kurvat n shtpit publike, t cilave shumka u varet nga forca dhe gjindshmria e makrove, e shum pak thuajse aspak - nga bukura dhe mjeshtria e lvizjeve t tyre. M n fund, mos shpallja sa me e shpejt e Kosovs si shtet i pavarur n kufijt ekzistues, do ishte dshtim i plot edhe i Evrops. I Evrops plak, mbase me instinkte edhe t atrofuara, i Evrope me syze politike me dioptri q ia shfytyronin realitetin ballkanik, kshtu q nuk e vrente se n mesin e dekads s par t shekullit njzetenj, ajo nuk bnte luft me kohn vetm pr ta stabilizuar kt pjes t kontinentit t vet, por edhe pr at se vall do evropizohej Ballkani, apo do ballkanizohej dhe rusizohej Evropa. Pra, zgjedhjen duhej ta bnte ajo plake sklerotike, e cila linte prshtypje se nuk arrinte ta kuptoj se ashtu si shkonin punt ma zvarritjen e shpalljes s pavarsis s Kosovs n hapsirn e vet, Evropa ishte duke prodhuar dy popuj palestinez palestinezt shqiptar dhe ato serb. E kjo do ishte shum pr nj Evrop t plakur, e cila qysh n Bosnje kishte dshmuar se as syzet politike i kishte n rregull, e as bastunin arrinte ta prdor pr t ec drejt
11

t ardhmes. Mbase edhe shum krkohej nga nj plak e moshuar, e lodhur. Andaj mund t thuhej se pa ndihmn dhe prkrahjen e kaubojit matan Atlantikut - t cilit nuk i mungonte as vrulli as energjia rinore Kosova dhe Ballkani do mbeteshin t davaritur n pluhurin e ngritur nga mosmarrveshjet, frustracionet dhe hasmrit shekullore. Pa dyshim se gjyshrit e ardhshm shqiptar t Maqedonis - rinosh t dikurshm - kur do i marrin n prehr nipat e vet q tu rrfejn pr rrugtimin nga Jugosllavia e dikurshme socialiste, e deri te m shum shtete t dala nga kjo federat, do duhet t japin shpjegime se pse socializmin q ndrtonin nuk prfundoi ashtu si thuhej - me parajsn komuniste por me demokracin dhe coptimin e federats s dikurshme. Ata, n ndrkoh, do duhet t kompletojn edhe rrfimin se si Maqedonia u b shtet i pavarur dhe sovran, pr zanafilln e sistemit shumpartiak n kt shtet, i cili vazhdon t luhatet n kolovajzn e dshirave kundrthnse t maqedonasve etnik dhe shqiptarve. Gjyshrit shqiptar n Maqedonin e pas zhbrjes s Jugosllavis, do duhet t japin shpjegime plotsuese pse Tetova, e jo Shkupi, morri bajrakun e demokratizimit t shqiptarve t ktushm. Si dhe pr at se si ishte e mundur q diagrami politik shumpartiak i shqiptarve arriti t ec rrugn q nga kali i bardh, kur u themelua partia e par shqiptare n Maqedoni Partia pr Prosperitet Demokratik - e deri tek rrugaria partiake, e cila e tregoi fytyrn e vrtet gjat zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006. Apo nga
12

ecn e nga shkuan partit shqiptare q nga zgjedhjet e para parlamentare t vitit 1990, deri tek viti 2006, kur vazhduan mosmarrveshjet ndretnike dhe ato brendashqiptare, duke harruar se n ndrkoh kishte ndodhur edhe konflikti i 2001. Gjyshrit e ardhshm do duhet niprve t vet tu shpjegojn ishte ajo q i onte udhheqsit e partive shqiptare t grindeshin mes veti si gjeneral t ushtrive armiqsore, e jo si rival politik q duhej t luftonin pr t mirn e popullit t vet dhe t Maqedonis n prgjithsi. Apo, tu shpjegojn pse disa qarqeve politike t etnitetit maqedonas nuk u pengonte kjo grindje ndrshqiptare? Mos vall ata mendonin se sa m keq e kan shqiptart, aq m mir do e ket Maqedonia, apo bhej fjal pr qarqe q t mirn e ktij shteti e donin aq sa edhe born e vitit t kaluar, dhe kishin nevoj q shqiptart tua kryejn punn t ciln duhej ta bnin vet ata shkatrrimin e shtetit. Pra, u duhej fajtori. Se mund t jet kshtu, m s miri u pa ather kur nuk e priste askush, ather kur t gjith besonin se Maqedonia ishte nisur rrugs drejt stabilizimit t saj pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006 - kur mandatari Nikolla Gruevski mohoi vullnetin shumic politik t shqiptarve t ktushm, dhe n vend t fituesve n bllokun politik shqiptar (koalicioni parazgjedhor BDI-PPD), n koalicionin qeveritar prfshiu PDSH - n. Kshtu q krijoi prshtypjen se nga dy partit m t mdha shqiptare, donte t bj dy fraksione armiqsore q do grindeshin mes vete, dhe n kt mnyr ai t dshmonte se sa mir dinte ti mbaj
13

nn kontroll shqiptart. Gj q i oi t gjith dashamirsit e Maqedonis t pyesnin veten se dshiron t arrij me kt Gruevski, kur ishte e qart se vetm shtohej grindja ndrpartiake mes shqiptarve, e bashk me kt rikthehej mosbesimi ndretnik. Dhe m n fund, t shtronin pyetjen, a do e bnte kt nj kryeministr i interesuar seriozisht pr stabilitetin dhe ardhmrin e shtetit, posarisht pasi q ishte krijuar nj tradit q n koalicionet qeveritare t prfshihet edhe partia fituese te zgjedhsit shqiptar. Gj q nuk ishte demokratike, por gjithsesi ishte zgjidhje fatlume pr nj Maqedoni ku sistemi shumpartiak ndrtohej mbi bazat e partive etnike. Kur do rrfejn pr periudhn e demokratizimit t Maqedonis, gjyshrit e ardhshm do harrojn shum emra, nuk do u kujtohen t gjith prijsit partiak shqiptar, e aq m pak parlamentart dhe ministrat, por gjithsesi do kujtojn Abdurrahman Alitin, q doli n krye t PPD-s pas coptimit t saj, e i cili prfundoi si makro i kurvave partiake t ksaj partie, do mbajn mend Arbr Xhaferin i cili erdhi n Tetov si prijs i gjatpritur, e u kthye n Prishtin si hero i betejave t huaja, si deputet q gjat tre mandateve t tij, thuajse kurr nuk tha asnj fjal nga foltorja e parlamentit republikan ku shqiptart e paguanin ti prfaqsonte krkesat e tyre, e ai m me ndje fliste n Tiran ku shpaloste konceptet mbarkombtare. Gjyshrit e ardhshm nuk do mund ti rikujtojn gjith heronjt politik t nj dekade e gjysm t demokratizimit t shoqris
14

shqiptare n Maqedoni, por gjithsesi se m me interes pr niprit e tyre do jet rrfimi pr 2001shin, kur pasardhsit do pyesin: O gjysh, kush, dhe pse e filloi konfliktin n Maqedoni! Ata, gjyshrit pra, nuk do mund t zbrthejn detaje, por nuk do e ken vshtir t shpjegojn se luftn Maqedonis ia solln t gjith politikant e para 2001-shit q frustronin popullatn e ktushme, ata politikan q mosmarrveshjet ndretnike i kishin t vetmen mbules pr mossukseset tjera, kshtu q ata e onin vendin drejt vitit 2001 kur u erdhi Ali Ahmeti, jo q tua shkatrroj shtetin si thoshin disa por tua rikujtoj politikanve t ktushm se pamshirshm ia harxhonin ardhmrin Maqedonis. Dhe si i till, n rrfimin e gjyshrve t ardhshm, Ali Ahmeti do mbetet heroi m interesant pr voglusht, t cilt do bien n gjum q ti dorzohen bots s ndrrave. Pra, Ali Ahmeti do mbetet ai q do i bj gjyshrit e ardhshm t ndjehen krenar, kur do rrfejn se Ahmeti ishte njeriu i cili n vitin 2001, shqiptarve t Maqedonis, ua solli vlern m t madhe historike: shenjn e kryengritjes s par t tyre autoktone - at t UK-s - dhe Marrveshjen e Ohrit. Pa dyshim se gjyshrit e ardhshm do e ken vshtir tu shpjegojn niprve t vet se pse partia e Arbr Xhaferit bri mos q t degradoj udhheqsit e UK-s, t cilt m von u bn kryesues t BDI-s, pse disa qarqe maqedonase kryesisht t prkrahura nga VMRO-DPMNE-ja nuk e prfilln at q ua thoshin dashamirsit e Maqedonis: se 2001shi ishte nj e kaluar e hidhur
15

nga e cila duhej t nxirrej urtsia m e mueshme se deri ku mund t t ojn mosmarrveshjet ndretnike. Si dhe ku mund t prfundoj nj shoqri e cila bn loj me ndjenjat etnike, q e radikalizon popullatn duke mos kultivuar ndjenjn dhe vetdijen parsore pr nj shoqri shumetnike, shumreligjioze e shumkulturore ndjenjn e respektimit t dallimeve dhe vetdijen se kto shoqri jan si kopsht me lulishte t ndryshme, t cilat nuk gllabrojn njra tjetrn, e as mohojn bukurin e ndrsjell, por vetm ather kur kopshtari i mirmban dhe i ujit t gjitha njsoj, kur nuk lejon t mbijn kullosat e egra t mosdurimi ndretnik. Duke rrfyer tregimin e tyre pr t kaluarn e vet q e kan pasur fat ta jetojn ose si aktor direkt, ose si simpatizant t njrs apo tjetrs parti, duke rikujtuar vitet e para t dekads s nnt t shekullit t njzet, kur nj pjes e ish-Jugosllavis digjej e prgjakej, kur Maqedonia nuk kishte vendosur vall t prkrahte ata q dshironin ndarjen e subjekteve t federats n shtete t mvetshme, apo ata q donin t grryenin themele t reja pr nj konfederat jugosllave, gjyshrit e mileniumit t tret mund t jen harrimtar t datave, mund edhe t mos mbajn mend detaje, t mos ndrmendin se kur sindroma e ndasive kishte filluar t prhapej npr subjektet e federats, por gjithsesi do u rikujtohet se e tra filloi me 1981. At vit kur rinia kosovare i shkundi themelet e Jugosllavis s Titos dhe nga kjo tronditje u zgjua nga gjumi bisha e egr e nacionalizmit serb, e
16

cila ishte e vetmja q kishte mundsi t bj at q nuk do ia dilnin kurr ta bnin aq leht t tjert, t cilt mbase edhe ndrronin shkatrrimin e Jugosllavis Socialiste, por e dinin se kt mund ta bnin vetm puntorit nacionaliste serbe. Pra, ata q kishin ndjekur kujdesshm iden e paralufts s dyt botrore pr bashksin Jugosllave, e dinin se ajo ishte vetm mbules pr Serbosllavin, se qarqet serbe do bnin mos at ta shptonin, gj q shum shpjet do dshmohet si e vrtet. Por, ai shptim do ishte ngulfats pr t tjert, ajo dashuri e qarqeve nacionaliste serbe ndaj Federats Jugosllave, do i zgjoj nga gjumi gjith nacionalizmat tjer, t cilt edhe ashtu t prgjumur,do arrijn ta kuptojn se vitet e tetdhjeta t shekullit t njzet, n t vrtet do ishin ato kur puntorit shkencore, kulturore dhe mediatike serbe, do bashkoheshin n betejn q Jugosllavin e mparshme prfundimisht ta bnin at q kishin ndrruar, por e kishin fshehur Serbosllavi. Gjyshrit q do rrfejn pr ish Jugosllavin, dhe do mundohen t zbrthejn zhbrjen e saj, njsoj si edhe ata q do merren me regjistrimin e ndodhive nga e kaluara, gjat koh do hamenden se vall demonstratat e vitit 19981, t studentve shqiptar n Prishtin, ishin ai kufi q prfundimisht ndau t kaluarn socialiste nga vitet tronditse t s ardhmes kur popujt q me dekada jetuan bashk, n fillim do grindeshin si u ka hije vllezrve q ndajn pronn e trashguar, e m von edhe do kacafyten n betejat e lufts, ku do prgjakeshin pamshirshm si ata q
17

ishin treguar si miq ndaj njri tjetrit, vetm pse u ishte dashur koh t rrisnin armikun n vetvete, q kishin jetuar t vllazruar vetm pse nuk kishin nga tia mbanin. Ata t cilt do bjn analizat e ksaj periudhe, do e ken shum vshtir t shtjellojn si dhe kush i organizoi demonstratat e studentve shqiptar n Prishtin, por nuk do e ken fare rnd t dshmojn se ato trazira, mezi i kishin pritur edhe t tjert, se mundsuan q t filloj prishja e kalas federative, ku t gjith njsoj ndjeheshin ngusht dhe t dmtuar. Studiuesit e ardhshm, do i japin prgjigje edhe pyetjes se vall trazirat studentore n Prishtin gjat pranvers s vitit 1981, ishin ajo plasaritja e themeleve t Federats Jugosllave, pas t cils ajo nuk mund m t qndronte n kmb si kishte qndruar dekada me radh, apo at e luhatn errat q frynin nga veriu, e q n dekadn e nnt u bn shum t furishme, por t cilat humbnin forcn deri sa i afroheshin jugut t federats, ku do gj ishte m e mjer dhe m e shtrnguar nga kthetrat politike dhe ekonomike t Beogradit. Mbase, pa u hapur e tr dosja me mbititull Shkatrrimi i Federats Socialiste Jugosllave, shumka do mbetet e paqart lidhur me vitet kur u dmtuan themelet e ktij shteti. Pra, edhe shum vite n t ardhmen, do mbetet e paqart se kush me ka kontribuoi q Jugosllavia e Titos t prfundonte aty ku ndodhej n fillim t dekads s nnt t shekullit t njzet e ndar n shtat shtete. Por, krahas ksaj paqartsie, do jetoj e vrteta se socializmi vetqeveriss t cilin e ndrtonte Jugosllavia, mbsh18

tetej mbi parimin e deklaruar t popujve dhe popullsive t barabarta, por se sa do e jetonin popujt numerikisht m te vegjl at barazi kushtetuese, varej nga marrveshja mes vllezrve numerikisht m t mdhenj dhe ekonomikisht m t zhvilluar serbt, kroatt dhe sllovent. Me ka, vllezrit e vegjl, si maqedonasit etnik, shqiptart, malazezt dhe t tjert, nuk kishin pse t kujdeseshin pr vetveten, sepse kishte kush t mendonte pr ta! Gj q m s miri u dshmua gjat zhbrjes s Jugosllavis, kur vllezrit e mdhenj srish u morn vesh si tia bnin, duke e lshuar Sllovenin t dilte nga federata, q n ndrkoh Millosheviqi e Tugjmani, t papenguar, ta ndanin Bosnjn dhe t dominonin mbi t tjert. Sa i prket Maqedonis, ajo edhe ashtu binte nn zonn e interesit serb, ajo gjithmon konsiderohej si provinc veriore e Serbis ku mjaftonte Urs s Gurit vetm ti rikthehej emri i dikurshm Dushanov Most, dhe do gj t ishte si ather kur as q kishte ekzistuar ky shtet. Mbase kjo bindje e puntorive serbomdha, ky besim i Millosheviqit se Maqedonia ishte kopsht i serbve ku ata ishin kopshtar me tapi t pakontestueshme, edhe e shptoi Maqedonin nga lufta n vitet kur thuajse t gjith t tjert rnkonin nn thundrat e vullnetarve serb q vinin nga Serbia, shtet i cili deri n prfundim t t gjitha betejave npr hapsirat e ish Jugosllavis pohonte se nuk luftonte kundr askujt. Ngjarjet e dy dekadave t fundit t shekullit t njzet, kur filloi dhe prfundoi demontimi i
19

Federats Jugosllave, do jen pjes e rrfimeve t gjyshrve t ardhshm t cilt pasardhsve t tyre do u shpjegojn se posa filloi grindja mes vllezrve t dikurshm, prnjher u b e dukshme se kjo federat socialist ishte ndrtuar si piramid e cila edhe n themele edhe n kulm i kishte gurt e njjt: ato q ia kishin vn serbt, t bindur se kshtu kishin realizuar ndrrn e tyre t jetonin s bashku n t njjtin shtet. N t vrtet, serbt ishin numerikisht m dominant dhe mbanin n duar thuajse t gjitha institucionet shtetrore t federats, veanrisht sistemin mbrojts dhe at t punve t brendshme. N murann e asaj federate, shiheshin edhe muret e ngritura nga popujt tjer, si ai kroat, slloven, boshnjak, maqedonas dhe n fund shqiptart, por gjithmon sipas simetris dhe renditjes q e prcaktonin baza dhe maja at q e kishte prcaktuar Beogradi dominues n t gjitha sferat shoqrore.. Rrfimi pr Jugosllavin dhe zhbrjen e saj, mund edhe t thjeshtsohet, mund t bhet doracak jo m shum se dhjetra faqe, ku do shpjegohet fenomeni se si nprmjet ideologjis komuniste, Titoja arriti t vendoste baraspesh mes urrejtjeve shekullore t popujve q prbnin federatn, t ciln ai e udhhoqi afr katr dekada. Dhe si arriti at federat ta bnte vizion t besueshm, fole ku do bnin gjum edhe ndrrat e popujve q nuk kishin asgj t prbashkt me sllavt e jugut, t cilt mbase edhe nuk kishin asnj interes t jetonin t bashkuar n nj shtet me ta. Por, luftrat q u zhvilluan pas
20

zhbrjes s ish Jugosllavis, dshmuan se edhe vllezrit nuk i besonin m konceptit jugosllav q ndoshta nuk ishte asgj tjetr pos nj Serbi e madhe, por e emruar ndryshe, se Jugosllavia n t vrtet kishte realizuar vetm nj ndrr- at t serbve, t cilt aq sa ishin, jetonin n nj shtet t njjt. Dhe kt iluzion se sht e mundur t mbahen t heshtura ndrrat kundrthnse t popujve q prbnin Federatn Jugosllave, e morri me vete stuhia q shkatrronte themelet e shteteve socialiste n Evrop. Shtrngat e cila morri prmasa shkatrruese pas Perestrojks s Bashkimit Sovjetik, ku gjithashtu ishin helmuar keq ndrrat socialiste, n mes t cilave edhe ajo pr jet t prbashkt mes popujve q i bashkonte vetm pamundsia t shkatrrojn at gjigant socialist. Nuk ka dyshim se asokohe, nuk ishin t pakt ata q besonin se Jugosllavia do e ket m leht t lirohet nga kthetrat e ideologjis komuniste se sa vendet tjera socialiste, se sa ato shtete q ishin n aleanc ushtarake me lokomotivn socialiste Bashkimin Sovjetik. Kt besim t tyre e mbshtesnin mbi t vrtetn se Jugosllavia nuk kishte hallin si t lirohej nga prqafimi ngulfats i Mosks, se ajo tashm ishte lider i Bots s Tret, se ndrtonte nj socializm nga pak edhe t uditshm pak t kuq, e pak t kaltr, pak me puntor t barabart, e pak me nj borgjezi t kuqe, e cila borgjezi jetonte si edhe kapitalistt m ekstravangard t perndimit. Besimi se Jugosllavia nuk do psonte gjithaq nga shtrngata antikomuniste
21

q rrzonte gjithandej regjimet diktatoriale, mbshtetej edhe mbi bindjen se mbreti komunist Titoja i cili e donte jetn dhe gjitha q sjell ajo me vete (e me kt kishte mirkuptim m shum se diktatort tjer komunist pr ata q gjithashtu donin t jetojn pak m lir se n shtetet burgje), pas vetes kishte ln nj klas puntore q kishte arritur t shijoj shumka nga ajo q ishte e paimagjinueshme pr nj pjes tjetr t bots, t shteteve t lindjes. Pa dyshim se Titoja kt e kishte arritur duke vozitur gjithmon djathtas npr autostradn e majt t rrjedhave globale. M ka ndodhi ajo m e uditshmja: t ndrtoj nj socializm q mbase qndronte n plasaritjen e cila e ndante nj kapitalizm t kontrolluar dhe nj dogm ideologjike komuniste. Andaj, nuk ishte e pabaz edhe ajo pritje se Federata Jugosllave, do arrij t tejkaloj shtrngatat e shkatrrimit t nj ideologjie m leht se t gjitha shtetet tjera komuniste. Por, ata q shpresonin kt, t prqendruar n dallimet ideologjike, nuk vrenin dika shum t rndsishme: se prej moti ishte prishur baraspesha e heshtur e urrejtjeve ndretnike, se qysh nga fillimi i viteve t tetdhjeta, puntorit beogradase pr mbisundim, punonin me tr kapacitetet dhe bnin mos q njher e prgjithmon t mbyllnin shtjen shqiptare n Kosov. Me ka, n njfar mnyre, edhe t tjerve do u dshmonin se kush sht i zoti i shtpis. Pra, prderisa te shtetet tjera komuniste dominonin problemet klasore dhe ideologjike, Jugosllavia ishte zhytur n baltn e mosmarrvesh22

jeve ndretnike, balt e cila bhej gjithnj m e thell dhe m e patejkalueshme. N prrallat e gjyshrve t ardhshm pr historikun e dekads s par t demokratizmit t shqiptarve t Maqedonis, pa mdyshje se do z vend edhe kali i bardh i mitingjeve t Partis pr Prosperitet Demokratik, i cili shnoi nisjen drejt hapsirs s t menduarit pluralist dhe ndarjes nga ideologjia e lodhshme komuniste, e cila jo q i ngulfati, por si "hara" i pashmangshm, shqiptarve t Maqedonis ua merrte dhe ua asgjsonte ato pak vlera, t cilat boshtin kurrizor profesional dhe intelektual e sforconin n Prishtinn e athershme. N Prishtin , e cila si Piemont kulturor dhe arsimor, kujdesej pr bijt e vet nga kjo an e kufirit ashtu si i ka hije nns s mir. Ata q kishin sy t shohin dhe kok t mendojn, qysh ather vrejtn se nga ngutja, kali i bardh kishte mbetur i pakrehur, prplot me bajga dhe njkohsisht habiteshin pse shalruesit e tij nuk shtitn me t npr Shkup, por npr qendr t Tetovs, t cils pa mdyshje askush nuk mund t'ia mohoj zgjuarsin politike dhe flijimet pr ta ruajtur dhe mbrojtur identitetin etnik shqiptar n kto vise. Pra, vrejtn fillimin e gabuar dhe nj diletantizm t pashembullt, i cili nuk dshmonte vetm instinktin e lokalizmit tetovar - i cili l prshtypje se t gjith banort e nnsharrit jan niprit e par t Makiavelit - por amatorizmin politik. Amatorizm i cili nse n fillim t pluralizmit politik n Maqedoni mund t arsyetohet me pengesat e shumta n t cilat hasnin themeluesit e
23

PPD-s, m von mund t quhej vetm diletantizm politik. Diletantizm i cili nuk u lejoi liderve politik shqiptar t shohin edhe at q ishte e dukshme pr donjrin: se rinia dhe pjesa drmuese e shqiptarve t Maqedonis, jetonte n Shkup, se ky qytet ka qen dhe do t mbetej qendr politike dhe udhkryq i rndsishm ballkanik. Dhe ky gabim ndolli me vete prplot gabime t tjera: universiteti mbiu n Reic t Vogl, ne vend, ta zm, ne pjesn veriore t Shkupit. N Tetov u themelua (s paku n letr) Teatri, opera dhe baleti nacional, me ka ose dikush harroi se n Shkup ekziston nj "gjysmteatri", i cili duhej t prforcohej dhe q pr shumka m s shumti i takonte prefiksi "nacional", ose dikush deshi t kumtoj se institucionet shqiptar t ndodhura n Shkup ishin n vend t gabuar. Ndrkaq, Shkupi ku vinin dhe shkonin politikan, njerz t kulturs dhe biznesmen nga e mbar bota, aty ky shihej dhe vlersohej e tr ajo q kishte Maqedonia, mbeti thuajse pa asnj parti deri n vitet e paskonfliktit t 2001 shs, kur m n fund Ali Ahmeti, ndr t part, e kuptoi se Shkupi sht Maqedonia, dhe BDI-n e regjistroi ne kryeqendrn e shtetit ku duhej politikisht t vepronte. Me ka e braktisi mentalitetin provincial dhe lokalist t udhheqsve t deriathershm partiak, q partia ta kishte selin aty ku pinte kafen e mngjesit kryetari i saj. Demokratizimi i shqiptarve t Maqedonis filloi me nj kal t bardh, me shum britma dhe me en24

tuziazm q u ka hije vetm atyre q n ankth kishin pritur t'u dgjohet zri. Atyre q me vite jetonin nn trysnin e "diferencimeve" dhe "fajtorit kujdestar" pr t gjitha dshtimet shoqrore, ashtu si edhe gjith shqiptart tjer nga kjo an e kufirit. Dhe n vitin 2006 demokratizimi i shqiptarve t Maqedonis thuajse e mbylli rrethin aty ku edhe e filloi duke u prplitur n shtratin e ngusht t diktaturs shumpartiake. Me at dallim "kualitativ" q deri dje "spiunimin dhe destruktivitetin e tyre antisocialist" e demaskonin komitetet qendrore dhe komunale, ndrsa m von "spiunimin dhe destruktivitetin e tyre antishqiptar" e demaskonin prijsit partiak, rrz Sharrit. Me ka doli se t diferencuarve n kohn e demokracis, u mbetej vetm nj ngushllim: kur duruan njmendsin ideologjike, pse t mos duronin, ta zm, nj dekad nn sundimin e menduris shumpartiake?! N ndrkoh duke iu friksuar vetm nj gjje: mos vall "diferencimi" me dekada i ushtruar mbi shqiptart, atyre u ishte vulosur n vetdije si veprim m i drejt politike, veprim pa t cilin nuk do mundeshin partit e tyre dhe nga i cili nuk do t mund t shptonin vite t tra!? 'sht e vrteta, qysh me PPD-n filloi procesi q shqiptart t mos kishin parti, por do parti t kishte shqiptart e saj t mirfillt, t pakrahasueshm me ata q u takonin partive t tjera, pra q prkatsia partiake shqiptart ti ndante n taborre t largta sa edhe ai i ushtrive armiqsore. Dhe m von, at e prsosi dhe e institucionalizoi
25

PDSH-ja, e cila shqiptart i ndau si me thik duke ua vn yllin e Davidit n krah t gjith atyre q nuk rreshtoheshin nn flamurin e ksaj partie. Kjo parti kt do e arrij pahetueshm, duke shitur n fillim atdhetari dhe patriotizm t flakt, e duke u ofruar shqiptarve t ktushm vetm arsyetime t akullta kur vinte n pushtet. Kt PDSH-ja do e arrij kryesisht nprmjet mediave t pakta t ktushme n gjuhn shqipe, duke plasuar nprmjet tyre krcnime ndaj atyre q mendonin ndryshe, duke e mbajtur opinionin shqiptar nn ethet e friks se do shummendsi q nuk pajtohet me politikn e udhheqsve partiak t PDSH-s, sht tradhti kombtare. Me ka, n njfar mnyre, u ndihmoi edhe partive tjera, q edhe ato ti rreshtonin partizant e vet ashtu q ti nnshtroheshin bindjes thot partia nuk e zhbn as pushteti, se partia sht populli. Ka shum elemente q ndikuan te shqiptart t arrijn aty ku ishin pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006: t bheshin pron e partive, e jo qytetar q kishin partit e veta, q kishin lirin e plot t zgjidhnin opsionet politike dhe platformat partiake. Apo thn edhe m sakt: edhe ne dekadn e par t mileniumit t tret, t mos ken parti me nj profil t qart, por sekte politike, apo lvizje t ngjashme me at t Lidhjes Socialiste t dikurshme, e cila bashkonte grupe njerzish me interesa shpeshher edhe krejt t kundrta. Pra, ndikuan shum rrethana t cilat e karakterizonin nj dekad e gjysm t demokratizimit t Maqedonis s pavarur q shqi26

ptart t mbeteshin me shum t ashtuquajtura parti, por me pak alternativa konceptesh politike. Nj ndr faktort m t theksuar, sht ai i prqindjes s madhe t t rinjve t papun, t cilve krert partiak ua prcolln sinjalin se partit ishin entet e vetme t punsimit. Kshtu q partit shqiptare, n njfar mnyre, i shlyen t gjitha vlerat individuale, duke promovuar si vler m t lart prkatsin partiake, duke shpallur ekspert individt t cilt kishin vetm nj vler t pamohueshme: poltronizmin dhe dgjueshmrin e pakusht ndaj kryesuesve partiak. Pra, partit bn dika shum produktive pr vetveten, por tmerrsisht t dmshme pr demokratizimin e nj kolektiviteti, pr sforcimin e boshtit kurrizor t nj populli dhe te nj shoqri: prcolln sinjalin se asnj vler individuale nuk mund t cilsohet si vler nse nuk sht vrtetuar edhe me certifikatn partiake. Dhe ndodhi ajo q duhej pritur: n vend q t begatohej truri i partive me individ t aft dhe ide, ato i rritn vetm muskujt partiak, i mbushn radht e veta edhe me individ q nuk hezitonin t bnin mos pr udhheqsit e tyre. Kshtu filloi faza e fundit e destruktivitetit partiak: rrugarimi i veprimit t tyre. sht e vrteta, me ardhjen n pushtet n vitin 2002, Bashkimi Demokratik pr Integrim, filloi hapjen e partis dhe angazhimin n funksione t larta shtetrore edhe t njerzve q nuk kishin librezn e ksaj partie, pra t individve q ishin dshmuar si t aft n profesionin e vet. Por, BDI-ja nuk arriti ta oj deri n fund kt proces shkaku se n ndrkoh ndodhn
27

zgjedhjet parlamentare t vitit 2006, kur shqiptart prsri u bn pron e PDSH-s. Me ka u ndrpre procesi i depolitizimit dhe departizimit t disa sferave shoqrore, ku partive dhe politikanve duhej tu ishte ndaluar hyrja. Si pr shembull arsimi, kultura, shndetsia.... Pra, procesi i departizimit dhe depolitizimit t shoqris shqiptare, t cilin e filloi BDI-ja pas ardhjes n pushtet, u dmtua rnd me ardhjen e dyt n pushtet t PDSH-s n vitin 2006, e cila vazhdoi partizimin e shoqris shqiptare aty ku e la n vitin 2002 dhe njsoj si dikur, por tani thuajse edhe m ashpr dhe m pamshirshm, nuk njihte vler m t lart se at q kishte simbolin e ksaj partie. Dhe kshtu, thuajse i tr procesi u kthye aty ku ishte para 2001-shit, gj q ndikoi edhe n acarimin e madh n mes t simpatizantve partiak, e q n t vrtet fare nuk shprehte papajtueshmrin ideologjike, por shtyrjen me brryla mes atyre q donin t realizonin prfitime personale. Por, pr kt nuk duhet fajsuar vetm partit politike. M n fund, cila parti nuk do donte q t gjith krijuesit, t gjith intelektualt, t gjith studentt, t gjith kuadrin arsimor, t gjith profesionist..., pra cila parti nuk do donte q tr popullin ta ket nga ana e vet. Por, shtrohet nj pyetje e logjikshme: ku ishin profesionistt, artistt, profesort, studentt, shoqatat joqeveritare, bashksit fetare..., ather kur partit politike pushtonin dhe okuponin shoqatat e artistve, institucionet arsimore, mediat, bashksit fetare, kur
28

ndrronin rektort ashtu si e vlersonin ata se sht m mir pr universitetet, kur i dhunonin studentt t cilt me brohoritma shprehnin paknaqsi ndaj folsve q merrnin pjes n prvjetort e universiteteve t tyre! Ku ishin profesort kur lidert partiak, duke pir kafe n rektoratet e universiteteve si bnin ata t PDSH-s - prcillnin porosin se nuk do lejonin partizimin dhe politizimin e ktyre institucioneve, ku ishin..., ku ishin..., ku ishin kur i kishte mbuluar vetm heshtja. Mbase ishin atje ku edhe e kishin vendin: n bishtin e ngjarjeve, apo duke pritur q nna parti ta shihte sa hije u kishte heshtja, e pr kt ti shprblente me ndonj vend pune ku assesi nuk mund t arrinin duke u mbshtetur n vlerat q kishin. Q t mos vij deri te etablimi i partive shqiptare, ndikuan edhe partit m t mdha t etnitetit maqedonas. Si duket, partit e etnitetit maqedonas kt e arrinin duke i ln n eltir kur i prfshinin n koalicionet qeveritare duke mos u lejuar t realizojn asnj premtim q ua kishin dhn zgjedhsve t vet, prpos punsimeve t pakta t partizanve m t dgjueshm partiak, e me ka ato shpejt delegjitimoheshin te zgjedhsit e vet. Gj q udhheqsve partiak shqiptar fillo tju konvenoj, e atyre t etnitetit maqedonas u duhej q partit shqiptare ta ken sa m t dgjueshm popullin t cilin e prezantonin. Partit e etnitetit maqedonas kishin dobi konkrete nga partit q kontrollonin shoqrin shqiptare, posarisht gjat zgjedhjeve presidenciale, kur thuajse gjithmon fitonte kandidati q i merrte
29

edhe votat e shqiptarve. Dhe jo vetm kaq. N njsit zgjedhore ku jetonin edhe shqiptart, e ku kandidati i partive shqiptare nuk mund t merrte votat e duhura pr tu br parlamentar, n ato njsi votat e shqiptarve e shtonin numrin e deputetve maqedonas. Kshtu q ishte e rndsishme, ta zm, pr VMRO-DPMNE-n, q PDSH-ja t ket sa m shum kontroll mbi shoqrin shqiptare, sepse kjo ishte n interes t saj. Dhe n emr t ktij qllimi, sa her, pr shembull, q VMRO-DPMNE-ja vihej n krye t koalicionit qeveritar, PDSH-ja bhej polici dhe gjyqtari i shqiptarve. Kt e bnte edhe LSDM-ja ndaj partnerve t saj n qeveri, duke filluar nga PPD-ja e deri te BDI-ja, por kurr n ato prmasa dhe n sasi aq t dmshme pr shoqrin shqiptare, sa VMRO-DPMNE-ja, e cila thjesht shoqrin shqiptare ia dorzonte n sundim PDSHs. Kshtu q sa her q sundonte VMRO-DPMNEja, PDSH-ja ishte ligj i vetm pr shqiptart dhe n Maqedoni ndjehej nj dyqeverisje: qeveria zyrtare, pr etnitetin maqedonas dhe qeverisja e PDSH-s pr botn shqiptare. Gj q nuk do ishte edhe e papranueshme pr shqiptart e ktushm, sikur PDSH-ja t mos e prdorte kt pozit t saj pr ti ndar shqiptart n patriot dhe tradhtar. Sikur kt t mos e prdorte pr partizimin edhe t atyre pak institucioneve q kishin shqiptart e Maqedonis. E tr kjo dyqeverisje, onte drejt asaj q qytetart t mos i ndjejn njsoj institucionet shtetrore. Qeverisja e PDSH-s mbi shqiptart,
30

mbulohej n at mnyr q udhheqsve t ksaj partie u lejohej edhe trimri pozuese, si pr shembull, sulme t her pas hershme n adres t qarqeve t caktuara politike t etnitetit maqedonas, me ka prpara popullats shqiptare prezantoheshin si atdhetar t flakt. Gj q do ndodh edhe pas zgjedhjeve parlamentare t 2006, kur srish do qeveris VMRO-DPMNE-ja me PDSH-n dhe partit tjera t koalicionit, kur do vazhdoj tradita e dikurshme q do rezultoj me ngadalsimin e proceseve demokratike n shtet si dhe me kriminalizimin e komunave ku jetonin shqiptart. Por, mbase kjo nuk u pengonte politikanve n pushtet q ishin br tregtar t vegjl q shisnin ardhmrin e shtetit pr prfitime t dits, pr ta rritur popullaritetin n etnitetin e vet. Ata edhe ia arrinin t rrisnin prqindjen e popullaritetit t partive t veta, por ia ulnin mundsit shtetit q t shkoj drejt nj rendi t mirfillt multietnik, njlloj si e groposnin t nesrmen e gjeneratave t reja, gjithnj e m shum e largonin Maqedonin nga nj koncept i pastr qytetar, ku vler mbi t gjitha vlerat do ishte ajo individualja. Pra, etnitetet q jetonin n Maqedoni, i mbanin n spiralen e ndasive n baza etnike, duke prjashtuar kshtu kultivimin e vetdijes pr respektim t dallimeve. Duhet thn se gjat nj dekade e gjysm t pavarsis s Maqedonis, shqiptart shptuan nga njmendsia komuniste, por ishin zhytur n shummendsin e cila sundonte me ta njsoj si komunistt e dikurshm: partit e shpallnin armik
31

cilindo individ q dilte jasht radhve partiake, apo q ishte kritik ndaj udhheqsve partiake. Shikuar nga ky knd, gjat bashkqeverisjes me Lidhjen Socialdemokratike t Maqedonis, BDI-ja edhe n kt drejtim solli nj ndryshim t dukshm: u paksuan njollosjet n baza partiake mes shqiptarve, individt jopartiak lirshm mundeshin t shprehnin mendimin e tyre, pa frikn se qarqet pushtetmbajtse do ua mbyllin t gjitha dyert bile edhe pr ekzistenc, si kishte vepruar, e si do veproj gjithmon kur vinte n pushtet, pr shembull PDSH-ja . Por, kjo periudh katr vjeare, sa morri pjes BDI-ja n koalicionin qeveritar t udhhequr nga LSDM-ja, nuk mjaftonte q ti groposte t gjitha hasmrit ndrpartiake q n kto hapsira i kishin mbjell partit e mparshme shqiptare. Ato ishin hasmri mbi t cilat PDSH-ja dhe PPD-ja gjat nj dekade kishin ndrtuar t mirn e shqiptarve t Maqedonis dhe t shtetit ky vepronin. Kjo diktatur e shum partive mbi shqiptart, instalohej edhe shkaku se mediat n gjuhn shqipe n Maqedoni, nuk arritn t krijojn nj pavarsi nga partit politike. Mbase kjo shkaku se, pr dallim nga biznesment e etnitetit maqedonas q mundeshin dhe ishin t gatshm t ndihmonin dhe t themelonin media, ato me prkatsi shqiptare ende ishin tregtar t dors s dyt, t cilt edhe ashtu rregullisht u paguanin hara partive shqiptare n pushtet, e kshtu as q mundeshin t ngren kok e t mendonin pr t ndihmuar materialisht mediat. Prandaj ndodhi q mediat n gjuhn shqipe gjithmo32

n ishin n mshirn e partis shqiptare n pushtet. E partit as q shkonin m larg se ti bnin buletine partiake. Kt e bnin edhe me servisin e vetm informativ publik Radio Televizionin e Maqedonis. E n ndrkoh, shoqria e etnitetit maqedonas thuajse e kishte kompletuar hapsirn informative me t gjitha ngjyrimet ideologjike. Pra, prderisa mediumet n gjuhn maqedonase kishin larushmri t barabart me konceptet politike dhe partiake, ato n gjuhn shqipe gjithmon reduktoheshin, dilnin sezonalisht, varsisht se cila parti shqiptare ishte ne pushtet. Dhe kjo ndikonte q shoqria shqiptare t kishte nj informim bardh e zi. Partia shqiptare q merrte pjes n qeveri, ishte ajo t ciln mediat n gjuhn shqipe e himnizonin aq sa do ia kishte zili edhe Enver Hoxha, e ndrkoh ajo q mbetej n opozit, duheshte t duroj fajet edhe pr ndryshimet meteorologjike t kohs. Dhe ather kur shqiptart e Maqedonis prisnin q t ndodhnin ndryshime edhe n kt sfer, kur shpresonin se Ali Ahmeti me BDI-n e tij do bnte ndryshime rrnjsore n ndarjen e mediave partiake nga ato q u takonin gjith qytetarve, kto shpresa mbetn t kota. sht e vrteta, partia e Ahmetit e filloi kt proces t departizimit t madiave publike, por n astin kur prijsit e komandaturave e ndjen se do mbeteshin pa ekranet ku do mund t paraqiteshin kur tu kujtohej, srish ndodhi ajo e papritura: procesi u ndrpre dhe morri kahen e dikurshme. Ku ta dish, ndoshta duke mos e njohur sa duhet ambientin politik t
33

Maqedonis, i porsaardhuri nga Zvicra - n fillim si udhheqs i UK-s e pastaj si kryesues i BDI-s Ali Ahmeti, von do e kuptonte se shqiptart e ktushm m ishin msuar t ngiheshin me fjal boshe, se i mbanin gati iftelit me dy tela, se edhe vargjet nuk duhej ti ndryshonin s teprmi, sepse partia kishte t njjtn metrik dhe rim me atdhetaria, liria me shqiptaria, njsoj si edhe mbiemrat e prijsve partiak shqiptar q leht zvendsoheshin nga Halimi n Aliti, nga Arbr atdhetari n cilindo tradhtari, e kshtu me radh. Mbase Ali Ahmeti i dshproi shqiptart e Maqedonis edhe shkaku se nga ai q kishte organizuar luftn, ata prisnin pak m shum agresivitet n pastrimin e llogarive me rivalt e tij politik dhe nj qndrim m t qart edhe ndaj komandantve t vet, t cilt nuk e dinin as parimin elementar, se vlerat e nj populli nuk mund t mbyllen as t prvetsohen nga nj parti, cila do qoft ajo. Por, mbase edhe shqiptart e Maqedonis nuk e dinin se n t vrtet Abazi (nofka e lufts e Ali Ahmetit) edhe n Zvicr, edhe gjat lufts n Kosov ku ishte nj nga themeluesit e UK-s s atjeshme, si edhe n malet e Maqedonis ku udhhiqte UK-n e shqiptarve t ktushm, ishte dhe mbeti misionar. Se me kapotn e misionarit ai u fut n shtpin publike t politiks n Maqedoni, kshtu q me shumka dilte jasht kallaballkut t politikanve shqiptar q grindeshin. N t vrtet, udhheqsit partiak t shqiptarve t ktushm, ishin msuar t mos i pyeste askush se
34

ku kishin mbetur premtimet e dhna. Gj q nuk ishte praktik, apo m sakt jo n ato prmasa, te blloku partiak i etnitetit maqedonas, ku lidert e tyre ishin shum m t hapur, m t ndrgjegjshm dhe m t prgjegjshm prpara zgjedhsve t vet. Kshtu edhe ndodhi q PPD-ja t jet tet vite pjes e koalicionit qeveritar me LSDM-n, e kurr shqiptart t mos grumbullohen prpara selis s ksaj partie q t pyesnin kryesuesit e saj se ka kishte ndodhur me premtimet e dhna, n ditt, kur npr Tetov shtisnin me kal t bardh. Apo, n vitin 1998, shqiptart lere q lejuan q PDSH-ja t vinte n qeveri duke pasur m pak deputet se PPD-ja - edhe at duke prdorur si shkall ngjitse drejt pushtetit Universitetin e pa pranuar nga shteti n Tetov - por ata kurr nuk e pyetn publikisht Arbr Xhaferin se pse posa u b pushtet, prnjher ia ktheu shpinn Fadil Sulejmanit. Pse partiakt e tij filluan ta sulmonin Sulejmanin npr mediat q i kontrollonte PDSH-ja, dhe n vend q ta legalizonin universitetin q ata vet e kishin pruruar si sukses madhor t shqiptarve, filluan nj projekt t ri pr arsimimin e lart n gjuhn shqipe Universitetit privat t Evrops Juglindore. I cili jo se ishte e teprt dhe i dmshm, por i ardhur n koh kur shqiptart e ktushm ende nuk kishin universitet shtetror. Pra, katr vite PDSH-ja ishte n qeverin e Lubo Georgievskit, dhe shqiptart nuk arritn q kryesuesit e ksaj partie ti pyesnin kadoqoft lidhur me premtimet q ua kishin dhn npr mitingjet parazgjedhore. Edhe kur dilte ndonj
35

z i rrall q shtronte ndonj pyetje lidhur me prgjegjsin e tyre politike, kryesuesit e PDSH-s, ngutazi e shpallnin z tradhtari, apo analist t shitur, kshtu q vazhdonin t qet t lundrimin npr lumin e vetplqimit dhe arrogancs, e i cili lundrim i solli deri n vitin 2001 kur menjher pas krismave t para u delegjitimuan prpara popullit. E m von, kur Ali Ahmeti i amnistoi me shpres se do bheshin pjes e nj Kshilli Koordinues t partive shqiptare, ata vazhduan avazin e vjetr duke e br PDSH-n nj shoqate aksionarsh, e cila dshironte t gjith shqiptart e Maqedonis ti bj shrbtor t vet. Pr ta arritur kt, Arbr Xhaferin e ndihmuan edhe mediat n gjuhn maqedonase, n t cilat "moront" e gazetaris s etnitetit maqedonas, thuajse do t dytn dit, i shpiknin ndonj afer nga m t marrzishmet. Afera t cilat n mjediset shqiptare ky i prdorte q t dshmonte hallet q kishte shkaku i angazhimit t madh pr t drejtat e shqiptarve. N rrethana t ktilla, n nj ambient mediatik kur shpallej si antishqiptare do kritik drejtuar veprimtarve politik t ulur n kolltukt e kabineteve qeveritare, ishte e pamundur t kultivohet nj brtham kritike q do ishte korrigjuese e politiks s dits, e pa t ciln nuk mund t ket demokraci t mirfillt n asnj shoqri. Kjo atmosfer e cila i ngjante asaj q dikur e impononte partia komuniste, e q mund shkurtimisht t prshkruhet me thnien o me ne, o vdis, e pengoi demokratizimin e shoqris shqiptare
36

dhe at e partizoi n aso prmasash sa edhe zgjedhjet lokale, apo ato parlamentare, popullata shqiptare filloi ti ndjej si tortur dhe maltretim, e jo si mundsi t vendos lirshm pr prfaqsuesit dhe pr fatin e vet. Dhe kshtu filloi rnia e prqindjes s shqiptarve q dilnin n votime, nj e vrtet q m qart u pa gjat zgjedhjeve parlamentare t 2006 ts, kur nga i gjith elektorati i etnitetit shqiptar, prqindja e atyre q doln t votonin ishte nn gjysmn e numrit t atyre q kishin t drejt t votonin. Andaj, sa do q t tinglloj absurde, partit shqiptare ishin ato q shqiptarve t ktushm ua morn edhe m t shenjtn q kishin si qytetar t drejtn lirshm e pa frik tu drejtoheshin kutive t votimit. Partit kt e arritn duke i dhn prparsi rrugaris s veprimit politik, duke prdor si instrument binds muskujt partiak, shantazhin, blerjen e votave, mbushjen e kutive t votimit.... Dhe n vend q kjo ti shqetsonte partit shqiptare, ato thuajse mezi prisnin nj situat t till. Mbase shkaku se sa m i pakt ishte numri i votuesve, aq m t mdha ishin mundsit pr ata q i mbushnin kutit. E kjo, si u tha edhe m lart, sado pak u konvenonte edhe partive m t mdha t etnitetit maqedonas, sepse kshtu ato i siguronin m leht votat e shqiptarve pr kandidatin e tyre pr kryetar shteti, apo pr t rritur numrin e deputetve. M n fund, n prgjithsi n Maqedoni, e tek shqiptart n prmasa m alarmuese, prej moti dihej se t zgjedhurit e popullit nuk vareshin gjithaq nga votuesit, por nga numruesit e votave. Prandaj, n
37

mjediset shqiptare, n periudhat parazgjedhore nuk ishin t rastit edhe konfliktet fizike mes simpatizantve partiake, gj dshmonte se rrugarimi i partive kishte marr prmasa shqetsuese. Q "demokratizimi" i shqiptarve t Maqedonis t arrij deri aty ku ndodhej kah mesi i dekads s par t mileniumit t tret, kontribut dhan edhe partizant e PPD-s s famshme, e cila si femr q martohej m k t arrinte, u b nn q lindte fmij t retarduar. PPD-n e shpartalluan dy grupimet m dominuese, t cilt bheshin gjithnj e m arrogant duke menduar se vetm ata ishin t prcaktuar ti prezantonin shqiptart n institucionet m t larta shtetrore. E kto dy grupime ishin lobi i politikanve shkupjan, q u shndrrua n filijal e dgjueshme e partis s Branko Crvenkovskit (me ka dshmuan bindjen perverse t disa qarqeve politike tetovare, se nga nj politikan shqiptar shkupjan mund t prodhosh vetm nj mash t qendrave politike maqedonase) dhe ai i lobit "atdhetar" t tetovarve, i cili atdhetarizm shpeshher ishte proporcional me prftimet personale. N kt ikeban t angazhimit partiak t shqiptarve t Maqedonis, nuk mund t mos prmendet e vrteta se partit shqiptare ishin shum negativisht t disponuara edhe ndaj intelektualve dhe individve t rrall q mundoheshin t jen korrigjues t veprimit partiak. Mbase pr nj disponim t till t tyre ndaj individve publik jopartiak, kishte ndikuar edhe sjellja e disa intelektualve, t cilt
38

mendimlirsia u bnte gjum n kolltukun m t afrt t ndonj institucioni shtetror. Dhe n nj situat t till, ndodhi ajo q duhej pritur: Jerusalemi i njmendsis "demokratike" shqiptare - Tetova, u b qendr nga u mbeti koka kthyer t gjith atyre q ndrronin pozita t larta shtetrore. N t shumtn e rasteve, kjo u ndodhte atyre q vler t vetmen individuale kishin prkatsin etnike dhe librezn partiake. E n ndrkoh, shtoheshin frustrimet te ata q nuk ishin apolitik, por nuk donin t zn vend n fotografit grupore partiake, q donin t japin kontributin e tyre n demokratizimin e Maqedonis dhe t shoqris shqiptare n t, por mendonin se nuk sht e thn t gjith t bheshin politikan. M n fund, vler do kishte politika sikur t politizoheshin t gjitha segmentet shoqrore, knd do e interesonte futbolli, sikur edhe publiku t zbriste n terren e t gjith t vraponin pas topit. Dhe prderisa partit politike shqiptare shkonin drejt rrugarimit t veprimtaris s tyre, shqiptart e ktushm kurrsesi ta kuptonin pse "dinozaurt" partiak jo vetm se nuk e prkrahn, por dukshm dmtuan formimin e nj elite politike shqiptare. Elit e cila do dinte ta lexoj drejt kalendarin e rrjedhave rajonale dhe globale n bot. Pra, shumica e udhheqsve partiak, bn mos q t ngushtonin hapsirn pr politikant "urban" e t shkolluar t shqiptarve t Maqedonis, e cila mbeti e ngulfatur nga kabadahijt dhe bajraktart e ktushm. Kta kapadahinj, t cilt derisa ishin n opozit nuk fillonin miting politik pa pasur prkrah Rektorin e UT-s Fa39

dil Sulejmanin, posa vinin n pushtet, as emrin nuk ia prmendin n fjalimet politike. Apo, ata q i nxitn gostivarasit t flijojn edhe vetveten pr t mbrojtur flamurin kombtar, posa erdhn n pushtet n vitin 1998, t gjith mosveprimin e vet e arsyetonin me kornizn e ngusht kushtetuese. Thuajse populli kt nuk e dinte, thuajse nuk ishte obligim i tyre ta zgjeronin at korniz q ishte edhe burim i mosmarrveshjeve ndretnike. Kt mosprgjegjsi ndaj zgjedhsve t vet, partiakve shqiptar ua mundsonte edhe sektori i dobt civil npr hapsirat ku jetonin shqiptart. Lidert q n fushatat parazgjedhore lavdroheshin se do gj do thuhet dhe do mbrohet "vetm shqip", posa bheshin pushtetar, silleshin thuajse nuk jan ata t mparshmit edhe shkaku se organizimi i shqiptarve npr organizatat joqeveritare dhe jopartiake ishte thuajse i paevitueshm. Kshtu q thuajse edhe dy dekada pas zhbrjes s Jugosllavis Federative, shqiptart e Maqedonis jetonin nj demokraci t uditshme, pr t ciln tani nuk mund ti fajsonin t tjert (apo vetm t tjert), por spari dhe mbi t gjitha, strukturat e veta partiake. E sa i prket zhbrjes s ndrrs t sllavve t jugut, q s bashku t jetojn n nj federat, gjyshrit e ardhshm do rrfejn edhe pr at se zhbrja e ksaj Federate filloi n astin kur t gjith njsit federative besuan se kishte ardhur asti t korrigjoheshin padrejtsit historike dhe t shptonin nga prqafimi ngulfats i Beogradit. Pra, besuan se nga krma e Jugosllavis, do mund t
40

ndukshin gjymtyrt e saj m t brishta: Bosnjn e Hercegovinn, Maqedonin dhe Kosovn. E kshtu t nginin orekset e veta etnike. Shikuar nga ky knd, shqiptart nuk ishin as dika e veant as pjes e rrfimit q do dilte jasht tingujve nacional-romantik t asaj kohe kur t gjith ia kndonin tallkenin Jugosllavis dhe kremtonin lindjen e shteteve t veta etnike. Shqiptart ishin t veant nga t tjert vetm shkaku i rrethans se edhe sa ishte gjall Jugosllavia, njsoj si edhe n periudhn e zhbrjes s saj, ata ishin popull n margjina t ngjarjeve vendimtare dhe larg qarqeve t vendosjes, shkaku se fjaln kryesore e kishin vllezrit sllav q ishin acaruar mes veti n ato prmasa, sa kishin harruar se n federatn e tyre jetonin edhe josllav. Kjo e vrtet, apo mosmarrja pjes e shqiptarve n qendrat e vendosjes, si pr shembull n ato t armats dhe policis jugosllave, n gjyqsi dhe qendrat bankare, do ndikonte q askush t mos e dgjonte zrin dhe revoltn e tyre. Kjo do ndikoj q gjat mvetsimit t Maqedonis, qarqet e ktushme politike t etnitetit maqedonas, t mos u kushtojn rndsi t duhur krkesave shqiptare, gj q i zmadhoi frustrimet tek ky etniteti, kudo q ai jetonte n ish-Jugosllavi. Kjo paknaqsi ata i onte t pyesnin edhe publikisht se si merrej parasysh mendimi dhe vullneti i nj populli aq t vogl sa ishte ai malazez, e mohohej ai i m shum se dy milion shqiptarve q asokohe jetonin n Jugosllavi. Ky frustracion i shtyu shqiptart e Maqedonis t vepronin sipas logjiks: t mos e lshojm t na
41

ik treni i historis q na ka ardhur para ders, e t mbetemi pa vagonin ton. Kshtu q duke mbetur pa prkujdesjen e dikurshme t Kosovs, ata duheshte t vepronin ashtu q t mos i dmtonin edhe interesat e Prishtins. Sa pr fillim, ndrmorn disa hapa q do kishin pr qllim sa t mbanin gjall entuziazmin e popullats, e q s shpejti do mbeteshin n harresn kolektive t shqiptarve t ktushm dhe t politikanve t tyre. Si ishte pr shembull organizimi dhe mbajtja e referendumit pr Autonomin Ilirida. Pas zhbrjes s Jugosllavis, t gjitha republikat e saj, cila m hert e cila m von, e shpalln dhe realizuan pavarsin e tyre. Vetm Kosova ende mbetej n pritje t fatit t saj, apo thn m mir, nn torturn e sistemit millosheviqian. Q do t thot, me shqiptart ndodhi dika krejt tjetr: demokracia ata i ndau n gjasht shtete t Ballkanit. Pra, jo vetm q u vulos ndarja e mparshme, por mes tyre u vun kufij t rinj. Tani shqiptart do ishin nj komb, por me gjasht pasaporta t ndryshme: at t Serbis, t Maqedonis, t Shqipris, t Malit t Zi, t Kosovs (UNMIK-ut) dhe t Greqis. Tendenca e sllavve t jugut q donjri t kishte shtetin e vet, shqiptart i bri edhe m t largt nga nj lidhje e tyre kombtare. Andaj, atyre u mbeteshin vetm dy zgjidhje: ose t ken durim e t presin koh m t mira q t bashkohen n Evropn pa kufij, ose tju shpallin luft t gjith fqinjve t tyre. E para ishte e largt, por rruga e dyt ishte udh pa krye dhe mbase me fund shkatrrues pr
42

shqiptart. Pa dyshim se shqiptart e Maqedonis me koh e kuptuan se duhet tju qndronin larg konflikteve ndretnike, andaj edhe vet i lindin dhe vet i varrosnin idet e mdha (si pr shembull ajo pr Iliridn). Ndrkoh, disa nga kryeqendrat e shteteve t posamvetsuara, e q prballeshin me vullnetart serb, ishin t interesuara q edhe shqiptart ti fusnin n luft. Shqiptart e Maqedonis, kto lojra lokale q duhej vendosur n mozaikun global, i bnin ashtu si mund t pritej nga ata q vite m par ishin msuar Prishtina t jet ombrell q u bnte hije t gjith shqiptarve q jetonin n ish- Jugosllavi. T prqendruar n at se ka do t ndodhte me Kosovn, shqiptart e Maqedonis thuajse nuk arritn t shohin me koh se nga t gjitha republikat q shpalln pavarsin e vet, Maqedonia m s shumti kishte trashguar kodin gjenetik t federats nga e cila u shkput. E veanrisht kjo kishte t bnte me marrdhniet ndretnike. Andaj, Maqedonia e viteve t para pas mvetsimit, npr magjistralen e demokracis, voziste me barrn e animoziteteve ndretnike, farn e t cils e kishin mbjell puntorit antishqiptare t Serbis. Maqedonia, si filijal m e dgjueshme politike e Beogradit gjat betejs kundr irredentizmit dhe nacionalizmit shqiptar, edhe shum koh pas mvetsimit t saj, nuk do arrij t lirohet nga frika ireale pr rrezikun shqiptar. Propaganda serbe me vite e kishte bindur opinionin e ktushm t etnitetit maqedonas se nuk ishte e mundur t ekzistoj nj
43

Maqedoni sovrane me shqiptart n t. Kjo bindje e qarqeve politike t etnitetit maqedonas, do ti kushtoj shum Maqedonis, e veanrisht shqiptarve. Mbase e shtyr nga kjo bindje e qarqeve politike t etnitetit maqedonas, Maqedonia solli kushtetut dhe ligje t cilat ndr t tjerat, kishin pr qllim ta mbrojn shtetin edhe nga rreziku shqiptar. Me ka, lere q nuk e mbrojtn, por e rrezikuan shtetin. Apo thn m qart, kto zgjidhje kushtetuese dhe ligjore nuk ishin t pranueshme pr shqiptart e ktushm dhe Maqedonin nuk mund ta onin m larg se tek 2001 shi. N katr vitet e para t demokratizimit t Maqedonis, partive shqiptare apo PPD-s i ra n hise t rikthente disa t drejta t trashguara t shqiptarve t ktushm nga sistemi i mparshm, e t cilat u ishin marr n dekadn e fundit para se Jugosllavia t shkatrrohej. N dekadn e tet t shekullit t njzet, n Shkup ishte mbyllur Akademia Pedagogjike ku shkolloheshin arsimuesit e rinis shqiptare. N ndrkoh, kufijt e rinj shtetror, ua pamundsonin t rinjve shqiptar nga Maqedonia t shkonin n Prishtin e t vazhdonin arsimimin e lart n gjuhn amtare, si bnin m par dekada me radh. Shikuar nga ky knd, pas mvetsimit t Maqedonis, shqiptart u gjetn n nj situat thuajse edhe m t rnd se sa n kohn e socializmit. N vendlindje u kthyen shumica e studentve edhe intelektualve, t cilt dekada me radh veprimtarin e vet e zhvillonin n Prishtin. Dhe tr kt proces thuajse nuk e vrenin
44

pushtetart e Maqedonis. Krahas problemeve ndretnike t trashguar nga e kaluara, Maqedonia e posa pavarsuar si shtet i mvetshm, u prball edhe me problemet q i solli me vete shumpartizmi i ndrtuar mbi baza etnike. Duke dashur q demokracia sado pak t tregohej si m progresive sesa njmendsia e mparshme komuniste, shteti sovran i quajtur Maqedoni, n kushtetutn e par t vet, kishte garantuar arsimimin e mesm n gjuhn amtare. Por, mu kjo zgjidhje pozitive kushtetuese, zgjoi mosbesim tek shqiptart shkaku i nj absurdi: prderisa Kushtetuta garantonte arsimimin e mesm n gjuhn amtare, mbetej e paqart se ku do shkolloheshin arsimdhnsit e ktyre shkollarve, kur arsimi i lart ishte i garantuar vetm n gjuhn maqedonase. N kt zgjidhje kushtetuese, shqiptart shihnin edhe nj kurth: duke mos pasur ku t arsimoheshin n gjuhn shqipe specialist nga lmit e ndryshme, e t cilt do ligjronin npr shkollat e mesme, kto shkolla do mbeteshin pa arsimtar. Dhe kshtu kjo e drejt kushtetuese do mbetej si e paqen. Mbase ishte kjo q i shtyu shqiptart e ktushm t krkonin zgjidhje tjetr, dhe u lindi ideja pr Universitetin e Tetovs. E n ndrkoh vazhdoi thellimi i mosmarrveshjeve ndretnike, u zgjerua hapsira pr udhheqsit partiak shqiptar q t kishin me ka t fitonin pik politike n fushatat parazgjedhore, duke mos mbajtur llogari se sa do i kushtonin premtimet e tyre popullit shqiptar dhe Maqedonis. Pa dyshim se shqiptart e paguan shtrenjt do t
45

arrir t vetn n Maqedoni. Kt e pagoi shtrenjt edhe vet Maqedonia, sepse ajo e harxhoi n grindjet ndretnike thuajse nj dekad e gjysm. Mbase kjo ndodhte sepse kto grindje u mundsonin elitave pushtetmbajtse t fshihnin paaftsin q ta nxirrnin shtetin nga situata katastrofale ekonomike. Sa i prket krizs ekonomike, shqiptart mbase nuk ndjenin at aq sa ata t etnitetit maqedonas. Pasi q edhe n kohn e socializmit ata ishin jasht ndrmarrjeve shtetrore dhe nuk kishin jetuar nga paga e shtetit. Q do t thot, se shqiptart thuajse nuk morn pjes n privatizimin e prons shoqrore, dhe kshtu mbetn jasht nj procesi i cili do t prcaktonte edhe ardhmrin e partive politike n kt shtet. Do e prcaktonte fatin e partive, sepse pr ato t etnitetit maqedonas, gjithmon do kishte biznesmen t fort q do i prkrahin materialisht fushatat e tyre parazgjedhore, duke ua kthyer kshtu borxhin pr privilegjet q ua ofronte pushteti pr tu br edhe m t pasur. Nga ana tjetr, partive shqiptare do u mbetej t financoheshin duke mbledhur hara nga dyqanxhinjt e vegjl shqiptar. Ajo q nuk mund tu falet demokratve q murrn n duar Maqedonin n vitin 1990, nuk sht gjithaq e vrteta se nuk kishin as vullnet as guxim t prballeshin me zgjidhjen e menjhershme t t gjitha problemeve ndretnike, sa sht fakti se ata filluan ti (keq)prdorin kto marrdhnie t tendosura maqedono-shqiptare. Kt e bnin q t sundonin m leht. Kshtu q popullatn e ndan n
46

shtetformues etnitetin maqedonas, dhe n shkatrrues - etnitetin shqiptar. N ata q jepnin maqedonasit etnik, dhe ata q pangishm krkonin shqiptart e ktushm. Pra, mkati m i madh i elitave politike t cilat e vendosnin fatin e Maqedonis n dekadn e par pas mvetsimit t saj, sht ai se ato u bn t verbta e t shurdhta ndaj krkesave t drejta t shqiptarve t ktushm. Dhe kjo do i oj shqiptart q punt e tyre ti marrin n duart e veta. Bile duke mos krkuar plqim as nga partit e tyre. Vetdija e kultivuar me vite te opinioni maqedonas se ata jan q japin e shqiptart jan q marrin, do ndikoj t rritet mosbesimi mes ktyre dy etniteteve n aso prmasash, sa edhe partit e tyre nuk kishin rrug tjetr prpos t silleshin si mbrojtse t etnitetit q i prkisnin. Kshtu q Maqedonia gjithnj e m shum i largohej konceptit qytetar, e nga dita n dit i afrohej humners ku do fundosej edhe ajo forc e pakt lidhse mes qytetarve q jetonin n t njjtin shtet.

47

Kali i bradh
Nga fundi i dekads s tet t shekullit t njzet , filloi t bhej m e heshtur kureshtja e atyre q shtronin pyetjen se ka do ndodhte me Federatn Jugosllave pas Titos. Ata u heshtn, sepse bhej gjithnj e m e qart se ata t cilt dikur ishin betuar se edhe pas Titos, do mbetej Titoja, ngutshm donin t shlyenin nga vetvetja do lidhje gjenetike me babain e ndjer t federats s popujve dhe popullsive t vllazruara. Pra, tani askush nuk pyeste se si do mbijetoj Jugosllavia pa Titon, por t gjith ishin prqendruar ta harronin t kaluarn nga e cila doln njsoj t zhgnjyer dhe me ndjenjn se ninulla aq e prhapur pr vllazrim t prjetshm, ishte prdorur sa ti vinte n gjum t prkohshm antagonizmat ndretnike n kt pjes t Ballkanit. Dhe tani kur mosdurimet ndretnike ishin zgjuar nga gjumi, t gjith popujt dhe popullsit e ish Jugosllavis ndjeheshin ngusht n shtratin ideologjik t Federats Socialiste Jugosllave. Andaj edhe me padurim donin at ta riarnonin, duke u hamendur se vall do mjaftoj vetm zvendsimi i jorganit ideologjik me arafin shumpartiak, apo do duhet rrnjsisht t rifarkohej krevati i ndar n gjasht republika dhe dy krahina autonome. Dhe
48

prderisa mbledhjet e Lidhjes Komuniste t Jugosllavis u ngjanin gjithnj e m shum klubeve t grindavecve, populli e shihte se pr ardhmrin e ksaj federate kishte aq projekte sa ishin grupet etnike t cilat e prbnin at. Por, m hollsisht i prpunuar ishte projekti serbomadh. Ndoshta shkaku se n t ishte punuar edhe gjat dekadave kur t tjert bnin gjum n shtratin e iluzionit se proletariat nuk njihte etnitet tjetr prpos atij ideologjik. Pra, bhej gjithnj e m e dukshme se puntorit nacionaliste t Beogradit, me koh kishin br mos t ngulfasnin gjith zrat q do i kundrviheshin politiks millosheviqiane, e cila prfaqsonte at q kishin projektuar t gjitha elitat e ktij populli, n krye me Akademin e Arteve dhe Shkencave t Serbis. Akademi t cils nuk i mungonin edhe elaborate nga e kaluara pr spastrimet etnike dhe asgjsimin e popujve joserb. Vitet e fundit t dekads s tet t shekullit t njzet, ishin pasqyr ku qart shiheshin fytyrat e moshuara t nacionalizmave t shumt, q ishin heshtur gjat sundimit t mbretit komunist t Jugosllavis Titos. Fytyra e ktyre nacionalizmave t shfrenuar ishte trishtuese, por t gjith e dinin se nuk kishte kush ti largonte ato nga skena. Millosheviqi kishte shaluar kalin e tij serbomadh dhe hapur paralajmronte se at q nuk do arrinte ta realizonte me fjal, do e realizonte me arm. Kt e shpalli hapur n Gazimestan n vitin 1989, para qindra mijrave serbve, t cilt kishin ardh nga t gjitha viset ku ata jetonin, edhe at me qllim q ti
49

dshmonin Jugosllavis dhe shqiptarve t Kosovs, se federata e dikurshme do bhej at q me vite kishin ndrruar Serbosllavi. Kanosjet se nse duhej do ushtonin edhe armt, Millosheviqi i tha thuajse prpara gjith udhheqsve t athershm t Jugosllavis, e t cilt qmoti ishin rreshtuar n luftn kundr nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar, me ka edhe ishin br ushtar dhe shrbtor t politiks serbomadhe. Por, ata thuajse kt ende nuk e vrenin, ndoshta duke llogaritur se kjo luft atyre do ua mundsoj m leht t shptojn nga prqafimi ngulfats i politiks millosheviqiane, apo edhe duke besuar se nga dehja n kafenen serbomadhe, do psonin vetm shqiptart. Ata kt nuk e vrenin ndoshta edhe nga se ishin t verbuar nga dshira q t shptonin ideologjin, e cila i mbante n pushtet. Si do q t jet, shum shpejt, t gjith do e kuptojn se Millosheviqi Kosovn e kishte ur kaluese pr t arritur sa m larg n jug e veri, n lindje e perndim, dokund ku kishte nj shtpi serbe e nj varr me kryqin ortodoks n t. Me ka ngadal dhe pahetueshm tretej edhe iluzioni i vllezrit t nj gjaku se leht do merren vesht si ta vazhdojn jetesn vllazrore n nj shtet t prbashkt, ku, sipas iluzionit t tyre, do gj do qetsohej pasi Serbia do i bashkonte pjest q ia kishte ndar nga trupi socializmi titist. Veanrisht pasi ta ndshkonte Kosovn, ku serbt kishin vn n gjum t gjitha mitet shekullore. Kosovn t ciln asokohe pamshirshm e shkelnin thundrat e Armats Jugosllave dhe t forcave policore t Federats.
50

Fundi i dekads s tet, t shekullit t kaluar, shnonte prfundimin e nj epoke dhe fillimin e nj prvuajtjeje t prgjakur. Ishin vitet kur Beogradi zhurmmadh dhe arrogant, thuajse i kishte ngulfatur zrat e urtsis dhe nga dokund dgjohej ulrima e menduris shoviniste serbe. Kshtu q kto vite ishin ato m torturueset mbi popullatn shqiptare, prfshi ktu edhe ata q jetonin n Maqedonin socialiste, republik e cila ishte m e dgjueshmja e Beogradit. Kto ishin vitet e mbledhjeve t gjata t Komitetit Qendror t Lidhjes Komuniste t Jugosllavis, vitet e netve t gjata kur dgjoheshin mendimet e mendjes s shkurtr. Net kur kryeministri i fundit i Jugosllavis, Ante Markoviqi, mundohej t shptoj shtetin federativ, t cilin e kishte mbuluar hija e nacionalizmave, shtet ku Millosheviqi e ndjente veten si zotrues i situats. Andaj edhe ndaj armatn jugosllave, ndaj buxheteve federative, filloi t sillet si ndaj prons serbe. Dhe prderisa Markoviqi krkonte rrug si t dilet nga ekonomia socialiste n at t prons private, Millosheviqi ngutshm hapte rrug se si do gj q ishte e prbashkt, q u takonte gjith etniteteve t cilat e prbnin federatn jugosllave, ta vinte nn kontroll t vet. Mbase ky veprim i tij ishte vendimtar q Sllovenia ta bj ndryshimin e Kushtetuts s vet qysh n vitin 1989, me ka ajo do mundej ti kundrvihej menduris millosheviqiane m e prgatitur se gjitha subjektet e tjera t federats. Dhe m lirshm do i jetoj vitet kur hapur flitej edhe pr mundsin q nga vetqeverisja socialiste, t
51

kalohet n sundim ushtarake, q socializmin jugosllav ta shptonin gjeneralt e Titos. N vitet e fundit t dekads s tet t shekullit t njzet, frynte edhe nj fllad i leht nga veriu, por i kapur n vorbulln e shtrngats nacionaliste q sa vinte e rritej n republikat e jugut, t cilat bindshm i kontrollonte Beogradi. Dhe, si do er veriake, e humbte forcn e vet deri sa arrinte n jugun e federats s athershme jugosllave, ku do gj ishte m e nxeht dhe digjej nga zjarri, tani m i kallur, i nacionalizmit serb. Kjo freski e veriut, n jug do arrij e przier me rrufet e Beogradit t cilat godisnin do lvizje q vinte nga qendrat politike t veriut Lubjans dhe Zagrebit. T cilat qendra Serbia i luftonte bile edhe me mosblerjen e mallrave q prodhoheshin n Slloveni, apo edhe duke organizuar mitingje spontane popullore n t gjitha qendrat ku kishte nevoj q politikant vendor t kthjelloheshin, t dgjonin zrin e popullit, i cili n t vrtet ishte zhurma e revolucionarve beogradas. Dhe nprmjet ktyre revolucioneve spontane, arritn ti rrzonin nga pushteti sunduesit komunist n Mal t Zi dhe Vojvodin. Por, assesi kt nuk do arrijn ta realizojn edhe n Kroaci dhe Slloveni, ku duket se m ishin zgjuar nga gjumi nacionalistt e atjeshm dhe e kishin kuptuar sa halli i Millosheviqit nuk ishte vetm si t heshtte Kosovn, por edhe si t mbisundonte mbi gjith t tjert. Pra, u b e dukshme se problemi i Jugosllavis nuk ishte Kosova, por politika serbomadhe. Kshtu q, n qarqet
52

sllovene dhe kroate, kishte filluar debati pr nj sistem t ri shumpartiak, i cili prballej me jugun ku ende ushqehej besimi se Jugosllavia do shptonte, se at do e mbronte njeriu i ri socialist. Andaj, derisa n Lubjan e Zagreb hapur mbroheshin qndrimet se partia komuniste duhej t mbetej nj nga shum partit tjera q do thurnin kurorn shumpartiake, n republikat e tjera mbisundonte qndrimi i komunistve serb, nn kapotn e t cilve fshihej flamuri me katr s-t, t vendosura n katr hapsirat e formuara nga kryqi ortodoks. Kshtu q, t gjith s bashku, edhe demokratt e rinj edhe nacionalistt e porsashpallur, kishin dal nga po e njjta kapot ajo komuniste. Me ka u dshmua se kur nj komunist i flakt mbetet pa kishn ideologjike, ather ai bhet vetm nacionalist i trbuar. U vrtetua se kur komunisti mbetet pa mbshtetjen e emblems ideologjike, ngutazi futet nn flamurin etnik. Andaj edhe nse nuk dihej se kush mbronte e kush sulmonte ideologjin e vjetr, shihej qart se t gjith mbronin vetm etnitetin e vet. Kshtu edhe filloi faza e shpalljes s autonomive serbe kudo q ata jetonin, edhe at gjithmon n emr t mbrojtjes s federats s Jugosllavis nga t tjert. Kjo mbrojtje bhej n at mnyr sa Federata gjithnj e m shum i ngjante nj serbosllavie millosheviqiane, nj shteti t kontrolluar nga Beogradi, e t cilin qmoti e kishin projektuar akademikt serb. N kto vite, filloi hapur t flitet edhe pr nj sistem t ri shumpartiak. N rrjedh t ktyre ideve
53

ishte edhe formimi i UJD-s, nj shoqate pr t ndihmuar ribrjen e Jugosllavis mbi bazat e pluralizmit partiak. Kjo shoqat, e cila grumbulloi rreth vetes t gjith emrat m t shquar t asaj kohe, ishte e vonuar, sepse puntorit nacionaliste kishin prfunduar prgatitjet e veta. Shtabet serbomdha kishin vendosur q Jugosllavin ta mbronin me arm. Q n fund t dilte se armt e tyre, n t vrtet, shkatrruan Jugosllavin dhe i prgjakn kto hapsira. Edhe at n kohn kur askush nuk mund ta paramendonte se n shekullin e njzet, serbt jetonin me ndrrat shovene t shekullit t nntmbdhjet. E ndodhur gjithmon n bisht t ngjarjeve, Maqedonia e asokohshme, nuk merrej as me vetveten, as me ndryshime sistemore, as me pluralizm, e bile as me flladin q frynte nga veriu drejt jugut. Ajo m shum ishte prqendruar t bj mos q t mos e hidhronte Beogradin dhe ta ndihmonte projektin e Millosheviqit. Qarqet politike maqedonase t asaj kohe, i ngjanin gjelit i cili gjithmon kndonte me vones, pasi t kishte dgjuar se t tjert kishin paralajmruar arritjen e mngjesit. Kshtu q ishte z t cilin askush nuk e dgjonte, pasi q dita moti kishte gdhir. Shkupi zyrtar i asaj kohe ishte ende filiali m i dgjueshm politik i Millosheviqit dhe prkrahsi m i denj i politiks shtypse mbi shqiptart n Kosov dhe Maqedoni. Gj q i kishte kalbur marrdhniet ndretnike mes maqedonasve etnik dhe shqiptarve t cilt jetonin n Maqedoni. Prandaj n Maqedoni edhe shumpartizmi erdhi i vonuar, thuajse jo si nevoj e natyrshme e qarqeve t
54

ktushme politike dhe intelektuale, por si domosdoshmri e nxitur nga t tjert dhe nga inatet mes dy etniteteve m t mdha q jetonin n kt shtet. Pra, shqiptart do formojn partit e veta jo gjithaq q t shprehin konceptet demokratike, sa t mbrojn vetveten nga politika antishqiptare e athershme. Dhe kjo ndodhi vetm pasi q n Kosov ishte themeluar Lidhja Demokratike e Kosovs me n krye Ibrahim Rugovn, parti t ciln t gjith shqiptart e athershm q jetonin n Jugosllavin e dikurshme, do e ndjenin si lvizje mbarshqiptare. Ndoshta kjo ndodhi shkaku i inercionit, apo pr shkak t instinktit vetmbrojts n astet kur shihej qart se t gjith popujt e ish Jugosllavis ngutshm strehoheshin nn tendn e vet etnike. Si e till, LDK-ja ishte ajo q jepte udhzime se duhej t bnin shqiptart n republikat tjera: t formojn partit e veta, apo t bheshin deg t LDK-s s Prishtins. Ndoshta duke e par se Kosova nuk do mundej t vepronte si dikur t mbronte interesat e gjith shqiptarve q jetonin n Jugosllavin e cila shprbhej, duke filluar q nga arsimimi i tyre e deri te ngritja kulturore - Prishtina dha plqimin q shqiptart e Maqedonis t vetorganizoheshin dhe t themelonin partit e veta. Kshtu q, me 15 prill t vitit 1990 u formua partia e par e shqiptarve t Maqedonis Partia pr Prosperitet Demokratik n krye me Nevzat Halilin kryetar dhe Dushko Apostollovskin - sekretar i partis. Vet emrat e kryesuesve t saj shpjegojn shumka lidhur me
55

kohn dhe rrethanat kur u formua kjo parti. Kta dy emra e bjn t dukshm hapin e mbetur n ajr t shqiptarve t ktushm, t cilt hamendeshin dhe nuk e dinin se vall m mir do u dilte ta lshonin kmbn n terrenin e organizimit partiak n baza etnike, apo t shkelnin mbi truallin e konceptit qytetar. N fund, zgjodhn zonn neutrale: t shtireshin se jan parti qytetare, e t vepronin si forc politike njetnike. Gj q nuk ishte e leht, sepse bhej fjal pr vite kur propaganda antishqiptare, e shpallte si veprimtari shqiptaromadhe edhe ndrtimin e ndonj muri m t lart rreth oborrit t shtpive shqiptare, e lere m formimin e partis. Prandaj tetovart e gjindshm zgjodhn kt formul: t bnin parti shqiptare, por me nj maqedonas etnik n krye t saj. Edhe pse as kjo nuk i shptoi nga sulmet e qarqeve politike t etnitetit maqedonas, q krkonin kjo parti t mos regjistrohet, t shpallet si e jashtligjshme, duke e arsyetuar kt krkes t tyre me vlersimet se PPD-ja ishte parti njetnike, se kishte pr qllim shkatrrimin e bashkjetess mes maqedonasve etnik dhe shqiptarve. Kjo frym kundr PPD-s, e oi kt parti q pr nj koh t gjat t merret me dhnien e shpjegimeve se nuk ishte parti e pastr njetnike. Kryesuesit e ksaj partie shum m von do e rimarrin veten, e do liroheshin nga sulmet e qarqeve qytetare. Pr kt m s shumti do u ndihmoj themelimi i disa partive t athershme t etnitetit maqedonas, t cilat kishin shenj njohse nacional romantizmin, apo edhe antishqiptarizmin. Ndr t
56

cilat do veohej dhe do printe VMRO - DPMNE-ja, e cila doli rrugve me parulla t pastra antishqiptare, gj q do t vinte baraspesh sa u prket partive etnike maqedonase dhe shqiptare. Dhe mbase pikrisht kjo parti maqedonase i vetdijesoi qarqet politike shqiptare: ua bri t ditur se Maqedonia ishte projekt t cilin do etnitet e ndrronte krejt ndryshe, ku nuk mungonin as qarqet politike t etnitetit maqedonas t cilat e dshironin nj shtet pa shqiptart n t. Apo me shqiptar t nnshtruar, t cilt do asistojn q edhe etniteti maqedonas t ket shtetin e vet. Andaj, PPD-s i ra n hise q t v baraspesh mes nacionalromantizmit shqiptar dhe atij t etnitetit maqedonas, mirpo pa e kaluar kufirin i cili e ndan nacionalizmin pozitiv me shovinizmin, e t ofendoj tr nj popull, ashtu si bnin aktivistt e VMRO-DPMNE-s s athershme, t cilt, njsoj si dokush i ushqyer me shpirtngushtsi etnike, irritoheshin edhe nga vet prezenca fizike e shqiptarve t Maqedonis. Kshtu q simpatizantt e ksaj partie i mbuluan vendbanimet me parulla nga m shovenet me prmbajtje: Dhoma gazi pr shqiptart, Maqedoni pa shqiptart e t tjera. Tr ksaj euforie nacionaliste maqedonase, shqiptart i prgjigjeshin me mitingjet e veta ku lart e m lart valvitej shqiponja dykrenore dhe mohohej flamuri shtetror, si dhe do gj q e simbolizonte shtetin. Q do t thoshte se beteja e mosdurimeve etnike rrokullisej rrugve, se m ishin t pakuptimta debatet t cilat do zgjasin deri n ditt
57

e sotme, se vall shumpartizmi i Maqedonis duhej ndrtuar mbi partit etnike apo ato qytetare. Ky debat rezultoi me partit q kishin programe qytetare, por ishin t ndara n terrenin e vet etnik. Ashtu si do veprojn edhe m von. Ashtu si do jen edhe ather kur n emrat dhe emblemat partiake nuk do ket asnj shenj etnike. PPD-ja u regjistrua dhe u legalizua me 25 maj t viti 1990. Shum shpejt, ajo do filloj organizmin e saj t mtejm. Shpejt ajo do bhet nj lvizje mbarpopullore e shqiptarve t Maqedonis, me seli n Tetov. Si e till ajo do arrij t faktorizohet aq ngutshm sa edhe LDK-ja e Kosovs. Kshtu q edhe Tetova, ngutazi morri n duar flamurin e qendrs s tret kombtare, nga rrezatonte faktori politik shqiptar n kt Ballkan. Me ka Shkupi bhej gjithnj e m i largt pr shqiptart: mitingjet e partive shqiptare mbaheshin n Tetov, e ato t etnitetit maqedonas n Shkup. Diku n mes t ksaj hapsire, mbetej e vrteta se cilido shqiptar q kishte emblemn e PPD-s, ishte atdhetar dhe patriot, e shumica e t mbeturve jasht ishin ata t dyshimtit. N ndrkoh, bhej gjithnj e m e qart se populli ishte vetm zbukurim, se PPD-ja shkonte drejt t ardhmes pa e ditur rrugn q on drejt saj. PPD-ja kishte repertor t pasur parullash prplot patriotizm dhe popullit q me dekada kishte qen dhunshm i heshtur, q me vite kishte jetuar duke fshehur mendimet e veta politike, sa pr fillim i mjaftonte edhe aq: shqip e zhurmshm t prkrahte t zgjedhurit e vet, t cilt ua kishte ofruar
58

nna parti. Por ksaj radhe jo ajo komuniste, por partia e tyre, e cila u fliste shqip dhe mbase edhe do i sundonte alla shqiptare. Sado q asokohe PPD-ja e tyre forcohej, shqiptart e Maqedonis prap e mbanin kokn ende t kthyer nga Kosova dhe Shqipria. Ktij inercioni nuk do mund ti shmangeshin as udhheqsit e PPDs. N t vrtet, n vitet e para kjo parti vepronte si deg e LDK-s n Maqedoni dhe ishte pjes e nj Kolegjiumi ndrpartiak q kryesohej nga kryetari i LDK-s, Ibrahim Rugova. Por, shum shpejt edhe Tirana zyrtare do krkoj pjesn e vet t ndikimit mbi partit e shqiptarve t Maqedonis. Dhe posa u forcua Partia Demokratike e Sali Berishs n Tiran, ajo do pretendoj t bhet udhrrfyese e partive shqiptare jasht shtetit am. Kshtu q, n njfar mnyre, shqiptart e Maqedonis qysh n fillimet e organizimit t tyre partiak, u ballafaquan me nj kundrthnie: prkrahnin shumpartizmin n Jugosllavi, por vet donin t mbeten pjes e ndonj lidhjeje t re mbarshqiptare t kryesuar nga LDK-ja e Rugovs. Mbase jo pse nuk e kuptonin dhe nuk e donin shumpartizmin, por ndodheshin prball nacionalizmave sllav q grindeshin mes veti, por kur bhej fjal pr shqiptart, leht merreshin vesht dhe rreshtoheshin nn flamurin antishqiptar. Kjo periudh e organizimit t tyre partiak, nuk do zgjas shum. Ndoshta edhe nga shkaku se edhe te udhheqsit partiak vendor, filloi m vrullshm t rrah ndjenja pr t qen i pari n mjedisin e vet. Mbase kjo nxiti edhe formimin e partive t
59

mvonshme, si Partin Demokratike Popullore. PDP ja u themelua me 23 qershor t vitit 1990, ndrsa kryetar i par i ksaj partie me seli n Tetov ishte Jusuf Rexhepi. Dhe prderisa Tetova u dhuroi shqiptarve dy parti, Shkupi i athershm zyrtar mbetej n zhurmn e debateve se a duhet lejuar apo ndaluar partit nj etnike. Maqedonia, pra, ishte e humbur n mjegulln e debatit se me ka duhej ta begatonte hartn e shumpartizmit, ndoshta e irrituar edhe nga e vrteta se udhheqsit e PPD-s kishin shaluar kalin e bardh t demokracis dhe mbanin n Tetov mitingjet ku shprehej qart tr frustracioni ndaj nj sistemi, i cili thuajse t gjitha t drejtat e tyre i kishte harruar t shkruara n kushtetut, sipas s cils ata kishin disa t drejta, por mund ti prdornin vetm ato q ua lejonin pashallart e kuq vendor. Kshtu q fillimi i shumpartizmit n Maqedoni, mund t prshkruhet me pak fjali sa u prket shqiptarve: ata shalonin kalin e bardh t nj nacionalromantizmi, i cili nuk guxonte t mbetej mbrapa atij t etnitetit maqedonas. Me at dallim se disa qarqe politike maqedonase t asaj kohe hapur dilnin rrugve me parullat pr Maqedoni pa shqiptart n t, e shqiptart me britmat q tregonin se nuk do duronin m sllavokomunizmin torturues. Aty ku prballeshin kto dy brohoritje krejtsisht kundrthnse, shkaktohej vorbulla e thell e ndasive etnike, n t ciln vorbull Maqedonia e pavarur do ngulfatet vite me radh pas pavarsimit t vet. Pra, Maqedonia e viteve t para t dekads s
60

nnt, t shekullit t njzet, jetonte mes shpresave t atyre q me buqet t gatshme lulesh prisnin ardhjen e Armats Jugosllave q ti shptonte nga zullumi i partive njetnike dhe t atyre q donin Beogradin ta zvendsonin me Sofjen. E n ndrkoh, si n qarqet politike t etniteti maqedonas, po ashtu edhe n ato shqiptare, thuajse askund nuk dgjohej zri i atyre t cilt do e zbusnin acarimin e marrdhnieve ndretnike. Zri i atyre q do ishin aq vizionar sa t shihni se themelet e Maqedonis shumetnike nuk duhej t grryheshin me buldozerin e mosdurimeve ndretnike, por me lopatn e nj besimi t ndrsjell. Kshtu q Maqedonia e asokohshme i ngjante republiks, e cila jetonte ankthin e friks se vall do mundej ta prball t ardhmen e saj si shtet i pavarur. E kt frik m s shumti e ushqenin qarqet proserbe n Maqedoni, t cilat popullatn e trishtonin her me propagandn se mes maqedonasve etnik dhe shqiptarve nuk mund t ket bashkjetes n nj shtet t prbashkt, se shqiptart kishin vetm nj ndrr at t Shqipris s madhe- e her me propagandn pr rreziqet nga qarqet probullgare. Pra, edhe n Maqedoni dikush u frynte fuqishm borive t konfliktit ndretnik dhe ndoshta kt shtet nga lufta e shptoi vetm e vrteta se Millosheviqi e konsideronte si kopsht t sigurt ku do mund t kthehej pasi ti pastronte llogarit me t padgjueshmit tjer. Apo ndoshta kt shtet e shptoi edhe e vrteta se nuk kishte nj prqindje m t madhe serbe, e cila do manipulohej nga Beogradi, q t fillonte ndonj re61

volucion t ri n zinxhirin e t shumtve, me an t t cilve serbt e vrshuan Jugosllavin e athershme nga Kroacia e deri ne jug t ish federats. Si do q t jet, shqiptart e Maqedonis zgjedhjet e para shumpartiake i pritn me dy parti t tyre dhe me shum shpresa se m n fund do arrinin ti realizonin ambiciet kolektive, t heshtura dekada me radh. Zgjedhjet ndodhnin pas nj dekade kur n Maqedoni thuajse ishte ngulfatur arsimimi n gjuhn amtare me t ashtuquajturat paralele t prziera npr shkollat e mesme, me nj prqindje t vogl studentsh shqiptar npr universitetet e ktushme, me mospasjen mundsi q t rinjt e ktushm shqiptar t studionin si dikur n Prishtin. Pra, shqiptart kishin aq frustracione sa prfaqsuesit e PPD-s dhe PDP-s nuk e kishin vshtir t prpilonin parulla, t jepnin premtime npr mitingjet parazgjedhore. E n ndrkoh t mos kishin asnj platform t qart se nga do ia fillonin me krkesat shqiptare. Jehona e parullave t partive shqiptare t ktushme kishte arritur deri te mrgimtart shqiptar n perndim. Kshtu q disa dit para zgjedhjeve t para parlamentare shumpartiake n Maqedoni, aeroportin e Shkupit e vrshuan kurbetinjt q vinin t votonin pr partin e tyre shqiptare. Dhe shum shpejt do dshmohet se nga ardhja e tyre do ken dobi vetm agjencit t cilat ua organizonin udhtimin, si dhe deputett e porsazgjedhur shqiptar, t cilt n mitingjet parazgjedhore zshm shpalosnin patriotizmin e
62

tyre, e n bankat parlamentare, n heshtje, jetonin privilegjin e t qenurit parlamentar. Pra, bnin at q kishin msuar gjat viteve kur ishin ngrohur nn kapotn ideologjike: popullit tia thuash at q dshiron t dgjoj, e n institucionet shtetrore t veprosh ashtu q t mos e hidhrosh pronarin, e t mos e rrezikosh rehatin personale. N zgjedhjet e para parlamentare t vitit 1991, n parlamentin prej 120 deputetsh, shqiptart kishin gjithsejt 23 deputet. Ata n parlamentin republikan t Maqedonis e solln edhe tr entuziazmin e zgjedhsve t vet q prisnin m n fund t bhen bashkpronar t barabart t shtetit ku jetonin. Entuziazmi i parlamentarve shqiptar ishte n kundrshti me at t prfaqsuesve t etnitetit maqedonas, t cilt n parlament solln bindjen se kishte ardhur koha Maqedonia t ndrtohej ashtu si e ndrronte etnitetit shumic n kt shtet. Q do t thot, qysh n fillim Maqedonia e pas shprbrjes s ish Jugosllavis, u gjet e ngrthyer mes dy ndrrave t etniteteve numerikisht m t mdha. Ajo do mbetet vite me radh n kthetrat e ktyre dy ndrrave, diametralisht t kundrta, deri n konfliktin e 2001, e pas tij. Kjo situat q shkurt mund t emrohet edhe si lindja e nj princeshe, t ciln dy t dashur e ndrrojn vetm pr vete, do rezultoj me shum kundrthnie n punn e parlamentit, si dhe ne vendimet e marra t cilat n periudhn e prbrjes s par parlamentare, m s miri pasqyroheshin gjat themelimit t qeverive, gjat miratimit t Kushtetuts dhe gjat shpalljes s
63

referendumit pr pavarsin e Maqedonis. Kur Maqedonia shpalli referendumin pr pavarsin e vet, mund t thuhet se deputett shqiptar ende nuk e kishin t qart se vall duhej t bheshin ndrtues t nj shteti t prbashkt, apo faktor q do jepte ndihmn e vet n zgjidhjen integrale t shtjes shqiptare n Ballkan. Pavendosmrin e tyre e shtonte edhe veprimi politik i pals s etnitetit maqedonas, e ku dominonin dy taborre: ata q donin pavarsin e Maqedonis, dhe ata q mbase kishin dilema se vall ajo do mund t mbijetonte si e pavarur. VMRO-DPMNE-ja ishte ajo q udhhiqte frontin antijugosllav. Por, t cilit front mediat e ktushme shpejt do ia ngjisnin emblemn probullgare dhe do e shpallnin si forc politike q don t bj vetm zvendsim t pozits vasale t Maqedonis, dhe nga ndikimi i Beogradit, ta onte n prqafim t Sofjes. Asokohe m i koordinuar ishte tabori i cili bnte hapat e fundit q t mbante sadopak lidhjet e vjetra me vllan m t madh Serbin. At e prfaqsonin luant e rinj t Kiro Gligorovit. Pra lidert e Lidhjes Socialdemokratike t Maqedonis, parti e dal nga Lidhja Komuniste e Maqedonis. Parti e cila, n at koh, mbante nn kontroll mediat q krijonin opinion pr at q ndodhte n shtet dhe jasht tij. Ashtu t fort dhe mediatikisht t prkrahur, luant e rinj t Gligorovit, arrinin disi t dominojn me idet e tyre. Kt e arritn dhe gjat debatit pr pyetjen e referendumit pr pavarsin e shtetit q n t vrtet kishte dy kuptime: t drejtn
64

pr pavarsi dhe t drejtn q t mbetet n konfederatn e ardhshme Jugosllave. Dhe ajo pyetje e referendumit, i cili u mbajt me 8 shtator t vitit 1991, prmbante kt dypyetsor n vetvete: A jeni pr shtetin e pavarur e sovran t Maqedonis, me t drejt q t hyj n bashksin e shteteve sovrane t Jugosllavis s ardhshme. Gjithsesi q nj pyetje e till e referendumit, nuk ishte e pranueshme pr shqiptart dhe pr rrymn politike t ciln e udhhiqte VMRODPMNE-ja. Arsyet ishin t shumta, por mbi t gjitha ajo, se qarqeve politike shqiptare m shum u konvenonte nj Maqedoni e pavarur se sa nj si ajo n t ciln kishin jetuar me dekada: me mundsin t mbetet edhe m tej e kontrolluar nga Beogradi. Asokohe e pa qart pr ta mbetej vetm se ka do ndodhte me Kosovn. Mbase parlamentart shqiptar kishin vetm nj rrug e cila do i shptonte edhe nga mkati eventual q t jetojn t ndar nga Kosova dhe t ln shteg pr veprim ndryshe. Ajo ishte ta thirrin popullatn t bojkotoj kt referendum. Dhe kshtu filloi sezoni i ndrtimit t shtetit pa plqimin e shqiptarve. Ky zhvillim, m tej, do shkoj edhe drejt mosmiratimit t Kushtetuts s Maqedonis nga parlamentart shqiptar, si dhe mosmarrjen pjes n regjistrimin e popullats n vitin 1991. E t gjitha kto veprime, mbase t ardhura si rezultat i pavendosmris s faktorit politik, nse jo m shum, lan t hapur dern e debateve t mvonshme lidhur me t gjitha shtjet
65

q kishin t bjn me konceptin shumetnik t Maqedonis. Pra, nj veprim i ktill i PPD-s, sado i nxitur nga arsye t tjera, u tregua i arsyeshm, n mos m shum, nga shkaku se shqiptart, q n fillim t pavarsimit t Maqedonis, vun nj distanc ndaj shtetit, apo thn m mir, problemin shqiptar n Maqedoni e ln t mbetej i hapur. T gjitha kto veprime t rndsishme pr pavarsin e Maqedonis, e t cilat u bn pa plqimin e shqiptarve, pasqyronin qart se Maqedonia e pavarur, gjenetikisht ishte m e ngjashme me nnn nga e cila kishte dal Jugosllavin e dikurshme. Se n t vrtet themelet e veta ajo i ndrtonte mbi formuln e dikurshme socialiste q nnkuptonte bashkimin e popujve t vllazruar, pr t cilt do kujdeset vllai i madh ksaj radhe etniteti maqedonas. Kshtu q n kushtetut, n vend t fjals pakic etnike u prdor nacionalitet. Pra, u miratua nj kushtetut me pretendime qytetare, por me bosht kurrizor njetnik. Gj q m von do dshmohet si burim i krizave dhe i mosmarrveshjeve t shumta ndretnike. Dhe si e till, do ishte pasqyr ku do t shihej fytyra e nj demokracie t deformuar, q nuk shprehte shumngjyrshmrin etnike, kulturore dhe religjioze t Maqedonis, por q qart pasqyronte tendencat e qarqeve politike t etnitetit maqedonase q t mos lshojn pe ndaj krkesave t shqiptarve. Por n ndrkoh, ata thuajse kishin harruar se shqiptarve m u kishte dala frika e dikurshme, se pas aq mitingjeve ku ishin ushqyer me guxim dhe
66

kishin zbrazur frustracionet nga e kaluara, tani i udhhiqte euforia q sa m shpejt dhe n t gjitha segmentet t jen zot t vetvetes. Dhe vitet e para, t mvetsimit t Maqedonis, do karakterizohen me shum veprime jashtinstitucionale t shqiptarve, si ishin ato t themelimit t shkollave t mesme n t egr, pa plqimin e institucioneve shtetrore. Shkolla t ktilla u hapn n Strug dhe Krove, dhe aty msonin fmijt shqiptar t cilt rrezikonin q t mos u njiheshin diplomat nga askush. N ato shkolla banonte edhe inati shqiptar si dhe vendosmria e tyre q ti merrnin t drejtat t cilat u takonin, disa nga t cilat edhe i kishin para periudhs s konceptit klimovski, i cili kishte pr qllim t dmtonte shkollimin e t rinjve shqiptar. Dhe mbase kt deri diku edhe e realizoi, sepse gjat periudhs s funddekads s tet t shekullit t njzet, nprmjet t instrumentit famkeq t paraleleve t prziera (nxnsit shqiptar shprndaheshin npr ato paralele ku msonin bashkmoshatart e tyre maqedonas dhe msimi zhvillohej vetm n gjuhn maqedonase), thuajse u ndrpre hovi i arsimimit t t rinjve shqiptar, dhe veanrisht arsimimi i femrave. Pra, pas zgjedhjeve t para shumpartiake n Maqedoni, parlamenti republikan ishte pasqyr e nacionalizmave t zgjuar. Kshtu q n t dominonin deputett e VMRO-DPMNE-s, t cilt asokohe arritn fam mu me parullat antishqiptare dhe me premtimet se Maqedonia do u takonte vetm maqedonasve. Me nj qndrim t till antishqiptar,
67

ata mund t formonin qeveri vetm nse u bashkngjitej PPD-ja me deputett e saj, apo LSDMja (Lidhja Socialdemokratike e Maqedonis), e kryesuar nga Branko Crvenkovski. Shqiptart as q mund ta bnin kt mkat apo akt vetvrass e t merrnin pjes n koalicion qeveritar t udhhequr nga antishqiptart e deklaruar, ndrsa LSDM-ja, e dal nga kapota e partis s mhershme komuniste, e dinte se nuk do ishte n dobi t saj q aq hapur t dilte n krah t nj partie, asokohe, t etiketuar si probullgare dhe t dshmuar si antishqiptare. Kshtu q Maqedonia e sapo demokratizuar duheshte t jep provimin m t rnd: t zgjedh qeveri mes krahve politik diametralisht t kundrt. E gjetur n kt pozit, dhe prap e ndihmuar nga dhelparaku plak q n shkolln e Titos kishte msuar gjitha mjeshtrit e pajtimit t t kundrtave, pra e ndihmuar nga Kiro Gligorovi q ishte numri nj i LSDMs s athershme, Maqedonia do zgjedh nj qeveri ekspertsh, jopartiake. Qllimi i ksaj qeverie mbase do ishte tu jep koh partive politike parlamentare q t kthjelleshin nga euforia e zgjedhjeve dhe n ndrkoh ta kuptonin se nuk do t jet e mundur t formohet nj qeveri pa aleanca mes m shum partive. Qeveria e par, e udhhequr nga Nikolla Klusev, dhe e quajtur qeveria e ekspertve, prfshiu n radht e saj edhe ministra shqiptar. Dhe ishte shum e qart se ata ministra duhej t ishin shqiptar, por t kishin mbulesn e pastrtis morale dhe politike. Pra t ishin t pranueshm pr paln maqedonase,
68

gj q pasqyronte qart se nisma demokratike e Maqedonis i ngjante nj ikebane politike, e cila duheshte t duket e pranueshme pr bashksin ndrkombtare, pa mbajtur llogari se sa do ishte e pranueshme pr qytetart e saj, apo m sakt thn pr shqiptart. Shqiptarve iu besuan ministri t rndsishme por edhe kjo, si dukej, duheshte t ishte vetm emblem e rrejshme, e cila shrbente pr t joshur t huajt q kujdesshm vzhgonin ka ndodh me Maqedonin e posa shpallur sovrane dhe t mvetshme. E ajo q ndodhte n Maqedoni, n fillim edhe nuk ishte as gjithaq e dukshme as gjithaq e qart. Kt e paqartsonin sa grindjet ndretnike, po aq edhe pluhuri i mosmarrveshjeve brenda vet bllokut politik t etnitetit maqedonas dhe atij shqiptar. Prderisa shqiptart masovikisht ende i qndronin besnik lvizjes s vet gjithpopullore t quajtur Partia pr Prosperitet Demokratik, qarqet politike maqedonase prpos q nuk ishin t njzshme n prgjigjet q duhej dhn shqiptarve, ato madje nuk arrinin dot t merren vesht edhe mes veti. Mbase kjo vinte edhe nga shkaku i problemeve t shumta q etniteti maqedonas i kishte lidhur me identitetin etnik, me mosnjohjen e gjuhs s tyre nga disa shtet fqinj, mospranimin e kishs si dhe vet t qenurit popull i veant ndr popujt e shumt t dal nga sllavt e jugut. Sado q kjo situat ishte e pafavorshme pr Maqedonin, ajo ishte shum e frytshme pr njeriun m t rndsishm t asaj kohe, Presidentin e Maqedonis, Kiro Glogorovin, i cili
69

gjat atyre viteve zgjidhej n parlament. Gligorovi, nga pozita e t urtit q vinte baraspesh mes grindjeve ndretnike dhe brendamaqedonase (njsoj si dikur Titoja n ish Jugosllavin, q balanconte nacionalizmin serb dhe at kroat), arriti ta promovoj veten n Maqedoni si shptimtar i saj, ndrsa jasht shtetit e krijoi imazhin si burrshtetas i urt. N dekadat e ardhshme, Maqedonia do e paguaj shtrenjt kt politik balancuese gligoroviane, e cila ktij shteti ia harxhoi m shum se nj dekad n grindje ndretnike. Dhe e oi drejt 2001, drejt nj konflikt i cili sa nuk e zhyti shtetin n luft ndretnike maqedonaso shqiptare. Pra, politika gligoroviane, e cila mbshtetej mbi parimin q krkesat e shqiptarve ti shtysh ansh deri sa nuk ndodhesh i mbshtetur pr muri, e futi Maqedonin n dhomn e padukshme dhe me dritare t mbyllura t grindjeve ndretnike. E sa i prket Kiro Gligorovit, ai u kthye nga Beogradi n Maqedoni mbase duke shpresuar se do bhej pjes e legjends s re, nj nga gurthemelet e nj shteti t ri. Por, e prfundoi karriern e vet si politikan pa fizionomi politike. Dhe mu karriera e Gligorovit sht ajo q m s miri vizaton edhe rrugtimin e Maqedonis n vitet e para t pavarsimit t saj. Apo thn m sakt, ai sht njeriu q vulosi dekadn e par t demokratizimit t Maqedonis, e cila periudh do jet vendimtare pr ardhmrin e shtetit. E kjo dekad shkurtimisht mund t prshkruhet si dhjetvjeari i hapave gjysmake q edhe Maqedonin e uan t ndjehet si e ln n gjysm t rrugs. Edhe at jo vetm shkaku
70

se shqiptart nuk kishin dhn pajtim pr aktet m t larta shtetbrse, por pse vet prfaqsuesit e etnitetit maqedonas mbeteshin t pathn rreth shum shtjeve themelore pr nj shtet t porsaformuar n Ballkan. M n fund, edhe vet pyetja e referendumit pr pavarsin e shtetit, shpjegonte shumka, e n mos m shum at se qarqet nn ndikimin e Gligorovit kishin ln nj der t hapur pr t korrigjuar pavarsin nse nuk do shkonin punt si ishin parapar. Mbase pyetja e ktij referendumi m s miri zbardh politikn gligoroviane, e cila emblem njohse kishte pavendosmrin dhe krijimin e institucioneve shtetrore q do e mbronin shtetin nga rreziku shqiptar . Para se t bhej numr nj i shtetit, Gligorovi nuk duheshte t ndryshoj vetm letrn e njoftimit me adres t Beogradit, por edhe kapotn e komunistit t mir ta zvendsoj me rrobat e demokratit q premton. Sa pr vendbanimin e ri n Shkup, nuk e kishte gjithaq t rnd ta gjej, sepse shum vila t elits s dikurshme politike n Vodno (kodrin n ann veriore t Shkupit), ishin t zbrazura. Ndrsa sa pr tu dukur se sht demokrat i lindur, i ndihmoi edhe partia m nacionaliste e athershme, VMRO-ja, e cila ngulte kmb q shtetin e porsaformuar ta kurorzoj me kryqin dhe mantin ortodokse, kshtu q pr kryetar t shtetit propozoi njeriun me mantel t priftit, i cili m von do bhet kryeprifti i Kishs Ortodokse Maqedonase. Dhe nse vlersohej realisht, pr Maqedonin shumreligjioze dhe pr shqiptart n t, kapota komuniste e Kiro
71

Gligorovit, dukej si e dal nga sallonet e Versaes, nse krahasohej me mantelin e zi t priftit q e propozonte VMRO-ja pr kryetar. Edhe pse shumkush qysh ather e kishte t qart se nga nj ish komunist i rreshkur, i mbetur pa mbulesn ideologjike, mund t bsh vetm nj nacionalist t maskuar n demokrat, apo demagog t diplomuar, prap se prap, pas zgjedhjeve t para parlamentare, Gligorovi nuk kishte kundrshtar t denj. Posa u shpall si kryetar i shtetit, Gligorovi bri t vetmen gj q dinte ta bj si politikan: i balanconte mosmarrveshjet ndrpartiake dhe ndretnike, duke u thn thuajse t gjithve po. Por mbase po-t e tij e bnin sadopak t pranueshm edhe pr PPD-n shqiptare, e cila besonte se kryetari i kuptonte hallet e tyre si prfaqsues t shqiptarve dhe krkesat e drejta t popullit t cilin e prfaqsonin. N t vrtet, kryesuesit e athershm t PPD-s, nuk kishin as prvoj as dhunti politike q me koh ta vrenin se Gligorovi ishte peng i bindjeve t veta komuniste dhe i orvatjeve ti prshtatet kohs s re. Pra, ai e kishte rnd t dilte matan vetdijes ideologjike pr ndrtimin e shtetit shumetnik, andaj edhe i prmbahej parimit se barazia qytetare arrihet n bashkveprim t vllait t madh q kujdeset pr gjith t tjert. Dhe si i till, ai do filloj karriern politike si njeriu m me ndikim n Maqedoni, e n mandatin e dyt do bhet maskot e nj kohe, do ket rolin e mbretreshs angleze q simbolizonte shtetin dhe
72

si i till do u thot po thuajse t gjitha krkesave t PPD-s, por duke shtuar se duhet pritur koh t volitshme q po-ja e tij t materializohet. Apo duke u arsyetuar se penges pr mosrealizimin e krkesave shqiptare ishin VMRO-t e shumta t athershme, e q kishin vetm nj strategji politike antishqiptarizmin. Kshtu q asnjher nuk do bhet e qart se kush m shum e ndihmonte Gligorovin: partia e cila e prkrahte dhe ku ai kishte librezn partiake numr nj LSDM-ja, apo VMRO-DPMNEja, e cila nprmjet qndrimit antishqiptar, i endte Gligorovit mbules pse nuk mund t bnte dika m shum q t relaksoheshin marrdhniet ndretnike. Gjithsesi se Gligorovit i ndihmonin edhe poltront e PPD-s, si dhe udhheqsia partiake e ksaj partie, e cila ishte m afr nj amatorizmi politik, se sa pran nj platforme t qart partiake. Edhe pse ende mohet si ruajtsi i paqes s ktij shteti, portreti i Gligorovit si kryetar i par i Maqedonis s pavarur, sht prplot me dshtime. Deri sa mandati i par i tij si kryetar shteti mund t vlersohet si periudh kur ai, s bashku me t tjert, nuk mund t parashikonte t nesrmen dhe kokn e mbante kthyer nga Beogradi me shpres se do gj do vazhdonte si dikur, pra prderisa mandati i par i Gligorovit si kryetar i Maqedonis mund t prshkruhet si koh kur i ardhuri nga Beogradi shpejtonte rrugs s demokracis t ndrtuar me formula socialiste - duke mos pasur gjithaq mundsi ti kushtoj rndsi vozitjes - mandati i tij i dyt mund t definohet si koh kur ai u identifikua dhe u
73

shpalos si antishqiptar i heshtur. Nuk mund t mos thuhet se n kohn kur Maqedonia luhatej mes friks nga ndarja prej vllait m t madh Serbis, dhe pasiguris se ku do e shpinte rruga e mvetsimit, nj dhelprosh i rreshkur komunist si Gligorovi, pr shtetin e ri, ishte si i ardhur nga Zoti. N mos m shum, ai e dinte se premtimet jan ushqim shum i yndyrshm pr shpresat. Andaj, as kryesuesit e PPD-s nuk do dilnin pa premtime nga kabineti i tij. E ai nuk ngurronte ata ti pres me fjal t mbla. Pr kto takime bile shqiptart e asokohe trilluan edhe nj barsolet, e cila sado q t jet trill, shpreh nj realitet se ku qndronte Gligorovi dhe ku qndronin disa nga udhheqsit e athershm partiak shqiptar. E barsoleta thot se n nj takim mes Gligorovit dhe kryesuesve t PPD-s, kryetari i partis shqiptare pyet presidentin: Zoti Kryetar, a i keni dhmbt t natyrshm, apo dhmballa t vna. I gjetur keq, Gligorovi bhet se nuk e dgjon pyetjen e bashkfolsit t vet, por barsoleta mtej thot se, Nevzat Halimi kmbngul n pyetjen e vet t dij se vall dhmbt e Gligorovit jan t natyrshm apo t punuar nga ndonj dentist i shkatht. Kur Gligorovi vren se nuk mund ti ik kureshtjes s kryetarit t PPD-s, prgjigjet: Qofshin artificial apo t natyrshm, un mir bluaj dhe kafshoj me ta!. N vitet e mvonshme, shqiptart do i prjetojn t gjitha kafshimet e politiks q e pruroi Gligorovi n Maqedoni, e t ciln pa hile e zbatonin luant e tij t rinj, si i quante ai vet t porsa74

ardhurit n krye t LSDM-s. Koha derisa Gligorovi ishte politikani m me ndikim n Maqedoni, ishte nga ato pr t cilat amerikant thon: krkohet mjeshtri q pa ndrprer t prsritsh xha-xha, xha-xha... dhe xhi-xhi, xhixhi...., por kurr t mos thuash xhaxhi! Dhe Gligorovi e filloi karriern e kryetarit duke prsrit pandrprer bashk, bashk, bashk... dhe jetes, jetes, jetes..., por kurr nuk shpjegoi ka nnkuptonte nn emrtimin bashkjetes. Si duket termin kohabition, Gligorovi e kishte kuptuar si alternativ t adaptuar pr bashkim vllazrimin e dikurshm socialist, t gatuar n furrat serbe, q shkurtimisht mund t deshifrohej si koncept politik i cili bashkjetesn dhe barazin ndretnike e realizonte duke prdorur formuln e prfshirjes s elitave politike t etniteteve n maj t piramids s pushtetit (apo thn m sakt: duke thur ikeban ndretnike me prfaqsues t sekteve partiake), por duke ln bazamentin e institucioneve shtetrore dhe t ndrmarrjeve publike, n duart e nj etniteti t vetm atij maqedonas. Nse n portretin grupor t katrvjearit t par shumpartiak t Maqedonis prplot me kontradikta, Gligorovi ia arriti t shptoj shpirtin dhe t mos rrzohet nga kolovajza politike e baraspeshimit mes ambicieve partiake dhe ndretnike, n mandatin e dyt ai e humbi energjin dhe si duket maska e demokratit u shkri para kohe nga djersa e nj nacionalisti t lodhur. Jo vetm se u pa se sht kryetar i teledirigjuar nga nj parti e
75

vetme LSDM-ja, jo vetm pr shkak t aferave t cilat babain e kombit e dshmuan si mjaft efikas n krevat (afera pr dashurin e tij me kshilltaren pr kultur), por nga shkaku se si numri nj i shtetit, asnjher nuk dshmoi se e ndjen veten kryetar i t gjith qytetarve, pa marr parasysh prkatsin e tyre partiake dhe etnike. Sikur t ishte ndryshe, sikur ta ndjente obligimin e njjt ndaj t gjith qytetarve t Maqedonis, atij do i kujtohej ndonjher, gjat shkuarjeve t shpeshta n viln e vet n Ohr, duke kaluar pran Tetovs apo Gostivarit, t kthente n kto qytete t banuara kryesisht me shqiptar sa t dgjonte si tingllon shqipja dhe t kuptonte se cilat jan krkesat e ktij etniteti. N mos pr shkak t shqiptarve, ather pr hatr t partis m t madhe t tyre t athershme, PPD-s, e cila n zgjedhjet presidenciale t vitit 1995, nuk doli me kandidat t vetin sa t mos i bj probleme kryetarit t urt, sa tia mundsoj atij q me votat e shqiptarve t kaloj qysh n rrethin e par zgjedhor. Dhe q pastaj, m lirshm t deklaroj se pas Universitetit t Tetovs qndrojn disa radikal shqiptar (duke e ditur se aktin pr themelimin tij e kishin nnshkruar t gjith faktort e rndsishm shqiptar t asaj kohe). Pra, ai filloi i pari klasifikimin e subjekteve politike shqiptare n t matur dhe radikal, i cili klasifikim bart n vetvete edhe kontributin e vet partive shqiptare, t cilat notonin npr lumin e paqartsive t veta se si ti realizonin premtimet q ua kishin dhn zgjedhsve t tyre. Pra, nse
76

Gligorovi asokohe mendonte se at nuk e meritonin ta ken kryetar shqiptart radikal (t PDSH-s), ather PPD-s i ishte dhe i mbeti borxhli. Sepse kjo parti ia jepte edhe legjitimitetin e shqiptarve, edhe pse Gligorovi me luant e tij t rinj n qeveri - n krye me socialdemokratin Crvenkovski - kt legjitimitet do e prdorin edhe pr ti shpallur shqiptart si fajtor kujdestar pr t kqijat me t cilat prballej shteti. Kt do mundohen ta bjn edhe nprmjet afers s mvonshme pr armt,t cilat u gjetn te disa aktivist t PPD-s, kur shum shqiptar u dnuan si armiq t brendshm t shtetit. Kuptohet, do t ishte e padrejt dhe mkat pr qndrimin mosprfills ndaj krkesave t athershme shqiptare, t fajsohet vetm Gligorovi. Sepse nuk sht e thn mkot se, do njeri bn vetm at q ia mundsojn t tjert. Kryetarit t dikurshm t Maqedonis, iu lejua q thuajse t mos i prfill shqiptart, kshtu q ai nuk e ndjeu t nevojshme as t prfshij ndonj kshilltar shqiptar n kabinetin e vet. I cili, n mos m shum, do i shpjegonte se koht kur shqiptart dikush i ndante n t ndershm dhe t pandershm, kishin vdekur, se ato koh ishin varrosur bashk me shtetin e dikurshm q e ndrtonin sllavt e jugut, e mbi t cilin varr shkruante: Ktu prehet kufoma e bashkim vllazrimit t rrejshm socialist. Asokohe, Gligorovi mund t ket menduar se mungesn e t punsuarve shqiptar npr institucionet shtetrore, do e plotsonte me
77

aktivistt e PPD-s, t cilt e shoqronin her pas her edhe n udhtimet vendimtare jasht shtetit, e ku duhej t huajt t shihnin se ai ka prkrahjen e t gjith qytetarve. Pra, n shpurn e vet mbretrore, ai shpesh merrte pas vetes edhe ndonj parlamentar shqiptar, si prcjells t pagoj, e disa prej t cilve i emrtonte edhe si bij t tij ideologjik. Si do q t jet, Gligorovi si kryetar i par i Maqedonis s pavarur, ishte ai q vendosi edhe rregullat ndretnike q do luheshin deri n vitin 2001, kur ndodhi konflikti i cili institucioneve shtetrore prnjher ua nxori mbulesn e rrejshme dhe i shpalosi si njetnike, i bri t shihej qart se ishin n mbrojtje t interesave t vetm nj etniteti atij maqedonas. Pra, Gligorovi dhe bashkmendimtart e tij t LSDM-s, ishin ata t cilt jo vetm q vazhdonin ti ndanin shqiptart si dikur n t ndershm dhe radikal, por do shkojn edhe nj hap m tej: Maqedonis nuk do i lejohej t dilte nga dhoma e padukshme dhe e errt e grindjeve ndretnike. Mbase kt veprim politik Gligorovi e imponoi i bindur se, n ndrkoh, Millosheviqi do e kryente suksesshm misionin e tij pushtues mbi mjediset tjera n ish Jugosllavi, dhe kur do kthehej n Maqedoni, Gligorovi do ia dorzonte at t plot dhe me rregulla t favorshme pr ta sunduar Beogradi: t pangarkuar me problemin shqiptar. Por, as kjo ndarje n parti t prshtatshme dhe radikale shqiptare, as t gjith ata shqiptart q ai i thirrte me emrin biri im, Gligorovit nuk do i
78

ndihmojn ta portretoj veten ashtu si e ndrronte: si politikan i urt i cili e kishte t qart se Maqedonia ka ardhmri vetm nse ia arrin t ndrtoj ura t nevojshme t komunikimit mes etnive, kulturave dhe religjioneve t shumta q dallonin qytetart e shtetit, n krye t t cilit ai ishte q nga fillimi e deri n vitin 2000 kur e zvendsoi Boris Trajkovski. Pra, i dal nga kapota komuniste, koncepti qytetar pr t ishte po aq i largt sa edhe ai i prons private. Andaj edhe Maqedonia vite me radh do paguaj mimin e moszgjidhjes kushtetuese t nj sistemi t qytetarve t barabart, pa marr parasysh prkatsin e tyre kolektive, si dhe mangsit gjat privatizimit t prons shoqrore, e cila u b n baza t prkatsis etnike dhe partiake, e jo duke pasur parasysh t drejtn e t gjith atyre mbi shpinn e t cilve ishte vn ajo pasuri. Dhe pa dyshim, se do vinte koha kur do paguheshin kto mkate. Kur erdhi dita q Maqedonia ti paguante llogarit e politiks gligoroviane pra viti 2001 - dhe kur edhe nj her u dshmua se koha sht fajdexhi q nuk i harron ata t cilt i kan borxh, ata q gabimisht apo mkot e kan harxhuar, Gligorovi m nuk ishte kryetar i shtetit. Por, t gjith rikujtuan kryetarin e dikurshm q mbeti me portet pa fizionomi t qart politike, portret i cili do i ket t gjitha ngjyrat e kohs dhe ngjarjeve q ndodhn deri sa ai ishte kryetar. Diku n prapavij t portretit t tij, mbeten edhe shum pyetje. Si pr shembull ajo se ka bn dhe, cilt ishin asokohe politikant shqiptar, si vepronin partit shqiptare n vitet kur gjithashtu
79

ngjyrosej edhe portreti individual dhe kolektiv i shqiptarve t ktushm. Si do mbetet edhe pyetja se vall ka ishte ajo q e pengonte lvizjen e athershme gjithpopullore PPD-n - q ti artikulonte drejt krkesat e shqiptarve. T mos luhatej nga konceptet pr autonomi pr shqiptart, e deri te konceptet pr nj Maqedoni t qytetarve t barabart. Nse maten me peshoret objektive, kuadrot e PPD-s t cilat u prfshin n institucionet m t larta shtetrore, n t vrtet edhe nuk mund t bnin m shum se mund t bjn ata q ishin aty pr zbukurim t ballins pushtetmbajtse, e jo si prbrje domethnse e brendis s saj. Pra, ministrat shqiptar n qeverin e par t Branko Crvenkovskit, ishin profesionist t padiskutueshm n lmit t cilave u prkisnin, por mbi t gjitha ishin shqiptar t cilve nuk u besonte njeri edhe kur ishin t ardhur me certifikatn e nnshkruar nga Gligorovi si t moralshm e t pastr politikisht. Sado q edhe t donin t bnin dika pr popullin q ua kishte mundsuar t uleshin n kabinetet qeveritare, ata ishin t rrethuar me administratn shtetrore plotsisht nj etnike n duart e etnitetit maqedonas. Andaj m leht mund t thuhet se varsite tyre ministronin me ministrat shqiptar. Kshtu q nuk duhej t kaloj shum koh q shqiptart t shihnin e t bindeshin se ministrat e tyre nuk kishin as aq kompetent sa t ndrronin edhe sekretareshat e tyre, e lere m t punsonin ndonj shqiptar n administratn shtetrore, ku
80

thuajse fare nuk ishin t pranishm. Por edhe si t ktill, partiakt e PPD-s t cilt ndr t part u prfshin n strukturat shtetrore, arritn t jen nismtar t nj procesi q nuk do mund t ndrpritej m kurr: t bindnin paln e etnitetit maqedonas se nuk sht e mundur nj Maqedoni pa prfaqsimin e shqiptarve n t gjitha institucionet shtetrore. Duke qen n fillim si zbukurim i institucioneve shtetrore, partiakt e PPD-s e kishin m rnd se pasardhsit e tyre. Sepse, prpos mundimit q t kryenin funksionin i cili iu ishte dhn, ata duhej t pruronin nj vetdije t re te pala e etnitetit maqedonas, vetdijen se nuk do lejonin m t ishin vetm kukulla, por edhe pjesmarrs aktiv n ndrtimin e shtetit t ri. Sa ia arritn kt, do e dshmoj e ardhmja. Mirpo, gjithsesi se prfaqsuesit e PPDs e patn m vshtir se ministrat e mvonshm shqiptar, t cilt do bhen pjes e koalicioneve qeveritare, me rast do vijn npr kabinetet ministrore edhe me nga dy telefona celular t varur n rripin e pantallonave, por duke pasur t vetmen vler certifikatn partiake. Me ka do ndodh nj fenomen i uditshm me pushtetart shqiptar: prderisa ata t viteve t para t pavarsimit t Maqedonis nuk mund t ishin produktiv shkaku se ishin t rrethuar nga pengesat e shumta, ministrat e mvonshm shqiptar do mbeten pasiv shkaku i inferioritetit t tyre prball kolegve t etnitetit maqedonas, si dhe shkaku i paaftsive profesionale. Andaj edhe mund t thuhet se gjat katr viteve
81

t para pas pavarsimit t Maqedonis, PPD-ja ishte forc politike e cila pas vetes kishte thuajse t gjith shqiptart e ktushm, e prball vetes thuajse t gjith administratn shtetrore njetnike maqedonase. E rrethuar kshtu, nga premtimet q duhej realizuar, dhe nga pamundsia t bj dika m shum se sa t punsoj disa partizan t vet si ministra dhe zvends ministra, asaj nuk do i vlej shum as prkrahja e LDK-s s Kosovs dhe as prkrahja e Partis Demokratike t Sali Berishs n Tiran. Kshtu q si e till, e fort dhe e vetplqyer, n vitin 1991 ajo do mbaj kongresin e saj t par, ku do t mbisundonte euforia dhe arroganca. Se sa arrogante ishte br PPD-ja e asokohshme, mund t vlersohet nprmjet disa shkndijave t vogla, q ndrionin tr horizontin vetplqyes t ksaj partie: organizatort e kongresit nuk ia dhan akreditimin pr ndjekjen e puns s tij, gazetarit m t mir t asokohshm t Flaks s vllazrimit Daut Dautit. Me ka, pr ata q dinin gjrat e mdha ti vlersonin nprmjet punve t vogla, u b e dukshme se PPD-ja ishte demokratike aq sa cila do lvizje popullore q t lejon ta lavdrosh, por jo edhe ta kritikosh, t cils mund ti kndosh kng lavdie, por jo edhe ti thuash se sht nisur rrugs s paqart drejt ardhmris. Ky moment i mosdhnies mundsi gazetarit m t mir t Flaks s vllazrimit t ndjek punn e Kongresit t par t PPD-s, si dhe tentimi q nga foltorja e kongresit t diskreditohen edhe disa publicist t tjer q kishin thn ndonj fjal t but kritike ndaj udhheqsve
82

partiak, nuk u bn shenja njohse t ktij kongresi, por mbetn shenja paralajmruese pr at se nga diktatura e mparshme ideologjike, shqiptart ishin katandisur drejt rrugs q t bhen pron e partis. Pra, t mos ken parti t vetat, por parti t cilat e kan popullin n duar. Kongresist e PPD-s morn prshndetjet e t gjith faktorve me rndsi politike nga Shqipria dhe Kosova. Punn e tyre e ndiqnin me adhurim si tetovart q kishin kthyer syt nga Pallati i Kulturs ku mbahej kongresi, poashtu edhe t gjith shqiptart tjer t Maqedonis q lutjet i drgonin drejt Meks s tyre t vetme politike t athershme Tetovs. Si dikur n kongreset e Lidhjes Socialiste, edhe n kt kongres t PPD-s, n rendin e par ishin ulur edhe kryesuesit e Bashksis Islame t Maqedonis, me ka u b e qart se edhe institucionet q nuk kishin t bjn me pushtetin dhe politikn, tani m ishin partizuar, ishin br shrbtore t partive dhe si pasoj n t ardhmen gjithnj e m shum do bhen instrument i lojrave partiake. Por, prpos fjalve t mdha t dgjuara npr mitingje dhe zgjedhjeve t organeve partiake, kongresi i par i PPD-s nuk vu thuajse asnj udhrrfyes t qart se nga do shkonin shqiptart e Maqedonis n t ardhmen. Dhe mbase kongresi i par i ksaj partie, i prshkuar nga euforia dhe triumfalizmi, do pasqyroj edhe t ardhmen shqiptare njdekadshe kur ata, t udhhequr nga partit e tyre q shum premtonin dhe thuajse asgj
83

nuk realizonin, do prpliten n shtratin e ambicieve t mdha, n krevatin e premtimeve t kota partiake dhe realizimeve t vogla. Por, n mos m shum, Kongresi i par i PPD-s edhe njher u drgoi porosi forcave politike t etnitetit maqedonas se nj pjes e popullats s ktij shteti shqiptart - ishte nisur rrugs q t realizonte ndrrn e vet t bhej shtetformues n Maqedonin, n shtetin t cilin etniteti maqedonas e ndjente vetm si t vetin, e t pandashm me t tjert. ndrr t ciln duhej ta bnin jet ata q e donin kt njsoj sa edhe zgjedhsit e vet parlamentart e PPD-s - por t cilt mbase nuk dinin se si mund ta arrinin at cak. Ndoshta ata ishin edhe ishin t hutuar nga nj koh kur dokund serbt shpallnin autonomit e tyre, kur nacionalistt e t gjitha ngjyrave nguteshin t shnonin dukshm se deri ku ishte territori i tyre. T kapur nga kthetrat autonomiste dhe nacionalromantike, udhheqsit e PPD-s luhateshin mes mundsis edhe ata t shpallnin autonomin e tyre ne prbrje t Maqedonis dhe mundsis q shqiptart t njiheshin si popull shtetformues n kushtetut po aq sa edhe maqedonasit etnik. Andaj, edhe n kt periudh, veprimet e ksaj partie do shkojn nga referendumi pr Autonomin kulturore dhe politike t emruar si Ilirida, e deri te mosmiratimi i kushtetuts s Maqedonis. Gj q shtonte hutesn te shqiptart, i bnte t ndjeheshin si n mjegulln e paqartsis se cila do ishte e ardhmja e tyre n Maqedoni, dhe njkohsisht, kjo luhatje politike e PPD-s mes koncepteve t skajshme,
84

zgjonte dyshime te t gjith t tjert se cili ishte qllimi i vrtet politik i shqiptarve t ktushm. Se PPD-ja ishte parti e cila edhe te bishti kishte kok nuk dihej nga ec e ku shkon - ndoshta m s miri e shpjegon periudha pas rnies s qeveris s Klusevit, kur u formua qeveria e par partiake e Maqedonis, e udhhequr nga Lidhja Socialdemokratike e Maqedonis, n krye me Branko Crvenkovskin. Pjes e koalicionit t athershm qeveritar u b edhe PPD-ja . Q do t thot, ajo tani u b edhe pjestare direkte e nj ekzekutivi q ishte shum dorshtrnguar ndaj shqiptarve. Apo aq m shum, PPD-ja u b pjes e koalicionit qeveritar n koh kur as q mund t bhej ministr ndonj shqiptar i cili nuk kishte edhe certifikatn e besueshmris s Kiro Gligorovit, kshtu q prfaqsuesit e athershm n qeverin e par partiake t Maqedonis, u gjetn n nj pozit t uditshme: t jen prfaqsues t shqiptarve, por n shrbim t nj ekzekutivi q donte ti mbaj shqiptart t heshtur. Dhe, mbase kjo pozit ata i onte t funksionojn her si opozit n qeveri, e her si zbuts t krkesave t popullit t cilin e prfaqsonin. Njjt funksiononte edhe partia t ciln ata prfaqsonin: ishte pjes e koalicionit qeveritar, por kundrshtonte disa nga proceset q do e onin Maqedonin m tej, drejt mvetsimit t plot. Kto kundrthnie t t qenurit njkohsisht edhe opozit edhe pozit, do e ojn PPD-n t mos ta votoj Kushtetutn republikane, t krkoj nga shqiptart t mos prkrahin referendumin pr
85

pavarsin e Maqedonis, e m von bile t drgojn shkresa npr institucionet ndrkombtare q ato t mos e njohin pavarsin e ktij shteti. I pyetur nga gazetari i Sllobodna Dalmacis se pse kryesuesit e ksaj partie krkojn nga bashksia ndrkombtare t mos e njeh Maqedonin si shtet t pavarur, sekretari i PPD-s i asaj kohe, Mithat Emini do prgjigjet:Ne nuk jemi kundr pranimit t Maqedonis, por krkojm q n t, t na garantohen t gjitha t drejtat. Minimumi q krkojm sht barazia e plot e shqiptarve me t tjert. Asgj m shum, dhe asgj me pak! Nuk jemi pr asnj shkputje, por deri n fund do e mohojm Maqedonin si demokratike, derisa shqiptart jan n kt pozit! (Sllobodna Dalmacia 28 nntor, 1992, f. 15). Kjo deklarat shpjegon shum. Si pozitn e PPDs n koalicionin qeveritar, po ashtu edhe pamundsin e ksaj partie t definoj veprimin e saj politik. Dhe si e till, ajo pr nj koh t gjat mbeti e ngrthyer nga nevoja t dshmohet se sht pr nj shtet t pavarur, por se njkohsisht, nuk do e njeh pavarsin e atij shteti derisa shqiptart jan n pozitn e qytetarve t tjer. Apo thn ndryshe, PPD-ja do merrte pjes n institucionet shtetrore, por nuk do e prkrahte Maqedonis si shtet i popullit shtetformues etnitetin maqedonas. N nj pozit t till, PPD-n do e gjejn shum ngjarje t mvonshme t cilat i frynin zjarrit t mosmarrveshjeve ndretnike. N at pozit, t pa pozicionuar, PPD-ja do jet edhe n vitin 1992 kur ndodhi e Premtja e zez n Bit Pazarin e Shkupit,
86

kur shkaku i burgosjes s nj t mituri cigareshits, reaguan shqiptart. Dhe menjher pas reagimit t tyre ndrhyri me dhun policia maqedonase, dhe pa dashje u vran katr viktima t pafajshme. Pra, kjo ngjarje ndodhi asokohe kur PPD-ja ishte pjes e qeveris, pjes e atyre q e prdorn dhun mbi shqiptart. Dhe mbase rasti i Bit-Pazarit ishte dorashka e par e hedhur mbi fytyrn e shqiptarve q tu dshmohej se kishin dy zgjidhje: ose do bheshin t dgjueshm, ose do hanin dajak. Se sa superior, n at koh, ndjeheshin qarqet politike maqedonase, m s miri dshmon e hna pas ngjarjes tragjike t s premtes, dita kur u b varrimi i Shemsedin Ibrahimit (38), Safet Fejzullahut (32) dhe Sulejman Memishit (26) (n kto ngjarje u vra edhe Viktoria Geshovska). Dit pasi ishin rralluar komentet e analitikve maqedonas, t ngjashm me at t Ana Panovsks n RTM, ku pr kto ngjarje ajo i akuzonte politikant shqiptar se qndrojn pas ktyre ngjarjeve dhe prkrahin kontrabandn n Maqedoni. E hna pra, pasi Ministri i athershm i Punve t Brendshme, Frkovski kishte dhn vlersimet e veta lidhur me kto ngjarje duke theksuar se edhe n perndim n raste t tilla policia sht e vrazhd. E sa i prket asaj t hne kur u b varrimi i tre viktimave t pafajshme nga ballafaqimi i protestuesve shqiptar me policin maqedonase, ja si e prshkruan at dit reporteri i t vetmes gazet t asokohshme n gjuhn shqipe, Flaka e vllazrimit, e q shpjegon shum pr klimn politike t asaj kohe: E hn. arshia e vjetr sht
87

e zbrazur. Shitoret t mbyllura. Aty ku ditve t tjera nuk mund t kalohej nga strshitsit e ndryshm, nuk ka asnj njeri. Prball (nga stacioni policor i Bit pazarit) vijn dy njsi policore. Me uniforma t reja, kaska t shtrnguara, t heshtur, me automatik n duar dhe menjher, aty ku ditve tjera mund t blije cigare me mim dyfish m t ult se ai npr shitore, polict ndahen n dy grupe. T rreshtuar dhe t heshtur vazhdojn ecjen rrugve t arshis. Kan dal t na mbrojn, apo t mbrohen nga ne?, pyet nj plak. Nse kan dal t na mbrojn, duhet t na tregojn se nga na vjen rreziku. Por, nse kan dal t mbrohen dhe dik ta mbrojn nga ne, duhet tu thuhet qart: vall kur keni qen t rrezikuar nga fmijt tan t cilt shesin cigare q t mund t blejn ndonj pallto t ngroht pr dimr? ...Pra dit e hn. Dit kur u varrosn tri viktimat e pafajshme. Pasdite e dits kur n Butel u shnuan tri shenja t ksaj kohe plot menduri dhe amoral. Nga t gjitha ant e arshis s Vjetr polic. Nga ana e kundrt e Urs s Gurit, n qendr t Shkupit, ka gjithashtu grupe policsh, por ata jan civil. Qeshin dhe bisedojn duke u shtir se jan kalimtar t rastit. Domethn, polict e din nga cila an mund t vij e keqja: nga pjesa ku jetojn shqiptart, ku ka strshits cigaresh, devizash, qeseve t najllonta...!? Nga ana e kundrt e Urs s Gurit, aty ku jan disko klubet dhe godinat e larta, fmijt mbase nuk kan nevoj t shesin cigare: jan npr banesat e ngrohta, pran TV ekraneve, me plot emisione pr fmij n gjuhn e tyre amtare
88

nprmjet t cilve edukohen dhe arsimohen. Dhe nuk jan t mendur ta kalojn kot ditn n BitPazar... Ende sht e hn. Dit kur MPB-ja jep deklarata se jan ndrmarr t gjitha masat q t mos ndodh ndonj konflikt. Duke i shikuar ku jan koncentruar njsit policore, bhet e qart se nga cila an MPB-s e pret rrezikun. Pra konfliktet mund t ndodhin atje diku, n pjesn ku banojn shqiptart dhe m tutje. Ndrsa matan Vardarit, aty ku banojn kryesisht ata t etnitetit maqedonas, do gj sht n rregull dhe del se andej jetojn vetm dashamirsit e ktij shteti! Ndrkaq, thuajse askush nga mbrojtsi e Maqedonis nuk pyet veten vall pse ana veriore e Shkupit prodhon strshits? Vall, mos mendojn se shqiptart strshitjen e kan dika gjenetikisht t trashguar, deformim q nga lindja? Apo se prindi shqiptar sht veanrisht i lumtur kur e sheh fmijn e vet si dridhet nga t ftohtit duke i lutur kalimtart t blejn nga ai ndonj kuti cigaresh? Reagime t ktilla t policis n do shtet t perndimit jan t rndomta, bile m t ashpra! deklaron ministri i Punve t brendshme. Por, ministri harron t theksoj dika qensore: n shtetet e Perndimit, fmija 14-vjear nuk keqtrajtohet nga policia sikur t shiste edhe drog, dhe pa pranin e ndonjrit nga prindrit nuk ohet n hetime. Ministri harron edhe dika m t rndsishme: n shtetet e Perndimit policia nuk vrapon pas strshitsve t rrugs, por gjurmon burimet prej ku vijn maunat q sjellin mallin pr shitje. Aq m
89

shum, n shtetet e Perndimit nuk mund t ndodh q policia t vrapoj pas ndonj t mituri, q znia e nj strshitsi t cigareve t paguhet me katr viktima t pafajshme. N shtetet e Perndimit, n raste t tilla ministri i policis bn vetm nj gj: ofron dorheqje. Sepse katr viktima nuk jan pak edhe pr rrethana lufte, e lere m pr nj aksion q n shtetet e Perndimit mund t jet bile edhe m i ashpr, por kurrsesi jo me viktima. Me hyrje npr shtpi, me burgosje pa lidhje, me trishtim t banorve t nj qyteti t tr. Mos vall Frkovski me t vrtet nuk e din se nga bursa e zez e Bitpazarit m shum fitojn bosat e tij q lirshm i fusin n shtet maunat e padoganuar prplot cigare... (Flaka e vllazrimit, 11 nntor, 1992, f. 12). Ky prshkrim i nj dit t largt kur u b varrimi i shqiptarve t par t rn n Maqedonin demokratike, shpreh qart pozitn e pushtetarve t athershm shqiptar: pozitn e atyre q ishin n qeveri, por nuk qeverisnin. E kjo pozit do mbetet e till pr shqiptart e Maqedonis thuajse deri n vitin 2001, mirpo gjithmon duke e pasur parasysh se qeveritarve t par shqiptar askush nuk mu tua mohoje vlerat profesionale, por nuk bn gj pasi ishin t dirigjuarit e Gligorovit, e jo nga partit t cils i takonin. E m von, ministrat shqiptar do ishin t dgjueshmit e partis, por t paaft t vepronin shkaku se partit shqiptar propozonin kandidat q kishin thuajse vetm nj vler: poltronizmin ndaj udhheqsve partiak.

90

Hapja e tregjeve partiake

E ndodhur n hapsirn q ndante pamundsin t korrigjosh gabimet e bra dekada me radh sa i prket pozits s shqiptarve, dhe dshirs s zgjedhsve q sa m shpejt t realizoheshin ndrrat e kahmome pr barazi t plot me t tjert q jetonin n Maqedoni, e ndrtuar si nj lvizje gjithpopullore, e cila ngrthente n vetvete t gjitha grupet e interesit t shqiptarve t ktushm, e udhhequr edhe nga individ q nuk arrinin ta lexonin drejt orn e rrjedhave politike n shtet e rajon, e zhytur n vetplqimin dhe arrogancn e atyre q papritur u bn autoritete t cilve u prkulej populli npr rrug dhe kafenet e fshatrave, e kapur n kthetrat edhe t aktivistve t cilve ende nuk u ishte thar djersa nga ndrtimi i socializmit, e ndodhur n duart e t ardhurve nga e djeshmja e t cilt prnjher donin t duken si t sotm q njohin shenjn e t nesrmes, PPD-ja thuajse ishte e dnuar t dshtoj para se t arrij t shoh nga sht nisur e ku ka arritur. Katr vitet e para n qeveri dhe n parlament mjaftuan t shihet se PPD-ja e dinte se sht nisur nga Tetova, por nuk e dinte cila rrug t onte drejt realizimit t ambicieve politike t shqiptarve t ktushm. Apo, edhe nse e njihte
91

cakun, nuk arrinte kurrsesi t bind zgjedhsit se sht nisur drejt tij dhe nuk e ka gabuar rrugn. Kshtu q, veprimi i saj parlamentar, gjat periudhs 1990-1994, mund t vlersohet si rropatje e atij q don t arrij diku, por pret dikush tia tregoj rrugn nga t shkoj. Dhe, pas katr viteve bashkqeverisje n koalicionin qeveritar t Crvenkovskit, pas katr viteve diskutime t zjarrta t parlamentarve shqiptar nga foltorja e parlamentit - ku n mos me shum, i befasuan maqedonasit etnik se sa rrjedhshm e flisnin gjuhn e tyre - nga nj parti e shpress s madhe, PPD-ja morri prmasat e nj dshtimi politik t shqiptarve t Maqedonis. Parlamentart dhe pushtetart e PPD-s, e kishin humbur betejn thuajse n t gjitha frontet prball politiks gligoroviane, e cila ndaj krkesave shqiptare sillej si shtpiari ndaj lypsarit: jepi aq sa e ke t teprt, e jo aq sa i duhet atij q i mungojn thuajse t gjitha! Duke qen n opozit me ata me t cilt bashkqeveriste, katr vitet e para t veprimit parlamentar t PPD-s, u bn simbol i nj veprimi politik n kufi me t pakuptimtn: t jesh pjestar i qeveris, e cila duhet t zbatoj ligjet q jan t dmshme pr popullin q e prfaqson dhe q sht dorlir ndaj shqiptarve vetm kur duhej t prdoreshin kordont policore. Q do t thoshte, t bhesh mbules e veprimeve t cilat ngadal, por pandrprer, ia brenin autoritetin ksaj partie tek zgjedhsit e saj, dhe e harxhonin durimin e shqiptarve t ktushm. Me ka n njfar mnyre,
92

PPD-ja u b pjes e politiks gligoroviane, e cila elementin shqiptar n Maqedoni e konsideronte si fatkeqsi me t ciln duhej t msoheshin t jetojn maqedonasit etnik. Apo q ndaj krkesave t shqiptarve t ktushm sillej si i smuri kronik, i cili gjithmon pran vetes mban ilarat e duhur sa t mos lejoj smundja tia shkatrroj tr imunitetin e trupit. E ky ila, t cilin Gligorovi e prdorte pr ta mbajtur sadopak t shndosh trupin shumetnik t Maqedonis, ishin mu prfaqsuesit e PPD-s n qeveri dhe n parlament. Ku edhe u jepnin legjitimitet vendimeve qeveritare edhe ather kur pushtetart shqiptar as q e dinin se ka kishte ndrmend t ndrmerrte qeveria lidhur me ndonj krkes t shqiptarve. Kshtu q fundin e mandatit t par, parlamentart dhe qeveritart e PPD-s e pritn si ata q kishin filluar t harxhonin dhjamin e vet durimin e popullit. Dhe u kishte mbetur vetm edhe nj mundsi q t mbijetonin: pamundsia e popullit t gjej alternativ tjetr politike m joshse se ajo ekzistuesja. Pra, sa i prket rolit t parlamentarve shqiptar, ai thuajse katr vite karakterizohej me fjalimet e zjarrta kundr ligjeve diskriminuese pr shqiptart, t cilat miratoheshin edhe pa plqimin e tyre. E sa u prket ministrave shqiptar n qeverin e Crvenkovskit, veprimi i tyre mbetej i padukshm pr publikun, por mund leht t paragjykohej se aty ku ishin, askush nuk i pyeste pr asgj. Fakt t cilin do ta pohoj edhe vet njri nga ministrat e athershm, i cili gjat ngjarjeve t prgjakura n Gosti93

var, publikisht do e pranoj se askush nuk i kishte informuar pr aksionin policor n Tetov e Gostivar. Pra, aktiviteti katrvjear i PPD-s n parlament dhe qeveri, thuajse ishte n kundrthnie me vetveten: at q kundrshtonin parlamentart shqiptar, duhej ta zbatonin ministrat e PPD-s. Ajo q parlamentart e thoshin nga foltorja e kuvendit republikan q ta bindnin popullin se sa aktiv ishin pr t mbrojtur interesat e shqiptarve, u shrbente si mbules ministrave t cilt ishin thuajse kukulla n qeverin e Crvenkovskit. Kshtu ndodhi edhe kur u miratua ligji pr shtetsi dhe regjistrim t popullats, kshtu ndodhi edhe me shum ligje tjera q n t vrtet shkonin n vijn e asaj q nnvizon Dr. Ali Aliu n tekstin e tij Tjetr kush vendos pr pjesmarrjen n Qeveri ku thot: Kto ligje u miratuan n parlamentin e Maqedonis n frymn e nj deputeti t VMRO-s q afrisht tha kshtu n nj seanc: le t dihet botrisht se shteti maqedonas sht i interesuar t rris numrin e popullats maqedonase, t rris prqindjen e maqedonasve n prbrjen e trsishme t popullats, q do t thot ishte jetsisht i interesuar q ta zvogloj prqindjen e jomaqedonasve n shtetin maqedonas! Le t dihet botrisht pra se parlamenti i Maqedonis do t miratoj, sot e tutje, ligje n kt frym! M konkretisht e m qart nuk kishte si t thuhet. Pikrisht n kt frym u soll ligji pr shtetsi dhe pr regjistrim. (Flaka e vllazrimit 8 prill 1995). Dihej botrisht se n drejtim shkonte Maqedonia, por nuk dihej nga ishin katandisur
94

prfaqsuesit e shqiptarve n parlament dhe n qeveri. Pala maqedonase gjithmon i thoshte gjrat hapur, ashtu si i kishte hije arrogantit dhe mosprfillsit, ndrsa prfaqsuesit e PPD-s, her belbzonin, e her brtisnin. Apo thn m mir, qeveritart e PPD-s belbzonin q t mos i kuptonte njeri se si ndjeheshin kur zbatonin ligjet t cilat i kishin kundrshtuar bashkpartiakt e tyre n parlament, e parlamentart e PPD-s e qortonin qeverin e cila propozonte ligje q ishin t papranueshm pr shqiptart. Aty ku ndodhte abordazhi i ktyre belbzimeve t qeveritarve shqiptar dhe britmave t parlamentarve t PPD-s, ngrihej avulli q bhej mjegull, e ua pamundsonte shqiptarve t shihnin se vall pjesmarrja e PPD-s ne qeveri i dmtonte apo u sillte ndonj t mir. Se vall ishte e mundur q demokracia pr ata t ishte m dorshtrnguar se socializmi, dhe kshtu PPD-ja t mos arrinte t rikthente as disa t drejta t cilat shqiptart i kishin qysh n kohn sa ishte gjall Titoja dhe Jugosllavia e tij, si pr shembull shkollat e mesme n gjuhn amtare dhe Akademin Pedagogjike, t cilat ishin mbyllur n dekadn e tet t shekullit t njzet. Hamendja se fitonin e humbnin me pjesmarrjen e PPD-s n qeveri, i oi shqiptart q t peshonin se vall PPD-ja kishte br hap t mir me hyrjen n koalicionin qeveritar t Branko Crvenkovskit, apo me kt vetm ishte b stoli e nj sistemi i cili nuk kishte pr qllim t ndrtoj institucione shtetrore q do kujdeseshin njsoj pr
95

t gjith qytetart e shtetit. Dhe kishte peshore qe dshmonin se, sikur PPD-ja t mos ishte pjes e qeveris s athershme, shumka do shkonte m ndryshe dhe pr shumka Maqedonia nuk do kishte mbshtetjen ndrkombtare. Si kishte edhe peshues q tregonin se kandari i tyre peshon n ann q thot se, m mir t jesh brenda n kala edhe kur nuk bn pun n te, sesa t jesh jasht mureve t saj nga tjetri mund t t pshtyj kur t doj. Dhe mbase e vrteta qndronte diku n mes t ktyre vlersimeve t skajshme: n at se ishte mir q PPD-ja merrte pjes n parlament - ku n mos m shum i afirmonte krkesat shqiptare - por mbase gabonte q i jepte legjitimitet nj qeverie e cila thuajse pun parsore kishte t mbronte Maqedonin nga rreziku shqiptar. Mbase, kjo do ia mundsonte ti ik rrezikut q n parlament t ishte opozit e bllokut politik t etnitetit maqedonas, e n qeveri bashkveprimtare e Crvenkovskit. Kshtu q edhe vet PPD ja thuajse u hutua duke vepruar si opozit q merrte pjes edhe n koalicionin qeveritar dhe nuk arriti t vrej me koh se n betejn me politikn gligoroviane, thuajse gjithmon fitonte pala e etnitetit maqedonas. Pra, e trullosur nga nj veprim jo i natyrshm partiak, kryesuesit e PPD-s nuk arrinin ta shihnin se e harxhonin besimin dhe durimin e shqiptarve, dhe se kjo parti ngadal, por sigurt shndrrohej n nj kujtim t largt romantik t viteve t mitingjeve prplot eufori e parulla, nga t cilt si dukej patn dobi vetm disa partiak q u punsuan si deputet apo ministra. E t cilt mbase
96

shpejt filluan t dehen nga ndjenja se ishin burrshtetas me nam e nishan, e kshtu t dehur harruan se at q ata hanin e pinin, e paguante populli, se sofrn ku ata ngiheshin, mund tua largonte ai q ua kishte shtruar zgjedhsit e ktushm shqiptar. Shikuar nga kndi i demokracis klasike, vitet e para t parlamentarizmit shumpartiak n Maqedoni, nuk mund t vlersohen drejt nga kndvshtrimi i pastr i partive n pozit dhe opozit. Sepse, n Maqedonin shumpartiake, kufiri pozit - opozit ishte nyje ku lidheshin blloqet etnike partiake, q pr shumka ishin n pozita t kundrta. Maqedonia kishte nj parlament tjetr ku rolet ishin t prcaktuara pavarsisht numrit t deputetve n kuvendin republikan. E ai ishte parlamenti etnik ku shqiptart gjithmon kishin prball vetes thuajse t gjitha partit e etnitetit maqedonas, t cilat grindeshin mes veti si pozit dhe opozit pr shum shtje, por jo edhe pr qndrimin e tyre t prbashkt kundr krkesave shqiptare. Dhe kjo ishte brava elsin e s cils PPDja nuk mund ta gjente dot q t hapte dern e t ishte m frutdhnse. Ajo brav n t vrtet kishte tre elsa, e t cilt, si duket, PPD-ja e athershme kurr nuk arriti ti zbuloj se ku ndodheshin, kush i fshehte dhe si t hapnin dern. I pari ishte ai t cilin mbante n duar kryetari i athershm, i cili mosrealizimin e krkesave shqiptare e arsyetonte me rrezikun q i kanosej shtetit nga nacionalistt e etnitetit maqedonas, t cilt mund t
97

radikalizoheshin m shum nse u bheshin lshime shqiptarve. Dhe PPD-ja assesi nuk e kuptonte se sa u prket krkesave shqiptare, Gligorovi nuk kishte qndrim aspak m ndryshe se VMRO DPMNE-ja, se antishqiptarizmi i disa qarqeve politike t etnitetit maqedonas atij vetm ia mundsonte ta mbuloj vetveten. elsi i dyt ishte ai q e mbante kryeministri i athershm Crvenkovski, i cili shpejt e kuptoi se partiakt e PPD-s, t etur pr pushtet, leht bheshin t dgjueshmit e tij e jo t partis q i kishte sjell aty. Kshtu q shumica e atyre q uleshin n kolltukt qeveritare, e humbnin lidhjen me udhheqsin partiak dhe bnin mos t jen t plqyer nga kryeministri. elsin e tret e mbante n duar vet udhheqsia e PPD-s, por mbase, n lidhsen e elsave, ai u ishte ngatrruar me ato t veturave luksoze t cilat i vozisnin dhe t banesave q ua jepte shteti pr t qen m komod. E ai els kishte t bj me gjetjen e formuls se si n ecje, kjo lvizje gjithpopullore t bhej parti, apo edhe t bnte zgjidhje se a do t vepronte si parti n pozit, apo n opozit, se a do merrte rolin q ua kishte prcaktuar fati shqiptarve t jet opozit etnike. Sikur ta sqaronte kt, PPD-ja edhe do e prcaktonte leht pozitn e vet si n parlament ashtu edhe n qeveri. Pra, ose do bnte luft politike kundr pozits etnike t quajtur maqedonase, ose do zhvillonte aktivitet partiak q nnkupton t mos nisesh nga parimi ne jemi populli. Pastaj, PPD-n do e kushtoj shtrenjt bindja e kryesuesve t saj, t cilt mendonin se ishin t paz98

vendsueshm. Kjo bindje ata i bnte aq t shurdht sa mos ta dgjojn me koh zhurmn q e bnin, n radht partiake, t paknaqurit me veprimin e partis s tyre. E q paralajmronte se PPD-ja shkonte rrugs s shtatznive t shpeshta t cilat do ta bnin nn t shum partive t reja shqiptare. Ishte nisur rrugs e cila, ndoshta ishte edhe e pashmangshme pr nj lvizje gjithpopullore, e cila u tregua e paaft q ta kuptonte me koh se nuk ka parti e cila mund ti bashkoj n vetvete t gjitha grupet q, shpeshher, kishin interesa kundrthnse. Se forca politike q mund ti bashkoj interesat e t gjitha grupeve, nuk ka gjinin femrore, por at mashkullore dhe nuk quhet parti por front gjithpopullor. E frontet jan t nevojshm pr revolucione, e jo pr ovulim t natyrshme t koncepteve politike. Por, kishte dika edhe m keq se kjo, e q i ndodhi PPD-s. E ajo ishte e vrteta se kjo parti bnte przierjen e veprimit q i kishte hije frontit gjithpopullor, me at q i shkon pr shtatit vetm partis. Pra, PPD-s i ndodhi t vishet me petkun e partis, por t ngrohet nn kapotn e lvizjes, e cila do e prfshij gjith popullin. Lvizje q duheshte ti realizonte interesat e tr shoqris shqiptare, edhe t shoqats s berberve, edhe ato t profesorve, edhe Bashksia Islame t Maqedonis edhe t organizatave t ateistve, edhe t feministve, edhe t klubeve t burrave q e din se gruaja e ka vendin te kmbt e burrit. PPD-ja thjesht u humb diku n ambiciet ireale t kryesuesve dhe aktivistve
99

m t spikatur t saj, t cilt popullit ia ofronin t mundshmen - q ishte thuajse barazi me zero, dhe shtireshin se ecin rrugs e cila t on drejt realizimit t ambicieve kolektive t shqiptarve t ktushm. Pra, PPDja realizonte ambiciet e nj rrethi t ngusht partiak, e kt duheshte ta shes n tregun politik si t arrir kolektive. Mirpo, kt populli e kuptoi para se kryesuesit e PPD-s ta vrenin se edhe brenda partis kishte t atill q e dinin se me kt lvizje gjithpopullore, demokratizimi i shqiptarve bhej gjithnj e m i palvizshm, mbetej n vend. Kshtu q ende pa e prfunduar mandatin e par parlamentar dhe qeveritar, PPD-ja u prball me rrymat brenda partiake t cilat nuk ishin t knaqura as me strukturn udhheqse t partis, as edhe me veprimin e prfaqsuesve t saj n qeveri e n parlament, ku treguan nj aktivitet pasiv. Andaj edhe t krijohej prshtypja se vetm kryesuesit e ksaj partie nuk e vrenin se n partin e tyre e kishin nisur betejn ata q kishin ambicie t ngjiteshin sa m lart, dhe sa m shpejt, n piramidn partiake. Si dhe ata q donin nj veprim m ndryshe t partis. Krahas ktyre betejave t brendshme partiake, edhe n Prishtin e Tiran ishte pjekur bindja se PPD-s i duhej nj udhheqsi e re, nj freskim i kreut t saj q do mundsonte faktorizimin e duhur t popullats shqiptare n Maqedoni. Prishtina dhe Tirana mir e kishin vrejtur se udhheqsia aktuale e PPD-s, i kishte humbur shqiptart e ktushm diku n mjegulln e nj politike e cila, sa i prket
100

pozits s shqiptarve n Maqedoni, as ndreqte as prishte gj. Se ajo thuajse u ishte nnshtruar koncepteve politike gligoroviane kur bhej fjal pr krkesat e shqiptarve: t priteshin koh m t mira q ato t realizoheshin. Dhe ndodhi ajo q ishte e pashmangshme. Qysh n vitin 1993 disa deg t PPD-s filluan hapur t tregojn paknaqsin e vet ndaj udhheqsis s PPD-s. Dega e Tetovs, si m e madhja, m e forta dhe m afr burimit, morri flamurin n dor dhe u b prijse e t paknaqurve ndaj veprimeve t PPDs. Sa pr fillim, dega e Tetovs nisi t shpaloste hapur at q e mendonin edhe shum t tjer: se udhheqsia duhej t riprtrihej, se duhej t rivlersoj veprimin e deriathershm. E kjo mjaftoi q kneta t dallgzohet dhe t largohej myshku nga siprfaqja e saj. Q pastaj t shiheshin t gjitha mbeturinat politike, t fshehura n fundin e saj. Mjaftonte kjo q t shihej se shumkush n kt parti mezi kishte pritur t del njri i cili i pari q do thot: duam ndryshime. Dhe kshtu filloi historia e re e shumpartizmit t shqiptarve n Maqedoni, q do ec rrugn deri te dhjetra parti, nga t cilat asnjra , prpos PDSH-s, nuk arriti t faktorizohej. E brthamn e PDSH-s e prbnin ata q bn mos ta coptonin PPD-n dhe t cilt deri n zgjedhjet e 2006-ts do i mbeten besnik vetm nj parimi t tyre: nxitjen e grindjeve ndrpartiake mes shqiptarve. Mbase kt do ua imponoj kodi gjenetik i trashguar qysh nga lindja dhe nga prindrit e tyre, njri prej t cilit thuhet se
101

mund t jet edhe nga strukturat policore t Maqedonis. Sido q t jet, me ndarjen e PPD-s, nisi rrugtimi i ksaj partie drejt margjinalizimi t plot t saj, rrugtim i cili vazhdoi deri te copzimi i faktorit politik shqiptar n prmasa perverse. Apo deri n ato prmasa sa thuajse do aktivist i PPD-s me ambicie t jet i pari, bri mos q t ket partin e vet. Kshtu pra filloi nj shumpartizm i ri i shqiptarve t Maqedonis, q n vitin 2006 do rezultoj si nj kamp grindavecsh, t cilt as t huajt nuk do mund ti onin t jen m t kujdesshm ndaj rivalve t tyre politik. E q shumpartizmi shqiptarve t nisej ksaj rruge, kontribut t veant dhan edhe Tirana edhe Prishtina. Sepse, menjher pasi PPD-ja u prball me rrymat brendapartiake, Tirana zyrtare u ngut t prdor kt situat pr t shtuar ndikimin e vet n hapsirn politike t shqiptarve t Maqedonis. Dhe kur e pa se forcohej krahu i Arbr Xhaferit - i cili asokohe ishte kthyer n Tetov si njeri q do mund ti bashkonte rrymat e konfrontuara brendapartiake t PPD-s - Shqipria zyrtare oi nj sinjal shum t papritur, q t tregonte se ciln an prkrahte: komentin pervers t ATSH-s, n t cilin thuajse t gjith udhheqsit dhe aktivistt m me emr t PPD-s shpalleshin si bashkpuntor t strukturave policore t ish Jugosllavis dhe Maqedonis. Dhe mjaftonte ky koment q udhheqsit e PPDs t gjunjzoheshin dhe ti takonin historis. Me ka u hap rruga pr kra102

hun e prir nga dega partiake e Tetovs, e cila nga fundi i vitit 1993, arriti t del n krye t Kshillit t Prkohshm t emruar n t ashtuquajturin Kuvend historik t Gostivarit". Ky kshill, t cilin e prbnin tre antar nga Tetova, dy nga Gostivari dhe nga nj nga Dibra e Struga, s shpejti do propozoj edhe mbajtjen e kongresit t jashtzakonshm t partis. Si shihej edhe nga prbrja e atij Kshilli, aty bnin pjes ata q t part kishin krkuar dorheqjen e kryesis s partis. N prbrjen e ktij kshilli mungonin prfaqsuesit e lobit shkupjan, i cili ishte rreshtuar n prkrahje t vijs s deriathershme t veprimit partiak. Dhe nse Tirana zyrtare kishte vendosur t merrte pjes aktive n prarjen e PPD-s, duke treguar hapur se qndronte pas krahut t Arbr Xhaferit, kryetari i Kolegjiumit ndrpartiak t shqiptarve, e njkohsisht edhe kryetar i LDK-s, si edhe ndaj shumka tjetr, edhe ndaj grindjeve brendapartiake n PPD-s, u soll me mosprfillje. Ky Kolegjium q moti ishte shndrruar n dika e mbetur vetm n letr dhe thuajse sa pr tia rritur namin Ibrahim Rugovs. Dhe si i till nuk ndrmori asgj kur filluan shenjat e para t prarjes s PPD-s. Pr m keq, nuk bri prpjekje as pr informim t drejt t opinionit pr at q ndodhte n kt parti. Ibrahim Rugova priste e prcillte prfaqsuesit e t dy krahve t PPD-s, t cilt e braktisnin zyrn e tij njsoj t bindur se kishin prkrahjen e LDS-s. Lidhur me kt, Dr. Ali Aliu shkruan: Duke mos qen i informuar mir dhe duke mos qen i qart n
103

qndrime gjat bisedave me ta, kryetari i Kolegjiumit u linte shteg bisedave q secili ti interpretonte n raste kur abuzohej n emr t tij, me justifikim se gjoja e ka parim t mos prgnjeshtroj n raste t ngjashme. Pra ai (mendon n Ibrahim Rugovn - v.i.) e konsideronte m t rndsishme mosprishjen e ktij parimi dhe imazhi, nga dmet q do sillte pr lvizjen politike t shqiptarve t Maqedonis, mossqarimi dhe mosdeklarimi i prer i tij lidhur me shtjen n fjal. sht e sigurt se asokohe, Kolegjiumi ndretnik, e sidomos kryetari i tij, mund t luanin rol vendimtar sikur t dilnin publikisht me qndrim t qart... (Flaka e vllazrimit, 6 prill, 1995). Prderisa Prishtina e prkrahu prarjen duke ndenjur ansh, Tirana veproi ashtu si do ia kishte zili edhe Enver Hoxha. Kshtu q tradhtart e shpallur si t till n komentin famkeq t ATSH-s, tashm kishin dhn dorheqje kolektive. Por, kjo fare nuk do t thoshte se ishte thyer plotsisht krahu partiak, i cili e dinte se me emblemn e PPD-s do mund t mbijetonte edhe ndonj vit n skenn politike t Maqedonis. Apo edhe q shpresonin se edhe t dobsuar do arrijn ta rimarrin veten, gj q n t vrtet kurr nuk do ndodh n t ardhmen. Kshtu q u b e dukshme se PPD-ja do ndahej, se asgj m nuk mund ti mbante bashk tradhtart dhe revolucionart e udhhequr nga kryesuesit e degs partiake t Tetovs. Kongresi i jashtzakonshm i partis ishte caktuar pr 12 shkurt t 2004. Kshilli pr prgatitjen e tij, n krye me Abdurrahman Alitin, do gj kishte
104

parashikuar, por jo edhe at se ditn e mbajtjet s tij, krahu i prir nga dega e Tetovs, do e braktiste salln. Dhe pas ktij kongresi, shqiptart e Maqedonis u bn me dy PPD, me ka filloi lufta mediatike se cila nga ato ishte PPD-ja e vrtet dhe kujt do i takonin vulat e partis. E n ndrkoh, populli kishte mbetur i vulosur me sindromn e prarjeve, q do e shoqroj deri n zgjedhjet e vitit 2006. Vulat e PPD-s asokohe i kishte marr krahu partiak nga i cili m von do lind partia me dy vula (me ato t PDSH-s dhe t PDP-s). Parti e cila gjat tr veprimit t vet do dallohet pr nga strategjia praj dhe sundo. E fillimet e veprimit politik t ksaj partie hasn n lloj - lloj pengesash. Kishte bile edhe krkesa q ajo t ndalohet, me arsyetim se ishte shum radikale. Pastaj nnkmbzat q i viheshin ksaj partie shkonin deri aty sa asaj i pamundsohej regjistrimi me arsyetim se simbolet ishin irituese pr marrdhniet ndretnike. Por, fati i ksaj partie qndronte aty se n krye t saj erdhi njeriu t cilit i besonin intelektualt e ktushm. Dhe besimin e vet e mbshtesnin n at se udhheqsit e ksaj partie ishin t rinj, pa hipotekat e qeveritarve dhe parlamentarve t mparshm t PPD-s. Si t till, atyre nuk u mungonte prkrahja nga pjesa m progresive e shqiptarve t ktushm t rinjve. Prkrahja e atyre q ishin ngir nga veprimi anemik i PPD-s s athershme. Dhe posa shqiptart u bn me dy parti njrn me vula e tjetrn t paregjistruar dhe ilegale t gjitha znkat ndrpartiake u ngulfatn nga zhurma
105

lidhur me t ashtuquajturn afera e armve kur u burgosn shum nga aktivistt m t dalluar t PPDs. Thuajse t gjith t burgosurit, ishin po ata q paraprakisht ATSH-ja e Tirans i kishte shpallur si tradhtar t popullit dhe spiun t policis sekrete Jugosllave. Kshtu q hutesa ishte e plot dhe populli e kishte vshtir t kuptonte se kush gnjente: pushtetart e Maqedonis q aktivistt m t spikatur t PPD-s i shpalln si element kundrshtetror, apo Tirana zyrtare e cila t njjtit i kishte njollosur si antishqiptar. Pra, asgj nuk ishte e qart dhe ajo paqartsi i shtonte dilemat se mos vall ekzistonte nj bashkveprim i koordinuar mes Shkupit dhe Tirans zyrtare q t dobsohej PPD-ja. Apo mos vall shqiptarve dikush qllimisht ua prziente atdhetart dhe tradhtart, q ata m n fund t mos mund ti besonin askujt, q mosbesimi t ishte i plot dhe mjegulla e paqartsive t merrte prmasa trishtuese. Si ndodhi n t vrtet gjat periudhs s mvonshme, kur udhheqsit e PDSH-s do prodhojn aq antishqiptar sa do ua kishte zili edhe Beogradi i kohve t Millosheviqit, dhe kur PPD-ja u katandis rrugs s margjinalizimit t vet. Pra, gjat periudhs kur n PPD filluan t ndrroheshin kryesuesit partiak thuajse do gjasht muaj, e PDSH-ja e jetonte periudhn e ndriimit t saj si komet e cila ra n hapsirn politike t shqiptarve t Maqedonis, pa e ditur ata se nga u erdhi dhe rrugtim kishte br deri sa kishte arritur n Tetov. Sa u prket kryesuesve t PPD-s, t ardhur pas
106

dorheqses s Nevzat Halimit, ata erdhn e shkuan ashtu si kalon hija q nuk l gjurm andej nga kalon. Nga t gjith ata, vetm Abdurrahman Aliti arriti q sadopak tia rikthej fizionomin e duhur ksaj partie. Por ai shum shpejt u gjet mes fushbetejs ku prplaseshin shtizat e lobit shkupjan dhe atij tetovar, mes dy taborve q prapseprap kishte dika q i bnte t duken si t njjt: pushtetin e donin m shum se partin dhe popullin. Andaj, duke u munduar t gjithve tua plotsoj ambiciet, Abdurrahman Aliti u nis rrugs, e cila nga lideri partiak e oi t bhet makro q kujdesej t jen t knaqura kurvat politike t partis q udhhiqte. Pra, Abdurrahman Aliti erdhi n krye t PPD-s pasi at kishin provuar ta drejtonin shum t tjer, por q nuk ia doln t qndronin n krye t saj. Ai erdhi n krye t ksaj partie pasi shumkush nga aktivistt e saj, e kishte shijuar grazhdin kalorik t pushtetit dhe kishin formuar bindjen se, parti e mir sht vetm ajo q shpejt t ngjit m lart se sa ku mund t t ojn aftsit personale. Dhe, duke e ditur se vet nuk kishin aftsit pr t qen udhheqs partiak, ata krkonin njeriun e duhur q edhe do ua mbante gjall partin edhe do ua mundsonte t arrinin atje ku synonin n pushtet. Pra krkonin prijs partiak i cili n ndrkoh do e respektonte rendin e ods s burrave, do vinte rend mes brrylshtyesve. Q do kishte autoritet dhe aftsi ti bashkonte rrymat partiake q pas coptimit t saj n dy krah, tani ishin m t shumta se kurdoher m
107

par. Dhe nuk gabuan me zgjedhjen e Abdurrahman Alitit si kryetar t PPD-s. Mbase edhe ai besonte se do arrinte t tejkalonte mosmarrveshjet mes krahve t ndryshm t cilt tani e dinin se sa leht ndahet partia, q kishin fituar imunitet ndaj krkesave t popullit dhe ishin br t shurdhr ndaj thirrjeve q t mos lejonin degzimin e mtejshm t inateve shqiptare, e i cili mund t onte deri aty sa do vendbanim shqiptar t kishte partin e vet. Gjithsesi se, Abdurrahman Aliti nuk ishte njeri i rastit. Si jurist i aft ai kishte psuar qysh n vitet e tetdhjeta t shekullit t njzet, n vitet e diferencimeve t shumta q u bheshin shqiptarve t shkolluar. Pastaj, Aliti kishte t gjitha tiparet e njeriut me veti t larta njerzore, njeri q nuk lakmonte gjithaq piramidn e lart shtetrore. Si i till, ai shpejt do bhej i pranueshm pr t gjitha rrymat e PPD-s. Pa dyshim se si i till, ai plotsonte nj kusht i cili e bnte t pranueshm pr t gjitha fraksionet partiake: t gjithve ua mundsonte q t papenguar ta prdorin emblemn partiake pr t realizuar ambicie personale. Kjo mjaftonte q t kishte mbshtetjen edhe t dhelprave partiake, t cilat ishin t msuara ti adaptoheshin do klime politike, por vetm nse ua siguroje nj kolltuk t but ku do onin jet t rehatshme, duke aktruar lodhje nga kryerja e punve kombtare dhe shtetrore. Kshtu q, ai do arrij t v baraspesh mes lobit shkupjan dhe atij tetovar. Pra, mes dy krahve t partis q edhe vite me von, her pas
108

her, do arrijn deri te pragu i ndarjes mes veti, por gjithmon do pajtohen, edhe at jo pse i kishin afruar platformat politike, por pse e dinin se t ndar do i humbin t gjitha mundsit t bheshin ministra, parlamentar apo ambasador dhe drejtor t ndrmarrjeve publike. Abdurrahman Aliti shpejt u gjet n nj pozit t uditshme t mos merrej me partin, e as me modelimin e aktiviteteve t saj, por t ket rolin e drejttrajtimit t ambicieve t atyre q e prkrahn dhe e solln n krye t partis. Ai shpesh i ngjante dirigjentit t cilit asnj nga instrumentistt nuk ia hidhte syt. Dhe kshtu edhe PPD-ja e pas zgjedhjeve t dyta parlamentare - ato t vitit 1994 nga lvizje gjithpopullore, u b klub i karrieristve t kategorive t ndryshme. Ndrsa Abdurrahman Aliti u b kryetar i ktij klubi, dhe ishte ai i cili duhej t kujdesej q asnj antar t mos ndjehej i nnmuar dhe i ln m posht se t tjert, e t cilt shenj njohse kishin famn e dikurshme t PPD-s. Asokohe LSDM-ja u mundua mjaft ta ndihmonte PPD-n q ta rimerrte veten. Mbase Crvenkovski ndrkoh e kishte kuptuar se m leht do e kishte me t dgjueshmit e PPD-s, se sa me radikalt e Arbr Xhaferit, t cilt asokohe lre q nga goja nxirrnin zjarr, por flaka e tij gjithmon shndrrohej n shqiponj dykrershe. Andaj, LSDMja bri mos q ta bllokonte veprimtarin e PDSHs. Por, Alitit t kujdesshm q t mos nxiste grindje brendashqiptare, as q i shkonte ndr mend t
109

prdorte kt prparsi dhe pozitn e partis parlamentare dhe qeveritare. Pastaj, PPD-ja e kishte t garantuar fitoren e vots shqiptare n zgjedhjet parlamentare t vitit 1994, shkaku se PDSH-s nuk i lejohej veprim i lirshm politik. Por, mu kjo pozit e athershme, PDSH-s ia garantoi ardhmrin. E gjat ksaj ardhmrie disavjeare Arbr Xhaferi do bj mos ta brej sa m shum trupin partiak t PPD-s, do bj t pamundurn t imponohet si parti m dominante te popullata shqiptare e ktushme, edhe pse kurr nuk do e arrij kt. Sepse sa m shum plakej PDSH-ja, aq m e dyshimt bhej e kaluara e saj rinore pr shqiptart e Maqedonis, sa m atdhetar bhej Arbr Xhaferi, aq m shum shqiptart e ktushm flisnin pr pasurin e tij n Prishtin. Kshtu q PDSH-ja kurr nuk arriti t fitoj besimin politik t shumics s shqiptarve t Maqedonis, por Arbr Xhaferi arriti t bhet dy her pjes e koalicionit qeveritar t udhhequr nga VMRO-DPMNE-ja. Dhe gjithmon duke e arsyetuar kt si vepr atdhetare q ndihmonte demokratizimin e shoqris s shqiptarve t Maqedonis. E n ndrkoh, Abdurrahman Aliti dshtonte prball Xhaferit mbase pse nuk dinte t aktroj rolin e atdhetarit t rrejshm. Gjat pjesmarrjes s saj t dyt n pushtet dhe n parlament, PPD-ja u b parti me nj kryetar, por me shum udhheqs. E, Aliti kt situat mundohej ta tejkaloj duke ua plotsuar dshirn t gjithve q kishte rreth vetes, duke harruar se edhe nj perandori e tr nuk do t mjaftonte ti knaqte
110

krkesat e t gjith karrieristve t tij. Pra, duke harruar se posa e knaqte njrin, vinte tjetri q priste radhn prpara zyrs s tij. Kshtu q prderisa fitonte mbshtets t cilt ishin t knaqur me t, shtohej numri i atyre q e fajsonin pr gjitha t metat e veprimit partiak, e q n prkthim do t thoshte ishin t paknaqur me pozitn vet. Ai drgonte ambasador njerz t cilt tr jetn kishin librezn vetm t nj partie at t KFE (Kah Fryn Era), bri ministra ata q nuk arrinin t minsitrojn me ambiciet e veta t pamatura, bri drejtor ndrmarrjesh publike edhe t atill q n Shkup vinin vetm sa pr ta marr pagn mujore, mirpo assesi nuk ia doli PPD-n ta bj parti. Gj t ciln e bnte suksesshm Arbr Xhaferi me PDSH-n. Rruga npr t ciln e onte Aliti PPD-n, gjithsesi se nuk shkonte m larg se te dobsimi i saj dhe forcimi i PDSH-s, e cila asokohe vepronte si parti opozitare e jashtligjshme. Gjat ktij rrugtimi, PPD-ja do e kaloj edhe periudhn e zgjedhjeve parlamentare t 1998, kur Abdurrahman Aliti erdhi n situat t bj koalicion parazgjedhor me tinzarin dhe t paparashikueshmin, Arbr Xhaferin. Kt e bri mbase shkaku se nuk e dinte se ndrkoh Arbr Xhaferi kishte vn lidhje t shndosha me elemente t partis s athershme m antishqiptare VMRO-DPMNE-n, pr t ciln dihej se do i fitoj zgjedhjet n bllokun politik t etnitetit maqedonas. Pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 1998, m n fund edhe vet Abdurrahman Aliti do e kuptoj se
111

nuk ishte udhheqs partiak, por shef i nj grup njerzish q i interesonte vetm mirqenia personale. Dhe do filloj hapur t sillet si i till. Kt do e dshmoj derisa ishte parti opozitare pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 1998. M sakt. kt do e bj publike gjat nj seance parlamentare kur votohej pr (mos)besim ndaj qeveris s athershme t VMRO-DPMNE-s ku bnte pjes edhe PDSH-ja, dhe kur me votat e PPD-s qeveria e Georgiveskit sigurisht do rrzohej. Por, pr udin e t gjithve, disa nga deputett e PPD-s e shptuan qeverin e Georgievskit. I pyetur se si ishte e mundur nj parti opozitare t votonte pr qeverin, t ciln n do mbledhje parlamentare PPD-ja e sulmonte si antishqiptare, Aliti do prgjigjet se do donte t bie qeveria e Georgievskit, por jo me votat e partis s tij. E q shqiptart mbase thnien e tij edhe e prkthyen drejt dhe ia dhan kuptimin e duhur: Ne nuk e duam kt qeveri, por arritm t shitemi shtrenjt. Pas ksaj, do gj m u b e qart edhe pr ata q vshtir i zbrthenin lojrat politike t vendeve possocialiste n Ballkan. Abdurrahman Aliti me kt e vulosi fatin e vet politik si udhheqs partiak dhe populli m e shihte si tregtar q shiste mallin t cilin e kishte n disponim partiakt q her i bnin shrbime opozits, e her pozits. Me ka, n njfar mnyre, e vulosi edhe fatin e PPD-s, e cila nga klubi disa antarsh, ngadal t bhej pron private e disa njerzve t pasur t ksaj partie. Pron e atyre q mund ta mirmbanin financiarisht sa t mos
112

vdiste plotsisht. Kshtu q Abdurrahman Aliti e oi kt parti rrugs nga ajo filloi t dukej si nj nga pompat e karburantit t kompanis s kryetarit t ardhshm t ksaj partie, t atij kryetari i cili pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, arriti PPD-n ta bj parti m t uditshme t jet edhe pjes e koalicionit qeveritar edhe pjes e opozits. Pra, si e till, PPD-ja nuk u b pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2002, kur Abdurrahman Aliti, si deputet i vetm nga Tetova i zgjedhur nga kjo parti, vendin e vet do ia lshoj pronarit t kompanis private "ATA-Kompani", por e till PPD-ja ishte br qysh m par. Dhe kshtu u mbyll edhe nj rreth i dshtimeve politike t PPD-s. Ky ishte rrethi t cilin kjo parti e eci e udhhequr nga Abdurrahman Aliti. Rreth q mund t prshkruhet shkurt si rrugtim mes dy stacioneve: i pari me shenjn e udhheqs partiak, e i fundit me at t makroit i cili mbikqyrte kurvat politike t partis s vet. Mbase kjo pjes e rrugtimit t PPD-s dshmonte se sa vshtir madje n kufi t t pamundurs - sht q n kto hapsira t merresh me politik, e t mbetesh i panjollosur. Apo se sa e vshtir sht kjo veprimtari pr ata t cilt nuk kan sistem mbrojts nga ujqit partiak q han edhe kokn e partis, nse nuk i arrijn qllimet personale. Ose ndoshta rasti i Abdurrahman Alitit dshmon at q thuhet pr politikn: se brumin njerzor ajo e bn t bymehet, t bhet krejt tjetr nga ai q ka qen para se t kryposet me farn e privilegjeve, t cilat ti sjell
113

t qenurit n pushtet. Kshtu q nga nj lider te i cili i kishin mbshtetur shpresat shumica e simpatizantve t athershm t PPD-s, dhe nga nj politikan t cilit i besonin shkaku se nuk kishte asnj njoll nga e kaluara, Abdurrahman Aliti prfundoi si politikan t cilit m nuk i besonte njeri edhe ather kur e thoshte t vrtetn. Aliti u largua nga kreu i partis shkaku se nga ai m nuk kishin dobi ata q e solln n krye t PPDs. Dhe nuk e patn rnd ta largonin nga aty, sepse n ndrkoh Abdurrahman Alitit kishte filluar ti plqej edhe roli i makros partiak. Andaj ai u b i papranueshm si kryetar partie edhe pr ata q ai vet i ngjiti shum lart n piramidn partiake. Kshtu q u largua nga kreu i partis thuajse vetm sa t shihej se PPD-ja kurr nuk arriti t etablohet si parti e mirfillt. Abdurrahman Aliti e lshoi PPDn kur ajo ishte br pron e njerzve q mendonin se interesi i zgjedhsve t tyre ishte i barabart me maunat t cilat ata mund ti kontrabandonin n kufirin shtetror pa paguar dogan. E derisa ata vazhdonin t krkonin nj kryetar tjetr, m t prshtatshm pr PPD-n, Adurrahman Aliti u b ambasador i Maqedonis n Sofje. Mir q nuk ra edhe m posht, mir q Ali Ahmeti ia bri kt nder kur BDI-ja erdhi n pushtet. Sikur t merreshin postet sipas meritave, me siguri se Abdurrahman Aliti nuk meritonte asgj m shum se ta mbyllnin n zyrat e ATA-Kompanis dhe aty t rrinte me nj kmb, me shikim t drejtuar nga fotografia e pronarit t ksaj kompanie private.
114

Mbase n at fotografi do e shihte edhe portretin e vet, si dhe rrugn nga ishte nisur dhe ku kishte arritur. Do e shihte se ku ishte PPD-ja kur ai erdhi ne krye t saj, e ku ndodhej ajo kur ai u largua nga posti i kryetarit. Por edhe si i till, n portretin grupor t kryesuesve t partive shqiptare, deri n vitin 2001, Abdurraman Aliti ende mbetet lideri me tiparet m njerzore e m pozitive se cilido tjetr. Gj q t on t klithsh e t thuash: Zot, ather si do ken qen t tjert!

115

116

Heroi i betejave t huaja

Zgjedhjet parlamentare t viti 1998 jan shum domethnse si pr Maqedonin po ashtu edhe pr shqiptart e ktushm. Pr shqiptart e Maqedonis, kto zgjedhje do ken shenjn e shpress s madhe pr ta korrigjuar prshtypjen e deriathershme t vulosur me mossukses thuajse t plot politik t prezantuesve t tyre. M n fund, n kto zgjedhje, s pari her shqiptart do shkonin me dy parti t cilat njsoj pretendonin se jan t forta dhe e kan besimin e shumics s popullats PPD-ja dhe PDSH-ja. N t vrtet, Arbr Xhaferi dhe partia e tij ishin ata q ua kishin kthyer shqiptarve shpresn se m kurr nuk do kishin shenj njohse t veprimit politik inferioritetin ndaj partnerve t etnitetit maqedonas. Pastaj, partia e Arbr Xhaferit ua kishte zbukuruar mjaft ndrrat pr Universitetin e Tetovs, pr at se n Maqedoni do flitej edhe shqip, se ky shtet do e ket t rnd t ndrtoj ardhmri t ndritshme pa ndrrn shqiptare, se npr Maqedoni shqiponja dykrenore do fluturonte aq lirshm, si kudo ku jetojn shqiptart. PDSHja, kto ndrra jo vetm q ua mbante gjall, por paraqitej edhe si realizuese e vetme e tyre. Dhe jo se nuk kishte t drejt ta bj kt, jo se nuk i kishte hije t merr n
117

duar flamurin e nj qndrimi politik ndryshe nga ai i mparshmi q stoliste shqiptart e Maqedonis, por pr vrojtuesin e vmendshm qysh ather mund t bhej e dukshme se kryesuesit e ksaj partie ishin paksa t vonuar me populizmin dhe nacional romantizmin, t cilve mbase u kishte kaluar koha. N njfar mnyre, ata vazhduan aty ku i kishte ln PPD-ja shqiptart, n vitin 1990 pran parullave me shkronja t mdha, por pa prmbajtje konkrete. Letra m e fort e PDSH-s pr ta fituar lojn e pokerit politik t zgjedhjeve parlamentare t viti 1998, ishte Universiteti i Tetovs dhe Rektori i tij, Fadil Sulejmani i cili u b stolia m domethnse e gjith mitingjeve parazgjedhore t partis s Arbr Xhaferit. Aq m shum, Sulejmani hapur u tha shqiptarve se PDSH-ja ishte partia t cils ai i besonte, me ka kt institucion arsimor, prfundimisht e futi n kthetrat e lojrave ndrpartiake, ku do t mbetej edhe pas legalizimit t tij. Pastaj, nj vit m par, kishte ndodhur ngjarja Gostivari i prgjakur, ku mbrohej flamuri kombtar, e q i prshkruhej si merit partis s Arbr Xhaferit. Merit e cila mbase do qartsohet pasi t hapet dosja e plot policore dhe politike e Maqedonis s pavarur, nga do mund t shihet se kush dha plqim asokohe t burgoseshin kryetart e dy komunave t udhhequr nga prfaqsues t PDSH s. Pas tet viteve inferioriteti politik, shqiptart e Maqedonis ndjenin nevoj t vij nj gjenerat politikansh, e cila do ua rikthej besimin n vetvete dhe
118

do ua shroj dinjitetin e lnduar politik. Pas tet viteve mjegulle t shkaktuar nga pavendosmria dhe paqartsie e veprimit politik t PPD-s, partia e Arbr Xhaferit ishte ajo q i zgjoi shpresat te shqiptart e ktushm se ende nuk ishin gjunjzuar aq, sa mos mundeshin srish t oheshin n kmb e t shalonin kalin e bardh t fitoreve politike. N mnyr t veant, kt shpres ua ushqente kryesuesi i ksaj partie, Arbr Xhaferi, i cili mbase me do gj qndronte baras, n mos edhe m lart, se t gjith prfaqsuesit politik t etnitetit maqedonas, t cilt tet vite me radh arritn t luajn loj me prfaqsuesit e PPD-s. Krahasuar me PPD-n, politikisht gjakdobt dhe rakitike, PDSH-ja i ngjante nj buldozeri plot vrull dhe energji, i cili lnd djegse kishte durimin e humbur t shqiptarve t ktushm. Partit shqiptare do hynin n zgjedhjet parlamentare me nj histori t begat t ln pas vetes n tetvjearin i cili mbyllej. Si u prmend, n ndrkoh kishte ndodhur Gostivari i prgjakur, kur jo vetm q me dhun u ul flamuri shqiptar, por trazirat e atjeshme mes popullit, i cili e mbronte simbolin etnik, dhe policis q at me dhun e nxori nga shtiza, prfundoi edhe me tri viktima t pafajshme. Pra, kishte ndodhur Gostivari kur policia maqedonase rrahu e keqtrajtoi shum shqiptar, pa pyetur pr fajsin eventuale. Ndrkoh, m par kishin ndodh edhe shum ballafaqime tjera t rinis shqiptare me kordont e policis maqedonase, si pr shembull mes protestuesve q mbronin Universitetin
119

e Tetovs dhe policis. Edhe n kt prballje n mbrojtje t Universitetit t Tetovs, u vra edhe nj i ri shqiptar dhe shum t tjer u lnduan nga policia. Nga policia e athershme u dmtuan edhe objektet e ktij Universiteti, ku disa polic maqedonas nuk harruan t mos ln porosin e qart se ka i frymzonte pr ti rrahur dhe keqtrajtuar shqiptart: katr s-t serbe t vendosura n katr ant e kryqit ortodoks, e t shkruara npr muret e objekteve, t cilat asokohe, nga qytetart shqiptar, i ishin dhn n prdorim Universitetit t Tetovs. Nse shqiptart dinin t lexonin porosi t shkurta, por me prmbajtje shumdekadshe, duhej ta kishin t qart se ajo q pr ata ishte dikur polica serbe, tani do ishte policia e shtetit, i cili deklarohej se ndrtonte sistem demokratik, me qytetar t barabart. E n ndrkoh, pushtetart e PPD-s do e kuptonin se sa gabonin q edhe m tej mbeteshin n kabinetet qeveritare, duke e shprlar veten edhe me deklarata nga m absurdet si ajo se askush nuk i kishte informuar se policia do intervenonte ne Tetov dhe Gostivar. Me kt sqarim antologjik t pushtetarve shqiptar, ministrat e PPD-s hapur pranuan at q ua thoshin kryesuesit e PDSH-s dhe gjith t tjert: se ishin vetm kukulla pa z, n qeverin e dyt t Branko Crvenkovskit dhe se ata n njfar mnyre i jepnin legalitet edhe politiks restriktive qeveritare ndaj krkesave t shqiptarve. Gj q kontribuoj n forcimin e PDSH s. Mbase, me veprimin e tyre, n disa raste edhe absurd, PPDja e oi nj pjes t antarsis s vet t veproj sipas
120

parimit t zgjedhsh mes dy t kqijave, njra nga t cilat PDSH-ja ishte e keqe e pa provuar. Kshtu q partia e Arbr Xhaferit kishte nj prparsi, e cila e bnte t pakrahasueshme PPDn, sa i prket anve t mira nuk kishte hipoteka nga e kaluara tetvjeare e demokratizimit t Maqedonis. N zgjedhjet parlamentare t 1998, PPD-ja hynte e vetplqyer, e bindur se at nuk kishte kush ta rrzoj nga froni i prfaqsuesit legjitim t shqiptarve t ktushm, por edhe me ndjenjn se populli tashm shumka kishte msuar dhe se nuk do t mjaftonin vetm arsyetime dhe shpjegime, t cilat m s miri shpalosnin paaftsit e aktivistve t ksaj partie kur prballeshin me politikn e dhelparakut t vjetr Gligorovit. Ndrkaq, PDSH-ja tashm ishte forcuar, pas saj qndronte pjesa m e madhe e vrullit rinor, ata q kishin qen t mitur kur kishte ndodhur prarja e PPD-s dhe Afera e armve, ata q donin t dgjojn shqip dhe vrullshm. Ata t cilve u plqenin krcnimet e kryesuesve t PDSH s drejtuar qeveris, se do ndrmerrnin hapa m radikale nse do vazhdonte ti trajtoj shqiptart si ardhacak. Kryesuesit e PDSH-s asokohe as q jepnin deklarata n gjuhn maqedonase shtireshin se nuk e njohin kt gjuh, e ndrkaq Arbr Xhaferi kishte studiuar n Beograd e lere m t mos theksonin se me hyrjen e tyre n parlament, e tr Maqedoni do e msonte shqipen. Mbase, prandaj edhe fushatn zgjedhore e filluan me thnien: Vetm shqip. Gj q tingllonte mir pr t gjith ata t cilt tashm ishin ngir nga inferiorite121

ti politik i PPD-s. Shikuar nga jasht, t dy partit linin prshtypje se ishin t sigurta n fitoren e vet te blloku shqiptar. Por, udhheqsit e ktyre partive, e kishin t qart se popullata ishte b m mosbesuese ndaj premtimeve, se nuk joshej gjithaq nga kuajt e bardh t demokracis, t cilt ktheheshin n ahurin shtetror posa kalonin zgjedhjet. PPD-ja e dinte se rinia dhe pjesa intelektuale shqiptare qndronte pas t gjatpriturit, Arbr Xhaferit. Nga ana tjetr, edhe PDSH-ja e dinte se pas PPD-s ende qndronte pjesa e popullats, e cila mbante mend si ata e kishin dobsuar kt parti dhe q ngushllohej me thnien se ka edhe m keq. Pastaj, mjegulla rreth paqartsive lidhur me fatin e Kosovs, i onte shqiptart e ktushm t ishin m t kujdesshm kur shalonin kalin e vrullshm t krkesave t tyre politike. Pra, kishte shumka q edhe Arbr Xhaferin, edhe Abdurrahman Alitin, i onte t ndjeheshin t pasigurt dhe t frenonin veten. Si dhe t dyshonin se sa do arrijn t dshmojn se cili nga ata kishte besimin e shqiptarve t ktushm. Mbase kjo pasiguri, ata i oi drejt rrugs t nj bashkveprimi, - t uleshin prball njri tjetrit dhe t bnin koalicion parazgjedhor. Q do jet nj shembull i pashoq pozitiv i bashkpunimit n astin e duhur, shembull i cili do ndikoj te shqiptart t dalin n kto zgjedhje pa barrn e znkave ndrpartiake, pa tensionin e akuzave t ndrsjella, edhe pse kjo nnkuptonte se duhej t votojn pr ata q ua kishin zgjedhur partit. Pra, ky bashkveprim i
122

PPD-s dhe PDSH-s mbi nj platform t prbashkt parazgjedhore, do pritet mir si nga qarqet shqiptare n Maqedoni, po ashtu edhe nga ato n Tiran e Prishtin. Sepse ky ishte shembull i rrall i bashkpunimit mes partive grindavece kudo q jetonin shqiptart. Ky bashkpunim kishte pesh t rndsishme edhe shkaku se n njfar mnyre, srish u bashkuan dy kraht e t njjts parti PPDs. Pastaj, me kt bashkpunim parazgjedhor, partit shqiptare u drguan sinjal rivalve t etnitetit maqedonas, se kur bhej fjal pr krkesat e drejta t shqiptarve, mes tyre m nuk do kishte dallime. E n ndrkoh, ky bashkveprim parazgjedhor mes PPD-s e PDSH-s, thuajse prgjithmon do e infektoj bllokun partiak shqiptar q kurr t mos jet e qart se cilt jan prarsit, e cilt bashkuesit, dhe q vite me radh t lodhen duke krkuar rrug si ta bashkojn at q vet e kan coptuar. Sa u prket zgjedhjeve parlamentare t viti 1998, ndodhi edhe nj dukuri thuajse e papritur pr opinionin e ktushm: edhe partit t cilat paraprakisht njiheshin si shalruese t kalit nacionalist, e qetsuan atmosfern, duke u prqendruar n temat ekonomike. Partia m e madhe opozitare, VMRO-DPMNE-ja, e cila vlen si partia m nacionaliste maqedonase dhe e cila deri tani prkrahsit e vet i ka trhequr mbi shtjen e problemit shqiptar, n kto zgjedhje plotsisht e ka ndryshuar qndrimin e saj, shkruan analisti Goran Mihajlovski, dhe vazhdon: Lideri i partis Lubo Georgievski, disa her ka prsritur se partia e
123

tij nuk do bnte qeveri n t ciln do uleshin edhe prfaqsues t partive shqiptare t Maqedonis, por nuk e prjashtoi mundsin q disa vende ministrore tua ofroj shqiptarve etnik t cilt ishin kandidat t partis tjetr. (AIM Shkup, 17.09.1998). E partia tjetr, n t ciln mendonte Georgievski, q asokohe do i siguronte edhe shqiptart, ishte Alternativa Demokratike e Vasill Tupurkovskit, e cila jo vetm q kishte premtuar se posa ti fitonte zgjedhjet do i sillte Maqedonis nj miliard dollar t lidhura me kordele t kuqe, por pr nj koh t shkurtr arriti t fitoj simpati, e madje t ket edhe deg ku antarsoheshin shqiptart. Asokohe, kjo parti e shpallte veten si e vetmja parti qytetare, dhe n 17 njsi zgjedhore me shumic t banuara nga shqiptart, kishte kandiduar aktivistt e saj, prball atyre t partive shqiptare. Kandidat t cilt PPD-ja dhe PDSH-ja fare nuk e kishin vshtir ti prjashtojn nga gara parazgjedhore duke i shpallur si t shitur dhe t dmshm pr shqiptart e Maqedonis. Edhe partit shqiptare n kto zgjedhje hyn m t qeta. Koalicioni PPD-PDSH ishte zgjidhje q PDSH-ja, ende e paregjistruar, t ket mundsi legalisht ta provoj veten si forc partiake. Njkohsisht, me kt, partit shqiptare donin t dshmonin se radikalt dhe t maturit e bllokut politik shqiptar nuk dallonin me asgj kur bhej fjal pr krkesat e drejta shqiptare. Ky koalicion parazgjedhor gjithashtu ndihmoi q PDSH-ja t mos i bojkotonte zgjedhjet, gj q do ishte e dmshme sa pr vet shqiptart, po aq edhe pr gjith Maq124

edonin. Dhe m n fund, pr her t par, n listat e kandidatve t PPD-s dhe PDSH- u gjetn edhe emra t femrave shqiptare. N zgjedhjet parlamentare t vitit 1998, Maqedonia hyri me sistemin e kombinuar zgjedhor: at proporcional dhe shumic. 35 parlamentar do zgjidheshin sipas sistemit proporcional, e 85 sipas shumics s votave q kishin fituar kandidatt. Ajo q krijoi hutes n opinion e ktushm dhe n media, ishte se cila ishte mundsia q nj kandidat ti fitoj zgjedhjet qysh n rrethin e par t votimit, apo sa vota duhet t fitoj q t konsiderohej se i ka fituar zgjedhjet. E deri sa n Maqedoni numroheshin votat, bota kishte filluar ti numroj ditt se kur do fillonte bombardimi i Jugosllavis s mbetur t Millosheviqit. Mbase prandaj pr shqiptart e Maqedonis edhe disi humbnin rndsin kto zgjedhje parlamentare. Ata ishin m shum t preokupuar me dhembjen e Kosovs, me t ikurit q kishin filluar t jen mysafir n shtpit e tyre, me deklaratat e politikanve t ktushm, si ajo e Gligorovit se n rast t ndonj konflikti n Kosov, Maqedonia do siguronte korridore nprmjet t cilve kosovart do i deprtonte n Shqipri. Gj q i revoltonte shqiptart dhe i bnte m t vendosur dhe m t gatshm pr gjithka q mund t ndodhte me bashkkombsit e tyre n Kosov, prfshi edhe ndihmn konkrete n rast t ndonj konflikti t armatosur. Dhe ndodhn zgjedhjet. U numruan votat, dhe
125

u shpalln fituesit. VMRO-DPMNE n koalicion me Alternativn Demokratike t Vasill Tupurkovskit, kishte fituar 62 deputet. Me siguri m shum se kishin shpresuar edhe optimistt m t mdhenj q i dshironin sukses ktij koalicioni parazgjedhor. PPD-ja dhe PDSH-ja s bashku, kishin fituar 25 deputet, q ishte numri m i madh i deri athershm i parlamentarve shqiptar. Kshtu q VMRO-DPMNE-ja mund t bnte qeveri me partnerin e vet pa lutur asknd tjetr ti bashkngjitej n koalicionin qeveritar. Por, nga ana tjert, t gjith e kishin t qart se deputett shqiptar mund ta bllokonin cilindo koalicion qeveritar q ata nuk do e mbshtesnin. Thjesht, nuk do ishte qeveri legjitime e Maqedonis asnj qeveri e cila nuk do ta kishte mbshtetjen e ndonj partie shqiptare. Duke e ditur kt, tani t gjith i kishin kthyer syt nga PPD-ja dhe PDSH-ja, e veanrisht nga Arbr Xhaferi, t cilin e mbanin si djaloshin e keq t politiks n Maqedoni, e i cili, duke iu prgjigjur pyetjes s gazetarit t Makedonija denes se si e ndjen veten pas thnies s Branko Crvenkovskit se ai ishte nj shqiptar i keq, do prgjigjet: Ndjehem si Klint Istvudi. Si bad guy i cili sht gjithmon ktu kur duhet t ofroj material pr politikn e ndonjrit. Dhe ishte e vrtet. Shum qarqe politike t etnitetit maqedonas dhe media n gjuhn maqedonase, me vite ishin ushqyer me veprimet dhe deklaratat e Arbr Xhaferit. Edhe at duke trilluar afera nga m monstruozet, t cilat kishin pr
126

qllim ta prjashtonin nga skena e ktushme politike. Por, mu kto trille dhe sulme nga mediat n gjuhn maqedonase, do e majmin popullaritetin e Xhaferit te shqiptart. Apo, opinioni i ktushm nuk e dinte se prball kishte nj mjeshtr pr prdorimin e medieve, mjeshtr i cili e dinte se m e keqja q mund t t ndodh si politikan, nuk sht ajo kur mediat t prmendin pr t keq, por kur nuk t prfillin fare. Andaj edhe mund t thuhet se mediat n gjuhn maqedonase ishin ato q Arbr Xhaferin e bn radikal t pashembullt, q ia mundsuan t shtegtoj n ato n gjuhn shqipe, t cilat nuk kishin si mos ta merrni n mbrojtje. Dhe kshtu, prderisa mediat n gjuhn maqedonase e sulmonin, e ato n gjuhn shqipe e mbronin, Xhaferi ndrtoi kalan e patriotit i cili do gj flijonte pr shtjen shqiptare jo vetm n Maqedoni, por n tr Ballkanin. Apo, sa m shum bhej i paplqyer pr opinionin e etnitetit maqedonas, aq m i famshm bhej tek shqiptart. Dhe t gjith humbnin apo ndrronin, e vetm Xhaferi fitonte. Bad guy n mediat maqedonase t asaj kohe, ishte edhe Lubo Georgievski. Atij qmoti i ishte veshur kapota probullgare, mbase jo edhe pa asnj argument, sepse n vitin 2006 ai do merr edhe nnshtetsin e shtetit bullgar. Dhe mbase askush nuk besonte se kishte dika q mund ti onte kta dy djelmosha t kqij t politiks maqedonase t bashkpunojn. Apo, menjher pas zgjedhjeve, ishte e pamundur dikush t parashikonte se do dashuroheshin shqiponja dhe luani. Kt m s
127

paku mund ta besonte Abdurrahman Aliti i PPD-s, i cili n njfar mnyre edhe do ndjehet i tradhtuar pas shpalljes s rezultateve zgjedhore, sepse shum shpejt do shpaloset se PDSH-s i ishte dashur vetm aq sa ti tejkalonte problemet teknike zgjedhore, e m leht t vij deri te njmbdhjet parlamentart e saj. Kur PPD-ja do e kuptoj se PDSH-ja m s miri e kishte planifikuar rrjedhn e lojs paszgjedhore, t gjith m e dinin se Xhaferi dhe Georgievski qysh m par ishin marr vesh q bashk t qeverisnin me Maqedonin. Duke e ditur se n bllokun politik maqedonas do fitoj VMRO-DPMNE-ja e Lupo Georgievskit, Arbri mir e kishte parashikuar se nuk do e ket vshtir edhe me m pak deputet se PPD-ja t bhet pjes e koalicionit qeveritar. Mbase kjo edhe e kishte shtyr at t zgjidhte variantin m t sigurt e t pranonte edhe m pak kandidat t PDSH-s n listat zgjedhore, se sa t rrezikonte t shkonte e vetme n zgjedhje. Pasi u b e ditur se boshtin kurrizor t koalicionit t ardhshm qeveritar do e prbnte VMRO-DPMNE-ja, filluan edhe mosmarrveshjet mes PPD-s dhe PDSH-s. Arbr Xhaferi shum shpejt do e shpall partin e Lupo Georgievskit si partner strategjik t partis s vet, e PPD-ja, duke e par se sht kapur n kurthin e nj politikani t gjindshm, si ishte Arbr Xhaferi, do mbroj qndrimin se n politik nuk ka strateg t prhershm, por interes t prhershm. Me ka e bnte t ditur se me dshir edhe ajo do hynte n qeverin e
128

Georgievskit, duke harruar se afr tet vite nuk e kishte thyer n bes Crvenkovskin, se udhheqsit t LSDM-s i kishte mbet besnike edhe kur ai shkoi n Gostivar q policve tua uroj suksesin gjat uljes s flamurit shqiptar, ku u vran edhe qytetar t pafajshm. Shikuar nga ky knd, Arbr Xhaferi edhe nuk rrezikonte shum me ndarjen e lokomotivn s vet partiake nga vagoni i zbrazur politikisht i PPD-s. Ai e dinte se shqiptart fare nuk do i irritoj lnia e PPD-s jasht koalicionit qeveritar, sepse shqiptart ishin ngir me at parti gjat bashkqeverisjes tetvjeare me LSDM-n. Shumica e shqiptarve t ktushm, mendonin se do jet mir q n pushtet t vijn trimat e PDSH-s, dhe q m n fund t provohet edhe guximi i tyre politik. Pastaj, edhe nuk ishte gjithaq e qart se kush m shum kundrshtonte prfshirjen e PPD-s n qeveri: Lubo Georgievski apo Arbr Xhaferi. Edhe njri edhe tjetri, kishte arsyet e veta ta mbanin sa m larg nga koalicionit qeveritar partin e udhhequr nga Abdurrahman Aliti. VMRO -DPMNE-ja mbase nuk donte q ta ket n qeveri nj parti, e cila qysh moti ishte shpallur si probrankoviste, ndrsa Arbr Xhaferi ndoshta edhe nuk donte q kulain qeveritar ta ndaj edhe me PPD-n. Dhe q t dy arsyet ishin t qndrueshme. Pr shqiptart e ktushm nuk ishte gjithaq e rndsishme se cila do ket qen arsyeja pse Arbr Xhaferi hoqi dor nga platforma e prbashkt parazgjedhore me PPD-n, dhe pse PDSH ja si
129

parti e vetme u b pjes e qeveris s Lubo Georgievskit. Pr ata m rndsi kishte shpresa e rilindur se Arbr Xhaferi do vepronte ndryshe dhe m shqiptare. Andaj edhe me padurim prisnin t shihnin se cilt do i emronte si prfaqsues m t denj n institucionet m t larta shtetrore. Ata pra prisnin q Xhaferi tju dshmoj partnerve t etnitetit maqedonas se edhe shqiptart kishin politikan q me asgj nuk mbeteshin mbrapa atyre t partive maqedonase. Dhe ndodhi ajo q shumkush nuk e priste. U votua qeveria t ciln e prbnin dy t kundrtat q vite m par dukeshin si re t zeza, t cilat nse prballeshin do mund t shkaktonin vetm vettima dhe shtrngat, prej s cils do psonin t gjith: nacionalistt e VMRO - DPMNE-s dhe radikalt e PDSH-s - si i quante opinionin i etnitetit maqedonas nn ndikim t politiks s Gligorovit. Kishte t atill q kt bashkpunim e vlersonin si sukses m t madh t demokracis s brisht t Maqedonis. Kt bindje t tyre e mbshtesnin n besimin se kto dy parti, kshtu ia pamundsonin vetes edhe m tej t luanin me letrn e fort nacionaliste. Pra, besonin se pas ksaj nuk do vlenin gj parullat e VMRO - DPMNE-s pr Maqedonin pa shqiptar, e as ato t PDSH-s pr nj Maqedoni e cila nse nuk do e msonte edhe gjuhn shqipe, nuk do i vlente gj as cirilica. Prball ktij vlersimi, qndronte ai i t tjerve, t cilt kt koalicion qeveritar e quajtn aq t panatyrshm, sa sht e panatyrshme t mbyllsh n nj kafaz
130

shqiponjn dhe luanin. Dhe kt koalicion qeveritar e quajtn bashkshortsi t panatyrshme, lidhje q kishte ndonj interes jasht atij t qeverisjes me Maqedonin. Ky krah pesimist, filloi t zbuloj takime t fshehta mes Xhaferit dhe Georgievskit, bnte studimin ekoncepteve konspirative q i bashkonte kto dy kundrshti sa u prket qndrimeve t forta nacionaliste. Pa dyshim se kishte t vrtet n pohimet se Arbr Xhaferi mbante lidhje t prhershme me aktivist t VMRO DPMNE-s. Fundja, ai atje kishte miq me t cilt i lidhte e kaluara e prbashkt socialiste n Prishtin. Mes tyre ishte regjisori Lubisha Georgievski, kandidat pr president i VMRO-DPMNE-s n vitin 1995, kur e dha deklaratn e famshme se do bnte mos q shqiponjs dykrershe tia priste kthetrat. Por, e cila deklarat si duket nuk ndikoi n prishjen e miqsis mes nj nacionalisti t pamatur t etnitetit maqedonas dhe nj patrioti t flakt shqiptar, i cili asokohe linte prshtypje se m par do flijonte kokn e vet se sa nj pendl t shqiponjs kombtare. Qeveria e koalicionit VMRO-DPMNE dhe PDSH, qysh n fillimet e saja do qeveris e ngarkuar me barrn e dyshimeve t shumta. Edhe shqiptart sadopak i hutoi kjo bashkshortsi qeveritare, dhe nuk e kishin t leht ta shohin Xhaferin midis atyre q demokratizimin e Maqedonis e filluan me krkesn Dhoma gazi pr shqiptart. Por, si u tha, habia u takonte atyre t cilt nuk e dinin se, posa u kthye nga Prishtina, Arbr Xhaferi i
131

riprtriu miqsit me vojvodat e VMRODPMNE-s, e q kishin ndikim t madh te kryevojvoda Lubo Georgievski. Nga ana tjetr, Georgievski shpejt e kuptoi se edhe ai duheshte ti ket shqiptart e tij, se pa partin e vet shqiptare, nuk do arrinte ti kundrvihej Branko Crvenkovskit dhe do i mungonte mbshtetjen ndrkombtare. Dhe objektivisht, askush prpos PDSH s, nuk meritonte interesin e tij. Ai me koh e kishte vlersuar drejt rritn e ksaj partie tek shqiptart, si dhe autoritetin q kishte Arbr Xhaferi n opinionin mbarshqiptar. Andaj, pr ata q ndiqnin kujdesshm rrjedhat politike n Maqedoni, bashkshortsia VMRO -DPMNE dhe PDSH, lere q nuk ishte e panatyrshme, por ishte e vetmja mes dy partnerve t cilt nuk kishin mundsi t mdha t zgjidhin. Pastaj, ishin edhe bashkshort q i bashkonte karakteri i njjt: vrulli, energjia e veprimit, numri i antikomunistve m t zjarrt, disa nga t cilt posa kishin ndrpre aktivitet komuniste. VMRO DPMNE-ja dhe PDSH ja, ishin dy partit m populiste t cilat kishin prvoj disa vjeare me nxjerrjen e qytetarve n rrug. Luboja kt e bnte duke dashur t dshmoj proshqiptarizmin e qeverive t mparshme t Branko Crvenkovskit, e Arbr Xhaferi kt e bnte her duke prdorur tragjedin e Kosovs, e her duke dashur t dshmoj antishqiptarin e qeverive t cilat i udhhiqte Crvenkovski. Kshtu q krijohej prshtypja se ajo q i bashkonte VMRO DPMNE-n dhe PDSH-n, ishte LSDM-ja e Branko Crvenkovskit. Por, ky bashkim
132

ishte i bazuar n kundrshti perverse: Lubo Georgievski e mundi Crvenkovskin n zgjedhjet parlamentare duke e akuzuar at se e shqiptarizon Maqedonin, e Arbr Xhaferi e forcoi PDSH-n duke akuzuar koalicionin e mparshm qeveritar se ishte antishqiptar. N ndrkoh, PPD-ja vajtonte fatin e partiakve t saj q ishin msuar t jen n grazhdin shtetror, e t cilt tani prnjher u gjetn larg tij. Por, ky vajtim i tyre, nuk shkaktonte ndonj pikllim te shqiptart e ktushm. N ndrkoh, edhe ata sadopak ishin pjekur politikisht dhe e kishin kuptuar se kur qan politikani, dika i buzqesh popullit, se kur qeshet pushtetari, dika do e oj t dnes popullin. M n fund, shqiptart kishin filluar ta kuptonin se politikant gjithmon shkojn n dy drejtime: drejt knaqsive personale dhe drejt bots s harress se kush sht ai q i ka sjell n kolltukt e buta t pushtetit. Por, shqiptart ksaj radhe bn vetm nj gabim: nuk krkuan nga Arbr Xhaferi t tregonte se mbi ciln platform politike kishte hyr n qeveri. Vall ajo do ishte e njjta q e kishte nnshkruar gjat fushats parazgjedhore me PPDm, apo ndonj e re. E Arbr Xhaferi kurr nuk ka qen aq naiv sa tu prgjigjet edhe pyetjeve q nuk u kujtoheshin shqiptarve tia shtrojn. Kshtu q, partia e tij morri pes vende ministrore, t cilat m von do bheshin si pes kroje q do ushqenin me forc dhe arroganc kt parti. N mesin e tyre kishte edhe t atill q prnjher bisedonin me dy telefona celular, por fare nuk kishin lidhje telefonike
133

me postin q ushtronin. Do ket mes tyre edhe t atill, t cilt do e ngren nj shkall m lart at q posa kishte filluar ta pruroj PPD-ja: bindjen se partia t ngrit e t rrzon nga majat e suksesit, pa marr parasysh vlerat individuale. Mes pushtetarve t PDSH-s do ket edhe t atill q do i nxisin trilluesit e barsoletave t tregojn at pr ministrin shqiptar, t cilit n ditt e para t "ministrimit" t tij, i hyn n kabinet sekretaresha e i thot: Zoti ministr, erdhi faksi!. E ai pa hamendje e urdhron: Lere le t hyj n zyre! Por, as kjo barsolet q shumka shpjegon lidhur me aftsit e disa ministrave t athershm t PDSH-s, nuk do u pengoj shqiptarve t Maqedonis n fillim. Sepse pas do ministri t paaft, ata shihnin Arbr Xhaferin e shkatht, i cili me menurin e vet mund t zvendsonte nj qeveri t tr, e jo m disa ministra kukulla. Pra, shqiptarve t Maqedonis thuajse as q u interesonte kush do i prfaqsonte n institucionet m t larta qeveritare, duke menduar se mjaftonte Arbri q gjitha ti bie n vend t vet. Dhe kjo ishte fare e kuptueshme pr nj mjedis q ende funksiononte sipas logjiks s t parit t kolons, q edhe partit i ndrlidhte me at q ishte n krye t saj, e jo me piramidn e dhe konceptet partiake. Ndoshta kjo e vrtet do jet nj nga barrt m t rnda t Arbr Xhaferit gjat tr karriers s tij politike n Maqedoni. Pra, ai do bhej udhheqs i PDSH-s me barrn e njeriut i cili e ka domethnien e vet partis, e jo t njrit nga t shumtit q e bjn at. Pa dyshim
134

se ktu edhe shqiptart do e shohin dshtimin e tij, posarisht n vitet kur do bhet gjithnj e m e qart se thuajse t gjith antart e ksaj partie jan n pun t prkohshme te pronari i saj nnkryetari i PDSH s. Por, kur shqiptart e kuptuan kt, asgj m nuk do mund t korrigjohej. Sepse vllazria VMRO-DPMNE dhe PDSH, kishte arritur aty ku askush nuk i kishte kthyer syt dhe nuk kishte besuar se jan nisur: drejt prfitimeve personale t krerve partiak, drejt nj arrogance e cila do i shpie deri aty sa vet kryeministri t pranoj se fitimi i tij material, sht sa i nj biznesmeni t rndomt. Shikuar objektivisht, qeverin e Georgievskit e prcolln shum t papritura, t cilat n njfar mnyre nuk e lejuan t qeveriste e papenguar deri n fund t mandatit. Gjat qeverisjes VMRO-DPMNE dhe PDSH, ndodhi bombardimi i trupave t NATOs mbi Jugosllavin e Millosheviqit, ndodhi eksodi biblik i shqiptarve t dbuar nga Kosova, kshtu q qeveria u gjet e paralizuar. Roli i PDSH-s gjat ksaj krize, ishte shum i rndsishm dhe fare pa hamendje, veprim q mund ti prshkruhet si merit e pamohueshme Arbr Xhaferit. N mos m shum, shkaku se n vitin 1999 ai duheshte politikisht t jetoj mes krkesave t disa qarqeve shqiptare q ta braktiste qeverin e cila n fillimet e lufts s Kosovs sillej uditshm (her e mbyllte, e her e hapte kufirin pr shqiptart e dbuar), dhe t vlersimeve se PDSH-ja duhej t mbetet n qeveri, ku n mos me shum, mund tua vshtirsonte punn atyre q kishin qllime antishqiptare. Arbr Xhaferi e prballi
135

mir kt periudh, mbase m t vshtirn pr shqiptart dhe politikant e tyre. Ndoshta ashtu si ai do t vepronte cilido shqiptar tjetr, i cili e dinte se bhej fjal pr fatin e tr shqiptaris, e jo vetm pr kosovart, por sht e pamohueshme se PDSH-ja ksaj radhe bri t mundshmen dhe m t mirn q mund t bhej. Gjithsesi se 1999 ishte viti m i rnd pr qeverin e Maqedonis dhe pr PDSH -n. Dhe nga e tra, Arbr Xhaferi doli i panjollosur, arriti t prball edhe frustrimin e atyre q e sulmonin pr tragjedin biblike ne Bllac, kur disa dit me radh nuk u lejohej hyrja n Maqedoni dhe u mbajtn t ngujuar qindra mij shqiptar t lagur nga shiu dhe t rraskapitur nga uria. Posarisht kur dihet se asokohe, t mbshtjell nga dhembja pr fatin e bashkkombsve t vet n Kosov, shqiptart e ktushm as q e dinin se fati i t dbuarve as q varej m nga dshira e qeveritarve t Shkupit, e m s paku nga ajo e Arbr Xhaferit. Qmoti dihej se vendosnin ata t cilt e kishin marr pr sipr t bnin luft, pr ta fituar paqen n Kosov. Por, gjithsesi se edhe vendort duheshte t luajn rolin i cili u ishte prcaktuar. E Arbr Xhaferi bri at q pritej nga ai dhe ajo q duhej br. Pa dyshim se bombat q hidhte NATO-ja mbi caqet e Millosheviqit, tronditnin edhe Maqedonin. Sepse n kt shtet ende ishin t forta qarqet proserbe dhe ato q donin gjithsesi Maqedonin ta fusnin n nj konflikt ndretnike maqedonaso shqiptar. Gj t ciln duhet pranuar se me mjeshtri
136

e bri t pamundur qeveria e Georgievskit. Gjat bombardimeve t NATO s mbi caqet ushtarake t Jugosllavis s Millosheviqit, Shkupi organizonte edhe protesta anti NATO-s dhe antishqiptare. Demonstruesit gjuanin me gur ambasadn amerikane, digjnin flamujt e ktij shteti. Kto demonstrata i kishte organizuar Partia Demokratike serbe dhe Lidhja Komuniste e Maqedonis, t cilat krahas djegieve t flamujve amerikan, premtonin se nuk do e jepnin Kosovn dhe Maqedonin. Kto porosi bnin t ditur se Maqedoni gjithmon qndronte pran humners s luftrave ballkanike, q si dukej ende nuk kishin prfunduar. Dhe bombardimet e NATO-s ishin ato t cilat e dshmonin se jo t gjith qytetart e Maqedonis njsoj e prjetonin at q ndodhte pran kufijve t shtetit t tyre. Prderisa shqiptart me ankth prisnin q njher e prgjithmon t thyhej boshti kurrizor luftarak i Millosheviqit, nj pjes e opinionit t etnitetit maqedonas, bombat t cilat binin npr caqet e Serbis, i ndjente si t shprthenin mbi kokat e tyre. Edhe at jo gjithaq shkaku se u dhimbseshin serbt, sa pr arsye se i urrenin shqiptart. N nj situat t till, qeveria nuk e kishte leht ti dshmoj bots se nuk ishte kundr perndimit dhe n ndrkoh t ruante stabilitetin e brendshm t shtetit. Dhe derisa kryetari i Ameriks, Klintoni i shkruante Gligorovit se SHBA do jen pran tij dhe Maqedonis gjat ditve q do pasonin, kryeministri Lubo Georgievski theksonte se nse prgjegjsia pr situatn katastrofale humanitare n Kosov binte
137

mbi Millosheviqin, ather prgjegjsia pr derdhjen eventuale t krizs humanitare n Maqedoni, do i binte Unionit Evropian dhe SHBA ve. E n ndrkoh Millosheviqi bnte mos q konflikti ti prfshij edhe Shqiprin dhe Maqedonin. Kt donte ta arrij duke i dbuar shqiptart e Kosovs, t cilt do ti destabilizonin kto shtete fqinje. Dhe nj ndr arsyet pse nuk e arriti ta realizoj kt kasapi i Ballkanit, sht e vrteta se, sa do q t kishin br gabime, qeveritart e Maqedonis arritn mir ta drejtonin valn e t dbuarve kosovar si dhe krizn q leht mund ta onte shtetin drejt asgjsimit. Pra, roli i PDSJH-s gjat ksaj periudhe kishte nj pesh t veant. N mos pr tjetr, ather shkaku se cili do hap i gabuar i Arbr Xhaferit, do inicionte ndonj veprim jasht institucional t shqiptarve t ktushm, i cili veprim jo vetm q do onte drejt destabilizimit t Maqedonis, por n shumka do e komplikonte tr operacionin luftarak t NATO-s. Pas vitit 1999, PDSH-ja u prezantua me nj fytyr krejt tjetr. Meqense n njfar mnyre, PDSH-s i ishte ln n duar sundimi mbi shqiptart e Maqedonis, nuk vonoi shum dhe kjo parti filloi t sillet si shtpiari i cili kur nuk ka ka ti bj komshiut, i torturon familjart e vet. Kshtu q filloi nj periudh e cila shenj njohse kishte portretin e veprimit politik t Arbr Xhaferit, i cili, i ln pa materialin politik q aq mir e prdorte pr ta rritur vetveten si patriot i pashoq prpara shqiptarve t Maqedonis tragjedin e Kosovs - filloi gjithnj e m shum ti ngjaj heroit t betejave t
138

huaja. Nj politikani i cili duhej analizuar nga dy knde: nprmjet asaj q fliste dhe shkruante, dhe nprmjet veprave politike q la pas vetes. E shqiptart, Arbr Xhaferin e pritn si heroin q duhej tua kthente besimin n vetvete, q duhej tua shronte dinjitetin dhe krenarin e lnduar, si njeri rreth t cilit do grumbulloheshin t gjith ata t cilt donin t jepnin kontributin e vet n ato koh t turbullta pr shoqrin shqiptare q jetonte n Ish Jugosllavi. Pra, Arbr Xhaferi n Tetov u rikthye si i gjatpritur, i cili duhej ti legjitimoj shqiptart e Maqedonis si popull q ka vlera edhe pse nuk ishin t pakt ata q e dinin se ai e kurr nuk do e braktiste Prishtinn, sikur atje t mos ndjehej si peshk i vogl n akuariumin e peshqve t mdhenj politik, si ishin Fehmi Agani i gjenerats s vjetr (t cilin gjat lufts n Kosovs barbarisht e vran serbt), Veton Surroi i brezit q vinte si edhe shum t tjer pran t cilve nga emri i Arbrit nuk mbetej as a-ja e vogl e mbiemrit t tij. Aq m shum, n Tetov arriti me valixhet bosh sa i prket ndonj veprimtarie publike gjat viteve t tetdhjeta, kur shum veprimtar kosovar u vun n mbrojtje t t gjith shqiptarve t cilt jetonin n Jugosllavin e Titos. Emrin e tij nuk mund ta gjeje as npr periodikun e ktyre viteve, kur zhvillohej nj debat i ashpr serbo-shqiptar, as n mesin e themeluesve t LDK-s, as mes atyre q kishin nnshkruar Apelin 215. Mbase ai ishte veprimtar i ardhur me vones, n vitet e nntdhjeta, ather kur do gj ishte m e qart se n dekadn e tet kur ende nuk dihej as ka
139

do ndodhte me Jugosllavin, as nga do nisej Kosova. Por, n politik, personalitete bhen ata q din n momentin e duhur t bjn veprimin i cili do i rreshtoj aty nga do mund m leht ti kap objektivi i historis. E n fillim t dekads s fundit t shekullit t njzet, Arbr Xhaferi mir e kishte vlersuar se m leht do e kishte t bhet hero n nj hapsir pasive, si ishte asokohe shoqria e shqiptare e Maqedonis, se sa n nj Kosov ku gjithmon ai do mbetej at q kishte qen: nj ndr t tjert e kallaballkut t madh. Andaj edhe posa e thirrn q t bhej strumbullar rreth t cilit do mblidheshin tabort grindavece t PPD-s, ai erdhi n Tetov si i ftuari q mezi ka pritur ti kthehet vendlindjes. I porsaardhuri nga Prishtina, gjithashtu mir e kishte vlersuar se shqiptart e Maqedonis ishin lodhur nga inferioriteti politik i udhheqsve t tyre t deriathershm partiak dhe mezi prisnin t vij ndonj prijs i ri, i cili denjsisht do qndroj ulur pran rivalve t vet t etnitetit maqedonas. Kshtu q Arbri e kishte fronin e lir kur arriti n Maqedoni. Dhe jo vetm fronin, por shumka ishte n favor t tij, sepse shqiptart e ktushm ishin n nokdaun politik, andaj n ringun ndretnik do mund te shklqente cilido arbr q e dinte sht arbria. Arbr Xhaferi erdhi n Tetov si heroi i gjatpritur. Si i till ai mbase dshtoi qysh n fillim kur, n vend q t bnte at q pritej prej tij - t ruaj unitetin e partis m t madhe t athershme, PPDs dhe ti ribashkoj rrymat q grindeshin mes veti se
140

kush do bhej kryetar i saj ai shum shpjet u b krah i prarsve t ksaj partie. Gj e cila i hutoi shqiptart e ktushm, por t cilt i qndruan mbrapa mbase duke u nisur nga prirja se at q di Arbri i ardhur nga Prishtina, nuk e dinin ata q ishin rritur jasht Kosovs. Pastaj, ato ishin koh kur cilido q kthehej nga Prishtina, nuk kishte nevoj t jap provimin e atdhetaris si ndodhte me ata q ishin n Maqedoni. Asokohe i ardhuri nga Kosova e prvuajtur ishte pronar i pakontestueshm i licencs s atdhetaris dhe patriotizmit. Dhe kur shqiptart doln nga hutesa, Arbr Xhaferi m kishte harruar se pse e kishin ftuar dhe kishte dal n krye t Partis pr Prosperitet Demokratik t Shqiptarve. N krye t partis e cila do udhhiqet nga ai, por mbase do mbetet pron private e nnkryetarit t saj, edhe n vitet e mvonshme, kur do e ndrroj emrin n PDSH. Dhe si duket, n kt kompani aksionarsh, t kontrolluar nga nnkryetarit i ksaj partie, Arbr Xhaferit qysh n fillim i ishte caktua roli i aksionarit q kishte pr detyr tu jep legjitimitet dhe shpjegim atdhetar veprimeve t nj grupi njerzish, t cilve askush nuk u kishte treguar se n politik ekzistojn dy rrug: ajo q t on drejt t mirs kolektive, dhe ajo q t on drejt mirqenies personale. Se ata q ecin rrugs s par jan politikan, e kta t cilt ecin drejt profiteve personale quhen manipulues me ndjenjat kolektive. Kshtu q Arbr Xhaferi u b ombrell e t gjithve n kt parti, ndrsa vet ai eci npr t gjitha rrugt duke ia shtuar vetes edhe dy t
141

tjera: n Maqedoni t vepronte si politikan i heshtur, i cili shtirej se nuk e dinte se far bnin shokt e tij partiak, e jasht saj si vlersues i rrjedhave politike n rajon. Me ka arriti q paprgjegjsin e vet politike, ta mbuloj me llafazanin joshse. Mbase kjo i ndodhi edhe shkaku se ai si edhe shum t tjer nuk e dinte se profesioni i politikanit dhe i opinionistit t lir, jan aq t largt sa i futbollistit dhe i adhuruesit t futbollit. Se t jesh politikan aktiv, do t thot t mbash prgjegjsi prpara atyre q t kan zgjedhur, e t jesh opinionist i thjesht, do t thot t dmtosh apo ndrtosh emrin tnd si vlersues i ngjarjeve politike. Ndoshta, duke dashur t jet vlersues i t tjerve, e jo prgjegjs ndaj atyre q ai jepnin legjitimitetin politik, ai edhe arriti ti peshoj t gjith ata t cilt kishin legjitimitet ta vlersonin at, duke harruar ta peshoj vetveten. Apo, mbase ai harroi se peshorja me t cilin e masnin shqiptart e Maqedonis, ishte krejt ndryshe nga ajo q e maste Tirana, se pr shqiptart e ktushm nuk vlenin gj analizat e tij gazetareske, por ajo se sa ishte prmirsuar statusi i tyre, n shtetin, ku ai i prfaqsonte si parlamentar apo si kryesues i partis n koalicionin qeveritar. Ndoshta shkaku i ksaj harrese t kryesuesit t saj, edhe PDSH-ja kurr nuk arriti t fitoj zgjedhjet parlamentare n bllokun partiak shqiptar. Prderisa shqiptart pyesnin se ndodh me Arbr Xhaferin, se ku ndodhet ai gjersa nnkryetari i tij i kompleton listat e tradhtarve dhe spiunve
142

shqiptar, ai n t vrtet bnte at q do ishte tipare njohse e shum politikanve shqiptar t fundshekullit t njzet dhe t dekads s par t mileniumit t tret: t bhet veprimtar i prmasave mbarkombtare, duke mos pasur pas vetes, thuajse, asnj rezultat konkret politik n Maqedoni. Pra, t vishet me petkun e llafazanis patriotike dhe t stoliset me diademn e pakontestueshme t nj mendimtari t kthjellt, i cili n kohn e duhur e thoshte at q dshironin ta dgjonin shqiptart n Tiran apo n Prishtin. Prderisa Prishtina e dinte mallin q ua kishte kthyer shqiptarve, dhe atje, krahas shum t tjerve q e linin nn hije Arbri, nuk ishte gjithaq mahnits, n Tiran ai shum shpejt u b strategu me prmasa mbarshqiptare, t cilit duhej pa fjal ti prkuleshin t gjith. Me t, n t vrtet, ndodhi fenomeni aq i njohur mes shqiptarve t shprndar n m shum shtete - q gjithmon tu duket m i mir ai i Shqipris fqinje. E Arbri kt e arriti fal nj dhuntie t ciln nuk mund tia mohoj askush: mjeshtria ti prdor mediat, n t cilat edhe nuk paraqitej si veprimtar aktiv n politik, por thuajse ishte vzhgues i Kombeve t Bashkuara q kishte ardhur ktu vetm sa t zbardhte realitetin e shoqris shqiptar. Dhe si i till, ai mbase do mbetet ndr analistt m t mir t viteve t fundit t shekullit t njzet, si vlersues se si duhet t veprojn shqiptart kudo q jan, por duke ua treguar kt pasi q ata t kishin prfunduar betejn politike.
143

Pra, fare nuk sht e pakuptueshme pse Tirana e adhuronte Arbr Xhaferin, pse Prishtina sillet ndaj tij me mosprfillje, ndrsa nga disa mjedise t shqiptarve t Maqedonis merrte kritika. Sepse opinioni i Tirans at e vlersonte si analist t spikatur, Prishtina e kujton si a edhe ai u b dikush, ndrsa shqiptart e Maqedonis e vlersonin si kryetar t nj partie t tyre. Andaj, mund t thuhet se kishte t drejt edhe Tirana q e mbante pr mendimtar t ndritur, edhe ata shqiptar t Maqedonis q e vlersonin si politikan t dshtuar. Sepse, si analist, Arbr Xhaferi ishte dhe mbeti i pashoq, ndrsa si udhheqs partiak, nuk shkoi m larg se tek kallaballku i klubit t politikanve shqiptar, t cilt i solli me vete shtrngata e transicionit. Si analist ai n prpikshmri e dinte domethnien e fenomeneve, e si politikan nuk e dinte pse pr shembull n vitin 1997 thoshte se pr PDSH-n e tij shtja e Universitetit sht shtje e mbyllur, pr shkak se ne definitivisht jemi prcaktuar pr iden e Universitetit t Tetovs se duhet ti thuhet qartazi Gligorovit se Universitetin e Tetovs nuk e prkrahin radikalt e shpifur, por e prkrahin t gjitha subjektet politike, i gjith populli shqiptar i ktyre hapsirave. (Flaka, 10 maj, 1997), pra pse ather mendonte kshtu, ndrsa n vitin 2004 kur BDI-ja mundohej t sjell ligjin pr arsimim superior - me t cilin mund te legalizohej edhe Universiteti Shtetror i Tetovs - Xhaferi do t thot: Me kt ligj sht e qart se dublifikohen kapacitet, anashkalohet zgjidhja e fakulteteve dhe stu144

dentve dhe prfundimisht relativizohet nj projekt kulminant si sht ai i Universitetit t Evrops Juglindore (15 janar, 2004). E n ndrkoh nuk tregon se kur ua kishte ofruar shqiptarve t Maqedonis UEJ si zgjidhje prfundimtare pr armimin e tyre n gjuhn amtare!? Vall n vitet kur e prkrahte Fadil Sulejmanin, duke iu bashkangjitur npr protestat n Tetov, apo kur at e burgosn, e Xhaferi me t drejt reagonte ashpr ndaj ktij dnimi vandal t gjyqsis maqedonase!? Apo ndoshta kt projekt madhor pr Universitetin e shtulit, Arbri e kishte mbajtur sekret nga t gjith ata q m von do themelojn me dhjetra universitete private? Sa i prket analistit Arbr Xhaferi, ai arriti ti mbroj suksesshm t gjitha veprimet e PDSH-s. Por edhe kt e bnte m shpesh n Tiran, e shum rrall n Shkup. Mjeshtrin q t shpall vepr atdhetare edhe veprimet partiake t cilat me atdhetarin jan t largta sa qielli dhe toka, Xhaferi e dshmoi edhe n ditt kur Tirana ishte e tronditur nga lajmi se ai do e braktis kreun e PDSH-s. I pyetur nga nj gazetar se a mund t bhet realitet n Maqedoni q shqiptart t ken nj koalicion t prbashkt, i cili m pas do t hynte n aleanc me do qeveri maqedonase dhe mos vall kjo prarje kaq e madhe, e dmton shtjen shqiptare?, Arbri do prgjigjet pastr e shqip se duhet t kemi parasysh argumentin e faktorve t ndryshm q i cilsojn shqiptart si rrezik, jo vetm pr Maqedonin, por pr gjith rajonin. do homogjenizim i shqiptarve n Maqedoni sidomos
145

tani kur vendoset fati i Kosovs do t vlersohej me dyshim..... ( Shqip, 30.06.2007). Me ka prfundimisht shqiptart e Maqedonis e kuptuan pse ai kurr nuk kontribuoi pr bashkveprim mes partive t shqiptarve t ktushm. Dhe m n fund, ata mbase e kuptuam se pr ardhmrin e Kosovs, na qenkan shum t dobishme edhe konfliktet fizike parazgjedhore t vitit 2006 mes prkrahsve t BDIs dhe PDSH-s, nga t cilat Arbr Xhaferi kurr nuk u distancua. Apo se prarjet ndrpartiake n Shqipri dhe n Prishtin, nuk na qenkan vetm kontribut madhor pr pavarsin Kosovs, por edhe dshmi e paluhatshme prpara demokracis evropiane se nuk kanoset asnj rrezik nga ndonj homogjenizim i shqiptarve!? Andaj, rroft prarja!? Por, i till ishte, dhe i till do mbetej prgjithmon Arbr Xhaferi: cilindo veprim t vetin ta shpall si kontribut pr shtjen mbarshqiptare. Pra, ishte udhheqs partiak q bnte gjum n shtratin politik t Maqedonis, e mbulohej me araft e endur nga (dis)fati i Kosovs, heshtte n parlament ku shqiptart e paguanin t fliste, e mbante ligjrata atdhetare n Tiran. I till arriti t mbetet edhe fal mundsis q ia ofronin muskujt partiak: ti hesht t gjith shqiptart e Maqedonis q e pyesnin se cilat jan rezultatet t cilat i kishte arritur PDSH-ja e tij gjat bashkqeverisjes me VMRO-DPMNE-n. Si do q t jet, Arbr Xhaferi arriti dika t pamohueshme: shqiptart e Maqedonis t ken nj
146

udhheqs t vetin q do e moj lart pala e etnitetit maqedonas dikur e deklaruar si antishqiptare VMRO-DPMNE-ja, dhe t cilin do e adhuroj Tirana. N ndrkoh, edhe m tej do mbetej enigma se sa kan t drejt ata q thoshin se PDSH-ja ishte fmij i ngjizur n laboratort e policis maqedonase, e sa ata q pohonin se prindrit zyrtar t ksaj partie diheshin: nn kishte partin e dikurshme m t madhe shqiptare PPD-n, ndrsa baba, Sali Berishn. Shikuar nga ky knd, shrbimet e dikurshme policore kan mundur t jen vetm inkubator q ka ndihmuar rritjen m t shpjet t foshnjs partiake, si bnin asokohe edhe me shum parti tjera t Maqedonis, e t cilat e mbanin epitetin nacionaliste. Ndrkoh, Tirana zyrtare e fillimit t dekads s nnt t shekullit t njzet, duke e ditur se lehona PPP-ja ishte para lindjes, i aktivizoi t gjitha mamit q foshnja t vinte n jet me sa m pak dhembje, duke mos e fshehur se ky fmij do ishte nn kujdesin saj. Dhe kuptohet, priste q fmiu gjithmon ti mbetej mirnjohs dhe besnik pr kt. Por, Tirana zyrtare e asaj kohe ende nuk e dinte se Arbr Xhaferi vepronte tetovare, por kishte ambicie mbarkombtare. Se shqiptart e Maqedonis ai i llogariste vetm si nj tull q do e vinte nn kmbt e atdhetaris, q m pas t shkonte n Tiran dhe Prishtin si nj princ nga shum principatat shqiptare. Dhe si i till, ai edhe ndaj Berishs do veproj si fmiu q dshiron t lirohet nga hija e babait t famshm: duke mos mundur ta
147

asgjsoj at, do jetoj me dshirn q nj dit ta sheh t gjunjzuar prpara madhsis s vet. Dhe shum shpjet pas rnies s Sali Berishs, Arbri do dij me knd duhet t fotografohet n mnyr q n Tetov ta mojn si t madh ne mesin e t mdhenjve. Mbase Arbr Xhaferi dhe PDSH-ja e tij edhe nuk mund t bnin asgj m shum, prpos ta ecnin suksesshm rrugn q t on nga kapota e komunizmit, e deri te parullat atdhetare. Pra, kryesuesi i PDSH-s, e drejtoi kt parti andej nga ishin katandisur edhe partit tjera t shqiptarve t Maqedonis: npr rrugn e pllakosur me premtime t mdha, e t rrethuar me gjembat e arsyetimeve pse ato premtime nuk mund t jetsoheshin kur bheshin pjes e koalicioneve qeveritar. Arbr Xhaferi pra, eci rrugs politike e cila ishte e hapur vetm n demokracin e shoqrive shqiptare: t bsh emr duke treguar jo ka ke br, por duhet t bjn t tjert. Prandaj edhe Xhaferi mbeti i humbur diku mes politikanit t dshtuar dhe analistit t mrekullueshm. Apo, mbeti si politikan pa fizionomi t qart politike, e me portret t ndritshm si opinionist i rndomt dhe analizues i betejave t huaja. E kjo ishte e mundur, sepse vetm n shoqrin shqiptare mundeshe t bheshe hero kombtar, pa marr pjes n asnj betej dhe duke i komentuar ngjarjet na kafeneja Dora n Tetov.

148

149

Rrnja katrore e vitit zero - 2001

Pyllin mbi t cilin dendsohet mjegulla, herdokurdo e prfshin shtrngata. Dhe aty ku askush nuk e than lagshtin q e ka kapluar brendin e shtpis, e kot sht t pyessh pse jan kalbur orendit, pse aq leht sht rrzuar pullazi. Kshtu shkurtimisht mund tu prgjigjet njeriu atyre q shtrojn pyetjen se pse u prball Maqedonia me vitin 2001, dhe se a ishte e mundur gjitha t arriheshin pa krismat e armve. Pra, kshtu mund njeriu shkurtimisht tu prgjigjet pyetjeve q i shtronin ata t cilt nj dekad t tr nuk e kishin pyetur veten se ku e onte Maqedonin ajo ndasi ndretnike, se ku do arrinte ky shtet me tr at paknaqsi t popullats shqiptare ndaj institucioneve shtetrore, ndaj prfaqsuesve t vet t cilt nuk ia dilnin dot t zgjidhin shumka q kishin premtuar e q kishte t bj me t drejtat e nj pjese t qytetarve t Maqedonis, t drejta t cilat askush nuk kishte argument t qndrueshm t thot se dilnin jasht t drejtave q i takonin nj etniteti autokton n shtetin ku jetonte. Gjat nj dekade t tr, qarqet politike, intelektuale dhe publicistike shqiptare, theksonin se kushtetuta e shtetit ishte korniz e cila thuajse ishte
150

br vetm me nj qllim: q maqedonasit etnik ta ken sa m gjer, e t tjert aq ngusht sa mos ngulfaten trsisht. Ata q ia donin t mirn ktij shteti, nj dekad me radh prsrisnin se kjo kushtetut prodhonte vetm mosmarrveshje, se thell nn nenet e saj fshihej nj mosmarrveshje e madhe mes ambicieve t etnitetit maqedonas q me asknd t mos e ndante shtetformsimin at q u takonte t gjith banorve t ktij shtetit - dhe ambiciet e t tjerve q donin shteti t jet edhe i tyre. Pra, derisa qarqet shqiptare theksonin se jan t paknaqura nga vendi t cilin ua prcaktonte kushtetuta e shtetit, qarqet politike, intelektuale, si dhe pjesa m e madhe e opinionit t ktushm maqedonas, kushtetutn e kishin ngritur n lartsit e Bibls s paprekshme. Ishin mbuluar me shenjtrin e nj dokumenti q e kishin shkruar nj grup ekspertsh, e t cilt linin prshtypje si t kishin qen mjeshtr q duan t dshmojn se materiali nuk e prcakton ndrtesn, por e muruara e ndryshon materien e elementeve ndrtimore. Kshtu q, kur shqiptart pyesnin se si do zgjidheshin krkesat e tyre kur Bibla thoshte jo, ata propozonin q t pritet koh m e volitshme kur nuk do kishte nevoj t ndryshohet kushtetuta, por do ndryshonin lexuesit e saj. Q do t thoshte se edhe Bibln dokush e lexonte ashtu si i plqente dhe mbase edhe ishte shkruar n nj form q shumka t varej nga prkatsia etnike e lexuesit t saj, e jo nga fjalit t cilat e prbnin. Dhe shqiptart jo se nuk pritn: ata q ishin
151

fmij dhjetvjear kur u soll kushtetuta e par e Maqedonis s pavarur, u bn djelmosha me t drejt vote, e u rritn, duke dgjuar se i prkisnin popullit i cili vetm krkonte q tjetri tia jepte at e cila ishte e tija. Fmijt e etnitetit maqedonas, t cilt n kohn e mvetsimit t shtetit nuk kishin m shum se nj dekad jete, u rritn dhe u bn pr martes duke dgjuar t njjtn melodi, por me nota t tjera se si shqiptart pandrprer vetm dika krkonin t marrin nga ajo q ishte vetm e tyrja, se ata duhej gjithmon t ishin dorlir e t japin. Pra, Maqedonia tashm kishte rritur gjeneratat e atyre q ishin larguar nga nj e vrtet thelbsore kur bhet fjal pr shtetet shumetnike, shumkulturore e shumreligjioze, pr shtetet me koncept t qart qytetare, e ku e drejta individuale sht e pamundur t arrihet pa t drejtat kolektive. Maqedonia, pra, kishte rritur gjeneratat e dy etniteteve numerikisht m t mdha ato t etnitetit maqedonas dhe shqiptart me bindjen se t part duhet t mbajn gjithmon dorn e djatht t shtrir pr t dhn, e shqiptart gjithmon me dorn e majt t gatshme pr t marr. Apo thjesht, Maqedonia kultivonte gjenerata e lypsarve t pa ngir shqiptarve, dhe dorlirve zemrgjer q ishin lodhur duke dhn maqedonasve etnik. N t vrtet, jo se t rinjt shqiptar dhe ata maqedonas nuk ia bnin me dije shtetit se si edukoheshin ata t cilve dikush ua harxhonte ardhmrin. Ata dilnin rrugve t Shkupit apo t Tetovs. Kshtu q t rinjt e etnitetit maqedonas
152

protestonin kundr hapjes s shkollave me msim n gjuhn shqipe, madje edhe duke ngritur tenda prpara kuvendit republikan e duke br grev urie. E nga ana tjetr, t rinjt shqiptar i vrshonin rrugt e Tetovs q t tregojn se sa e nevojshm u ishte arsimimi n gjuhn amtare. N t shpeshtn e rasteve, t rinjt e etnitetit maqedonas q protestonin, ishin t shoqruar nga parlamentart e ndonj partie t tyre, dhe t shumtit nga ata q organizonin kto protesta, e kishin t siguruara karriern politike n VMRO-DPMNE. T gjitha ata filipat, milloshovskat, gjorevskat..., n vitet e mvonshme do bhen politikan me karrier q do marrin rroga mujore edhe nga taksat q do paguajn moshatart e tyre shqiptar t cilve dikur ua kishin kundrshtuar msimin n gjuhn amtare. Ndaj protestuesve t rinj t etnitetit maqedonas, institucionet shtetrore do tregoheshin t kujdesshme, ndaj tyre do ishin aq t ndjeshme e t kujdesshme, sa i ftonin lidert e protestave ti shpalosnin qndrimet e tyre edhe nga foltorja e parlamentit. Ndrsa, demonstruesit e rinj shqiptar, t vetm, duke mos pasur mundsi t komunikonin as me prfaqsuesit e vet n pushtet, prballeshin vetm kordont e policis. Kishte dika q i bnte t njjt kta protestues t rinj: edhe njra pal, edhe tjetra, n t vrtet, n rrug prcillnin at q ua kishin msuar prindrit e tyre, at q dgjonin npr shtpit e veta ku rriteshin, at q prodhonte nj sistem i dshtuar arsimor, apo vetdijen t ciln nj dekad t tr e kishin kultivuar mediat e ktushme, t cilat Maqedonin e portretonin si dy153

ngjyrshe; n mbrojtsit e shtetit - etnitetin maqedonas, dhe shqiptart e pangishm dhe jo mirnjohs. Q ky portret i t mirve dhe t kqijve t ishte m binds, ishin vn n shrbim ekspert t kategorive t ndryshme t dal nga shkollat e mparshme antishqiptare, t cilt shkonin aq larg sa edhe lajmet npr gazeta, i vinin n funksion q t dshmojn destruktivitetin e pals shqiptare. Kshtu q pr do hajdut, diler, narkoman... shqiptar nuk harrohej pran emrit dhe mbiemrit t shnohet edhe prkatsia etnike. Apo thjesht, disa nga mediat n gjuhn maqedonas u shndrruan n buletine t mosdurimeve ndretnike, pasqyr e t gjitha vetit negative q i ka do popull, por ku thuajse kurr nuk do botohet dika pr ndonj t arrir kulturore t shqiptarve, apo ka do qoft e pozitive nga ndonj sfer tjetr e jets. Shkurt, prdorej metoda e njohur se si nj kolektivitetit t tr mund ta portretesh si t shmtuar: duke publikuar fotografin ku shihen vetm shmtit i ka do kolektivitet, e cila foto m n fund ngulet n kok si letr njohse pr nj popull t tr. Nga ana tjetr, edhe mediat n gjuhn shqipe e kndonin t njjtn kng t shkurtpamsis: duke i amnistuar partiakt shqiptar nga do prgjegjsi, dhe duke i shpallur si burim i s keqes kolektive vetm qarqet politike dhe intelektuale t etnitetit maqedonas. Kshtu pra Maqedonia rriti dhe edukoi disa gjenerata t rinjsh, t cilat jetonin n t njjtn ujdhes, por n bot paralele, q ndanin t njjtn hapsir, por
154

donjri ngopej me frustrime t kundrta nga ai q bartte tjetri, q ishin nn prkujdesjen e t njjtave institucione shtetrore, por nuk kishin shrbim t njjt nga ato. Maqedonia e dekads s par si shtet i mvetshm, ishte shtet ku elitat politike bashkpunonin shklqyeshm sa i prket mbuless s problemeve madhore, por etnitetet bheshin gjithnj e m t largt mes veti. Mu kjo largsi maqedonase shqiptare, ua mundsonte elitave politike q t mbulojn vetveten pr mossukseset n sfern e ekonomis dhe papunsis s madhe. Pra, elitat partiake, t vllazruara, t gatshme q edhe t sotmen e shtetit ta ln q qytetart ta jetonin n t ardhmen, m leht e kishin t shtonin mjegulln e animoziteteve ndretnike mbi shtet. Sepse vetm kjo mjegull ua mundsonte t fshihnin at q duhej par me koh: se lagshtia q i mykte muret e Maqedonis, nuk vinte nga rreziku shqiptar, por nga se elitat politike dhe intelektuale nuk kishin as vullnet, as guxim politik ti zgjidhnin problemet ndretnike, t cilat sa vinin dhe shtoheshin. Nuk kishin, pra, as vullnet dhe as guxim politik t dilnin prpara shqiptarve e tu tregonin se sa duhej t prisnin q t realizoheshin krkesat e tyre, t cilat askush nuk i kontestonte. T rinjt shqiptar askush nuk i ftoi n parlamentin republikan q atje dikush tju shpjegonte se kush ishte ai q duhej tua zgjidhte problemet. Andaj edhe sa her q burrshtetasve apo partiakve t asaj kohe u haste sharra n gozhd, ata i nxirrnin n rrug t rinjt sa ta trembnin popullin t
155

heshtte e t thoshte: ule kokn, se ka edhe m keq. E jo se nuk kishte edhe m keq se e keqja e cila e mundonte Maqedonin. N shum hapsira ballkanike asokohe zhvilloheshin luftra, shfaroseshin myslimant e Bosnjs, shqiptart n Kosov rnkonin nn thundrat e policis dhe armats s Jugosllavis s Millosheviqit. Kshtu q Maqedonia e asokohshme dukej si nj oaz e uditshme ku n paqe jetonin dy etni, t cilat thuajse asgj nuk i bashkonte, prpos paknaqsia e ndrsjell: maqedonasit etnik t paknaqur shkaku i bindjes se do e keqe u vinte pse kishin disfatn t ndrtonin shtet me shqiptart, e shqiptart duke u ndje sikur ishin nn sundimin e ndonj millosheviqi t padeklaruar si i till. Nga mjegulla e marrdhnieve t acaruara ndretnike, rrallkush shihte se n t vrtet oaza e paqes nuk kishte asgj t prbashkt me at emrtim q mburshm ia kishte vn Gligorovi, por m shum i ngjante nj burimi t pashtershm paknaqsish ndretnike. Gjat dhjet viteve t paqes s rrejshme, Maqedonia m shum i ngjante nj pushimoreje ku maqedonasit etnik dhe shqiptart ishin ulur dhe prisnin t shohin se si do tia dalin t tjert n luftrat e prgjakura, q pastaj edhe ata t vendosnin rrug do marrin. M n fund, thuajse deri n mesin e dekads s nnt t shekullit t njzet, shum qarqe maqedonase ende shpresonin se Millosheviqi do ia del tua thyej boshtin kurrizor t gjith t tjerve, e veanrisht kosovarve, e nga ana tjetr shqiptart e Maqedonis, ende nuk e kishin
156

gjithaq me rndsi hallin se do bhej me ta, sa at se ka do ndodhte me plagn gjithshqiptare Kosovn. Dhe mbase ky moment ishte ai q kishte vn baraspeshn mes dy nacionalizmave m dominant n Maqedoni, baraspeshn q nuk lejonte t tejkalohej kufiri dhe nga grindja verbale t shkohej drejt ndonj konflikti ndretnik t cilin asokohe edhe e stimulonte Beogradi. Thn ndryshe: maqedonasit etnik dhe shqiptart, rrinin urt sepse e kishin prapanicn cullak. Dhe nga do q at ta kthenin, ajo u mbetej e pambrojtur dhe e rrezikuar. Ata e dinin se cili do konflikt ndretnik n Maqedoni, do u shrbente disa fqinjve q kt shtet, prfundimisht ta fshinin nga harta e bots. Pr nj dekad t tr, Maqedonia nuk kishte br gj tjetr prpos q u shndrrua n knet znkash ndretnike ku njra pal ajo e etnitetit maqedonas- mbronte Bibln t ciln nuk kishte burr q mund ta prekte, dhe ajo tjetra pala e etnitetit shqiptar q thoshte se, ose Maqedonia do bhet shtet i etnive t barabarta, ose ata do ndrronin strategjin e veprimit. Dhe e keqja e Maqedonis qndronte aty se politikant nuk e deshifronin mir kt porosi q ua prcillnin shqiptart dhe maqedonasit etnik, se ata mendonin se kto znka nj dit do bheshin beton i cili do sforconte themelet e shtetit. Aq m shum, duke u propozuar shqiptarve t prisnin koh m t mira pr krkesat e tyre, politikant maqedonas donin t blinin koh, duke mos par se ia harxhonin t ardhmen ktij shteti. Kt nuk e shihnin as partiakt shqiptar, t
157

cilt mendonin se koha nuk kalon nse ke arsyetime pse nuk i realizonin premtimet, nse u thua shqiptarve at q ata e dinin: se kushtetuta e shtetit nuk lejonte mundsi t flitej pr barazi arsimuese, gjuhsore e bile edhe sociale. Pra, as politikant e etnitetit maqedonas, e as ata t partive shqiptare, nuk e lexonin drejt orn e bardh t rrjedhave shoqrore, nuk e shihnin se Maqedonis prej moti ia kishin harxhuar kohn pr t pritur, se shqiptart bheshin gjithnj e m t padurueshm, se ishin lodhur nga mbrojta e interesave t veta npr rrug, se nuk kishin m far argumenti t prdorin q ta dshmonin se n kt shtet shumka dukej e zhvendosur: npr autobus dhe rrugve i gjeje shqiptart do kund, por npr institucionet shtetrore m par mund t hasje n ndonj ari polar, se sa n ndonj administrator shqiptar. Dhe i vetmi vend ku ata ishin denjsisht t prfaqsuar - bile n prqindje thuajse ishin populli dominues n Maqedoni - ishte burgu n Idrizov, si dhe n ndrmarrjet komunale pr pastrimin e rrugve dhe mirmbajtjen e parqeve t qyteteve. Apo thn m sakt, n dekadn e nnt t shekullit t njzet, punsimi i shqiptarve, si pr shembull n polici, armat dhe npr institucionet tjera shtetrore dhe siprmarrjet publike, nuk e tejkalonte as 2%. Apo ai i studentve shqiptar t regjistruar n t gjitha vitet dhe n t gjitha fakultetet e universiteteve shtetrore, edhe at gjat gjith dekadave t mparshme, nuk ishte as aq sa numri i t rinjve t etnitetit maqedonas q diplomonin vetn gjat n nj
158

viti shkollor, edhe at n nj fakultet t vetm. Kshtu q shqiptart ishin jasht institucioneve shtetrore. Ata as q e njihnin shtetin se si ishte organizuar nga brenda. Kishin mbetur jasht mureve t kalas, nuk i ndjenin si t vetat institucionet shtetrore, kshtu q tingllonin absurde edhe akuzat e qarqeve t etnitetit maqedonas pse ata kishin zgjedhur demokracin e rrugs pr ti realizuar t drejtat e tyre. E t gjith e dinin se shqiptart ishin qytetar q qndronin t prkulur nga kjo an e sporteleve, ndrkoh askund nuk i gjeje matan xhamit ku qndronte administrata shtetrore. Kjo binte n sy edhe n vendbanimet ku prqindja e banorve shqiptar ishte dominuese, si pr shembull n Tetov e Gostivar. Institucionet shtetrore, shqiptart i njihnin nprmjet intervenimeve policore, kshtu q atyre thuajse u ishte mbushur mendja se dialogu demokratik, t cilin ata donin ta zhvillonin me shtetin, n t vrtet i ishte ln n duar vetm nj nga ministrive qeveritare asaj t policis. Pra, thuajse nj dekad t tr, dialogu mes shtetit dhe shqiptarve n Maqedoni zhvillohej nprmjet kordonve policore. Andaj edhe lirisht mund t thuhet se nuk sht e vrtet se konflikti i 2001 nisi n muajin mars, t po ktij viti, me krismat e para n fshatin Tanush n kufi me Kosovn. Aty ai vetm dha z, shprtheu, se prndryshe konflikti politik maqedonas - shqiptar kishte filluar qysh nga dita kur Maqedonia shpalli pavarsin e saj. N Tanush vetm u b e ditur se shqiptart e kishin kuptuar se duhej ta ndrronin
159

strategjin e veprimit, se koha pr pritje ishte harxhuar, se ksaj radhe ata ishin t gatshm t pranonin edhe mnyrn e dialogut q ua impononte me vite shteti i tyre: at me kordont e armatosur policor. Pra, konflikti kishte filluar qysh ditn kur Maqedonia shpalli pavarsin, kushtetutn dhe referendumin pr pavarsi pa plqimin dhe pjesmarrjen e shqiptarve. M n fund, edhe shampanjn pr pavarsin e shtetit n sheshin e Shkupit, burrshtetasit maqedonas e pin pa pasur pran vetes asnj shqiptar q edhe me t ti cakrronin gotat pr jetgjatsin e shtetit. Por, asokohe shqiptart ende shpresonin se me hyrjen e partive t tyre npr institucionet m t larta shtetrore, dika do ndryshonte. Shqiptart nuk kishin edhe pse t mos i besonin thnies se nuk mund t korrigjoheshin brenda nats gabimet q ishin br me dekada. Pastaj ata e dinin se shum nga problemet, ishin t trashguar nga e kaluara. Por ata habiteshin se si ishte e mundur ajo nat t zgjaste dhjet vite, dhe si ishte e mundur q edhe prfaqsuesit e tyre aq leht t pajtoheshin se Bibla gjithmon do mbetej e paprekshme, se partiakt e tyre gjithmon do arrijn t vijn e t largohen nga pushteti me premtime t kota, duke prdorur paknaqsin e popullats s vet q t ngjiten n pushtet, pra duke shkuar n pushtet nprmjet protestave pr Universitetin Tetovs, e q pastaj t ofrojn projekte tjera m proevropiane. Me ka ndoshta edhe ia bnin popullit t vet prbuzjen m t madhe: e bnin t duket prpara tjerve si
160

kope e cila shpjet gnjehet dhe shum m leht harron. Q nga viti i mvetsimit t saj, Maqedonia i ngjante kashts s lagsht, e t ndezur, t cils i duhej koh q t lshoj flak. Kasht e cila ashtu e mykur nga lojrat ndretnike t elitave t ktushme partiake, tymonte ngadal dhe e mbulonte shtetin duke ua mundsuar kshtu pronarve politik, ti fshihnin prej popullit t gjitha veprimet q elitat e ktushme politike i onin drejt udhs t bheshin kapitalist t pasur. Thuajse nj dekad t tr, askush nuk e prfillte rrezikun nga ky zjarr i kallur nga xixat e rrezikshme t mosdurimeve ndretnike. M n fund, mosdurimi ndretnik u b biznes fitimprurs si pr politikant, po ashtu edhe pr analistt dhe intelektualt e pavarur t kategorive t ndryshme, q bn emr dhe fam duke shkruar dhe analizuar marrdhniet ndretnike. Apo thn m qart: duke zbrthyer rrezikun shqiptar. Dhe nga dita n dit, gjithnj e m i thell bhet hendeku, i cili ndante elitat e etnitetit maqedonas q ishin mosprfillse ndaj krkesave t shqiptare, dhe t atyre shqiptare, t cilave gjithnj e m shum u ngushtohej hapsira pr t arsyetuar tr at inferioritet ndaj pals s etnitetit numerikisht m t madh n Maqedoni. Thuajse tr dekadn e nnt t shekullit t njzet, Maqedonia e kishte humbur diku n zhurmn e debatit ndretnik, q shkurtazi mund t prshkruhet si britm e dy grupeve, t cilat qndrojn n an t kundrta t bregut, dhe fajsojn
161

njra tjetrn pr mosndrtimin e urs. E n ndrkoh, as q dgjohen mes veti, sepse ishin larguar aq sa jehona humbiste n thellsin e mosmarrveshjeve t thella, duke e br etnitetin maqedonas t mendonte se kishte ndrtuar shtetin m demokratik n bot, e shqiptart ishin t bindur se prej nj torture sllavokomuniste, kishin rn n kthetrat e nj padrejtsie maqedonodemokratike. N ndrkoh, edhe te njra edhe te tjetra pal, nuk kishte politikan t denj e vizionar, q dinin t ndrtojn ura, q kishin guxim t flijojn popullaritetin e t sotmes i cili u sillte vota, pr t ardhmen q shtetit do i garantonte stabilitet dhe harmoni qytetare. Pra, Maqedonis i mungonin elita q e dinin se urat jan objekte m t ndrlikuara pr ndrtim, se ato duhet t jen elastike, se prpos q duhet ta bartin vetveten, duhet t mbajn edhe peshn q kalon mbi to. Paknaqsia e shqiptarve u b shum fitimprurs edhe pr partit e ksaj popullate: ajo ato i sillte n pushtet, ku askush m nuk ua pengonte prfitimet personale dhe punsimin e antarve m t afrt partiak. E q m von, kur jehona e krismave n Tanush arriti deri n Shkup, t gjith s bashku, politikan t majt e t djatht, shqiptar dhe ata t etnitetit maqedonas, intelektual dhe publicist, t shtrojn pyetjen absurde: kujt i nevojitet konflikti, a mundej Maqedonia t shptonte pa krismat e 2001? Apo shum nga ata q ndrtonin opinionin vendor, ti oj ngutshm t sjellin prfundimin se kto krisma t ardhura nga ky fshat ndrkufitar nuk shpreh162

nin revoltn shqiptare, por at t trafikantve dhe kriminelve t ksaj popullate?! Dhe kjo ndodhte, mbase, shkaku se ktu me vite ishte ndrtuar bindja se shqiptari i ndershm sht vetm ai q pret dhe i cili mban kokn ulur. Duke harruar n ndrkoh se ka t vrtet n at se thuajse do vendbanim ndrkufitar n bot, si pr shembull edhe shum nga ato mes Gjermanis e Zvicrs, mes Meksikos dhe Ameriks..., jan biruca nga hapin dern ata q nuk mund t hyjn nprmjet ports s madhe, por njkohsisht, nprmjet ktyre vendeve m s lehti vlersohet stabiliteti i nj shteti, si dhe funksionimi i institucioneve t nj shoqrie. Krismat n Tanush, opinioni maqedonas i priti me t njjtn bindje dhe vetbesim si i kishte pritur vite me par t gjitha krkesat t cilat u vinin nga shqiptart, qofshin ato krkes t shkruar n letr, apo t shprehura zshm nprmjet protestave: me bindjen se edhe ksaj radhe shqiptart do e han dajakun dhe do trhiqen!. Por, ksaj radhe nuk e kishin vlersuar mir, nuk e kishin par me koh se gota e durimit ishte strmbushur. Andaj edhe t kota ishin orvatjet q e tra tu prshkruhet grupeve kriminale, dhe revolta e t rinjve shqiptar t prdoret pr opinionin e jashtm edhe si nj argument se shqiptart n t vrtet nuk kishin probleme me institucionet e shtetit, por me shoqrin e vet t kriminalizuar. Mbase kjo dshir e tyre aq i kishte verbuar qarqet politike, intelektuale dhe mediatike t etnitetit maqedonase, sa t mos vrejn se n ndrkoh t rinjt shqiptar
163

masovikisht kishin veshur uniformat e UK-s dhe kishin dal npr malet e Maqedonis. Por, edhe pasi ndodhi kjo, t njjtat qarqe t etnitetit maqedonas vazhduan t aktrojn rolin e viktims, t nj viktime t uditshme q ankohej se dikush pa merita t tyre donte ti fuste n vorbulln e lufts, se konflikti ishte mall i huaj i ardhur nga Kosova duke mos ia shtruar vetes pyetjen m t logjikshme dhe m elementare n situata t tilla: edhe sikur t ishte ashtu si vlersonin ata, ather pse Maqedoni kishte lejuar t bhet ar pjellore n t ciln nga disa krisma do mbinte aq leht fara e lufts? Pas krismave t para n Tanush, nj gj u shpalos sikur ta kishte marr me vete era e leht e asaj pranvere t hershme - institucionet shtetrore, t cilat me plot arroganc dhe mosprfillje vazhduan sipas avazit t vjetr: nuk donin t pranojn asnj far bisede me shqiptart e rebeluar duke thn se dialogu duhet zhvilluar npr institucionet shtetrore dhe me metoda demokratike. Shteti maqedonas asokohe hapur e mbronte qndrimin se me shqiptart do bisedonte pasi ata ti gjunjzonte dhe ti mposhtte me arm. Disa qarqe t ktushme intelektuale kshillonin pushtetmbajtsit q s pari t ngulte flamurin shtetror n t gjitha fshatrat nga dgjoheshin krismat, e pastaj t bisedohej pr krkesat e tyre. Kt e prkrahn asokohe edhe kryesuesit e PDSH-s, t cilt ather ishin pjes e koalicionit qeveritar t udhhequr nga VMRODPMNE-ja. Ja se shkruan Mirjana Malevska n tekstin e saj me titull Ballafaqime t dhembshme t
164

botuar n New Balkan Politics, lidhur me fillimin e konfliktit n Maqedoni: Kur nga fundi i shkurtit, n fshatin kufitar Tanush, pr t cilin deri ather shumica e qytetarve t Maqedonis as q e dinin se ekziston, u vran tre ushtar t armats s Maqedonis, me ka edhe filloi kriza, koalicioni qeveritar i kryeministrit L. Georgievski, si dhe parlamenti, i dnuan grupet e armatosura ekstremiste dhe krkuan ndihm t huaj ushtarake. Opinioni ishte i trembur, i hutuar dhe i paprgatitur pr at q e priste, dhe duhet t thuhet se n at moment lidert politik shqiptar treguan nj shkall t lart t lojalitetit. N kt kontekst sht deklarata se, nse duhet do mbrohet integriteti territorial i Maqedonis.... Pa dyshim se Malevska ka t dejt kur konstaton se opinioni i ktushm ishte i hutuar. Sepse ai ndodhej n mes t mjegulls politike dhjetvjeare, gjat s cils i kishin bindur t besojn se jetonte n oaz t paqes. Ajo me t drejt e lavdron edhe lojalitetit e politikanve shqiptar. E si mundeshin t mos jen lojal kur e dinin se krismat n Tanush ishin edhe rezultat i aktivitetit t tyre t dyfisht: t radikalizojn popullin gjat fushatave parazgjedhore, e ta qetsojn pasi vinin n qeveri. Dhe nga kto tkurrje e zgjerime t ndjenjave t tyre, shqiptart m ishin br t pandjeshm ndaj asaj q ato dit e thoshin lidert e tyre. Atyre m nuk u bnin prshtypje as deklaratat fillestare t Arbr Xhaferit kur thoshte se ata q kishin marr armt ishin rambo q nuk e dinin se dmtojn shtjen shqiptare. Apo
165

thnien e nj ministri t athershm i cili ata q i morn t part armt n duar, i vlersoi si qenin e keq, q ta sjell ujkun n stan. Pr shqiptart nuk vlenin gj as deklaratat arrogante t udhheqsve t PDSH-s, se shteti do mbronte sovranitetin e vet me t gjitha mjetet, e as ngutja e Georgievskit q t blinte sa m shum arm npr shtetet fqinje si dhe n Ukrain e Bjellorusi. Sa u prket partiakve t PDSH-s, ata shum shpejt do i harrojn deklaratat fillestare dhe ngutshm do bjn mos q sa m shum ti afrohen Ali Ahmetit. Sepse n ndrkoh ata e pan se jo vetm q kishin mbetur kukulla q askush nuk i prfillte n institucionet qeveritare, por edhe pa antart partiak, t cilt n numr t madh kishin shkuar n njsit e UK-s. Kshtu q, thuajse brenda nj muaji, UK-ja ishte br prfaqsuese e vetme legjitime e shqiptarve t Maqedonis. Partit e shqiptarve ishin humbur diku n fjalt boshe, t cilat ia kishin thn popullit gjat nj dekade. As partit shqiptare e as ato t etnitetit maqedonas, nuk mundeshin m t fshiheshin pas asaj t ciln Mirjana Malevska e vlerson si kotsi dhe floskul t thjesht, e q kishte t bj me deklaratat se dialogu kurr nuk ishte ndrpre dhe kishte zgjatur dhjet vite me radh. Arsyeja se pse pushteti maqedonas nuk donte assesi t bashkbisedoj me terroristt arsye e prkrahur thuajse nga t gjitha qarqet politike dhe intelektuale t etnitetit maqedonas ishte ajo se pa nj fitore t plot mbi terroristt, shteti do duhej ti pranonte t gjitha gabimet e veta
166

t mparshme. Andaj kjo u b krkes pas t cils qndronin edhe institucionet shtetrore, mirpo edhe mendimtart e lir t etnitetit maqedonas. Lidhur me kt qndrim t tyre, Malevska thekson se ai ishte arsyetimi m i dashur jo vetm i politikanve, por edhe i intelektualve maqedonas, e me qllim q ti iket cilit do ndryshim n drejtim t pjesmarrjes m t madhe t shqiptarve n ndarjen e forcs. Me kt dhan kontribut t turpshm n thellimin e krizs. Dhe kshtu kriza u thellua aq sa Maqedonin e solli buz gremins s konfliktit ndretnik, aq sa vorbulla e konfliktit leht mund ta ngulfaste kt shtet, i cili mbase sipas shum parametrave m shum i ngjante nj kreature shtetrore, se sa nj shteti t ndrtuar mbi nj projekt t qart. Prderisa qarqet e etnitetit maqedonas mundoheshin do gj ta hedhin n hapsirn e krimit dhe t kontrabands, Arbr Xhaferi tashm kishte heq dor nga vlersimi se shqiptart e armatosur ishin rambo. Emrtim i cili nse zbrthehej si duhet, do t thoshte se ata q filluan konfliktin n Maqedoni, duhej t ishin trima abdallenj t frymzuar nga filmat amerikan, t cilt, nga bezdia se nuk kishin t bnin me vetveten npr kafenet, kishin dal maleve t Maqedonis q pak t zbaviteshin dhe rrugs tua prishnin rehatin pushtetarve t ktushm. Mbase edhe kjo bindje e pushtetarve shqiptar n qeverin maqedonase, do e oj n rrug t gabuar Georgievskin: t besoj se pas vetes i kishte shqiptart e ndershm, se numri i tyre duhej t
167

ishte dominues, se bhej fjal pr banda t cilat mund t gjunjzoheshin nga disa njsite policore t armatosura mir. Apo q edhe mund t bliheshin me disa miliona marka gjermane. M n fund, kush mund t besonte asokohe n Maqedoni se robi mund ti kundrvihet pronarit, se shqiptarve u kishte ikur frika nga polict maqedonas, t cilt mbase ishin t guximshm vetm kur prballeshin me protestues t paarmatosur e t pambrojtur. E n ndrkoh, fronti zgjerohej, krismat jehonin q nga fshatrat e Likovs e deri n rrzat e Sharrit n Pollog. Pushtetart e PDSH-s, t gjetur n eltir, duke par se lojrat politike me zgjedhsit shqiptar m kishin marr fund, e kuptuan se u kishte rn n hise t paguanin gjith llogarin edhe pr gabimet e pararendsve t tyre, t cilt njsoj si edhe ata, kishin ardhur n qeverit e Branko Crvenkovskit me plot llafazani, e nga pushteti ishin larguar t heshtur dhe t vetknaqur shkaku se ishin br kapitalist t pasur. N ndrkoh, Ali Ahmetit, i cili kishte hyr n Maqedoni duke mos pasur nevoj t ket pasaportn e ktij shteti, i kishte rn n hise ti jepte drejtimin e duhur revolts dhe frustrimit t rinis s ktushme shqiptare. Revolta e pushtetarve t PDSH-s nga kto krisma, do jet e madhe. Ata kishin t drejt t jen m t pezmatuar se partiakt tjer shqiptar jo vetm shkaku se kjo u ndodhte n koh kur posa ia kishin marr dorn maunokracis, por edhe shkaku i nj arsyeje tjetr: nuk ishin t vetmit q kishin nxitur radikalizmin te shqiptart, dhe nuk ishin t vetmit
168

q e kishin lvruar at ar ku i papenguar do vinte Ali Ahmeti me bashklufttart e vet. Ata nuk ishin t vetmit, por mbase ia vun kulmin revolts s shqiptarve t rinj q aq shum prisnin nga Arbr Xhaferi, i cili mbase edhe shkaku i ksaj pritjeje t madhe, ishte i dnuar t dshtoj. Ata shumka prisnin nga ai, por m s paku prisnin at q ua ofroi partia t ciln ai udhhiqte: terrin informativ, punsimin e antarve m t dgjueshm partiak, fillimin e rrugarimit t aktivitetit partiak, duke forcuar jo kokn, por muskujt e partis, shpalljen si tradhtar dhe spiun t Millosheviqit cilindo q asokohe guxonte t thot edhe ndonj mendim m t kujdesshm kritik ndaj PDSH-s dhe qeveris s Georgievskit. Tr kt, PDSH-ja asokohe e realizonte nprmjet mediave t pakta n gjuhn shqipe, si ishte programi n gjuhn shqipe pran Radio Televizionit t Maqedonis dhe gazets s prditshme Fakti, e cila asokohe u b gazet muri e PDSH-s. N kt gazet t pavarur si n kohn e Enver Hoxhs publikoheshin emrat e shqiptarve t dyshimt dhe t dmshm pr popullin. Dhe mu pavarsia e ksaj gazete e viteve sa ishte PDSH-ja pjes e qeveris s Georgievskit, sht pasqyra m e sakt e veprimit demokratik t partis s Arbr Xhaferit. Andaj edhe kompletet e ksaj gazete t viteve 1998-2002, jan pjes e rrfimit pr rrjedhn e asokohshme t demokratizimin t shoqris shqiptare n Maqedoni. Ato kompletet rrfejn pr nj koh kur, duke festuar daljen nga diferencimi ideologjik komunist n shqiptar t
169

ndershm e t pandershm, shqiptart e Maqedonis nuk e kishin vrejtur se edhe PDSH-ja i onte drejt rrugs s nj diferencimi edhe m t ashpr dhe njsoj t pashpirt se ai i dikurshmi i njmendsis, por vetm me at dallim se tani shqiptart n mes veti ndaheshin n patriot t dgjueshmit e PDSH-s dhe gjith t tjert, t cilt, nse nuk i nnshtroheshin kreut partiak t PDSH-s, nuk mund t shptonin e t mos merrnin etiketn e tradhtarit, apo spiunit t Milloshqeviqit. Kur shqiptart e Maqedonis e hetuan kt, Ali Ahmeti kishte ardhur, andaj atyre edhe nuk iu kishte mbetur ndonj zgjidhje e madhe: o duhej t vishnin uniformn e UK-s, o duhej t mbanin n krah yllin e davidit t ndasive ndrpartiake shqiptare. Pra, paknaqsia e shqiptarve t Maqedonis e grumbulluar nj dekad me radh, shprtheu n vitin kur PDSH-ja ishte pjes e qeveris. Q kjo t ndodhte me 2001, ndikonin shum faktor. Si ai q u pa ashiqare - se as Arbr Xhaferi nuk do arrinte askund m larg se pararendsit e tij q kishin qen pjes t koalicionit qeveritar. N ndrkoh ishte liruar Kosova, kshtu q shqiptart e ktushm kishin m shum koh t merreshin me fatin e vet. Dhe njkohsisht edhe politikant e ktushm, t mbetur pa problemin e Kosovs me t cilin me vite e mbulonin mosveprimin e tyre n Maqedoni, tani ishin n eltir dhe nuk mundeshin aq leht t arsyetoheshin pr mosrealizimin e premtimeve t dhna npr mitingjet parazgjedhore. M n fund, shqiptart tani kishin koh m kujdesshm t
170

numrojn: n parlamentin republikan kishte njzetetre deputet shqiptar, q s bashku me partnert e koalicionit qeveritar ku ishte pjestar edhe PDSH-s, arrinin nj numr sa mund t ndryshonin edhe kushtetutn pr t ciln Arbr Xhaferi me t drejt thoshte se sht penges pr tu realizuar disa krkesa shqiptare. Ky numr i onte shqiptart t shtronin pyetje t logjikshme: pse PDSH-ja nuk bn asnj hap pr ta ndryshuar kushtetutn e shtetit?! Por duhet thn se mbase kt nuk do arrinte ta bj me mjete demokratike asnj forc politike shqiptart e Maqedonis. Edhe at shkaku se asnj nga partit e etnitetit maqedonas nuk mund ta prekte at q me vite vet ata dhe mediat e kishin shpallur prpara popullit si dika t paprekshme. Kshtu q m nuk kishte vesh q do dgjonte vrejtjet e qllimmirve se demokracia sht proces, njsoj si edhe zhvillimi i nj shoqrie, se ai ligj apo ajo kushtetut q aprovohet sot, nesr mund t psoj ndryshime. Dhe m absurde ishte ajo se mbrojts m t denj t saj ishin hartuesit, e t cilt menjher pas konfliktit t 2001, do e bindin popullin se t gjitha ndryshimet q do i psoj kushtetuta, jan n t mir t Maqedonis. Kt ata mund ta thoshin sepse Maqedonia kurr nuk pati aso populli q do i pyeste: nse na qenka kshtu, ather pse dhjet vite me radh thoshit t kundrtn, pse ndryshimet kushtetuese q krkonin shqiptart i ndrlidhnit me vet fatin e shtetit, pse kto ndryshime nuk i bt me koh q t mos vinim deri te 2001, pse...?! Pyetjet jan t panumrta. Dhe shpesh ato
171

shpalosin gjeografin mentale t atyre q i shtronin pyetjet. Shum nga pyetjet t cilat shtronin qytetart e Maqedonis n vitin 2001, ishin t vonuara. E vonuar dhe paksa jologjike do tinglloj edhe pyetja e cila vite t tra pas konfliktit do qarkulloj mbi qiellin politik t Maqedonis, e q sht ajo e shum prmendura edhe m lart: se a ishte e domosdoshme lufta e 2001? Dhe duhet prsritur se kjo, si edhe shum pyetje t tjera, duheshte t shtroheshin vite me par, n kohn kur nuk ishin t rralla zrat q thoshin se rrugs nga sht katandisur Maqedonia, nuk do mund t arrij m larg se n vitin 2001. Apo q nnvizonin, se ai q donte destabilizimin e ktij shtetit, nuk duhej t bj asnj veprim t veant, prpos ta lus Zotin q politikant e ktushm t vazhdonin me lojrat ndretnike, dhe t faleshin e luteshin q ky shtet t vazhdonte t ndrtohej nga murator t cilt shtetit ia vun kulmin pa ia betonuar si duhet themelet. Gj q do e dshmojn edhe vitet e paskonfliktit, kur shum ekspert t ktushm, do mundohen ta zbrthejn kt konflikt duke prballur argumente t kundrta, t cilat mbetn aq t largta sa edhe vet maqedonasit etnik dhe shqiptart. N Maqedoni do prfolej shum edhe projekti T kuptuarit e historis s sotme. Ky projekt, i prfunduar qysh n vitin 2006 - sipas realizatorve duhej t krijonte modele pr bisedimet lidhur me ngjarjet e vitit 2001, kur u dgjuan krismat e para n fshatin Tanush, n afrsi t Shkupit dhe kur filloi konflikti disamujor, i cili prfundoi me
172

Marrveshjen e Ohrit. Qllim prfundimtar i ktij projekti ishte edhe kompletimi i librit t prbashkt historik pr kto ngjarje, nga i cili do t msonin shkollart e t gjitha etniteteve q jetojn n kt shtet. Pr realizimin e ktij projekti ishin angazhuar dy organizata joqeveritare dhe dhjetra profesor shqiptar dhe maqedonas t historis. T cilve askush nuk mund tua mohonte vullnetin e mir, por shumkush nuk e kishte t qart se si do e ndrionin t vrtetn, kur dokumentacioni lidhur me kto ngjarje ende ishte i mbyllur pr ata q donin t gjurmojn t vrtetn. Andaj edhe mbetej prshtypja se realizatort e ngutshm t ktij projekti, thuajse donin q librat e historis ti zbresin n nivelin e prmbledhjeve me shpjegime t pranueshme pr t dy palt at t etnitetit maqedonas dhe pr shqiptart - e jo nga arkivat ku ishin t mbyllura dokumentet dhe dshmit. T pretendoje t ndrthursh t vrtetn e dyfisht pr ngjarjet e 2001 at t etnitetit maqedonas dhe at t shqiptarve edhe at n vitet kur ende nuk ishin shruar plagt e marra nga konflikti, ishte njsoj sikur t vetgnjeheshe se mund t ndrtoje prmendore t prbashkt n lavdi t ktij konflikti, e para t cils do t prkuleshin edhe maqedonasit etnik q lavdronin shtetmbrojtsit e tyre, edhe shqiptart q thurnin kng pr lirimtart e vet. Apo, i ngjante orvatjes q t shptosh t vrtetn e cila ishte gjetur n mes t fushbetejs ku zhvillohej sulmi i pa kompromis i dyanshm n mes t rrfimeve diametralisht t kundrta
173

etnike lidhur me konfliktin. Pra, kjo orvatje ngjante sikur t qndroje mes zjarrit t rrfyesve t cilt kishin shpalosur flamurin e t vrtetave t veta etnike dhe as q donin tia din pr faktet, t cilat kt shtet m t ri t Ballkanit e solln nj hap pran humners s lufts ndretnike. T ndryshoje qasjen historike e cila mbshtetet vetm mbi dokumente, dshmi, fakte dhe distanc kohore, t shkruaje t vrtetn pr konfliktin e 2001 pa pasur n duar dosjen komplete t quajtur Mvetsimi i Maqedonis duke filluar nga qndrimi diametralisht i kundrt lidhur me mbajtjen e referendumit pr shpalljen e pavarsis, miratimin e Kushtetuts s par pa plqimin e shqiptarve, ndriimin e ngjarjeve lidhur me Universitetin e Tetovs, at t Gostivarit...- mund t ishte do gj tjetr, por jo edhe libr historik. Apo, mund t ishte kontribut q do dshmonte qllimin e mir t atyre, t cilt nprmjet projekteve socio-psikologjike donin t kultivonin vetdije publike e cila pa ngarkesa etnike do t prballet me t vrtetat, por jo edhe projekt q ka t bj me historin. M n fund, sikur historia t prbhej nga dshirat e mira t autorve t saj, ajo as q do t prmbante kaptina me konflikte t prgjakura ndrnjerzore, por do t ishte e mbushur vetm me dit festive. Nga librat e historis t arnuar me projekte t lartprmendura socio-psikologjike n Maqedoni mund t arrihej vetm nj efekt: ti nxiste pjesmarrsit n konfliktin e 2001 q sa m par ti prfundonin librat e tyre t bardh, n t cilt do t mungonin shum t dhna
174

t sakta, por jo edhe heroizmi dhe patriotizmi i autorve. Pra, ky projekt mund ta inicionte edhe liderin e PDSH-s q m n fund t prfundonte librin e tij t bardh t paralajmruar qysh n vitin 2005, n t cilin pa dyshim ai do e sqaronte edhe rolin e tij t mbledhsit t mbeturinave luftarake q ia shkaktoi Ali Ahmeti me shokt e tij. Pasi t botoheshin t gjith kto libra t bardh e t larmishm, do t kishte materiale t bollshme pr librin e historis, t cilin me vite tentonin ngutazi ta shkruanin aktivistt e degs civile dhe profesort e historis. Mbase gjeneratave t ardhshme, kjo histori nuk do u ndihmoj gjithaq pr t zbardhur ngjarjet e 2001, por gjithsesi do u dshmoj se kan pasur prindr t cilt, lere q ua harxhuan ardhmrin, por ua morn edhe t drejtn t vlersojn veprat e ndrtuesve t s kaluars s tyre. Historia mund t shkruhet n shum mnyra, por kurrsesi jo edhe nprmjet negociatave ndretnike, apo duke u mbshtetur n marrveshje demokratike mes dy palve. M n fund, at mund ta shkruajn ose historiant q mund ti vlersojn t dhnat pa ngarkesn etnike apo religjioze, ose fituesit, varsisht se pr far qllimesh shkruhet ajo: pr t zbardhur t vrtetat lidhur me nj periudh kohore, apo pr t lavdruar fituesin dhe pr ta prbuzur humbsin. Libra t mirfillt historik jan vetm ato q mbshteten n t dhna t paluhatshme. Vetm prej tyre, gjeneratat e ardhshme munden t nxjerrin msim pr gabimet e bra t cilat nuk duhen ti prsrisin.
175

Fmijve t socializmit t deridjeshm, u sht i njohur fati i historis t ciln e shkruajn fituesit: edhe pas m shum se katr dekadave t msuarit pr Borot dhe Ramizat (pr Boro e Ramizin msonin t gjith n ish Jugosllavi dhe kta dy emra u bn metafor e bashkim-vllazrimit mes popujve t ktij shteti t dikurshm njri shqiptar e tjetri serb), doli se nxnsit kishin mbajtur mend vetm emrat e heronjve etnik t cilt as q prmendeshin npr librat shkollor t historis, por ishin t pranishm n ort historike q ua mbanin gjyshrit dhe prindrit e tyre pr t kaluarn kolektive. Me ka u dshmua se historit t cilat i shkruan fituesi, herdo - kurdo i redakton mbmendja kolektive e nj populli. Mospasja distanc t duhur kohore, dhe pamundsia t kesh n dispozicion dokumentacionin e duhur, i cili qndronte i mbyllur npr arkivat shtetrore, ishin vetm dy nga argumentet parsore q pamundsonin kompletimin e kaptins s historis pr ngjarjet q ndodhn gjat m pak se dy dekadave sa ishte edhe mosha e Maqedonis. Jo m pak e rndsishme ishte e vrteta se, prpara q t fillonte afrimi i rrfimeve kundrthnse ndretnike pr nj ngjarje t njjt, duhej t ndrtohej sistem i vlerave t prbashkta, q do shrbente si ur, e cila do ndihmonte t tejkaloheshin brigjet e largta t vrtetave t dyfishta. Aq m shum, shkruesit e lartprmendur t historis duhej ta dinin se ka libra m t kqij historik se ata q i shkruan fituesi: t atill jan ata libra q kan autor t dshtuarit. Mbase t gjith e pranojn se krismat e para n
176

fshatin Tanush t 2001, shnuan dshtimin e t gjithve, duke nisur nga hartuesit e t ashtuquajturit shtet m demokratik n bot Maqedonin e para Ohrit t ndrtuar mbi rendin shoqror t popullit shtetformues (etnitetin maqedonas) dhe qytetarve t tjer dhe deri te elitat qeveritare maqedonase - shqiptare, t cilat harmonin ndretnike e mbulonin me afrsin e tyre vllazrore, ndrpartiake, t mbshtetur n themelet e maunokracis, e cila u sillte prfitime multietnike. Konflikti i 2001 shnoi dshtimin edhe t t gjith ekspertve t dikurshm pr zgjidhjen e konflikteve dhe situatave konfliktuoze, t cilt n ndrkoh u bn ekspert pr t gjetur modele q do mundsonin afrimin e t vrtetave kundrthnse etnike. Viti 2001 ishte dshtim edhe pr t gjitha organizatat joqeveritare t cilat harxhuan para t majme pr tribuna dhe shkolla demokratike, duke dashur t ndrtonin kalan e bashkpunimit dhe mirkuptimit ndretnik, por e cila u shemb n t njjtin ast kur edhe jehuan krismat e para n Tanush. M n fund, 2001 shnoi edhe dshtimin e institucioneve ndrkombtare, t cilat para kohe e shpalln Maqedonin si oaze t paqes dhe projekt t vetm shumetnik t suksesshm n Ballkan. Nga konflikti i 2001 fituan vetm profitert e lufts dhe disa qeveritar t asokohshm t Maqedonis, t cilt shfrytzuan rastin t blinin arm e ti mbushnin xhepat e vet. Thn shkurt, kaptinn historike pr Maqedonin e dekads s fundit t shekullit t njzet,
177

duhet ta shkruajn ata t nesrmit q do munden pa ngarkesa t vlersojn veprat dhe punn e veprimtarve t ksaj periudhe kohore. N mos pr higj tjetr, ather shkaku se n Maqedoni ishin t pakt historiant, t cilt mund t zhvishnin uniformn e subjektivizmit etnik. Konflikti i 2001 mbase nuk kishte as fitues klasik, i cili do t mund t shkruante historin e vet t njanshme. Nuk kishte fitues, sepse ata q e nisn konfliktin nuk donin t mposhtnin asknd tjetr, prpos konceptin shtetror, i cili nuk kishte as t sotme as t ardhme. Andaj, n njfar mnyre, ktij shteti ata ia solln ardhmrin. Prandaj, edhe orvatja me qllime t mira q sa m shpjet t mbyllej kapitulli i t vrtets pr ngjarjet e 2001, mund t keqkuptohej dhe t merrej si tentim i atyre q donin sa m shpjet t mbulonin humbjen e vet, si orvatje e humbsve, t cilt deri dje mbronin Maqedonin e "para Ohrit", e pastaj doln n radht e para pr t ndrtuar shtetin e paskonfliktit. Mbase edhe Maqedonis s paskonfliktit, nuk i duheshte gjithaq historia e saj bashkkohore, sa kishte nevoj t gjej mnyr si ti shmanget rrezikut q 2001 t mos bhej djep n t cilin maqedonasit etnik do t mkonin mitin e viktimave t pafajshme, e shqiptart do rrisin trimrin e tyre t pashembullt n kto hapsira. Sepse ky mit mund t rritej aq shum, sa hija e tij do e mbulonte edhe ardhmrin e gjeneratave, t cilat do vinin m von. Apo m n fund, sa i prket 2001, Maqedonia duhej t kujdesej q ky konflikt t mos shndrrohej n
178

znk t pafund, e cila do prdorej nga politikant sa her q do donin ti acaronin marrdhniet ndretnike, apo sa her q do donin t nxisnin konflikte ndrpartiake te shqiptart. Si ndodhi n 2006, kur mandatari Gruevski, duke dashur prpara zgjedhsve t vet t dshmohej si vojvod q kurr nuk ua shtrin dorn e pajtimit terroristve t Ali Ahmetit a i ndihmuar nga partia e Arbr Xhaferit do e shprfill votn shqiptare, e do e merr n koalicionin qeveritar partin e cila nuk ishte fituese e vullnetit shumic t shqiptarve t ktushm PDSH-n. Me ka do e nxit debatin dhe grindjen brendashqiptare se sht demokracia. Si do q t jet, mbetet e vrteta se konflikti i 2001 mund t pengohej gjat viteve t mparshme, e jo n mars t atij viti kur rinia shqiptare paralajmroi se ishte ngir edhe nga nacionalizmi shpirtngusht i elitave politike t etnitetit maqedonas, edhe nga premtimet laramane t prijsve t vet partiak. Vall si duheshte t vepronin shqiptart t prballur me t pandryshueshmen - me Bibln, pr t ciln thuhej se do mbetej prjet e paprekur dhe e pandryshuar, kur e dinin se kushtetuta ata i prcaktonte si qytetar t tjer t shtetit. Mbase do kishte njerz q mendonin se edhe Bibla mund t psonte ndryshime, nse t gjallt nuk e donin parajsn, t ciln ua ofronte shteti ku jetonin, por zri i tyre mbetej i paprfillur. Andaj erdhn ata q prnjher u bn shum trheqs pr rinin e ktushme shqiptare, e cila deri ather kishte jetuar kokulur npr kafenet e tymosura: kryesuesit e UK-s dhe
179

pjestart e par t veshur me uniformn e ksaj ushtrie. T ardhurit, q thuajse prnjher ua kthyen dinjitetin dhe krenarin atyre q me dekada at e ndjenin t lnduar, e bn t riun shqiptar t harroj partit dhe t shkoj atje ku komandonte Ali Ahmeti. Kshtu q brenda disa muajve ndodhi ajo q duhej pritur: partit shqiptare u defaktorizuan thuajse nuk kishin ekzistuar fare, mbetn vetm me kryesit e ngushta partiake, sepse pjesa drmuese e votuesve ishte nn komandn e udhheqsve t UK-s. Nga ana tjetr, partit, dhe t gjitha forcat tjera t e etnitetit maqedonas, u vun n mbrojtje t institucioneve shtetrore. Ata jo se nuk e dinin nga buronte e gjith revolta e rinis shqiptare, por kishin ngulur kmb q edhe ksaj radhe at revolt mos e prfillnin dhe t bnin mos q asgj t mos ndryshonte n Maqedoni. Kshtu q shum shpejt shqiptart u gjetn aty ku kishin qen gjithmon, por q nuk shihej qart shkaku i pjesmarrjes s nj numri t caktuar elitash partiake npr institucionet m t larta shtetrore: jasht institucioneve t shtetit. N ndrkoh, Maqedonia u mbulua nga mjegulla e nj atmosfere t pakuptimt q nga pak dukej si teatr absurd: ata q kishin marr pushk t realizonin krkesat shqiptare, t cilat pr nj dekad t tr hasn n vesh t shurdhr, lajmronin Shkupin zyrtar se nuk jan kundr sovranitetit dhe trsis territoriale t Maqedonis, se nuk luftojn pr territore, por pr t drejta kolektive dhe individuale. Pra, ata paralajmronin pushtetart se ishin t gatshm t mbronin edhe shtetin nga ata q
180

nj dekad me radh kishin br mos ai t asgjsohej. Sikur t ishte ndryshe, ather kryesuesit e UK-s as q do krkonin at q kishin nnvizuar n Komunikatn numr 6 t shtabit t prgjithshm t UK-s me dat 09 mars t vitit 2001, ku numroheshin krkesat UK-s me kt renditje: Ndrmjetsim t paanshm ndrkombtar n konflikt, regjistrimi i popullsis nga nj institucion ndrkombtar, ndrrimi i kushtetuts, Maqedonia t jet shtet i shqiptarve dhe maqedonasve si parakusht t zhduken padrejtsit, apo si thuhet n komunikat t hiqet diskriminimi ne jetn civile dhe ushtarake, t hiqet diskriminimi n arsim, shkenc e kultur, t hiqet diskriminimi n ekonomi, administrat shtetrore, n jetn politike, n procedurat e marrjes s vendimeve, n procedurat e zgjedhjeve, n procedurat e ndarjes s zonave elektorale, t lirohen t burgosurit politik dhe t njihet e drejta t kthehen t ndjekurit dhe t arratisurit politik. Pra, UK-ja vetm kishte kompletuar listn e krkesat disavjeare t shqiptarve t ktushm, listn e cila mbase ishte humbur diku npr sirtart e qeveris dhe t kryetarve t shtetit. Nprmjet ksaj komunikate, Ali Ahmeti vetm ua rikujtonte politikanve t Maqedonis se nuk ishte harruar lista e krkesave shqiptare, ai njkohsisht me kt komunikat ua rikujtonte partiakve shqiptar edhe premtimet q ia kishin dhn popullit, e t cilat kurr nuk i kishin realizuar. Dhe duke mos pasur prgjigje pse nuk ishin prfillur kto krkesa,
181

shumica e politikanve dhe qarqeve intelektuale e mediatike t etnitetit Maqedonas, filluan t dshmojn se ishin sulmuar nga Kosova. Kt e bnin nga shum arsye: se si shtet i sulmuar, do kishte t drejt t prdor tr potencialin ushtarak e policor pr tu mbrojtur (si ndodhi me bombardimet e vendbanimeve shqiptare), si shtet i sulmuar nga jasht Maqedonia do e shprqendronte vmendjen e ndrkombtarve nga e vrteta q i kishte uar shqiptart t merrnin armt n duar. Qarqet e etnitetit maqedonas, asokohe, si edhe vite me von do shtrojn nj pyetje shum t logjikshme, por edhe si shum t tjera, dukshm t vonuar: a arrihen t drejtat qytetare me arm. Duke harruar se npr bot luftrat bheshin pr t drejta njerzore, e jo vetm pr pushtim t territoreve. Ata harroni logjikisht t bnin vlersimet q leht do ua bnin t qart se shqiptart e Maqedonis ishin ata q kishin marr armt n dor dhe se konflikti nuk u kishte ardhur nga Kosova. Q ta kuptonin kt, do u mjaftonte t shihnin listn e emrave dhe t biografive t ushtarakve q udhhiqnin njsitet e UK-s, t cilt, t gjith deri n nj, ishin shqiptar t lindur e t rritur npr vendbanimet e Maqedonis. Nga ato lista do e kuptonin se shumica e udhheqsve t UK-s s Maqedonis, kishin marr pjes edhe n organizimin e UK-s, e cila n vitin 1999 luftoi n Kosov. Dhe nse vlersimi do bhej sipas logjiks q e impononin qarqet e ktushme t etnitetit maqedonas, ather m par mund t thuhej se luftn n Kosov e kishin organizuar edhe shqiptart e
182

Maqedonis, se sa konfliktin e 2001 ta kishin nisur kosovart. Por, ishte e qart se qarqeve politike t Maqedonis, t prballura me disfatn e vet, edhe e pamundshmja u dukej e mundur. Kshtu q ata, nga njra an Kosovn e mbanin si provinc t Serbis, e nga tjetra e shpallnin si sulmuese t Maqedonis. Nse Kosova ishte at q e mendonin ata vetm nj pjes e Serbis ather pse nuk thoshin se jan t sulmuara nga Jugosllavia e athershme. Apo, nse ajo ishte at q realisht ishte protektorat pse nuk u shkonte ndr mend se me kt donin t thoshin se Maqedonia ishte sulmuar nga bashksia ndrkombtare, e cila ishte prgjegjse pr do gj q ndodhte me Kosovn dhe q bnin kosovart. Kto, dhe shum absurditete tjera, ishin rezultat i asaj se UK-ja, papritur e detyroi Maqedonin t dilte prpara pasqyrs s vet, e t shihte se sa i ishte shmtuar fytyra gjat nj dekade derisa ishte marr me lojra q kishin t bjn me mosdurimet ndretnike. N kt pasqyr e pan vetveten edhe partiakt shqiptar t t gjitha partive. Dhe, mbase, rastsisht, fytyra e PDSH-s doli m e shmtuar, sepse asaj i ra n hise q t ishte n qeverin, e cila jepte vendime t bombardoheshin fshatrat shqiptare, sepse ajo ishte pjes e koalicionit qeveritar, i cili edhe nga parat e taksapaguesve shqiptar blinte armatime q ti shkatrronte vendbanimet e ktij etnitetit. Objektivisht, PDSH-ja u ndodh n nj pozit absurde: t braktis kabinetet qeveritare, apo t mbetej
183

n koalicionin qeveritar ku nuk mund t ndikonte me asgj n vendimmarrje. Ndoshta kjo pozit e pakuptimt, asaj edhe do ia lehtsoj veprimin, sepse i njjt do ishte efekti i veprimtarve t saj n pushtet edhe sikur ata t rrinin npr kafenet e Tetovs edhe sikur partia e tyre ti ndiqte ngjarjet nga kabinetet qeveritare. Duke ndenjur n kabinetet qeveritare, n mos m shum, ata kishin mundsi t shihnin dhe t prjetonin at q dikush ua thoshte qeveritarve t t gjitha partive shqiptare: se jan vetm pjes e nj ikebane politike, e cila u jep legjitimitet qeverive dhe institucioneve t ktij shteti, q nga shqiptart ndjeheshin si t huaja. Duke mbetur n koalicionin qeveritar edhe gjat konfliktit t 2001, kryesuesit e PDSH-s do duhej t shihnin m qart se gjat tr periudhs s demokratizimit t Maqedonis, ndoshta partit shqiptare vetm kishin prsritur gabimin q e kishte br e mparshmja: pjesmarrjen n qeveri. Se ndoshta sikur partit shqiptare t mos u jepnin legjitimitet koalicioneve qeveritare t Maqedonis, lufta e tyre parlamentare do ishte m e frytshme. Se me vet mos votimin e shum ligjeve t disfavorshme pr shqiptart, sistemi juridik i ktij shteti do rrzohej prpara institucioneve ndrkombtare. Me siguri se qeveritart shqiptar nuk e kishin leht gjat konfliktit t 2001, pasi q ishin prball nj situate absurde: t mbeteshin n qeveri ku askush pr asgj nuk i pyeste q do t thoshte tju shrbesh si mbules qarqeve t vendimmarrjes t etnitetit maqedonas q kishin vendosur t prdorin tr
184

potencialin ushtarak e policor kundr mjediseve shqiptare ku vepronte UK-ja - apo t dalsh nga qeveria, e q do t thoshte ti shkputsh t gjitha lidhjet mes pals shqiptare dhe asaj t etnitetit maqedonas. Kshtu q mund t thuhet se politikant shqiptar t ksaj kohe, si ato t PPD-s, edhe ata t PDSH-s, ndershm e luajtn edhe pjesn e lojs politike, e cila kishte domethnien e dshtimit t plot t tyre: at t korrierit q do mbante lidhjen mes Ali Ahmetit dhe kryesuesve t shtetit maqedonas. Pra, ata kt rol e luajtn ndershm, dhe bile shkuan edhe n Prizren q t takoheshin me udhheqsin e UK-s dhe ti shprehin dgjueshmri dhe besnikri n rolin t cilin ua kishte prcaktuar fati. Gjat ktij takimi t Ali Ahmetit me Arben Xhaferin dhe Ymer Ymerin n Prizren, t mbajtur me 22 maj t 2001, u nnshkrua edhe Deklarata e liderve shqiptar t Maqedonis lidhur me procesin paqsor e reformues n Republikn e Maqedonis, n t ciln thuhej se ishte arritur konsensus mes liderve shqiptar, mbi njohjen e faktit se reformat pr t cilat angazhoheshin shqiptart kan qllim ruajtjen e integritetit dhe karakterit shumetnik t Maqedonis, njohjen se nuk ka zgjidhje etnike territoriale pr probleme n Republikn e Maqedonis dhe do prpjekje pr t coptuar etnikisht territoret, u sjell dm vetm qytetarve t Maqedonis dhe paqes n rajon, njohjen se nuk ka zgjidhje ushtarake pr problemet n RM, njohja se procesi i transformimit t RM duhet t shkoj vetm drejt integrimeve euroatlantike, njohjen se zgjidhja do t gjendet brenda nj
185

procesi vendor politik me lehtsimin e SHBA-s dhe BE-s.... Por, pr t gjitha kto njohje, prijsit policor dhe ushtarak t Maqedonis ishin verbruar dhe nuk e shinin se kjo Deklarat ishte shptimi i Maqedonis. Andaj edhe opinioni i ktushm do i detyroj Xhaferin dhe Ymerin q n njfar mnyre t distancoheshin nga kjo Deklarat. Me ka u b e qart nj gj: se nuk ishin shqiptart ata q donin dhe dshironin coptimin e Maqedonis, por kishte qarqe t etnitetit maqedonas t cilat donin ta shfrytzonin kt mundsi, mbase edhe t gjatpritur, pr ndarjen territoriale dhe kmbimin t popullats shqiptare me at t etnitetit maqedonas. Kt do e dshmoj edhe propozimi i publikuar asokohe, e q i prshkruhet Akademis Maqedonase t Shkencave dh Arteve, ku hapur krkohej ndarja e shtetit ne pjesn maqedonase dhe at q do i jepej Shqipris. Kshtu q, Ali Ahmetit i ra n hise t bnte edhe at q me siguri nuk kishte mundur ta parashikoj kur kishte nisur konfliktin: tua bj me dije qarqeve t ktushme se ai e donte Maqedonin t tr, e jo vetm nj pjes t saj, se ai - n krahasim me Arbr Xhaferin pr t cilin thuhej se asokohe edhe nuk kishte qen gjithaq kundr q shqiptart e maqedonasit prfundimisht t ngrinin nj mur t lart, i cili do i ndante prgjithmon - nuk e kishte ndr mend ta lejonte ndarjen e shtetit, dhe prandaj lshoi Komunikatn e 31 majit t vitit 2001, n t ciln nn t tjerat nnvizohet se Shtabi i prgjithshm i Ushtris lirimtare Kombtare, konstaton se plani i publikuar nga ASHAM-s (MANU) edhe
186

njher vrteton politikn shoviniste t qarqeve t caktuara q kan vepruar dhe veprojn n kuadr t shtetit n Maqedoni:::: Pra, Ali Ahmetit i ra n hise q krahas t drejtave t shqiptarve, t shptoj edhe trsin e shtetit t quajtur Maqedoni. Sa i prket Deklarats s Prizrenit, ajo duhet shikuar edhe nga kndi se Ali Ahmeti u dha legjitimitet liderve t ktushm partiak t bheshin ndrmjetsues t tij n bisedimet me institucionet shtetrore t Maqedonis. Pra, ai n njfar mnyre atyre ua riktheu liderllkun e munguar asokohe. Gjithsesi se ky ishte hap shum i rndsishm q faktori politik e ushtarak shqiptar ti akordonte veprimet e veta dhe q m n fund pala e etnitetit maqedonas t kuptonte se ata me asgj nuk dallonin mes vete kur bhej fjal pr krkesat e shqiptarve. Me kt Deklarat, lidert e ktushm shqiptar u faktorizuan dhe u bn partner t barabart me paln shtetrore. Q m n fund, do kurorzohet me nnshkrimin e Marrveshjes s Ohrit edhe nga Arbr Xhaferi dhe Ymer Ymeri. E n ndrkoh, t gjith e dinin se pran nnshkrimit t ktyre kryesuesve partiak shqiptar, qndronte vula e Ali Ahmetit. Pra t gjith e dini, se pa plqimin e Ali Ahmeti, t gjitha marrveshjet do ishin t pavlera. Kur bhet analiza e rrjedhave t ngjarjeve t 2001, shum analitik dhe ekspert nga Maqedonia, shtrojn nj pyetje gjithsesi t logjikshme: pse n fillim t konfliktit, prfaqsuesit e institucioneve kombtare ishin kundr pjestarve t UK-s, pse n fillim ata i quanin me emrtime prbuzse dhe
187

prjashtuese, e q m von do t ndryshoheshin. Kt pyetje mund ta shtrojn vetm ata t cilt nuk din ti zbrthejn porosit e prcjella nga dashamirsit q nuk duna t t fusin n konflikt dhe q duan t t japin sinjal t dshmosh urtin institucionale dhe shtetrore. Duke mbajtur ann e Shkupit zyrtar, prfaqsuesit e institucioneve ndrkombtare shpresonin se n kt mnyr ia mundsonin Maqedonis q ajo ngutazi ti bindte shqiptart se nuk kishin nevoj ashtu t shprehnin revoltn e tyre dhe t bnte hapa konkrete sa tu dshmonte se i konsideronte si qytetar t barabart dhe do i rishikonte t gjitha krkesat e tyre si dhe qndrimin e institucioneve shtetrore ndaj tyre. Pra, bashksia ndrkombtare priste zra qetsues nga Shkupi zyrtar, shpresonte se burrshtetasit e Maqedonis e dinin se kur rebelohet edhe nj numr i vogl qytetarsh, duhet t fillosh bisedimet q ata t ulin armt, e jo menjher ta prdorsh dhunn. M n fund, ato personalitete ndrkombtar e dinin se edhe me kidnapues, apo terrorist m ordiner, shteti i sulmuar mundohet t v ndonj dialog me an t t cilit do e zgjidhte problemin pa gjakderdhje. Pra, koncepti mental i atyre ndrkombtarve t cilt me deklarata t ashpra sulmonin shqiptart q kishin marr armt n duar, nuk korrespondonte me mentalitetin politik t Shkupit zyrtar, i cili dhuns menjher iu prgjigj me dhun, edhe at me intensitet disa her m t madh se ajo q ushtronin ushtart e UK-s. Kshtu q Maqedonia shum shpejt e shpalosi fytyrn e vrtet prpara bots si jotolerante
188

dhe e prcaktuar nj etnikisht si shtet q duhej ta mbroj etnitetin maqedonas nga t tjert, e jo si shoqri q t gjith qytetart i shihte si t njjt prpara ligjit dhe institucioneve shtetrore. Dhe kur bota e pa se Shkupi zyrtar mezi kishte pritur q edhe njher t prdorte forcn ndaj shqiptarve, personalitetet botrore e ndrruan fjalorin. Apo m mir thn, e kuptuan se Shkupi zyrtar gabimisht e kishte kuptuar porosin q i arrinte nga Uashingtoni dhe Brukseli. Andaj edhe shum shpjet do krkojn nga Maqedonia q kujdesshm t prdorte forcat ushtarake dhe policore, si dhe ta ket parasysh se m nuk bhej fjal pr grupe ekstremiste, por pr nj popullat t tr t revoltuar dhe t gatshme edhe me arm t luftoj pr t drejtat e veta. Thn shkurt, shum shpejt pas fillimit t konfliktit, institucionet e bashksis ndrkombtare, t cilat ishin t interesuara pr stabilitetin e Maqedonis, u prballn me arrogancn e elitave politike, intelektuale dhe t mediave t etnitetit maqedonas, t cilat frontalisht doln me krkesn q arms shteti ti prgjigje me arm, q t mos bisedohej me terroristt, se duheshin ndshkuar fshatrat shqiptare, t cilat i prkrahnin pjestart e UK-s. Pra, bota u prball me dika thuajse areale, me dika q deri ather e kishte par vetm tek Millosheviqi: q i tr shteti ti kundrvihet nj revolte popullore, pa u munduar t krkoj shkaqet q e nxisnin at revolt. Andaj, t kota ishin edhe vrejtje e mvonshme t qarqeve t etnitetit maqedonas se n nj vend demokratik t drejtat individuale dhe
189

kolektive nuk realizoheshin me arm. Ky ishte konstatim i drejt, por kishte nj mangsi t madhe q e bnte t pavlefshm: Maqedonia ndrtonte demokraci, por me formula t socializmit t dikurshm Jugosllav, ndrtonte shtet t qytetarve t barabart, por duke i pasur institucionet shtetrore t mbyllura pr shqiptart. N demokracin t ciln e ndrtonte Maqedonia, shumka nuk kishte asnj lidhje farefisnore me at q e njihnin standardet demokratike. Kshtu q, brenda dy muajve, bashksia ndrkombtare e pati t qart se ata q kishin dal n mal me pushk n dor, nuk ishin as rambot e Arbr Xhaferit, as terroristt e Georgievskit, por pjesa m e madhe e rinis shqiptare, t ciln me vite e kishin ushqyer me gnjeshtra si politikant e paprgjegjshm shqiptar, po ashtu edhe institucionet nj etnike shtetrore. Pastaj, institucionet ndrkombtare nuk e kishin vshtir t lexonin edhe dika t papritur pr ata: se disa qarqe t etnitetit maqedonas bnin mos q zjarri i lufts ndretnike t prhapej sa m shpejt npr tr Maqedonin. Dhe kt e bnin me shpres se kishte ardhur asti i gjatpritur q njher e prgjithmon t pastroheshin llogarit me shqiptart. Andaj nuk do vonojn shum, dhe npr Maqedoni do fillojn t qarkullojn hartat e Maqedonis pa shqiptart n t. E bile n Shkup do nxitet shprngulja e shqiptarve q n t, t paksohet numri i banorve shqiptar. Pushtetart ngutazi vendosn pika-kontrolli policor, t cilat, nse i ndiqje kujdesshm, e mbyllnin kufirin e plqyer t ndarjes etnike nga
190

disa qarqe t etnitetit maqedonas dhe thuajse n prpikshmri e ndanin Maqedonin n pjesn shqiptare dhe n at t etnitetit maqedonas. Dhe npr kto pika-kontrolli, me prplot rezervist dhe polic maqedonas, shqiptart plakiteshin, u merreshin para q t kalonin nga nj vendbanim n tjetrin. Edhe spitali shtetror u b i padurueshm pr shqiptart, sepse mjekt e atjeshm me bezdi harxhonin koh dhe ilara pr ti shruar terroristt. Q do t thoshte se emrtimi terrorist humbi kuptimin fillestar dhe ai tani i prshkruhej thuajse nj populli t tr. Bashksia ndrkombtare shpjet e kuptoi se rrethanat dhe personazhet q e uan Maqedonin drejt 2001, ishin ato dhe ata q kishin nisur luftn ndretnike nj dekad m par. E q tani, n 2001 shtireshin se nuk e dinin pse rinia shqiptare kishte marr armt pr t luftuar pr at q i takonte ktij populli. M n fund, t zn me hartat e ndarjeve ndretnike, disa nga burrshtetasve maqedonas edhe nuk kishte kush tua rikujtoj se pyetja e referendumit t mbajtur me 8 shtator t 1991, e t cilin e bojkotuan shqiptart, ishte: A jeni pr shtetin e pavarur e sovran t Maqedonis, me t drejt q t hyj n bashksin e shteteve sovrane t Jugosllavis s ardhshme.; se me dat 29.07.1991, grupi parlamentar PPD-s i propozoi parlamentit republikan t miratoj nj Deklarat pr status t barabart t shqiptarve t Maqedonis n t ciln, mes dhjet pikave, krkohet q Republika e Maqedonis t hartoj mekanizm juridiko kush191

tetues me t ciln do t garantohet barabarsia nacionale, dhe pr t gjitha shtjet t cilat u prkasin marrdhnieve nacionale dhe interesave t prbashkt do t vendose me konsensus, se shqiptart e Republiks s Maqedonis kan t drejt t vendosin pr fatin e tyre dhe n at kontekst t mbajn prgjegjsin pr fatin e republiks, por kjo deklarat nuk u prfill nga pala e etnitetit maqedonas; se kryetari i parlamentit republikan, Stojan Andovi n nj intervist dhn Zrit me dat 07 tetor 1991, t botuar n faqen 15 t ksaj gazete, konstatimit t gazetarit se entuziazmi pr t ruajtur konfederatn e Jugosllavis n republikat veriore shuhet, e ato q m par nuk kan pranuar mundsin pr t jetuar n nj konfederat, kt nuk e bjn as sot dhe a ssht e prgatitur Maqedonia t jetoj vetm, ai do ti prgjigjet se referendumin nuk e organizojm pr tu shkputur nga Jugosllavia apo pr t jetuar vetm. Krejt puna q bjm shkon kah ajo q Jugosllavia t ruhet, por me kusht q ajo t shndrrohet n nj bashksi t shteteve sovrane.....; n pyetjen e t njjtit gazetar se a mendon se bojkotimi i referendumit nga ana e shqiptarve mund t sjell n pikpyetje vlefshmrin e referendumit n suaza ndrkombtare, S. Andovi thot: Prfundimin pozitiv t referendumit nuk mund ta sjellin n pyetje shqiptart me bojkotimin eventual. Madje mund t thosha se nuk mund t bhet kurrfar dmi n validitetin e tij ndrkombtar... T gjitha kto q u prmendn m lart jan qn192

drime dhe disa nga veprimet t cilat e solln Maqedonin deri te 2001. Ndoshta, prandaj disa nga politikant q ia harxhuan ardhmrin shtetit, me lehtsi do prkrahin planet pr ndarjen e Maqedonis. Ndr ata do jet edhe Stojan Andovi, njeriu q dikur mbronte Konfederatn Jugosllave, i cili m von mendonte se shqiptart nuk jan faktor vendimtar pr fatin e Maqedonis, mirpo i cili gjat konfliktit do krkoj q shteti pamshirshm t sillet ndaj terroristve. E nuk kishte njeri q n vitin 2001 tia rikujtoj Andovit se edhe prgjigjet e tij mosprfillse ndaj shqiptarve t dhn gazetave, kontribuuan q Maqedonia t arrij n 2001. Gjat konfliktit thuajse u heshtn t gjith dhe nuk kishte kush politikanve t ktushm tua rikujtoj se konflikti shqiptaro maqedonas kishte filluar q nga dita e shpalljes s referendumit pr pavarsin e ktij shteti. Konfliktin e 2001 e nxitn t gjith politikant e llojit t Stojan Andovit, q asokohe nuk kishin vizion, por i printe situata e dits dhe frika si do ia bnin pa Beogradin. Rrugs s konfliktit u nisn edhe partit shqiptare duke e radikalizuar popullatn shqiptare me premtime t mdha t cilat pastaj humbeshin n mjegulln e dendur t pavendosmris se si t vepronin. Si gjat kohs para shpalljes s referendumit pr pavarsin e Maqedonis, po ashtu edhe pas mbajtjes s tij kur pasoi ajo vones e shpalljes s aktit m t lart shtetror, e shkaktuar nga dilemat dhe mosmarrveshjet rreth natyrs s Kushtetuts, e kur prfaqsuesit e PPD-s ishin njsoj t
193

paqart, e t pavendosur se si duhej vepruar. E kundrshtimet e asokohshme lidhur me kushtetutn republikane vinin nga tre taborre: pr kushtetut nacionale (si shtet i etnitetit maqedonas) ngulte kmb blloku i partive etnike maqedonase i kryesuar nga VMRO-ja, partit me orientim t majt ishin diku n mes dhe angazhohen pr kushtetut me elemente edhe qytetare edhe nacionale, dhe prfaqsuesit e partive politike shqiptare q angazhohen pr prcaktim kushtetues t pastr qytetare. Kto dilema nuk arriti ti evitoj as komisioni kushtetues. Ja ka deklaron n at koh eksperti shqiptar i ktij Komisioni, Mithat Emini, prndryshe edhe nnkryetar i PPD-s: Edhe gjat puns s ktij Komisioni kushtetues sht vrejtur se partit politike t Maqedonis, nuk kan qndrim t njjt rreth karakterit t kushtetuts s re...Derisa t majtt kan qndrim m demokratik dhe duket se jan m afr standardeve evropiane, tek prfaqsuesit e VMRO-s vrehet egoizmi nacional q her - her barazohet me shovinizm. Ata sillen sikur n Maqedoni t mos jetonte askush tjetr prpos maqedonasve. ( Zri, 16.11.1991, F. 9) N kt periudh Maqedonia prballet edhe me nj paradoks tjetr: at m shum e frikon pavarsia e vet, se sa tytat e tankeve serbe t cilat e rrethonin. Kshtu q edhe lufttart m t zjarrt t asokohshm pr pavarsin e Maqedonis - lidert e VMRO-s - thuajse do bjn mos t vonohej shpallja e Kushtetuts. Ja ka thot lidhur me kt Mithat Emini: ...kur sht fjala te kushtetuta, edhe
194

Gligorovi edhe Andovi edhe Tupurkovski etj. thon se sht br njfar prparimi n prmisimin e statusit t shqiptarve...Ku ta dish, ndoshta at q nuk jan n gjendje ta bjn politikant e tanishm, do ta bjn gjeneratat e ardhshme... (Zri 16.11.1991). Po, kt do e bjn gjenerata e ardhshme, por jo ato q jetonin mbi shpinn e popullit. Kt do e bj UK-ja e udhhequr nga Ali Ahmeti, n vitin 2001. Andaj edhe ngjarjet dhe deklaratat e lartprmendura, nuk shpjegojn vetm realitetin e asaj kohe, por edhe nj mentalitet politik t partiakve shqiptar q veprimet e veta t mos i mbshtesin tek forcat vetjake, por n ndryshimin e vetdijes te rivalt e tyre t etnitetit maqedonas. Mbase politikant e athershm shqiptar e besonin t pamundurn: se do mund t ndryshonte vetdija ndaj shtjes ndretnike tek politikant e llojit t Gligorovit dhe Stojan Andovit, t cilt ishin rritur dhe plakur me bindjen se nuk ishte realiteti ai q i ndryshon shoqrit dhe partit, por partit e ndryshojn realitetin. Me ka edhe rruga e cila do e oj Maqedonin drejt konfliktit t 2001, do jet e asfaltuar edhe nga vet prfaqsuesit politik shqiptar q prisnin t vijn gjeneratat e reja maqedonase, t cilat do ken m shum mirkuptim pr krkesat shqiptare. Duke harruar se n ndrkoh rriteshin gjeneratat shqiptare q donin t jetojn t sotmen, e jo t ardhmen e premtuar. Dhe gjithashtu rriteshin gjenerata t reja t etnitetit maqedonas, t cilat do jetonin me bindjen se institucionet shtetrore kan
195

vetm nj qllim t mbrojn interesat e tyre etnike bile edhe nga bashkqytetart shqiptar. Lidhur me mosmarrveshjet shqiptaromaqedonase q ecnin rrugs s dy botrave t largta, por t mbuluar me ikebann gnjeshtare t nj bashkpunimi mes elitave politike shqiptaromaqedonase, ja ka thot kryetari i athershm i Maqedonis, Kiro Gligorovi: ..Maqedonia sht shtet i maqedonasve, i shqiptarve, i turqve dhe i t tjerve q jetojn ktu...Pr t gjitha kto gjra do t bisedojm m qet kur t qetsohen gjrat...(Zri, 21.12.1991, F. 11). Me ka ai shpalos formuln e vetme t zgjidhjes s problemeve ndretnike q e kishte msuar n kohn e socializmit t blesh koh. Pra, krkesat e shqiptarve ti shtysh pr m von, duke mos par se kshtu ai e shiste t ardhmen e shtetit, duke mos vrejtur se ai bhej krye projektuesi i rrugs q Maqedonin do e onte drejt e n kthetrat e 2001, n vitin kur politikant ia kishin harxhuar Maqedonis tr kohn pr pritje dit m t mira q t zgjidheshin problemet ndretnike. Dhe derisa Gligorovi blinte koh, shqiptart bnin gati referendumin e tyre, dhe me 27 dhjetor t vitit 1991, n Gostivar do formohet Kuvendi pr Mbajtjen e Referendumit pr Autonomi Politiketerritoriale n Maqedoni, ndrsa m 30 dhjetor kryetar i tij u zgjodh Gjylias Fejzullahu nga Gostivari, i cili jep kt shpjegim pr motivet e shpalljes s ktij referendumi: ...referendumin pr autonomi politike territoriale e shpallm pas
196

shterjes s t gjitha mundsive q shqiptart t fitojn edhe me kushtetut status t barabart me maqedonasit. Udhheqja dhe Qeveria Maqedonase, njrin pas tjetrit i lshoi t gjitha rastet pr ta br kt, kurse kupa u mbush me aprovimin e kushtetuts s re... (Zri, 11.01.1992, F. 25). Prderisa politikant e etnitetit maqedonas i humbnin mundsit q t ardhmen e shtetit ta betononin me nj kushtetut t qytetarve t barabart, prfaqsuesit e shqiptarve, duke mos pasur koncepte t qarta t veprimit, vazhdonin popullin ta radikalizonin edhe me veprime q paraprakisht e dinin se jan t vshtira t realizoheshin, si ishte Ilirida, e cila edhe do mbetet e humbur diku n mjegulln e dendur t hutess politike t partiakve shqiptar t asaj kohe. Duke shpalosur arsyet tjera pr shpalljen e ktij referendumi, Gjylias Fejzullau do shtoj. Se ...partit politike shqiptare deri tash nuk mundn ti realizojn prcaktimet e veta programore prandaj ka rrezik q t thuajsohet masa e gjer. Pra, duhet br dika... (Zri, 11,01.1991). Pra duhej br dika, por jo t tendossh mjegulln, nuk duhej srish prap ta nxjerrsh popullin prpara, q ai tu shrbente politikanve si mbules pr mosbrjet e tyre. Pra, duhej br dika, dhe PPD-ja bri dika q si shumka tjetr dilte se sht asgj, se vetm thellonte mosdurimet ndretnike, dhe Maqedonin e onte drejt e te krismat e para n Tanush. Pra, u b dika q qysh ather PPD-ja e promovoi si mnyr m t vlefshme t veprimit partiak aty ku nuk mundesh t bsh gj, nxirre popullin prpara
197

barrikadave rreziko rinin. Gj t ciln m von deri n prpikri do e prsosnin dhe do e prdornin t gjitha partit tjera, veanrisht PDSH-ja e Arbr Xhaferit, e cila me politikn e saj populiste, radikalizmin e shqiptarve e ngriti disa grad m lart. Duhet thn se deri te referendumi pr autonomi Kulturore - territoriale, shqiptart e Maqedonis kishin arritur duke ecur npr rrugn me gropa t shpirtngushtsis s politikanve t etnitetit maqedonas. Si dhe npr rrugn e shtruar me premtimet e pamatura t prfaqsuesve t vet, t cilt popullit ia bnin si t mundshme edhe gjrat pr t cilat ata paraprakisht e dinin se kurr nuk do realizoheshin. Kjo rrug ishte e ngusht dhe e ndodhur mes dy mezhdave nga njra an at t politikanve shpirtngusht nacionalist t etnitetit maqedonas dhe nga ana tjetr me mezhdn e rritur nga nacionalromantizmi i politikanve t paaft shqiptar. E kjo rrug npr t ciln ecnin shqiptart e Maqedonis, nj dit do mbushej aq shum me rinin e paknaqur, sa do bhej e pakalueshme dhe do ndodhte ajo q ndodhi n 2001. Duke u prballur me tre dshtimet e tyre politike m t mdha: regjistrimin, referendumin pr pavarsin e Maqedonis dhe Kushtetutn q ishin br pa pajtimin dhe pjesmarrjen e shqiptarve, prfaqsuesit e athershm politik krkonin mbules (apo donin ta krcnonin paln e etnitetit maqedonas me dika m t rrezikshme pr Maqedonin) andaj edhe shpalln autonomin e tyre. Por, arroganca e
198

politikanve maqedonas asokohe ishte e mbshtetur mbisukseset q i arrinte Millosheviqi n Kosov, si dhe n shpresn e tyre se tani i kishin zn ngusht shqiptart e ktushm dhe mundeshin t qet tia vinin kulmin shtpis s vetme t tyre etnike. Sa i prket referendumit pr autonomi, mund t thuhet se ai pati me shum jehon jasht, se sa brenda n Maqedoni. Vendort thuajse m ishin msuar me referendume dhe me autonomi q mbinin e vdisnin n t gjith hapsirn e ish-Jugosllavis. Kshtu q asokohe vjen nj akt i par serioz nga jasht lidhur me kt referendum. N t njjtn dit kur botohet lajmi pr takimin e Alojz Mokut me Kryeministrin e Kosovs, Bujar Bukoshin, do bhet publike edhe deklarata e Mokut ku ai thot: Maqedonia duhet t respektoj vullnetin e popullats shqiptare t shprehur n referendumin pr autonomi politike-territoriale. Kshtu mendonte Moku, mbase duke mos e ditur se ata q kishin shpallur dhe organizuar referendumin, popullit t vet ende nuk i kishin shpjeguar se ka do t prfshinte kjo autonomi, sidomos nn atributin territorial. Apo thjesht, Ilirida ishte autonomi q nuk kishte hartn e vet, e cila si shumka q bnin asokohe shqiptart e Maqedonis, m par i vihej emri, e pastaj fillonte ngjizja e fmijs. E n ndrkoh, t dy palt bnin punn e vet: pala e etnitetit maqedonas referendumin e konsideronte si jolegjitim, dhe ajo shqiptare thuajse nuk dinte t bj me t, prandaj krkonte takim me Gligorovin
199

pr t arritur marrveshje. E Gligorovi asokohe nuk kishte koh pr referendumin e shqiptarve, sepse kishte takime me gjeneralin Axhiq rreth trheqjes s Armats Jugosllave nga Maqedonia. Pra, Gligorovi vazhdonte t blej koh, e t ciln shqiptart ia shisnin shum lir. N ndrkoh edhe shitsit edhe blersi i kohs, bnin t njjtin gabim: luanin me m t rrezikshmen pr Maqedonin - me ndjenjat etnike t qytetarve t ktij shteti t posa mvetsuar. Ka shum ngjarje, ka shum emra, ka shum data q e shtruan rrugn q Maqedonin e solln deri te 2001. Njsoj si ka shum qarqe t cilat donin me do kusht kt konflikt ta onin t merr prmasa t lufts ndretnike. Por, mbetet e vrteta se 2001 dhe Marrveshja e Ohrit, arritn Maqedonin ta barazonin me vetveten. Ta nxirrnin nga balta e vetgnjimit, se ishte shembull pr demokracin botrore. Dhe e ndodhur prball vetvetes, Maqedonia e 2001 e kishte rnd ta pranoj se konflikti i ktij viti ishte prodhim i saj autokton, se at e kishin nisur dhe prfunduar t rinjt shqiptar t Maqedonis t udhhequr nga Ali Ahmeti. M n fund, 2001 i solli Maqedonis edhe nj vetdije t re q n t ardhmen mund ta ndihmonte m leht ta kuptonte se nuk ka fat pr kt shtet nse ai sht dshir vetm e nj etniteti atij maqedonas. Se ardhmria e shtetit varej edhe nga ajo se sa jomaqedonasit at do e ndjenin si shtet t tyre. Nuk ka dyshim se 2001 e begatoi historin e Maqedonis. E Maqedonis - si edhe shum shteteve t ktij regjioni - i mungonte shumka, por jo edhe
200

sasia e historis. Bile, kur bhet fjal pr historin, kt shtet thuajse gjithmon e kishte prcjell (dis)fati q thuajse tr kalendarin historik ta ket t thurur nga data t lavdishme, t cilave shumkush ua nxirrte rrnjn katrore dhe i shumzon me t vrtetat kundrthnse. Jo vetm shkaku se historin e dyfisht t ktij shteti, ndaras e shkruajn dy etnitetet numerikisht m t mdha maqedonasit etnik dhe shqiptart - por edhe shkaku se shum personazhe t lavdishme dhe data t shnuara nga e kaluara e etnitetin maqedonas, ndrlidhen edhe me lavdin dhe historin e disa popujve fqinj. Kshtu q nj pjes e historis s ktij shteti mbytet n lavdin e cila u takon edhe t tjerve, ndrsa kalendari bashkkohor i Maqedonis ngatrrohet mes datave q nuk kan domethnie t njjt pr t gjith qytetart e saj. Kur bhet fjal pr historin bashkkohore t ktij shteti, lmsh m i ngatrruar mbetet viti i 2001 kur nga nj konflikt i armatosur, i ngutshm dhe i shkurtr, doln aq komandant dhe heronj thuajse lufta kishte prmasa botrore. Konflikt pr t cilin ekzistojn dy t vrteta, t cilat mbase vetm e shtojn mjegulln mbi at q ndodhi dhe aspak nuk kontribuojn n qartsimin e tij, konflikt q u prmbyll me dy lloj prmendoresh: ato q shteti ua ndrtonte branitelave (mbrojtsve), dhe ato q shqiptart ua ngrinin lirimtarve t vet t rn gjat konfliktit. Por, Maqedonia e pas Marrveshjes s Ohrit, nuk kishte vetm hallin e prmendoreve q
201

maqedonasit etnik ua ndrtojn mbrojtsve t vet, e as brengn pr lartsin e obeliskve q shqiptart ua ngrinin lufttarve t tyre pr liri e barazi t UK-s. Shkupi zyrtar i dekads s par t mileniumit t tret, mbytej n vorbulln e dshirs s maqedonasve etnik q shteti t paguante harxhimet pr mbrojtjen e dy t akuzuarve pr krime lufte n Hag - Lube Boshkovski ( ish Ministr i policis) dhe Johan Tarullovskin (funksionar i lart policor) dhe n vorbulln e krkesave shqiptare q shteti t mos prdor taksat e tyre pr t paguar avokatt e dy t akuzuarve pr vrasjen e shqiptarve t pafajshm. E ndodhur n mes t ndjenjave t maqedonasve etnik pr t cilt dy t akuzuar ishin heronj dhe ndjesive t shqiptarve pr t cilt Boshkovski dhe Tarullovski simbolizonin fatkeqsin e shum familjeve nga fshati Luboten n afrsi t Shkupit, qeveria e Maqedonis e pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, ishte shndrruar n pasqyr ku thyheshin kalendart e t vrtetave kundrthnse pr konfliktin e 2001, e mbi t cilat t vrteta ndrtohej historia e dyfisht e ktij shteti. Konflikti i 2001 n Maqedoni nuk solli vetm ndryshime rrnjsore kushtetuese, por shtetin e shndrroi n djep t ngusht ku duhej t luhateshin dhe rriteshin e vrteta e etnitetit maqedonas se at vit shteti ishte i sulmuar, andaj tani ai duhet t kujdeset pr mbrojtsit e vet, si dhe e vrteta shqiptare se UK-ja luftoi kundr nj sistemi shtetror q ishte diskriminues ndaj tyre, andaj edhe ai shtet duheshte ti merr n mbrojtje familjet e dshmort t rn n
202

luft dhe familjet e dmtuara nga luftimet gjat konfliktit. Dhe prderisa mbeteshin hamendjet se vall kryengritja e shqiptarve ishte kundr sistemit shtetror, apo bhej fjal pr paradhomn e nj konflikti ndretnik mes maqedonasve etnik dhe shqiptarve, Shkupi zyrtar zgjodhi q n heshtje t ndrmerr masa q t dmshprblej maqedonasit t cilt u dmtuan nga lufta. Ndrkoh, familjet e t vrarve dhe invalidt e UK-s, i la n duart e BDIs s Ali Ahmetit. Me ka u zmadhua mundsia q kundrshtart e Ahmetit t thoshin se ai ndoshta e fitoi luftn, por e humbi paqen: se krahasuar me mbrojtsit e etnitetit maqedonas, ata q flijuan do gj pr t mirn e shqiptarve t Maqedonis, mbetn t pambrojtur dhe pa kujdesin institucional . Andaj edhe polemika ndretnike se vall Boshkovski dhe Tarullovski ishin mbrojts apo kriminel t lufts (gj t ciln do e dshmonte gjyqi i Hags), shpjegonte shumka q ndoshta nuk do t jet e prfshir as n kaptinn e historis pr konfliktin e 2001. Mbase qndrimi ndaj ktyre t dyve m s miri dshmonte t vrtetn se n vetdijen e maqedonasve etnik mbeti e gjall bindja se shteti dhe institucionet e tij jan n shrbim t mbrojtjes vetm t interesave t tyre. Dhe se do sulm kundr institucioneve shtetrore, ka kuptimin e vrsuljes mbi tr etnitetin maqedonas. Andaj, nse Shkupi zyrtar dy t akuzuarit n Hag i promovonte si mbrojts t shtetit, shtrohej pyetja logjike se cilt ishin ata q sulmuan dhe donin t pushtonin Maqedonin. Dhe pr far i akuzonte
203

gjyqi i Hags? Mos vall ky shtet i konsideronte si okupues t rinjt shqiptar nga Maqedonia q u ngritn kundr nj sistemi diskriminues shtetror, i cili u verifikua si i till me Marrveshjen e Ohrit, n baz t s cils u bn ndryshime kushtetuese. Ndoshta konflikti i 2001 edhe m tej do mbetet i mbuluar me mjegulln e marrdhnieve t ndjeshme shqiptaro-maqedonase dhe Shkupi zyrtar edhe n t ardhmen, her pas her, do prballet me t vrtetn t ciln tani pr tani askush nuk dshiron ta pranoj: UK-ja nuk luftoi kundr etnitetit maqedonas, por pr t drejtat e shqiptarve. Dhe se humbs nga ky konflikt doln vetm elitat politike (prfshi edhe ato shqiptare), t cilat m shum se nj dekad nuk bn asgj q ti paraprinin konfliktit duke u prballur me realitetin shumetnik t Maqedonis. Duke mos pasur forc t prballen me kt t vrtet, elitat politike t Maqedonis s pas Marrveshjes s Ohrit, vazhduan t gjejn zgjidhje ditore pr krkesat e mbrojtsve t etnitetit maqedonas. Kshtu q kryeministrat (mbase edhe pr t arritur pik te zgjedhsit e tyre) lavdroheshin se qeveria do i paguante harxhimet pr mbrojtjen e dy t akuzuarve n Hag, ndrsa pushtetart shqiptar arsyetoheshin se nuk ekzistonte nj vendim i ktill i qeveris ku bnin pjes edhe ministra shqiptar. Dhe as njra as tjetra pal ndoshta me t drejt nuk jepnin prgjigje se ka do bhet me prmendoret e dyfishta q ndrtoheshin n Maqedoni dhe sa lloj dekoratash do kishte pr heronjt e konfliktit t 2001. Maqedonia e pas Marrveshjes s Ohrit, nuk pr204

ballej vetm me varfrin dhe t rinjt e papun, por hapin e saj drejt s ardhmes e ngatrronte edhe historia e dyfisht e saj t ciln ndaras e shkruanin maqedonasit etnik dhe shqiptart . N ndrkohe, dikush duheshte tu tregoj politikanve t ktushm se nj shtet me histori t dyfisht, rndom mbetet si djep i ngusht ku bjn gjum kundrthniet t cilat rriten duke dgjuar ninulla n gjuhn maqedonase dhe at shqipe. Dhe kto kundrthnie nj dit mund t zgjaten n hije e cila nuk do mbuloj vetm historin bashkkohore t ktij shteti, por edhe rrugn drejt t ardhmes s Maqedonis. Gjithsesi, se n historin e re t Maqedonis si shtet i mvetshm dhe sovran, do mbetej i shnuar edhe emri i Ali Ahmetit. Dhe kjo kaptin gjithsesi do jet nga m t rndsishmet pr tu zbrthyer drejt edhe ngjarjet e 2001 dhe do duhej t mbaj titullin Abazi, Aliu dhe zotri Ahmeti. Shkaku se udhheqsi i UK-s, me kthimit e tij n Maqedoni, e mbylli rrethin e fatit t nj gjenerate, rreth t prbr nga tre ngjyrime jetsore q duken si t shnonin fitoren e olimpiads jetsore: at t Aliut t prndjekur nga sigurimi Jugosllav, at t Abazit q i ra n hise t bhet luftarak dhe pse do gj n t ishte n paqe me vetveten dhe t tjert, dhe at t zotri Ahmetit, i cili do merret aktivisht me politik duke dal n krye t BDI-s, ku edhe si kryesues partiak do mbetet misionar i cili u prkulet veprave e jo fjalve boshe. Andaj pra, edhe roli i tij n historin bashkkohore shqiptare dhe at t Maqedonis, duhet vlersuar me tri peshore: at t Aliut si atdhetar dhe kyrbetar
205

n Zvicr, at t Abazit si themelues dhe udhheqsi i UK-va shqiptare dhe at t zotri Ahmetit si politikan dhe udhheqs i BDI-s. E kur para shume vitesh (1984), i riu Ali Ahmeti u nis pr n Zvicr, tr kapitali i tij material dhe shpirtror, ka mundsi t ken qen disa valixhe me plaka personale, ndrrat e rrnuara rinore pr nj jet t qet, mllefi ndaj diskriminimit q ushtronte regjimi i athershm i Jugosllavis s Titos dhe mallkimit i tij drejtuar nj shoqrie q e kishte detyruar t braktiste vendlindja. Kuptohet, ai pas vetes kishte ln edhe t dhnat personale t shnuara n t gjitha listat e armiqve, n dosjen e tij policore ku e kishin nnvizuar si armik t bashkimvllazrimit t Jugosllavis s Titos. Mbase n at dosje kishte edhe shum t dhna tjera q e bnin t jet nj ndr armiqt m t krkuar nga shrbimet policore dhe sekrete t ish federats s dikurshme socialiste. Kur para shum vitesh Ali Ahmeti e kishte marr rrugn e mrgimit, ai me siguri do i ket marr me vete edhe idealet e gjenerats s Jusuf Grvalls, jehonn e kngs s Zajasit, freskin e pyjeve t vendlindjes si dhe bekimin e nns q kudo q t shkonte, duhej t mos harronte, se t ruash burrrin dhe krenarin vetjake, do t thoshte t bsh mos ta ruash edhe dinjitetin e popullit t cilit i takon. Kshtu q, me shkuarjen n Zvicr ai ia siguroi vetes mundsin q t mos kishte fatin e thuajse t gjith liderve t mvonshm partiak t shqiptarve t Maqedonis, t cilt n kohn kur
206

Aliu u nis rrugs s mrgimit, ata ishin komunist t devotshm dhe jepnin kontribut konkret pr t shptuar sistemin e lumturis njerzore Jugosllavin e Titos. E n kohn kur Abazi erdhi n malet e Maqedonis, disa nga ata t njjtit ishin br demokrat dhe atdhetar t mirfillt q merreshin me dshtimet e veta. Njeriu mundet vetm t paragjykoj se caqe jetsore e kan joshur Ali Ahmetin n vitet e para t mrgimtarit n Zvicr. Mbase nj dit do kompletohet tr rrfimi pr nj gjenerat q larg atdheut ndrtonte ndrrat pr ardhmrin m t mir t shqiptarve q jetonin n ish-Jugosllavi. Ajo q mund t parashikohet si dika e mundur pr moshn dhe njeriun q asokohe iku nga vendlindja, ndoshta sht mundsia se gjat largimit ai as q ka mundur ta planifikoj mnyrn dhe kohn e kthimit, vendkalimin kufitar ku do ta pres nna e prmalluar, e aq m pak se vitin e ri t 2002 do ta pres n Shipkovicn malore. Mbase ai vshtir se ka mundur ta paramendoj veten si Abazin q do jet nj nga themeluesit e UK-s s Kosovs, e m von do qndroj n krye t UK-s s Maqedonis, e cila pr disa muaj arriti t vendos shumka n kt shtet. Tani kur shumka dihet edhe pr Aliun, i cili iu bashkngjit kolons s t rinjve q nuk i deshi vendlindja dhe morn n sy botn, si edhe pr Abazin (nofka luftarake e Ali Ahmetit) t UK-s, nuk ka asnj mdyshje se pr bashkkombsit e tij n Maqedoni, emri dhe veprimtaria e tij, kan pesh
207

dhe simbolik t madhe. Pra, nuk ka mdyshje se edhe Aliu i Zvicrs, edhe Abazi UK-s, jan pjes e rrfimit pr nj gjenerat q flijoi rini dhe ardhmri, vetm q tu prkushtoheshin idealeve t veta. Me ka edhe bhet tepr i rndsishm do veprim i mtutjeshm i Zotit Ahmeti, figurs m karizmatike politike n historin e re t shqiptarve t Maqedonis. Edhe at sa shkaku i veprimtaris s tij atdhetare, po aq edhe nga arsyet se n prapavijn e ktij portreti qndrojn t gjith komandantt e tij dhe mijra t rinj q i besuan dhe nuk e lan n mes t rrugs as ather kur rrallkush mund ta paramendonte se si do t zhvilloheshin ngjarjet. As ather kur opinionin maqedonas i identifikonte si terrorist e vrass, e disa politikan shqiptar si rambo t bezdisshm q ua prishn qetsin sunduese. Nse Aliun e njihnin shum pak njerz t qarqeve atdhetare t emigracionit shqiptar n perndim, ndrsa pr Abazin u dgjua n t gjitha kabinetet ushtarake dhe politike t bots, pr zotri Ahmeti e mvonshm si politikan, m s shumti flitej npr selit e partive t shqiptarve t Maqedonis. Pas 2001, Ahmeti m i prfolur ishte nga udhheqsit partiak shqiptar, t cilt shumka nuk dinin pr t, por dinin shum pr vetveten. N mos m shum, lidert shqiptar t periudhs s parakonfliktit, e dinin se gjat nj dekade nuk kishin br thuajse asgj q t prmirsohet pozita e shqiptarve t Maqedonis, dhe instinkti pr t mbijetuar politikisht, u sinjalizon se zbritja e ish
208

udhheqsit politik t UK-s nga Shipkovica e Tetovs me kravat n qaf, do mund t kishte domethnien e rrokullisjet s tyre nga piramidat partiake. Kshtu q menjher pas 2001 filluan thashethemet se vall kryesuesit dhe komandantt e UKs do t themelonin parti t re, apo do u bashkngjiteshin partive ekzistuese. Dhe kto pyetje ishin t pritura. Andaj edhe kishte t atill q mendonin se Ali Ahmeti nuk duhet t themelonte parti t veten, se ai duhej t mbetej ansh e tu lejonte lufttarve t tij q e donin at, t antarsoheshin n partit ekzistuese. Kishte edhe t atill q mendonin se pa nj subjekt t vetin politik, udhheqsit e UK-s do mbeteshin n eltir, t pambrojtur, se do mund t ndodhte q polict ti mbyllnin, ndrsa partiakt shqiptar ti lironin sa pr t dshmuar patriotizmin e vet. Gjithsesi, kishte shum qndrime lidhur me at se si duhej t vepronte Ali Ahmeti pasi u nnshkrua Marrveshja e Ohrit dhe Maqedonia duhej t nisej nj rruge tjetr, por Ali Ahmeti zgjodhi rrugn e vetme q njihte: t themelonte Kshillin Koordinues t partive shqiptare q deri n realizimin e Marrveshjes s Ohrit t ndrpriteshin znkat ndrpartiake rreth shtjeve madhore, t cilat duheshte t realizoheshin. Dhe mu ky veprim i tij ndoshta m s miri dshmoi se sa edhe ai nuk i njihte udhheqsit grindavec t shqiptarve t Maqedonis, se sa nuk e njihte dinakrin e disa prijsve partiak q kishin dal n krye t partive jo t brengosur pr fatin e popullit t Maqedonis, por t vendosur t bhen kapitalist.
209

Prderisa t tjert parashikonin veprimet e ardhshme t Ali Ahmetit, ai kishte hall tjetr: si t ndihmoheshin familjet q mbetn pa bij, baba apo vllezr, si t ndihmoheshin bashklufttart q mbetn invalid, pa shtpi, fmijt t cilt mbetn jetim.... Spekulimet se si do vepronte Ali Ahmeti pa veshjen ushtarake, lindn n kabinetet e liderve partiak q n paqe duan t jen vizatues t koncepteve mbarkombtare, njerz t cilt gjat konflikteve t armatosura bjn politik e jo luft dhe q e preferojn "maratonn e jo sprintin". Sepse vetm atyre u konvenonte nj "komprometim" sa m i shpejt i Ali Ahmetit si politikan. Posarisht pasi kishte prfunduar konflikti dhe Ahmeti kishte nj prparsi t madhe, pasi q i kishte ln nn hije t gjitha figurat e udhheqsve partiak t shqiptarve t Maqedonis. Mbase t prir t njollosin donjrin q mund tua rrezikonte pozitat, qysh asokohe, para se Ali Ahmeti t shpallte themelimin e partis, filluan akuzat perverse se ai kishte br luft q t vinte n pushtet. Budallenjt t cilt kto akuza ua drejtonin t ngjashmve me vetveten, harronin paraprakisht ti prgjigjen nj pyetjeje: e kush i kishte garantuar Ali Ahmetit se konflikti do prfundonte ashtu si prfundoi, dhe mos vall ai kishte nnshkruar kontrat me Zotin se nuk do psonte gjat betejave me ushtrin dhe policin maqedonase n koh kur t gjith e donin kokn e tij?! Realisht vlersuar, nse Zotri Ahmeti i paskonfliktit n Maqedoni me t vrtet dshironte t'i mbroj Aliun e Zvicrs dhe Abazin e UK-s, nse
210

dshironte t mbetej at q ishte para se t bhej kryesues i BDI-s - "mbi t gjitha partit dhe i t gjith shqiptarve t Maqedonis" - dhe m n fund, nse dshironte t'i ik "tradits" shqiptare q do vepr e br duhet t rezultoj me kolltukun e udhheqsit politik, ather ai dhe shokt e tij nuk kishin pse t lodhnin kokn me partit politike. Sepse shqiptart e ktushm kishin nevoj edhe pr nj "institucion" i cili do t ishte "korrigjues" i politiks s dits dhe t cilit t gjitha partit do t'i kishin borxh. Marr realisht, Ali Ahmeti nuk u kishte asgj borxh partive politike shqiptare, e aq m pak duhej tua kishte zili udhheqsve partiak shqiptar. Kryesuesve t UK-s asokohe u mbetej vetm edhe nj obligim: t kujdeseshin pr komandantt dhe t rinjt q u besuan, t gjenin mnyra q ti mbronin ish lufttart e vet nga shantazhet e partive ekzistuese shqiptare dhe t mos prfundonin nj nga nj n Idrizov "pr shkak t mbajtjes s armatimit pa leje". Pra, atyre u mbetej t mos lejonin q cilado parti t stoliset me stolin q nuk e meritonin dhe nuk u kishte hije - simpatit pr UK-n. Aq m shum, kur Ali Ahmeti edhe ashtu nj her ua kishte shptuar kokn liderve t PPD-s dhe PDSH-s ather kur pr hir t interesit kombtar i pranoi n "raportim" n Prizren edhe pse e dinte se gjat krismave n Tanush dhe Tetov, disa nga shokt e tyre i than Dosta Dimovsks "Bjeru motr dhe mos i kurse, se jemi pushtet e jo mahi" dhe theksonin se "Qeni i keq ta sjell ujkun n oborr" Abazi nuk kishte nevoj t vesh pallton e politikanit. Pra, ai du211

hej t rrinte larg atyre q ua shtriu dorn kur i erdhn n Prizren, e kur mbase e dinte se Xhaferi dhe Ymeri nuk e pranuan si lider t barabart t shqiptarve pse donin, e as pse drejt lexuan orn e fatit grupor t shqiptarve t Maqedonis, por pse nuk kishin ku t shkonin prpos t mbeteshin n kaptinn e demokratizimit t kot t shoqris s shqiptarve t ktushm. Pra ather kur, Arbri mbeti pa "partnerin strategjik politik" Lubo Georgievskin, ndrsa Ymeri edhe ashtu s'kishte ka t humbte m shum se sa syzat n ball. Pra, n koh kur rinia shqiptare u lodh s dgjuari premtimet e tyre t kota dhe shkoi atje ku kishte vler vetm komanda e drejt e Plakut (Gzim Ostrenit) dhe komandantve t tjer t UK-s. Kur filluan prfoljet se Ali Ahmeti do mund t bhej edhe pjes e kryesive t partive ekzistuese shqiptare, shumkujt iu duk e paimagjinueshme t sheh Abazin t ulur pran kryesuesve t PDSH-s. Jo se nuk i kishte hije si i vetmi q do ishte pa mjekr, por do t dukej jo i natyrshm portreti i tij i misionarit t venitur nga malli pr atdheun, n mesin e dy mjekrave t cilat nuk lejonin ti lexosh grimasat e nj Makijaveli dhe t nj Fusheu. Aq m pak asokohe mundeshin njerzit ta parafytyronin Ali Ahmetit n kreun partiak t PPD-s. Sa i prket shkuarjes s prfolur asokohe t Aliu Ahmetit n partin e Kastriot Haxhirexhs, nuk mund t thuhej asgj konkrete, e njeriu t mos gabonte, sepse bhej fjal pr nj parti me veprim t shkurtr politik, parti e cila vepronte sipas nj parimi t drejt: kur
212

nuk e dinte se si duhej vepruar, bnte t kundrtn nga ajo q bnin PDSH-ja dhe PPD-ja, dhe kshtu i shmangte t gjitha gabimet politike. Kjo edhe mund t ishte strategji e mir pr veprim ditor politik, por ende nuk ishte koncept politik q do mund ta joshte Ali Ahmetin. Dilemat e trilluara se n ciln parti do shkonte Ali Ahmeti, kishin pr qllim prfitimin e ngutshm t partive shqiptare nga kapitali i njeriut q simbolizonte UK-n. Pa dyshim se t gjith partit e donin at n kryesit e tyre. Veanrisht duke e ditur se asokohe ndaj tij kishin nj prparsi t madhe: i njihnin mir intrigat politike dhe mund t paragjykohet se shum shpejt do e komprometonin dhe do e bnin si vetvetja. E t bheshe si ata, nuk nevojitej as shum mjeshtri as posedim vlerash. Mjaftonte t msosh mjeshtrin q t mos skuqesh edhe kur e gnjen nj popull t tr. Gjithsesi se dilemat e trilluara se n ciln parti duhet t vazhdonte aktivitetin e vet Ali Ahmeti dhe kryesuesit e UK-s t armatosur, ishin shum t dmshme. Sepse solln hutes edhe te ish pjestart tjer t UK-s, t cilt u ngutn t (ri)radhiteshin n partit ekzistuese shqiptare. Pyetja q duhej shtruar ather duhej t ishte ajo t ciln e shtroi Ali Ahmeti: si t mundsohej q Shipkovica t mbetej "kongres" i prbashkt i t gjitha partive shqiptare dhe korrigjues i puns s tyre gjat dekads s ardhshme kur do duhej t realizohej Marrveshja e Ohrit, e cila m von nuk do realizohet si duhet edhe shkaku i znkave ndrpartiake shqiptare. Pra
213

duhej vepruar n drejtim q Shipkovica t mbetej ndrlidhje e Aliut t Zvicrs (gjeneratave me dekada t "diferencuara" nga pushteti komunist Jugosllav) dhe Abazit t UK-s (gjenerats q u dha fund t gjitha "diferencimeve"). Ndrlidhje e cila do t ndrpriste njher e prgjithmon traditn shqiptare, e cila aktivitetin politik e nnkupton si diadem m shndritse e do veprimtarie shoqrore dhe intelektuale. Vetm kshtu mund ti ikej rrezikut s prarjeve s paslufts n radht e UK-s, t ciln e dshironin t gjitha partit na Maqedoni (edhe ato shqiptare edhe ato t etnitetit maqedonas) dhe vetm kshtu mundej t shmangej rreziku q kapitali i prgjakur i UK-s t ndotej nga manipulimet e politiks s dits. Vetm kshtu Ali Ahmeti me shokt e vet do mundeshin t'i ndihmonin, t'i jepnin koh dhe hapsir gjenerats s re, e cila do duhej ta pushtonte hapsirn politike shqiptare n Maqedoni pas Marrveshjes s Ohrit. Asaj gjenerate, e cila nuk do ishte e ngarkuar me barrn e hipotekave nga e kaluara dhe do t dinte t lexoj kalendarin e kohs n t ciln jetonte. Por dihet se kjo nuk ndodhi. Ali Ahmeti dhe bashkkomandantt e tij, themeluan Bashkimin Demokratik pr Integrim. Me ka e lan t hapur pyetjen se mos vall me daljen n krye t BDI-s, Aliu i Zvicrs dhe Abazi i UK-s u bn viktim e Zotri Ahmeti si politikan. Mos vall me kt ai vetm rriti numrin e "klubeve" politike t shqiptarve t ktushm, mos vall me kt ai do bhej edhe nj m shum ne mesin e atyre q ua
214

hngrn demokracin dhjetvjeare shqiptarve t Maqedonis si t ishte djath i Sharrit. Mbase kto dilema do t zgjasin aq sa do zgjas edhe karriera politike e Ali Ahmetit, gjat s cils koh do mund t bhet vlersimi i sakt se vall politikani Ali Ahmeti arriti ti shptoj nga vetvetja Aliun e Zvicrs dhe Abazin e UK-s. E kjo do varet se sa koh do i nevojitet Aliut politikan t kuptoj se sikur disa lider partiak ta kishin ditur se ai ishte kthyer n Maqedoni npr ngushticat malore t Sharrit n vitin 2001, ata do bnin mos tia pranin UK-n dhe do parti t kishte shtabin e vet ushtarak. Me ka, ngjashm si me Universitetin e Tetov, at q do ndrtonte njra parti, tjetra do e prishte. Si do q t jet, Ali Ahmeti u b politikan. Ai si i till iu kthye jets n Zajasin e tij t lindjes, ku mbase nna e tij m nuk ka mallin e dikurshm kur priste t'i kthehej n shtpi i biri. Nna e tij ndoshta edhe i ka rrfyer se shum her kishte votuar pr partit e ktushme shqiptare me shpres se ndonjra nga ato do ia kthente djalin n vendlindje. Por, asnjra parti nuk pati kapacitet politik t'ia kthej t birin dhe t rehabilitoj fmijt e shum nnave t tjera q dekada me radh i "diferencoi" kush arriti. Edhe at jo vetm n kohn e socializmit t ish Jugosllavis, por edhe gjat nj dekade t "demokracis" maqedonase. Gj q edhe e detyroi Ali Ahmetin t hapte nj vendkalim kufitar t vetin n majat e Sharrit, nga u kthye n vendlindje pa e kontrolluar policia maqedonase. Me ka ndoshta
215

edhe u ndrlidhn ndrrat e Aliut t ri dhe shokve t tij, t cilt dikur moti braktisn vendlindjen si armiq t Jugosllavis s Titos, me ato t Abazit dhe komandantve t UK-s. T cilt pa dyshim se kur kishin veshur uniformat e UK-s, as q kishin mundur t paramendonin se do e vazhdonin ardhmrin e vet si politikan. E kur bhet fjal pr uniformat, sht e qart se Ali Ahmeti ato i ndrroi shpesh. Por mbase ai kurr nuk arriti t zhvesh kapotn e misionarit. Si duket, ai i till mbeti edhe kur u b pjes e klass politike t Maqedonis, si edhe n vitet kur partia e tij ishte pjes e koalicionit qeveritar t udhhequr nga Lidhja Socialdemokratike e Maqedonis. I till ai do mbetet edhe pas zgjedhjeve parlamentare t 2006, kur mandatari Gruevski do prfshij n qeveri PDSH-n e Arbr Xhaferit, e jo BDI-n, e cila kishte marr shumicn e votave t shqiptarve t ktushm. Misionar ai do mbetej edhe pas formimit t qeveris s Gruevskit, kur kryesuesit e PDSH-s do bnin mos q ta njollosnin veprimtarin e tij si kryesues i dikurshm i UK-s dhe udhheqs i BDIs. Sepse ai e dinte se nuk duhej t bhej mbjells i fars s prarjeve brendashqiptare. Se e kishte kuptuar se dikush donte q shqiptart e Maqedonis t ndaheshin si palestinezt e gjor: n lufttart e Hezbollahut dhe ata t All - Fatahut. E q n ndrkoh dikush m leht t sundonte me shqiptart. Q do t thoshte, edhe n kohn kur kryesuesit e PDSH-s e fyenin sikur t ishte emri dhe mbiemri i gjitha t kqijave t shqiptaris, Ali
216

Ahmeti mbeti misionari i heshtur q mbshtetej n at q kishte br, e t ciln do ta dshmonte e ardhmja. Pra, nuk u prgjigjej akuzave duke e ditur se ka nj peshore q nuk do i ik askush nga ata q ishin marr me veprimtari q kishte prcaktuar fatin e nj kolektiviteti dhe t nj shteti peshorja e kohs. Shikuar nga ky knd, mund t thuhet se Ali Ahmeti n politik hyri si hoxha n klubin e pijanecve. Apo, ai von e kuptoi se aty ku ishte futur, nuk vlenin gj as sinqeritetit, as fjala e dhn, e as prkushtimi dhe prgjegjsia ndaj vetvetes dhe t tjerve. Andaj edhe linte prshtypjen e shtpiares s punsuar n shtpi publike. Ku ta dish, ndoshta shum von ai e kuptoi se nuk sht e mundur t ruash pastrtin e misionarit n hapsirn e politiks, se n teatrin politik sht e kot t luash vetveten. Se aty donjri luan at rol q i sjell m shum prfitime n astin e duhur. Pra, prezantohen t atill si donte ti shoh publiku, e jo me fytyrn e vrtet q kan. Ndoshta Ali Ahmeti kt nuk arriti ta msoj kurr, andaj edhe shum her linte prshtypjen e politikanit i cili u besonte s teprmi atyre q nuk e dinin sht besa, q nuk e dinin si duket njeriut i cili flijon do gj pr fjaln dhe premtimin e dhn. M n fund, ndoshta Ali Ahmeti edhe gjithmon do mbetet ai q ka qen edhe n Zvicr edhe me uniformn e UK-s: misionar q i prgjigjet thirrjes s ndrgjegjes s tij, thirrjes e cila thuajse gjithmon ka pasur jehonn e popullit q i takonte, thirrje q t thot bje at q mundesh, pa
217

pritur asgj si kundrpages pr veprimtarin tnde! Por shtrohet pyetja sa do arrijn kt pastrti tia ruajn ata q nga komandant ushtarak, shum shpejt u bn pronar t komandaturave t tyre territoriale dhe politike, ku edhe ua prcaktonin fatin zgjedhsve t vet. Posarisht kur dihet se t gjitha mkatet e nj partie me t drejt bien mbi shpinn e udhheqsve partiak dhe bhen shenj njohse e veprimit t tyre politik.

218

219

Selit alternative dhe bordelet partiake

Politika sht veprimtari e cila ta krijon iluzionin se duke ecur rrugs s mrzitshme dhe t ngadalt drejt vdekjes, l pas vetes gjurm t pashlyeshme, si t gdhendura mbi gur. Pra, politikant jan nga pak njerz t dehur nga iluzioni gnjeshtar, i cili i bn edhe t humbin kontaktin me realitetin q i rrethon. Apo ndodh q edhe proceset e pashmangshme npr t cilat kalon nj shoqri, ata tia prshkruajn si merit vetvetes. Andaj edhe n politik kurr nuk mund t prcaktohet qart se vall publiku sht dehur nga shfaqja q ia ofrojn politikant, apo aktort politik jetojn n iluzionin se e ndryshojn botn, se me projektet e tyre mund t ven nn kontroll materien m t lvizshme e m deprtuese se uji vetdijen njerzore. Shpeshher ndodh q politikant t vdesin me bindjen se do u ngrihen prmendore t larta, apo edhe t bindur se kan br vepra t cilat do mbeten t prjetshme. Por, harrojn se kan vdekur politikan q kan besuar se populli do i vuaj me vite, e t jen harruar q t nesrmen pas vdekjes, jan varrosur politikan q kan qen shenj e kthesave me prmasa botrore, e biografit e t cilve nuk kan m shum se disa rreshta n enciklopedit e
220

ndryshme, mirpo ata q kan mbet t pashlyer kur ndiqet zhvillimi i nj shoqrie apo civilizimi, jan popujt dhe njerzit q i kan qndruar mbrapa nj projekti politik apo nj politikani. Andaj, politika si veprimtari m pak sht prodhim i elitave politike, e m shum i vetdijes politike t nj popullate. E prmendoret e politikanve nuk jan hi m shum se portret i kulturs politike t nj shoqrie, n nj periudh t caktuar. Pra, portretet e politikanve jan vetm ballina e librit n brendin e s cilit mbetet e shnuar pjekuria e nj kolektiviteti t tr, ku sht pasqyruar ajo vetdije se si ai popull e ka lexuar t tashmen e vet, e cila me shumka sht prcaktuese pr t ardhmen dhe pr ata q do vijn pas tyre. Andaj, edhe nuk jan t vlefshm politikant t cilve duhet ngritur prmendore vetm pr at q kan br n t shkuarn, por ata q kan pasur vizion pr t ardhmen, ata q n arn e t sotmes kan mbjell farn e mbar t ardhmris. Kshtu q askush nuk ka nevoj t shlyej apo t zmadhoj meritat e ndonj politikani, sepse veprat e tij i shlyen vet koha si dhe pasardhsit e tij, sepse politikant jan kanibal q ushqehen duke i ngrn meritat e pararendsve t tyre. Njsoj si nuk ka nevoj njeriu atyre tu ngre edhe prmendore, sepse rndom do e ardhme sjell heronjt e ri politik, t cilt m shum se dokush urrejn prmendoret e politikanve t mparshm dhe duan me do kusht q n postament t qndroj statuja e tyre. Dhe prandaj ndodh q prmendoret e politikanve shum shpjet t bhen t pavlefshme
221

dhe t shrbejn vetm si pushimore pr shpendt e lodhur. Gjat historikut t vet, t gjith ballkanasit, duke i prfshir ktu edhe shqiptart e Maqedonis, u jan prkulur shum politikanve, kan prshndetur me brohoritje shum prijs, kryetar e perandor. Kan ngritur, kan vn lule, e m pas i kan pshtyr prmendoret q kan shnuar gabime n kalendarin e zhvillimit t tyre shoqror. Pra, kan vepruar ashtu si do popull tjetr q shpreson, t cilit premtimet e reja i tingllojn m bindse e m joshse se ato t mparshmet. Por, instinkti i brendshm pr t mbijetuar, gjithmon i ka uar kujdesshm t ecin edhe rrugs q e njohin, kshtu q shum rrall emrat e politikanve i kan prdorur pr t emrtuar rrug apo shkolla. Madje, edhe kngt q ua kan knduar atyre, i kan thurur n at mnyr q emri i udhheqsit politik t mbetet gjithmon n mes t vargut, e q m von leht t zvendsohet me at t pasardhsit. Kngt t cilat kan mbetur, q jan knduar n t gjitha koht, jan ato pr trimat q kan flijuar m shum se bindjet e veta dhe parullat, jan ato t knduara pr atdhetart t cilt kan b vepra pa marr hara pr bmat e veta, q jan flijuar pr t prfaqsuar sa m mir popullin e vet dhe mjedisin nga vin. Andaj, emra m t prdorur pr emrtimin e objekteve t rndsishm dhe rrugve ku banojn shqiptart, jan Sknderbeu, Nn Tereza, Faik Konica, Noli...., dhe shum pak, e thuajse aspak jan prdorur emrat e politikanve t thjesht. sht e vrtet se shqiptart e Maqedonis, de222

mokracin dhe shumpartizmin e pritn ashtu si edhe gjith t tjert: me entuziazmin e atij q mezi pret t merr frym lirshm, q me vite ka ndrruar t vetdshmohet dhe t vetvendos, duke harruar se mbase dikush ashtu e kishte pritur edhe socializmin. Pra, duke mos i shkuar mendja se ndoshta dikush, dhe atje thell n t ardhmen, do e pres me t njjtn eufori ndonj rend t ri shoqror. Dhe nga ajo largsi kohore, euforia e 1990 kur edhe shqiptart e Maqedonis bn parti, do duket shum naive dhe ndoshta edhe qesharake. Posarisht kur t bhet barazimi i euforis s investuar dhe shpresave, me at q ka ndodhur pas saj. Andaj, ajo q shkruhet sot pr demokratizimin e Maqedonis q nga 1990 e deri n 2006, vlersimet e tanishme pr dy dekadat e para t shumpartizmin tek shqiptart e ktij shteti, sht vetm kontribut q pasardhsit t mund m leht t krahasojn kalendarin e vet me gjeneratat t cilat jetonin n kto vite. Si dhe t mund t kuptojn pse aq shpejt gjat shumpartizmit, tek shqiptart e Maqedonis u krijua bindja perverse se politika sht shtrat i cili u ofron rehati t gjithve, edhe t pafytyrve edhe bardve, edhe t ndershmve edhe atyre t cilt duke krkuar moralin e vet t humbur, i shpallin t pamoralshm t tjert. Se politika sht kamxhik pr t'i goditur t gjith ata q nuk mendojn si ti dhe se sht stoli e cila budallain e bn t menur dhe t pafytyrin bard. Kjo q shkruhet sot, pr ngjarjet politike t nj dekade e gjysm pas mvetsimit t Maqedonis, do
223

jet prplot me subjektivizm dhe pasaktsi, por sadopak, do u shrbej gjeneratave t ardhshme t kuptojn pse qarqet politike dhe intelektuale t shqiptarve t ktushm, nuk e vrejtn me koh as at q sht ditur gjithmon: se shpeshher politika ushqehet me shpresat e zgjedhsve, se m lirshm vepron aty ku ajo flet e t tjert vetm heshtin dhe duartrokasin, se m arrogante bhet n mjedise ku njerzit leht nnshtrohen dhe besojn pa pyetur asgj, se shpeshher ajo sht plhur e bardh mbi t ciln, si n asnj tjetr, dallohen njollat e vetdijes dhe pjekuris individuale dhe grupore dhe se ajo mund t bhet qefin i paturpsis dhe vul ku qart sht vizatuar diagrami i kulturs politike t nj shoqrie. Gjat dy dekadave t para t demokratizimit t Maqedonis, aktort politik t shqiptarve t ktushm, kishin arritur t mbulojn t vrtetn se politika sht pasqyr ku shihet fytyra e atyre q luajn rolet kryesore n t, por edhe e atyre n emr t t cilve protagonistt politik e zhvillojn lojn. Pra, n at pasqyr nuk duket vetm fytyra e t zgjedhurve t popullit, por edhe portreti grupor i vetdijes politike t zgjedhsve. Dhe ajo pasqyr, si gjitha t tjerat, gjithmon qndron prpara protagonistve, asaj nuk mund ti iksh edhe kur e anashkalon, ajo lviz, kthehet gjithmon nga ana ku zhvillohen ngjarjet q ti pasqyroj fytyrat edhe ather kur personazhet nuk e shohin at. Bindja e cila kishte marr prmasat perverse gjat dekads s par t demokratizimit t Maqedonis, se
224

politika sht kurv e cila bie n shtrat me t pasurin pr shkak t pasuris, dhe me injorantin pr shkak se ai sht m i dgjueshm se i menuri, ishte rezultat i mnyrs s veprimit t disa elitave t paprgjegjshme t partive shqiptare. Elita t cilat nuk mbanin llogari si duhej q t mbronin dinjitetin dhe nderin e antarsis s vet, simpatizantve, t nj grupi njerzish dhe bile edhe t nj kolektiviteti t tr. Nga elitat e tilla partiake, t cilat veprimin politik e kishin kuptuar si dika q t sjell shum t mira pa rrezikuar gj, q n t vrtet silleshin si t part e "sekteve", t cilt manipulonin me popullin e lodhur n pritje t frymonte lirshm dhe pa hallet q ia sillte prditshmria n skamje dhe pa perspektiv, mund t priteshin vetm grindje t pakuptimta. Pakuptimsia e ktyre grindjeve m e dukshme bhej gjat fushatave parazgjedhore pr kryetar t shtetit, kur nuk kishte as gjase teorike t fitoj ndonj kandidat shqiptar, por kur, prkundr ksaj, me kandidat t vetin dilnin thuajse t gjitha partit m t mdha shqiptare. Me ka fillonte nj grindje mes shtabeve zgjedhore, e cila me shumka i ngjante asaj t shrbtorve q duhet t fitojn besimin e pronarve t tyre. Dhe partit e tilla mendonin se propozimi i kandidatit pr kryetar shteti sht shtje ajtoresh, pun e inatesh klanore, veprim q nuk ka dimensionin e prezantimit t nj grupi dhe nj kolektiviteti. Andaj edhe pr kt post propozonin kandidat t dors s tret. Thuajse vetm sa t ket nj emr dhe mbiemr rreth t cilit do rrotulloheshin grindjet q duheshte t dshmon
225

forcn e muskujve t partive, t cilat qysh moti kishin filluar ti forcojn gjymtyrt pr goditje, e jo kokn pr t menduar. Deri ku arrinte vetdija e veprimit politik t partive shqiptare n Maqedoni, para se t ndodhte konflikti i 2001, m s miri u pa gjat zgjedhjeve pr president t vitit 1999, kur u zgjodh Boris Trajkovski i ndjer. Dhe kur u pa qart se pse qarqeve politike t etnitetit maqedonas edhe nuk u pengonte gjithaq rrugaria partiake n shoqrin shqiptare. Kur u duk ashiqare se ky veprim i partive shqiptare atyre u mundsonte t ken partner q do u ofroj aq vota sa t zgjidhej president njeriu t cilin ata e favorizonin. U shpalos pra nj vetdije politike t luftosh pr dika q kurr nuk mund ta realizosh, por me qllim q ti bhet shrbim partnerit strategjik nga blloku partiak i etnitetit maqedonas. Dhe prderisa partit shqiptare acaronin popullin dhe luftonin pr ta fituar humbjen e tyre, vzhguesit e jashtm t zgjedhjeve krijonin imazhin pr nj elektorat i cili trsisht ishte i kapur n kthetrat e partive dhe dilte n zgjedhje jo t votoj m t mirin, por at q ia kishte prcaktuar partia si fat. Kshtu ndodhi edhe gjat zgjedhjes s Kiro Gligorovit si kryetar kur aktivistt e PPD-s bn mos ai t merrte sa m shum vota t shqiptarve, e njjta, n form edhe m t vrazhd, ndodhi edhe gjat zgjedhjes s Boris Trajkosvkit kryetar, pr t cilin mund t thuhet se erdhi n kt post fal kryesuesve t PDSH-s, t cilt ia dhan thuajse t gjitha votat e zgjedhsve shqiptar t cilt as q doln t votonin.
226

Kur VMRO-DPMNE-ja n pushtet vendosi q n zgjedhjet presidenciale m 1999 t dal me kandidat t vetin, u parashtrua pyetja se cilat jan gjasat e thuajse anonimusit Boris Trajkovski prball kundrkandidatve shum m t njohur si Vasil Tupurkovski, nga Alternativa Demokratike n koalicion, Tito Petkovski, nga Lidhja Socialdemokrate dhe n at koh liberal-demokrati Stojan Andov. Pas rrethit t par t zgjedhjeve presidenciale Trajkovski ngecte pas Petkovskit pr rreth 110.000 vota. Dukej se ky dallim sht i paarritshm. Por, nnkryetari i PDSH-s arriti q me merit personale, Trajkovskit t`ia siguroj s paku 245.000 vota shqiptare. N shoqrin e ndar n baza etnike sht vshtir edhe t paramendohet se nj kandidat presidencial maqedonas mund t fitoj 35.000 vota m tepr nga votat q t dy kandidatt presidencial shqiptar i fituan n rrethin e par. Nnkryetari i PDSH-s prmes njerzve t tij npr vendvotimet n Maqedonin perndimore i huazoi votat e shqiptarve t cilt nuk doln pr t votuar n rrethin e dyt dhe e bri Boris Trajkovskin kryetar t dyt t Maqedonis s pavarur. (Lobi, Nr.62). Ky prshkrim i analistit t javores Lobi shkurt dhe qart shpjegon se si u b Trajkosvki kryetari i par multietnik i nj Maqedonie, ku do gj funksiononte nj etnikisht. Gjithashtu jep shpjegim edhe pse elitave politike t etnitetit maqedonas u konvenonte q partit shqiptare ti mbajn sa m t shtrnguar zgjedhsit e vet. Sepse vetm kshtu mund t bhej tregti me votat e shqiptarve dhe
227

kshtu dshmohej dika shum trishtuese pr votuesin shqiptar: pronar i vots nuk ishte votuesi shqiptar, por partit q thirreshin n emr t tij. Dhe e keqja m e madhe nuk qndronte n mos prcaktimin e vet shqiptarve se cili do ishte kryetar i shtetit, se sa n shndrrimin e shumpartizmit si shumbajraktarizm, sa n prfaqsimin e shqiptarve t ktushm si popull q ende jeton n periudhn fisnore t organizimit t vet, kur plaku i katundit vendos pr gjith t tjert. Ky veprim i kryesuesve partiak, n njfar mnyre, e tregonte madhsin katrore t primitivizmit kolektiv politik. Pr shkak se, vet guximi i aktivistve partiak t manipulonin me votn e zgjedhsve, vet znkat e shtabeve zgjedhore", shpjegonin se PPD-ja dhe PDSH-ja q moti zgjedhsit i konsideronin si nj kope t dgjueshme, e cila vetm pret dikush t'i tregoj se knd duhet ta votoj. Ofendimet q u thuheshin kandidatve dhe jobashkmendimtarve gjat fushatave parazgjedhore n dekadn e par t shumpartizmit t Maqedonis, e q publikoheshin n form t "letrave nga lexuesit", reagimeve t "shtabeve zgjedhore" dhe deklaratave publike t kryesuesve partiak, q moti e kishin kaluar kufirin i cili e ndante politikn nga barbarizmi dhe njeriun me ambicie t shndosha nga ai me ambicie perverse. Dhe pa fije turpi, politikant e ktushm, ka nuk i kishin thn njri tjetrit publikisht, e q m von prap t uleshin si bashkmendimtar, t cilt i bashkonte i njjti qllim e mira e zgjedhsve. Me ka aq i prbuzn dhe i
228

ofenduan zgjedhsit e rndomt, sa t gjith mendonin se viti 2001 e kishte fshir nga vetdija politike nj veprim t till servil dhe se do merrte fund rrugarimi i veprimit partiak q kishte filluar qysh n vitet kur PPD-ja i bnte shrbime LSDMSs, dhe mori prmasa dramatike n vitet kur PDSHja u vllazrua me VMRO-DPMNE-n. Pra, t gjith mendonin se pas 2001 kishte ardhur fundi i politikanve t cilt shkaku i mllefeve t ndrsjella, ofendonin individ, antar familjesh, kolektivitete t tra. Shqiptarve t ktushm mund edhe t mos u plqente portreti i tyre i shprehur nprmjet partive politike, fytyra mund tu jet dukur jo aq e bukur sa e paragjykonin se e kan, por ai q kishte sy t shihte, nuk do e kishte vshtir t vrej se nj primitivizm i ktill partiak, nuk do e onte kt popull m larg se aty ku arriti t bhet pron e partive politike. Nuk kishte dyshim se ai primitivizm pik s pari zbulonte fytyrn e vrtet t qarqeve t vendimmarrjes t PDSH-s dhe PDP-s, si dhe injorancn e atyre q mendonin se populli as kuptonte dhe as merrte vesht gj nga lojrat politike. Por, ambientet parazgjedhor n kampin politik shqiptar, gjithmon shpjegonin dika edhe m shum se kaq: n rrethana kur kandidatve partiak u mungonin tema atdhetare dhe elemente pr t shpall kundrshtarin tradhtar, kur mbeteshin n eltir dhe kur u harxhoheshin parullat patriotike, ata vrsuleshin mbi kundrshtarin politik duke e zhveshur edhe nga gjra intime q kurr nuk ishin, e nuk do jen pjes e politiks. Mbase kjo
229

ndodhte edhe shkaku se shum nga kandidatt partiak dhe antart e "shtabeve zgjedhore", kishin aq vlera sa nse ua nxjerrje kravatn dhe emblemn partiake, nga ata nuk do mbetej as shkronja "V" e asaj q quhet vler personale, e cila t mundson t qndrosh n kmb e t mbetesh njeri edhe kur ec drejt vdekjes me iluzionin se gjurmt q l pas do mbeten t pashlyeshme, si t gdhendura n shkmbinjt q nuk i bren koha. Deri n 2001, partit e shqiptarve t Maqedonis, arritn vetm nj rezultat t pamohueshm: partizimin dhe politizimin e gjitha sferave jetsore. Edhe at n aso prmasash, sa edhe pastruesit e shkollave ndrroheshin posa vinte partia e re ne koalicionin qeveritar. Apo, aq sa edhe udhheqsit e institucioneve fetare, si ata t Bashksis Islame t Maqedonis, e dinin se tani kishte kaluar koha kur fatin e tyre e prcaktonte Lidhje Socialiste e Maqedonis, se tani do duhej t vlersonin vmendshm se cila nga partit shqiptare ishte ajo q ta v e ta nxjerr allmn e t parit. Kjo filloi qysh me kongresin e par t PPD-s, kur kryetari i athershm i BIM-s ndodhej i ulur n rendin e par mes shum politikanve tjer. Kjo do vazhdoj t ndodh edhe m von, kur partit, e jo besimtart ishin ato q e dinin se cili ishte ai q m leht e npr rrugn m t shkurtr mund ti onte myslimant e ktushm n parajs. Kjo do ndodh edhe n 2006, kur ata q e ndrruan kryetarin e BMI-s n vitin 1999 PDSH-ja po t njjtin e kthyen aty nga e kishin rrokullisur. Ndoshta shkaku se n ndrkoh
230

kishin lexuar librin q u botua po at vit, libr t botuar pa emrin e autorit, e ku shpaloseshin ndodhit n kt institucion m t lart fetar ku me vite nuk mund t zgjidhej i pari i myslimanve t Maqedonis. E n vitin 2006, ka nuk u tha dhe ka nuk u prfol npr mediat e Maqedonis lidhur me grindjet dhe prarjet n Bashksin Islame t Maqedonis, t ciln e tronditnin mosmarrveshjet, t cilat nuk e linin t dilte nga nj situat kaotike ku thuajse donjri ishte kundr t gjithve. Vlersimet e veta i than bile edhe t huajt, si pr shembull nj ekspert francez, i cili prkufizoi grupet fundamentaliste e liberale n kt bashksi. Thniet e ktij askperti francez i cituan t gjith mediat maqedonase, duke u nisur nga parimi se nse nj i huaj thot se gjeli bn ve, ne duhet menjher t dyshojm se mos vall pula ka herdhe. Sido q t jet, rrfimi pr situatn n BIM-s nuk ishte aq i ndrlikuar sa donin ta shpallin disa qarqe fetare dhe shtetrore pr ta prdorur si argument pr rrezikun nga fundamentalizmi islam. N BIM-s nuk zhvillohet luft as mes mjekroshve dhe atyre pa mjekra, as mes fundamentalistve dhe liberalve fetar. Por bhej betej se kush do ta ket n duar kt institucion financiarisht t pasur dhe me influenc te popullata shqiptare e Maqedonis, e cila kryesisht i takonte religjionit islam. Pra, nuk ishte n pyetje as gjatsia e mjekrave, e as ngjyra e flamurit fetar, por vetm thellsia e xhepit t kapotave t prijsve fetar, i cili
231

duhej mbushur me prfitime personale. Andaj, asokohe ishin naive rrfimet pr luft drejtimesh ndrfetare. Jo se ato rryma nuk ekzistonin dhe nuk do i ket edhe n t ardhmen, por ato tani prdoreshin vetm si mbules pr tu fshehur qllimi i vrtet i palve t konfrontuara: kush do e kontrolloj pasurin e madhe t ktij institucioni t shprehur n shum dyqane, ne lokacionet me t shtrenjta n Shkup dhe n qytetet tjera t Maqedonis. Pra cila parti do kishte ndikim m t madh mbi nj institucion q prezantonte numrin m t madh t zgjedhsve t tyre dhe q kishte n dor thesar t begat. Sidoqoft, asokohe ndodhi ajo q ndodhi dhe vazhdoi t ndodhte ajo q duhej pritur nga nj institucion q partit e kishin kapur n kthetrat e veta. Dhe BIM vazhdoi t paguaj llogarit e t kaluars. Sepse koha, si fajdexhi i sakt, herdo kurdo vjen dhe e merr pagn q ia ke borxh. Nuk ka dyshim se rruga npr t ciln ecte BIM-s gjat nj dekade e gjysm t demokratizimit t Maqedonis, ishte e njjt me at q e ecnin t gjitha institucionet tjera t pakta q i kishin shqiptart e Maqedonis. Ajo ishte rruga e daljes nga kthetrat e kontrollit komunist, dhe e kapjes n ato t partive t ktushme shqiptare. Andaj edhe dokund kishin filluar grindjet. E ky argument u shrbente edhe qllimkqijve q nga ndonjher t sjellin prfundimin e sakt se, aty ku qortohen prijsit fetar apo politikant, nuk sht n pyetje as feja as konceptet politike, por ose parat ose ndonj grua.
232

Apo, se politikant dhe prijsit fetar jan t sinqert vetm kur nxjerrin t palarat e njri tjetrit. Ather ata kan vetm nj qllim: nuk u intereson as ferri as parajsa e asaj bote, por luftojn pr gjrat e lezetshme, t cilat Zoti i ka drguar n kt bot. Por, i tr ky partizim, t gjitha kto lojra partiake, t mbuluara me kapotn e hoxhallarve apo me kravatat e intelektualve t pavarur, nuk morn fund ashtu si shpresonin shqiptart e ktushm: me konfliktin e 2001, i cili vit dshmoi se ku mund t arrij nj shoqri e ushqyer me gnjeshtra dhe frustracione politike. Mbase kjo nuk u realizua, sepse pas 2001, Ahmeti dhe shokt e tij, nuk e njihnin sa duhet as realitetin e ktushm politik, e as t kaluarn shumpartiake t shqiptarve t ktushm. Abazi, i cili pas prfundimit t konfliktit t 2001, duheshte t v kollaren e politikanit dhe t nis nj betej t re, nuk kishte njohuri t mdha pr veprimin politik, por gjithsesi se qysh n takimet e para me lidert e partive t ktushme shqiptare, sht dashur ta ket hetuar se veprimi politik sht shum m ndryshe nga ai me t cilin Ahmeti ishte marr n mnyr sekrete n Zvicr dhe nga puna q kishte br si komandant dhe prfaqsues politik i UKs. Pasi q politika ishte larg asaj me t ciln ishte marr ai m par veprimtari q krkonte gjithmon t kujdesesh pr fatin e shokut, t bsh mos q t ndihmosh ata q ke prreth, t jesh i vetdijshm se urdhrat tua kan t bjn me fatet njerzore shum shpejt pasi e zhveshi uniformn e
233

UK-s, Ahmeti do e bj gabimin e par dhe do e prjetoj dshtimin e par politik, i cili do ti kushtonte shum: donte ti grumbulloj rreth vetes t gjith udhheqsit e partive shqiptare. Pra, idealist si ishte, ai donte t realizoj t pamundurn, dhe do propozoj formimin e Kshillit Koordinues. I cili Kshill, kishte pr qllim t forcoj unitetin e brendshm shqiptar n funksion t prshpejtimit t transformimit demokratik t bashksis shqiptare, s kndejmi edhe t vet Maqedonis; ti maksimalizoj potencialet politike, ekonomike, sociale, kulturore t shqiptarve t Maqedonis; t rris kredibilitetin e subjektit politik shqiptar si garantues i procesit t paqes dhe transformimit demokratik t Maqedonis; t krijoj kushte m stabile pr vendosje t marrdhnieve m t qndrueshme n mes t faktorit politik shqiptar dhe faktorit ndrkombtar; t prshpejtoj procesin e implementimit t mirfillt t marrveshjes s Ohrit; t prshpejtoj procesin e mirbesimit, pajtimit ndretnik... N fillim u duk se propozimi ishte i qlluar dhe se partit ishin t gatshme pr nj bashkpunim t ktill. Po kshtu u duk pr ata q nuk e dinin se udhheqsit e PPD-s dhe PDSH-s, asokohe do pranonin nga Ali Ahmeti edhe sikur ai nga ata t krkonte t bheshin antar t ndonj grupi folkloristik, ku do kndonin vetm pr heroizmin e lufttarve t UK-s, e jo m t antarsoheshin n kt Kshill koordinues i t gjitha partive shqiptare. Dhe kt do e bnin sepse udhheqsit partiak, e
234

dinin se ishin delegjitimuar prpara zgjedhsve dhe antarsis, kshtu q kishin nevoj q Ali Ahmeti tju jepte pak nga fama e athershme e UK-s, tua kthente legjitimitetin e humbur gjat konfliktit. Si u cek edhe m par, Ymer Ymeri, Arbr Xhaferi dhe Kastriot Haxhirexha, qysh para se Ali Ahmeti t dilte me propozimin pr themelimin e ktij kshilli, kishin filluar at ta joshnin me ftesat publike q t bhej pjes e udhheqsive t tyre partiake. Kt nuk e bnin nga q ishin aq t brengosur pr fatin e tij politik, por nga se e dinin se ai mund tua siguronte ardhmrin e qet partiake. Kur e pan se kjo nuk pinte uj, ata skishin si mos e pranonin propozimin e Ahmetit pr nj kshill, i cili, si thuhej ne Shpalljen e 26 shkurtit t 2002, ishte rezultat i nevojs pr konsolidim urgjent t subjektit politik shqiptar q n mnyr m efikas t prballet me krkesat, sfidat e konteksti t ri historik. Dhe ndoshta Ali Ahmeti mir e kishte lexuar kontekstin e ri historik, por gabimisht e kishte vlersuar se ata t cilt donte ti ket bashkveprimtar n prballjen me kt kontekst t ri shoqror, kryesisht ishin individ q ndryshimet shoqrore i masnin me t nesrmen e cila u sillte privilegje individuale. Ai edhe nuk kishte koh t vlersonte drejt se prball kishte nj Ymer Ymeri q as vet nuk e dinte se partia e tij ku e ka bishtin e ku kokn, se kishte prball nj Arbr Xhaferi q n parti ishte si puntor sezonal sa ti jepte legjitimitet maunokracis, t ciln e zhvillonte
235

nnkryetari i tij dhe n fund, se kishte prball nj Kastriot Haxhirexhn i cili politiks i dha do gj q mundej, q nga ajo t merrte urtsin se t jesh i sinqert n politik, sht njsoj sikur t hysh cullak n hamamet e Stambollit. Pra, udhheqsit partiak nuk kishin si ta kundrshtoni propozimin e Ali Ahmetit pr themelimin e nj kshilli koordinues t partive shqiptare, ku do bnin pjes prfaqsuesit e tri partive nnshkruese t ksaj marrveshje: PPD, PDSH dhe PDK (Partia Demokratike Kombtare). Shpalljen pr themelimin e ktij Kshilli e nnshkruan t tre lidert partiak, me n krye Ali Ahmetin, i cili edhe duhej ta udhhiqte kt organ t prbashkt t partive shqiptare n Maqedoni. I entuziazmuar nga kjo e arrir, Ahmeti as q mund ta paramendonte se ende pa u thar ngjyra e nnshkrimeve, do fillonin lojrat ndrpartiake, t cilat shprehnin mosdurimet e ndrsjella t trashguara nga vitet e parakonfliktit. Nuk do mund ta paramendoj se kryesuesit e PPD-s dhe PDSH-s, u pajtuan t merrnin pjes n kt Kshill, sepse dinin dika q asokohe nuk e dinte sa duhet Ali Ahmeti: q t mbijetoj n politik, politikani i mir e bn t domosdoshmen, e jo at q don. Pastaj, Ali Ahmeti prball i kishte politikant q kishin shijuar grazhdin kalorik t shtetit, dhe si t till, ishin t gatshm t pranonin ka do qoft q do i mbante edhe m tej sa m pran kalorive. Pra e dinin se vetm emblema e UK-s ishte ajo q mund ti mbante ende politikisht t gjall. M n fund, kryesuesit e PPD-s dhe t PDSH-s, e dinin se me
236

prkrahjen e ktij propozimi, fitonin shum e nuk humbnin asgj. Fitonin nj pjes t shkronjave t UK-s dhe bindjen e popullats se ata tani do e ndihmonin Ahmetin t gjente m mir vetveten n knetn politike t Maqedonis. Pastaj, ata dinin dika pr t ciln asokohe Ali Ahmetit nuk mund ti shkonte mendja: se politika sht veprimtari ku sht shum i vlefshm parimi q n astin e duhur t bsh veprimin, i cili t shpton nga harresa, q ta shton peshn edhe kur je i leht sa nj pendl pule. Pra, kryesuesit e PPD-s, t PDSH-s dhe t PDK-s, pa hamendje e pranuan propozimin pr formimin e Kshillit Koordinues t partive shqiptare. Dhe u prqafuan me Ali Ahmetin sikur t kishin qen gjithmon n t njjtat fushbeteja. Me kt Ali Ahmeti n t vrtet do e prqafoj dshtimin e vet t par politik pas kthimit n Maqedoni. Me kt ai n t vrtet i rilegjitimoi disa nga udhheqsit e partive t ktushme dhe e oi popullin t besoj se edhe udhheqsit partiak mund t bashkpunojn, e oi pra popullin t mendoj se, pasi ua fali fajin Aliu, ather skishte pse t rikujtoheshin bmat dhe znkat e mparshme. Nuk sht gjithaq enigmatike se donte t arrij Ali Ahmeti me themelimin e ktij Kshilli Koordinues. I dal nga celulat ideologjike t Zvicrs, ku t gjith mrgatn atdhetare e mbante lidhur ideja se bashkimi bn fuqin, ai donte edhe ktu ta arrij t njjtn gj. Donte q potenciali politik i shqiptarve t ktushm t jet i bashkuar n shtjet madhore, t cilat prmenden n shpalljen
237

e br publike pr themelimin e ktij Kshilli. Ai e dinte se me kt marrveshje nga pak edhe humbte kuptim shumpartizmi i shqiptarve t Maqedonis, por gjithashtu e dinte se disa vite me radh nuk do vlenin gj programet partiake dhe platformat parazgjedhore, sepse pr t gjitha ato forca partiake, Marrveshja e Ohrit do ishte platform t ciln do duhej ta realizonin. Dhe nse ishte kshtu, ather Ahmeti e kishte vlersuar drejt se partit do duhej t vepronin t koordinuara lidhur me kt shtje. Dhe se nj veprim i bashkkoordinuar do u jepte fund znkave politike brendashqiptare. Mund vetm t paragjykohet se kush i pari tha m mir ndar se sa t bashkuar, por dihet se kryesuesit e PDSH-s ishin ata q t part e braktisn Kshillin Koordinues. Edhe at duke prdorur si shkak nj sulm t armatosur nga persona t panjohur q asokohe iu b selis alternative t PDSH-s kafenes Dora n Tetov. Sulm q me t drejt i shqetsoi shqiptart, sepse ishte paralajmrim ogurzi: se aktiviteti partiak tani kishte marr prmasa edhe m trishtuese dhe n veprimtarin e vet kishte futur edhe armt si instrument demokratik. Kuptohet, askush nuk mund ta dinte se kush ishin ata t cilt e bn kt vepr t shmtuar n koh kur shqiptart prisnin bashkpunim mes partive t tyre, e jo acarim t marrdhnieve t ndrsjella, n kohn kur kryesuesit e partive kishin nnshkruar marrveshjen pr themelimin e Kshillit Koordinues. Pas ktij sulmi t kafenes Dora, filluan akuzat ndrpartiake mes PPD-s dhe PDSH-s. Disa qarqe
238

t PPD-s, e shprehn hapur mendimin se ky sulm kishte t bnte me maunokracin e udhheqsve t PDSH-s, ndrsa partia e Arbr Xhaferit krkonte nga Ali Ahmeti q t distancohej nga kto vlersime t kundrshtarve politik. Mbase kjo ishte hera e par kur Ali Ahmeti u gjet n mes nj beteje t ciln ai nuk e njihte: at t perversitetit politik, t cilin PDSH-ja e kishte ngritur deri n at shkall sa t vlente parimi se arritja e cakut i arsyeton t gjitha mjetet. Disa dit pas ktij sulmi, nnkryetari i PDSH-s filloi t sfidoj edhe autoritetin e Ali Ahmetit me thnien: "Kush e ka autorizuar at t vihet ne krye t kshillit?". E Arbr Xhaferi, si gjithmon, rrinte ansh dhe bnte pjesn e lojs q i takonte: ti shpall si legjitime thniet e nnkryetarit t tij. Dhe t thot se pas nnkryetarit t PDSH-s ka nj struktur t fort (aludon n PDSH-n), dhe nse kjo struktur krkon qe un t bhem lider i saj, un do ta pranoja ofertn." Pas gjith ksaj, ishte e qart se PDSH-ja mezi kishte pritur t gjej shkak q t trhiqej nga Kshilli Koordinues. Pr kt i shrbeu sulmi mbi kafenen Dora. Sulm q do mbetet i pazbardhur deri sa t hapen t gjitha dosjet pr ndodhit e dy dekadave t para t demokratizimit t Maqedonis. Si do mbeten t pa shpalosura edhe arsyet e vrteta q e shtyn PDSH-n t shkatrronte nj projekt, i cili pa dyshim se do e bnte m t fort subjektin politik t shqiptarve t Maqedonis. Ajo q dihet sht e vrteta se gjitha ato ngjarje paralajmronin nj acarim t mtejm t marrdhnieve ndrpartiake, se
239

edhe m tej shqiptart e ktushm do prballeshin me komunikata absurde t udhheqsive partiake dhe me akuza t ndrsjella nga m perverset. Nga komunikata e athershme e PDSH-s, lidhur me incidentin e ndodhur n Tetov, shqiptart e ktushm kishin rastin t kuptonin jo vetm at se cilat ishin selit alternative t partive t tyre kafenet por edhe t shihnin se prej moti ishin hapur bordelet partiake ku shiteshin e bliheshin kurvat politike. Popullit iu dha rasti t shihte edhe se si himnizoheshin kryesuesit e PDSH-s, nga ata q e dshironin kt prarje mes partive shqiptare. Ndrkaq, mbeti e habitshme si askujt nuk iu kujtua t shkonte edhe me larg me marrzin e t nnshtruarit: t propozonte q n do kafene ku kishin pir kafe krert e PDSH-s, ta viheshin pllaka prkujtimore, ku nxnsit e shkollave do vendosnin buqeta lulesh pr t shnuar kalendarin e lavdishm politik, i cili filloi me premtimet e shumta dhe prfundoi me 2001. Pr fat t keq, gjat ksaj kohe kur PDSH-ja hapur tregoi adresn e selis s vet alternative, t pakt ishin ata q kishin guxim t thoshin se aty ku selit alternative t partive politike jan kafenet, duhet pritur q vendimet t sillen npr bordelet e nntoks politike. Dhe ai kolektivitet, fatin e t cilit e prcaktojn bordelet partiake, nuk duhet t brengoset pr ardhmrin e vet politike - ai popull nuk ka ardhmri, por sht kope e cila vlen vetm si numr, si fletvotim, me t cilin mbushen kutit zgjedhore. Pra, nj kolektivitet i till do e ket
240

vshtir t shptoj nga kthetrat e atyre q asokohe ia lehtsonin shpirtin duke shpjeguar se sulmin mbi restorantin Dora e paskshin br qarqe policore, pa shpjeguar se vall bhej fjal pr t njjtat qarqe t MPB s, e cila i furnizonte krert e PDSH-s me dosjet e spiunve shqiptar, apo pr ndonj rrym t re antishqiptare n kt ministri. Sido q t jet me ngjarjet n Dora dhe rreth saj duket se mahin e mori djalli. Tash edhe nuk sht e rndsishme se kush sht autori (individ qits i lir ose ndonj tjetr) e as se kush qndron prapa tij (n sht fjala pr revolt individuale, qrim hesapesh me prapavij kriminogjene apo politike), duket ashiqare se trolli politik po dridhet pareshtur dhe n vend q t qetsohet jan t pritshme dhe t mundshme dme edhe m serioze n rrafshin politik, shkruan Iso Rusi n javoren Lobi duke vazhduar se: Kafshata duket se sht e madhe. E gjith ideja pr paraqitje t bashkuar e t bashkrenduar t subjekteve shqiptare me relevanc m t madhe politike, me mundsi t ndikimit m t efektshm n rrethanat politike me kt sht vn n pikpyetje. Nga ana tjetr, ideja pr Kshillin Koordinues nuk meriton mbshtetje vetm pr shkak t faktit se at e ka hedhur Ali Ahmeti me shok. Ajo n mnyr shum reale ofron mundsit m t mira q nga njra an politikant shqiptar t japin maksimumin n implementimin e Marrveshjes s Ohrit duke br kshtu realitet prmirsimin e shumpritur t statusit t shqiptarve n Maqedoni
241

dhe, nga ana tjetr, me realizimin e ktij objektivi t krijojn parakushte pr krijimin e ambientit politik n nj vend pa tensione ndretnike, me mundsi q shoqria aty t mbshtetet n individin-qytetarin dhe parimet e demokracis t tipit perndimor. Nj qasje e ktill tashm sht vn re nga bashksia ndrkombtare dhe sht cilsuar si shpresdhnse. Mirpo, jan regjistruar edhe ngjarjet e fundit t cilat, si t tilla, kt synim e relativizojn dukshm dhe po jepen shenja t nj prmbajtjeje t qart nga mbshtetja e mtejme n pritje t asaj se far kahe do t marrin punt. N kt mnyr fajin n rast t dshtimit t ides, do s'do, do ta mbajn t gjith njsoj, ata t cilt jan n Kshill, edhe si individ, edhe prfaqsues t atyre t cilt i kan deleguar. T gjith do t jen ai pleshti nga ballina dhe kjo nuk do t ket kurrfar kuptimi sepse jorgani do t digjet. Por si duket, jorgani m ishte djegur. Mbase shkaku se PDSH-ja nuk njihte veprim tjetr politik prpos at t dikurshmin, veprim q nuk mbshtetej n t arrirat vetjake, por mbi rrfimin se sa i zi ishte kundrshtari politik. Kshtu q menjher pas prfundimit t konfliktit, ndodhnin gjra t atilla, thuajse nuk bhej fjal pr nj shoqri e cila nj vit m par u ndodh buz gremins s lufts ndretnike. E nj vit m par, prderisa jehonin krismat npr malet e Maqedonis, kryesuesit e ktushm partiak, ishin t pagoj dhe nuk u jepnin asnj shpjegim shqiptarve se ka ishte duke ndodhur dhe ka duhej t prisnin. Por, kur erdhi koha e paskonfliktit, kur
242

shqiptart e ktushm duhej t prballeshin me urtsin q kishin nxjerr nga viti i mparshm - se pjekuria e udhheqsve partiak nuk matet me at se sa i bashkon kundrshtari, por sa mund t prballen me destruktivitetin vetjak kryesuesit e partive vazhduan me t vetmen q dinin ta bnin si duhej kanibalizmin ndrpartiak. Prandaj, ngjarjet q ndodhn te kafeneja Dora (pa marr parasysh kush dhe pse i pari shkrepi armn), ishin tragjedia dhe turpi i subjekteve politike shqiptare. Kto ngjarje paralajmronin se procesi i rrugarimit partiak do t vazhdonte edhe m tej. E ky rrugarim do u shrbente qarqeve antishqiptare t dshmojn se kjo ishte pasoj e nj papjekurie kolektive, me t cilin argument prhapnin gnjeshtra se shqiptart e Maqedonis paraplqenin anarkin, nuk i nnshtroheshin rendit, institucioneve, rregullave dhe parimeve t nj shoqrie t organizuar. Pra, n koh kur institucione shtetrore qllimisht ngadalsonin realizimin e Marrveshjes s Ohrit, edhe at vetm sa t nxisin paknaqsi brendashqiptare (pr t devalvuar luftn e UK-s), n koh kur institucionet shtetrore ishin t mbyllura pr shqiptart, kur vepronin sipas parimit vetm shqiptari i komprometuar sht i prdorshm, partit shqiptare i vazhduan znkat aty ku i kishin ln prpara konfliktit t 2001. Nuk kishte dyshim se viti 2002 ishte ai kur partit shqiptare duhej t prballeshin me destruktivitetin vetjak, me traumat dhe dilemat q sjell faza e paslufts. Pra, do ta paguanin tagrin e
243

sakt pr gabimet e bra n t kaluarn, do e humbin mbulesn q i bnte nga jasht t duken t brengosura pr fatin e popullit t Maqedonis, e n brendi t ishin vllezr t lojrave m t pandershme politike dhe dyfytyrsin ta kishin shpallur motr t nj gjaku. Andaj edhe shqiptart e ktushm, shpejt e kuptuan se konflikti i 2001 shumka kishte ndryshuar, por jo edhe vetdijen e disa udhheqsve partiak q nuk njihnin thuajse asgj tjetr prpos privilegjet dhe mirqenien personale. Aq m shum, shqiptart e kuptuan se partit e tyre i onin drejt tunelit t libanizimit t shoqris shqiptare n Maqedoni. Dhe kjo nuk ishte e pamundur, sepse ato ishin vitet kur shqiptarve nuk u mungonin arm, n nj koh kur nuk mungonin as mjediset politike joshqiptare, t cilat e dshironin nj militarizim t shoqris shqiptare, me qllim q ta realizonin planin e tyre pr ndarjen e Maqedonis dhe pr ti sjell shqiptart n pozit q t mos ken ndonj zgjidhje m t madhe por t marrin at q do u jepej. M n fund, vrasja pr qllime partiake mes shqiptarve kishte filluar shum m hert: gjat zgjedhjeve lokale t vitit 2000, kur partizant partiak vran t riun nga fshati Kondov. Pra, vite m par dikush armn e promovoi si komponent t rndsishme t demokracis dhe kjo q ndodhte n 2002 ishte vetm vazhdimsi e bindjes t ciln e afirmoi PDSH-ja: se n demokraci fiton m i forti, m i pasuri, m i dgjueshmi, m i pandershmi, e jo m i afti dhe m njerzori. Me kt ata bn nj mkat, t cilin populli duheshte tua fal, por jo edhe
244

tua harroj: udhheqsia e PDSH-s ishte ajo q shqiptart e Maqedonis i legjitimoi si nj kope pa kultur politike, pa asnj vler intelektuale, kulturore, shkencoreSepse, t parn gj q bn pas ardhjes n qeverin e Georgievskit n vitin 1998, ishte t krcnonin dhe t maltretonin fizikisht ata m t pambrojturit elitat kulturore dhe shkencore. Me kt ndoshta edhe u ndihmuan atyre q kishin kok q t kuptonin se, aty ku subjektet politike e paraplqejn heshtjen e njerzve t kulturs, artit dhe t shkencs, nuk mund t flitet pr pluralizm politik, por pr primitivizm bajraktaresk. Nga ai primitivizm mund t shptohej vetm nse arrihej pjekuria sa t pranohej hapur se shoqria shqiptare n Maqedoni ecte rrugs s partizimit t t gjitha sferave jetsore, se pr situatn e krijuar nuk mbanin prgjegjsi vetm elitat politike, por edhe t gjith t tjerat q dikur heshtnin dhe vazhdonin t heshtnin, duke harruar se nuk do t mund ti ikin gjyqit t pagabueshm t ardhmris, i cili sakt do i legjitimoj prpara gjeneratave t cilat do t vijn nesr, e t cilt ndoshta, n vend q t sjellin lule, do t pshurrnin mbi varret e heronjve t bajraktarokracis. Kshilli Koordinues mbeti dshir e parealizuar e Ali Ahmetit. Ideja e tij pr kt Kshill u varros mes grindjeve ndrpartiake, t cilat skishin si mos ta onin t mendonte se si duhej vepruar me tej. Ja ka shkruan analisti Agim Fetahu lidhur me kto ngjarje: Te kota ishin prpjekjet e Ali Ahmetit pr t'i bindur partit t heqin dor nga akuzat dhe t
245

kthehen n kshill. Ideja e tij pr unifikimin e faktorit politik shqiptar tashm kishte dshtuar. Kan dshtuar edhe planet e kshillit pr hartimin e lists s prbashkt t kandidatve q do t dalin n zgjedhje. Mirpo objektivat t cilat ia kishte vn vetes Kshilli, vazhdojn t jen n qendr t platforms s partis s re, njoftimi pr krijimin e s cils mbetet vetm shtje ditsh. Zoti Ahmeti thot se objektivat e tij vazhdojn te jen ato qe ishin: ruajtja e paqes, implementimi i plote i marrveshjes s Ohrit dhe integrimi i Maqedonis n strukturat evropiane. Ahmeti thot se tani nuk ka shume alternativa prve krijimit t nj partie e cila do te jet e hapur edhe pr antart e partive ekzistuese. Por, ai thekson me vendosmri se ne partin e tij nuk do t ket vend pr njerz te korruptuar. "Ne kemi nevoj m shum se kurr pr njerz me vlera", thot ai me cigare ne dor dhe me shikimin n nj piktur, n zyrn e tij ne Reic t Vogl. (Javorja Lobi, Nr. 67) Ali Ahmeti shpesh do qndroj me cigaren n dor prball asaj pikture n zyrn e tij. Mund ndonjher ti ket ndodh q n thellsit e asaj pikture t sheh edhe rrugtimin e vet nga azilanti, deri te ushtaraku, nga ushtaraku e deri te politikani. Dhe t ket b krahasime se kur e kishte pasur m rnd: ather kur nga Zvicra ndrronte se si do t kthehej n atdhe, apo ather kur nga malet ku jehonin krismat, paramendonte ditt e qeta q do i jetonte pran familjes. Apo m vshtir e kishte tani kur duhej ta fitonte paqen n vetvete dhe at me t
246

tjert, kur ishte prballur me ujqit e vjetr politik q ishin n gjendje t hanin cilndo kope dhensh vetm t majmeshin e t mbeteshin t vetmit q u takonte gjahu i quajtur Pushtet. Nuk dihet se do ket menduar ai i vetm n zyrn e tij dhe duke qndruar prball pikturs s varur n mur, por mund t paragjykohet se ai asokohe nuk i njihte mir njerzit e korruptuar, e as ata t cilt ngutshm krkonin t vinin kontakt me t q ti shpalosnin meritat q kishin. Gjithashtu nuk dihet se kush i pari n at zyre atij i kishte propozuar t themelonin BDI-n, por nuk ka dyshim se pas prishjes s Kshillit Koordinues t partive shqiptare, ai ngadal filloi ta kuptoj se nuk mund t bashkoheshin ata q nj dekad kishin investuar vetm n prarjen e popullit. Pra, asokohe Ali Ahmeti msoi leksionin e par t politiks shqiptare n Maqedoni: nse e z ngusht kundrshtarin politik, ai i zbret pantallonat, e nse t z ngusht, ta zbrthen rripin pa t pyetur. I ndodhur n situat t mos ket zgjidhje tjetr, pra kur e kishte harxhuar mundsin t mbetet i panjollosur politikisht, ai br t vetmen q mundej: themeloi BDI-n, q t kishte edhe ai tendn e vet politike. Por tani m PPD-ja dhe PDSH-ja e kishin rimarr veten. Kt ua mundsonte edhe t qenurit n koalicionin e gjer qeveritar t udhhequr nga Georgievski, e q u formua gjat konfliktit t 2001. Kt ua mundsonte edhe e vrteta se ata m ishin prqafuar njher me Ali Ahmetin n Reic t Vogl, e q do vlente prgjithmon q sadopak
247

populli ti amnistonte pr qndrimet e tyre gjat konfliktit . Kryesuesit e PPD-s dhe t PDSH-s, e dinin se disa nga ish komandantt e Ahmetit nuk do jen t knaqur pr shum arsye me partin e Aliut dhe do krkojn strehim n ndonj nga partit ekzistuese, andaj edhe filluan gjahun q t sillnin n partit e tyre ndonj komandant me emr sa m tingllues pr zgjedhsit. Dhe kshtu ndodhi. Disa nga ish lufttart u hidhruan me Aliun pse ai aq shum pesh i dha grupit intelektual, pse nuk arriti gjith sa ishin, ti emronte nnkryetar t partis. Pra, me Aliun n njfar mnyre u hidhruan shum bashklufttar t tij, t cilt nuk e kuptonin at q e dinte Ahmeti: se lufta krkon trima, ndrsa politika dika krejt tjetr. Dhe prderisa ai mundohej ti bind disa nga bashklufttart e vet se nuk bnin pun m kallashnikt n krah, por mitralozat n kok, PDSH-ja dhe PPD-ja i hapn dyert pr t gjith t revoltuarit ndaj BDI-n. Dhe kshtu asokohe kto dy parti lavdroheshin me at se cili nga ish komandantt e UK-s ishte antarsuar n partit e tyre ku ngutazi dilnin n rendin e par partiak. Mbase kjo edhe nuk duhet tu prshkruhet si mkat PDSH-s dhe PPD-s, sepse kryesuesit e ktyre partive ishin politikan e jo misionar. Pastaj, vlersuar objektivisht, kjo derdhje e vogl e ish ushtarve t UK-s npr partit ekzistuese shqiptare, ndihmoi q t vihej barazhesh mes BDI-s dhe partive tjera, e t mos mbante vetm ajo
248

hipotekn se ishte parti e ish lufttarve t UKs. Nga ana tjetr, kryesuesit e PPD-s dhe PDSH-s, e dinin se do u mjaftonte edhe bishti i -s, q t dshmoheshin prpara zgjedhsve se nuk ishin parti pa UK. Shikuar realisht, kjo edhe duhej pritur, dhe me siguri q ky fenomen kur ish varsit ushtarak, tani e braktisnin at t cilit gjat konfliktit i ishin prkulur, nuk do e habiste s teprmi edhe Ali Ahmetin. Por gjithsesi q kjo do shkaktoj hutes te popullata. Mirpo, vetm hutes t prkohshme dhe jo aq t madhe sa t mos e kuptoj se ky ishte mimi t cilin duheshte ta paguaj Ali Ahmeti pas formimit t BDI-s. M n fund, ai kishte dy zgjidhjet e siprprmendura: ose t mbetej jasht politiks e tu lejonte ish lufttarve t vet, t cilt donin t merreshin me politik, t shprndaheshin npr partit ekzistuese, ose t futej n sfern politik nprmjet ders s vetme me parti politike. Ai e zgjodhi t dytn, gj q me shum argumente mund t dshmohet si gabim, e me qindra argumente t tjera si rrug e vetme e cila i mbetej pas shkatrrimit t ides pr kshill t partive shqiptare. Gjithsesi se vendimi t bnte parti t veten, atij do i kushtoj: ende pa e rimarr vetveten, ende pa zbritur nga Shipkovica, Ali Ahmeti u gjet n mesin e lojrave politike t partive shqiptare. Pra, filloi beteja q t minimizohej roli i tij n UK, si dhe t shtrembroheshin qllimet dhe t arrirat e atyre q morn armt n dor. Dhe kshtu shqiptart e Maqedonis edhe zgjedhjet parlamentare t 2002 i pritn sipas tradits
249

s mparshme: me nj parti t re. E ajo ishte Bashkim Demokratik pr Integrim n krye me Ali Ahmetin, e cila pr shum arsye, n prapavijn e saj mbante edhe emblemn e UK-s. Si e till, ajo shpejt do bhet partia m e paraplqyer pr shqiptart e ktushm dhe me shumka do e rikthej n skenn politike atmosfern e 1990. Pr shum arsye, sa u prket shqiptarve, 2002 ishte ai viti zero nga duhej filluar shumka nga e para, njsoj si ishte viti 1990 kur shoqria e shqiptarve t Maqedonis niste nj ecje krejt ndryshe drejt ardhmris s vet. Pra, BDI-ja nuk mund t mos bhej nj lvizje gjithpopullore, shkaku se Ali Ahmetit shqiptart e ktushm ia kishin dhn rinin e vet. Andaj nuk kishin si tani mos tia jepnin partis s tij edhe besimin politik. Kshtu q n njfar mnyre, nuk shtrohej pyetja se a do i fitoj zgjedhjet parlamentare BDI-ja, por sa do humbnin PDSH-ja dhe PPD-ja. Faza parazgjedhore parlamentare e viti 2002, solli n mesin e shqiptarve t ktushm nj mnyr t re t veprimit, t ciln kryesisht e imponoi Ali Ahmeti me bashkpartiakt e vet. E ajo ishte gjuha sadopak jo konfliktuoze. M n fund, as kryesuesit e PDSH-s si dhe ata t PPD-s, nuk mund t ishin aq agresiv sa q ishin msuar m par, sepse kishin shum njolla ende t dukshme n kapotn partiake. Pastaj, ata e dinin se do fjal e madhe kundr BDI-s s Ali Ahmetit, mund tu binte atyre mbi kok, shkaku se populli n kt parti shihte ata q flijuan edhe jetn e tyre pr t mirn e popullit.
250

Por, edhe xixate vogla paralajmronin se zjarri i grindjeve ndrpartiake m ishte ndezur dhe vetm shtrohej pyetja se kur do merrte flakn e kahershme. Kur flitet pr fazn parazgjedhore t viti 2002, nuk duhet harruar se ajo kishte filluar muaj m par, qysh gjat diskutimeve parlamentare lidhur me ndryshimet kushtetuese q dilnin nga Marrveshja e Ohrit. Por shumka lidhur me kto ndryshime hasi n gozhd, sa nga shkaku se pala e etnitetit maqedonas nuk ishte e prgatitur t glltiste gjitha ato ndryshime, po aq edhe shkaku se PPD-ja dhe PDSH-ja donin q diskutimet lidhur me kto ndryshime kushtetuese, t jepnin efektin e vet edhe n kthimin e popullaritetit t tyre tek zgjedhsit. Kshtu q ato bnin gara q t tregoheshin sa m krkuese e s m kmbngulse n krkesat e tyre, veanrisht kur bhej fjal pr preambuln e kushtetuts ku pala e etnitetit maqedonas assesi nuk pranonte barazimin e etnitetit t tyre me t tjert. Dhe kshtu, si vlerson analisti i Lobit me datn 12.11.2001, sa u prket ndryshimeve, n Maqedoni ishte trandur mali, e kishte pjell miun. Mbase ky vlersim i analistit t javores Lobi, shpjegon m s miri t arrirat e partive shqiptare pas gjitha grindjeve sa n mes veti, po aq edhe me kundrshtart politik t etnitetit maqedonas lidhur me qndrimet e tyre. Sa u prket diskutimeve rreth ndryshimeve kushtetuese, vlejn t prmenden edhe shkaku se PPD-ja dhe PDSH-ja ato i prdori pr t provuar forcat mes veti. Dhe pr t kthye besimin te zgjedhsit e tyre n koh kur n njfar mnyre, Ali
251

Ahmeti ishte i izoluar n Shipkovic dhe nuk mundej lirshm t vepronte politikisht. Ja si e prshkruan kt periudh t debateve rreth ndryshimeve kushtetuese analisti i javores Lobi: Nuk do t dshironim q inati i PPD-s t jet vetm rezultat i rivalitetit me PDSH-n dhe shprehje e marketingut politik-partiak, n funksion t zgjedhjeve parlamentare t vitit t ardhshm. Mirpo, fitohet prshtypja se dika po ngjet edhe me kryetarin e PDSH-s, Arbn Xhaferi: Nj sht t thuhet se varianti i fundit i propozuar nga Solana, sht i imponuar nga ai dhe prgjithsisht faktori ndrkombtar, e tjetr sht q ai t lavdrohet si arritje historike. Arbeni e bri kt dhe kjo nuk mund t glltitet- deklaron pr Lobin nj funksionar i Prosperitetit. Mirpo, pavarsisht nga kjo, n situatn aktuale, duket se nj fjal apo nj prononcim i Ali Ahmetit do t mund t ndikonte n afrimpajtimin e qndrimit shqiptar kur sht fjala pr variantet e ofruara pr Preambuln, statusin e bashksive fetare por edhe pr institucionin publik t shkollimit t lart n gjuhn shqipe q, thot nj diplomat perndimor, do t mund t sigurohej po qe se shqiptart flasin me nj z. E, kta jan t ndar: ca me Shtulin, ca me Fadilin. Fitohet prshtypja se nuk ajn fort kokn pr ecejaket dhe bredhjet e studentve dhe t brucoshve nga nj lagje apo zyre n tjetrn, n Tetov ku veprojn t dy universitetet, ai i EJL-it dhe Universiteti i Tetovs t cilt kurrsesi t marrin bekimin pr pun nga ministri i arsimit, Novkovski!?
252

Sigurisht se partit shqiptare kishin mjaft material t qortoheshin e tia nxirrini syt njra tjetr. Edhe pse PDSH-ja dhe PPD-ja ishin nnshkruese t Marrveshjes s Ohrit, her-pas her, ato ndaj saj silleshin thuajse kurr nuk e kishin lexuar. Bile Arbr Xhaferi shpeshher do qndroj edhe n mes mohimit dhe aprovimit t saj. Kjo do u ndodhte partiakve shqiptar sepse ishin ngatrruar me lmshin e situats, t ciln e kishin krijuar vite m par, e q m s miri mund t portretohej me dy universitetet n Tetov: me at q i prshkruhej si vepr PDSH-s Universitetin e ashtuquajtur t Shtulit, dhe at t Fadil Sulejmanit, q e kishin ngjizur t gjith bashk, por sa her q prfundonin zgjedhjet parlamentare, prfundonte si fmiu me shum baballar, e me maman kurv. Si fmij nga i cili t gjith hiqnin dor. E n ndrkoh, harronin se populli vetm at universitet e ndjente si t vetin, se aty populli kishte investuar me vite. Gjitha kto rivalitete t shtresuara nga vitet e kaluara, si dhe prkushtimi q ndryshimet kushtetuese ti prdornin pr reklamimin e vetvetes, i onte kryesuesit e PDSH-s dhe PPD-s t bhen brigje gjithnj e m t largta, ndrsa Ali Ahmetin ur q do u ndihmonte ti tejkalojn grindjet. Mbase n kt faz edhe filluan t bjn loj me misionarin Ahmeti, duke krkuar plqim nga ai pr ndryshimet kushtetuese q ata vet nuk kishin guxim ti votonin, pse e dinin se do humbnin pik te zgjedhsit e vet. Kshtu q shpesh ndodhte q nga Shipkovica malore t arrinte vendimi se ka ishte, e
253

ka jo, e pranueshme pr shqiptart. T mbajtura n nj ambient t paskonfliktit, mes nj zhurme kur shqiptart ende nuk e kishin gjithaq t qart se ka kishin fituar, e ku ndodheshin pas konfliktit t 2001, zgjedhjet parlamentare t 2002 prfunduan pr PDSH-n m mir se shpresonin edhe optimistt m t mdhenj: ajo fitoi shtat vende n parlamentin republikan. PPD-ja ishte e prfaqsuar nga dy deputet, ndrsa fitorja e BDI-s u kurorzua me 17 deputet. Nj parlamentar fitoi edhe Partia Demokratike Kombtare, kshtu q n prbrjen e re parlamentare, shqiptart kishin fituar thuajse maksimumin e prfaqsuesve t vet. Shqiptart e paszgjedhjeve parlamentare, shum shpejt do kthenin kokn nga fituesi i bllokut maqedonas LSDM-ja. Edhe at jo pa arsye: nga kjo parti tani do varej se a do ndodhte pajtimi ndretnik dhe se a do kishte guxim q n koalicionin qeveritar t merrte terroristt e Ali Ahmetit, me t cilin ende nuk kishte guxim politik t kontaktonte asnj nga lidert e partive t etnitetit maqedonas. Spekulimet se PDSH-ja do bhej pjes e koalicionit qeveritar, nuk ishin t pabaza. Sepse pr LSDM-n, m t pranueshm pr koalicionin qeveritar ishin radikalt e Arbr Xhafetrit, se sa terroristt e Ali Ahmetit. Pastaj, asokohe flitej se PDSH-ja ia kishte ofruar shrbimet e veta Branko Crvenkovskit ende pa prfunduar numrimi i votave, por si politikan me prvoj, ky e kishte nuhatur se prjashtimi i Ali Ahmetit nga qeveria, do t thoshte ikje nga mundsia q t pranohet nj reali254

tet i ri i rendit shoqror n Maqedoni. Prandaj mandatari i athershm qeveritar, bri hapin q do i kushtoj shum LSDM-s n rnien e popullaritetit t saj te pala e etnitetit maqedonas, por do jet investim kapital pr t ardhmen e shtetit. Pra, Branko Crvenkovski ftoi n koalicionin qeveritar partin e Ali Ahmetit, me ka edhe do duhej t bj veprimin m t rnd t vetin politik: t ulej e t bisedonte me njeriun q mediat e kishin ngritur n simbol t tragjedis m t madhe q i kishte ndodhur etnitetit maqedonas n historin e tij. Fotografit e botuara npr gazeta, ku shihej Ali Ahmeti se si miqsisht ia ndezte cigaren Branko Crvenkovskit, do jen thuajse tronditse pr nj pjes t opinionit maqedonas. N prapavijn e atyre fotografive, n t vrtet mbetej edhe reliefi i fatit t ktij shteti. Si dhe e vrteta se LSDM-ja, t cils mund ti prshkruhet faji m madhor pse Maqedonia arriti deri te konflikti i 2001 (e ku Branko Crvenkovski ishte nj ndr ata q nuk diti ta lexoj kalendarin e krkesave shqiptare dhe durimin e ktij kolektiviteti), ishte forca politike e etnitetit maqedonas q flijoi t sotmen e vet partiake, pr t ardhmen e shtetit. Flijim t cilin si me gom do e shlyej mandatari i zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, Nikolla Gruevski, i cili n koalicionin qeveritar do merr PDSH-n, e cila nuk i kishte fituar zgjedhjet parlamentare n kampin politik t shqiptarve. Kshtu q Gruevski do shlyej edhe nj marrveshjeve t pashkruar q n koalicionet qeveritare t jen dy partit fituese t dy etnive
255

numerikisht m t mdha ajo e zgjedhsve shqiptar dhe e zgjedhsve maqedonas. Sa i prket koalicionit qeveritar mes LSDM-s dhe BDI-s, ai mund shkurtimisht t prshkruhet edhe si bashkqeverisje mes tregtarve politik t Branko Crvenkovskit, dhe misionarve t Ali Ahmetit, t cilt ende nuk e dinin se misioni dhe tregtia nuk jan veprimtari q shkojn bashk. Por, edhe si t ktill, ministrat e BDI-s arritn nj rezultat thuajse epokal dhe n kufi me t pabesueshmen edhe pr shqiptart: pas formimit t Universitetit t Evrops Juglindore, t legalizojn edhe Universitetin Shtetror t Tetovs. Si dhe punsimin e shum shqiptarve n administratn shtetrore. Kto t arrir t partis s Ali Ahmetit, do i bjn t padukshme lshimet dhe dshtimet tjera si parti qeveritare, por edhe do e dmtojn aq shum partin e Branko Crvenkovskit, sa edhe do i humb zgjedhjet e ardhshme parlamentare t vitit 2006. Andaj, nse Ali Ahmeti nuk ia doli q kto t arrir ti prdorte pr t fituar pik politike te shqiptart, partit opozitare t etnitetit maqedonas mir e shfrytzuan legalizimin e Universitetit Shtetror t Tetovs q t dshmonin se me Maqedonin qeveriste vetm Ali Ahmeti, e jo edhe Branko Crvenkovski. Kur bhet fjal pr veprimin qeveritar t BDIs, duhet thn se asaj i kishin rn n hise ti bnte jet t gjitha ndrrat q shqiptart kishin ndrruar dekada me radh. Kshtu q n njfar mnyre dshtimi i BDI-s si parti qeveritare, ishte i
256

paralajmruar. BDI-ja duhej t vazhdonte sjelljen e ligjeve q dilnin nga marrveshja e Ohrit, t vepronte n prmisimin e prqindjes s prfaqsuesve shqiptar npr institucionet shtetrore dhe ndrmarrjet publike, duheshte t zgjidhte statusin e dshmorve t lufts dhe familjeve q kishin humbur m t dashurit e tyre, duheshte ti rreket puns pr ndarjen territoriale..., pra shumka q e kundrshtonin thuajse t gjitha partit e etnitetit maqedonas. Ndrkaq, pr arsye t veta t ngushta partiake, thuajse t gjitha partit shqiptare donin q Ali Ahmeti ksaj radhe ta humbte betejn. Kjo dshir m e flakt ishte te kryesuesit e PDSH-s, t cilt si opozitar, arrinin q edhe sukseset e Ali Ahmetit n njfar mnyre ti prdornin pr t reklamuar vetveten. Kshtu q edhe legalizimin e Universitetit Shtetror t Tetovs, ata e prdorn si kundrargument ndaj BDI-s, duke harruar se paraprakisht kishin br mos q ta varrosnin kt fmij arsimor q me aq sakrifica kishin arritur ta mbanin gjall shqiptart e ktushm. Kryesuesit e PDSH-s, ishin t paknaqur me legalizimin e ktij Universiteti shkaku se nuk ishin prfshi t gjitha fakultetet dhe katedrat q me vite i mbante gjall Fadil Sulejmani, e q ishin aq sa nuk i kishin edhe universitetet botrore me tradit disa qindra vjeare. Pra, PDSH-aj ishte e paknaqur kinse pse BDI-ja nuk kishte arritur ta legalizonte t tr projektin e Fadilit, t cilin nuk do mund ta bnte as ministri i arsimit i ndonj perandorie, e lere m Azis Pollozhani t cilit i duhej t luaj n shum drejtime
257

q t bindte paln e etnitetit maqedonas se nse nuk legalizohej ky universitet, ai do mbetej vatr e paknaqsive t rinis shqiptare. Prderisa partit shqiptare e dshironin dshtimin e Ali Ahmetit, ato t etnitetit maqedonas nuk arrinin tia falin dot Crvenkovskit mkatin e br. Nga ana tjetr, prderisa rritej entuziazmi i etnitetit shqiptar q t shkohej m tej n korrjen e fitoreve, etniteti maqedonas, n njfar mnyre, e kishte humbur entuziazmin e parakonfliktit pr ndrtimin e shtetit. Kjo atmosfer do e dmtoj shum qeverin n efikasitetin e saj. N mos m shum, shkaku se do ligj duhej t sillej n fush betejn ku prballej realiteti i ri me ndjenjat e etnitetit maqedonas se e kishin humbur shtetin, se Maqedonia gjithnj e m shum kontrollohej nga terroristte Ali Ahmetit. N at fushbetej prplaseshin edhe ndjenjat e shqiptarve q buronin nga bindja se ishte e vshtir me partit maqedonase t merresh vesh pr dika, e ato t qndrojn mbrapa marrveshjes. Pr kt situat n mas t madhe do ndikoj edhe e vrteta se Marrveshja e Ohrit kishte filluar m t zbehej, t humbej diku n prkthimin e saj q ia bnin krejt ndryshe ekspertt dhe politikant e ktushm, edhe at varsisht nga prkatsia e tyre etnike. Kshtu q Maqedonia vazhdonte ti ngjaj ujdhess t cils pr do gj ia kishte fajin deti q e rrethonte. Ujdhes e cila nuk kishte forc dhe guxim politik t merret me rregullimin e brendis s vet dhe prandaj analizon valt q prplasen mbi brigjet e saja. Maqedonia
258

vazhdonte t mbetej peng i elitave t etnis maqedonase t cilat - duke mos par se nga dita n dit shteti kalbej nga brenda dhe kurrqysh t qndronte mbi themele institucionale - me devotshmri mbanin llogari se si do t ndikonte ne kto hapsira pavarsia e Kosovs dhe n 'mnyr do t zgjidhet shtja shqiptare n Ballkan. N tr kt llafazani shurdhuese mediale dhe intelektuale n relacionin Ballkani dhe Maqedonia n t, ndodhte dika e mir q duhet prshndetur: qeveritart e LSDM-s dhe t BDI-s kishin filluar t msojn dhe t kuptojn se nuk sht ujdhesa ajo q cakton lartsin e valve t mundshme, por valt jan ato q prcaktojn fatin e ujdhess. Pra, kishin nisur ta kuptonin se ujdhesa nuk duhet t merret gjithaq me detin prreth, por me prforcimin e brendis s ujdhess si parakusht t prballet edhe me prmbytjet eventuale.. Duhej pranuar se edhe pas konflikti t 2001, edhe pse kishte nnshkruar Marrveshjen e Ohrit, Maqedonia vuante shkaku se ajo n t vrtet kurr nuk kishte realizuar nj dialog normal maqedonas shqiptar. Pra, edhe pas ksaj marrveshjeje, partit e Maqedonis, t ndara sipas ngjyrimeve etnike, ndjeheshin mes veti si opozit e natyrshme e njra tjetrs, politikn e ndrtonin mbi bindjen se e kan pr obligim ta mbrojn t veten nga tjetri, e nuk ndjenin nevoj t gjenin emruesin e interesit t prbashkt. Andaj edhe ndodhi q koalicioni qeveritar LSDM - BDI t vlersohej sipas dy standardeve etnike: maqedonasit etnik ta vlersonin Brankon n
259

baz t asaj se sa do u ikte obligimeve q dilnin nga Marrveshja e Ohrit, ndrsa Ali Ahmetin shqiptart ta peshojn sipas asaj se sa do arrinte t shkoj m tej ksaj marrveshje. Edhe pas 2001, si n rrafshin zyrtar, po ashtu edhe n ekspertizat q bheshin npr kafene, vlersimet e thna lidhur me stabilizimin e ktij shteti kishin jehon e t vrtets se shtetin e udhhiqnin misionart e BDI-s dhe tregtart e shkatht politik t etnis maqedonase. Pra, nga njra an qndronte tabori i qeveritarve t Ali Ahmetit, t cilt nuk vepronin si politikan por si misionar q duhet kujdesshm t ecnin rrugs drejt ngritjes s shqiptarve t ktushm n rrafshin e pjesmarrsve aktiv n qendrat e vendosjes, dhe nga ana tjetr, tregtart e pastr politik t Branko Crvenkovskit, q vepronin sipas logjiks duhet matur mir ka japim e ka marrim! Dhe kjo logjik e Crvenkovskit assesi nuk mund te shpallej e pavlefshme, por vetm pr shtete politikisht dhe institucionalisht t shndetshme, e jo pr nj Maqedoni t smur kronike q vuante nga nj smundje e rrezikshme jo barazia etnike. Mundsia q Ali Ahmeti me shokt t dilnin nga hapsira e misionit politik, dhe t ngriheshin n rrafshin e politikanve t suksesshm, n shumka varej nga ajo se sa kuadrot e ksaj partie do dilnin nga pozita e t qenurit kukull n institucionet shtetrore. Apo thn edhe m shqip e tr ajo varej nga guximi q veprimi partiak t dilte jasht partizimit t t gjitha institucioneve ku
260

punsoheshin edhe shqiptart. Si dhe nga gjindshmria t flakej ansh bindja disavjeare, tani m e ngulitur edhe n pjesn m t madhe t rinis s ktushme, se diploma m e vlefshme q ta prcakton fatin jetsor dhe profesional sht libreza e partis. Prpos q duheshte t ndrtonin nj rend t ri shoqror, misionarve t BDI-s u ra n hise ti bindin shqiptart e ktushm tu besonin institucioneve shtetrore. Aq m shum, ti besonin shqiptarit q punon n kto institucione. Sepse ky mosbesim i kishte rrnjt e thella aq sa jan dekadat kur dihej si dhe cilt ishin ata shqiptar q mund t ngjiteshin n piramidat e institucioneve shtetrore. Se sa do t zhvishej politika shqiptare n Maqedoni nga elementet i misionit etnik, e do t vishte kapotn e politiks klasike, varej edhe nga ajo se sa Crvenkovski i vitit 2002 e kishte kuptuar se n Maqedoni nuk vlente gjithaq t jesh mangup politik, sepse ende nuk kishte prfunduar misioni pr stabilizimin e shtetit. Pra, varej nga ajo se sa elitat e etnitetit maqedonase e kishin t qart se ky shtet nuk mund t kishte ardhmri nse misionart shqiptar dhe tregtart politik maqedonas nuk fillonin t huazonin dika nga njri tjetri: misionart t bheshin ngadal politikan klasik, e tregtart politik t bheshin nga pak misionar. Shikuar nga ky kndvshtrim, pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2002, n ringun politik t Maqedonis m t suksesshm ende ishin tregtart politik t Crvenkovskit. Pr t qen t till u ndihmonte prparsia shumdekadshe q kishin
261

ndaj shqiptarve, si dhe veprimi i partive shqiptare n stilin se politika sht profesion t cilin mund ta ushtroj cilido q ka qaf pr kravat dhe nj gisht pr t shtypur butonin e votimit n parlamentin republikan. Buton t cilin parlamentart shqiptar shpeshher e shtypin pa e ditur se pse thon po, e pse thon jo. Por, mu kjo prparsi e rrejshme, deri diku ia mjegulloi shikimin Crvenkovskit aq sa ai t mos vrente se Aliu me shokt ishin para rrezikut t mbeteshin edhe pa kapotn e misionarit edhe pa kravatn e politikanit. Se kanosej rreziku q shqiptart e Maqedonis t bindeshin se n kt shtet nuk ia vlen t jesh as misionar as politikan, dhe t ndjeheshin si pronar t ndrrave t kota. Pra, t ndjeheshin si ndrrues t cilt e kishin tradhtuar edhe ndrrn e paslufts s 2001, se Maqedonia do t jet e tyre aq sa u takonte, e jo aq sa dikush do u jepte. E tr kjo rrezikonte q Maqedonia t bhej ndrr e largt, ndrr t ciln t gjith e kishin ndrruar mbrapsht. Ta bnte at shtet pr t cilin do t thuhet se e ndrtonin misionart romantik dhe tregtart e pakujdesshm politik t cilt shisnin e blinin ardhmrin e ktij shteti. Me ka edhe t huajt q kujdeseshin pr stabilitetin e ktij shteti, do e kuptonin prfundimisht se Maqedonia e paskonfliktit - njsoj si edhe ajo e deridjeshmja ishte m afr kreaturs t dal nga ndrrat e kundrta shqiptaro - maqedonase, se sa shtet me vizion t qart pr ardhmrin.

262

Rrfimi vazhdon
Gjyshrit e ardhshm q do rrfejn pr t kaluarn e tyre kur u kishin duartrokitur aktivistve partiak, e q prbnin shumngjyrshmrin partiake t Maqedonis gjat nj dekade e gjysm pas mvetsimit t saj, do e ken edhe nj prparsi: prralla do vazhdoj edhe pasi ata t ken mbyllur pjesn e rrfimit pr pluralizmi demokratik, kur Maqedonia i kishte harxhuar dy fazat e kotsis s vet dhe kishte arrit deri te 2001: tetvjearin "demokratik" t ndrtuar me formulat e socializmit, e q kishte shenj njohse sundimin e LSDM-s me PPD-n, dhe fazn e dyt katrvjeare t mbshtetur mbi themelet e partizimit t shoqris, e t cilin partizim - me plot entuziazm dhe qind pr qind suksesshm - e realizuan VMRO-DPMNE-ja dhe PDSH-ja gjat qeverisjes s tyre t par 1998-2002. Nse periudha e sundimit t Crvenkovskit me aleatin shqiptar prpara konfliktit t 2001 mund t emrohet si "etnizim" i politiks (sipas parimit vllazrim ndretnik i elitave politike), sundimi i Georgievskit dhe i Xhaferit - q e solli m pran konfliktin e 2001 veprimin partiak n baza etnike o oi deri tek "dyqeverisja" partit m t mdha etnike n qeveri t qeverisin donjra me principatn e saj
263

etnike. Gjat qeverisjes tetvjeare t LSDM-s, shqiptart ishin ikeban politike n institucionet m t larta shtetrore, ndrsa gjat qeverisjes katrvjeare t Georgievskit, shqiptart n pushtet u bn partner t barabart t VMRO-DPMNE-s n ndarjen e privilegjeve personale dhe dshmuan se nuk dinin asgj m shum se t jen kamxhik pr shpinn e shqiptarit. Me ka edhe "problemi shqiptar" kaloi trsisht n duart e sunduesve t principats partiake shqiptare - PDSH-s. Apo thn ndryshe: prvoja prej nj dekade e gjysm e sundimit multietnik n Maqedoni, dshmoi se veprimi politik i elitave partiake shqiptare mbeti thuajse aty ku ishte n kohn e socializmit t hershm: ose t jesh ikeban politike gjat qeverisjes s par t Crvenkovskit - ose t zbatosh diktatur partiake mbi popullin q prezantonin, gjat sundimit katrvjear t koalicionit qeveritar t prir nga Georgievskit. Me ka shtrohej pyetja: a e kishin arritur elitat partiake shqiptare pjekurin politike sa t kuptonin se pjesmarrja n qeveri ka kuptim vetm ather kur mund t "minisitrosh" me tr shtetin kur me do gj je i barabart me partnerin qeveritar. Pra, jo t t interesojn vetm kolltukt, por realizimi i koncepti q shqiptarin ta integrosh n t gjitha poret e shoqris. Nse pjesmarrja e PPD-s n qeverit e para konfliktit t Crvenkovskit dshmoi se shqiptari e ka t vshtir t bindet se mund t bj karrier pa mos pasur mentor ndonj maqedonas (nuk duhet
264

harruar se thuajse gjith ministrat e athershm t PPD-s, m t nderuar e ndjenin veten kur i lvdonte Brankoja, se sa cilido shqiptar), ather pjesmarrja e PDSH-s n qeverin e Georgievskit dshmoi se shqiptari inferior shpejt e drejton kamxhikun mbi shpinn e shqiptarit. Shkurt e shqip: nga aspekti politik, deri n vitin 2001, veprimi i partive politike shqiptare n Maqedoni, kishte emrues t prbashkt - dshtimin. Me at dallim se gjat tet viteve t pjesmarrjes n qeveri, PPD-ja as bri gj as prishi dika, ndrsa pjesmarrja e xhaxhit" Arbr n qeveri, lere q pak bri, por dmtoi shum nga ajo e pakta q shqiptart kishin. N mos tjetr, duke i partizuar deri n prmasa m perverse, mori n qaf ato pak institucione q shqiptart i trashguan nga e kaluara. Duke vepruar si lokalist, e i prir nga ambiciet mbarkombtare, xhaxhi" Arbr nuk e vrente se u ballafaqua me murin e lart t premtimeve t dhna dhe t pamundsis q ato t'i realizoj. I zn n kthetrat e ambicieve kolektive dhe interesave personale t "klerit" partiak, ai zgjodhi rrugn m t leht: t harroj krkesat e popullit, e t knaq interesat e elitave partiake. Me ka edhe e vulosi fatin e tij politik: ne vitin 2001 mbeti kapiten" i anijes partiake t ciln e kishte braktisur populli, e pas zgjedhjeve parlamentare t 2006, ishte drejtues i anijes partiake n t ciln gjith detart krkonin me do kusht t bhen pjes e koalicionin qeveritar. M kot njerzit qllimmir thoshin se rreth sofrs partiake t PDSH-s jan ulur edhe gryks t atill q
265

interesin e popullit e barazojn me profitin personal, m kot disa paralajmronin se anija e PDSH-s do t fundoset n detin e egr dhe t valzuar t maunokracis dhe t partizimit t t gjitha sferave t shoqris shqiptare n Maqedoni. Askush nuk i dgjoi dhe as ua vari veshin atyre q thoshin se kt det nuk do t mund ta fsheh nga syt e popullit pr gjat koh as zri i qete i strategut mendjendritur q shpaloste koncepte mbarkombtare. Andaj edhe lideri me ambicie dhe mundsi reale t bhet strateg i pakontestueshm i shqiptarve t ktushm, nuk arriti m larg se t merr gradn e "avokatit m t denj" t VMRO-DPMNE-s. Dhe prandaj, nse PPD-ja e dikurshme mund t vlersohet si filiale e teledirigjuar e LDSM-s, ather pr PDSH-n mund t thuhet se prfundoi si Parti e Dshprimeve Shqiptare, si nj deg shqiptare e VMRO-DMPNEs. Dhe nse kjo bhej me qllim q partit shqiptare nj dit t shkriheshin n ato m t mdhat e etnitetit maqedonas, ather gjithsesi se ky proces do ndihmonte pr ecjen drejt shumpartizmit t Maqedonis me parti t mirfillta qytetare. Por, nse kjo bhej pr arsye q donjri t sundoj me kolektivitetin e vet etnik, ather Maqedonia do e gdhij ditn kur nuk do t ket nevoj pr qeveri shum etnike, por kur do ket qeverin pr maqedonasit etnik n Shkup dhe at q do qeveris me shqiptart n Tetov. Gjat bashkqeverisjes s viteve 1998 - 2002 me VMRO-DPMNE, n dy vitet e para, PDSH-ja arriti dika q nuk duhet mohuar: ua ktheu besimin
266

shqiptarve se mund t jen partner i barabart n ndrtimin e institucioneve shtetrore. Gjat ktyre dy viteve hetohej nj kthes q kishte t bj me qndrimin e administrats shtetrore ndaj qytetarve shqiptar. PDSH-ja, dhe veanrisht Arbr Xhaferi, jan m t merituarit pr themelimin dhe hapjen e Universitetit privat t Evrops Juglindore. PDSH-ja sht partia e par shqiptare n Maqedoni q ia doli t imponohet si partner i barabart prball pals maqedonase. Por dshtimi ndodhi at ast kur kryesuesit e PDSH-s bn at q nuk e prisnin shqiptart: duke pasur n dor fatin e shqiptarve t ktushm, ata filluan t mendojn vetm pr njerzit q kishin librezn e tyre partiake. Kshtu q nga popull joinstitucional, shqiptart e Maqedonis prfunduan si popull i PDSH-s. Gj q n njfar mnyre e mbushi gotn e frustrimit t tyre dhe i bri gati q posa t vij Ali Ahmeti, pa prtes ti prgjigjen thirrjes s tij dhe t merrnin armt n duar. Andaj mund t thuhet se vetm amatort politik nuk mund ta shihnin se qeverisjet e ktilla n Maqedonin multietnike, onin drejt konfliktit ndretnik, e jo drejt realizimit t konceptit shumnacional dhe qytetar. Amatort politik nuk arritn ta zbrthenin me koh se ku e onte Maqedonin edhe heshtja e parlamentarve dhe e ministrave shqiptar ather kur VMRO-DPMNE-ja e pyllzonte Maqedonin me kryqe. Edhe at me kryqe t financuar nga buxheti shtetror, si ai me prmasa gjigante n majn e malit Vodno. Nga ai pyll me kryqe t larta,
267

as q mund t shihej se shoqria shqiptare glltiste helm, se do t vinte asti kur shqiptart do t prjetojn helmim t rnd politik, nga i cili do t vjellin edhe t gjith t tjert. Mbase edhe nuk kishte si t mos vij asti i vjelljes: 2001 kur pa ndonj thirrje t veant, por vetm pas disa krismave n Tanush, rinia shqiptare shkoi n mal duke i ln PPD-n e PDSH-n vetm me krert partiak. U mbetn edhe selit luksoze n Tetov, si dhe mjaft koh t mendojn se si ndodhi q shqiptart t ken aq strateg e pak strategji, aq politikan e aspak politik, aq ministra e aspak pushtet. T mendojn edhe pr at se kush i pari harroi se edhe pr shqiptarin, Shkupi, e jo Tetova, sht Maqedoni. Udhheqsit shqiptar patn koh t mendojn pr shumka derisa dgjonin krismat dhe shikonin aviacionin maqedonas si dmtonte vendbanimet shqiptare, por dukej se nuk kuptuan higj m shum se t vrtetn se kishin mbetur pa popull. Gj q i oi ngutshm t shkonin t "raportojn te Ali Ahmeti n Prizren pr t (pa)brat njdekadshe. Dhe Ali Ahmeti, si i ka hije nj nn Tereze politike, ua ktheu besimin e humbur tek shqiptart duke ua shtrnguar duart. Ajo q ndodhi pas marrveshjes s Prizrenit sht histori! Dhe me t duhet t merren analistt dhe historiant. Kur jemi te analistt dhe komentuesit, duhet pranuar se pr ngjarjet q kishin ndodhur, shqiptart e Maqedonis nuk kishin zbrthyes m t mir se Arbr Xhaferi. Nuk kishte mendje q aq bindshm dhe pagabueshm mund ta komentonte t kaluarn, e asgj t mos thoshte pr
268

t ardhmen. Dhe kshtu ai ndrtonte karriern politike, gj q mbase sht e mundur vetm n shoqrit shqiptare. Por, ama shqiptarve t Maqedonis kurr nuk u kishin munguar shpjegues t vonshm t s djeshmes. Atyre u mungonin vizionar politik, t cilt do mund ta prgatisnin popullin pr at q mund ta sillte e nesrmja. Mbase pr shkak t ksaj mungese, edhe gjat koh pas formimit t BDI-s, do t dominonte pyetja, se vall Ali Ahmeti me shokt, ishin ata q kishin vizion t qart pr t ardhmen e ktij shteti dhe t shqiptarve n t. Dhe vall kta t BDI-s do dinin si t "ministronin" me Maqedonin, e jo vetm me shqiptart, vall ata kishin aftsi ta nxirrnin shoqrin e ktushme shqiptare nga lloi i inferioritetit dhe at ta vendosnin n rrafshin e qytetarve shtetbrs, a e dinin si ta ndrprisnin procesin e rrugarimit t aktivitetit partiak. Me ardhjen n pushtet, Ali Ahmeti, si askush tjetr m par, kishte parakushte t ndihmonte n etablimin e nj gjenerate politikansh t pa komprometuar shqiptar n Maqedoni. Sepse, n krahasim me kryesuesit e PPD-s q i nxori n siprfaqe shtrngata e tranzicionit, krahas asaj se Arbrin e bri lider Tirana zyrtare me komentet e ATSH-s, Ali Ahmeti nuk i kishte borxh as Tirans as Prishtins. Bile mund t flitej pr t kundrtn: ai ishte ndr t rrallt q s pari kishte la borxhin atdhetar ndaj Kosovs, e pastaj kishte ardhur t shihte se ka mund t bnte pr shqiptart e tij n Maqedoni. Si i till, dhe nse kishte arritur t'i
269

analizonte mir dshtimet e mparshme t veprimit partiak shqiptar, ai nuk do e kishte rnd t zbulonte porosin e par t ciln duhej t'ia prcillte mandatarit Crvenkovskit gjat brjes s koalicionit qeveritar: Zotrinj, n Maqedoni m nuk jetojn "shiptariqa", ata i harxhuat n dekadn q lam pas! Kshtu do e kishte m leht t shpjegonte edhe pozitn e vet, si dhe nevojn pr integrim t ngutshm t shqiptarve n institucionet shtetrore. Pra, nj integrim t mirfillt, e jo si ai i viteve t parakonfliktit, vetm me disa kabinete ministrore. Pra, Ali Ahmeti do duhej ta kishte kuptuar se edhe populli tashm ishte br m kritik, se nuk ishin shqiptart ata t 1990 q mrekulloheshin nga patriotizmi llafazan i udhheqsve partiak, as ata nga mesi i dekads s nnt t shekullit t njzet, kur Arbr Xhaferi i shtiste rrugve t Tetovs duke u premtuar se Maqedonia o do fliste edhe shqip, o do e humbiste edhe ciriliken, kur her e prdorte Universitetin e Tetovs pr t nxitur revoltn e shqiptarve t ktushm, her tragjedin mbarshqiptare Kosovn. Vetdija se m nuk kishte "shiptariqa", ishte e rndsishme edhe pr vet Ali Ahmetin dhe shokt e tij: sa t kuptonin se n kutit e votimit ku ia kishin dhn besimin shumic BDI-s, shqiptart e vitit 2002 nuk kishin hedhur vetm flett votuese pr partin e Ali Ahmetit, por tr mllefin ndaj elitave t gjerathershme partiake t cilat krkesat kolektive i prdornin si araf pr t mbuluar "prostitucionin" e vet npr "bordelet" politike. N zgjedhjet
270

parlamentare t vitit 2002, shqiptart nuk kishin si t mos votonin pr mitin e quajtur BDI. Nuk kishin si t mos votonin pr ata q asgj nuk kishin premtuar, por kishin br shum. Q pr disa muaj arritn t bnin at q nj dekad t tr kishin premtuar PPDja dhe PDSH-ja: ndryshimin e kushtetuts, ngritjen e pozits s shqiptarve n t barabart me t tjert. Dhe si do gj e mitizuar, BDI-ja n t vrtet nuk morri vetm votn e shqiptarve, por edhe emocionet e tyre, edhe mirnjohjen e t prbuzurit ndaj atyre q ia kthyer dinjitetin, edhe shpresat e atyre q me padurim prisnin ardhjen e gjenerats politike e cila di t bj parti shqiptare, e jo shqiptart t'i bj parti. M n fund, prindrit e t rinjve q prkrahn Ali Ahmetin gjat lufts dhe pas saj, nuk mund t mos votonin pr partin t ciln fmijt e tyre e adhuronin ashtu si adhurohet "miti". Rinia shqiptare nuk e ndjente BDI-n si parti politike. Ajo Ali Ahmetin e mbante si kalors t gjatpritur. E tr kjo mund t ishte edhe prparsi edhe hendikep pr BDI-n. Varsisht se si do ta prdorte kt besim t popullit. Dhe varsisht nga ajo nse kryesuesit e BDI-s e kishin kuptuar se aty ku politika ofron privilegje, mirpo pa e nnkuptuar prgjegjsin, n at vend nuk bhet politik por "prostitucion" partiak. Gjithsesi, pa anashkaluar edhe faktin se sa BDI-ja do t'i prmbahej lists s prioriteteve t veprimit politik n parlament dhe qeveri: implementimi n trsi t Marrveshjes s Ohrit, lufta kundr korrupsionit, ndrtimi i
271

mirfillt i nj Maqedonie multietnike... Ishte e qart se pas konflikti, shqiptart ndaj BDI-s silleshin si i posadashuruari ndaj vashs me t ciln dshiron t martohet: prderisa e ndrron ta prvetsoj, ia sheh vetm bukurit, por sa m shum afrohet dita e fejess, fillon t'i vrej edhe t metat. Dhe n vitin 2002, kur BDI-ja u b pjes qeveris s par pas konfliktit n krye me Crvenkovskin, pra kur "fejesa" mes votuesve shqiptar dhe BDI-s ishte zyrtarizuar, populli kishte filluar ti krahasonte ata q dikur ishin qeveritar, me kta q kishin ardhur. Dhe ishte shum m rigoroz n vlersime. Kshtu q qysh n fillim Ali Ahmetit dikush ia shnoi si minus emrat e njerzve t tij q i solli n poste t larta qeveritare. Apo edhe at se kishte ln ansh komandant me nam e nishan. Kishte edhe qarqe t atilla q mendonin se Ahmeti gabonte q partin e kishte hapur pr t gjith q dshironin dhe kishin aftsi personale t jepnin kontribut n zhvillimet demokratike. Sepse me vite ishin msuar partit ti shihnin si klube t mbyllura, ku u lejohet hyrja vetm atyre q kan librezn partiake. I gjetur n mes t vetdijes se qeveria krkonte prvoj politike e jo trimri luftarake, i prballur me krkesat e komandaturave q donin ti vinin n krye t betejave politike ata t cilt kishin luftuar, Ali Ahmeti bri t mundshmen pr t vn baraspesh mes grupeve t ndryshme t interesit, por mbase jo edhe t duhurn pr t hap rrug pr m t aftit: n institucionet shtetrore delegoi nga t gjith
272

nga pak. Edhe politikan t mirfillt edhe komandant q e harxhuan mandatin n heshtje, duke mos treguar as se si i kalonin ditt n kabinetin e vet. Mbase me kt ua vshtirsoi punn edhe politikanve t ardhur para kohe, si ishte nj Agron Buxhaku, i cili vshtir se do mundej aftsit e veta ti realizonte i rrethuar nga prfaqsuesit e komandaturave t ndryshme. Mbase Agron Buxhaku i takon nj profili politikansh q m s miri e dshmojn t vrtetn, se pr mjediset e ktushme politike, ende ishin t papranueshm politikant klasik. Andaj ishte thuajse njsoj i papranueshm sa pr paln maqedonase, aq edhe pr disa qarqe t BDI-s. I ardhur nga sallonet politike t Evrops, do ishte i paprshtatshm pr xhungln politike t Maqedonis. Duke e kuptuar politikn si art i t mundshmes, ai shpejt do prballet me t pamundshmen: me krkesat e disa bashkpartiakve q t bhej ministr i cili do kujdesej vetm pr ta. Ai gjithashtu do prballej edhe me tregtart politik t Crvenkovskit, t cilt ishin msuar m leht t bashkpunonin me shqiptart inferior, se sa me nj politikan i cili shpjet ua zbulonte lojn. Andaj edhe bn mos q at ta komprometonin. Bn mos q t liroheshin nga nj ministr, i cili ishte ndr t paktt nga radht e BDI-s q e kishte kuptuar se duhej t ministronte me tr Maqedonin, e jo vetm me shqiptart n t. T liroheshin nga nj ministr, t cilit nuk i nevojitej koh t msoj do t thoshte t jesh pjes e kabinetit qeveritar, po do i duhej koh t kuptonte se ishte pjes e nj qeverie e
273

cila nuk kishte qllim parsor t qeveriste shtetin, por t mbronte interesat partiake. Dhe pas rnies s Agron Buxhakut si Ministr i Transportit dhe Lidhjes, BDI-ja filloi n njfar mnyre t transportoj ambiciet klanore dhe regjionale t partis dhe t ndrlidh dika t ngjashme me at q shqiptart e kishin par n vitet e parakonfliktit. Dorheqja e Agron Buxhakut shnon at kufi kur edhe BDI-ja thuajse iu kthye parimit, se mjafton t jesh antar i ksaj partie dhe t t mbshtesin disa bashkpartiak t fuqishm, q t bhesh ministr. Me ka edhe filloi q rekomandimi i komandaturave t jet m i vlefshmi pr ngjitjen e individve n piramidn e pushtetit. Dhe ndodhi q t ket edhe komandat t till, t cilt arritn ti punsonin si ministri dhe drejtor t ndrmarrjeve publike shum nga t afrmit dhe miqt e tyre. Me ka filloi periudha e largimit t BDI-s nga zgjedhsit e saj dhe nga miqt q shpresonin se ajo nuk do i bj gabimet e dikurshme. Por, nse shqiptarve u nevojiteshin tet vite q t vlersonin se far (nuk)bri PPD-ja, katr vite q t vetdijesohen se klika e Arbr Xhaferit kishte ambicie t bj parti vetm me shkronjn "SH", Ali Ahmetit nuk do i jepeshin m shum se dy vite q t mbronte, apo ta rrnonte mitin e porsalindur se nuk ka pun t cils nuk mund ti dilte n krye Abazi. Pra, zgjedhsit e 2002 ishin t ngutshm, donin sa m shpejt t bindeshin se BDI-ja ishte alternativa e tret e shumpritur. Shqiptart e paskonfliktit krkonin dshmi se Ali Ahmeti, n
274

mos m shum, e kishte kuptuar se kur ke dilema si t veprosh prball tregtarve politik t Crvenkovskit, mjafton t bsh t kundrtn e asaj q bnin dikur qeveritart e PPD-s dhe PDSH-s. Pra, do mjaftonte t imponoheshin si partner i barabart. Dhe mbase Ali Ahmeti bri shumka m ndryshe se kryesuesit e mparshm partiak shqiptar, por bri edhe dika t ngjashme me ata: nuk arriti q ta konsolidoj partin e vet, q ta nxjerr nga organizmi i ngjashm me at t lidhjes socialiste, e ta oj n rrafshin e nj partie e cila i ka t gjitha strukturat. N t vrtet, BDI-ja erdhi n koalicionin qeveritar ende pa mbajtur as kongresin e par t saj. Q do t thot, ende nuk kishte organe legale, ende nuk kishte rreshtuar ambiciet brendapartiake, ende ishte n rrafshin e partis s re n themelim, gj q nuk u interesonte gjithaq votuesve shqiptar dhe as kundrshtarve politik. Koalicionin qeveritar i pas konfliktit t 2001, dshmoi dika q nuk e kishte pritur askush: partit e ktushme ende nuk dinin ta ndanin interesin ditor partiak, nga ai afatgjati q kishte t bj me ardhmrin e shtetit. Dhe n vend q gjitha forcat politike t Maqedonis t angazhoheshin q sa m shpejt t realizohej Marrveshja e Ohrit dhe pastaj shteti t ecte prpara pa barrn e mosmarrveshjeve ndretnike, ndodhi e kundrta: partit opozitare bn mos q tia ngadalsonin hapin n rrugtimin drejt nj ardhmrie pa peshn e grindjeve politike ndretnike. Kuptohet, n kt betej q t dshmo275

nin dobsit e qeveris s Crvenkovskit, prinin dy partit m t mdha t athershme opozitare VMRO-DPMNE-ja nga kampi politik i popullit maqedonas dhe PDSH-ja nga tabori politik shqiptar. Dhe kishte dika q e bashkonte veprimin e tyre antiqeveritar dhe q e bnte t lidhet n nj nyje: ajo ishte Marrveshja e Ohrit. Prderisa Gruevski me partin e tij e akuzonte qeverin se i bnte lshime BDI-s (lexo: shqiptarve) m shum se krkonte Marrveshja e Ohrit, PDSH-ja sulmonte qeverin se nuk ishte n vijn e fryms s ksaj marrveshje. Dhe mund t thuhet se t dy partit opozitare, arrinin rezultate te popullata: Gruevski te etniteti Maqedonas, i cili edhe ashtu do ligj q kishte t bj me avancimin e t drejtave t shqiptarve t ktushm, e prjetonte si shqiptarizim t shtetit, dhe Arbr Xhaferi te shqiptart e padurueshm t cilt donin t gjitha t realizoheshin menjher. Ky veprim i t kundrtave q kishte rezultat t prbashkt dobsimin e pozitave t koalicionit qeveritar do tregohet i suksesshm, gj q do shihet gjat zgjedhjeve parlamentare t 2006 kur LSDM-ja do prjetoj humbje marramendse, ndrsa PDSH-ja do kthehet n skenn politike t shoqris shqiptare ashtu si nuk shpresonte askush - m e fort se kurdoher m par. Se sa mir ishte koordinuar bashkveprimi opozitar mes VMRO-DPMNE-s dhe PDSH-s, m s miri dshmon e vrteta se derisa Gruevski bnte mos t bllokoj miratimin e cilitdo ligji q kishte t
276

bj me Marrveshjen e Ohrit, Arbr Xhaferi kurr nuk e ndihmoi BDI-n n betejn kundr atyre t cilt donin Maqedonin ta kthenin n situatn e para konfliktit. Kshtu q VMRO-DPMNE-ja luftonte aktivisht n parlament, e Arbr Xhaferi kt luft e bnte duke ndenjur kryesisht jasht parlamentit. Asokohe, veprimi opozitar i VMRO-DPMNE-s dhe PDSH-s, me shumka i ngjante nj partie t ndar n dy deg, e t cilat kishin strategji t ndryshme t veprimit, por me qllim t njjt: pengimin e realizimit t Marrveshjes s Ohrit. Kto dy parti i dallonte vetm nj gj: prderisa Gruevski hapur tregonte se kurr nuk do i prkrahte ligjet proshqiptare q dilnin nga Marrveshja e Ohrit, Arbr Xhaferi thuajse asnjher nuk tregoi se ka nuk i plqente n ligjet e propozuara dhe cili ishte synimi i tij. Pra, prderisa Gruevski hapur thoshte se do bj mos q t pengoj shqiptarizimin e Maqedonis, Arbr Xhaferi nuk shpalosi thuajse kurr se me ka do e pengonte maqedonizimin e plot t shtetit. Kshtu q, gjat miratimit t ligjit pr ndarjen territoriale, VMRO-DPMNE-ja bri mos q ta bllokonte decentralizimin e shtetit. Ajo shkoi aq larg n verbrin e saj dhe shpirtngushtsin etnike, sa u be prkrahse e atyre q organizuan Referendumin pr bllokimin e ksaj ndarjeje territoriale, e t cilin me t drejt disa e quajtn referendum-dum, sepse sikur ai t ishte i suksesshm, mund t ndodhte edhe ndonj dumdum i ri n Maqedoni. M 2 shtator t vitit 2004 Kuvendi i Republiks s Maqedonis konstaton se,
277

n pajtim me ligjin, jan mbledhur numr i mjaftueshm i nnshkrimeve pr shpalljen e referendumit n t cilin qytetart e Republiks s Maqedonis do t prononcohen pr kthimin ose jo t ligjit t vjetr pr organizim territorial t shtetit, at t vitit 1996 me 123 komuna. Kushti i vetm kushtetues pr shpalljen e detyrueshme t referendumit sht grumbullimi i 150.000 nnshkrimeve. Meq shteti bri kontrollin dhe u tregua se nismtari pr shpalljen e ktij referendumi (Kongresi Maqedonas Botror) grumbulloi pr do rast 30.000 nnshkrime m tepr, referendumin nuk mund ta pengoj askush dhe asgj. Partit shqiptare n pikpamje t ktij referendumi n shikim t par u ndan. Ajo kryesorja, BDI-ja, do t`u bj thirrje shqiptarve n Maqedoni q t mos dalin t votojn pr referendumin. Lideri i PDSH-s deklaroi se partia e tij nuk do t bj thirrje pr bojkotimin e referendumit, por tha se ai do t jap prgjigje n pyetjen nse maqedonasit duan bashkjetes me shqiptart. Pr PDK-n referendumi dshmon se maqedonasit nuk duan t jetojn me shqiptart dhe bri thirrje pr federalizimin e shtetit dhe bashkimin e t gjitha partive shqiptare n qllimin q t shpallet qeveri e prkohshme shqiptare me seli n Shkup. Prosperiteti me siguri do t prcaktohet mes dy opsioneve t fundit. (Iso Rusi, Lobi 03.09.2004). Pra, edhe ksaj radhe, partit shqiptare ishin t ndara. Dhe prderisa Ali Ahmeti thoshte se ky referendum ishte i dmshm pr Maqedonin, se kshtu shteti mund t futej n spiralen e
278

referendumeve t pafundm q her do i organizonin maqedonasit etnik, e her shqiptart, Arbr Xhaferi luante me m shum letra. Mbase shkaku se ishte n hall t madh: referendumin e prkrahte dhe pas tij qndronte partneri strategjik i PDSH-s VMRODPMNE-ja. N nj intervist t dhn asokohe pr t prditshmen Dnevnik, ku qartsonte pozitn e PDSH-s lidhur me kt referendum, n pyetjen gazetareske se a do t rrin PDSH-ja trsisht anash nga referendumi, Arbr Xhaferi mundohet q edhe mkatin pr organizmin dhe mbajtjen e referendumit tia hedh LSDM-s dhe nga ai mkat ta shprlaj VMRO-DPMNE-n, duke thn Do t`i shfrytzojm konfuzionin dhe situatn e krizs pr ti analizuar ligjet. Referendumin do ta abstrahojm si variant q n asnj mnyr nuk do t jet i suksesshm. Nuk do t ket sukses referendumi meq do t jet shum vshtir pr t`u arritur censusi. Pas referendumit qndron LSDM-ja, e jo Todor Petrovi ose qytetart. sht organizuar q t dshtoj dhe q LSDM-ja pastaj t lvdohet se e ka shptuar shtetin... E n ndrkoh, t gjith kryesuesit dhe aktivistt e VMRO-DPMNE-s ishin t angazhuar q t sigurohej numri i duhur i nnshkruesve t iniciativs pr mbajtjen e referendumit, dhe kshtu mbeti e paqart se vall Arbr Xhaferi donte t thoshte se udhheqsit e VMRO-DPMNE-s ishin n pun t prkohshme tek LSDM-ja, dhe e ndihmonin Crvenkovskin t mbante referendumin q do dshtonte. Apo, sipas vlersimit t Arbr Xhaferit, dilte se simpatizantt e
279

VMRO-DPMNES-s i bllokonin rrugt e Krovs dhe t Strugs, q ta ndihmonin LSDM-n t realizonte m suksesshm ndarjen territoriale t shtetit!?. Jo se LSDM-ja nuk dinte dhe nuk kishte br lojra t tilla politike, sa t mbulonte vetveten, duke lshuar n vijn e par t betejs politike naivt e VMRO-DPMNE-s, t cilve u rritej temperatura sa her q prmendeshin t drejtat shqiptare. Jo se mangupt e LSDM-s nuk kishin prdorur disponimin antishqiptar t VMRO-DPMNE-s q aktivistt e ksaj partie t thoshin at q donte ta kumtoj LSDM-ja si ishin protestat e shumta t mhershme n lidhje me arsimimin superior n gjuhn shqipe, t cilat i fillonte LSDM-ja e i prmbyllte VMRO DPMNE-ja me greva t uris por gjat qeverisjes s koalicionit LSDM - BDI, Crvenkovski e dinte se kishin kaluar kohrat e lojrave t tilla. Pastaj ai e dinte se nuk ishte n favor t tij q cilado parti t merrte pik me letrn t ciln e kishin harxhuar at t antishqiptaris. Jo pse atij gjithaq i plqente realizimi i Marrveshjes s Ohrit, por pse e dinte se me prfshirjen e BDI-s n koalicionin qeveritar, ai edhe ashtu e kishte vn n bixhoz fatin e partis s vet n zgjedhjet e ardhshme parlamentare. Pastaj, ai udhhiqte nj qeveri t ciln bashksia ndrkombtare e mbikqyrte se sa i prmbahej Marrveshjes s Ohrit. Andaj ai kishte dy zgjidhje njsoj t rrezikshme: ose ta onte Maqedonin prpara, sipas Marrveshjes s Ohrit, me ka do e dmtonte partin e vet, ose ta bllokonte
280

kt Marrveshje, me ka do e shptonte partin, por do e dmtonte shtetin. Ndoshta ai zgjodhi rrugn e mesme: t blej koh pr ligjet q nuk i konvenonin si pr shembull ai pr zyrtarizimin e gjuhs shqipe - dhe ngutshm ti propozoj ligjet q medoemos duhej miratuar, si ishte ligji pr ndarjen territoriale t shtetit. Dhe kshtu, Maqedonia arriti deri te zgjedhjet parlamentare t vitit 2006. N kt vit ajo arriti si zonj, e cila vshtir ia dilte q petkun e vjetr t parakonfliktit, ta zvendsonte me at t qepur sipas modelit t dal nga Marrveshja e Ohrit. Pra, n zgjedhjet parlamentare t vitit 2006, Maqedonia kishte mbetur me hapin n ajr: as atje ku ishte para 2001, as aty ku e onte Marrveshja e Ohrit. Dhe partit politike shpalosn listat e kandidatve t tyre pr deputet t ardhshm n parlamentin republikan. Secili nga dymij e gjashtqind e njzet kandidatt, shpresonte se do jet prfaqsues i ardhshm i popullit n institucionin m t lart shtetror. N at tollovi listash dhe emrash pr deputet t ardhshm republikan, bnin pjes edhe t propozuarit e partive shqiptare, ku dominonin kandidatt e dy partive m t mdha shqiptare n Maqedoni ata t Bashkim Demokratik pr Integrim dhe t Partis Demokratike Shqiptare. N fazn parazgjedhore, kta kandidat do prezantonin potencialin kadrovik t tridhjet e nj partive dhe dy listave t qytetarve. Ndrkaq, 120 deputett q do zgjidheshin me pes korrik t vitit 2006, nuk do pasqyronin vetm vlerat personale dhe
281

potencn e partive t veta, por edhe nivelin dhe vetdijen politike t nj shoqrie. Sepse me votn e vet, zgjedhsi nuk verifikonte vetm vlerat e kandidatit dhe besueshmrin ndaj partis, por njkohsisht dshmonte edhe sa e kishte kuptuar se politikanin nuk duhet ta massh nprmjet asaj q e thot, por nga domethnia e asaj q e hesht. Kishte dika q mundej leht t vrehej n listat e kandidatve pr deputet republikan, dhe q t gjith ata i bnte t ngjashm me njri tjetrin, pa marr parasysh prkatsin partiake, apo etnike. Ajo sht e vrteta se edhe n Maqedoni - si n shum shtete possocialiste t ktyre hapsirave - profesioni i deputetit ishte nj ndr m t dshiruarit nga aktivistt partiak. Mbase pr shkak se konsiderohej si m i sigurti dhe si veprimtari e cila nuk bart asnjfar prgjegjsi politike. Vlersuar nga prvoja e mparshme demokratike, nga deputett republikan edhe nuk ishte krkuar ndonj aftsi e veant, prpos dgjueshmris dhe besnikris ndaj lidershipit dhe t dinin ku ndodhej butoni pr t votuar ashtu si kishin marr urdhr nga partia. Mundsia e daljes s shpesht n ekranet televizive, nga do i shihnin familjart dhe dashnoret, ishte edhe nj argument m shum t faktorizoheshin edhe individ pr t cilt as familjet e tyre nuk e dinin vler kishin dhe cilat nga veprat e tyre jetsore i kishin ngritur n rrafshin e prcaktuesit t fatit t shtetit. Dhe prderisa nga listat e kandidatve t partive t etnitetit maqedonas shihej se ato nuk kishin
282

shkuar n skajshmri - duke kandiduar edhe individ plotsisht t panjohur pr opinionin - listat e partive shqiptare shprehnin ashiqare qndrimet e elitave partiake, se partia e prcaktonte vlern e individit, e jo individi forcn e subjektit partiak. Kshtu q nse shumics s kandidatve t BDI-s dhe PDSH -s ua nxirrje emblemn partiake, nga ata mbetej vetm nj emr e mbiemr, i cili nuk kishte asnj domethnie pr shqiptart e ktushm. Thn m qart:listat e kandidatve shqiptar pr parlamentar t ardhshm, nuk shprehnin vlerat e vrteta t elitave politike dhe intelektuale t shqiptarve t ktushm, por hallin e udhheqsve t BDI-s dhe PDSH-s pr tua plotsuar dshirn dhe ambiciet aktivistve partiak, t cilt aktivitetin politik e kishin kuptuar si mundsi pr tu punsuar si deputet apo ministr. Kshtu q n listat e BDI-s u gjetn edhe kandidat t llojit t Fadil Sulejmanit, t cilt partit i ndrronin si jevgu kuajt. Nga ana tjetr, lista e kandidatve t PDSH-s shprehte qart t vrtetn se kjo parti ende ishte n duart e atyre, t cilt rivalitetin ndrpartiake e kuptonin si prleshje mes dy bandave t cilat pretendojn t kontrollojn lagjen e biznesit dhe pushtetit q u takonte shqiptarve t Maqedonis. Mbase listat partiake t kandidatve pr zgjedhjet parlamentare t vitit 2006, m s miri dshmonin t vrtetn se udhheqsit partiak kishin mbetur peng i sistemit piramidal t vlerave, t cilin e ndrtuan me duart e veta gjat dekadave t kaluara. Partit shqiptare, duke dashur t mbroheshin nga njerzit q kan kok dhe portret individual, muruan kalan e
283

vetdijes se certifikata partiake i mbulon t gjitha paaftsit personale me ka edhe i rrnuan t gjitha standardet vlersuese. Dhe n shoqrin shqiptare u ndrtua nj sistem piramidal vlerash n t gjitha sferat e jets, i cili nse papritur do t rrnohej, do ta bnte t dukshme se disa nga subjektet politike t shqiptarve t Maqedonis ishin shndrruar n pron private t udhheqsve partiak. Andaj edhe ky sistem piramidal vlerash nuk qndronte mbi koncepte t qarta politike, por mbi autoritetin e njshit partiak. N t vrtet, bhet fjal pr nj spirale t pafundme nga e cila edhe nuk mund t dilnin aq leht udhheqsit e partive shqiptare, sepse ata vet e pruruan bindjen se vetm emblema partiake ti hap dhe ti mbyll rrugt e suksesit profesional. Dhe udhheqsit e ktyre partive thuajse kishin mbetur t ngujuar n kalan e sistemit piramidal t vlerave, duke mos ditur si t shptojn nga vetdija e trashguar prej s djeshmes ideologjike, se m leht e ke m t dgjueshmit e paaft, se sa me t padgjueshmit q kan vlera personale. Zgjedhjet parlamentare, t pestat me radh n Maqedoni, ishin t veanta edhe shkaku i prqindjes s madhe t atyre t cilt mbase edhe fare nuk ishin t interesuar t votonin. Nuk kishte dyshim se edhe emrat e kandidatve n listat partiake ndikonin q t dominonte bindja se edhe pas pes korrikut, asgj nuk do ndryshonte, prpos gots me uj n foltoren e parlamentit. Ky mosinteresim ishte veanrisht i theksuar tek elektorati shqiptar. Anketat parazgjedhore tregonin se prqindja e votuesve
284

shqiptar q do u drejtohen kutive t votimit, do jet m e vogl n krahasim me numrin e pjesmarrsve n zgjedhjet e mparshme si dhe krahasuar me daljen e etnive tjera q jetojn n Maqedoni rreth katrdhjet prqind. Andaj edhe prfaqsuesit e institucioneve perndimore nuk i shqetsonte gjithaq se cila parti shqiptare do i fitonte zgjedhjet parlamentare, sa mosdalja e shqiptarve n zgjedhje. Kjo frik e tyre kishte t bj edhe me prvojn e hidhur nga e kaluara, kur sa m i vogl ishte numri i atyre q votonin, aq m shum rritej numri i atyre q i mbushnin kutit e votimit n vend t zgjedhsve. Apo kur fituesin nuk e caktonin votuesit, por ata q numronin votat. Zgjedhjet parlamentare t 2006 ishin nga m t parashikueshmet. Dihej se LSDM-ja do humb dhe se BDI-ja ende nuk e kishte harxhuar besimin te shumica e shqiptarve t Maqedonis. Kuptohet, do kishte edhe befasi t vogla, por q nuk e ndryshonin paragjykimin kryesor, se Gruevski do fitonte shumicn e besimit t etnitetit maqedonas dhe se shqiptart do ia jepnin edhe nj mundsi Ali Ahmetit q t vazhdonte punn aty ku e kishte ln. Befasit ndodhn m shum n kampin politik shqiptar ku u pa se procesi i rrugarimit t aktivitetit partiak kishte arritur kulmin. Kt nuk e dshmonin vetm listat e kandidatve pr deputet, ku nuk mungonin edhe muskujt partiak, por edhe znkat fizike mes prkrahsve partiak t PDSH-s dhe BDI-s. Ato konfrontime morn aso prmasash, sa duheshte t ndrhyjn edhe ambasadort e
285

shteteve perndimore, t cilt krkonin nga udhheqsit partiak t distancoheshin nga ato konflikte. E ata me t vrtet distancoheshin, por vetm sa ishin prpara selive t ambasadave perndimore. Qershori parazgjedhor i vitit 2006 do jet shum i nxeht pr partit shqiptare t Maqedonis. Njsoj si edhe lajmet e mbrmjes npr ekranet televizive ku lajmsit n gjuhn maqedonase, zhurmshm dhe me nj doz ironie, lajmronin pr incidentet e armatosura mes simpatizantve t Partis Demokratike Shqiptare dhe atyre t Bashkimit Demokratik pr Integrim. Ata jepnin edhe pamje nga vendngjarja e incidenteve. N ato pamje shihej ndonj kandidati i prgjakur pr deputet i BDI-s, i cili rrfente se si e kishin rrahur dhe torturuar aktivistt e PDSH-s. Me z t prvajtuar dhe i prlotur, i akuzonte udhheqsit e PDSH-s pr plagt e marra n trup dhe ato q do i mbeteshin n shpirt. Pastaj, n lajmet qendrore t mediave t ktushme, fytyra e tij e prgjakur ua lshonte vendin udhheqsve t PDSH-s, t cilt thoshin se aktivistt e partis s tyre nuk jan prleshur me partizant e BDI-s, por me policin maqedonase e cila i prkrah partit n pushtet. Lajmet qendrore n gjuhn maqedonase t muajit qershor t vitit 2006, vazhdonin me krkesn e disa qarqeve politike t etnitetit maqedonas q vzhguesit ndrkombtar t bjn dy raporte pr (pa)rregullsit e zgjedhjeve parlamentare n Maqedoni: nj ku do vlersohet kultura politike e
286

etnitetit maqedonas, dhe tjetri ku do vlersohet shkalla e demokracis s etnitetit shqiptar. Apo thn ndryshe, krkonin q shteti t distancohej nga ajo q ndodhte n kampin politik shqiptar. N lajmet n gjuhn maqedonase u jepej vend edhe deklaratave politike se shqiptart ende nuk jan t pjekur pr zgjedhje demokratike dhe t lira, ku prfshihej edhe deklarata e kryeministrit t athershm Bukovski, i cili shprehte gatishmrin tu ndihmohej partive shqiptare q ta tejkalonin kt afrikanizim t gars parazgjedhore, duke theksuar se me kt e marrin n qaf Maqedonin, e jo vetm vetveten. Pamjet t cilat i paraqisnin mediat nga aktiviteti parazgjedhor i partive t etnitet maqedonas, ishin krejtsisht ndryshe nga atmosfera q dominonte te pala shqiptare: aktivistt partiak shtisin npr lagjet e Shkupit dhe npr tregje, bisedonin me qytetar. Mbase edhe ata e shitnin mallin e vetm q kishin: premtimet e kota. Por, kt e bnin t qet. I kritikonin kundrshtart politik, por pa i egrsuar simpatizantt e vet. Edhe ata e ndrronin m ndje grazhdin shtetror, por ndrra e tyre sadopak ishte e vendosur n kornizat e nj mirsjelljeje elementare politike. Pa dyshim se etniteti maqedonas kishte dika q u mungonte shqiptarve t Maqedonis: elitat politike q i kultivoi gjat dekadave t kaluara kur shqiptarve u ishte prcaktuar vetm profesioni i analfabetizmit. Por, kjo fare nuk do t thoshte se shqiptart e ktushm ishin n at rrafsh ku i kishin vendosur disa aktivist partiak.
287

Ditt e qershorit n vitin 2006 ishin t gjata, prandaj edhe lajmet qendrore t mbrmjes mbeteshin pron e ditve me diell. Edhe n kanalet televizive n gjuhn shqipe, dominonin thuajse t njjtit tituj pr incidentet ndrpartiake n mes simpatizantve t PDSH-s dhe BDI-s. Njsoj si n ekranet q flisnin maqedonisht, edhe n ato t gjuhs shqipe, u pa fytyra e lar n gjak e nj kandidatit pr deputet t BDI-s. Fytyra e tij e prgjakur ngjante si e ardhur nga lagjet e rrezikshme t Bagdadit. T njjtn ndjenj ta ngjallin edhe shtabet partiake, prplot vrima nga plumbat e automatikut, me xhama t thyer, n copat e t cilve kishin mbetur pjes nga fotografit e udhheqsve partiak. I plagosuri i BDI-s, disi turpshm, por shqip dhe shum m direkt se n ekranet n gjuhn maqedonase, i akuzoi udhheqsit e PDSH-s pr plagt e marra. Me siguri sht i vetdijshm se gjaku n fytyrn e tij sht njoll e turpit pr gjith shqiptart e Maqedonis. Pasi i thot t gjitha q ka pr ti thn, ekranin e mbulojn fytyrat e qeta t kryesuesve t PDSH-s, t cilt shpjegojn se jan n hall nga policia maqedonase e cila, sipas tyre, qenka vn n shrbim t aktivistve t BDI-s dhe i maltreton simpatizantt e tyre partiak. Pastaj, kryetari i ksaj partie i vlerson si t pasakta pohimet se shqiptart e Maqedonis nuk kan pjekuri politike t organizojn zgjedhje t lira dhe demokratike. Kt e dshmon duke marr shembull zgjedhjet skandinave t organizuara n Kosov. Ndoshta dshiron t thot se shqiptart din t organizojn zgjedhje t lira dhe demokratike, por kt nuk ua
288

mundsojn t tjert. Mbase edhe kishte deri diku t drejt, sepse n Maqedoni nuk ishin t pamundura kurdisjet nga shrbimet e ndryshme policore, t cilat ende ishin t kontrolluara vetm nga etnitetit maqedonas. Por, edhe sikur t tjert t ishin regjisort e ksaj shfaqjeje t trisht parazgjedhore, nuk mund t mohohej e vrteta se rolet kryesore i luanin aktivistt e partive shqiptare. Nse iniciuesit e incidenteve ishin individ nga t cilt nuk distancohej asnj parti shqiptare, ather vall kjo do t thoshte se kto parti ishin nn ndikimin e strukturave destruktive t etnitetit maqedonas?! Mbase m afr t vrtets do ishte vlersimi se duke i shpallur fajtor t tjert, partit e shqiptarve donin ta mbulojn rrugarin e aktivitetit t tyre parazgjedhor. Deklarata e kryesuesve t BDI-s dhe PDSH-s, lidhur me incidentet parazgjedhore, ishin thuajse t njjta: t dy palt premtonin ardhmri t ndritshme dhe betoheshin se do bjn mos q zgjedhjet t jen t lira dhe demokratike. Ishin t buzqeshur, dinjitoz dhe t dehur nga duartrokitjet e simpatizantve, t cilt i shtisin me autobus nga nj vendbanim n tjetrin, n mnyr q t mos rrezikonin t mbanin fjalime n sheshet e boshatisura. Selit e partive shqiptare n Tetov, ishin br si agjenci turistike ku paraqiteshin ata q donin nj shtitje falas npr Maqedoni. Por, vetm nse ishin t gatshm shtitjen ta paguanin duke mbajtur n dor nj flamur partiak dhe nse pranonin zshm t brohorisin emrin e udhheqsit partiak sa her q u jepnin shenj dirigjentt e mitingjeve. Kryesuesit e fushats
289

parazgjedhore t BDI-s dhe PDSH-s, pohonin se i kishin udhzuar aktivistt e tyre t mos nxisin incidente, t mos prdorin dhun. Kt e thoshin n koh kur rrugt e vendbanimeve shqiptare mbeteshin t zbrazura, sepse banort e tyre qysh n periudhn parazgjedhore i trishtonte festa e pes korrikut kur do duhej tu drejtoheshin vendvotimeve. Lajmet qendrore pr ndodhit e qershorit parazgjedhor t vitit 2006, prfundonin duke ln t njjtn shije t hidhrimit tek shqiptart. Pastaj shqiptart dilnin npr kafenet dhe ajtoret q ti prfundonin analizat e veta politike. do njri zinte vend n kafenen dhe n ajtoren e partis s vet. Dhe duke tymosur cigaret, e duke pir aj, shtronin pyetje nga m t ndryshmet. Si pr shembull at, se mos vall qarqet destruktive maqedonase ishin infiltruar npr partit e tyre dhe ua kurdisin kt prleshje absurde ndrpartiake. Por, pyetja prnjher u dukej e palogjikshme: ata i njihnin trimat partiak t cilt pr nnn parti nuk kursenin as plumbin. Ata i shihnin me syt e tyre se cilt ishin ata q shtisnin natn me vetura pa targa. Dhe m n fund, ata nuk donin t pranonin se kan elita politike q nuk jan t afta ti mbrojn nga manipulimet e ndryshme. Andaj, vazhdonin m tej t shtjellojn se cila mund t ishte arsyeja q aq i kishte verbuar udhheqsit e tyre partiak deri n at mas, sa ata t mos shihnin se qmoti kishin mbetur peng i veprimit partiak, i cili kishte marr prmasat e nj grindjeje t pamshirshme edhe mes simpatizantve t tyre. Pra, cilat ishin shkaqet q i bnin t mos
290

shohin se nuk ngritn parti q do i shrbenin popullit dhe do fitonin zgjedhjet, por ndrtuan sistem piramidale vlerash, i cili kishte pr qllim tr popullin ta bnte shrbtor t partive, duke i mbshtetur aktivitetet e tyre partiake mbi muskujt, e jo mbi trurin e aktivistve t vet. N ato buzmbrmje t nxehta t qershorit t 2006, lajmet qendrore ishin m t shikuara se kurr m par, thuajse aq sa edhe lojrat e kampionatit botror n futboll. Mbase duke shpresuar se do arrijn t qartsojn se sht duke ndodhur mes partive t tyre. Dhe shtronin pyetje nga m t ndryshmet. Pyesnin se vall kryesuesit e partive t tyre nuk e shihnin se incidentet mes simpatizantve t PDSDH-s dhe BDI-s, ishin njoll mjaft e madhe e turpit, e cila nuk do mund te fshihet aq leht nga fytyra e kulturs politike t shqiptarve t ktushm. Ata dyshonin edhe n largpamsin e kryesuesve t partive t tyre. Dhe, prpos q e dinin se posa t lshohej terri, duhej t ktheheshin npr shtpit e veta, prap shumka u mbetej e paqart. Sepse nata u takonte aktivistve partiak, t cilt i stolisin lagjet me parulla dhe flamuj t PDSH-s. Q ashtu t stolisura, lagjet t prisnin mngjesin e ardhshm. Mngjes i cili bhej lajms i nj realiteti trishtues q kishte kapluar vendbanimet shqiptare n Maqedoni gjat ksaj periudhe parazgjedhore. Shqiptart e ktushm shtronin shum pyetje dhe nuk e dinin se cila nga partit e tyre do i fitonte zgjedhjet. Mirpo, ata e dinin se kush do jet humbs: gjith shqiptart e ktushm t cilt, partit e tyre, e jo dikush tjetr,
291

i njollosn me turpin se jan kope e cila njeh dhe respekton vetm dhunn demokratike. Pra, zgjedhsit shqiptar e dinin se viti 2006 nuk solli at q ata ndrronin: zgjedhje pa dhun dhe votim si n dit festive ku fiton m i miri e jo m i dhunshmi. Si do q t jet, zgjedhjet u mbajtn dhe prfunduan. Vzhguesit ndrkombtar hartuan raportet e veta ku nuk harruan - kush e din pr t satn her t shnonin se ekseset m t rnda ndodhn n mjediset ku votonin shqiptart. As kjo e vrtet nuk i pengonte disa parti shqiptare gjat kremtimit t fitores. Edhe Tetova kremtoi fundin e zgjedhjeve. Simpatizantt e PDSH-s, me flamujt e vet partiak t lidhur me ato t VMRO-DPMNE-s, kremtonte fitoren e Gruevskit. Dhe PDSHja kishte t drejt ti gzohej fitores s Gruevskit, sepse kishte dhn kontribut q partia e tij t fitoj sa m bindshm: n nj vendvotim n Tetovs, ku me siguri do kalonte kandidati shqiptar i BDI-s, shqiptart e PDSH-s votuan kandidatin e VMRO-DPMNE-s. Me ka ndoshta u bn edhe nismtar t nj koncepti t ri shumetnik t zgjedhjeve n Maqedoni: q t votohej m i vlefshmi, e jo ai q kishte emblemn etnike t votuesve. N zgjedhjet parlamentare t vitit 2006, PDSH-ja fitoi m pak vende parlamentare se sa koalicioni BDI-PPD. Por, edhe si humbse n bllokun politik shqiptar, partia e Arbr Xhaferit do jep edhe nj kontribut t pakontestueshm n etablimin e demokracis q Maqedonin ta kthente aty ku ishte para konfliktit t 2001: pranoi t bhet pjes e
292

koalicionit qeveritar t Gruevskit duke e ditur se nuk ishte prfaqsuese e vullnetit shumic politik t shqiptarve t ktushm. Me kt, PDSH-ja u dha ndihmes atyre q donin tia lajn borxhin Ali Ahmetit pr konfliktin e 2001, u ndihmoi atyre q donin t dshmonin se nuk ka forc q mund ti oj t ndanin pushtetin me terroristt e Ali Ahmetit. Dhe kshtu Gruevskit iu dha mundsia t prbuzte at m t shenjtn q kishin shqiptart: votn e lir me t ciln do vendosnin se kush do i prfaqsonte n institucionet m t larta shtetrore. Zgjedhjet parlamentare t 2006 nuk dshmuan se vllazria VMRO-DPMNE - PDSH ishte ajo e njjta e parakonfliktit, por se ksaj radhe ajo ishte edhe m e thell. Se ishte sforcuar m shum se kurdo qoft m par. Pr ata q kishin sy t shihnin, kjo u pa edhe gjat fushats parazgjedhore, kur sulmet e kryesuesve t PDSH-s ndaj Ali Ahmetit, ishin prqendruar q atij ti shlyhej aura e UK-s. Pr kt ata kishin thirrur n pun t prkohshme edhe aktivistin e njohur shqiptar Bardhyl Mahmutin, i cili u angazhua n PDSH posa filluan prgatitjet pr zgjedhjet parlamentare t 2006. Dhe u pa menjher se ai nuk ishte kthyer n Tetov q t qartsonte dhe prkrahte programin parazgjedhor t PDSH-s, por q ta njolloste sa m shum partin e Ali Ahmetit. Pra, edhen njher u dshmua aftsia e kryesuesve t PDSH-s, q ti prdorin njerzit pr nevojat e astit, e pastaj ti hedhin si t paprdorshm. Si ndodhi edhe me Bardhyl Mahmutin, i cili braktisi kt parti me siguri jo pse
293

donte, po pse i kishte kaluar kontrata e prkohshme dhe duhej t shkonte nga kishte ardhur. Por, gjithsesi i bindur se punn pr t ciln e kishin angazhuar e kishte kryer ndershm. Ai tha pr Ali Ahmetin gjra t cilat nuk do pritej ti thoshte njeriu q paraprakisht kishte pyetur Arbr Xhaferin se kush ia kishte zn bishtin te dera. Sido q t jet, Gruevski pati guxim ti thot jo vots shqiptare, jo pse ishte i guximshm, por pse Arbr Xhaferi i tha po veprimit t tij q t vlersonte vullnetin politik shqiptar. Dhe kshtu Gruevski bri qeveri me partnert t mbledhur nga majtist t skajshm, si ato t partis s Xingos e Tito Petkovskit, e deri te djathtist e parti pa fizionomi politike. Kshtu edhe nj her u dshmua se shqiptart dhe maqedonasit etnik, her ishin shum afr t nnshkruajn marrveshjen historike se kurr nuk do merreshin vesht, e her aq leht pajtoheshin, sa t bhej se nuk kan bezdi tjetr prpos harmonis s plot. Andaj edhe krijohej prshtypjen se ata n t vrtet nuk grindeshin shkaku i ndonj mosmarrveshjeje, por vetm sa mos ti linin pa pun t huajt, t cilt kishin rolin e dadove t marrdhnieve ndretnike n Maqedoni. Shikuar nga ky kndvshtrim, partit politike shqiptare kishin rol t dyfisht: sa t kontribuonin t mos mbeteshin pa pun diplomatt e ambasadave perndimore, po aq edhe t thellonin grindjet mes shqiptarve t ktushm t cilt, t papun si ishin, nuk do kishin pr ka t grindeshin npr kafenet e shumta ku e harxhonin kohn n pritje t ditve m t mira.
294

Diku mes (mos)marrveshjeve shqiptaro-maqedonase dhe grindjeve ndrpartiake shqiptare, mbetej Maqedonia n t ciln t huajt ndoshta nuk bnin asgj m shum, prpos q i testonin t gjitha demokraturat e mundshme, e q mund t ishin frutdhnse n Ballkanin shumetnik. Pra, ata provonin edhe demokracin klasike, u lejonin partive edhe t grinden, por vinte asti kur loja mbaronte, kur partive u lejohej vetm aq sa edhe fmijve t paprgjegjshm, t cilt paraprakisht kishin dshmuar se sht e rrezikshme ti lsh vet t kujdesen pr shtpin. Mbase dika e ngjashme do ndodh edhe pas zgjedhjeve parlamentare, kur duhej t formohej koalicioni i ri qeveritar. Pra, pasi morn fund t gjitha grindjet publike se cila nga partit shqiptare duhej t hyjn n koalicionin qeveritar, mund t ndodhte q n qeveria e Gruevskit ti prfshiheshin thuajse t gjitha partit shqiptare BDI-n, PDSH-n dhe PPD-n. Pra, ishte e mundur q pas gjitha grindjeve parazgjedhore, pas plagosjeve dhe rrahjeve, pas thnieve t shumta ofenduese nga kryesuesit e PDSH-s n adres t Ali Ahmetit dhe UK-s, pra pas gjith asaj q i tronditi shqiptart e ktushm, kryetari i VMRO-DPMNE-s, kishte mundsi t realizoj at q mundohej ta bnte Ali Ahmeti pas lufts s 2001 ti bashkoj partit shqiptare dhe ti oj t harrojn grindjet e ndrsjella. Me ka edhe njher do dshmohej e vrteta se hidhrimi sht i prkohshm, ndrsa harrese e prjetshme. Se mjafton t msohesh t harrosh q t arrish deri aty sa edhe
295

kur t riprtrihet mbmendja, t mos kesh dobi prej saj. Cila do q t ishte prbrja e ardhshme qeveritare e Maqedonis, mbeti e vrteta se mandatari i saj at e nisi mbrapsht. Apo ndoshta bri nj loj t suksesshme vetm sa t dobsonte faktorin politik t shqiptarve t ktushm. Dhe mbase kt edhe e arriti duke prfshi n qeveri PDSH-n, q i kishte humb zgjedhjet n bllokun politik shqiptar. Mandatari Gruevski e nisi mbrapsht formimin e koalicionit qeveritar edhe me ndihmn e PDSH-s, e cila ende pa u mbyllur kutit e votimit, vrapoi n selin e VMRO-DPMNEs nga u vetshpall pjes e koalicionit qeveritar edhe pse e dinte se fituese sht BDI-ja e Ali Ahmetit. Me ka Gruevskit i mundsoi t ket pozit t lakmueshme dhe t qndroj ansh prderisa partit shqiptare grinden se cila ka legjitimitet q shqiptart ti prezantoj n institucionet m t larta shtetrore. Dhe nuk grindeshin mes veti vetm prfaqsuesit e partive shqiptare, por debati morri prmasa mbar maqedonase. Thuajse t gjith prnjher harruan se Maqedonia nuk ishte ajo e para Marrveshjes s Ohrit, se ishte krijuar nj tradit demokratike t ciln nuk guxonte ta zhbj askush: partia shqiptare q fitonte shumicn e votave shqiptare t ishte ajo q ftohej e para t bhej pjes e qeveris s formuar nga partia fituese e etnitetit maqedonas. Pra, u prsrit e njjta tendenc si dikur pas zgjedhjeve parlamentare t 2002, kur qarqe politike maqedonase, donin tia mohonin fitoren BDI-s, duke e shpallur parti t
296

papranueshme pr koalicionin qeveritar, t paplqyer nga mandatari, shkaku i s kaluars s saj luftarake. Njsoj si n 2002, edhe pas zgjedhjeve parlamentare t pes korrikut t vitit 2006, askush nuk e kuptoi se kush e nisi kt debat: udhheqsit e PDSH-s, t cilt me do kusht dshironin t bhen pjes e qeveris s Gruevskit, apo qarqet antishqiptare q ende vuanin plagt e 2001, t cilt edhe nj her e provuan se vall do munden t margjinalizojn partin e Ali Ahmetit, e cila mbase ua rikujton t shtnat e UK-s, ato t shtna t cilat brenda disa muajsh arritn ti jetsonin ndrrat shumvjeare t shqiptarve Prderisa n zgjedhjet e 2002, Ali Ahmeti arriti ti prball t gjitha sulmet e atyre pr t cilt ai ishte terrorist q e ka vendin n qelit e burgut t Idrizovs, e jo n kabinetet qeveritar, pas zgjedhjeve t parlamentare t 2006, ai nuk ia doli t prball fushatn e ngjashme me at t 2002-shs kundr BDI-s. Ndoshta shkaku se ksaj radhe kt fushat kundr BDI-s nuk e udhhiqnin qarqet politike t etnitetit maqedonas, por PDSH-ja e Arbr Xhaferit. Dhe Ali Ahmeti thuajse iu nnshtrua vullnetit t opinionit t ktushm t teledirigjuar nga VMRO-DPMNE-ja dhe PDSH-ja. Thuajse nuk arriti tu bj ball atyre t cilt, njsoj si pas zgjedhjeve t 2002, e kshillonin mandatarin t mos bj koalicion qeveritar me BDI-n. Atyre q u thoshin shqiptarve se koalicioni qeveritar, VMRO-DPMNE PDSH do ndikoj mir n
297

shndetin e demokratizimit t shoqris s tyre n Maqedoni. Me ka, shum vrazhd i prbuzn votuesit shqiptar dhe sa nuk u than se ata nuk dinin t kujdeseshin pr shndetin e demokracis s tyre, se votn e tyre duhet ta verifikonte edhe nj her VMRO-DPMNE-ja dhe PDSH-ja. Dobsimin e pozitave t subjekteve politike shqiptare kishin pr qllim edhe ata q u vun n mbrojtje t rregullave demokratike dhe thoshin se askush nuk mund ta mohoj t drejtn e mandatarit t formoj qeveri me partit t cilat ai i paraplqen. Pra ata q pohonin se vlersuar nga kndi i standardeve t demokracis perndimore, Gruevski mund t bnte koalicion qeveritar edhe pa asnj parti shqiptare n t, se ai mund t bnte qeveri edhe me dhjetra shqiptar t ndershm, si n kohn e socializmit, t cilt ishin n shumic jo vetm n PDSH, por edhe jasht saj, se Gruevski kishte mbules demokratike edhe pr t mos prfillur votn e shqiptarve. Nuk kishte dyshim se Gruevski kishte mbules demokratike dhe juridike t mos e prfill votn shqiptare, por ishte e pamundur t gjente mbules pr prapanicn e cullakosur shumetnike t Maqedonis. Ishte e pamundur tia dilte t ndrtonte institucione t qndrueshme shtetrore, pa prfshir n to edhe partin e cila kishte fituar besimin e shumics s shqiptarve t Maqedonis. Njsoj si e kishte t pamundur t shpjegonte se kuptim do kishin zgjedhjet parlamentare pr shqiptart e ktushm, nse mandatari do mund t bnte qeveri
298

edhe me partin shqiptare q ka fituar pakicn e vots. kuptim do kishte gara ndrpartiake mes shqiptarve, nse ata votojn, por partit maqedonase ua caktojn prfaqsuesit e tyre n organet m t larta shtetrore? Vall kjo nuk sht nj film i vjetr neosocialist t cilin shqiptart e kishin par dekada me radh, prmbajtjen e t cilit e dinin prmendsh dhe q kishte vetm nj porosi: ne mendojm pr t mirn e juaj. Pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006 n Maqedoni, u zhb nj tradit demokratike e cila nuk duhej prishur: nse votuesit e etnitetit maqedonas vendosin se cila parti e tyre do jet bartse e koalicionit qeveritar, ather vota e shqiptarve, prcaktonte partin e tyre fituese q do bashkqeveriste me Maqedonin. Kjo tradit demokratike u mundsonte shqiptarve t besojn se edhe ata vendosin kush do qeveris me shtetin ku jetonin. Ky rregull i pashkruar pr mnyrn e qeverisjes s Maqedonis, ishte shprfillur vetm njher m par pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 1998, kur partner shqiptar i qeveris s VMRO-DPMNE-s, u b PDSH-ja q kishte m pak parlamentar se sa Partia pr Prosperitet Demokratik. Ky rregull i ballkanokracis maqedonase, prfundimisht u prish pas zgjedhjeve parlamentare t pes gushtit. Dhe nuk u prish ather kur PDSH-ja u b pjes e qeveris, por n astin kur partit shqiptare lejuan q t diskutohej se cila nga ato duhet t bhet pjes e qeveris s Gruevskit. Pra, u prish q nga asti kur PDSH-ja doli n mbshtetje
299

t qndrimit se partia fituese maqedonase e jo votuesit shqiptar - sht ajo q duhet t prcaktoj partin shqiptare t koalicionit qeveritar, . Nuk kishte dyshim se askush nuk mundej t mohonte t drejtn e mandatarit q vet t vendoste se cilat parti do bhen pjes e koalicionit t tij qeveritar. Se dilemat rreth prbrjes qeveritare marrin fund n astin kur ai arrin t siguroj shumicn e votave q do prkrahin kabinetin e tij qeveritar. Por, pr Maqedonin kjo demokraci ishte ende e largt aq sa edhe rruga q at e onte drejt antarsimit n Unionit Evropian. Dhe nuk kishte dyshim se edhe Maqedonia duhej t shkonte drejt nj demokracie t till, t pastr qytetare. Dhe ajo do ishte e mundur vetm ather kur qysh gjat fushats parazgjedhore, PDSH-ja do e bnte publike se sht vetm deg shqiptare e VMRO-DPMNE-s. Nj demokraci e till do gjallronte n Maqedoni ather kur PDSH-ja do mbante mitingje t prbashkta me Gruevskin, e jo si bnte gjithmon: mbulohet me flamujt disametrsh kombtar, e n t vrtet dilte se i prkulej vetm flamurit me luanin t VMRO-s. Vetm kshtu kryesuesit e PDSH-s do kontribuonin q t zhbheshin partit e pastra etnike n kt shtet, kshtu ata do jepnin kontribut historik n formimin e partive qytetare, me ka n zgjedhjet e ktushme nuk do kishte pesh prkatsia etnike e atyre q votonin dhe e atyre q zgjidheshin. Gjat gjith ksaj zhurme rreth prbrjes s re t kabinetit qeveritar, ndodhi dika e papritur dhe mahnitseq nuk duhet harruar, q dshmonte se
300

do e keqe sjell edhe nj t mir: kryesuesit e partis s Lubo Georgievskit - VMRO-Popullores, q u nda nga VMRO-DPMNE-ja - publikisht pohuan se gjasht deputett e vet ia ln n disponim Arbr Xhaferit. Dhe shtuan se kt e bjn vetm sa t pengojn hyrjen e BDI-s n qeverin e Gruevskit. Ky gjest demokratik i VMRO-Popullores, mbase i habiti t gjith, por jo edhe ata q e dinin se Lubo Georgievskin dhe kryesuesit e PDSH-s, i lidhe krthiza e prbashkt e mbijetess politike. Se ata prej moti bnin mos t defaktorizonin BDI-n dhe ta shpallnin t dyshimt rolin e Ali Ahmetit gjat konfliktit t 2001. Ky gjest ndoshta nuk u solli t mira shqiptarve t Maqedonis, ndoshta ata i hutoi dhe i oi t pyesin veten se vall edhe kjo na qenka e mundur, por ky veprim i Georgievskit, u krijoi pozit m t favorshme kryesuesve t PDSH-s n bisedimet pr prbrjen e re qeveritare. Dhe Ali Ahmetit ia dobsoi edhe m shum pozitat negociuese me Gruevskin. Me ka ndoshta nuk u arrit rezultati i plot mnjanimi i Ahmetit nga skena politike e Maqedonis por u b e mundur q njra nga dy degt partiake t Lubo Georgievskit ajo e PDSH-s t siguroj vende n qeverin e Gruevskit. Debati i pakuptimt se cila nga partit shqiptare duhej t bhej pjes e koalicionit qeveritar, vetm dshmoi se Maqedonia ishte katandisur rrugs q t bnte njqind hapa mendurake mbrapa. Ky debat dshmoi se Maqedonia kishte shum mundsi, a e shfrytzonte vetm at q t nxiste probleme edhe
301

aty ku nuk ishte e nevojshme. Dhe pr kt Maqedonia kishte ekipe kujdestare n t gjitha stint: partit e shqiptarve t ktushm. Partit t cilat t linin prshtypjen se ishin shum t egra ndaj njra tjetrs, por edhe zbuteshin posa ndonj parti maqedonase ua ofronte grazhdin e pushtetit. Mbase kshtu e kishte bajrakokracia. E cila pas vetes linte plagt q duheshte ti shrojn ata q nuk e kishin kuptuar se jo se kryesuesit partiak nuk e donin dhe e harronin popullin, por nganjher ata i dehte joshja e pushtetit, e cila joshje i onte t mos u kujtohet se njeriu lind pa kolltuk. Dhe kshtu pra ndodhi q partia e cila kurr nuk i kishte fituar zgjedhjet n bllokun politik shqiptar PDSH-ja t bhej pjes e koalicionit qeveritar pr her t dyt. I pyetur cili sht shpjegimi i tij pr ankesat e BDI-s, se m formimin e qeveris aktuale nuk sht respektuar vullneti politik i shqiptarve Arben Xhaferi ndr t tjerat thot: Krkesat e tyre nuk kan baz as kushtetuese as demokratike. N kushtetutn e Maqedonis, ashtu si n kushtetutat e t gjitha vendeve demokratike mnyra se si duhet t formohen koalicionet qeveritare sht n duart e partis q ka fituar m shumti vota....(Koha 30 dhjetor, 2006 f. 4). Gazetari n vend q ta pyes m tej se vall kjo do t thot se Arbr Xhaferi do pajtohej edhe me qeveri njetnike t Maqedonis, gj q sipas tij ia lejonte mandatarit edhe kushtetuta edhe parimet demokratike, shkon me tej dhe pyet Arbr Xhaferin se a mendon ai se duhet t gjendet ndonj
302

zgjidhje juridike n t ardhmen pr formn e pjesmarrjes s partive shqiptare n qeveri. Lidhur me kt, Xhaferi srish tregohet mbrojts i flakt i kushtetuts dhe parimeve demokratike dhe thot: Ligjet n bot ndrtohen n baz t disa standardeve q mund t prgjithsohen dhe q mund t vlejn pr t gjitha shoqrit dhe qytetart kudo n bot. Kto standarde pr nga natyra jan universale. Shqiptart nuk mund t prjashtojn veten nga ky parim, prandaj nuk kan nevoj t shpikin modalitete specifike sipas tekeve t individve apo t partive politike... (Koha, 30 dhjetor, 2006). Nga del se shtetet nxjerrin ligje q vlejn pr t gjith botn, se edhe parimi i Badinterit - si standard q rrallkund ekzistonte n bot - na qenka standard jouniversal dhe si i till i dmshm pr shqiptart, se n nj Maqedoni ku asgj nuk ishte normale prpos kreatur anormale t shtetit, qenkan t vlefshm standardet e demokracis klasike. Apo, ndoshta trthorazi, Arbr Xhaferi donte t thot at q e thoshin qarqet q ishin kundr Marrveshjes s Ohrit: se Maqedonia duhej t kthehej aty ki ishte para konfliktit t 2001. Apo, ndoshta Arbr Xhaferi bnte vetm at pr ka ishte i paguar nga pronari i vrtet i ksaj partie nnkryetari i saj: tu jap legjitimitet teorik gjitha veprimeve t PDSH-s dhe ti shpall si antikombtare t gjitha konceptet tjera t partive apo t individve t ktushm shqiptar. M n fund, Arbr Xhaferi n qeveri dhe ai n opozit, ishin si dy politikan t ndryshm q
303

vshtir u gjeje pika t prbashkta. Njsoj si n vitin 1998, edhe pas zgjedhjeve parlamentare t 2006 kur partia re tij u b pjes koalicionit qeveritar, Xhaferi do bhej mbrojts i kushtetuts dhe i t drejts demokratike t mandatarit t zgjedh partin e vet t koalicionit qeveritar. Kjo e drejt ishte e shenjt pr Xhaferin, por vetm kur mandatart zgjidhnin partin e tij si partner t koalicionit qeveritar. Dhe duke mbrojtur ai kt t drejt, ua merrte shqiptarve t ktushm t drejtn vet t prcaktonin se cila parti e tyre do i prfaqsonte n institucionet m t larta shtetrore. sht e vrteta, kt t drejt t mandatarit Gruevski, nuk e kundrshtuan as faktort ndrkombtar, q edhe e shtoi hutesn tek shqiptart e ktushm. Ky qndrim i ndrkombtarve i oi shqiptart t pyesnin veten si ishte e mundur n nj shtet ku vlente parimi i Badinterit, qeveria t mos prfillte vullnetin politik t shumics shqiptare. Por, ata q shtronin kt pyetje, e kishin t kot q prisnin prgjigje. Andaj edhe i nnshtroheshin logjiks s shndosh politike, e cila thoshte se ndrkombtart kt e bn ndoshta duke e ditur se gjat qeverisjes s LSDM-s me BDI-n, dukshm ishte zbehur vullneti politik te pjesa drmuese e etnitetit maqedonas pr t ndrtuar shtet t prbashkt me shqiptart. Dhe kjo si pasoj e ndjenjs s tyre se Ali Ahmeti bnte t donte n qeverin e Crvenkovskit. Ndrkombtart mbase donin q n kt mnyr tia kthenin entuziazmin shtetformues nj pjese t opinionit maqedonas, e q e
304

kishte humbur shkaku i ndjenjs se BDI-ja e shqiptarizonte shtetin. Por, ndrkombtart gjithsesi q nuk prisnin q prkrahja e tyre dhn Gruevskit t merrte prmasat e injorimit t plot t vullnetit politik t shqiptarve t ktushm. Ata nuk prisnin q PDSH-ja t tregohej aq mosprfillse dhe arrogante ndaj popullats t ciln pretendonte se e prfaqsonte. Kshtu q ata nuk dinin si t ndalonin vrapin e Gruevskit q t dshmohej prpara etnitetit maqedonas si vojvod q do ia laj hakun Ali Ahmetit pr 2001. Por, ka do q t ishte n pyetje, ndodhi e pabesueshmja pr shqiptart: Gruevski e prbuzi vullnetin e tyre politik. Me ka arriti n njfar mnyre ti hjek qafe shqiptart dhe ti oj t merren me vetveten. Dhe filloi debati edhe mes shqiptarve se vall ka duhej t bnte Ali Ahmeti q t mbronte vullnetin politik t shumics shqiptare. Si i till, ky debat bhej gjithnj e m i thell, m prars e m i pakuptimt. Sa m shum debati thellohej, aq m e qart bhej se shqiptart e ktushm ishin n mosmarrveshje t madhe me vetveten. A n t vrtet, pyetja t cils duhej ti prgjigjen ishte shum e thjesht: vall vet do vendosin se kush do i prezantonte n institucionet m t larta shtetrore, apo kt do e bnin mandatart e etnitetit maqedonas, duke mos marr parasysh se cila parti shqiptare i kishte fituar zgjedhjet parlamentare. Shqiptart e Maqedonis n t vrtet tani prballeshin me vetveten, me politikant e vet, t cilt kur
305

ishte n pyetje pjesmarrja n pushtet, ishin t gatshm t shkelnin mbi cilindo interes t popullit q prfaqsonin. Pra, ata prballeshin me udhheqsit e PDSH-s q nuk njihnin institucionin e prgjegjsis prpara popullit. E nj politik q n emr t prfitimeve t prkohshme, flijon t ardhmen e popullit t vet, sht politik mendjemadhe, pa ardhmri dhe ushqehet nga gnjeshtrat. Si ishte politika e PDSH-s, e cila q t mbulonte pjesmarrjen e vet jolegjitime n qeverin e Gruevskit, merrej me armiq, njsoj si dikur, donjrin q kishte mendim t kundrt, e shpallte dshtak, t gjith q mendojn ndryshe i shpallte t shitur, sepse edhe politikn e konsideronte si treg ku mund t blihej edhe shpirti i njeriut, ku i gnjyeri dhe gnjeshtart bnin kmbimin e mallrave t cilat sjellin prfitime t ngutshme, por q prishen shpjet, kan afat t shkurt kohor pr prdorim. Pa marr parasysh se si do zhvillohet m tej dialogu politik pas vitit 2006, ishte e qart se BDI-s i ra n hise t zhvillonte edhe nj betej: t qndronte n krkesn e vet q edhe qeveria e Maqedonis t zgjidhet sipas parimit t Badinterit. Apo, q vota shqiptare t prcaktoj prfaqsuesit e vet n institucionet m t larta shtetrore. Kt ajo duhet ta bj jo gjithaq pr vetveten, sa pr t ardhmen e veprimit politik t shqiptarve t ktushm. Si edhe pr at q t ket kuptim organizimi partiak shqiptar, dhe t ket afekt votimi i tyre. Sepse, nse vazhdon praktika q vota shqiptare t verifikohet nga mandatart e etnitetit maqedonas, ather
306

shtrohet pyetja logjike: pse shqiptart u dashka t ken partit e veta dhe pse duhet t dalin n votime. Pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, shqiptart e Maqedonis u prballn me paprgjegjsin e disa prfaqsuesve t vet partiak. Me arrogancn e udhheqsve t PDSH-s q ishin vetshpallur pashallar demokratik, pronar t do gjje q kishte t bj me shqiptart e ktushm. Si t till, ata donin t mbeten t vetmit q punsojn, q dnojn, q prcaktojn vlerat kulturore e shoqrore t shqiptarve t ktushm. Si t till ata vazhduan aty ku e lan gjat qeverisjes s par n koalicionin qeveritar t Georgievskit. Andaj edhe ngutazi donin ti heshtnin t gjith ata q thoshin se PDSH-ja ishte ajo q e ndihmoi Gruevskit t shkel mbi vullnetin politik t shumics shqiptare, se kjo parti nuk u dha asnj shpjegim shqiptarve t ktushm se pse ishte mosprfillse ndaj vots s tyre. T ln q t merren me vetveten, shqiptart e paszgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, vazhduan grindjet mediatike n mes t mirve dhe destruktivve, n mes patriotve dhe tradhtarve, a n t vrtet do gj kishte t bj me pozitn mjerane t shqiptarve t ktushm, t cilve edhe mtej mendimin e lir ua prcaktonte korniza partiake e PDSH-s, tani m e ardhur n pushtet. Ky debat nuk u lejonte shqiptarve t shihnin se nuk bhej fjal pr at se cila parti do ishte m efikase si pjes e koalicionit qeveritar, por pr at se a do i prcaktonin prfaqsuesit e vet npr institucionet m t larta shtetrore vet votuesit
307

shqiptar apo, n emr t tyre, kt do e bnin mandatart qeveritar. Q ta mbulojn thelbin e debatit, kryesuesit e PDSH-s donin t heshtnin cilindo q i shpaloste t palarat e tyre politike, apo q argumentonte shrbimet q kjo parti ia bnte VMRO-DPMNE-s. Si ishte rasti i publicistit Iso Rusi, i cili botoi nj tekst ku mbronte qndrimin se kryesuesit e PDSH-s kundrshtojn nxjerrjen e ligjit pr bashksit fetare, jo pr t mbrojtur statusin e Bashksis Fetare Islame, por pr ti br shrbim Kishs Ortodokse Maqedonase dhe partnerit t tyre n koalicionin qeveritar, partis s kryeministrit Gruevski - VMRO-DPMNE-s. N kt kolumn, si edhe n gjith analizat e ktij autori, t cilat i karakterizonte nj maturi dhe vrojtim jo i njanshm partiak apo etnik, Iso Rusi nnvizonte se ndrlidhja e PDSH-s n tezn se formula nj fe nj bashksi sht n dobi t BFI-s para s gjithash pr t mbrojtur Islamin e vrtet nga ai radikal, vetvetiu sht e sforcuar. Ai tutje shtonte se pr islamistt radikal, nuk sht e domosdoshme t ken nj bashksi t re islame pr t br at q e kan paramenduar, andaj edhe nnvizonte se frika e ktill e PDSH-s prputhet me manifestimin tradicional t albanofobis s djatht maqedonase, jo rrall t orientuar edhe ndaj islamit dhe t shprehur prmes pohimeve pas 11 Shtatorit t vitit 2001 se UK n vitin 2001 ka qen tok me Al Kaedn (t ciln n at koh Xhejms Perdju e quajti abuzim t tragjedis amerikane) Nuk vonoi shum dhe erdhi edhe reagimi i
308

PDSH-s lidhur me kt tekst t Iso Rusit. Edhe at si i kishte hije ksaj partie: prplot helm dhe akuza n kufi t jonjerzores, duke e shpallur Iso Rusin pjell (ne kuptimin biologjik) tipike eksperimentale e UDBs s vjetr jugosllave e cila gjithandej npr hapsirat e ish-Jugosllavis krijonte ifte pr t lind njerz si quante propaganda e athershme njeriu i ri socialist, njeriu i ri jugosllav., njeriu i. po populli i thjeshtonte kto terma duke i quajtur thjesht kopila!. Reagimi i PDSH-s prmbyllej me nj kanosje gjithashtu si u kishte hije kryesuesve demokrat t ksaj partie, e cila prej moti, e jo vetm pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006i, kujdesej edhe pr pastrtin e gjakut shqiptar, e ku thuhej se ti, Rusi dhe mjekrat pr rreth teje si Sedat Ramadani, Ramadan Ramadani, Beqa etj, nuk do t keni gjum t rehatshm jo vetm nga lidershipi i PDSH-s, po edhe nga do aktivist i ksaj partie. Pra, ky reagim i PDSH-s, nuk krcnonte vetm autorin e kolumns, Iso Rusin, por edhe t gjith ata q shoqroheshin me t. Ky reagim i kryesuesve t PDSH-s, mbante er qelbsire t nj qndrimi fashist, mbshtetej n mendsin destruktive t udhheqsve t ksaj partie, se emblema partiake ua mundson atyre t vlersojn edhe nse dikush mundet, ose nuk mundet t`i takoj nj kombi, nse sht mjaft i pastr etnikisht, nse ka prejardhje t prshtatshme arianite dhe ngjashm. Prpos ksaj, ky reagim shpaloste edhe at q mbase Iso Rusi dhe t ngjashmit me t, ende nuk e
309

kishin kuptuar: se kryesuesit e PDSH-s nuk e kishin gjithaq leht si e mendonin disa analist, se mbase ata frymonin politikisht nn maskn e ngusht q u mundsonte nga jasht t dukeshin si nacionalist shqiptar, e n t vrtet t mbeteshin rob t veprimit i cili di vetm t njollos, t asgjsoj, ti hesht t gjith shqiptart e Maqedonis q mendojn me kokn e vet. Pra, veprim i tyre dshmonte se ndoshta ata ishin t ngarkuar me nj rol t rnd politik: prpara shqiptarve t ktushm t painformuar t tregoheshin si pishtar t shqiptaris, e n ndrkoh t bnin punn q dikur e bnin qarqet antishqiptare. Andaj edhe mund t thuhej se gabonin t gjith ata q kryesuesit e PDSH-s i vlersonin nga kndvshtrimi i politikanve t angazhuar pr t mirn e shqiptarve t ktushm dhe pr t mirn e Maqedonis, sepse shumka dshmonte se ata kurr nuk kishin qen t paguar pr at pun. Mbase edhe nuk ishte kndvshtrim i drejt as ai q kryesuesit e PDSH-s ti vlersoje si lider partiak, sepse ata vepronin si pronar t nj organizate fitimprurse t quajtur PDSH-s, e cila prodhimin shum t dmshm pr shoqrin e shqiptarve t Maqedonis, e shiste n paketa t stolisura me patriotizm dhe simbole kombtare. Andaj edhe mund t shpalleshin si dshtuese dhe iluzioniste t gjitha analizat q shqyrtonin at pr ka mbase kurr nuk ishin t interesuar kryesuesit e PDSH-s: lirit fetare, lirin e mendimit t lir publik, harmonizimin e marrdhnieve ndretnike n
310

Maqedoni. Veprimi i kryesuesve t PDSH-s, me shumka kishte dshmuar se ata kishin qllime krejt tjera: t shtonin terrin n tunelin informatik e politik n t cilin futeshin shqiptart e Maqedonis sa her q kjo parti bhej pjes e koalicionit qeveritar. Thjesht e shqip, mbase Iso Rusi dhe t ngjashmit me t, nga dshira q t mos bheshin pjes e gazetaris grindavece, mundoheshin t bnin t pamundur, dhe niseshin nga paragjykimi se ndoshta kryesuesit e PDSH-s nuk e dinin se ka bnin, kshtu q n njfar mnyre pa dashje edhe u bnin shrbim pr t mbuluar veprimin politik sipas t cilit, Arbr Xhaferi i merrte votat e shqiptarve, duke fshehur mjeshtrisht se PDSH-ja nuk ishte asgj tjetr prpos filijal politike e VMRO-DPMNE-s dhe nj kompani private e dy pronarve t saj. Sikur Iso Rusi dhe t ngjashmit me t, t ishin m t vmendshm, sikur t analizonin kujdesshm diagramin e veprimit politik t kryesuesve t ksaj partie, mbase qmoti do e vrenin se pr arsye kryesuesit e ksaj partie kundrshtonin propozimet e prfaqsuesve ndrkombtar n Maqedoni q t respektohej vullneti politik i shumics shqiptare n Maqedoni, pr arsye deklaroheshin se do e zgjidhin problemin e dshmorve shqiptar t rn n konfliktin e 2001, a n ndrkoh fare nuk u pengonte pse shteti maqedonas paguante harxhimet gjyqsore edhe nga parat e taksapaguesve shqiptar pr t mbrojtur t akuzuarit n gjyqin e Hags pr krime t bra mbi shqiptart. Sikur Iso Rusi t mos
311

mbetej besnik i bindjes s vet se veprimi publik nuk do t thot se mund t sillesh si kurv e pamoralshme q punon n shtpi publike, qmoti do e vrente se kryesuesit e PDSH-s kurr nuk kishin pasur hallin e t drejtave fetare t shqiptarve t Maqedonis, por mbase breng kryesore e tyre kishte qen se si t prdornin ngjarjet tragjike t 11 shtatorit t vitit 2001 n SHBA, pr ti njollosur si mjekrosh t rrezikshm vehabist t gjith ata q n t vrtet kishin vetm nj mangsi: me vones e kuptuan se cilat ishin rezultatet e veprimit politik t kryesuesve t PDSH-s. Pra, Iso Rusi sikur mos ishte ai q sht, njeri q u rri larg grindjeve brendashqiptare, qmoti do e shihte se kryesuesit e PDSH-s, vepronin njsoj si edhe disa qarqe antishqiptare maqedonase, t cilve do mjekr n fytyrn e myslimanve t ktushm, u ngjan me at t Bin Ladenit. Qmoti pra do e kuptonte se kryesuesit e PDSH-s mbase edhe nuk e kan gjithaq leht, sepse duhej t manipulonin, t keqprdornin sinqeritetin e t rinjve shqiptar t pashpres e t papun, e n ndrkoh t mos shihej se flamuri me shqiponjn dykrershe n mes, vetm ua mbulonte veprimin prbuzs, shkels, shkatrrues t atyre pak vlerave q kishin shqiptart e ktushm. Iso Rusi, si edhe shum t tjer t ngjashm me t, ndoshta von e kuptuan se jetonin n koh kur qyqet bnin vez n fole t shqiponjave. Sikur ti ndrlidhnin kujdesshm ngjarjet gjat konfliktit t 2001 dhe ato pas zgjedhjeve parlamentare t 2006 kur Arbr Xhaferi e ndihmoi Gruevskin t mos prfillte
312

vullnetin politik t shumics shqiptare n Maqedoni, Iso Rusi dhe t ngjashmit me t, do e vrenin se kryesuesit e PDSH-s i prkrahnin dhe i afirmonin vlerat demokratike perndimore, por vetm nprmjet parullave t mdha proamerikane dhe proevropiane me t cilat e mbulonin mendsin e vet leniniste. Se ata ishin n gjendje t gjith shqiptart ti shpallnin vehabist t rrezikshm, spiun t serbit e grekut, fmij eksperimental t socializmit, vetm q ta dendsonin mjegulln e hutess brendashqiptare, vetm q t mos shihej fytyra e vrtet e disa veprimtarve politik. E veprimtaria e disave prej tyre mbase kishte pr qllim q t gjith shqiptarin e ktushme ti shpallte si nj plehrishte t pavler prplot me spiun e tradhtar. Me ka n fund do dilte se mbrojts t mirfillt t lirive shqiptare n Maqedoni, ishin vojvodt e VMRODPMNE-s. Ata t njjtit q karriern politike e ndrtuan mbi parullat e ngjashme me at: Dhoma gazi pr shqiptart. Mbase mund nj dit t del puna se shkronja SH(qiptare) n emrin e disa partive t ktushme, kishte qen vetm mbules pr tua mundsuar kryesuesve t tyre ti akuzojn t tjert pr at q bjn ata vet. Mbase nj dit mund t del n siprfaqe edhe e vrteta se shqiponja e stilizuar n flamurin e PDSH-s, ka shrbyer vetm si mbules q t mos shihet n ciln fole sht ngjizur dhe sht rritur partia e Arbr Xhaferit. Dhe sa ti hutoj shqiptart e ktushm q t mos vrejn se PDSH-ja sht po aq pro NAT-os e pro BE-s, sa edhe
313

VMRO-DPMNE-ja, sa edhe t gjitha partit leniniste n kto hapsira, t cilat thon se jan perndimor, a n t vrtet popullin e konsiderojn si kope t pavler q duhet kullotur ashtu si i plqen bariut. Andaj Iso Rusi, e gjith t ngjashmit me t, duhej ta dinin se jetonin n koh kur kishte edhe veprimtar partiak t cilt nuk ngurronin edhe t t vrisnin, e pastaj t t vinin n varrim, t t burgosin e pastaj t t nxirrnin nga burgu duke e prdorur edhe at si veprim atdhetar prpara zgjedhsve, t t kidnaponin e pastaj triumfalisht t t lironin, duke dshmuar kshtu sa ishin t devotshm n luftn kundr krimit t organizuar. Andaj duhej kujdes i madh, se pr fat t keq, ky lloj i politikanve ngandonjher arrinte ti gnjej edhe diplomatt e huaj. Duke keqprdorur at se disa nga ata t gjort nuk mund t paramendojn se mund t ket politikan t cilt jan kameleon aq t gjindshm, sa n astin kur ti mendon se i ke par ngjyrat e flamurit q fshehin nn sqetull, ata ngutazi futen nn shqiponjn. Dhe nga andej, t mbuluar me puplat e buta t shqiponjs dykrershe, ua masin pastrtin e gjakut etnik t gjith atyre q e kan kuptuar se njeriu jeton q t arsyetoj lindjen, e t meritoj varrin. Sepse jo dokush arrin t arsyetoj qumshtin e nns dhe t meritoj pastrtin e dheut ku do prehet. Mbase tr kt me vones e kuptuan edhe shumica e shqiptarve t Maqedonis si edhe disa prfaqsues ndrkombtar. Andaj edhe faktori ndrkombtar duheshte ti tregoj Gruevskit se ai mund t ndrronte cilndo Maqedoni t dshironte,
314

por n hartat e bots do mund t ekzistonte vetm ajo q do ishte dshir edhe e shqiptarve. Ndoshta kt e bn me vones, por ia than Gruevskit edhe at, se ai edhe mund t mos e donte Ali Ahmetin, t kishte frustrime nga m t ndryshmet, bile edhe sedrn e njeriut q bart n vetvete shum paragjykime, por edhe si i till nuk do ia arrinte t oj shtetin prpara duke injoruar BDI-n q kishte prkrahjen e shumics shqiptare n Maqedoni. Dhe e uan t ulej t bashkbisedonte edhe me kryesuesit e BDI-s. Pra, edhe pas Marrveshjes s Ohrit, Maqedonia me shumka i ngjante nj kshtjelle shtetrore, t cils do katr vite ia ndryshonin planin e ndrtimit. Kshtu, qart vreheshin muret q kishte muruar do koalicion paraprak qeveritar, e t cilt thuajse asgj nuk i ndrlidh mes veti. Andaj edhe ky shtet linte prshtypjen se ka murator, por jo edhe plan afatgjat t ndrtimit, se ka mure, por jo gjithmon t ndrtuar mbi themelin e njjt. Pra, t bhej se ai q kishte grryer themelet, nuk e kishte ditur se dikush ndryshe e kishte paramenduar kulmin, se ai q kishte ndar dhomat ndretnike, nuk e kishte parashikuar se do etnitet i ktushm kishte planin e vet pr rregullimin e tyre. Se do etnitetit kishte porositur mobiliet pa mbajtur llogari pr madhsin e vendbanimit dhe muret ndarse t ndrtess s prbashkt shumetnike. Kishe pra prshtypjen, se prballesh me nj ndrtes t uditshme shtetrore, me t ciln t gjith njsoj ishin t paknaqur dhe ku askush m nuk e dinte ku jan themelet fillestar dhe
315

pse rrjedh kulmi. Shtet ku t gjith s bashku shpresonin se ndrtesa do i prballte t gjitha shtrngatat ballkanike, jo pse ishte e fort, por pse e mbshtesnin shtyllat e jashtme t institucioneve ndrkombtare. N nj Maqedoni t till, me shum themele, e me kulm q nuk i prballte shinajet e mosbesimit ndretnik, ndodhnin edhe udira n kufi me t pabesueshmen. Edhe at n koh kur t gjith duhej t kishin nxjerr msim nga ndodhit tragjike n kto hapsira. Me ka njeriut i krijohej bindja se do gj ecn e shkon prpara, por vetm marrzia dhe idiotizmi njerzor jetojn n t njjtn koh, se pr ato nuk kalojn as vitet as shekujt. Kshtu q, pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, shqiptart u gjetn thuajse aty ku ishin prpara vitit 2001 dhe shtronin pyetjen: si tia bnin m tej dhe, si ti shptonin majorizimit etnik. Dhe n vend t prgjigjes, u fanitej e vrteta se ndoshta Marrveshja e Ohrit nuk ishte korniz mjaft e madhe ku do mund t vendosej piktura e plot e ndrrs s tyre pr nj Maqedoni ku ata do ishin t barabart me tjert dhe vet do vendosnin pr prfaqsuesit e vet npr institucionet m t larta shtetrore. Maqedonia e pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, i ngjante nj tende t vogl, ku zhvillohej nj cirk i madh dhe absurd politik. Si e till, ajo t dukej si tend e strmbushur me akrobat, publik dhe rekuizita. Andaj t bhej se qndronte si e fryr, se pandal luhatej dhe kishe prshtypjen se edhe nj er e leht e grindjeve ndretnike, mund at ta
316

prplaste pr toke. E till dukej ndoshta edhe nga shkaku se n at tend, shqiptart ishin ulur pa shikuar numrin e ulses, pa ua caktuar atyre vendin zgjedhsit, por qarqet maqedonase. Maqedonia e paszgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, ngjante n gjithka nga pak. Ky shtet her dukej si kshtjell shtetrore ku do koalicion qeveritar kishte plan pr ndrtimin e saj, por t ndryshm nga ai i ndrtuesve t mparshm, e her t ngjante n nj tende ku zhvillohej nj cirk i madh dhe i uditshm politik. Me ka, m s paku Maqedonia i ngjante nj shteti t muruar nga mjeshtrit politik q e kan kuptuar se shoqrit shumetnike mund t qndrojn n kmb vetm mbi themelet e respektit reciprok ndretnik. Si i till, ky shtet m i uditshm dukej gjithmon kur at e qeverisin VMRO-DPMNE-ja dhe PDSH-ja. Dhe askush nuk e kupton pse ndodhte kshtu. Vall pse kto dy parti nuk kishin kapacitet t udhhiqnin shtetin dhe do gj u dilte nga duart, apo pse kishin ndonj plan t fsheht pr ndrtimin e Maqedonis. Apo, ndoshta kjo u ndodhte pr shkak se kishte politikan shqiptar t ngjashm me at gjuetarin nga rrfimin i erilit: q e kishte shitur lkur e hiens ende duke qen ajo e gjall n mal. Dhe i cili kishte vdekur duke u munduar at ta gjej e ta vret. Edhe pas zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, Maqedonia do i ngjaj nj kalaje shtetrore t muruar nga murator politik q nuk kishin ndonj vizion t qart dhe projekt afatgjat pr t. Mbase shkaku i ksaj nga muret e ksaj kalaje shpesh binin rrnoja
317

dhe askujt nuk i ishte kujtuar q n hyrjet kufitare t vinte mbishkrimin: Ndrtimi vazhdon! Keni kujdes, t mos u godet ndonj tull mbi kok!

318