2010/9/15
page iii
SUMRIO
1 Numerao
1.1 Conjunto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.1 Correspondncia . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.2 Correspondncia Unvoca . . . . . . . . . . .
1.1.3 Correspondncia Biunvoca . . . . . . . . . .
1.1.4 Conjuntos Equivalentes . . . . . . . . . . . .
1.2 Nmero Natural . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.1 Associao de Elementos e Smbolos . . . . .
1.3 Numerao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.1 Diviso da Numerao . . . . . . . . . . . . .
1.3.2 Sistema de Numerao . . . . . . . . . . . . .
1.3.3 Base de um Sistema de Numerao . . . . . .
1.3.4 Ordem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.5 Classe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4 Princpios da Numerao para uma Base
Qualquer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.1 Primeiro Princpio: da numerao falada . . .
1.4.2 Segundo Princpio: da numerao escrita . .
1.5 Numerao Decimal . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5.1 Sistema de Numerao Decimal . . . . . . . .
1.5.2 Princpios da Numerao Decimal . . . . . .
1.5.3 Classes e Ordens . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5.4 Formao e Leitura dos Nmeros Polidgitos
1.6 Numerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.6.1 Numerais Cardinais e Numerais Ordinais . .
1.6.2 Leitura dos Numerais . . . . . . . . . . . . .
1.6.3 Valores Posicionais dos Algarismos . . . . . .
1.6.4 Propriedades . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
1
2
2
3
3
3
4
4
4
4
5
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
6
6
6
6
6
6
7
8
9
9
9
10
10
iii
i
i
i
i Main
2010/9/15
page x
Sumrio
e
.
.
.
.
.
.
.
.
Ordem
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
12 Razes e Propores
12.1 Razo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.1.1 Notao . . . . . . . . . . . . . . . .
12.1.2 Exerccios de Fixao . . . . . . . .
12.2 Escala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.1 Notao . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.2 Exerccios Propostos . . . . . . . . .
12.3 Razes Iguais . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4 Proporo . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.1 Proporo Aritmtica . . . . . . . .
12.4.2 Proporo Geomtrica . . . . . . . .
12.5 Proporo Contnua . . . . . . . . . . . . .
12.6 Estudo das Propores com Quatro Termos
12.6.1 Proporo Aritmtica . . . . . . . .
12.6.2 Propriedade Fundamental . . . . . .
12.6.3 Proporo Geomtrica . . . . . . . .
12.6.4 Propriedade Fundamental . . . . . .
12.7 Terminologias . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.1 Demonstraes . . . . . . . . . . . .
12.8 Exerccios Resolvidos . . . . . . . . . . . . .
12.8.1 Exerccios Propostos . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
256
256
257
257
257
257
257
257
257
258
258
258
258
258
258
260
de
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
Grandeza
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
267
267
267
268
268
269
271
272
273
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
275
275
275
276
276
276
276
277
278
278
278
278
278
278
279
279
279
279
280
280
281
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
i
i
i Main
2010/9/15
page xi
xi
Sumrio
12.9 Proporo Contnua com Quatro Termos
12.10Mdia Diferencial . . . . . . . . . . . . .
12.11Mdia Proporcional . . . . . . . . . . . .
12.12Terceira Proporcional . . . . . . . . . .
12.13Quarta Proporcional . . . . . . . . . . .
12.14Relaes entre Grandezas . . . . . . . .
12.15Exerccios Propostos . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
287
288
288
288
289
289
289
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
291
291
292
293
293
294
295
298
299
14 Mdias
14.1 Introduo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2 Mdias Simples . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2.1 Mdia Aritmtica Simples (Ma.s ) . . . . . . . .
14.2.2 Mdia Geomtrica Simples (Mg.s ) . . . . . . . .
14.2.3 Mdia Harmnica Simples (Mh.s ) . . . . . . . .
14.2.4 Relao entre as mdias simples de dois nmeros
14.3 Mdias Ponderadas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.1 Mdia Aritmtica Ponderada (Ma.p ) . . . . . . .
14.3.2 Mdia Geomtrica Ponderada (Mg.p ) . . . . . .
14.3.3 Mdia Harmnica Ponderada (Mh.p ) . . . . . . .
14.4 Tpicos Complementares . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.4.1 Mdia e Extrema Razo . . . . . . . . . . . . . .
14.4.2 Nmero de Ouro . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.4.3 Sequncia de Fibonacci . . . . . . . . . . . . . .
14.4.4 O Nmero de Ouro e a Sequncia de Fibonacci .
14.5 Exerccios Resolvidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.6 Exerccios Propostos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
301
301
301
301
301
302
302
302
303
303
303
303
303
304
304
304
304
307
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
313
313
313
313
313
314
315
315
315
316
317
i
i
i Main
2010/9/15
page xii
Sumrio
xii
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
317
318
320
320
321
321
16 Regra de Trs
16.1 Conceito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.2 Anlise e Resolues Tericas com Regra de
16.3 Exerccios Resolvidos . . . . . . . . . . . . .
16.4 Regra Conjunta . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5 Exerccios Propostos . . . . . . . . . . . . .
. . .
Trs
. . .
. . .
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
323
323
324
325
329
329
17 Porcentagem e Misturas
17.1 Porcentagem . . . . . . . .
17.2 Principal . . . . . . . . . . .
17.3 Taxa . . . . . . . . . . . . .
17.3.1 Taxa Centesimal (ou
17.3.2 Taxa Milesimal . . .
17.4 Notaes . . . . . . . . . . .
17.5 Frmula da Porcentagem .
17.6 Exerccios Resolvidos . . . .
17.7 Exerccios Propostos . . . .
17.8 Misturas e Soluo . . . . .
17.9 Exerccios Resolvidos . . . .
17.10Exerccios Propostos . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
335
335
335
335
335
335
336
336
336
337
342
343
349
de Venda
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
355
355
355
356
356
356
357
19 Juros Simples
19.1 Juro . . . . . . . . . . . . . . .
19.2 Frmula do Juro ao Ano (ja.a )
19.3 Frmula do Juro ao Ms (ja.m )
19.4 Frmula do Juro ao Dia (ja.d )
19.5 Montante . . . . . . . . . . . .
19.6 Taxa Mdia . . . . . . . . . . .
19.7 Exerccios Resolvidos . . . . . .
19.8 Exerccios Propostos . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
359
359
359
360
360
360
361
362
364
20 Miscelnea
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
Percentual)
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
367
i
i
i Main
2010/9/15
page iv
Sumrio
1.6.5
1.7
1.8
iv
. . . . . . . .
. . . . . . . .
11
12
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
13
13
16
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
19
19
19
20
20
20
21
21
21
22
23
24
27
27
28
28
28
29
30
31
32
32
32
33
33
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
35
36
44
48
48
48
48
49
50
51
51
. . . . . . .
. . . . . . .
52
52
i
i
i Main
2010/9/15
page v
Sumrio
2.8
2.9
2.10
2.11
2.12
2.13
3 Numerao No Decimal
3.1 Terminologia das Bases e Smbolos . .
3.1.1 Proposio . . . . . . . . . . .
3.2 Princpios . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1 Princpio da Numerao Falada
3.3 Representao nas Bases no Decimais
3.3.1 Notaes . . . . . . . . . . . .
3.3.2 Leitura . . . . . . . . . . . . .
3.4 Mudanas de Base . . . . . . . . . . .
3.5 Operaes . . . . . . . . . . . . . . . .
3.6 Propriedades . . . . . . . . . . . . . .
3.7 Tpico Complementar - Sistema de
Numerao Romana . . . . . . . . . .
3.7.1 Introduo . . . . . . . . . . .
3.7.2 Regras Principais . . . . . . . .
3.8 Exerccios Resolvidos . . . . . . . . . .
3.9 Exerccios Propostos . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
52
52
54
55
57
57
57
58
59
60
60
61
61
68
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
73
74
74
74
74
75
75
75
77
81
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
81
81
81
82
85
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
93
93
93
94
94
94
95
95
96
97
97
98
98
98
99
i
i
i Main
2010/9/15
page vi
Sumrio
vi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
100
100
103
103
105
106
106
107
108
109
110
110
110
110
112
112
113
113
113
113
113
114
114
114
115
116
117
117
118
123
127
127
127
128
129
131
131
138
138
139
140
i
i
i Main
2010/9/15
page vii
vii
Sumrio
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
140
140
140
141
145
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
153
153
153
154
155
157
157
160
161
162
164
166
7 Nmeros Fracionrios
7.1 Frao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.1.1 Representao das Fraes . . . . . .
7.1.2 Leitura das Fraes . . . . . . . . .
7.2 Classificao das Fraes . . . . . . . . . . .
7.2.1 Fraes Homogneas . . . . . . . . .
7.2.2 Fraes Heterogneas . . . . . . . .
7.2.3 Fraes Decimais . . . . . . . . . . .
7.2.4 Fraes Ordinrias . . . . . . . . . .
7.2.5 Fraes Prprias . . . . . . . . . . .
7.2.6 Fraes Imprprias . . . . . . . . . .
7.2.7 Fraes Aparentes . . . . . . . . . .
7.3 Propriedades das Fraes . . . . . . . . . .
7.4 Fraes Equivalentes . . . . . . . . . . . . .
7.5 Simplificao de Fraes . . . . . . . . . . .
7.6 Frao(es) Irredutvel(eis) . . . . . . . . .
7.7 Reduo de Fraes ao Menor Denominador
7.8 Operaes com Fraes . . . . . . . . . . .
7.8.1 Adio e Subtrao . . . . . . . . . .
7.8.2 Multiplicao . . . . . . . . . . . . .
7.8.3 Diviso . . . . . . . . . . . . . . . .
7.8.4 Potenciao . . . . . . . . . . . . . .
7.9 Tipos de fraes . . . . . . . . . . . . . . .
7.9.1 Frao Complementar . . . . . . . .
7.9.2 Frao de Frao(es) . . . . . . . .
7.9.3 Nmeros Mistos . . . . . . . . . . .
7.10 Transformaes . . . . . . . . . . . . . . . .
7.11 Expresses Fracionrias . . . . . . . . . . .
7.12 Comparao de Fraes . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
173
173
173
174
174
174
174
175
175
175
175
175
175
176
176
177
177
177
177
179
180
181
182
182
182
182
182
183
183
5.5
5.6
. . . . . . .
. . . . . . .
Matemtica
. . . . . . .
. . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
Comum
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
i
i
i Main
2010/9/15
page viii
Sumrio
7.13
7.14
7.15
7.16
7.17
7.18
7.19
viii
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
184
184
184
186
187
188
197
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
203
203
204
204
205
205
205
206
207
207
208
208
209
209
210
210
210
210
210
213
214
215
218
220
222
222
222
223
223
224
. 224
. 227
. 229
i
i
i Main
2010/9/15
page ix
ix
Sumrio
9 Radiciao
9.1 Radiciao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1.1 Notao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2 Raiz Quadrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2.1 Raiz Quadrada Exata de um Nmero Natural N . . . . . . . .
9.2.2 Raiz Quadrada de um Nmero Natural N com
Aproximao de uma unidade por falta . . . . . . . . . . . . .
9.3 Raiz Quadrada de Fraes Ordinrias . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.4 Raiz Quadrada de Nmeros Decimais . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5 Raiz Quadrada de um Nmero Natural N com uma Aproximao Fracionria de Unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.6 Exerccios Complementares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.7 Exerccios Propostos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.8 Raiz Cbica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.8.1 Raiz Cbica Exata de um Nmero Natural N . . . . . . . . . .
9.8.2 Extrao da Raiz Cbica de um Nmero Natural N com Aproximao de uma Unidade por falta . . . . . . . . . . . . . . . .
9.9 Raiz Cbica de Fraes Ordinrias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.10 Raiz Cbica de Nmeros Decimais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.11 Extrao da Raiz Cbica de um Nmero N com uma Aproximao
n/d de Unidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.12 Exerccio Complementar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.13 Exerccios Propostos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235
235
235
236
236
251
251
251
251
251
252
252
252
252
252
253
253
253
253
253
253
254
254
255
255
255
256
256
256
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
236
239
240
240
241
242
245
245
245
247
247
248
249
250
i
i
i Main
2010/9/15
page 11
11
Captulo 1: Numerao
4a De 1 at 10n , exclusive, qualquer algarismo significativo aparece n 10n1
vezes em todas as ordens8 , nas 1a , 2a , 3a , . . . n-sima ordens.
5a De 0 at 10n , exclusive, qualquer algarismo aparece 10n1 vezes em cada
ordem
1.6.5
2
Q = [(a 0) + 1] |{z}
1 ou Q = a algarismos
..
zero
.
2o ) De 1 at ab, teremos:
00
01
02
..
| {z }
10
11 zeros
11
..
ab
3o ) De 1 at abc, teremos:
000
001
002
|
{z
}
.
111 zeros
009
ou
010
..
abc
4o ) De 1 at abcd, teremos:
i
i
i Main
2010/9/15
page 14
14
3.829 + 1.107
4.936
=
= 1.234
4
4
15.000 + 1.107
16.107
=
4
4
16.107 | 4
010
4.026
27
3
V-se que o ltimo nmero deveria ser o 4.026, mas como o resto igual a
3, indica-nos que existem apenas trs algarismos(4, 0 e 2) para compormos o
prximo nmero, que um nmero de quatro algarismos, portanto, o prximo
nmero ser o 402 e o ltimo algarismo escrito, como vemos, o 2.
7. (CN) Determinar o nmero de 7s que existem na sucesso dos nmeros naturais, de 1 at 2.850.
1a Resoluo:
2.850 285 dezenas o 7 aparece 285 vezes na 1a ordem;
10 15.000
i
i
i Main
2010/9/15
page 18
(b) 550
(c) 555
18
(d) 665
(e) 1.605
49) Um pintor recebeu R $65, 35 para numerar seguidamente de 48 em diante, inclusive, todas as cadeiras de um auditrio. Sabendo que esse servio foi pago
razo de R$0, 05 por algarismo, calcule o nmero de cadeiras trabalhadas.
50) Quantos nmeros entre 70 e 80 possuem mais dezenas do que unidades?
51) Qual o 200o nmero da sequncia 1, 1, 1, 2, 1, 3, 1, 4, 1, 5, . . . ?
52) Quantas pginas tem um livro, sabendo-se que nas 100 ltimas pginas foram
escritos 271 algarismos?
53) Um aluno escreveu, em ordem crescente, todos os nmeros naturais, de 1 at
2.004. Qual o dgito central deste nmero?
54) Generalize, em N, a expresso que permite-nos determinar o nmero de algarismos necessrios para escrevermos todos os nmeros de:
(a) n algarismos, a partir de 1;
(b) 31
(c) 32
(d) 33
(e) Nenhuma
Respostas
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
78 e 789
8
2.331
590
4a
10
589 e 117
Meia e 3a
215
Cem
56.789; 5.678 e 1.135
4.304.093
Dezenas de trilhes
8e3
730
53
306
270
12.000
20. 10.000
21. a)594 b)4.889
c)55.129
22. 3.000.000.005.000.002
23. 499
24. 36.005
25. 6
26. a)234
b)1.499
c) 13.247
27. 987
28. 42 e 84
29. 4
30. 2.226
31. 280
32. 278
33. 9.265
34. 3.978
35. 142
36. 10, 100, . . . , 10n1
37. 99, 999, . . . , 10n 1
38. 900
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
90.000
4.000
1.107
281
1.854
762
550
2.844
321
e
453
6
7
170
1
a)9 n 10n1
b)9(1+2101 +3
102 + +n10n1 )
55. c
56. 9 10n1
57. 13
i
i
i Main
2010/9/15
page 30
30
3. Numa multiplicao de dois fatores, uma pessoa trocou a ordem dos algarismos do multiplicador que era 43, pondo em seu lugar o 34. Sabendo-se que
o produto, aps a inverso, ficou 99 unidades inferiores ao produto primitivo,
determinar o multiplicando.
Resoluo:
Seja a o multiplicando, ento:
4.
5.
6.
7.
(I)
(II)
2.4.6
1a
a 43 = p . . .
a 34 = p 99 . . .
Proposies
3a
i
i
i Main
2010/9/15
page 52
2.7.8
52
ou
algarismos
2.7.9
2.7.10
Nmero Palndromo
2.7.11
Exerccios Resolvidos
i
i
i Main
2010/9/15
page 66
66
Da vem,
2Si = 2n2
Portanto
Si = n2
18. Calcular a soma S gerada por 12 + 22 + 32 + + n2 .
Resoluo:
Observe a identidade (x + 1)3 1 = x3 + 3x2 + 3x, onde x = 1, 2, 3, . . . , n 1, n
Supondo
x = 1 23 1 = 13 + 3 12 + 3 1
x = 2 33 1 = 23 + 3 22 + 3 2
x = 3 43 1 = 33 + 3 32 + 3 3
..
..
..
.
.
.
x = n 1 n3 1 = (n 1)3 + 3(n 1)2 + 3 (n 1)
x = n (n + 1)3 1 = n3 + 3n2 + 3n
Somando-se
as igualdades
anteriores,membro
a membro, teremos:
23 1 + 33 1 + 43 1 + + n3 1 + (n + 1)3 1
= 13 + 23 + 33 + + (n 1)3 + n3 + 3(12 + 22 + 32 + + (n 1)2 + n2 ) +
3 [1 + 2 + 3 + + (n 1) + n]
com efeito
3n(n + 1)
(n + 1)3 1 + 1 + 1 + + 1 = 1 + 3S +
|
{z
}
2
n
parcelas
2(n + 1) 2n = 2 + 6S + 3n(n + 1)
2(n + 1)3 2(n + 1) 3n(n + 1) = 6S
(n + 1) 2(n + 1)2 2 3n = 6S
(n + 1)(2n2 + 4n + 2 2 3n) = 6S
6S = (n + 1)(2n2 + n)
n(n + 1)(2n + 1)
S=
6
19. Calcular a soma S dos cubos dos n primeiros nmeros naturais a partir de 1.
Resoluo:
Seja S = 13 + 23 + 33 + + (n 1)3 + n3
Notemos que:
(S1 )2 = 13
(S2 )2 (S1 )2 = 23
(S3 )2 (S2 )2 = 33
..
..
..
.
.
.
2
(Sn ) (Sn1 )2 = n3
Somando membro a membro, teremos:
S = 13 + 23 + 33 + + n3 = (Sn )2
S = 13 + 23 + 33 + + n3 = (1 + 2 + 3 + + n)2 , em outros termos,
2
n(n + 1)
S = 13 + 23 + 33 + + n 3 =
2
20. Multiplicando-se um nmero N por 1.010 e somando 1 ao produto, obtemos
um quadrado perfeito. Determine N.
Resoluo:
i
i
i Main
2010/9/15
page 84
84
= bb+1 N = b (b + 1)0
=b
= (b + 1)1 1
= bbb+1 N = b (b + 1)1 + b
= b2 + 2b
= (b + 1)2 1
= bbbb+1 N= b (b + 1)2 + b (b + 1)1 + b (b + 1)0
= b3 + 3b2 + 3b
= (b + 1)3 1
alg.
z }| {
Por extenso, para N = bbb . . . bb+1 , teremos N = (b + 1) 1
9. Calcular, na base 10, os seguintes nmeros:
(a) 333(4)
(b) 2222(3)
alg.
z }| {
(c) 777 . . . 7 (8)
Resoluo:
(a) 333(4) = 43 1 = 64 1 = 63
(b) 2222(3) = 34 1 = 81 1 = 80
alg.
z }| {
(c) 777 . . . 7 (8) = 8 1 = 23 1
10. Determinar o algarismo das unidades do quociente gerado pela diviso de
100 alg.
z }| {
333 . . . 3 (4) por |111{z
. . . 1} (2) , quando o mesmo for escrito no sistema decimal.
100 alg.
Resoluo:
100 alg.
z }| {
333 . . . 3 (4)
4100 1
(2100 )2 12
(2100 + 1)(2100 1)
= 100
=
=
= 2100 + 1
100
100 1
111
.
.
.
1
2
1
2
1
2
(2)
| {z }
100 alg.
21 = 2
22 = 4
23 = 8
..
.
i
i
i Main
2010/9/15
page 121
121
i
i
i Main
2010/9/15
page 128
5.1.2
128
Congruncia
Propriedades
i
i
i Main
2010/9/15
page 139
139
Captulo 5: Divisibilidade
10 = 11 + 1, portanto ...
+ 1) + wx (11
+ 1) + yz
N = + uv (11
+ uv + wx 11
+ yz
N = + uv 11
+ + uv + wx + yz
N = ( + uv + wx) 11
N = 11 + + uv + wx + yz
Dividindo-se os dois membros por 11 e aplicando o T.F.D, conclui-se que:
N + uv + wx + yz" (mod. 11) . . . Q.E.D
Corolrio: O resto da diviso de um nmero por 11 o mesmo que o da soma de
todas as classes de duas em duas ordens, a partir da direita, dividida por 11.
Ex.: Verificar se cada um dos nmeros 74.918.185.936, 6.432.178 e 84.937.052 divisvel por 11. Caso no seja, determinar o resto.
a) 74.918.185.936
Separando de duas em duas ordens da direita para a esquerda tem-se,
7.49.18.18.59.36, cuja soma igual a
36 + 59 + 18 + 18 + 49 + 7 = 187 e que dividida por 11 deixa resto igual a 0.
Obs.: 187(87 + 1 = 88 11 resto 0)
b) 6.432.178
Analogamente, tem-se 6.43.21.78 cuja soma 78 + 21 + 43 + 6 = 148, que dividida
por 11 deixa resto 5.
Obs.: 148 (48 + 1 = 49) 11 resto5
c) 84.937.052
Da mesma forma, 84.93.70.52, cuja soma 52 + 70 + 93 + 84 = 299, que dividida
por 11 deixa resto 2.
Obs.: 299 (99 + 2 = 101) , 101 (01 + 1 = 2 11 resto2)
Obs.: O critrio de divisibilidade por 11 tambm pode ser aplicado aos de 33 ou 99.
5.3.4
i
i
i Main
2010/9/15
page 140
140
578 + |{z}
435 = 1.013
|{z}
| {z }
n.f,2
n.f,3
n.f,5
n.f,1
n.f,6+y
81 = 6+y y = 2
5.4
Induo
5.4.1
Induo Emprica
5.4.2
Induo Matemtica
5.4.3
i
i
i Main
2010/9/15
page 142
5.
6.
7.
8.
9.
142
i
i
i Main
2010/9/15
page 157
6.1.4
...
A r1 = q 2 ; q 2 r1 = P 2
...
r1 r2 = q 3 ; q 3 r2 = P 3
...
P3
r3
..
.
rn1 ) rn2 (qn
Pn
rn
Observaes
Primeira: Se rn = 0, ento, o m.d.c de A e B igual a rn1 ;
Segunda: Se rn = 1, ento, o m.d.c de A e B igual a 1.
6.1.5
Exerccios Resolvidos
60 36
60 36 24
24
24
1
1
1
1
2
60 36 24
60 36 24 12
mdc(60; 36) = 12.
24 12
24 12
0
2. Na determinao do mdc de dois nmeros A e B, atravs do algoritmo de Euclides, encontraram-se trs quocientes, sendo os mesmos os menores possveis.
Calcular A e B, sabendo-se que o mdc igual a 7.
Resoluo:
Se os quocientes so os menores possveis, podemos afirmar que so 1; 1 e 2,
respectivamente. Logo, tem-se:
1
1
2
B
7
a) A
i
i
i Main
2010/9/15
page 179
179
..
.
..
.
A
C
E
A
C
E
(I)
B
D
F
m/q1
m/q2
m/q3
A
C
E
A q1
C q2
A q1
C q2
4o )
B
D
F
B q1
D q2
m
m
3o )
(II)
B
D
F
m/q1
m/q2
m/q3
m
m
E q3
m
=
. . . Q.E.D
B
D
F
m
12 : 3 = 4
2
1
Ex.: + , mmc (3, 4) = 12
3
4
12 : 4 = 3
1
11
2
+
=
.
1o )
3/4
4/3
12
24
13
8+3
11
2o )
+
=
=
.
12
12
12
12
7.8.2
Multiplicao
Regra:
Para multiplicarmos duas ou mais fraes, basta multiplicarmos os numeradores
e os denominadores entre si.
Seja a multiplicao
Fazendo:
A
C
E
B
D
F
A
= Q1 B Q1 = A ..... (I)
B
C
= Q2 D Q2 = C ..... (II)
D
E
= Q3 F Q3 = E ..... (III)
F
..
..
..
.
.
.
Multiplicando-se, membro a membro, (I), (II), (III), ... , teremos:
(B Q1 ) (D Q2 ) (F Q3 ) = A C E
B D F Q1 Q2 Q3 = A C E
Dividindo-se os dois membros por B D F . . . , teremos:
i
i
i Main
2010/9/15
page 187
187
A (n + 1) + B n
1
=
ou ainda,
n (n + 1)
n (n + 1)
1
(A + B) n + A
=
n (n + 1)
n (n + 1)
Os antecedentes da proporo supra, podem ser expressos atravs da seguinte identidade3 .
0 n = (A + B) n + A
Para que a mesma seja verdadeira, devemos ter: A = 1 e A + B = 0 B = 1.
1
1
1
=
.
Da,
n (n + 1)
n
n+1
1
1
1
1
De onde se deduz que:
=
=
6
23
2
| {z 3}
Fr. parciais
7.17
Adio Telescpica
.
+
98
99
99
100
1
99
Aps o cancelamento telescpico, teremos: 1
=
100
100
Ex.: Seja efetuar: 1 2 + 2 3 + 3 4 + + 98 99 + 99 100.
1
1
Observe que k (k + 1) = k (k + 1) (k + 2) (k 1) k (k + 1).
3
3
1
1
1 2 = 1 2 3 0 1 2.
3
3
1
1
23 = 234 123
3
3
1
1
34 = 345 234
3
3
..
..
..
.
.
.
3 Identidade uma igualdade que permanece verdadeira para quaisquer que sejam os valores das variveis que nela apaream, isto para fazer distino com igualdade matemtica, que
verdadeira apenas sob condies mais particulares. O smbolo normalmente utilizado
para indicar uma identidade matemtica
i
i
i Main
2010/9/15
page 192
192
Resoluo:
1
, n = 1, 2, 3, . . . , k, teremos:
n (n + 1)
1
1
1
para n = 1,
=
12
1
2
1
1
1
para n = 2,
=
23
2
3
1
1
1
para n = 3,
=
34
3
4
..
.
Fazendo em
1
1
1
=
n (n + 1)
k
k+1
Somando membro a membro, teremos:
1
1
1
1
1
k
+
+
+ +
=1
=
12
23
34
n (n + 1)
k+1
k+1
k+11
k
1
=
=
S=1
k+1
k+1
k+1
Como n = k, teremos:
para n = k,
S=
n
n+1
2
1
1
=
(2n + 1)(2n + 3)
2n + 1
2n + 3
Resoluo:
2
1
=2
(2n + 1)(2n + 3)
(2n + 1)(2n + 3)
1
A
B
. . . (I)
(2n + 1)(2n + 3)
2n + 1
2n + 3
1
A (2n + 3) B (2n + 1)
(2n + 1)(2n + 3)
(2n + 1)(2n + 3)
(2A 2B) n + 3A B
(2n + 1)(2n + 3)
0 n + 1 = (2A 2B) n + 3A B.
1
2
Substituindo A e B em (I),
teremos:
1
1
2
2
2
= 2
(2n + 1)(2n + 3)
2n + 1
2n + 3
2
1
1
=
. . . Q.E.D
(2n + 1)(2n + 3)
2n + 1
2n + 3
13. Calcular a soma (S) gerada por:
1
1
1
1
+
+
+ +
3
35
57
(2n + 1)(2n + 3)
i
i
i Main
2010/9/15
page 220
4 2 20
Ex.: Estimar o nmero de algarismos gerado pelas fraes ,
,
9 11 42
4
4
a)
= 2 (9) = 321 (3 1) = 6
9
3
8.16
Teorema: 1
n
Se uma frao irredutvel
gerar uma dzima peridica simples, a quantidade de
d
algarismos do perodo (p) igual ao expoente da menor potncia de 10 que dividida
pelo denominador (d), gere resto 1.
Demonstrao:
10p | d , ento 10p = d q + 1 ........ (I)
1 q
De (I) podemos escrever que: 10p 1 = d q
n
nq
A frao
equivalente a
d
dq
Substituindo n q pelo produto P e d q por 10p 1, teremos:
n
P
= p
d
10 1
Como o denominador tem p nove(s), o perodo ter, consequentemente, p algarismos,
Q.E.D.
Teorema: 2
n
gerar uma dzima peridica composta, a quantidade
Se uma frao irredutvel
d
de algarismos do perodo igual ao expoente da menor potncia de 10, que dividida
pelo denominador d (obtido aps a excluso do mesmo, do(s) fator(es) 2 e/ou 5
ou 2 5 ) gere resto 1.
Demonstrao:
Seja d o valor do denominador, quando elidirmos do mesmo o(s) fator(es) 2 e/ou
5 ou 2 5 .
i
i
i Main
2010/9/15
page 243
243
Captulo 9: Radiciao
3
2
(b) 2
(d) 3
(e) 1
(c)
2
2
q
(a) q 3 + 2 + 3 2
p
(b)
6 + 6 + 6 + ...
r
q
p
7 + 1 + 7 + 1...
(c)
s
2+
p
p
(d) p 5 + 2 6 + 5p 2 6
(e) v17 12 2 + 17 + 12 2
s
u
r
u9
9
9
t
(f)
+
+
+ ...
4
4
4
x+
1
2+
1+
x+
... = 5
1+
1+
1
1 +
18) (N Alpha Theta Invitational) Calcule o valor de:
1+
2+
2+
2 + ... +
2+
2+
2+
2+
3
6+
6+
6+
6+
1
1
2 +
3
6 +
3+
2+
3+
1
2 +
i
i
i Main
2010/9/15
page 249
249
Captulo 9: Radiciao
3
43.700.000
43.700.000
352
43, 7 =
=
= 3, 52
3
3
100
100
1003
3
Resto: 43, 7 3, 52 = 43, 7 43, 61420 = 0, 085.792
r
9.12
Exerccio Complementar
13
13
Calcular o valor de 7 + 5 2
+ 75 2 .
Resoluo:
3
3
7+5 2+ 75 2
3
3
3
3
p= 7+5 2
q= 75 2
S= 7+5 2+ 75 2
ou
S3 = p3 + q3 + 3pq(p + q)
7 + 5 2 = p3 = 7 + 5 2
q
3
Como q = 7 5 2 = q3 = 7 5 2
Como p =
q
3
(9.1)
(9.2)
(9.3)
1o ) p3 + q3 = 14
q
p
p
3
3
2o ) p q = 7 + 5 2 7 5 2 = 3 (7 + 5 2)(7 5 2) = 3 49 50 = 1
Substituindo esses resultados na equao 9.1, e lembrando que S = p + q, teremos:
S3 = 14 + 3(1)S = S3 + 3S 14 = 0
Agora basta resolver essa equao cbica. Como 2 uma de suas razes temos
S3 + 3S 14 = (S 2)(S2 + 2S + 7)
Portanto, (S 2)(S2 + 2S + 7) = 0. Como o termo S2 + 2S + 7 nunca se anula
(calcule o discriminante delta e veja que negativo) a nica soluo real dessa
equao 2.
O inteiro positivo que satisfaz a essa equao soluo, tambm, da expresso
primitiva, ou seja, 2.
i
i
i Main
2010/9/15
page 263
263
25)
26)
27)
28)
29)
30)
31)
32)
i
i
i Main
2010/9/15
page 268
268
11.2
Exerccios Propostos
(d) 3, 316 . . .
(e) 0, 5477
(f) 0, 2449
(g) 8, 15
(h) 7, 2
(i) 2, 050001
(a) 4, 3478
(b) 3, 141516
(c) 2, 236
Respostas
1.
11.3
(f) 0, 2
(d) 2, 45
(g) 8, 2
(e) 2, 64
(a) 2, 4
(h) 7, 2
(b) 60, 7
(i) 2, 1
(c) 2, 9
2.
(g) 8, 4261
(h) 10, 6301
(i) 12, 5299
(a) 4, 35
(f) 5, 20
(g) 8, 43
(d) 3, 3
(b) 3, 14
(h) 10, 63
(e) 0, 5
(c) 2, 24
(i) 12, 53
Notao Cientfica
i
i
i Main
2010/9/15
page 283
283
18) (CN) Sabendo-se que 5xy = 2yz = 8xz, calcule x, y e z, sendo x + y + z = 150.
6
3
9
12
19) (CN) Nas razes
=
=
=
, sabe-se que 3a + b + 2d = 60. Calcule
a
b
c
d
a + b + c + d.
3
15
6
9
20) Sendo
=
= =
e ainda, a b c d = 7.680, calcule a.
a
b
c
d
5
3
7
1
21) Calcule x, y, z e w, sabendo que = = =
e que x + y + z + w = 48.
x
y
z
w
a
b
c
d
e
22) (CN) Sendo = = =
=
, calcule a, b, c, d e e, sendo que b + d = 24.
3
6
9
12
15
x
y
z
23) Calcule x + y + z, sabendo que
=
=
= 3.
y6
z8
x 10
(a) 24
(b) 30
(c) 32
(d) 36
(e) 40
24) Se trs nmeros x, y e z so tais que, (x + y) : (y + z) : (z + x) = 5 : 11 : 12,
x
ento,
:
y
(a) 5 : 8
(b) 6 : 5
(c) 7 : 4
(d) 2 : 1
(e) 3 : 2
25) Se x : y : z = 3 : 2 : 1 e x + y + z = 1, ento, a razo de (1 x) para (1 y) :
(a) 1 : 2
(b) 2 : 3
(c) 3 : 4
(d) 3 : 5
(e) 4 : 5
(b) 25 : 8
(c) 4 : 1
(d) 5 : 2
(e) 1
(b) 6 : 7
(c) 12 : 11
(d) 11 : 12
(e) 15 : 11
(b) 27 : 4
(c) 16 : 3
(d) 12 : 1
(e) 20 : 3
(b) 22, 5
31) Se 2 x = 3 y = 4 z, ento,
(a) 0, 25
(b) 1, 25
32) Se x, y e z Z+ e
(c) 40
(d) 360
(e) 12
(d) 3, 25
(e) 4, 25
x+y+z
igual a:
y
(c) 2, 25
x
y
z
xy+xz+yz
= = , ento,
=
y
z
x
(x + y + z)2
i
i
i Main
2010/9/15
page 304
304
p
AP = AB PB
Substituindo
AP por x, AB por a e PB por a x, teremos:
p
x = a (a x)
Elevando-se os dois membros ao quadrado, tem-se:
x2 = a (a x)
ou
x2 + ax a2 = 0
a a 5
Resolvendo essa equao, temos: x =
2
2, 236, ento x =
0, 618a
Como x > 0 e 5 =
14.4.2
Nmero de Ouro
14.4.3
Sequncia de Fibonacci
14.4.4
14.5
Fk1
1, 618, que o nmero de ouro.
= 1, 618033989 . . . =
Fk2
Exerccios Resolvidos
1. Calcular as mdias aritmtica simples (Ma.s ), geomtrica simples (Mg.s ) e harmnica simples (Mh.s ), entre os nmeros 2 e 3.
Resoluo:
2+3
5
2, 45
Ma.s =
=
= 2, 50
Mg.s = 2 2 3 = 2 6 =
Mh.s =
2
2
223
12
=
= 2, 40
2+3
5
2. Calcular a mdia aritmtica simples dos 100 primeiros nmeros naturais, excluindo
zero.
i
i
i Main
2010/9/15
page 311
311
(b) 7, 0
(c) 7, 4
(d) 6, 0
(e) 6, 4
(b) 0
(c) 20
(d) 10
(e) 20
56) A mdia das idades de um grupo com homens e mulheres 40 anos. Sabe-se que
a mdia de idade das mulheres 35 e a dos homens 50. Ache a razo do nmero
de mulheres para o nmero de homens.
57) Seja S a soma das razes quadradas de dois nmeros inteiros positivos x e y. Qual
a soma das mdias aritmtica e geomtrica deles?
1
1
58) Se a mdia aritmtica de x 2 e x 4 6, ache x.
(W. J Blundon Mathematics Contest - Canad)
59) A mdia harmnica entre dois nmeros 0, 5 e, analogamente, a dos quadrados
deles 0, 2. Ache a mdia harmnica dos cubos desses nmeros.
60) A mdia de um conjunto de seis nmeros aproximadamente 14, 508. Se trs
desses nmeros forem duplicados e os outros trs triplicados, qual a aproximao
centesimal da mdia geomtrica resultante desses seis nmeros?
61) Seja M H(a, b) a mdia harmnica de dois nmeros positivos. Se a + b = 1, qual
o maior valor possvel
para a + M H(a, b)?
62) Multiplicando-se por 2 a mdia geomtrica de dois nmeros inteiros positivos a
e b, obtemos a mdia aritmtica deles. Ache a razo b/a.
63) Na sequncia de inteiros positivos a1 , a2 , a3 , . . . , ak , para 1 i k, o termo ai
o i-simo mpar positivo para i > k, e o termo ai a mdia aritmtica dos termos
anteriores. Ache o valor de a2k .
(a) k2
(b) k
(c) 2k
(d) 0
(e) 2
64) A mdia de um conjunto com sete nmeros primos distintos 27. Qual o maior
desses nmeros?
65) O nmero a a mdia aritmtica de trs nmeros, e b a mdia aritmtica de seus
quadrados. Expresse a mdia aritmtica de seus produtos, dois a dois, em termos
de a e b.
Respostas
1.
2.
15. e
(c) 1, 8
16. e
(a) 12, 5
5. 9
17. M + N
(b) 4, 94
6. 10
18. c
7. 25
19. b
8. d
20. d
9. 6, 25
21. 7
(c) 6, 32
(a) 96
(b) 6
(c) 1, 8
1
(d)
3
(e) 6
3. 1
4.
(b) 4
(a) 3
10. 12, 4
22. c
11. 3
23. 26
12. e
24. c
13. a
25. 51, 25
14. 12
26. 10
i
i
i Main
2010/9/15
page 326
326
8
100
8 250
=
x=
x = 20
x
250
100
Resp.: R$ 20, 00
2. Determinar o nmero de baldes de 40 litros que sero necessrios para construirmos
uma laje cujas dimenses so: 8 metros de comprimento, 5 metros de largura e
0, 07 metros de espessura.
Resoluo:
8 m = 80 dm
5 m = 50 dm
0, 07 m = 0, 7 dm
V = 80 dm 50 dm 0, 7 dm = 2.800 dm3 = 2.800 L, logo, se:
balde(s)
litro(s)
1
40
x
2.800
Balde e litros so grandezas diretamente proporcionais, da:
1
40
=
x = 70
x
2 800
Resp.: 70 baldes
3. Sabe-se que um automvel a 80 km/h percorre certa distncia em 2 horas. Determinar o tempo para ele percorrer essa mesma distncia, se a sua velocidade for
100 km/h.
Resoluo:
Sabe-se que, velocidade e tempo so grandezas inversamente proporcionais, da,
(km/h)
(h)
80
2
100
x
(i)
Tem-se ento:
100
16
2
=
x=
h = 1 h 36 min
x
80
10
i
i
i Main
2010/9/15
page 344
344
p
0, 4L + x
temos: i =
= 20% x = 0, 75L
P
5L + x
5. X litros de uma soluo a 10% so misturados com Y litros de uma soluo a 30%,
e o resultado uma soluo a 15%. Achar a razo Y/X.
Resoluo:
p
10% de X + 30% de Y
= i%, ento,
= 20%.
P
X+Y
Resolvendo essa equao teremos:
Sabemos que
Y
1
=
X
3
(c) y = 2x + 10
(d) 2x y = 10
(e) x + 2y = 10
Resoluo:
Clculo da porcentagem (p) e do principal (P).
p = 3% de xL + 6% de yL + 5% de 10L e P = x + y + 10L.
Como
p
3% x + 6% y + 5%10
= i%
= 4% = x = 2y 10
P
x + y + 10
Resp. a
i
i
i Main
2010/9/15
page 361
361
19.6
Taxa Mdia
Denomina-se taxa mdia IM entre capitais, colocados a juros simples, com taxas e
tempos diferentes, a uma nica taxa segundo a qual esses mesmos capitais, durante os
respectivos tempos, renderiam a mesma soma de juros.
Suponha, para efeito de demonstrao, dois capitais C1 e C2 aplicados s taxas anuais
de i1 % e i2 %, durante os tempos t1 e t2 anos, respectivamente.
C 1 i 1 t1
C 2 i 2 t2
Os juros gerados por esses capitais, sero: j1 =
e j2 =
100
100
C 1 i 1 t1
C 2 i 2 t2
A soma dos juros ser:
+
. . . ... (I)
100
100
Admitamos agora que para esses capitais, fosse fixada uma taxa (i) comum.
C 1 i t1
C 2 i t2
A nova soma ser:
+
. . . ... (II)
100
100
C 1 i t1
C 2 i t2
C 1 i 1 t1
Igualando (II) com (I), teremos:
+
=
+
100
100
100
C 2 i 2 t2
100
Dessa igualdade, podemos afirmar que: C1 i t1 + C2 i t2 = C1 i1 t1 +
C 2 i 2 t2
Para n capitais (C1 , C2 , . . . , Cn ), teremos:
C1 it1 +C2 it2 + +Cn itn = C1 i1 t1 +C2 i2 t2 + +Cn in tn
Colocando-se i em evidncia e fazendo i = IM , teremos:
C 1 i 1 t1 + C 2 i 2 t2 + + C n i n tn
IM =
C 1 t1 + C 2 t2 + + C n tn
Obs.: Se o tempo de aplicao for o mesmo, a expresso depois de simplificada ser:
C 1 i1 + C 2 i2 + + C n in
C1 + C2 + + Cn
i1 + i2 + + in
Obs.: Se os capitais e tempos forem iguais, teremos: IM =
n
Ex.:
1) Uma pessoa colocou um quarto de seu capital a 6%, metade a 3% e o restante a
10%. Determinar a taxa mdia.
Resoluo:
Supondo C o capital dessa pessoa, ento:
C
ser um quarto de seu capital;
4
C
C
C
C
ser a metade e o restante ser C
+
, ou seja,
2
4
2
4
A partir desses dados, teremos:
C
C
C
6% + 3% + 10%
4
2
4
im % =
C
im % = 5, 5%
2) Trs capitais foram postos a render juros: o primeiro de R$2.000, 00, a 5% durante
20 dias; o segundo de R$3.500, 00, a 6%, em 1 ms e meio, e o terceiro de R$1.000, 00,
a 3%, em 5 meses. Achar a taxa mdia para esses capitais.
Resoluo:
(2.000 5 20 + 3.500 6 45 + 1.000 3 150)
347.500
IM =
=
(2.000 20 + 3.500 45 + 1.000 450)
1.595.000
i
i
i Main
2010/9/15
page 427
427
(b) 28
(c) 42
(d) 48
(e) 82
(e) n2 + n + 2
(c) 2 + 2n
(d) 4n2
(b) 8
(c) 9
(d) 11
(e) 12
a
1 b
1
ba
565) MXICO - Se
= e
= , ento,
:
b
9 c
3
cb
25
4
4
3
7
(b)
(c)
(d)
(e)
(a)
12
8
1
9
10
566) MXICO - Um barco recolhe 30 nufragos numa ilha. Como resultado, os alimentos
do barco que eram suficientes para 60 dias, agora sero suficientes para 50 dias.
Quantas pessoas havia no barco antes dele chegar ilha?
(a) 15
(b) 40
(c) 110
(d) 140
(e) 150
2
n
11
567) MXICO - Quantos inteiros n satisfazem desigualdade:
<
<
?
5
17
13
(a) 6
(b) 10
(c) 8
(d) nenhum
568) CANAD - Qual o dgito das unidades de 31.001 71.002 131.003 ?
(a) 45
569)
570)
571)
572)
573)
574)
(b) 49
(c) 50
(d) 54
(e) 55
(2 (2 3))
CANAD - Se a b = a , ento
igual a:
((2 3) 2)
1
1
(b) 4
(c) 1
(d) 64
(a)
(e)
4
64
ARGENTINA - O nmero A est formado por 666 dgitos iguais a 3 isto ,
333 . . . 333 e o nmero B est formado por 666 dgitos iguais a 6. Quantos dgitos
tm o produto gerado por A B?
ARGENTINA - Ache os trs ltimos dgitos da direita do nmero 1997 .
BULGRIA - Ache dois nmeros primos p e q tais que, p2 + 3pq + q2 seja um
quadrado perfeito.
ESPANHA - Ache os quatro ltimos dgitos de 32.004 .
CATALUNHA - Qual o ltimo dgito da soma 1.9992.000 + 2.0002.001 ?
b
18 dgitos
z }| {
999...999
575) CATALUNHA - O valor de
1 :
999.999.999
(a) 99
(c) 910
(b) 99 1
(d) 109
(e) 1010
(b) 2
(c) 5
(d) 6
2
(e) 8
4
i
i
i Main
2010/9/15
page 437
437
Respostas
70. b
36. 220
71. d
1. d
37. c
2. a
38. e
73. 30%
3. c
39. c
74. d
4. b
40. b
75. R$ 5.096, 00
5. c
41. a
6. b
42. 2E9
7. e
43. e
8. d
44. 150
9. b
45.
76. b
77. 8 L
78. b
79. 2 dm
80. 53
(a) 4
10. c
81.
(b) 27
5
14
82. 17, 5 h
11. c
46. 9h/d
12. d
47. 2%
13. e
84. 20
48. 111(4)
85. 10 h 30 min
14. d
49. 36
86. b
15. a
50. 45 L
87. b
16. c
51. 12, 18 e 24
88. a
83. 70
17. a
52.
18. d
53. b
90. c
19. e
54. a
91. d
20. e
55. b
92. d
21. e
93. a
75
4
89. a
804
5
94. d
42
95. e
22. a
57.
23. c
58. a
24. e
59. c
25. e
60. 35
8
26. d
27. 1.963
62.
28. e
63. 20.080
29. c
101. 57
64. 6, 3 t
102. F
30. b
65. 2, 5 L
103. b
31. e
66. 12
104. d
32. c
67. 1, 25 cm
33. a
68. 14 m e 12 m
34. d
69. b
96. a
97. d
98. b
99. R$ 6, 00
100. (yxz)6
105. c
2
106. a
107. a
i
i