FAR MUND T THUHET PR TRANSMETIMIN E POLITIKS MONETARE N SHQIPRI? A SHT (AKOMA) KURSI I KMBIMIT KANALI KRYESOR?

Marga Peeters*

ABSTRAKT Duket se ekziston nj perceptim i prgjithshm q kanali i kursit t kmbimit sht kanali m i rndsishm n procesin e transmetimit t politiks monetare n Shqipri. N kt rast, ky perceptim analizohet n dritn e marrdhnieve alternative n kt ekonomi n zhvillim. Diskutimi mbi kanalet e transmetimit n ekonomin shqiptare ndiqet nga nj studim i lidhjeve makroekonomike dhe pragmatike ekonometrike, duke kuantifikuar efikasitetin e politiks monetare. Rezultatet tregojn se dollari ka humbur rndsin e tij n procesin e transmetimit t politiks monetare n favor t euros. Ka dhe plot shenja t tjera q tregojn se kanali i kursit t kmbimit i ka humbur rndsin e tij si i till n favor t kanaleve t tjera, si pr shembull kanali i kredis dhe m shum kanali i pagave.

1. HYRJE Gjat 15 viteve t fundit, Shqipria u transformua nga nj ekonomi e mbyllur dhe e rregulluar n nj ekonomi t hapur tregu. Ekonomia e mori veten shum shpejt nga kriza e rnd e viteve 1997-1998, q u shkaktua nga skemat piramidale. Por, edhe m par Shqipria ka treguar fleksibilitetin e saj, pas ndrrimit t regjimit qeveriss n
227

fillim t viteve 90. N at koh, ajo kaloi shum shpejt n nj rrug t qndrueshme n kushtet e rritjes ekonomike dhe inflacionit, me nj shpejtsi m t lart se t do vendi tjetr n periudh tranzicioni. Kto jan faktet sipas t dhnave.1 Prve ksaj, dihet q ekonomia n ditt tona pson ndryshime t rndsishme. Tregjet e mallrave dhe t shrbimeve jan n zhvillim e sipr, ka nj rritje t besueshmris s konsumatorit dhe t biznesit, pas krizs pothuajse t freskt t viteve 1997-98 dhe tregu i kredis sht duke u prmirsuar. Sektori bankar prmirsohet ngadal, por n mnyr t qndrueshme, ndrsa ekonomia cash reduktohet m tej dhe pagesat sa vjen e m shum bhen n nj linj me sistemet moderne t pagesave n ekonomit e tjera. Si pasoj e gjith ktyre ndryshimeve, gjithashtu kan ndryshuar vazhdimisht edhe kanalet e transmetimit. Nga pikpamja e ekonomis q rritet fuqishm dhe shpejt, kuantifikimi i efekteve t shokeve makroekonomike n ekonomin shqiptare sht i rndsishm. Megjithat, ky kuantifikim sht edhe m i rndsishm pr qllimin e politiks. Shum njerz n tregje si dhe politikbrsit argumentojn se kanali i kursit t kmbimit sht kanali m i fuqishm i transmetimit n Shqipri. Luhatjet n kursin e kmbimit ndikojn drejtprdrejt zgjedhjet pr depozitat n lek ose n valut. N mnyr indirekte, nprmjet importeve dhe eksporteve t mallrave, ato ndikojn rritjen ekonomike dhe inflacionin. Nga nj studim mbi transmetimin e politiks monetare n Shqipri, kryer nga Muo, Sanfey dhe Tai (2004), mund t arrihet pa dyshim n konkluzionin se kursi i kmbimit nuk sht m kanali m i rndsishm, gjat periudhs 2000-2003. Ky studim analizon m tej detajet e procesit t transmetimit t politiks monetare2. Ne argumentojm se s bashku me kanalin e kursit t kmbimit, kanalet e depozitave, t kredive dhe kanali i pagave gjithashtu, kan ndryshuar gjat viteve t fundit. Nse kto kanalet e tjera zhvillohen m shum dhe fitojn influenc t mjaftueshme, ato mund t bhen po aq t rndsishme sa kanali i kursit t kmbimit. Ktu ne duam t testojm hipotezn se kursi i kmbimit sht kanali m i rndsishm i transmetimit gjat procesit t politiks monetare. Kujtojm se marrdhniet midis faktorve kritik mund t jen vazhdimisht n ndryshim aq sa ato bhen m komplekse dhe t
228

forta, ndrsa ekonomia shndrrohet n nj ekonomi tregu plotsisht t lir. Duke e thn kt me fjalt kritike t Lucas-it, ne prpiqemi t konsiderojm faktin se koeficientt e reagimit t marrdhnieve nuk jan konsistent, prderisa politika dhe ndryshimet e tjera strukturore kan ndyshuar dhe i ndryshojn ato3. Analizat e sofistikuara ekonometrike nuk jan t zbatueshme n rastin e serive t t dhnave t shkurtra kohore, kshtu q sht e drejt t jesh pragmatik. Prmbajtja e ktij studimi sht si m posht. Seksioni 2 analizon n vija t prgjithshme procesin e transmetimit t politiks monetare n Shqipri, n veanti. Kapitulli 3 diskuton hallkat kryesore t procesit t transmetimit t politiks monetare n Shqipri dhe v theksin mbi ndryshimet n kto marrdhnie dypalshe nprmjet analizave cross-correlation. Kapitulli 4 prfaqson disa analiza pragmatike VAR. Kapitulli 5 bn nj prmbledhje dhe jep konkluzione t kujdesshme.

2. PROCESI I TRANSMETIMIT T POLITIKS MONETARE 2.1 Transmetimi i Politiks Monetare n vija t prgjithshme. Procesi i transmetimit t politiks monetare sht i dizenjuar si tregohet n grafikun 1. N krye sht instrumenti kryesor i autoritetit monetar, norma e politiks monetare. N shum vende kjo norm sht norma e repos. Politika monetare zbutet kur kjo norm ulet, dhe e kundrta, politika monetare shtrngohet kur kjo norm rritet. Autoritetet monetare q synojn inflation targeting kan pr qllim ndikimin e norms s rritjes t indeksit t mimeve t konsumit, domethn inflacionin. Inflacioni shfaqet n pjesn e poshtme t grafikut 1. Transmetimi nga lvizjet e politiks monetare n lvizjet e inflacionit kalon nprmjet kanaleve t ndryshme. Sa m eficiente t jet politika monetare, aq m konkretisht dhe m shpejt sht n gjendje autoriteti monetar t manovroj inflacionin drejt nj niveli t dshiruar nprmjet norms s interesit. Shkalla e efektivitetit varet midis t tjerave nga shpejtsia e transmetimit nprmjet kanaleve midis norms s politiks monetare dhe inflacionit.
229

Ne veojm ktu tre kanale kryesore. Kanali i par paraqitet n grafikun 1 n krahun e dors s majt. Kanali i dyt, n krahun e dors s djatht sht kanali i depozitave dhe kredive. Kanali i tret n grafikun 1, kalon nprmjet pagave. Ndryshimet n normn e politiks monetare mund t ndikojn drejtprdrejt kursin e kmbimit dhe vllimin e depozitave dhe kredive. Zakonisht, nj rritje (ulje) e norms s politiks do t onte n nj vlersim (zhvlersim) t monedhs vendase. N t njjtn koh, nj ndryshim n normn e politiks do t onte n nj ndryshim me t njjtin drejtim t norms s interesit pr depozita dhe kredi. Kshtu, nj rritje (ulje) n normn e politiks on n nj rritje (ulje) t normave t interesit pr depozita dhe kredi.

Kalimi nga normat e interesit t politiks monetare nprmjet normave t kursit t kmbimit, domethn kanali 1 ushqehet m tej nga mimet e importit pr t arritur tek inflacioni. Nj vlersim (zhvlersim) i monedhs vendase i bn mallrat dhe shrbimet e huaja m t lira (m t shtrenjta), kshtu q mimet e importit do t ulen (ngrihen) dhe kjo ndikon negativisht (pozitivisht) mimet e konsumit t brendshm. Kshtu, inflacioni do t ulet (ngrihet). Kalimi nga norma e interesit t politiks monetare tek inflacioni nprmjet norms s interesit t kredive dhe t depozitave kryhet
230

nprmjet krkess dhe oferts s kredive dhe depozitave s bashku, respektivisht. Si nj kundrprgjigje e normave t larta (t ulta) t kredive dhe depozitave, kredit do t bien (rriten), ndrsa depozitat do t rriten (ulen). Ndryshimet n kredi dhe depozita nnkuptojn ndryshime n rritjen e paras jasht bankave pr shembull M2 ose M3. Kalimi nga ky kanal shkakton ndryshime n ekonomin reale dhe si rrjedhoj n rritjen ekonomike. Shtrngimi monetar (zbutja) nprmjet ktij kanali do t oj n nj presion m t ult (t lart) t krkess dhe si rrjedhoj, kjo mund t oj n nj rnie (ngritje) t presionit mbi mimet e konsumit. Inflacioni n kt mnyr mund t ulet (ngrihet)4. Kanali i tret sht m i vshtir pr tu shpjeguar. N prgjithsi besohet se pagat ndikojn mimet e konsumit. N fund t fundit, pagat e larta pr njsi ojn n mime t larta konsumi. Pagat e larta pr njsi jo gjithmon ojn drejtprdrejt n mime m t ulta konsumi, meq mund t rriten marzhet e prfitimit. Pr m tepr, kanali nga pagat tek inflacioni gjithashtu, varet nga produktiviteti i puns q varet nga rritja ekonomike. Nj ndikim i drejtprdrejt i mimeve mbi pagat, e ashtuquajtur spiralja pag-mim, gjithashtu mund t ekzistoj. Ve ksaj, kanali nga norma e interesit t politiks monetare te pagat sht m kompleks. Kanali nga norma e interesit t politiks monetare tek inflacioni nprmjet pagave sidoqoft nuk sht i paprfillshm. Kshtu, ne theksojm ktu rndsin e tij, por gjithashtu theksojm se roli i tij mbetet disi i paqart. Duke par nga fillimi i grafikut 1 te mimet e konsumit, ne arrijm n konkluzionin se mimet e konsumit jan t influencuara nga mimet e importit, q jan t ndikuara nga presioni i krkess s kursit t kmbimit(2) dhe presioni i pagave (3). Bashk me kta prcaktor, rol luajn edhe taksat indirekte dhe marzhet e fitimit. Megjithat, n kt studim ne do t prqendrohemi n tre faktort e par t siprprmendur. 2.2 Disa shnime n lidhje me transmetimin e politiks monetare n Shqipri. Ekonomia shqiptare sht nj ekonomi e vogl e hapur. Kjo nnkupton q zhvillimet n ekonomin botrore, n veanti n ato
231

vende me t cilat ka marrdhnie tregtare, ndikojn fuqishm n ekonomin shqiptare. Pr kt arsye, kanali i kursit t kmbimit do t ndikohet edhe nga faktort e jashtm prve politiks monetare. Kto ndikime t jashtme mund t errsojn vendimet e politiks monetare n Shqipri. Prsa i prket tregtis shqiptare, importet jan m t konsiderueshme se eksportet. Shprndarja e eksporteve n bilancin e pagesave sht relativisht e ult. Pr kt arsye, kalimi i kursit t kmbimit nga mimet e eksportit mbi vllimin e eksporteve dhe rritjes ekonomike do t jet i kufizuar. Njerzit n Shqipri mund ti investojn parat e tyre n depozita bankare ose n bono thesari. Investimet alternative si letra me vler ose obligacionet jan t rralla. Tregjet financiare jan n zhvillim e sipr. Pr kt arsye, depozitat mund t jen relativisht joelastike. Kshtu, pavarsisht se normat e interesit t depozitave mund t reagojn ndaj ndryshimeve t politiks monetare, ndryshimet n vllimin e depozitave n krahasim me ndryshimet n normat e interesit t depozitave mund t jen t paprfillshme. Kjo do t thot se, si pasoj e nj politike monetare t shtrnguar (t zbutur), normat e depozitave mund t rriten (ulen), por vllimi i depozitave mund t mbetet i pandryshuar. Zgjerimi i kredive n lek n Shqipri sht akoma i ult. Kshtu, megjithse normat e interesit t kredis mund t reagojn ndaj ndryshimeve t politiks monetare dhe efekti mbi krkesn ose ofertn e kredis mund t jet i fuqishm, ndikimi i prgjithshm nprmjet kanalit t kredis pritet t jet m i vogl. Kjo do t thot q nj politik m e shtrnguar (e zbutur) mund t oj n norma m t larta (t ulta) t interesit t kredis dhe madje n m shum (m pak) krkes pr kredi, ndonse n vija t prgjithshme ndryshimi n kredi sht i vogl. Megjithat, madhsia e rritjes s kredive sht dshmuese pr inflacionin. N lidhje me kanalin e pagave ne theksojm nivelin e lart t papunsis dhe sindikatat e dobta t puns n Shqipri. Presioni i pagave pr kto arsye mund t jet i ult n krahasim me vendet e zhvilluara. Kshtu, kanali nga pagat tek inflacioni mund t jet i dobt.
232

Si prfundim, sipas vzhgimeve t prmendura m lart, kursi i kmbimit, kanalet e kredis dhe depozitave si dhe kanali i rrogave mund t jen akoma realtivisht t dobt. Pr t arritur n nj evidenc m solide, kapitulli pasardhs prezanton nj analiz t dhnash t ekonomis shqiptare. Ne hetojm n veanti hipotezn q kanali i kursit t kmbimit sht m i fort se sa kanalet e tjera. N mnyr q ta testojm kt hipotez, jan kuantifikuar efektet e kanaleve t tjera. Kjo do t na jap mundsin t deprtojm n rndsin relative t secilit prej tre kanaleve kryesore s bashku me prmirsimet e tyre n koh.

3. SHENJAT E NDRYSHIMEVE N KANALET E TRANSMETIMIT N SHQIPRI 3.1 Nj marrdhnie e ndryshueshme midis kursit t kmbimit dhe inflacionit. Koht e fundit leku sht forcuar s teprmi kundrejt dollarit. N tetor 2000, kursi i kmbimit lek/dollar arriti m shum se 150 lek pr dollar. Q nga ai moment dollari u zhvlersua m shum se 35 pr qind, duke arritur m pak se 100 lek pr dollar. N t njjtn koh, por gjat nj periudhe m t shkurtr dhe n mnyr m pak t fuqishme, leku u vlersua kundrejt euros. Q prej kulmit n maj 2003, kur kursi arriti 140 lek pr euro, zhvlersimi i euros kaprceu 10 pr qind. Mund t pritet q zhvlersimi i lekut t ul inflacionin. N fund t fundit, mallrat dhe shrbimet e importuara u bn m t lira. Si pasoj e zgjerimit t importeve n ekonomin shqiptare rritjet e mimeve t konsumit duhet t kishin qen m t ulta. Megjithat, kjo nuk sht vn re shum. Inflacioni mbeti pothuajse konstant, si tregohet edhe n grafikun 2. Kto rezultate konfirmojn konkluzionet e arritura m par n Shqipri pr vitet 1990-2000, ku vlersimet e monedhs vendase nuk u reflektuan n inflacion, ndrsa zhvlersimet shkaktuan nj inflacion m t lart (shih Kolasi, eliku, Harshova, 2001).
233

Sipas grafikut 2 duket q kursi i kmbimit lek/euro t ket ecur paralelisht me inflacionin, para vitit 2003. Vlersimi i lekut nga viti 1998 deri rreth vitit 2000 u shoqrua me nj inflacion m t ult, ndrsa nga viti 2000 deri n vitin 2003 leku u zhvlersua dhe inflacioni u rrit. Pra, n kt mnyr, n vshtrim t par marrdhnia midis kursit t kmbimit dhe inflacionit duket se ka ndryshuar drejtim n vitin 2003. Kjo vrtetohet edhe n grafikun 2b. Ky grafik prfaqson lidhjet e ndrsjellta pr periudhn trevjeare midis kursit t kmbimit dhe inflacionit. Pr shembull, nga shtyllat n pjesn e par rezulton se lidhja e ndrsjellt e njkohshme, pr vitet 1998-2000, ishte m shum se 80 pr qind. Kjo konfirmohet n grafikun 2b. Ky grafik prezanton pr periudha trevjeare lidhjet e ndrsjellta midis kursit t kmbimit dhe inflacionit. Pr shembull, pr periudhn 1999-2001 shtyllat n pjesn e dyt tregojn nj lidhje t ndrsjellt prej pothuajse 80 pr qind. Pr periudhn 2000-2002 lidhja sht akoma pozitive, por shum m e ult me 50 pr qind. Shtyllat n pjesn e katrt t grafikut tregojn nj shenj ndryshimi. Pr periudhn 2001-2003, lidhja e ndrsjellt sht m e ult se -40 pr qind.
234

Shtyllat pasuese tregojn pr t njjtat periudha lidhjet e ndrsjellta t kursit t kmbimit me inflacionin 1,2 deri 5 muaj m von. Kjo sht interesante, meq kursi i kmbimit nuk mund t ndikoj inflacionin n t njjtin muaj, por vetm n pak koh m von. Kshtu, rezulton se pr periudhn 1998-2000, kursi i kmbimit ndikoi n inflacion 5 muaj m von me m shum se 60 pr qind. N t kundrt, pr periudhn 2001-2003, lidhjet e ndrsjellta mbeten negative madje edhe pas 5 muajsh. Kshtu, vlersimi i lekut nuk ndikon negativisht inflacionin, madje as pas 5 muajsh. T njjtat rezultate nuk jan treguar ktu qndrojn edhe pr kursin e kmbimit t lekut kundrejt dollarit. Sidoqoft, ndryshimi n kt marrdhnie ka ndodhur shum m par. Mund t jepen shjegime t ndryshme pr ndryshimet n t dyja kurset e kmbimit. Nj prej shpjegimeve mund t jet prodhimtaria e lart n sektorin e mallrave t tregtueshm. Ky sht i ashtuquajturi efekti BalassaSamuelson q funksionon pr vendet q jan duke arritur vendet m t zhvilluara (shih Olters pr nj studim t vlersimit t monedhs shqiptare). Nj tjetr shpjegim mund t jet pastrimi i parave. Ktu ne arrijm n konkluzionin se marrdhnia midis kursit t kmbimit dhe inflacionit duket se ka ndryshuar dhe ne prpiqemi t gjejm m shum evidenca mbi ndryshimet e mundshme n kanalet e transmetimit t politiks monetare n Shqipri.
235

3.2 Roli m i spikatur i M2 q prej vitit 2000. Sipas analizs ekonometrike mbi transmetimin e politiks monetare t kryer nga Muo, Sanfey dhe Tai (2004), vihet re nj ndryshim i rndsishm n vitin 2000. N kt vit, Banka e Shqipris filloi prdorimin e instrumenteve indirekte pr politikn monetare n vend t instrumenteve direkte. Deri n gusht t vitit 2000, banka prcaktonte drejtprdrejt normat e interesit t depozitave dhe impononte normat dysheme t interesit t kredive. Q prej shtatorit t vitit 2000, banka kontrollon normat e interesit repo dhe pr kt arsye, mund t ndikoj indirekt normat e interesit t depozitave dhe kredive, si sht treguar edhe n grafikun 1. Muo et al prdor nj model VAR, ku prfshihen remitancat, rritja e oferts s paras s matur si M2, norma e rritjes vjetore t kursit t kmbimit lek/ euro, inflacioni dhe norma e rritjes s bilancit real t tregtis. Q prej janarit t vitit 1993 deri n gusht t vitit 2000, nj pjes e rndsishme e mosprputhjes n inflacion sht 12 muaj, pr shkak t kursit t kmbimit. Prej shtatorit t vitit 2000 deri n dhjetor t vitit 2003, sht M2 ai q shpjegon pjesn m t madhe t variancs s inflacionit. Tabela 1 tregon shprbrjen e variancs t inflacionit pr kto nnperiudha. Sipas ktyre rezultateve, kanali nprmjet M2 pr kt arsye sht br m i fort sesa kanali i kursit t kmbimit pas vitit 2000. Interesante sht se kto t dhna mund t jen n prputhje t plot me ndryshimin e marrdhnies midis kursit t kmbimit dhe inflacionit, si sht diskutuar edhe n kapitullin 3.1. N fund t fundit, n rast se kishte nj ndryshim strukturor n kt marrdhnie rreth vitit 2000, kanali i kursit t kmbimit si i till mund t jet dobsuar n favor t kanaleve t tjera, pr shembull kanali i dyt (nprmjet M2 dhe presionit t krkess) si sht treguar n grafikun 1.

Ndryshimet n marrdhniet norm e interesit t politiks - norm e interesit t depozitave dhe norm e interesit t depozitave depozita.
236

Si u tha edhe m par, normat e interesit t depozitave nuk prcaktoheshin m nga banka qendrore, q prej shtatorit t vitit 2000. Kshtu, marrdhnia midis normave ndryshoi pr shkak t nj ndryshimi t politiks. Nga shtatori 2000, norma e interesit t depozitave do t reagoj ndaj lvizjeve t norms s interesit t politiks monetare. Ky vendim duhet t bhej prej secils nga bankat tregtare individualisht. Me qllim q politika monetare t transmetohet nprmjet ktij kanali, normat e interesit t depozitave duhet t lvizin n nj drejtim me normn e politiks monetare. Grafiku 3a tregon normn e depozitave pr depozitat 3, 6 dhe 12-mujore s bashku me normn e interesit t politiks monetare. Prve nj rnieje kryesore prej 4 pik prqindjeje nga 10.5 pr qind n 6,5 pr qind n normn e politiks monetare, n vitin 2001, normat ndryshuan but n prputhje me normn e interesit t politiks monetare. Korrelacioni midis depozitave gjashtmujore dhe norms s interesit t politiks monetare sht i fort, vlersuar n masn 66 pr qind. Kshtu, duket se kjo hallk funksionon n procesin e transmetimit. N mnyr q politika monetare t jet efektive nprmjet norms s interesit, krkesa dhe oferta e depozitave duhet t reagojn n prputhje me zbutjen ose me shtrngimin e politiks monetare. N t kundrt, kanali i depozitave do t jet i vdekur.

237

Grafiku 3b tregon normat e interesit t depozitave dhe depozitat sipas maturimit. Nga grafiku rezulton se zbutja e politiks monetare q prej vitit 2002 dhe normat prkatse t ulta t depozitave, shkaktojn nj ulje t depozitave t reja afatgjata. Kjo ndodhi n veanti n vitin 2004. Kshtu, duket se njerzit i investonin parat e tyre diku tjetr. Nga kjo ne arrijm n konkluzionin se, s fundmi, nj reagim nga krkesa dhe/ose oferta e depozitave sht i dukshm. Ktu duket se kanali i norms s interesit t depozitave funksionon.

Ndryshimet n marrdhniet norm e interesit t politiks-norm e interesit t kredis dhe norm e interesit t kredis-kredi. N t njjtn mnyr, kanali i kredis n procesin e transmetimit t politiks monetare mund t funksionoj, n rast se normat e interesit t kredis shkaktojn ndryshim t politiks monetare dhe krkesa dhe/ ose oferta e kredive mund t shkaktoj luhatje t norms s interesit t kredive. Nga grafikt 4 dhe 5 rezulton se kto marrdhnie jan m t vshtira pr tu kapur. Grafikt 4a 4b tregojn normn e interesit t politiks monetare dhe normat e kredis pr do muaj dhe pr do bank tregtare shqiptare. Normat jan shprehur n mesatare mujore. Ka nj drejtz midis pikave t shprndara q tregon drejtimin e mesatares. Kshtu, pr shembull, grafiku 4a paraqet nj drejtz pozitive pr periudhn 1995 2004. Dikush mund t arrij n prfundimin se ekziston mesatarisht nj marrdhnie pozitive midis norms s interesit t
238

politiks monetare dhe normave t interesit t kredis. Kjo lloj marrdhnieje duhet t jet n prputhje me pritjet tona. Ather grafiku 4b prfaqson t dhnat pr vitin 2004. Ktu rezulton se pr vitin 2004 ka mesatarisht lidhje afr zeros ose asnj lidhje. Politika monetare zbutet m tej n kt vit n nivele shum t ulta, ndrsa normat e kredis nuk ndjekin t njjtn rrug. Megjithat, duke marr n konsiderat rezultatet e prgjithshme, mund t arrijm n konkluzionin se lidhja midis politiks monetare dhe norms s interesit sht nj lidhje pothuaj e prshtatshme, duke treguar se politika monetare ka ndikuar kanalin e kredis. Por, jo t gjitha kredit ndjekin ndryshimet e norms s interesit t politiks, si mund t konkludohet edhe nga tabela 2, ku sht prezantuar norma mesatare pr maturim. Ndoshta, ka faktor t tjer m vendimtar sesa norma e interesit t politiks monetare pr normat e kredis.

Grafiku 5a-5d prfaqson marrdhniet midis normave t interesit dhe t kredive pr do vit, nga 2001 deri n 2004. N mnyr q politika monetare t jet efektive, lidhjet duhet t jen negative, meq normat e ulta (t larta ) duhet t rrisin (ulin) krkesn pr kredi. Rezulton se n vitet 2001 dhe 2003 shenja e mesatares sht n prputhje. Megjithat, ktu ne duhet t jemi t kujdesshm, meq lidhja lineare nuk duket e sakt. N vitin 2002 shenja sht pozitive. Normat m t ulta n dukje nuk shkaktojn m shum kredi. Ashtu si me politikn monetare dhe normat e interesit t kredive n grafikun 4b, edhe n kt rast me vshtirsi gjendet nj lidhje n vitin 2004. Dikush mund t arrij n konkluzionin se zbutja e mtejshme e politiks monetare nuk do t shkaktonte nj ulje t mtejshme t normave t interesit t kredis pr shumicn e bankave, si rrjedhoj as nj rritje t krkess pr kredi. Si pasoj, funksionimi i kanalit t kredis sht disi problematik. Pr nj studim m t thelluar shih Lui dhe Vika (2005).
239

240

241

3.3 Presion m i lart i pagave dhe krkess? Mungesa e t dhnave t besueshme, t detajuara dhe n koh mbi pagat dhe rritjen ekonomike vshtirson arritjen n konkluzione mbi marrdhniet midis pagave dhe inflacionit, dhe midis rritjes ekonomike ose presionit t krkess dhe inflacionit. Fatkeqsisht, ne jemi n gjendje t paraqesim vetm grafikun 6a-6c. N grafikun 6a paraqitet norma e rritjes s pagave vjetore. Jan marr pes sektor t ndryshm: (i) sektori privat jobujqsor, (ii-iii) sektori qeveritar i ndar n buxhetor dhe jobuxhetor (iv) sektori shtetror dhe (v) paga minimale. Qeveria llogarit papunsin rreth 20 pr qind. Sektori qeveritar dhe sektori privat jobujqsor llogariten m pak se 30 pr qind n vitin 2000 dhe rreth 40 pr qind n vitin 2002. Duke supozuar se sektori qeveritar kryesisht llogaritet si shrbime q zn rreth 15 pr qind t shports s mimeve t konsumit, rritja e pagave n kt sektor do t jet nj shtytje e paneglizhueshme e rritjes s kostos pr gjith shportn e mimeve t konsumit. Shporta prbhet nga 40 pr qind ushqim, kshtu zhvillimet q mungojn mbi pagat e sektorit bujqsor duhet t jen t rndsishme pr qllimet tona. Duke theksuar t gjitha pasigurit q numruam, dhe madje s bashku me mungesn e pagave t sektorit privat n vitet 2003 dhe 2004, ne mund t themi eksperimentalisht se zhvillimet n rritjen e pagave dhe t inflacionit jan m tepr n nj linj me njra-tjetrn n vitet 2001-2003, sesa n vitet e mparshme. Kulmi i inflacionit n vitin 1998 nuk duket se rrjedh nga rritja e teprt e pagave (t sektorit privat). Pr m tepr, n vitin 2000 dhe gjithashtu 2001, rritja mesatare e pagave ishte relativisht e lart, por kjo nuk sht reflektuar n zhvillimin e mimeve t konsumit. Grafiku 6c tregon rritjen e serive vjetore t pagave pr sektorin privat jobujqsor t futur n seri mujore, s bashku me zhvillimin e inflacionit mujor vit-pas-viti. Pr vitet 2003 dhe 2004, rritja mesatare e pagave prej 10 pr qind sht projektuar me synimin t vzhgoj zhvillimet n sektorin qeveritar dhe pagn minimale. Sipas ktij grafiku, rritja e pagave ka nj zhvillim pothuajse t ngjashm si inflacioni. Sidoqoft, ne nuk mund t arrijm n nj prfundim t
242

qart mbi efektin e Balassa-Samuelson n rastin e Shqipris, sepse nuk ka t dhna statistikore t disponueshme pr kt. Pr m tepr, ende nuk jemi t qart nse pagat ushtrojn presion mbi mimet e konsumit. Megjithat edhe nse kjo do t ishte e vrtet, do t na duhej t dinim nse ky preson sht n rritje, ashtu si ndodh rndom n rastin e vendeve n zhvillim. Pavarsisht nga kjo lidhje q rrit koston, lidhja tjetr pozitive nga pagat tek inflacioni kryhet nprmjet krkess. Si rrjedhoj e pagave m t larta, konsumatort kan m shum fuqi blerse. Kshtu, shpenzimet e konsumatorit mund t rriten. Nn parakushtin se oferta e mallrave dhe shrbimeve sht kufizuese, mimet mund t rriten. Pr Shqiprin duket se ky kanal nuk ka qen i fuqishm vitet e fundit. Rritja pothuajse e arsyeshme ekonomike prej 6 pr qind pr nj ekonomi n zhvillim, nuk u shoqrua me inflacion t lart. Pr vitet rreth krizs ekonomike t vitit 1998, ai mund t ket qen m i fort, meq pagat n disa sektor t ekonomis u rritn ndjeshm, duke shkaktuar inflacion, por, n t njjtn koh, duke ndihmuar rritjen ekonomike t marr veten nga rnia e vitit 1997, prej -10 pr qind. Kshtu, megjithse shkencrisht nuk sht e prgjegjshme t arrish n konkluzione mbi bazn e t dhnave t pakta q ne kemi, intuita jon ekonomike na tregon se ktu ka nj kanal t rndsishm t pagave q, n mnyr t ngjashme, ndikon inflacionin, ndonse presioni i krkess pothuajse mungon.

4. ANALIZAT PRAGMATIKE EKONOMETRIKE Evidencat sasiore pr rndsin relative t secilit kanal n procesin e transmetimit t politiks monetare prftohen nga analizat VAR, si tregohet edhe n grafikt 7a dhe 7b. N kto analiza prfshihen norma e interesit t politiks monetare, norma e kursit t kmbimit, vllimi i depozitave, vllimi i kredive dhe inflacioni. Norma e prdorur e kursit t kmbimit sht ose lek/euro ose lek/dollar. Grafiku 7a prfshin kursin lek/euro dhe grafiku 7b kursin lek/dollar. N modelet VAR jan llogaritur kampionet 1998-2000, 1999-2001, 2000-2002, 2001-2003 dhe 2002-2004. Rezultatet kryesore jan si m posht.
243

Grafiku 7a tregon n pjesn e plot t djatht q pr kampionin 2002-2004 mosprputhja e inflacionit ishte kryesisht e shpjeguar nga vet inflacioni dhe norma e interesit t politiks monetare. Pjesa e mesme e ktij grafiku pr kampionin 2000-2002 tregon nj pamje komplet ndryshe. Ktu sht kursi i kmbimit ai q konsiderohet pr variancn e inflacionit. Nga kjo rezulton se, kursi i kmbimit me euron sht br m pak i rndsishm n favor t kredive. Ndikimi i kanaleve t ndryshme t transmetimit n lidhje me inflacionin ka ndryshuar rrnjsisht. N grafikun 7b si u tha edhe m par sht prfshir kursi i kmbimit me dollarin n vend t kursit me euron. Duke par shprndarjen e norms s ktij kursi rezulton se dollari me vshtirsi mund t shpjegoj mosprputhjen e inflacionit n periudhn e fundit. Tabela 3 tregon q prputhshmria sht shum e ult. N kt mnyr dollari ka humbur pozicion, madje edhe m shpejt dhe me nj shtrirje m t madhe se ajo e treguar pr euron n grafikun 7a.

Analizat prfshi euron dhe dollarin s bashku q jan theksuar ktu tregojn q euro sht shum m e rndsishme se dollari. Gjat viteve t fundit, influenca e dollarit sht dobsuar shpejt. Euro llogaritet 5 her m shum se dollari. Nj shpjegim i ngjashm ktu sht q vendosja e kartmonedhave dhe e monedhave t euros n vitin 2001, n Bashkimin Ekonomik dhe Monetar lehtsoi Shqiprin n prdorimin e ksaj monedhe me partnert m t mdhenj tregtar. Nj kthim mbrapa i analizave VAR qndron n faktin se ato vet sigurojn informacion mbi rndsin relative t ktyre faktorve t prfshir. Nj nga faktort mungues sht paga. Pagat nuk jan prfshir, meqnse ato duken ekonometrikisht t paprgjegjshme pr tu prdorur n serit mujore t futura, q me vshtirsi prmbajn luhatje (si tregohet n grafikun 6c). Megjithat, mungesa e pagave
244

mund t shpjegoj pjesn m t madhe t inflacionit q akoma nuk sht i shpjegueshm ose e thn ndryshe, i shpjeguar vetvetiu n pjesn e siprme t grafikut 7a-7b. T qenit t pasigurt dhe prfshirja e serive private t pagave prapseprap ku rezultatet patjetr nuk jan treguar ktu tregojn n mnyr evidente se nj pjes shum m e vogl e mosprputhjes s inflacionit shpjegohet nga inflacioni. Pr periudhat n vazhdim, fatkeqsisht ne nuk mund ta kryejm kt test si nj t tr, meq ne nuk kemi as shifrat vjetore t pagave pr sektorin privat (si tregon gjithashtu edhe grafiku 6c). Pr t konkluduar, duke par edhe nj her grafikt 7a-7b, ne mund t themi se ka ndryshime kryesore n kanalet e transmetimit t politiks monetare. Shprndarja lvizse mbi 5 kampiont tregon se ka ndryshime t fuqishme n kto kanale transmetimi dhe q kto ndryshime, vn theksin mbi rolin e dobsuar t kursit t kmbimit n favor t kanalit t kredis. Intuita jon dhe praktika me vzhgimet e llogaritjes s pamjaftueshme t pagave gjithashtu, na detyron t arrjm n konkluzionin se kanali i pagave nuk duhet t neglizhohet.

245

246

5. PRMBLEDHJE DHE KONKLUZIONE Prpara se t arrijm n konkluzione, ne duhet t theksojm srish karakterin pragmatik t analizs s paraqitur n kt studim. Rezultatet duhet t interpretohen me kujdes nga pikpamja e kampioneve relativisht t shkurtr, zhvillimeve t shpejta dhe ndryshimeve kryesore n ekonomin shqiptare. Mbi bazn e analizave t lidhjeve t ndrsjellta n marrdhniet kryesore n kanalet e transmetimit n Shqipri, dhe n prputhje me analizat VAR, ka tregues t fort se roli i dollarit n ekonomin shqiptare sht duke u dobsuar n favor t euros. Ka gjithashtu, tregues se marrdhniet midis kursit t kmbimit lek/euro dhe inflacionit t brendshm jan duke ndryshuar. Ndrsa leku vlersohet, n t njjtn koh inflacioni nuk ulet n mnyr t ndjeshme. Kjo, s bashku me shenjat e nj kanali m t fort t kredis dhe, n mnyr t ngjashme, t nj kanali m t fort t pagave, duket se tregon q kanali i kursit t kmbimit sht duke humbur fuqin n procesin e transmetimit t politiks monetare n favor t kanaleve t tjera. Prfundimi n lidhje me rolin e dobsuar t kanalit t kursit t kmbimit n favor t kanaleve t paras sht n prputhje t plot me prfundimet e Muo et al. (2004). Pr udhheqjen e politiks monetare kto prfundime nnkuptojn q, kujdesi pr normn e kursit t kmbimit duhet t ndahet midis norms s kursit t kmbimit, zhvillimeve t kredis dhe pagave. Meq t dhnat e sakta mungojn pr nj nga sektort m t rndsishm n Shqipri, nga pikpamja e shports s konsumit domethn n bujqsi dhe t dhnat e pagave pr sektorin privat n prgjithsi, jan t nj frekuence t ult dhe t fshehura, sht e nevojshme t mbushet kjo hapsir boshe e statistikave. N t ardhmen e afrt, transmetimi i politiks monetare n Shqipri mund t pritet t ushqehet nprmjet m shum kanaleve, pr shkak t zhvillimeve t reja t shumllojshme, nprmjet kanaleve m t fuqishme dhe n t njjtn koh m t shpejta. Pr realizimin e nj politike monetare, evidencat statistikore m t detajuara, m t mira dhe n koh, jan t nevojshme pr lehtsimin e nj baze m solide.
247

LITERATUR Darvas, Zsolt, 2001, Exchange Rate Pass-Through and Real Exchange Rate in EU Candidate Countries, Discussion Paper No. 10/01, Economic Research Center of the Deutsche Bundesbank. Kara Hakan, Hande Kk Tuer, mit zlale, Bur Tuer, Devrim Yavuz, Eray M. Ycel, 2005, Exchange Rate Pass-Through in Turkey: Has it Changed and to hat Extent?, The Central Bank of the Republic of Turkey. Kolasi, Gramoz, Evelina eliku dhe Gent Harshova, Dhjetor 2001, Tendenca e inflacionit gjat dekads s mparshme, nj perspektiv empirike, Buletini Ekonomik, f. 36-47, Banka e Shqipris. Lui, Erjon, Ilir Vika, 2005, Kanali i huadhnies bankare n Shqipri: Evidenc nga t dhnat e nivelit mikro, studim i prezantuar n seminarin Monetary Policy Issues and Inflation Forecasting, Tiran. Muo Marta, Peter Sanfey, Anita Tai, 2004, Inflacioni, normat e kursit t kmbimit dhe roli i politiks monetare n Shqipri, Bank for Reconstruction and Development, Working Paper No. 88. Olters, Jan-Peter, 2005, A sht shum i ult inflacioni n Shqipri, studim i prezantuar n konferencn Banka Qendrore n Kohn e Integrimit, organizuar nga Banka e Shqipris, mars 2005.

248

SHNIME * Marga Peeters: kshilltare rezidente e FMN pr politikn monetare. Adresa: Departamentet e Politiks Monetare dhe Krkimeve, Sheshi Sknderbej, Nr. 1, Tiran, Shqipri, mpeeters@bankofalbania. org, hmmpeeters@wanadoo.nl, marga-mobiel@imail.nl. Mendimet e shprehura ktu nuk do t thot q domosdoshmrisht shprehin mendimet e Fondit Monetar Ndrkombtar dhe t Banks s Shqipris. Dshiroj t falenderoj Erjon Lui, Evelina eliku, Gramoz Kolasi dhe pjesmarrsit e tjer t konferencs Banka Qendrore n Kohn e Integrimit pr komentet e tyre. T gjitha mendimet dhe gabimet m prkasin mua. 1 Statistikat jan marr nga INSTAT dhe burime t tjera shqiptare, kshtu q qllimi i ktij studimi nuk sht vrtetimi i saktsis s t dhnave. 2 Ndryshimet kryesore me studimin e Muo et al jan se ne (i) prfshijm normn e kursit t kmbimit lek/euro n vend t atij lek/dollar, (ii) prfshijm kredit dhe depozitat n vend t M2, (iii) eksperimentojm me pagat, (iv) prfshijm normn e interesit t politiks monetare, (v) prdorim nj tjetr rend variablash, (vi) prditsojm kampionet, (vii) vlersojm modelet VAR pr shum nnperiudha. 3 N fakt, ne bjm analiza standarde VAR mbi nj varg kampionesh kohe t shkurtr. Teknika t tjera ekonometrike, si filtrat e Kalman-it (si n Darvas, 2001, dhe Kara et al, 2005), jan m t prshtatshme, por nuk jan t zbatueshme pr Shqiprin, si pasoj e t dhnave me frekuenc t ult kohore dhe t mungess s kampioneve. 4 Rritja ekonomike gjithashtu varet nga eksportet, t cilat varen ndr t tjera nga mimet e eksporteve, dhe nga zhvillimet e pagave. Efektet e mimeve t eksporteve n pjesn e majt t grafikut 1 dhe pagave m posht n grafikun 1 mbi rritjen ekonomike nuk jan treguar n grafikun 1, sepse kjo do ta rndonte pamjen.

249