SETA-Turk Dis Politikasi Yilligi 2009

2009
BURHANETTN DURAN KEMAL NAT MUHTTN ATAMAN
SETA
TRK DI POLTKASI YILLII 2009
SETA Yaynlar XIII

I. Bask ISBN Tasarm Uygulama Bask letiim : Mart 2011 : 978-605-4023-11-0 : Merdiven Sanat : mare Yazar : Pelin Ofset, Ankara : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Reit Galip Caddesi Hereke Sokak No:10 GOP Ankara Tel: (312) 405 61 51 Faks: (312) 405 69 03 www.setav.org / info@setav.org
Burhanettin DURAN | stanbul ehir niversitesi Kemal NAT | Sakarya niversitesi Muhittin ATAMAN | Abant zzet Baysal niversitesi
SETA | SYASET, EKONOM VE TOPLUM ARATIRMALARI VAKFI
NDEKLER
NSZ / 9 TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES / 13 Blent Aras & Pnar Akpnar EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET / 45 Sadk nay
TRK DI POLTKASININ 2009 YILI GELMELER / 91 TRKYENN RAN, SRAL/FLSTN VE SURYE POLTKASI 2009 / 93 Kemal nat, smail Numan Telci TRKYENN IRAK POLTKASI 2009 / 159 Mesut zcan TRKYENN KRFEZ LKELER, YEMEN, MISIR, RDN VE LBNAN POLTKASI 2009 / 189 Muhittin Ataman, Nuh Ugan
TRKYENN AVRUPA BRL POLTKASI 2009 / 223 Ali Resul Usul TRKYENN KIBRIS POLTKASI 2009 / 247 Nasuh Uslu TRKYENN ABD POLTKASI 2009 / 293 Ramazan Gzen TRKYENN RUSYA POLTKASI 2009 / 331 Vgar manov TRKYENN ALMANYA POLTKASI 2009 / 355 Sava Gen, Bahadr elebi TRKYENN NGLTERE POLTKASI 2009 / 381 Ali Balc TRKYENN KAFKASYA POLTKASI 2009 / 403 Kamer Kasm TRKYENN BALKANLAR POLTKASI 2009 / 431 Hseyin Emirolu, Turgay Kayalak TRKYENN ORTA ASYA POLTKASI 2009 / 497 Ertan Efegil TRKYENN DOU ASYA POLTKASI 2009 / 523 Seluk olakolu, Cemal Alpgiray Blcek, Yunus Can Polat TRKYENN LATN AMERKA POLTKASI 2009 / 547 Aye Aslhan elenk TRKYENN AFRKA POLTKASI 2009 / 571 Mehmet zkan
TRK DI POLTKASI ZERNE BAIMSIZ MAKALELER / 603 K YZYILIN HKYES: TRK DI VE GVENLK POLTKASINDA SREKLLKLER / 605 Gkhan etinsaya
KRESELLEME, MODERNTE VE DEMOKRAS TRK DI POLTKASI 2009 VE SONRASI / 629 E. Fuat Keyman ANA AKIM TRK DI HABERCLNDE ARKLILATIRMA PRATKLER / 655 Fahrettin Altun TRK DI POLTKASINDA AFGANSTAN / 699 Sevin Alkan zcan
NSZ
Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmaya son verme konusunda zerimize deni yapmak kaygsyla servenine balayan Trk D Politikas Yll lkemizde uluslararas ilikiler literatrnde halen daha var olmaya devam eden byk boluu doldurma konusunda katk sunmay amalamaktadr. Gelimi lkelerle karlatrldnda Trkiyede, zellikle Trke yazlm uluslararas ilikiler konulu eserlerin gerek say ve gerekse ierik olarak ciddi eksiklikleri olduu ilgili alann uzmanlar tarafndan srekli olarak dile getirilmektedir. Mevcut eserlerin nicelik olarak yetersiz olmalarnn yannda uluslararas ilikiler alannda Trkiyenin yaad en temel problem, konunun uzmanlar tarafndan yazlmam, bilgi zerine ina edilmeyen, dayanaksz analiz ve yorumlar ile komplo teorileri ve speklatif varsaymlardan oluan kitaplarn saysnn her geen gn artmasdr. Trk D Politikas Yll, Trkiyenin d politikasnn deiik alanlarna ilikin verilerin, konunun uzmanlar tarafndan belirli bir sistematik ierisinde ve olaylarn anlalmasn kolaylatrc bir biimde okuyucuya aktarlmasn salamay hedeflemektedir. Aktarlan bu verilerin analizi konusunda okuyucuya yol gsterilmekte, ancak aktarlan bilgilerden okuyucunun kendi analizini yapmasna da frsat tannmaktadr. Bunun yannda, ylln ikinci blmnde yer alacak olan Trk d politikasna ilikin bamsz makaleler daha ok analiz arlkl olacaktr.
11
Trkiye gibi, giderek artan bir ekilde blgesinde nemli roller stlenen bir lkenin d politikasn inceleyen dzenli bir yllk almasnn bugne kadar yaplmam olmasnn ciddi bir eksiklik olduu dncesiyle 2009 yllyla balayan bu projenin srekli olacan, her yln ortasnda, bir nceki yla ilikin Trk d politikas gelimelerinin incelenecei yeni bir kitabn yaynlanmasnn planlandn ifade etmek istiyoruz. Bu ekilde, Trk d politikasna ilgi duyan okuyucularn, rencilerin ve aratrmaclarn faydalanaca bir almann Trk uluslararas ilikiler literatrne kazandrlmas temel amacmzdr. Sz konusu olan bir yllk olduu iin, atflar ve kaynaka konularnda farkl bir yntem izlenmitir. Okuyucuyu skmamak amacyla, yararlanlan gazetelerin ve haber ajanslarnn nemli bir ksm internetten alnmasna ramen, internet adresleri verilmemi, sadece haberin ismi, hangi gazete ya da haber ajansndan alnd ve haberin yaynland tarih bilgileri yazlmtr. Sz konusu haberlerin asllarna ulamak isteyen okuyucularn, ilgili gazete ya da haber ajanslarnn internet sitelerinden, haber bal ve tarihini yazmak suretiyle arama yapmalar yeterli olacaktr. Bu kitabn ve Trk D Politikas Yllnn bundan sonraki saylarnn okuyucuya faydal olmasn diliyoruz. Burhanettin Duran Kemal nat Muhittin Ataman
12
TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

Blent Aras* & Pnar Akpnar**
Prof. Dr., Dileri Bakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan. Bu makaledeki grler yazarn kiisel deerlendirmeleridir.
** retim Grevlisi, Yalova niversitesi.
Giri Trkiyenin son yllardaki d politikasna baktmzda anlay, vizyon, prensip, kullanlan ara ve mekanizmalar anlamnda byk bir deiim gze arpmaktadr. Bu sre, 2002 ylndan beri Babakan Tayyip Erdoann Badanmanln yapan Prof. Ahmet Davutolunun 1 Mays 2009 tarihinde Dileri Bakanl koltuuna oturmasyla ivme kazanmtr. Son bir yl iinde Davutolunun gitmedii lke, grmedii lider neredeyse kalmamtr. Davutolu yeni bir d politika vizyonu izmi ve bu vizyonu ile d politikada hakim olagelmi geleneksel dili ve uygulamalar deitirmeyi byk lde baarmtr. Bu anlamda, Cumhuriyetin kuruluundan itibaren baskn olmu gvenlik, kar ve g gibi kavramlar temel ncelikler olarak gren ve meruiyetini tehdit algsndan alan geleneksel brokratik/otoriter anlayn yerini bar ve ibirlii almtr. Trk d politikasnn ie dnk karakterinin yerini proaktif, dinamik ve ok boyutlu bir politikann ald sylenebilir. Davutoluyla birlikte, komularla sfr problem, ritmik diplomasi, stratejik derinlik gibi daha nce duyulmam kavramlarn yer ald yeni bir lgat hem Dileri Bakanl koridorlarnda, hem akademik camiada, hem de medya kulvarlarnda kullanlmaya balanmtr. Uzun seneler boyunca sert-gc oynamasnn ardndan Trkiye bir yumuak-g ve bir lider olarak blgesinde yeniden domu ve kendisini blgesel ve kresel kontekstte yeniden konumlandrmtr. Trkiyenin yeni d
15
politikas bir yandan iddetli eletirilere maruz kalrken, dier yandan youn bir takdir grmtr. Trkiyenin komularyla olan kemiklemi problemlerini zme abas, yakn mcavir alanlar dndaki blgelere de almas, dorudan kendisini ilgilendirmeyen sorunlar bile zme giriimleri baz evreler tarafndan pheyle karlanm ve hatta eksen kaymas tartmalarn balatmtr. Trkiyenin yeni bir d politika edinmesinin arkasndaki asl sebep nedir? Trkiyenin d dnyaya dair algsndaki deiikliin sebepleri nedir? Trkiyenin blgesinde bir yumuak-g olarak domasnn ardndaki motivasyon nedir? Trkiye d politikasnda gerek anlamda bir eksen kaymas olmu mudur? Yeni bir d politika yapmann ardndaki asl sebebi anlamak iin olaya geni bir perspektiften bakmamz, birok unsuru gz nne almamz gerekir. Bu alma Trkiyenin Souk Sava sonras konumu, AB yelik sreci zarfnda yaad dnm, gemite politika yapm srecini etkilemi olan birok olayn gvenlik ekseninden kmas ve AB politikalarnn uygulanmas, Ak Partinin iktidara gelmesi, 11 Eyll sonras dnemde ortaya km blgesel ve uluslararas deiimler gibi unsurlarn d politika izgisini etkilemi olduunu ve yeni bir vizyon gelitirmeyi kanlmaz kldn savunur. Elinizdeki alma, devleti ve resmi diplomasiyi temel aktr olarak alr ancak son yllarda devlet d aktrlerin de d politika yapm srecine dhil olduunu gz ard etmez. Aktr kimliklerindeki ve i konjonktrdeki deiimin politika yapclarn alg ve taleplerinde bir dnm srecini tetiklediini ve yeni bir anlay getirdiini savunur. Politik taleplerin ve gerekliliklerin yan sra ekonomik boyutun ilevini gz ard etmeden Trk ekonomisinde son yllarda meydana gelen hzl bymenin talep ettii yeni pazar araylarn da politika yapclarnn zihinlerini megul eden bir kayg olarak grr. Bu anlamda bakldnda, son dnemde d politika izgisinde kat realist bir algdan nispeten daha liberal bir algya kayld gzlemlenebilir. eride meydana gelmi gelimeler ve reformlarla birletiinde Trkiyenin blgesel ve kresel olaylarda daha proaktif, belki de liderce bir rol stlenme olana ve ihtiyac domutur. Bu alma, Trkiyenin yeni bir d politika izgisi izlemesinin rasyonel bir seim olduunu savunur. Ayrca, bu alma, potansiyelini ve srdr-
16
lebilirliini deerlendirmek adna Trkiyenin yeni d politika aralarnn da altn izer. Bununla birlikte, Trkiyenin blgesinde bir yumuak g olarak ortaya kn ve yeni d politikasnn mcavir alanlarda ve uluslararas ortamda yansmalarn aratrr. Trk D Politikasndaki Dnm Trk d politikasnn son sekiz ylna baktmzda karakteristii, algs, motivasyonu, benimsedii ilkeleri ve kulland mekanizmalar asndan daha nceki dneme gre olduka bariz farklar grebiliriz. Dier taraftan, Osmanl mparatorluunun son iki yz yllk dnemine ve Cumhuriyetin kuruluundan 2002 ylna kadarki dneme baktmzda birok ortak noktadan bahsedilebilir. rnein, Osmanl dnemine hkim olan otoriter-brokratik ynetim tarz Cumhuriyet dneminde de varln srdrmtr. Bu anlayn d politikadaki varl kendini tepkisel ve savunmac reflekslerle gstermitir. Osmanl ynetici elitinin batya kar verdii hayatta kalma mcadelesi sonucunda oluan solgun auras Cumhuriyet dneminde Osmanl sonras kafa yaps dediimiz ekliyle etkili olmu ve temel kaygs yeni rejimi srdrmek olan yeni elitin temel motivasyonunu oluturmutur. Osmanlnn corafi bilekesinin nemli paralarn oluturan Balkanlar, Orta Dou, Kuzey Afrika ve Kafkasya gibi hayati blgelerin I. Dnya Sava ve Kurtulu Sava esnasnda kaybedilmesinin yaratt travmann lke iindeki isyanlar ve ayaklanmalarla pekimesi blnme korkusunu da beraberinde getirmitir. Birinci Dnya Savann ardndan imzalanan ve lkeyi batl gler arasnda blmeyi amalayan Sevr Anlamas d dmanlara kar oluan ve sonraki seksen yla hkim olacak olan korkuyu daha da glendirmitir. Bu d tehdit algs lkeyi blmek iin d glerle ibirlii yaptklarna inanlan i unsurlara kar da gelitirilmitir. Bu paranoya, o esnada Dou Bloku tarafndan evrilmi olan Trkiye iin Souk Sava srasnda da devam etmitir. Rejim bu sefer de komnist tehdide kar ayakta kalma mcadelesi iine girmitir. Bu korku randa slam Devriminin yaplmasyla daha da pekimitir. deolojik tehdit bylece ikiye katlanmtr. lke bir yandan komnizm, dier yandan si-
17
yasal slam tehdidiyle kar karya kalmtr.1 Bu kemiklemi korkunun sonucu olarak Trkiye Cumhuriyeti be askeri darbeyi tecrbe etme rekorunu krmtr. Yaanan tm bu skntlarn sonucunda, Trkiye her ne kadar Orta Doudaki dier lkelerle karlatrldnda demokrasi anlamnda ne ksa da, Osmanldan miras kalan otoriter-brokratik gelenek ve mevcudiyetini devam ettirebilme bahanesiyle rejim tarafndan alnm kat gvenlik nlemleri yznden demokratikleme srecinin birok defa sekteye uradn ve yavaladn sylemek abart olmaz. Saltanattan cumhuriyete geilmesine ramen, askerin siyasete mdahalesi yznden, d politikadaki otoriter yaklam devam etmitir. Bunun sonucunda d politikada devlet yegne aktr olarak var olma durumunu srdrm ve sivil toplum kurulular, bask ve kar gruplar ile i evreleri gibi devlet d aktrler d politika yapm srecinin dnda kalmtr. Tam da bu noktadan baktmzda, Cumhuriyet dnemi elitinin batllama projesinin, demokrasi, bar, sivil zgrlkler ve insan haklar gibi evrensel normlar ve deerleri iselletirememesi bakmndan bir hayal krkl olduunu syleyebiliriz. Avrupa ekonomik, siyasi, kltrel ve sosyal yap bakmndan geliirken, kendi norm ve deerlerini sadece teoride deil pratikte de uygularken, rnein d politikasn bile bu normlar erevesinde olutururken, Trkiye kendi kbuslar iinde hapsolmu ve iednk politikalar uygulamtr. Avrupa bar, ibirlii ve karlkl bamllk ilkelerine dayanan komuluk politikalar uygularken, Trkiyenin komularyla ilikilerini atma, uyumazlk ve kaln ve kapal snrlar belirlemitir. Bu anlamda, Trkiyenin AB yelik sreci karamsar bak asnn ve korkularnn zerine su serpmitir. Sre Trkiye iin yeni bir vizyon, taze ve dinamik bir d politika iin frsatlar paketi sunmutur. Cumhuriyet dneminde Trkiye d politikasnn temel belirleyici unsurlar tehdit algs ve bunun sonucunda oluan gvenlikletirme (securitization) sreci olmutur. Souk Sava yllarnda Trkiye, Sovyetler Birliinin ve komnizmin Batya yaylmasn engelleyen bir tampon lke olarak konumlandrlmtr. Bu durum hem Trkiyenin nemini arttran bir avantaj, hem de tehdit algsn arttran bir dezavantaj olmutur.
18
Souk Savan bitmesinin stnden neredeyse 20 yl gemi olmasna ramen, Trkiye bugn hala devlet iine yerlemi, Souk Sava tipi illegal rgtlenmelerden arnma abas iindedir. Dnya henz Souk Savan yorgunluundan syrlamamken bir de 11 Eyll olaylarn yaamtr. Bu iki krlma noktasna bir de son yllara damgasn vuran kresel ekonomik kriz eklenmitir. Bu dnemecin ardndan birok lkeyle birlikte Trkiye de, politikalarn gzden geirerek, kendini Yeni Dnya Dzeni ierisinde yeniden konumlandrma sreci iine girmitir. Souk Sava dneminin ift kutuplu doas yerini ok boyutlu bir d politika anlayna brakmtr. Bu yeni anlay erevesinde blgesel ortamn daha farknda olan ve dier aktrlerle daha proaktif diplomatik ilikiler kurabilen lkeler ne kmaktadr. Dileri Bakan Davutolunun da altn izdii gibi;
Souk Sava dzeni kalkt ama yeni dzen kurulmad. Bunu kuracak aktrler Souk Savata olduu gibi sadece iki aktr deil. Mesela Kafkasyada dzeni Sovyetler ile ABD oturur tartr ve kurarlard. Ama imdi Irak rneinde grld gibi ABD tek bana kuramyor. Grcistan rneinde grld gibi Rusya da kuramyor.2
Souk Savan bitimiyle i politika d politika zerinde daha etkili olmaya balad. Geleneksel i/d ayrm yerini kltr, kimlik ve din gibi isel faktrlerin d politika zerinde daha belirleyici olduu yeni bir anlaya brakt.3 Devlet daha heterojen bir yap olarak alglanmaya baland. D politika i politikann bir uzants oldu. Bu anlamda, Trkiye yeni dnemde, askeri kapasite, corafi g, ekonomik g ve kltrel faktrler gibi ulusal g unsurlarn gzden geirmi ve tm bu avantajlarn kendisini blgesinde gl bir lider ve yumuak-g olarak konumlandrarak deerlendirmitir.4 Bunu gerekletirebilmek iin de aktif, dinamik ve ok boyutlu bir d politika izgisi izlemitir. Trkiye d politikasnn temel prensibini oluturan komularla sfr problem anlay komu lkelerle sorunlar zmek ve komu lkelerinin tesine geen lekte mcavir alanlarda bar ve ibirliini gelitirmeyi hedeflemitir. Bu politika ile komularla sorunlar zmede kaydedilen baarlar, bir adm sonras olan mcavir alanlarla maksimum ibirlii dncesini gndeme getirdi. Trkiye iinde bulunduu kresel kriz ortamnda varln en etkin biimde srdrebilmesinin yolunun gven-
19
li bir bar ortam ve maksimum ibirlii olduunun bilinciyle hareket etmektedir. Yeni dnemde devlet d aktrler Trk d politikasnda tarihinde hi olmad kadar etkili olmutur. Devlet d aktrlerin d politika yapm srecine dahil olmas durumu yeni d politikann toplu-performans (total-performance) grn oluturur. Bu srece dhil olan baz kurululara rnek vermek gerekirse; Afrika Zirvesini dzenleyen TUSKON (Trkiye adamlar ve Sanayiciler Konfederasyonu), Trkiyenin ABye girmesi iin mcadele veren TSAD (Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei), Krfez lkeleriyle yakn ilikiler gelitiren MSAD (Mstakil Sanayi ve adamlar Dernei)5, ve SETA (Siyaset Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf)nn Kafkas lkelerini bir araya getirerek blgesel bar ve ibirliine yapt katklar saylabilir. 1999 Helsinki Zirvesi ile ABye giri sreci Trkiyenin ieride yaad demokratikleme ve reform srecini tetiklemitir. eride ivme kazanan demokratikleme srecinin Ak Parti hkmetiyle gelen siyasal ve ekonomik istikrarla birlemesi karar alclarn zgveninin ve itibarlarnn artmasna sebep olmutur. Bu durum d politikaya da yansmtr. Bugn d politika yapclar arkalarna tam destek alarak yola kmaktadrlar. Ancak u unutulmamaldr ki, d politikann istikrarl ve srdrlebilir olabilmesi iin ierideki reform ve demokratikleme srecinin istikrarl bir biimde devam etmesi arttr. Bu nerme, Davutolunun d politika vizyonunun temel unsurlarndan biridir. Bu anlamda, demokratik alm, sivil anayasaya gei ve sivil-asker ilikilerinin iyilemesi gibi konular zme balanmaldr. eride yaanacak bir kutuplama ve ayrlk, er ya da ge d politikaya da yansyacaktr. sorunlarn zemeyen bir Trkiyenin blgesine yeterince faydal olmas zordur. Bu anlamda, Trkiyede muhalefetin gsterdii baarszln ve daha fazla demokratiklemeyi talep etmek yerine bu abalara kstek olmasnn yaratt boluu ABnin doldurduu sylenebilir. Bugn Trkiye d politikasnn srdrlebilirliinin nne kabilecek belki de tek engel ieride yaanacak bir kaos ortamdr. AB yelik sreci ayn zamanda yeni Trk d politikasnn yapm srecinde etkili olmutur. rnein, Trkiyenin blgesinde gvenlik, istikrar, dayanma, ibirlii ve refah salamay amalayan kom-
20
ularla sfr problem stratejisi AB Komuluk Politikasnn bir benzeridir.6 Avrupa Gvenlik Stratejisinde de belirtildii gibi hibir lke bugnn karmak sorunlarn tek bana zebilecek durumda deildir.7 Bu adan bakldnda, Trkiyenin yeni d politikasnn rasyonel bir seim olduu sylenebilir. rnein, Trkiyenin baz evreler tarafndan eletirilen ranla olan yaknlamas ve Bat ve ran arasnda arabuluculuk yapmas rann dnyaya entegrasyonunu salayarak ve blgesel dengeleri koruyarak blge bar ve istikrarna katk salamaktadr.8 te yandan, AK Partinin 2002de baa gemesinin Trkiyedeki ve d politikadaki deiim asndan ok byk bir etkisi olmutur. Bu anlamda, Trkiyede yaanan sivilleme ve demokratikleme giriimleri, yerel dinamiklerle irtibat, muhafazakr-demokrat kimlii ve yeni pazar araylarna nayak olan sermaye taban gibi Ak Partinin isel dinamiklerini oluturan unsurlar yeni bir d politika vizyonu gelitirme asndan etkili olmutur. Ekonomik sorunlar ve siyasal istikrarszlk gibi Trkiyenin geliimine ve glenmesine sekte vuran birok sorun Ak Parti hkmeti srecinde zlmektedir.9 Ak Parti hkmetinin yzn douya evirdiine dair birok iddiann, hkmetin AB yelik srecinde batyla olan ilikilerine bakldnda aslsz olduu sylenebilir. Ak Parti hkmeti AB yelik srecinin daima arkasnda olmutur. AB lkeleri parti yelerinin ilk ziyaret ettii lkelerdir. Ayrca AB mzakere sreci de Ak Parti hkmetinin youn abalar sonucunda 2005 ylnda balamtr. AB sreciyle birlikte, daha nce brokratik elit tarafndan gvenlikletirilmi (securitized) birok sorun normal politik konular olarak grlmeye balanm ve bir gvenliksizletirme (desecuritization) srecine girmitir.10 rnein, Krt Sorunu ve Siyasal slam gibi sorunlar eskiden Trkiyenin Suriye ve ran gibi komularyla olan ilikilerini belirleyen temel unsurlard. Trkiye bu sorunlara ieride zm aramak yerine dsallatrarak bu lkeleri sulamay yelemitir.11 Ancak u anda Trkiyenin Suriye ve ranla olan ilikilerini dayanma, ibirlii ve bar gibi kavramlar belirlemektedir. Demokratikleme adna ok temel adm atlmtr. Gemite milli gvenlik sorunu olarak grlen bu sorunlar ise artk toplumla beraber tartlan normal siyasal konular olarak grlmektedir. Bu an-
21
lamda, Trkiyenin AB yelik srecini demokratikleme ve istikrar salanmas olarak iki temel boyutta ele alabiliriz.12 Trkiyenin, aznlk haklar, ifade, basn ve rgtlenme zgrl, sosyal ve kltrel haklarn gelitirilmesi gibi AB kriterlerini yerine getirme abas Trk siyasal kltrnde, korku politikasndan daha ak, zgr ve oulcu bir kltre doru bir dnm yaratmtr. Bu dnmn olumlu etkileri zellikle sivil-asker ilikilerinde ve d politikada grlmtr.13 11 Eyll sonras dnyaya bakldnda ise Kuzey-Gney, DouBat, slam-Hristiyan geriliminin hkim olduu grlmektedir. Trkiye, bu noktada, kresel bara katkda bulunabilecek ve bu gerilimi drebilecek bir aktr olarak ne kmaktadr. Trkiye bulunduu corafya ve tarihi derinlii bakmndan yeni dnya dzeninin kurulumunda dzen kurucu lke olma roln stlenmitir. 11 Eyll sonras dnemde Trk-Amerikan ilikileri yeni bir boyut kazanmtr. Trkiye birok meselede George W. Bush hkmetinden bamsz hareket edebileceini gstermitir. rnein, Amerikann Suriyeyi izole etme politikasna destek vermemi, Iraka uygulanan ambargoya uymam, ranla iyi ilikiler gelitirmitir. 1 Mart 2003te TBMM Amerikann Trk slerini kullanmasna ve Iraka Trk askerlerinin yollanmasna dair tezkereye onay vermemitir. Trkiye, Irakn ulusal btnl ve istikrar iin aba gstermitir. Ayrca, Filistin sorununa dair sraile kar da birok kez tavr almtr. Amerika gvenlik adna demokrasisinden taviz verirken, Trkiye gvenliksizleme srecine girdi ve demokrasisini glendirdi. Amerikann Irak igali uluslararas camiada bekledii destei bulamad. rnein, Paris-Berlin-Moskova hatt Amerikan politikasn ciddi anlamda tehdit etti. Trkiyenin Rusyayla yaknlama ve bamsz politikalar izlemesi gibi faktrleri de gz nne alrsak artk ok kutuplu bir dnya dzenine doru bir gidiattan bahsedebiliriz. Amerikann Irakta ve Afganistanda gvenlik ve istikrar salamaktaki baarszl blgede farkl aktrler iin hareket alan amtr. Trkiye bu frsat iyi deerlendirmi ve bu boluu doldurma refleksiyle blgede liderlik rolne soyunmutur. Trkiyenin bu rol Bush ynetimi tarafndan destek grmemi olsa da ayn eyi Bakan Barack Obama ynetimi iin sylemek pek doru olmaz. Ak-
22
sine Obama Trkiyenin bu yeni rolne tam destek vermektedir. Trkiyenin Iraktaki tm gruplarla ve aktrlerle gryor olmas, ran ve Bat arasnda yapt arabuluculuk rol, Kafkasyada istikrar salama abalar Obamann gznden kamam Trkiyeye model ortaklk teklif etmesiyle sonulanmtr. Obamann model ortaklk tan kast ounlukla Hristiyan ve ounlukla Mslman iki millet arasnda dini inanlara deil, idealler ve deerler zerine kurulmu bir ortaklktr.14 Obama slam dnyasyla ilikilerini gelitirme isteini ilk defa 2009 Nisan aynda Trkiyeye yapt ziyaret srasnda dile getirmitir. Bunu yaparken Trkiyenin desteine ihtiya duyacan defalarca ifade etmitir. Babakan Erdoan 2010 Nisan aynda Nkleer Gvenlik Zirvesine katlmak zere Amerikaya yapt ziyaret srasnda Orta Dounun nkleer silahlardan arnmasnn nemini vurgulam ancak bunun rann tek bana yapabilecei bir ey olmadn belirterek, srailin de buna uymas gerektiini ifade etmitir. Bu aklamann nemi Trkiyenin Amerikann belli konulardaki kayglarn paylat mesajn vermi olmas ancak bunu yaparken de kendi bak asn ve fikirlerini zgrce ifade ediyor oluudur. Trkiyenin ran, Suriye, Hamas, Irak gibi blgedeki nemli aktrlerle ak diyalog ilikisi iinde bulunmas, blgesinde stlendii arabuluculuk rol, diplomasi aracn baarl bir ekilde kullanabiliyor oluu ve blgede sahip olduu lojistik gc Amerikann ihtiya duyaca avantajlar olarak ne kmaktadr.15 Davutolunun D Politika Vizyonu Davutolunun d politika vizyonu Stratejik Derinlik konsepti etrafnda ekillenmektedir. Davutoluna gre konsept temel boyuta sahiptir. Birinci boyut i politika ve Trkiye siyaseti ile ilgilidir. Davutolunun vizyonu i politikada istikrar, gvenlik ve demokrasinin bir arada olmasn ngrmektedir. Buna gre, gvenlik ve demokrasi bir dieri iin feda edilmemesi gereken kavramlardr. Bu kavramlarn bir arada bulunmalar iin siyasi istikrar olmazsa olmaz bir koul olarak gze arpmaktadr. 2002 ylndan bu yana lkede tek parti ynetiminin olmas bir anlamda bu koulu salayan bir
23
durumdur. Dier taraftan, toplumsal bar, devlet ve toplum arasnda gven tesisi ve gl bir ekonomi ihtiya duyulan dier durumlardr. Tam bu noktada ikinci boyut olan mcavir blgelerle btnleme devreye girmektedir. eride sorunlarn zerek zgven salayan Trkiye, ancak blgesel lekte etkili hale gelebilir. Stratejik Derinlik vizyonu bir anlamda tarih ve corafyann anlamn yeniden yorumlayarak mcavir blgelerle ilikileri gelitirmenin nndeki en byk engel olan psikolojik bariyerleri ortadan kaldrmaktadr. Bu bariyerleri kaldrmann tesinde blgede ac hatralarla ekillenen tarihi hafzay pozitif anlatlarla ekillendirmeye almaktadr. Stratejik Derinlikin ufkuyla Ortadoudan Balkanlara karlkl ibirlii ve gven zerinden kurulu yeni bir alg ortaya kmaktadr. Son boyut ise mcavir blgelerle btnlemi Trkiyenin kresel lekte tesir icra edecek hale gelmesidir. Bu alanda ise Trkiyenin BM Gvenlik Konseyi yelii, G-20 yelii ve Medeniyetler ttifak gibi giriimleri gze arpmaktadr.16 Trkiye, demokratik reform sreci ve gelien ekonomisinin salad imknlar sayesinde blgede bar destekleyen bir g haline gelebilmitir. Davutolunun d politikada belirleyici bir konuma gelmesinden nceki dnemde, Trkiyede gvenlik byk lde bir i politika sorunu olarak deerlendirilmekteydi. D politika i politikann uzants olarak grlyordu. Bu tutum, i sorunlarn dsallatrlmas ve Trkiyenin snrlar tesinde ieride yaanan skntlara kaynak tekil edecek dmanlar aranmas eilimiyle pekiiyordu. Baz durumlarda d etmenler gerekten de i sorunlarn domasna etki etmekteydi. Ancak siyasetiler bu etmenleri abartarak ya da kendi karlarna hizmet edecek ekilde ynlendirerek gl konumlarn muhafaza ediyorlard. Davutolu, d politikasn Trkiyenin komularn dlayan tutumunu sona erdirecek yeni bir corafi tahayyle dayandrd. Davutolunun d politika vizyonunun nemli unsurlarndan biri, zellikle Orta Douya ynelik olumsuz kanlar ve n yarglar gemite brakmakt. Bu tutumun sonucu olarak, Trkiye d politikasn i politikasndan ayrmay baard.17 Davutolunun d politika vizyonu sayesinde, Trkiyedeki siyasetilerin ezberi bozulmu ve zihinlerinde blgedeki lkelere ilikin gemiten farkl varsaymlarn canlanmas salanmtr. O halde te-
24
mel soru, Trkiyenin d politika seimlerini ekillendiren bu dnce deiikliinin temelinde ne yattdr. Davutolunun yeni d politika vizyonu, Trkiyenin snrda olduu blgeler ve uluslararas ilikileri balamndaki rolnn, yani stratejik derinliinin, siyasetilerin zihinlerinde var olan vatan/yurt snrlarnn dnda yeniden tanmlanmasn salamtr. Bu yeni vizyonla birlikte, Trkiyenin komular ile kurduu ilikilerin fiziksel snrlar ortadan kalkmtr. Blgeye ynelik politikalar olutururken ulusal karlarn tehdit altnda olduu algs ile hareket etmenin yaratt sknt ortadan kalknca snr izme ve tekiletirme18 arasndaki iliki de anlamn yitirmitir. Davutolunun vizyonu Trkiyenin ulusal gvenlik kltrn ve jeopolitik dengelere ynelik hkim anlay derinden etkileyecek ve bylelikle siyasetilerin ufuklar genileyecek ve d politikada yeni tutumlar gelitirilecektir. Deiim, ulusal dzlemdeki dnm genel olarak deerlendiren ve dnmn siyasi, ekonomik ve kltrel elerinin her birinin d politikayla kuraca ikili ilikileri ieren ok tarafl bir ereveyle ifade edilebilir. rnein daha gvenli bir ulusal ortam ile zgveni yksek bir d politika anlay yapc bir ikili iliki kurabilecektir. Bu sre, ulusal gvenlik anlaynn oluturulma yntemini yeniden tanmlayacak ve d politika yapma srecine yeni etmenler ekleyecektir. Kiriinin syledii gibi, Trkiyedeki siyasetilere gre, siyasi gelime, ekonomik kabiliyet, toplumsal dinamizm ve yurtiinde slam ile demokrasiyi ayn anda yaatabilme yetenei19 Trkiyeyi komu blgelerinde ve Afrika ve Asyadaki uzak blgelerde faal ve etkin politikalar gelitirebilecek ve uygulayabilecek bir g haline getirmitir. Davutolu, Trkiyenin komu blgelerinin dnda daha geni bir corafyada gvenlik, istikrar ve refaha katkda bulunmay vaat ettiini sylemektedir. rnein, Trkiyenin Afrika ktasna ynelik gelitirdii yardm politikalarna ilikin olarak unlar belirtmektedir: Afrikay ihmal eden bir lkenin uluslararas alanda nemli bir konumda olmas imknszdr.20 Trkiyenin bu blgelere ynelik ilgisi i politikasn rayna oturtmas, uluslararas ilikilerinde zgvenini ykseltmesi, evrensel bir d politika vizyonu gelitirmesi ve
25
dnya politikalarnda liderlik hedefini belirlemesini takiben filizlenmitir. Ahmet Davutolunun da vurgulad gibi:
Corafi adan Trkiye ok ayrcalkl bir konuma sahiptir. AfroAvrasya blgesinin ortasnda yer alan Trkiye, tek bir kimlie indirgenemeyeceinden birok blgesel kimliin bir araya geldii bir merkez lke olarak tanmlanabilir. Rusya, Almanya, ran ve Msr gibi Trkiye de gerek corafi adan gerekse kltrel adan salt bir blgeyle ilikilendirilemez. Trkiyenin blgesel eitlilii ona pek ok blge arasnda manevra kabiliyeti salamaktadr. Dolaysyla Trkiye komu blgelerinde bir nfuz sahasna sahiptir.21
Stratejik Derinlik22 adl eserinde Davutolunun ustaca ortaya koyduu gibi, her ne kadar Trkiyenin dier lkelerle arasndaki mesafe ayn kalsa da, Trkiyenin komu blgeleri ile arasndaki tarihi ve kltrel balarn farkna varlmas sayesinde, bu corafyadaki lkelerle ilgili yeni alglama biimleri gelimekte ve yeni bir corafi tahayyl olumaktadr. Bu corafyadaki lkelerle gemite iletiimi zorlatran mesafe ve dier engeller artk siyasetiler ve halk nezdinde geerliliini yitirmitir. Bu srete, komu blge lkelerinin Trkiyeye yaknl yeniden kefedilmi ve komuluk ilikilerinin yitirilmesinden nceki dnemdeki olumlu iletiim hatrlanarak, ortak kltr ve medeniyet miras ortaya karlarak ve ortaklk olaslklar aratrlarak bu lkelerin Trkiyenin kendilerine yaknlamasna ne denli ak olduklar grlmtr. Davutolunun sfr sorun politikas adn verdii, Trkiyenin komularna ynelik yeni politikas komular ile sorunlarn mmkn olduunca azaltmay hedeflemektedir.23 Dileri Bakanl evrelerinin sylemlerinde Asya ve Afrikann anlamlarnn deimi olmas, g ile corafya arasndaki dinamik ilikinin gstergesidir. Trkiye daha geni bir corafyann iinde ve yeni blgelerin bir paras olacak ekilde kendini yeniden konumlandrma srecine girmitir. Trkiyenin dileri ve gvenlik elitleri ve hkmet yetkilileri de Davutolunun vizyonunun salamasn yapmlardr. Babakan Tayyip Erdoan, Davutolunun stratejik derinlik sylemine referans vererek stanbul yalnzca ktalarn birletii bir merkez deil, ayn zamanda medeniyetlerin bulumas ve sentezinin bir semboldr24 demitir. Erdoan, stanbulu ge-
26
ni bir corafyann merkezine oturtarak Trkiyenin corafi ve kltrel mirasn daha kapsaml bir blgesel erevede anlaml klmtr. Davutoluna gre ayrca,
Trkiyenin iliden Endonezyaya, Afrikadan Orta Asyaya ve ABden slam Konferans Tekilatna kadar uzanan geni bir corafyada kurduu ilikiler, btncl bir d politika yaklamnn paras olacaktr. Bu giriimleri sayesinde 2023te yznc ylna yaklarken Trkiye Cumhuriyeti kresel bir aktr olmaya daha yaklaacaktr.25
Bu zihniyet sayesinde Trkiye, Afrikadan Uzak Douya ve tesinde uzanan corafyada etkin bir oyuncu haline gelme yolundadr. Davutolunun yeni d politika vizyonunu eletirenler, genelde kendisinin Yeni Osmanlclk (Neo-Ottomanism) akmn takip ettiini ve dolaysyla eskiden Osmanl mparatorluuna ait topraklara ynelik d politika faaliyetlerini gelitirdiini ne srmektedirler. Aslnda Davutolunun nermeleri eski Cumhurbakan Turgut zaln dnemindeki d politikalar ve AK Partinin takip ettii hkmetin AB yeliine doru att cesur admlarla ayn izgide devam etmektedir. D politikadaki bu eilimleri daha da teye tayarak Davutolu, aslnda daha kapsaml bir d politika yaklam oluturmu ve Trkiyenin ulus-devlet sonras dnemde kresellemenin meydana getirdii sorunlarla mcadele edebilecei siyasa aralar gelitirmitir. Davutolunun ulusal egemenlii gzetmek kaydyla, snrlar uygulamada (de facto) anlamsz hale getirmeye ynelik yaklam Osmanl mparatorluunun arka bahesi saylabilecek corafyaya dnmeyi gerektiren jeo-politik zorunluluklar dourmaktadr. brahim Kalna gre, Trkiyenin adalk tesine geii (postmodernity) Osmanl mparatorluu tarihinde gmldr.26 Ne Osmanl tarihini hie sayan ne de Trkiye tarihini Osmanl dnemine indirgeyen Davutolunun komu lkelerle ortak tarihi ve kltrel balantlar vurgulamas, Trkiyenin snrlarndaki blgelerle ilikilerini kolaylatrmtr. rnein, Stratejik Derinlikte Kuds sorununa dair blmde blgedeki hi bir siyasi sorun Osmanl arivleri olmadan zlemez27 diyerek Osmanl tarihini, Trkiyenin Orta Doudaki bar srecinde merkezi bir grev stlenmesi iin uygulamaya koymay tasarlamtr. Kemal Kirii, Davutolunun d politika vizyonunun ekonomik adan devletlerin birbirlerine dayanmak
27
durumunda olduklarn nemle vurgulamas nedeniyle gereki olduu kansndadr.28 Bu balamda Davutolunun jeo-politik tahayylnn arkasndaki amacnn ncelikle Yeni-Osmanlclk olduunu savunmak yanl olacaktr. Trkiyenin komu blgeleriyle ilgili d politikas, onun komularna nazaran stn bir konumda olmasn ngrmemekle beraber, blgedeki dinamiklere dayanan bir bar ve gvenlik ortam yaratmaya ynelik kapsayc bir yaklam iermektedir. Bu yaklam benimseyen Trkiyedeki d politika eliti, komu blgelerde bar giriimlerinde bulunacak zgveni ve siyasi iradeyi oluturabilmilerdir. Trkiye artk Orta Dou, Avrasya ve Afrikadan liderlerle Batl siyasetileri ve st dzey yetkilileri arlamakta ve deiik corafyalardaki atmalara zm bulmak iin eitli platformlar oluturmakta ya da bu platformlarda yer almaktadr. Trkiyede karar alclar gven ina edici yntemler kullanarak lkeler arasnda atmalar sona erdirmeye ve blgede kemiklemi sorunlar arabuluculuk yoluyla zmeye almaktadrlar. Trkiyedeki karar alclarn bu tutumu, Trkiyenin uluslararas sistemin iinde bar elisi konumuna gelmesini de salamtr. Bu gelimelerin arkasndaki itici g olan Davutolunun vizyonu, Orta Doudan Avrasyann steplerine uzanan geni corafyada yeni bir bar algsnn olumasna zemin hazrlamtr. Yeni D Politika Aralar Trkiyenin yeni d politika vizyonu sahada bu anlay hayata geirmek iin benimsenen ve uygulamaya konulan aralara baklarak daha iyi anlalabilinir. Yeni d politikann entelektel mimar Davutolunun oluturduu ereve d politikann yrtlme mekanizmalarn daha nce grlmeyen netlikte ortaya koymutur. Bu aralardan ilki, entegre d politika anlaydr.29 Davutoluna gre Trkiye, Souk Sava dneminde d politika izgisi asndan bir ncelikler lkesiydi. O dnemde, d politika elitlerinin zihinlerinde bir ncelikler sralamas vard ve d politikalar bu sabit ncelikler sralamasna gre yapyorlard. Ancak, Davutoluna gre gnmzde bu ncelikler sralamas geerliliini yitirmitir. Trkiyenin artk
28
tm d politika meselelerini tek bir siyasal forml etrafnda birletirmesi gerekmektedir. Trkiyenin gemite yapt gibi baz d politika meselelerine srtn dnme lks yoktur. Trkiyenin ok kimlikli olmas nedeniyle Orta Dou bar srecinden Kafkaslarda istikrarn salanmasna kadar pek ok konuyu ayn erevede irdeleyecei btncl bir d politika anlay gelitirme imkn vardr. Acil sorunlara ncelik verirken dier d politika meselelerini gz ard etmemelidir. Dolaysyla d politika bir sretir ve d politikaya gemie kyasla daha uzun soluklu bir bak as ile yaklalmaldr. rnein, Trkiye d politikas 2004 ylnn ilk yarsnda Avrupa Birlii ve Kbrs meselesine, 2004 ylnn ikinci yarsnda ise Irak meselesine odaklanmtr. Gazze krizi d politika gndemine 2008 ylnn sonlarnda girmitir. Davutolunun ifade ettii gibi, d politikada sadece tek bir blge ya da sorun zerinde uzun sre odaklanmak hatal olacaktr; aksine Trkiyenin d politikas stratejik derinlik ilkesine bal kalmakla beraber, her an meydana gelebilecek deiikliklere gereken tepkiyi verebilecek kadar dayankl ve esnek olabilmelidir.30 Bu balamda Davutolu ayrca Trkiyenin d politikasnda taraf deitirdiine dair sulanmasna kar kmaktadr.31 rnein, 2004 ylnda Trkiyenin faal d politikasna bakldnda, odann Kbrs sorunu olduu sylenebilir ya da Gazze krizi srecindeki youn diplomasi trafiine baknca, Trkiye d politikasnn Orta Dou odakl olduu sylenebilir. Bu tr tanmlamalar, Trkiyenin d politikasn bir sre olarak alglamamann rndr ve d politikay ksa dnemli ve konjonktrel olarak deerlendirmenin yanl olduunu gzler nne sermektedir. Trkiye tm d politika alanlarn tek bir ereve etrafnda toplayan btncl bir politika izlemektedir. Trkiyenin Batdan Orta Dou eksenine getii iddialarn reddeden Davutolu, Trkiyenin Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde geici yelii olduunu ve G20nin faal bir yesi olduunu hatrlatmakta ve Trkiyenin Avrupa Birlii tam yelik srecine ballnn srdn ifade etmektedir.32 Trkiyenin Batyla ilikilerinde ballklarn srdrrken bir yandan da Dou ile ilikilerini gelitirmesi Davutolunun btncl d politika anlaynn temel talardr.
29
Davutolunun d politika vizyonunu hayata geirmek iin kulland ikinci ara, ritmik diplomasiyle glendirilen faal bir d politika izgisidir. Davutolu, kitabnda KT (slam Konferans Tekilat) ile diplomatik ilikilerin alt dzeyde gerekletirilmesini eletirmi ve bu nedenle Trkiyenin 2000 ylnda KTnin genel sekreterlii grevi iin bir aday gsterme imknn kardn belirtmitir.33 Davutolu, Babakann Badanmanl grevini srdrrken, KTnin 2004 ylndaki genel sekreterlik seimlerinde Trkiyenin yksek dzeyde diplomatik katlmn salamtr. Sonu olarak, demokratik bir seimle KT tarihinde ilk defa Trkiyenin aday Profesr Ekmelettin hsanolu Genel Sekreter olmutur.34 Ayrca son dnemde Trkiyenin komu blgelerinin bakentleri, onlarca yldr grlmeyen sklkta ve younlukta Trkiyeden d politika temsilcilerini konuk etmitir. Bu faal d politika yaklam, Trkiyenin komular ile kurmak istedii sorunsuz ilikileri bir sonraki aamaya tamtr; bu aamay Davutolu Dileri Bakan olarak dzenledii ilk basn toplantsnda maksimum ibirlii olarak tanmlamtr. Davutolunun izdii yeni ufuk, komularyla sorunlarn zen Trkiyenin bu baary arka plana alarak komularyla en st dzeyde siyasi ve ekonomik ibirliini gelitirmesi hedefini belirlemektedir. Trkiye, Dnya Su Forumundan, Az Gelimi lkeler ve Karayip lkelerine kadar pek ok topluluk ve uluslararas kuruluun zirvelerine ev sahiplii yapmaktadr. Orta Doudan Avrasyann steplerine kadar uzanan blgedeki sorunlarn taraflar arasnda direkt ve dolayl bar grmelerine de ev sahiplii yapmtr. Gncel rnekler olarak, srail ve Suriye arasnda kesintiye urayan dolayl bar grmeleri ve Afganistan ve Pakistan arasndaki direkt grmeler saylabilir. Trkiye ayrca Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi geici yesi seilmi ve Afrika Birlii, Karayip lkeleri Birlii (Association of Caribbean States, ACS) ve Amerikan Devletleri Tekilat (Organization of the American States, OAS) kurulularnda gzlemci konumunda yer almakta ve Arap Ligi toplantlarna davet edilmektedir. Ayn zamanda Asyada Gven Artrc Tedbirler ve birlii Konferans ve Gneydou Avrupa birlii sreci dnem bakanlklarn Trkiye stlenmitir. Krfez birlii Konseyi ile stratejik diyalog
30
mekanizmas kurulmutur. Trkiyenin gelimekte olan lkelere yapt yardmlarn miktar 2008 ylnda 700 milyon ABD dolarn gemitir ve Trkiye Birlemi Milletlerde artan yardm faaliyetleriyle ba bir lke haline gelmektedir. nc ara, zellikle kriz dnemlerinde sahada gsterecei varlktr.35 Davutolunun nerdii gibi, Trkiye gerek Avrupa Birlii gerekse Orta Dou ve Kafkasyada Trkiyeye zg bir bak asn sunmak zere sorunun yaand noktada varln gstermelidir. Bu d politika arac, en son Rusya Grcistan krizi ve Gazze krizi srasnda kullanlmtr. Babakan Erdoan Grcistan, Azerbaycan ve Rusyay blge ve Avrupa liderlerinin hepsinden nce ziyaret etmitir. Trkiye yeniden istikrarn tesisi amacyla bir zemin hazrlam ve giriimleriyle Karadeniz blgesinde olas bir NATO-Rusya krizini engellemitir. kincisi, Erdoan, srailin Gazzeye saldrsn hemen takip eden dnemde drt Arap lkesine gitmi ve Davutolunun bakanlk ettii bir Trk ekibi de am ile Kahire arasndaki diplomatik trafii yrtmtr. Drdnc ara, Davutolunun herkesi kapsayan ve herkese eit uzaklkta durmay hedefleyen politikasdr. Trk d politikas, Davutoluna gre, ilgili tm taraflar zm bulmaya ve neriler gelitirmeye davet etmeli ve bylelikle geni bir koalisyon oluturmaldr. Bu balamda Trkiye, diplomasisini dikkatle ve alakgnlllkle yrtmelidir. Trkiyede karar alclar tm taraflara eit uzaklkta kalmaya ve atma eksenli blgesel gruplara ya da ittifaklara katlmamaya zen gstermektedirler. Trkiyenin herkesi kapsayan ve herkese eit uzaklkta durmay hedefleyen politikas, blgedeki baz aktrlerin endielerini yattrmakta ve genel anlamda Trkiyenin mdahalesinin yapc rol oynayacana ikna etmektedir. Beinci ara ise, d politikada toplam performans anlaydr. Yani Sivil Toplum Kurulular, i evreleri ve dier sivil rgtler gibi devlet d aktrleri de yeni d politika vizyonunun bir paras haline getirmek ve yeni ve dinamik d politika izgisine tam destek vermelerini salamaktr.36 Yeni d politika anlaynn btnletirici etkisi nedeniyle, deiik sosyal gruplar, d politika yapmndaki katklarn arttrmlardr. adamlar rgtleri, sivil toplum kurulula-
31
r, entelekteller, dnce kurulular ve dier kii ve kurumlar imdilerde d politika yapm srecine dhil olmaktadrlar. Bu kurumlarn gnmzde oynadklar rol, yerel ve uluslararas politikalarn yapm srecinde sivil aktrlere yer vermeyen gemi dneme nazaran daha kapsayc ve toplam performansa dayal yeni d politika anlayna uymaktadr. Davutolu Dnemi Trk D Politikas Davutolunun d politikadaki aktivizmi, getiimiz yedi yl iinde Ortadou, Afrika, Asya, Latin Amerika, Avrupa Birlii, Kbrs ve Kafkasya gibi dnyann birok blgesini kapsamaktadr. Bu anlamda genel olarak baktmzda, komularyla arasndaki sorunlar zmekle kalmayp, maksimum ibirlii ilkesi erevesinde imzalad onlarca anlama, kaldrlan vizeler, blgede kan sorunlarn zmlenmesine dair yrtt arabuluculuk rolleri, imzalad enerji anlamalar, gze arpan gelimelerdir. Komularla ilikiler balamnda en somut rneklerden biri Suriye ile yaanan gelimedir. ki lke bundan yalnzca on sene nce savan eiindeyken, son sekiz yl ierisinde 51i tek bir gn iinde olmak zere 80den fazla anlama ve protokol imzalamtr. Bu anlamalar arasnda Serbest Ticaret Anlamas, Yksek Dzey Stratejik Konsey Anlamas ve Serbest Dolam Anlamas gibi son derece nemli anlamalar da bulunmaktadr. Hatay Sorunu ve Su Sorunu gibi yllarn kklemi problemleri bu sre iinde zme kavumutur. Suriye bundan sadece 10-15 yl nce Trkiyeye kar koz olarak kulland PKK sorununda bile Trkiyeyle ortak hareket etmitir. Bugn Trkiye Suriyeyle sadece dost lke konumuna gelmemi, ayn zamanda Suriyenin blgedeki sorunlarnn zmnde de nemli rol oynamtr. Suriyenin srail, Lbnan, Irak ve Suudi Arabistan ile yaad problemlerinin zmnde nayak olmutur. Lbnandaki sivil atmann zmne, Lbnandaki gruplar bir araya getirerek katk salamtr.37 Trkiye ayn zamanda, Irakn Austos 2009da yeil blgede meydana gelen patlamalara dair Suriyeyi sulamasnn ardndan kan anlamazln zmnde Bear Esad ve Nuri Maliki ile ayr ayr grerek aktif arabuluculuk yapmtr.38 Ayrca, taraf-
32
lara Trkiye, Suriye ve Irak arasnda l mekanizma kurulmasna dair neri getirmi ve taraflarn New Yorkta bir araya gelmesini salamtr.39 Bunun yannda, Hariri suikastndan beri aralar ak olan Esad ve Kral Abdullahn bir araya gelmesine nayak olarak Suudi Arabistan ve Suriye arasndaki gerginliin zlmesini salamtr. Suriyeyle gelien ilikilere ek olarak Trkiye Yunanistan ile de byk yol kat etmitir. Eskiden Trkiyenin ABye girmesine iddetle kar kan Yunanistan bugn Trkiyenin AB yeliinin en byk savunucularndandr. Yunanistan Dileri Bakan Vekili Dimitris Druas da Trkiyenin ABye tam yeliinin gerekliliinin altn izmi ve Trkiye AB yesi olduunda imdiki ve gemiteki Trkiye olmayacak eklindeki ifadesiyle Yunanistann Trkiyenin ieride gerekletirmekte olduu reform srecine ve AB yeliine olan desteini dile getirmitir.40 Yunanistanla yaanan gelimelere sekte vuran bir konu hi phe yok ki Kbrstr. Kbrs Sorununun zme kavuturulamamas bu anlamda byk bir engel olarak karmza kmaktadr. Bunlara ilaveten, stanbul Rum Patrikhanesi ve Egede kta sahanl sorunu gibi konular da henz akla kavuturulmamtr. Trkiyenin AB ile ilikileri d politikann tm alanlarn tek bir resimde toplamay hedefleyen btncl d politika erevesinde nemli bir yer tutmaktadr. likiler, Avrupa merkezli bir dnya sisteminin ortaya kndan sonra bir ayak uydurma ve btnleme abas olarak gelimitir. Avrupa ile ilikilerin tarihi bir balama oturtulmas salkl bir yaklam iin olmazsa olmaz bir kouldur. Bugn gelinen noktada ieride baz taraflarn AB ile ilikilerde bir zgven sorunu yaadklar ve tutarl bir duru gelitirememi olduklar gze arpmaktadr. Oysaki hem Osmanl mparatorluu, hem de Trkiye Cumhuriyeti tarih boyunca Avrupada yaanm gelimelere kar kendi reflekslerini gelitirmi ve kaytsz kalmamtr. rnein, Osmanl imparatorluu 1648 Vestfalya anlamas ile kurulan yeni dzene, Kprl reformlar ile cevap vermi ve modernleme ve seklerlemenin ilk admlarn atmtr. 1815 Viyana Anlamas sonras kurulan Avrupa Uyumuna Tanzimat ile cevap verilmitir. ntibak sreci Tanzimatla ivme kazanm, 1856 Paris Anlamas Islahat Fermanna ilerlik kazandrm ve Osmanly Avrupa
33
devletler topluluunun bir yesi olarak tanyarak toprak btnln garanti altna almtr. I. Dnya Sava ile biten Avrupa Uyumundan sonra kurulan Milletler Cemiyetinin yesi olan Trkiye Cumhuriyeti, Batllama reformlarn hzlandrarak intibak srecini srdrmtr. Btn bu srece bakldnda grlmektedir ki, Avrupa ile ilikiler bir tarihi-felsefi sreklilik dinamiine sahiptir. Bu anlamda, ilikileri belirli sorunlar ya da konjonktrel durumlarla tanmlamak hatal olur. Trkiyenin AB yelik sreci zarfnda karlat engellerden biri, byk nfusu, geni yzlm, nispeten geri kalm ekonomisine ilaveten hi phesiz Mslman-Trk kimliidir. ABnin bu anlamdaki kaygs Trkiyenin sz konusu kimlii yznden ABye kolay entegre olamayaca ve AB norm ve deerlerini benimseyemeyecei ynndedir. Valry Giscard dEstaingin Trkiyenin yelii ABnin sonunu getirecektir szleri bunun bir ispatdr.41 Ancak bu yorumlar asl ABnin savunduu ve kurulu sebebini oluturan bir arada yaamak (co-existence), bar, adalet gibi deerlere ters dmektedir. Cumhurbakan Abdullah Gln de dedii gibi, Trkiye ABye medeniyetlerin atmas iin deil, uyumu iin alnmaldr.42 Trkiyenin yelii ABnin oulcu bak as ve eitlilii anlamnda rnek tekil edecektir.43 Tapnara gre, Trkiye, AB iin byyen bir pazar salayabilir, ABnin nmzdeki senelerde aresizce ihtiya duyaca igcn salayabilir, Mslman dnyas iin demokrasi anlamnda rnek tekil edebilir.44 Dier taraftan AB ile ilikileri tek tarafl bir bamllk ilikisi olarak tanmlamak da doru olmaz. Trkiyenin modernlemesi, demokrasisi ve ekonomik kalknmas iin uluslararas standartlar yakalama sreci AB olmasa bile devam etmesi gereken bir sretir. AB ile srecin salkl ilemesinin ise Trkiye-AB ilikilerini aan bir boyutu vardr. Bunun en byk sebebi 11 Eyll sonras oluan sorun alanlarnn nemli bir ksmnn Trkiye ve ABnin mcavir blgelerinde oluudur. Trkiyenin geleceini AB ile birlikte grmesi hem Trkiyenin reform sreci, hem de mcavir alanlarda yrtt yapc politikalar asndan anlaml bir tutumdur. Son yllarda Trkiyenin d politikasnda ABye verdii nem eksen kaymas tartmalarna da bir cevap nitelii tamaktadr. ABnin gelece-
34
inde Trkiyeye nasl bir rol verecei ise kendi geleceini nasl grd ile ilikilidir. Trkiyenin AB srecindeki en nemli konulardan biri de Kbrstr. Kbrs sorunu yllardan beri kemiklemi yapsyla Trkiyenin nn tkayan engellerden biridir. Annan Plannn sonu getirmemesi ve KKTCye uygulanan uluslararas ambargolarn hala kaldrlmamas gibi etkenler karamsar bir ortam da beraberinde getirmitir. Bu anlamda, Trkiyenin artan stratejik arl ve gc AByi bu konuda ikna edebilecek potansiyele sahiptir. Trkiyenin zme dair beklentisi BM Gvenlik Konseyi kararlar ile uyum ierisinde iki toplumlu, iki blgeli ve siyasi eitlie dayal bir Kbrstr.45 Son yllarda Kbrs sorununa dair olan gelimeler her ne kadar ar ilerlemekteyse de, mit var bir duruma iaret etmektedir. Bu anlamda drt nemli alanda soruna dair gelime gze arpmaktadr. Bunlardan ilki, Kuzey Kbrsn Avrupa Konseyi sayesinde Avrupada temsil ediliyor oluudur. kincisi, Kbrsn alan ofisler araclyla, Kuveyt, Katar ve Ummanda ve dolaysyla Krfez lkelerinde temsil edilmesidir. Bir dier nemli gelime ise Mersin, Laskiye ve Tripoli deniz seferleridir. Sz konusu seferler sayesinde Dou Akdenizin sanki AB, Yunanistan ve Gney Kbrs etki alan olduuna dair bir sredir hkim olan anlay zayflamtr.46 Son olarak da, Eski Cumhurbakan Mehmet Ali Talatn Pakistana devlet bakan olarak yapt ziyaret, K heyetinin Kuzey Kbrsa ziyarette bulunmas saylabilir. Tm bu gelimelere ek olarak, son yllarda Kuzey Kbrs ve Gney Kbrs arasndaki ekonomik uurumun ciddi oranda azalm olmas da nemli bir gelimedir. Trkiyenin komularla sfr problem stratejisi erevesinde en ok tartlan konulardan biri Ermenistan ile ilikiler olmutur. Trkiye son yllarda Ermenistan ile ilikilerini normalletirme yolunda nemli admlar atm, geni inisiyatif alm fakat bu admlar henz istenildii lde olumlu bir sonuca kavuturulamamtr. Yaanan normalleme sreci Ermeni soykrmnn ABD Temsilciler Meclisi Dileri Komitesinde kabul edilmesinden iki gn nce Ermenistan koalisyon hkmetinin byk partisinin Trkiye-Ermenistan arasnda normalleme srecini destekleyen protokolleri askya aldklarn aklamalaryla sekteye urad. Babakan Erdoann sreci
35
Karaba sorunu ile ilikilendirmesi ve soykrm tasarlarna sert tepki vermesi eletirilere maruz kalrken, Ermenistan soykrmn kabuln her frsatta n koul olarak sunmakta ve Karaba konusunda taviz vermek istememektedir. Trkiye her eye ramen normalleme srecinin nemini vurgulamaktadr. Bunun Kafkasyada bar, istikrar ve gvenlik ortamnn salanmasnda ve Kafkasyada hala hkim olan Souk Sava psikolojisinin giderilmesinde oynayaca roln altn hassasiyetle izmektedir.47 Trkiyenin d politikadaki aktivizmi Kafkasyada da etkisini gstermitir. rnein, Rusya-Grcistan krizi arifesinde, Trkiyenin Kafkaslara ynelik yrtt dinamik d politikas, Davutolunun siyasi nermelerinin uygulanmasna rnek tekil etmektedir. Trkiyenin yeni blgesel siyasetinin bir rn olarak, Grcistan ve Rusya arasndaki kriz balamadan nce Ankarann, Rusya, Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan ve Trkiyeyi iine alan ok tarafl diplomatik bir giriimi, Kafkasya stikrar ve birlii Platformunu oluturmutur. Bu platform, tm yeler tarafndan paylalan blgesel bir bak asn gelitirmeyi ve blgesel bar ve gvenlik, enerji gvenlii ve ekonomik ibirlii gibi konularda kullanlabilecek aralar oluturmay hedeflemektedir. Ermenistan, Rusya Federasyonu, Azerbaycan ve Grcistan Trkiyenin nerisine olumlu yant vermi ve projeyi yapc bir aba olarak deerlendirmitir.48 Trkiyedeki karar alclar, blgesel gvenlik anlayn pekitirecek gven ina edici aralarn oluturulmasnn nemine vurgu yapmaktadr. Avrupa Birlii bu giriime yeil k yakm ve Avrupa Komisyonu lerleme Raporunda Trkiyenin bu giriiminden vgyle bahsedilmitir.49 NATO da bu platformu, Karadeniz blgesindeki gvenliin inas iin yapc bir adm olarak deerlendirmi ve Trkiyenin kriz boyunca ortaya koyduu yapc politikalar rnek gstermitir.50 Trkiye-Rusya ilikileri Davutolu dneminde olduka nemli gelimelere sahne oldu. Rusya Babakan Vladimir Putinin, 6 Austos 2009da Trkiyeye yapt ziyareti srasnda enerji boru hatlarndan, nkleer santrale, gmrk problemlerinden, ekonomiye kadar farkl alanlarda 20 ibirlii anlamas imzaland. Ankara Rusya-Bat atmasnda taraf tutmamaya zen gstermekte ve bir yandan da Moskova ile ikili ilikilerini gelitirmeye almaktadr. Trkiye bu
36
siyasetini 2008 ylnn Austos aynda yaanan Rusya-Grcistan krizi srasnda faal olarak srdrmtr. Trkiyedeki karar alclar, kriz srasnda gerginlii aza indirgemek iin dikkatle hareket etmiler ve blgesel sorunlar zmek iin blgesel bir platform fikrini ne srmlerdir. Kriz srasnda Babakan Erdoan, Rusya ile ilikilerin nemini u ekilde ortaya koymutur: Biri en yakn mttefikimiz olan ABD, dieri ise enerji bata olmak zere nemli ticaret hacmimizin bulunduu Rusya. Enerjimizin te ikisini Rusyadan salyoruz. Trkiyenin ulusal karlar neyi gerektiriyorsa ona gre hareket ederiz... Rusyay gz ard edemezsiniz.51 Trkiye ve Rusya arasnda yaanan gelimeler neredeyse son yz yl scak ve souk savalarla geirmi iki lke arasnda tarihi bir ibirlii frsat karmtr. zellikle enerji alannda her iki lkenin birbirine rakip projeler iinde yer almalarna ramen, ibirliinin gelimesi uzun dnemli olumlu bir perspektif sunmaktadr. Ortadouya dndmzde, Trkiyenin son yllarda tm aktrlerle yrtt olumlu ilikiler ne kmaktadr. Bu balamda, rnein HAMASla yrtt grmeler baz kesimlerin eletirilerine maruz kalm olsa da, HAMASn 2005 yerel ve 2006 genel seimlerinde edindii baarlar, Filistin sorununda yeni bir dnemin balangc olmutur. Bu anlamda Trkiye, blgesindeki sorunlara demokrasi ekseninde ve tm taraflara adil temsil hakk verilmesi balamnda yaklalmasnn ve sorunlarn daha barl ve srdrlebilir yntemlerle zlmesinin neminin altn izmitir. Trkiyedeki karar alclara gre HAMAS, uluslararas sistemin kendisine kar uygulad ekonomik ve siyasi ablukay kaldrmak iin Orta Douda ittifaklar aramaktadr. Byle bir ortamda, Trkiyenin mdahalesi olmadan HAMAS iin tek k noktas, ran-Suriye-Hizbullah cephesine yaklamak olacaktr.52 Trkiyenin tavr ise HAMAS siyasi srecin iine dhil etmek ynndedir. Bu anlamda Davutolu, Suriyede HAMASn srgndeki lideri Halit Meal ile iki kere grmtr. Davutolunun ikinci ziyareti Fransa Cumhurbakan Nicolas Sarkozynin Erdoandan yardm talebini takiben gereklemitir. Bu anlamda, Trkiye HAMAS ve uluslararas aktrler arasndaki uzlama srecini balatm ve bir yandan da Fetih, Filistin ynetimi ve Abbas ile srekli temas halinde kalmaya zen gstermitir. Ankarann
37
bu noktada katks, HAMAS aklc admlar atmaya tevik etmek ve Filistindeki taraflarn yaknlamasn salamak ynnde olmutur. Filistinin igal altndaki blgelerinden sorumlu BM zel Raportr Prof. Richard Falk, Trkiyenin HAMAS ile iletiimini olumlu deerlendirerek, zellikle 2006 ylnda Trkiyenin HAMASa yapt davete ilikin u szleri sarf etmitir: Bu abann zamannda eletirilmi olmas ve neticede baarsz olmas zcdr. Geriye bakldnda, HAMASn uzun vadeli atekesi kabul etmeye hazrlkl olduu bir dnemde Trkiyenin bu giriiminden istifade edilmi olsayd, gerek Gazzedeki sivil halkn refah gerekse srailin gvenlii asndan ok yararl olurdu.53 Davutolu Sarkozynin Suriye Bakan Bear Esad ve AB Ortak D Politika ve Gvenlik Yksek Temsilcisi Javier Solana ile amda Ocak 2009da yapt grmelere katlmtr. Sarkozy ve Esadn ortaklaa dzenledikleri basn toplantsnda Sarkozy, Davutolunun sorunun zmne ilikin yapt katksndan tr kranlarn dile getirmitir.54 Birtakm Batl ve Orta Doulu basn organlar da Sarkozyye katlarak Davutolunun ayrcalkl roln vurgulam ve kendisinin HAMAS ve srail arasndaki atekesi salamadaki katksna ayrca dikkat ekmilerdir. Trkiye Ortadounun bugn iinden kamad kaos ortamndan tek k yolunun bar, ibirlii, dayanma ve karlkl bamllk ilkelerine dayal yeni bir anlay ve dzen olduunun bilinciyle hareket etmektedir. Bu anlamda, Trkiyenin Iraktaki varl da byk nem tamaktadr. Erdoann da dedii gibi, Trkiye Iraktaki tm gruplarla ve Irakn tm komularyla iyi ilikiler yrten tek lkedir.55 Trkiye Irakn ulusal btnl ve istikrar iin mcadele vermekte ve bunu BM Gvenlik Konseyi, KT, Arap Ligi, Avrupa Komisyonu ve Iraka Komu lkeler Platformu ve araclyla salamaktadr.56 Bunlar arasnda Iraka Komu lkeler Platformu Trkiye tarafndan kurulmu ve ilk toplantsn 23 Ocak 2003te stanbulda dzenlemitir. Bununla birlikte, Trkiye, Amerika ve Iraktaki Snni gruplar arasnda da sahne arkas diplomasisi yrtmtr. Bu grmelerden birinin sonucunda Snniler atekes yapmaya, Amerika ise Irakta adil seimlere destek vermeye karar vermilerdir.57 Trkiyenin giriimiyle, Iraktaki 2005 ve 2010 seimlerine Snniler de katlmtr. 2010 seimleri esnasnda ve sonrasnda birok
38
Irakl grup Ankaraya gelip gitti ve Ankaradan destek istedi. Trkiye Iraktaki tm gruplarla grebilen tek lke olma yetisini bu esnada da srdrmtr. Trkiyenin 2003te Iraka asker gndermeyi ve Amerikann Trkiye slerini kullanmasn reddetmesi bu anlamda Trkiyeye itibar ve gven kazandrmtr.58 Trkiye, ayrca, Irakn demokrasisine katk salamak amac ile 350 Irakl politikacya seimlerle ilgili eitim vermitir.59 17 Eyll 2009da ise Suriye Dileri Bakan Walid al-Muallem ve Irak Dileri Bakan Hoyar Zebari Davutolunun konuu olarak stanbulda bir araya gelmi ve lider blgesel gvenlik ve bar konularnda konumulardr.60 Yeni d politikann ok konuulan almlarndan biri de Darfur politikasdr. Eletirilerin k noktas genellikle bilgi noksanl ve bununla birlikte gelen yanl anlalma olarak ne kmaktadr. Trkiyenin Darfur politikas ne Batnn Sudan hkmetini topyekn eletirmesine ve lkede yaananlar soykrm olarak nitelendirmesine destek vermekte, ne de lkede yaanan olaylarn trajik boyutlarn reddetmektedir.61 Trkiye Beir hkmetinin uluslararas platformda izole edilmesinin Sudana sadece daha fazla trajedi getirecei kanaatindedir. Bunun yerine, Trkiye, Sudanla arasnda mevcut ekonomik ve politik balar glendirmi, bu sayede Sudann yeniden yaplandrlmasnda aktif rol oynamtr. Ayrca, Beir ile yakn ilikiler kurarak, Sudan hkmeti ve hkmet politikalar zerinde etki sahibi olma yoluyla lkedeki karkl bir nebze de olsa giderme yoluna gitmitir. Babakan Erdoann youn eletirilere maruz kalan Bizim mensubu olduumuz slam dinine mensup birinin soykrm yapmas asla mmkn deildir eklindeki aklamas caydrc nitelik tamaktadr ve bir Mslmana soykrm yapmann yakmayaca eklinde yorumlanmaldr. Ayrca Erdoan Trkiyenin Batnn yapt gibi Darfurda yaanan olaylara seyirci kalmadnn ve lkeye somut yardmlar gtrerek sorunun zmne ynelik aktif admlar attnn altn izmitir. Trkiye ayn zamanda Msrda dzenlenen Darfur Donrler Toplantsna nayak olmu, ynetim masasna ynetici sfatyla oturmutur. Trkiyenin Darfur konusunda Mslman dnyas ekseniyle paralel duru sergilemesi sadece bu blgelerde edindii nfuzu srdrme mcadelesi olarak deil, ayn zamanda bir bar yapc ve arabulucu olarak edindii pozisyonu ko-
39
ruma refleksi olarak alglanmaldr. Bu noktada Trkiyenin sert ve eletirel bir pozisyon taknmas bir geri tepmeye yol aacaktr ve Trkiye etki alann daraltm olacaktr. Trkiyenin d politika aktivizmi Balkanlarda da kendisini gstermitir. Osmanl dneminde imparatorluun merkezinde konumlanan blge Cumhuriyet dneminde fazlasyla bolanm ve gz ard edilmitir. Trkiyenin Balkanlarla olan tarihi ba Bosna kriziyle yeniden gn yzne kmtr. Bosna krizini bitiren Dayton Anlamasyla gerekli sonucun alnamam ve Dayton sreci tkanmtr. Bu anlamda, yeni d politika Balkanlar da kapsayc bir vizyon gelitirmi ve bu blgenin Osmanl dneminde olduu gibi bir arada yaama kltrn yeniden canlandrmay ngrmektedir. Bu noktadan yola karak, Davutolu greve geldii ilk aylarda Srbistan ve Karadaa iki ziyaret gerekletirmitir. 2010un bir anlamda Balkanlarda sularn snaca bir yl olaca ngrsyle bu ziyaret trafii 2009un sonuna doru ivme kazanmtr. Cumhurbakan Abdullah Gl de Balkan lkelerine gerekletirdii yksek profilli ziyaretlerle bu diplomatik ata desteklemitir. Bu giriimler sonu getirmi, Trkiye somut admlar atarak Medeniyetlerararas ttifak toplantsn Bosna-Hersekte toplam, Srbistan ve Karada ile ilikilerini gelitirmi, bakanln yrtt Gneydou Avrupa birlii Srecini aktif altrmasyla bu gerilimlerin hemen hepsinde rahatlamaya yol amtr. Trkiyenin Bosna-Hersek, Srbistan ve Hrvatistanla yrtt l diyalog giriimleri Balkanlarda adm adm yeni bir dzeni oluturacak ke talarn ina etmeyi hedeflemektedir.62 Bu anlamda yine nemli bir giriimle, Bosnann NATO yelik srecine girmesi salanmtr. Bu gelimeyle birlikte, uluslararas toplum ve blge lkeleri tarafndan Bosnann toprak btnlnn korunmas garanti altna alnmtr. Bosnann toprak btnl ve gvenliini salayacak abalar ve zellikle NATOnun mdahalesi blgede Trkiyeyi de etkileyebilecek potansiyel bir krizden kanmann yegne yollardr.63 Trkiyenin Latin Amerika lkeleri ile ilikileri de son yllarda olduka gelimitir. Latin Amerika 560 milyon nfusuyla son yllarda kresel yatrmclar iin cazip bir pazar haline gelmitir. nmzdeki yllarda ABD, Kanada, Meksika, Karayipler, Orta ve G-
40
ney Amerika lkelerinin tamam aralarnda bir serbest ticaret blgesi (Amerikalar Serbest Ticaret Blgesi-Free Trade Area of the Americas -FTAA) oluturmay hedeflemektedirler. Proje tamamlandnda 800 milyon nfus ve toplamda 10 trilyon Dolar GSMH ile dnyann en byk serbest ticaret blgesinin oluturulmas hedeflenmektedir.64 Bu lekte bir potansiyel Trkiyeli giriimciler iin nem arz etmektedir. Sonu Trkiye son yllarda hzl bir dnm geirmektedir. Souk Savan sona ermesiyle deien dengeler, Trkiyenin 1999da balayan AB yelik sreci, 11 Eyll olaylar, Ak Parti hkmetinin 2002 ylnda baa gelmesi, Irak Sava gibi olaylar ve gelimeler Trkiyede nemli bir deiim srecini tetiklemitir. Bu sre ieride, demokrasi ve gvenlik alglarndaki deiim olarak gze arparken, d politikada yeni bir vizyonu beraberinde getirmitir. Dileri Bakan Ahmet Davutolu akademik birikimini ve tecrbesini diplomasi kulvarlarna baaryla tam ve Trkiyenin yeni d politikasnn mimar olmutur. Yeni d politika Osmanldan miras kalan ve Cumhuriyet dneminde etkisini srdrm brokratik/otoriter zihniyeti ksmen de olsa rafa kaldrmay baarmtr. Gvenlik, kar ve g gibi kavramlar temel ncelikler olarak gren ve meruiyetini tehdit algsndan alan geleneksel brokratik/otoriter anlayn yerini bar, ibirlii, dayanma ve karlkl bamllk gibi kavramlar temel alan yeni bir anlay almtr. Trk d politikasnn ie dnk karakterinin yerini proaktif, dinamik ve ok boyutlu bir politika almtr. Yeni d politikada devlet d aktrlerin taleplerine daha ok yer verilmekte, aktrler politika yapm srecine daha ok mdahil olmaktadrlar. Souk Sava dneminin klasik i/d ayrm artk ortadan kalkm, devlet yegne aktr olma zelliini yitirmi, i konjonktr ve talepler d politika zerinde daha belirleyici olmaya balamtr. Bu anlamda, blgesel ve kresel deiimlerin yan sra ieride yaanan dnm, politika yapclarn kimliklerindeki deiim, iktidarn sermaye tabanndan gelen yeni pazar araylar ve bu tabann Orta Douyla var olan balantlarn kullanma refleksi gibi unsur-
41
lar Trkiyenin yeni bir d politika vizyonu gelitirmesini kanlmaz klmtr. Trkiye, blgesinde bar, gvenlik ve istikrar tesis edilmedii srece bu vizyonu gerekletiremeyeceinin bilincinde olarak diplomasi aygtn temel ara olarak kullanmann nemini kavram ve blgesinde bir yumuak-g olarak ykselmitir. Trkiyenin bu atlm Batnn da avantajnadr. Bu avantaj Trkiyenin Batyla ilikilerinin daha da gelimesini salam, rnein yeni Amerikan ynetimi tarafndan tam destek almtr. Btn bu unsurlar nda Trkiyenin yeni bir d politika izlemesi rasyonel bir seimdir. Trkiyenin bu seiminin blgede ve uluslararas balamda yansmalar da olumlu olmutur. Trkiyenin komularyla onlarca yldr sre gelen, kemiklemi problemlerini zme giriimleri, blgesel ve uluslararas sorunlara kar eskisi gibi kaytsz kalmay ve zmlerine dair atlmlar, ieride gerekletirdii demokratik reformlar geni bir corafyada bir cazibe merkezine dnmesine yol amtr.
Notlar 1 Yasemin elik, Contemporary Turkish Foreign Policy, Praeger Publishers, Connecticut, 1999, pp. xi-xiv. 2 brahim Karagl , Davutolu, dzen kurucu lke ve yeni Osmanlclk , Yeni afak, 9 Eyll 2009. 3 Blent Aras,. Ortadou ve Trkiye, Q Matris Yaynlar, 2003, s. 10. 4 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul, Kre Yaynlar, 2001, s. 117. 5 Ahmet Davutolu, Turkeys Foreign Policy Vision: An Assesment of 2007, Insight Turkey, Cilt 10, No1, 2008, s. 83-84. 6 AB Komuluk Politikas iin baknz, European Neighborhood Policy Strategy Paper, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/strategy/strategy_paper_en.pdf 7 European Security Strategy, s.1 http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf 8 Cengiz andar, Turkeys Soft Power Strategy, SETA Policy Brief, No, 2009, s. 7. 9 Ahmet Davutolu, Trkiye merkez lke olmal, Radikal, 26 ubat 2004. 10 Williamsa gre gvenliksizletirme (desecuritization) olaylar gvenlik gndeminden karp siyasal sylemin ve normal siyasal tartima ve alannn iine ekmektir ( Michael C. Williams, 2003, Words, Images, Enemies: Securitization and International Politics, International Studies Quarterly, Cilt 47, No 4, s.523). Aras ve Polat ise normal siyasetin snrlarn geniletmek olarak tanmlar (Blent Aras& Rabia Karakaya Polat, From Conflict to Cooperation: Desecuritization of Turkeys Relations with Syria and Iran, Security Dialogue, Cilt 39, No 5, 2008, s.498). 11 John Calabrese, Turkey and Iran: Limits of a Stable Relationship, British Journal of Middle Eastern Studies, Cilt 25, No 1, 1998, ss.7594; Robert Olson, TurkeySyria Relations Since the Gulf War: Kurds and Water, Middle East Policy, Cilt 5, No 2, 1997, ss.168193. 12 Blent Aras & Rabia Karakaya Polat, Turkey and the Middle East: frontiers of the new geographic imagination, Australian Journal of International Affairs, Cilt 61, No 4, 2007, s. 472.
42
13 Blent Aras & Rabia Karakaya Polat, From Conflict to Cooperation: Desecuritization of Turkeys Relations with Syria and Iran, s. 498. 14 Obama declares Turkey model partner of values, Turkish NY, 07 April 2009. http:// www.turkishny.com/en/english-news/5599-obama-declares-turkey-model-partner-ofvalues.html [29 August 2009] 15 Blent Aras, A Golden Era for US-Turkey Relations?, The Guardian, 4 April 2009. 16 Blent Aras, Oxfordda Davutolu vizyonu, Sabah, 5 Mays 2010. 17 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul,Kre, 2001, s.49 ve 409. 18 H. V. Houtum, The Geopolitics of Borders and Boundaries, Geopolitics, Cilt 10, No 4, 2005, s.674. 19 Kemal Kirisci, Turkeys Foreign Policy in Turbulent Times, Chaillot Paper, 92, EU-ISS, Paris, Eyll 2006, s.96. 20 Ties with Africa Help Ties with EU, Hurriyet Daily News, 28 ubat 2009. 21 Ahmet Davutolu, Turkeys New Foreign Policy Vision, Insight Turkey, Cilt 10, No 1 (2008), s.78. 22 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik. 23 Ibid. 24 R. T. Erdoan, Asya Kalknma Bankasnn 38. Ynetim Kurulu Toplantsndaki konumas, stanbul, 5 Mays 2005, u linkten ulalabilir: http://www.adb.org/annualmeeting/2005/Speeches/prime-minister-speech.html. 25 Davutolu, Turkeys New Foreign Policy Vision, s.96. 26 Ibrahim Kaln, Turkey and the Middle East: Ideology or Geo-Politics? Private View, No 13,2008. 27 Davutolu, Stratejik Derinlik, s.333. 28 Kemal Kirii, Transformation of Turkish Foreign Policy: The Rise of the Trading State, New Perspectives on Turkey, No 40, 2009, s.29-57. 29 Enine-Boyuna D Politika zel Program, TRT, 23 Ocak 2009. 30 TRT 1 Enine-Boyuna D Politika zel Program 31 Sami Kohen, Davutolu ile Yeni Dnem, Milliyet, 3 May 2009. 32 TRT 1 Enine-Boyuna D Politika zel Program 33 Davutolu, Stratejik Derinlik, s.264. 34 Blent Aras, Can Turkey Rouse the Muslim World? Daily Star, 18 Haziran 2004. 35 TRT 1 Enine-Boyuna D Politika zel Program. 36 Davutolu, Stratejik Derinlik, s.83. 37 Bununla birlikte, Davutolu Bear Esadla Mart 2010da amda bir araya gelerek Rafik Haririyle arasnda kan bir anlamazl zme giriiminde bulunmutur. 38 Milliyet, 1 Eyll 2009. 39 Ayhan, Veysel. Davutolunun Badat Ziyaretleri Inda Trkiye-Suriye likileri, Ortadou Analiz, Cilt1, No 9, 2009, s.12. 40 Trkiye-Yunanistan likileri Atinada Masaya Yatrld, Cihan, 26 ubat 2010. Bununla beraber Babakan Erdoann 10 bakan ve 300 iadamyla 14 Mays 2010da Yunanistana yapt gezi esnasnda Trkiye-Yunanistan Yksek Dzeyli birlii Konseyi Toplants kapsamnda 21 tarihi anlama imzalanmtr. Anlamalar erevesinde Yksek Dzeyli birlii Konseyi kurulmas ve Yunanistann hususi pasaportlara uygulad vizelerin kaldrlmas gibi konular da zme kavuturulmutur. 41 Gareth Harding, Bordering on the ridiculous: why Turkey is not a European country, European Voice, Cilt 8, No 41, 2002. 42 Abdullah Gl, Yeni Yzylda Trk D Politikasnn Ufuklar, Ankara, Dileri Bakanl Yayn, 2007, s. 235. 43 Meltem Mftler-Bac, The New Face of Turkey: The Domestic and Foreign Policy Implications of November 2002 Elections, East European Quarterly, Cilt 37, No 4, 2004, s.437. 44 mer Tapnar, Turkeys Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism, Carnegie Paper, No 10, Eyll 2008, s.28.
43
45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
Blent Aras, Kbrs Ata, Sabah, 4 Kasm 2009. Blent Aras, Kbrsta nemli gelimeler, Sabah, 10 Mart 2010. Blent Aras, A diplomatic mistake over Armenia, The Guardian, 5 Mart 2010. Turkey Spearheads Creation of Caucasian Union, Global Insight, 18 Austos 2008. Baknz Trkiye 2008 lerleme Raporu, u linkten ulalabilir: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/press_corner/key-documents/reports_nov_2008/turkey_progress_report_en.pdf Kafkasya stikrar ve birlii Platformuna destek var, Sabah, 19 Austos 2008. Fikret Bila, Erdoan: Rusyay Gzard Edemeyiz, Milliyet, 2 Eyll 2008. Yasemin Congar, Meal, Esad, Bush, Erdogan, Milliyet, 3 Temmuz 2006. Richard Falk Understanding the Gaza Catastrophe, Todays Zaman, 4 Ocak 2009. Gazzede BM Okuluna Saldr, CNNTrk, u uzantdan ulalabilir: http://www.cnnturk. com/2009/dunya/01/06/gazzede.bm.okuluna.saldiri/507680.0/index.html Prime Ministers Speech, 09 January 2007, available at www.basbakanlik.gov.tr. Bulent Aras, Davutoglu Era in Turkish Foreign Policy, SETA Policy Brief, No 32, 2009, s.13. Taha Akyol, Neden Trkiye baard, Milliyet, 06 Aralk 2005. Semih diz,. Turkeys Facilitator Role, Milliyet, 5 Aralk 2005. Prime Ministers Speech, 28 February 2006, available at www.basbakanlik.gov.tr. Hurriyet, 17 September 2009. Mehmet Ozkan & Birol Akgn, Why Welcoming Al-Basher: Contextualing Turkeys Darfur Policy, SETA Policy Brief, forthcoming. Blent Aras, Balkanlarda Trk bar, Sabah, 10 ubat 2010. Blent Aras, O zaten uyumaz!, Sabah, 28 Nisan 2010. Trkiyenin Latin Amerika ve Karayiplere Ynelik Politikas ve Blge lkeleri ile likileri, Dileri Bakanl Resmi Websitesi, http://www.mfa.gov.tr/i_-turkiye_ninlatin-amerika-ve-karayiplere-yonelik-politikasi-ve-bolge-ulkeleri-ile-iliskileri.tr.mfa [29 Mayis 2010].
44
EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

Sadk nay*
Yrd. Do. Dr., Balkesir niversitesi, ..B.F., Uluslararas likiler Blm.
Giri 20. Yzyln ikinci yarsnda kristalize olan karakteri ile karlatrldnda, 21. yzyln ilk on ylna damgasn vuran Trk d politikasnn gerek temel ncelikleri ve uygulama alanlar, gerekse dnsel altyaps ve sylemi itibaryla radikal deiim ve dnmler geirerek ok boyutlu, proaktif ve dzen kurucu bir nitelik kazand noktasnda geni bir uzlama olumu durumdadr. Sz edilen deiim ve dnmlerin toplam etkileri deerlendirildiinde Trkiyenin Souk-Sava dneminde askeri gce dayal sava karakterinin yerine yumuak, ince ve akll g unsurlarn nceleyen stratejik bir aktr olarak blgesel ve kresel platformlarda arln arttrmas son dnem Trk d politikasnn farkl ynleri zerine kaleme alnan analizlerde ne kan bir saptamadr. Buna paralel olarak, gerek Trkiyenin ABye tam yelik mzakereleri erevesinde yaad i transformasyon, gerekse ykselen bir blgesel g olarak taknd zgvenli yaklamn altyapsn anlamlandrmaya ynelik olarak uluslararas ilikiler yaznnda farkl perspektiflerden pek ok ciddi almann ortaya konduu ve bu anlamda bilimselentelektel bir derinliin olumakta olduu da bir gerektir. Trk d politikasndaki deiim dinamiklerini incelemek zere gelitirilen ana akm yaklamlar arasnda genel bir kategorizasyon yapldnda d politika parametrelerindeki deiimi kabaca Avrupa Birliine tam yelik srecinin tetikledii Avrupallama bala-
47
mnda inceleyen yaklamlar;1 kimlik siyaseti ve gvenlik alglarnn yeniden tanmlanmasna vurgu yapan analizler;2 i politikadaki gelimeler ve baat aktrlerin oynadklar dntrc rolleri inceleyen almalar;3 gvenlik ve jeopolitik parametrelere younlaan eserler4 ve Trkiyenin yumuak gcndeki arta iaret eden yaklamlardan5 sz etmek mmkndr. Genel bir fikir vermesi amacyla sunulan bu kategorizasyonda sz edilen yaklamlara ek olarak birok farkl yaklam sentezleyen ya da sra d analitik perspektiflerden yararlanan orijinal almalarn varl da elbette ki yadsnamaz. Ancak burada ilgin olan nokta bu geni analizler demeti ierisinde d politika srelerinin oluum ve uygulama aamalar ile somut sonularna uluslararas ekonomi politik perspektifinden bakarak devletleraras siyasi ve ekonomik ilikiler arasndaki geikenlikler, uluslararas ekonomik kurulular ve ynetiim platformlarnda oynanan roller, okuluslu irketlerin siyasi etkileri ve ekonomik ynetiim-siyasi meruiyet ilikileri gibi konularda yeterli sayda ve derinlikte almann yaplmam olmasdr. Ekonomik kreselleme srelerinin zellikle Souk Savan sona ermesinin ardndan hz kazanarak uluslararas entegrasyon ve rekabetin temelini oluturmaya balad dnldnde, dnyann en byk 17 ekonomisinden biri olduu ska vurgulanan Trkiyenin yumuak gcnn en nemli boyutlarndan birini oluturan ekonomik faktrler ve zellikle de uluslararas rekabet stratejilerinin halen gvenlik odakl gelime eilimindeki uluslararas ilikiler literatr ierisinde hatr saylr bir yer edinememi olmalar ciddi bir metodolojik eksiklik olarak gze arpmaktadr. D politikann ikili ilikiler boyutundaki ekonomik etkileimler ile birlikte uluslararas ticaret, uluslararas finans aklar, dorudan yabanc yatrmlar, okuluslu irketler ve uluslararas ekonomik rgtlerle ilikiler, sanayi/teknoloji politikalar gibi hassas konularn d politika yansmalar ile birlikte ele alnmalar konusu ise, Ekonomi ve Dileri Bakanlklarnn birok lkede yakndan koordine edildii, hatta birletirildii, gnmzde elzem olarak grnmektedir. Sz edilen arka plan nda bu alma Trk d politikasnn son dnemdeki dnm izgisine uluslararas ekonomi politik ve zellikle de Trkiyede bir rekabet devletinin konsolidasyonu pers-
48
pektifinden bakarak akademik yazndaki metodolojik boluun doldurulmasna katkda bulunmay amalamaktadr. Yine ayn meyanda son dnemde yaanan kimi nemli d politika almlarnn ekonomi politik derinlikleri ierisinde analiz edilmeleri de hedeflenmektedir. Aklayc bir kuramsal ereve oluturabilmek amacyla yaanan dnmn Trk devlet yapsn ne derecede rekabet devleti modeline yaknlatrabildii sorusu, makroekonomik ynetiim yaklamlar ile d politika yapm alanndaki dnmlerin ezamanl olarak deerlendirilmesi yoluyla cevaplandrlmaya allacaktr. Bu balamda, Trkiyenin ie kapal ithal ikameci bir ekonomi politik yapdan ihracata dayal liberal ekonomiye gei tecrbesi ile 1980 ve 2000li yllara damgasn vuran iki neoliberal dnm dalgasnn rekabet devleti kavramsallatrmas nda ve zellikle d politikadaki izdmleri asndan deerlendirilmesi hedeflenmektedir. Daha spesifik olarak, 2002den bu yana iktidarda bulunan Adalet ve Kalknma Partisi (AK Parti)nin, Stratejik Derinlik yazar Ahmet Davutolunun Babakanlk Badanmanl ve Dileri Bakanl dneminde deruhte ettii ok boyutlu d politika yaklamnn Trkiyenin bir rekabet devletine dnmesi ynndeki dorudan ve dolayl etkileri masaya yatrlacaktr. Bu tarz inter-disipliner bir yaklam, makroekonomik ynetiim ve ulusal sosyoekonomik dnm stratejileri ile uluslararas rekabet ve d politika stratejileri arasndaki sinerji potansiyelinin ve ekonomik diplomasi kapasitesinin aratrlmasn gerekli klmaktadr. Organizasyonel yap asndan almann banda rekabet devleti kavram ve ekonomik kreselleme-d politika ilikisi zerinde kuramsal bir giri yaplarak, uluslararas ekonomi politik yaznnda kreselleme srelerinin modern ulus devletin sosyoekonomik ncelikleri asndan dourduu paradigmatik kaymalara dikkat ekilecektir. Ardndan Trkiye ekonomi politiinin Cumhuriyet sonras tarihsel deiim izgisi gerek ekonomik byme gerekse insani-sosyal kalknma eksenlerinde zl biimde deerlendirilecek ve tarihsel arka plann gnmzde bir rekabet devletinin oluumu iin sunduu frsatlar ve tehditler vurgulanacaktr. Ardndan siyasi ve ekonomik kreselleme srelerinin girift biimde iie gemesi sonucunda makro ve mikroekonomik politika yapm ile d politika
49
sreleri arasndaki etkileimin artmasna dikkat ekilerek, her iki alanda son yllarda AK Parti iktidarlar tarafndan izlenen politikalarn genel bir deerlendirmesi yaplacaktr. Son blmde ise rekabet devleti yaznnda vurgulanan drt deiim ekseni (enflasyonist mdahalecilikten srdrlebilir bymeye; makroekonomik ynetiimden mikroekonomik ynetiime; kapsaml mdahalecilikten stratejik hedeflemeye; refah devletinden verimlilie gei) ve bunlara ek olarak yazar tarafndan kuramsal ereveye eklenen d politika (jeostrateji ve gvenlikten ekonomik rekabetilie gei) ekseninde Trkiyenin ne lde kresel vizyonlu bir rekabet devleti olabildii detayl biimde ele alnacaktr. Rekabet Devleti ve D Politika: Kuramsal Bir Giri Siyaset bilimi ve kalknma almalar alanlarnn en karmak ve tartmal sorunsal olan devletin dnm konusunun son yllarda hzla genileyen disiplinleraras ve ou zaman yzeysel kreselleme yaznnn temel meselelerinden birini oluturduunu belirtmek yanl olmaz. Girift ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel boyutlar bulunan kreselleme srelerinin baskn siyasi otorite ve organizasyon formlar zerindeki etkilerinin kavramsallatrlabilmesi amacyla uluslararas ilikiler, uluslararas ekonomi politik ve kalknma almalar alanlarnda ok farkl kuramsal perspektif ve disipliner altyaplar temelinde alan uzmanlar tarafndan eitli kavramsal kalplar ortaya atlmtr. Bunlar arasnda ekonomik entegrasyon-d politika etkileimine zellikle vurgu yapan nosyonlar arasnda ticaret devleti (trading state),6 reaktif devlet (reactive state),7 grnmez devlet (virtual state)8 verilebilir. Bu balamda, rekabet devleti kavram etrafnda younlaan ekonomi politik analizlerin 1990lardan itibaren oturmu devlet yaplarn ve politika nceliklerini derinden dntren ekonomik kreselleme dinamiklerine kout olarak ortaya ktklar grlmektedir. lk olarak Amerikal siyaset bilimci Philip G. Cerny ve arkadalar tarafndan formle edilen kavramsallatrma, geleneksel devleti ve neoliberal pozisyonlara kaymadan ekonomik kresellemenin siyasal yansmalar zerinden gereki karmlar yaplmas prensi-
50
bine dayanmaktayd. Her ne kadar, snf atmas perspektifinden analizler reten eletirel yazarlar uluslararas rekabet kavramna ve rekabet devleti kavramsallatrmasna siyasi/blmsel atmalar nispeten gz ard ettikleri gerekesiyle hakl eletiriler yneltmi olsalar da,9 bu durum ad geen modelin ekonomik kreselleme srelerinin siyasi boyutlarn kapsaml biimde ortaya koyduu gereini ortadan kaldrmaz. Arlkl olarak Japonya ve Dou Asya kaplanlarnn kalknma tecrbelerini aklamak zere gelitirilen kalknmac devlet10 yazn erevesinde oluan bilgi birikimini kresel entegrasyonun rettii yeni ekonomik realitelerle harmanlayan rekabet devleti teorisyenleri yeni bir siyasi prototip tanmlama gayreti iine girmilerdir. Bu prototip ise ulusal snrlar ierisinde kurulu sanayi ve giriimcilerin uluslararas rekabet glerinin maksimum dzeyde arttrlmas ve toplumsal dengelerin korunmas asndan kabul edilebilir insani/sosyal standartlarn korunmas amacna kilitlenmi bir devlet alglamasn yanstmaktadr. Dier bir deyile, kresel ekonomi ierisindeki ulusal rekabet potansiyelinin arttrlmas ile ulusal sosyoekonomik kalknma hedeflerinin dengeli biimde birlikte yrtlmesini hedefleyen bir siyasi organizasyon modeli izilmektedir. Sz edilen yaklamn doktriner bir piyasa ideolojisine dayanarak zelletirme ve dereglasyon gibi devleti kltc tedbirler araclyla ekonomik byme ve kalknmann tetiklenebileceini savunan 1980lerin Washington Mutabakatna nazaran daha gl devlet denetimi, rereglasyon ve fakirliin azaltlmas gibi tedbirleri kabullenen revize neoliberal yaklama, ya da post-Washington Mutabakatna, daha yakn durduunu belirtmek yanl olmaz. Kuramsal adan rekabet devleti modeli Bat dnyas ve zellikle Avrupada siyasi otoritelerin balca sosyoekonomik meruiyet kaynaklar ve politika ncelikleri bakmndan refah ve sanayi devletlerinden sanayi-sonras rekabet devletlerine evirilmeleri srecini betimlemek amacyla gelitirilmi olsa da, son dnemlerde modelin eitli uygulamalarnn Latin Amerika gibi yar-evresel alanlara da yapldn belirtmek gereklidir.11 Daha nce de belirtildii gibi, Philip Cerny12 ve arkadalar13 tarafndan gerekletirilen bir dizi akademik yayn ile uluslararas eko-
51
nomi politik literatrndeki yerini alan rekabet devleti kavramsallatrmas temel olarak modern ulus devlet yaplarnn idari mekanizmalar ve temel sosyoekonomik politika nceliklerinde kreselleme ve bilgi ekonomisine gei srelerinin tetikledii radikal dnmlerden hareketle tanmlanmtr. Rekabet devleti teorisyenleri ulusal plandaki siyasi giriimciler ile ekonomik aktrlerin ibirlii yaparak, gelimi ve gelimekte olan dnyada hkim ulus devlet yaplarn ekonomik kresellemenin avantajlarndan maksimum lde yararlanabilecek biimde dntrmekte olduklarn belirtmektedirler. Bu balamda en kapsaml ve paradigmatik saylabilecek dnmn ise devlet elitlerinin varlklarn merulatrmada kullandklar siyaset, gvenlik ve ulusal egemenlik arlkl rasyonaliteden (raison dtat) ekonomik rekabet, entegrasyon ve ok katmanl ynetiime dayal kreselletirici bir rasyonaliteye (raison du Monde) gei olduu iddia edilmektedir. Devletleraras ilikiler asndan ise, yaanan kkl dnmn Souk Sava sonras dnemde sosyoekonomik kalknma konular ile uluslararas rekabet avantaj ve ekonomik diplomasi gibi kavramlarn geleneksel olarak siyasi, askeri ve jeostratejik ekimelerin ekillendirdii yksek siyaset alanna girmeleri ile tam bir uyum ierisinde olduu dile getirilmitir. zellikle Bat Avrupada II. Dnya Sava sonrasnde kurulan konvansiyonel refah devletlerinin ekonomik kreselleme basklar altnda geirdikleri derin transformasyonu inceleyen rekabet devleti yaznnda devlet mekanizmalarnn sosyal ve ekonomik srelerin ticariletirilmelerini soyut bir kamu yarar algsna dayanarak nleyen yaplardan piyasa disiplini altnda ticarileme ve rekabetilii krkleyen aktrlere dntklerine vurgu yaplmaktadr. Bu balamda, siyaset ve gvenlik kayglarnn arlkl olarak belirledii bir devlet rasyonalitesinden ekonomik ve menajeryal kayglarn besledii bir devlet rasyonalitesine geiin temel sonucu olarak siyasi kreselleme ile finansal ve ekonomik karlkl bamllk ilikilerinin iie getii bir ilitirilmi finansal ortodoksinin14 olutuu gzlenmitir. Dier bir deyile, Washington Mutabakatnda ifadesini bulan orijinal neoliberal yaklamn resmettii devletin hareket alann daraltc ekonomik ve siyasi kreselleme tasavvuru yerine, post-Washington Mutabakatn yanstan rekabet devleti yazarla-
52
r, gerek neoliberal yapsal dnmn gerekse kreselleme srelerinin koordineli biimde ilerlemesinin baat devlet yaplarnn organize edici rolne bal olduunu srarla vurgulamlardr. Bu da hem kreselleme-ulus devlet ikileminin yerel gereklikler nda yeniden yorumlanmasnda, hem de d politika gibi devlet elitleri tarafndan dizayn edilen politika alanlarnn ekonomik kresellemeyi tetikleyen makro srelerin srdrlmesi ve hzlandrlmasnda ne derece nemli olduunun ortaya konmasnda etkili olmutur. Rekabet devleti perspektifi gibi konvansiyonel neoliberalizmin piyasa-ideolojik niteliini reddeden yaklamlarn zellikle ekonomik kresellemenin siyasi yansmalar ile ilgili temel paradokslar net bir biimde ortaya koyabilme potansiyelleri hi phesiz daha yksektir. Nitekim rekabet devleti yazarlar siyasi ve ekonomik aktrlerin devlet mekanizmalarn kltrel, kurumsal ve piyasa yaplarnda ortaya kan karmak dnmlere uyum salayabilecek verimlilik ve rekabet odakl bir tr yar-irket olarak yeniden tanmlamalarnn temel paradoksa yol atn vurgulamlardr: Bunlardan birincisi, yakn dnem kreselleme yaznndaki iddialarn aksine, neoliberal kreselleme srelerinin empoze ettii devlet dnmnn siyasi otoritelerin yetki ve manevra alanlarn daraltmak yerine, uluslararas rekabet odakl yeni reglsyon ve mdahale frsatlar oluturmasdr. Yine bu balamda makroekonomik ynetiim, sosyoekonomik kalknma ve d politikalarn kresel rekabet gereksinimleri dorultusunda yeniden tanmlayan devlet aktrleri ve kamu evreleri ekonomik kreselleme srelerine pasif olarak maruz kalmamakta, aksine kendi kapasiteleri ile uyumlu yeni ve karmak kresel entegrasyon biimleri gelitirerek yeni realitelerle daha etkin biimde yzlemektedirler. Son olarak, ulusal snrlarn nemini giderek azaltan kresel ekonomik entegrasyon ile ulusal temelli egemenlik tanmlamalar ve devlet-toplum ilikileri arasndaki uyumsuzluk dnyann farkl blgelerindeki ulus devlet yaplarnn kurumsal meruiyetlerini, sosyal doku ile balarn ve toplumsal g kaynaklarn deien hzlarla erozyona uratmaktadr.15 Rekabet devleti kavramsallatrmas standart neoliberal nermelerin tesine geerek piyasa-dostu denetim ve dzenlemelerin yannda siyasi kresellemeyi ve kresel entegrasyona dayal rekabet-
53
ilii proaktif olarak destekleyen bir siyasi formu temsil etmesi asndan orijinal bir formlasyonu ifade etmektedir. Kresel ekonomi politik ierisinde kurulu dengelerin uzun vadeli deiiminin ise devletler ve ekonomik aktrler arasnda pragmatik deneme-yanlma (bricolage) giriimleri sonucu deitii varsayldndan makroekonomik ynetim ve d politika alanndaki farkl tercihlere gre kresel sistemin farkl lokasyonlarnda grece farkl nitelikler tayan rekabet devletlerinin ortaya kacaklar peinen kabul edilmitir.16 Spesifik politika tercihleri asndan bakldnda ise rekabet devleti yazarlar ekonomik kreselleme sreleri ile bunlarn dourduu ok katmanl ynetiim yaplarnn temelde drt alanda paradigmatik deiimler dourduunu dile getirmektedirler: 1. Kreselleme dalgalarnn siyasi otoritelerin karar alma eilimleri ve sosyoekonomik ncelikleri asndan dourduklar ilk deiim, makroekonomik mdahalecilik geleneinin yerini giderek denetim, gzetim, rekabet politikas, sanayi ve teknoloji politikalar gibi mikroekonomik arlkl mdahalecilik biimlerine brakmasdr. 2. kinci olarak, iine kapal ekonomik sistemlerde kendi kendine yeterlilik (otari) zerinden kurulan sosyoekonomik ynetiim mimarilerinin kresel mal, hizmet ve igc piyasalarnda ortaya kacak gelimeleri dinamik biimde izleyip bunlara kar esnek sektrel cevaplar retilmesi hedefine ynelik olarak yeniden yaplandrldklar grlmektedir. Bu balamda kresel yatrmclar, uluslararas ekonomik kurulular ve gl devletler nezdinde yrtlen ekonomik diplomasi faaliyetleri artan bir nem kazanmaktadr. 3. Ekonomi ynetiminde ne pahasna olursa olsun byme prensibinin yerini yeni nesil monetarist yaklamn besledii dk enflasyonlu ve srdrlebilir byme nosyonu almaktadr. 4. Ulusal dzeyde hayata geirilen siyasi programlar ve aktel parti siyasetinde istihdam ve refah art gibi sosyal unsurlarn yerini giriimcilik kltrnn gelitirilmesi, yenilikiliin zendirilmesi, kamu ve zel sektr alanlarnda retkenlik ve etkinliin gelitirilmesi gibi hedefler almaktadr.17
54
Kabaca post-Washington Mutabakat olarak tabir edilen ikinci nesil neoliberalizm ile byk lde uyum halinde olan yukardaki nermelere bu almada vurgulanan ekonomi-d politika ilikisi balamnda aadaki nermenin de eklenmesi gereklidir: Souk Sava dneminde kristalize olan sert g temelli ve ulusal egemenlik ile siyasi ve askeri karlar eksenli d politika yaklamlar, Souk Sava sonras dnyada yumuak g ve ekonomik/kltrel diplomasiyi ne alan, demokratik deerler erevesinde uluslararas rekabet kapasitesini ve kresel pazar paylarn arttrmaya odaklanan ok boyutlu yeni bir d politikaya evrilmektedir. Aadaki blmde Trkiyenin yukarda sralanan be eksen balamnda modern bir rekabet devleti olma yolunda ne kadar yol kat ettii deerlendirilecektir. Bu balamda lkenin 1980 sonrasnda yaad sosyoekonomik dnm, bu dnmn 2000-2001 krizleri sonrasnda kurumsal reformlar eliinde olgunlamas, 2002 sonras AK Parti iktidarlarnn izledii proaktif ve ok boyutlu d politika yaklam ile bu yaklamn uluslararas rekabet gc asndan yansmalar masaya yatrlacaktr. Trkiye Ekonomi Politiinin Dnm: Tarihsel Arka Plan 20.yzyl boyunca Trkiyenin ekonomik byme ve geni kapsaml sosyoekonomik kalknma performansn inceledii nemli almasnda evket Pamuk byme rakamlar ile sosyal standartlar arasndaki kopukluu betimlemek iin yerinde bir benzetme ile yars dolu bir bardak benzetmesini kullanr.18 Gerekten de 1923 ylnda Cumhuriyetin kuruluundan bu yana Trkiye daha kentli ve sanayilemi bir sosyal dokuya ulama hedefine ynelik olarak radikal ekonomik deiimler ve yapsal dnmler geirmitir.19 Ancak tarihsel sre ierisinde elde edilen bu gelimeler not edilmekle birlikte, Trkiyenin rnein Asya kaplanlarn andrr biimde bir sosyoekonomik kalknma mucizesi ortaya koyamadn ve toplumun yaam standartlarnda salanan uzun dnemli iyilemelerin de gelimekte olan dnya ortalamalar civarnda olduklarn vurgulamak gerekir. Buna ek olarak Trkiyenin ciddi siyasi ve makroekonomik krizlere ramen periyodik ykseliler gsteren ekonomik byme
55
performansnn insani kalknma alannda benzer bir ykseli ivmesi oluturmam olmas lkenin genel ekonomik bykl ile sosyal/insani kalknmlk dzeyi arasnda bir uurumun olumasna yol amtr. te bu yzden de, makro ekonomik byklklerin llmesine dayal milli gelir ve kii bana den milli gelir rakamlar ile ortalama halkn yaam kalitelerini len Birlemi Milletler insani kalknma endeksi asndan Trkiyenin kresel ekonomik sistemde igal ettii konumlar arasnda derin bir uurumun olutuu gze arpmaktadr.20 Dier bir adan ise Trkiye ekonomi politiinin tarihsel geliim izgisi boyunca piyasa dinamiklerini nceleyen ekonomik liberalizm uygulamalarnn kuraldan ziyade istisna olarak ortaya km olduklarnn ve Cumhuriyet dneminde ekonomid politika ilikilerinin de genelde devleti ve ie dnk bir teorik/ideolojik arkaplan nda ekillendiklerini vurgulamak gereklidir. yle ki, 1980 sonras yaanan derin liberalleme deneyimine kadar geen dnemde ynetici elitlerin makroekonomik ve sosyal konulara dair mdahaleci eilimlerinin grece olarak ikinci planda kald iki ksa sreten bahsedilebilir. Bunlardan birincisi, 1923te hemen Cumhuriyetin ilann takip eden ve 1929daki Byk Buhrann ardndan devletilik stratejisinin sistemli olarak hayata geirilmesine kadar devam eden sretir ki, bu zaman diliminde Lozan Anlamasnn kstlayc artlar ve yeni Cumhuriyetin yeterli sermaye birikimine sahip olmay zoraki bir liberallii empoze etmitir.21 Tarma dayal kalknma ve i piyasann geniletilmesi ekseninde gerekletirilen ikinci liberalizm deneyimi ise ciddi bir ekonomik kriz ve lkenin IMF ile ilk yzlemesine yol aarak son bulmutur. 1950lerin sonlarnda patlak veren sosyoekonomik kriz sadece bir askeri mdahaleye yol amakla kalmam, ayn zamanda dnemin ne kan kresel kalknma yaklamlaryla uyumlu bir strateji olarak ithal ikamecilii ve kalknma planlamaclna dayal yeni bir mdahalecilik dneminin balamasna giden yolu amtr. 1960larda uygulamaya konan kalknma stratejisinin Trkiyenin OECD bata olmak zere uluslararas ekonomik kurulularn yakn gzetimi altnda yar-Keynezyen bir rekabet devleti kurma giriimini balatt sylenebilir.22
56
Ykselmekte olan yerli sanayi burjuvazisi ve askeri-sivil brokratik elit tarafndan desteklenen ithal ikamesi ve planlamaya dayal korumac sanayileme yaklam 1960l yllar boyunca yksek byme hzlar yakalanmas ve tarmdan sanayiye doru radikal yapsal dnm hzlandrmas bakmndan etkileyici sonularn ortaya konmasn salad.23 Sonuta 1970lerin ilk yllarna kadar olan dnemde hzl ve srdrlebilir kalknma ivmesi yakalayan Trkiye, Dou Asya lkelerinin gerisinde kalmakla birlikte gelimekte olan dnya ortalamalarn ve zellikle Latin Amerika lkelerini geride brakan bir sosyoekonomik kalknma performans sergiledi. Ancak Souk Sava koullarnn ve Kbrs Bar Harekt sonras uygulanan uluslararas yaptrmlarn tetikledii kapsaml, ar ve uzun sreli korumaclk eilimleri Trkiye ekonomisindeki kronik ihracat ktmserlii tarafndan da krklendi; ve sonu ie kapanma, duraanlk ve 1970lerin sonunda da ciddi bir demeler dengesi krizi olarak kendisini gsterdi. 24 Bilindii gibi, 1980li yllarn ilk yarsnda Turgut zal liderliinde balatlan ilk kuak neoliberal dnm daha nceki dnemlerin devleti, korumac, merkantilist nceliklerini tersyz ederek kresel ekonomik sistemle tamamen farkl bir entegrasyon biiminin nn amtr.25 zellikle 1987ye kadar olan dnemde makroekonomik politikalarn temel ncelikleri, oluturulu biimleri ve uygulayc aktrler baznda radikal dnmler yaanm ve sktrlm bir da alma hareketi hayata geirilmitir. Hukuk devleti ve kamusal denetim-gzetim altyapsndaki ciddi kurumsal zaaflara ramen da ak, ihracat eksenli ve rekabeti bir sosyo-ekonomik kalknma stratejisi ile yeni bir rekabet devletinin temelleri bir lde atlmtr. zal liderliindeki ANAP hkmetleri, bir taraftan zel sektr dnya pazarlarn hedef alarak kresel bir yatrm mantalitesine kavuturmaya almlar; dier taraftan da zel sektrn nn amak iin Ortadou, Orta Asya, Balkanlar gibi blgelere ynelik ok ynl ve proaktif bir d politikay Souk Savan son yllarndaki kresel dengeleri gzeterek uygulamaya almlardr. Sonuta gerek kamu gerekse zel sektr nezdindeki izolasyoncu kalplarn zorlanmas sonucu Trkiyenin geleneksel ihracat ktmserlii almaya
57
balam ve ihracatn milli gelire oran 1980 ve 1988 yllar arasnda yzde 4,1den yzde 13,3e kmtr.26 Bu arada ihracat rakamlarndaki niceliksel art ihracat rnlerinin eitlenmesi ve imalat sanayi rnlerinin grece paylarnn artmas ynnde niteliksel bir iyileme ile de tamamlanmtr. Ekonomi politik alandaki bu olumlu dnmlerin bir taraftan Avrupa Ekonomik Topluluuna tam yelik bavurusu yaplrken dier taraftan slam dnyas ve yeni kurulan Trk Cumhuriyetler ile sk ilikilerin kurulmasna dayal aktif bir d politika rejimi altnda gereklemi olmas srpriz saylmamaldr. Ancak Trkiye ekonomisindeki birok hzl byme dnemi gibi 1980lerin hzl ekonomik byme ve yapsal dnm ivmesi uzun sre devam ettirilememitir. On yln ilk yarsndaki ihracat genilemesi eilimi, on yln ikinci yarsna tanamad gibi 1990l yllar da siyasi istikrarszlk tarafndan tetiklenen sosyal ve ekonomik istikrarszlk eilimlerinin ykseliine ahit olmutur.27 1970lere benzer ekilde hassas ve krlgan koalisyon hkmetlerinin ne kt 1990l yllarda Trkiye ekonomi politiinin yapsal ve aktrlerden kaynaklanan sorunlar ne km ve neoliberal dnm dneminin ivmesi kaybedilmitir. Gelimekte olan dnyada 1980lerin kalknmann kayp on yl grlmesi gibi 1990lar da Trkiye iin siyasi istikrarszlk ve makroekonomik krizler eliinde ekonomik bymenin durduu kayp yllar olarak kaydedilmitir. Tarihsel olarak bakldnda, 1980li yllarda ABD ve ngiltereden balayarak IMF, Dnya Bankas ve OECD eliinde gelimekte olan lkelerde yaylan ilk dalga neoliberal dnm projesi ile zal liderliindeki siyasi koalisyonun politik ve ekonomik reform ncelikleri arasndaki sinerji, o dnemdeki liberalisyon baarsn salayan en nemli etkenlerden birisi olmutur. Ekonomik ve politik liberalizasyon ekseninde kresel sistemle derinlemi bir entegrasyon hedefine kilitlenen zal hkmetlerinin Souk Savan son yllarnda uluslararas sistemdeki boluklardan istifade ederek izledikleri proaktif ve ok ynl d politikann da hi phe yok ki, ekonomik byme srelerinin nn aan etkisi de net olarak hissedilmitir.
58
Ulusal ve uluslararas reform gndemleri arasndaki sinerjinin kaybolduu 1990l yllarda ise poplist siyasi liderlerin tekrar sahneye kmalar ekonomik rasyonalite ve neoliberal kalknma stratejisi ile gerek i gerekse d politika alanlar arasndaki ahengi temelinden sarsmtr. Krlgan koalisyon hkmetleri ierisinde kendi dar kapsaml ve ksa dnemli karlarn tatmin etme peinde koan siyasi liderler ksr atma ve poplist datm alarn besleyerek geleneksel blm atmalarn ve siyasi-ekonomik istikrarszlk dinamiklerini tetiklemilerdir. Bir taraftan Gneydou Anadoludaki ayrlk terr olaylarnn trmand, dier taraftan siyasi polarizasyon ve sertliin artt bu dnemde i kavgalarn girdabna kaplan Trkiyenin, d politikada nispeten duraan bir dneme girmesi normal karlanmaldr. Zaten ran-Irak Sava, Birinci Krfez Sava ve Bosna Sava gibi ciddi blgesel atmalarn sarmalnda bulunan Trkiyede, zaln evre lkelerle siyasi ve ekonomik ilikileri sklatrma ve ticaret hacmini arttrma hedeflerinin de hayata geirilmesi olumsuz uluslararas konjonktr sebebiyle ksmen mmkn olabilmitir. zal dneminde oluturulmaya allan rekabet devletinin 1990l yllarn siyasi polarizasyonu neticesinde dalmasnn ekonomik yansmalar arasnda yavalayan ekonomik byme hz, kronik yksek enflasyon, bte performansn derinden sarsan mali disiplinsizlik saylabilir. Finansal liberalizasyon sonras n alan scak para aklarnn etkileri de bu olumsuz ekonomik tabloya eklenince 1994, 2000 ve 2001 yllarnda yaanan finansal ve makroekonomik krizler kanlmaz olmutur. Bu perspektiften bakldnda 2001 sonras dnemin Trkiye ekonomi politiinin tarihsel evrimi ierisinde eski krlganlklarn nemli lde izale edildii, zlen rekabet devleti yapsnn kurumsal reformlar sayesinde restore edilme srecine girildii, mali disiplinin ve ekonomik byme ivmesinin yakaland ve uluslararas krizlere kar grece baklk kazanld farkl bir dnemi temsil ettii ortadadr. Bu dnemde ulusal alandaki makroekonomik istikrar ve byme ivmesiyle bu temelde gerekletirilen proaktif d politika hamleleri arasnda birbirini karlkl besleyen interaktif bir iliki biiminin kurulmu olduu belirtilmelidir.
59
Trkiyenin Yeni Rekabet Devleti ve D Politika: Temel Frsat ve Tehditler Trkiye ekonomi politiinin tarihsel dnm zerinde buraya kadar yaplan tespitler balamnda bu blmde lkede olumakta olan yeni rekabet devleti ile ilgili frsat ve tehditlerden bahsetmek yerinde olacaktr. Byle bir analiz hem Trkiyenin 1980li ve 2000li yllarda makroekonomik ynetim modeli ile ilgili olarak tecrbe ettii iki dalga neoliberal deiim tecrbesini, hem de bu mekroekonomik ynetim modeline derinlik kazandrarak kresel sistemle entegrasyonu hzlandracak yeni ok boyutlu d politika izgisini deerlendirme imkn salad iin nem tamaktadr. Bu balamda, 2000-2001 krizleri sonrasnda Trkiye ekonomi politiindeki yapsal dnmn temel eksenini belirleyen Kemal Dervi imzal Gl Ekonomiye Gei Programnn zal dneminde kristalize olan dereglasyon ve zelletirme eksenli birinci nesil neoliberalizmden rereglasyon ve kurumsal reform eksenli ikinci nesil neoliberalizme gei aamasnda bir paradigmatik dnmn milad olduu belirtilmelidir.28 Kurucu kadrolarnn kltrel olarak muhafazakr kkenlerine ramen, AK Parti hareketi 2002 ylnda iktidar devrald andan itibaren sosyal konularda duyarl bir merkez-sa parti imaj oluturmaya gayret etti. Bu dorultuda hem zel sektrn desteklenmesi ve kresel piyasalarla entegrasyonun hzlandrlmas, hem de ortalama sosyoekonomik gelimilik seviyesinin ykseltilmesi ve eitim, salk, ulam gibi temel kamu hizmetlerinde ciddi iyiletirmeler yaplmasn siyasi varlk sebebinin nemli unsurlar olarak alglad. Ayn zamanda AK Parti kadrolar uzun dnemli siyasi meruiyetlerinin, mali disiplinin korunmas ve kamu ynetiminde etkinlik ve verimlilik temelli bir reform yaplmas sonucunda salanacak ekonomik istikrara dayal olduunun farkndaydlar. Bylelikle, uzun bir arann ardndan Trkiyede yapsal dnm, mali disiplini ve piyasa dostu rasyonel makroekonomik politikalarn uygulanmasn savunan uluslararas finansal kurulularn talepleri ile post-Washington Mutabakatn gl kurumsal reformlar temelinde benimseyen AK Parti iktidar ve dnya pazarlarna hzla entegre olmak isteyen Anadolu sermayesinin hedefleri arasnda bir sinerji olumu oldu. Bu si-
60
nerjinin bir aya da, hi phesiz ithal ikamesine dayal kapal rejimlerden ihracata dayal byme stratejilerine geite her zaman ihtiya duyulan proaktif ve ok boyutlu bir d politikayd ki, zellikle Turgut zal ve smail Cem tarafndan temelleri atlan ve komu lkelerden balayarak baat blgesel ve kresel aktrler ile angajman prensibine dayanan bu tarz bir d politika izgisi, Ahmet Davutolunun nce Babakan Badanmanl ardndan da Dileri Bakanl dnemlerinde sistematik bir ereveye oturtularak srarla derinletirildi. Komularla sfr sorun politikas Trk d politikasnda zellikle Souk Sava dneminde kemikleen izolasyonist eilimlerin resmen reddedildiinin ve ortak karlar temelinde tm yakn ve blgesel komularla dostane siyasi, ticari ve insani ilikiler kurulmasna ynelik Trkiye tarafnda gl bir irade bulunduunun kurumsal bir ifadesi oldu. Zaman zaman art niyetli eksen kaymas eletirilerine konu olsa da, zellikle Ortadoudaki komularla mkemmel biimde yrtlen bu politika sayesinde karlkl ekonomik bamlln arttrlmas yoluyla blgesel istikrar, gvenlik ve refahn artmasna ynelik ciddi admlar atld. Ayrca 2003 ylndaki Irak igalinin ncesinde Iraka Komu lkeler konferanslar ile balayp Irak ve Suriye gibi snr komularyla kurumsal entegrasyon abalaryla devam eden; Ortadou, Balkanlar, Kafkasya ve dier blgelerdeki pek ok lke ile Stratejik birlii, serbest ticaret anlamalar, vizelerin kaldrlmasna ynelik dzenlemeler temelinde srdrlen; ve nihayet Latin Amerika, Dou Asya ve Afrika gibi daha nce tamamen ihmal edilen blgelere uzanan d politika dinamizmi Trkiyenin kresel profilinde ok ksa bir zaman dilimi ierisinde muazzam bir ykselmenin gzlenmesine sebep oldu. Ayrca ksa srede dnyann altnc byk hava yollar firmas haline gelen Trk Hava Yollarnn, TKA gibi teknik ve d yardm kurulularnn, sivil toplum rgtleri tarafndan rgtlenen eitim ve salk kurulularnn, TOBB, TUSKON ve MSAD gibi sanayici-iadam birliklerinin ban ektii koordineli blgesel giriimler Trkiyenin yumuak g potansiyelini geometrik olarak arttran etkenler arasnda yerlerini aldlar. Ancak burada dikkat ekilmesi gereken nemli bir husus, kk ve orta boy iletmeleri temsil eden i rgtlerinin aksine, stanbul
61
merkezli byk sanayi ve ticaret burjuvazisini temsil eden TSAD evresinin AK Parti dnemindeki d politika ve ekonomik ibirlii almlarnda Trkiye ekonomisindeki ynlendirici gc nispetinde yer almam olmasdr. Cumhurbakan Abdullah Gl ve Babakan Tayyip Erdoann zaldan devraldklar gelenei srdrerek d gezilerindeki geni heyetlerine kabul ettikleri zel sektr temsilcileri arasnda TSAD yelerinin aznlkta kalmalar neredeyse pek dile getirilmeyen bir teaml halini almtr. Bu durumun kaynanda iktidar partisi ile TSAD yeleri arasnda kimi temel siyasi meselelerde zaman zaman yaanan derin gr ayrlklar ve ykselen tansiyon kadar, KOB rgtlenmelerinin ABD ve Avrupa dnda yeni pazarlara alan AK Partinin bu stratejisine daha kolay uyum salayabilme kabiliyetine sahip olmalarnn yatt sylenebilir.29 Resmin ierideki ksmna bakldnda ise 2005 ylndan itibaren Avrupa Birlii ile tam yelik perspektifinde srdrlen mzakereler dorudan yabanc yatrm seviyelerini yllk 20 milyar dolarla cumhuriyet tarihinin en yksek noktalarna ekerken siyasi istikrar, hzl ekonomik byme, ykselen yaam standartlar ve kresel itibar faktrleri ile zetlenebilecek olumlu bir sarmal etkisi gzlemlenmitir. Tarihsel olarak, bu portrenin zellikle ekonomik ksmndaki olumlu unsurlarn 2008 ylnda patlak veren sub-prime krizi ve kresel resesyona kadar devam ettii sylenebilir. Ekonomi ve d politika yapmnda stratejik bir ynelim srdrmenin imknsz hale geldii krlgan koalisyon hkmetlerinin ardndan AK Parti kadrolarnn ekonomik byme ve yapsal dnm kendi siyasi meruiyet temellerinin ve varolularnn temel bir unsuru olarak alglamalar kresel piyasalardaki likidite bolluu ve yatrm frsatlar ile birleince dk enflasyon ortamnda hzl byme ve mali disiplin eliinde yapsal dnm ivmesinin yakalanabilmesi iin gerekli ortam olumutur. lkenin makroekonomik istikrarszlk ve yksek enflasyon ile anlan ekonomi politik tarihine baklnca bu noktada ciddi bir srama yapld ve bunun sonucunda da rnein byk apl zelletirme ihalelerinin avantajl fiyatlarla sonulandrlmasnn ya da rekor dzeylerde dorudan yatrm aklarnn mmkn hale geldii grlmektedir. Yine bankaclk ve finans sektrlerinde gerekletirilen kapsaml reformlarla modern bir dzenleyi-
62
ci devletin (regulatory state) altyaps oluturulmu ve bu sayede kresel ekonomik krizin potansiyel zararlar minimize edilebilmitir. Makroekonomi politikas ile d politika arasndaki egdme bakldnda ise Davutolu patentli d politikann makroekonomi ynetimindeki almlar yakndan takip ettii, hatta zaman zaman bu almlarn nne geerek ekonomik karar alclara yn gsterdii grlmektedir. rnein komu lkelerden balatlarak geni bir platforma yaylan vize kaldrma dzenlemeleri ve serbest ticaret anlamalar snr tesi ticari canlln ve sosyal mobilizasyonun arttrlmasna ciddi katklarda bulunmutur. Sfr sorun yaklamnn d ticaretteki yansmas kurall ticaret olmu ve birou Dnya Ticaret rgt olmayan komu lkeler ile imzalanan ekonomik ibirlii anlamalar ve Yksek Dzeyli Stratejik birlii mekanizmalar kresel kriz ortamnda Trk ekonomisine yeni ihracat pazarlar amtr. Yine enerji nakli balamnda Bak-Tiflis-Ceyhan, Nabucco ve Mavi Akm gibi projeler uzun dnemli jeostratejik ve ekonomi politik imknlar sunarken; THY, TKA ve dileri brokrasinin koordineli almalar sonucu Latin Amerika ve Afrika gibi pazarlarla ilk defa ciddi ve kalc ekonomik ilikiler oluturulmas iin gerekli altyapnn kurulmas ynnde temeller atlmtr. Ancak burada vurgulanmas gereken konu, ok ynl d politika almlar ile baarlan yeni pazar almlarnn zellikle kk ve orta boy ticari iletmelere yeni operasyonel alanlar yaratlmas metodu ile ilerledii, henz Trkiyenin kresel entegrasyonuna rengini verecek sektrel ncelikler ve hedeflenecek potansiyel yatrm (niche) alanlar konusunda bir netliin bulunmaddr. Bu da elbette ki, d politika aktrlerinden ziyade ekonomik karar alclarn ve Trk ekonomisine yn veren byk apl sanayici ve iadam gruplarnn ibirlii ile netletirilmesi gereken bir husustur. Trkiyenin 2002 ylndan bu yana gerek sosyoekonomik alanda yaad yapsal dnm, gerekse d politika formlasyonu ve uygulamas balamnda ulat dinamizm gznne alndnda, ulusal alanda kriz parametrelerini engelleyen bir dzenleyici devletin byk lde yerletii, ancak kresel rekabet odakl bir rekabet devletinin henz oluum srecinin ilk aamalarnda olduu sylenebilir. Son yllarda gerekletirdii ciddi ka ramen Trkiye
63
kendisiyle ska karlatrlan BRIC lkeleri30 ve hzl kalknma ivmeleri ile dikkat eken Dou Asya lkeleri ile mukayese edildiinde ekonomik sektrler arasnda stratejik tercihler yaparak bu tercihler zerinden koordineli sosyal, ekonomik ve d politika yaklamlar formle etme noktasnda henz yeterince glenmi deildir. Bir defa devlet mekanizmasnn ekonomik ve mali unsurlar ile siyasi ve d politik unsurlar arasnda yetki ve ibirlii ynnden kaln izgilerle izilmi ayrmlar gze arpmaktadr.31 Ekonomik unsurlar arasnda dahi lkenin kresel rekabet gcn arttracak bir para politikas, maliye politikas, istihdam politikas, eitim-salk politikas, hatta i rekabet politikas zerinde bir uzlama salanm deildir.32 Kimi sektrlerde yerel rekabet kayglarndan ve ar yatrmdan dolay ciddi miktarlarda atl kapasitelerin bulunduu, kimi stratejik sektrlerde ise byk apl yatrmlarn yaplmad gzlenmektedir. Uzun sreli IMF programlarnn kalc etkileri sebebi ile makroekonomik politikalarda ncelik enflasyonun kontrol altnda tutulmas ve istikrarn korunmas hedeflerine verilmekte, zellikle yeni teknolojilerde dnya liderlii gibi hedeflerin realist olmaktan uzak kaldklar grlmektedir. Ulusal planda verilen teviklerde dahi sektrel ya da blgesel tercihler ok zayf bir biimde ifade edilmekte, hangi blgede hangi sektr ya da sektrlerin glenmesinin tercih edildiine dair bir bilim ve sanayi-teknoloji politikas ne karlamamaktadr. Kanmzca AK Parti iktidarnn takip ettii kabaca post-Washington Mutabakat temelli ikinci nesil neoliberal politika yaklamnn en zayf noktas, benzer modelleri uygulayan pekok lkede yapsal dnmn ynetilmesi iin uygulanan uluslararas rekabet eksenli bir sanayi-teknoloji politikasnn halen hayata geirilememi olmasdr. Ulusal planda kapsaml bir politika erevesi izilmedii iin bunun d politika giriimlerine yanstlmas da mmkn olmamakta, Trkiyenin d politika almlarnn ekonomik yansmalar genelde serbest ticaret anlamalar ve vizelerin kaldrlmas gibi karlkl ticaret ve yatrmlar kategorik olarak arttrmaya dayal dzenlemeler zerinden ortaya kmaktadr. Oysa belli lkeler, lke gruplar ya da blgeler iin kresel rekabet avantajnn salanabilecei belli sektrler zerinden koordineli bir yaklam or-
64
taya konulmas elde edilecek potansiyel kazanmlarn daha kalc ve byk miktarlarda gereklemesini salayabilecektir. Kurumsal diren noktalar asndan bakldnda ise, kresel bir aktr ve rekabet devleti olma yolunda hi phe yok ki, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana daha ziyade ulusal gvenlik refleksleri ve klasik korumaclk/merkantilizm endieleri ile karar almaya alan geleneksel askeri-sivil brokrasi ve yarg mekanizmasnn gerek yabanc sermaye gerekse ekonomik entegrasyonun her trne pheyle yaklatklar bir vakadr. Nitekim zellikle byk apl zelletirme ve gayrimenkul sat ihaleleri sz konusu olduunda yabanc irketler tarafndan kazanlan ihalelerin yarg erki tarafndan kamu yarar prensibi dorultusunda iptal edilmeleri olaan bir durum halini alm, bu da AK Parti dnemindeki kimi byk apl altyap ve kentsel dnm programlarn geciktirici bir etki yapmtr. Yine yukarda belirtildii gibi TSAD merkezli stanbul burjuvazisinin de, zellikle Atlantik ve Avrupa ekseninde kurulan oturmu i ve ortaklk ilikileri yerli yerindeyken daha byk frsatlar (ve tabii riskler) barndran Ortadou, Afrika, Latin Amerika gibi yeni pazarlara girme noktasnda nispeten isteksiz davrandklar, ancak bu pazarlarda byme potansiyelini arttran Anadolu sermayesi karsnda etkinliklerini yitirmekten de ciddi biimde endie duymaya baladklar bilinmektedir.33 Rekabet Devletinin Temel Unsurlar ve Trkiye Tecrbesi Trkiye ekonomi politiindeki gncel eilimler ve bir rekabet devletinin kuruluunu etkileyebilecek potansiyel frsat ve tehditler zerinden yaplan analizin ardndan ilk blmde zetlenen kavramsal ereve nda Trkiyenin ne lde bir rekabet devleti olabildii sorusuna aadaki ksmda cevap aranacaktr. Daha nce de vurguland gibi, rekabet devleti teorisyenleri, siyasi kresellemenin modern ulus devlet yaplarnn sosyoekonomik politika nceliklerinde yaratt radikal dnm drt temel alandaki tektonik kaymalarla aklamaktadrlar: a) Keynezyen enflasyonlu byme stratejilerinden sk para politikas ve enflasyon kontroln merkeze alan bir yaklama gei; b) makroekonomik mdahale-
65
cilik ve ynetiimden mikroekonomik mdahale ve ynetiime gei; c) geni apl korumaclktan stratejik sektrel hedefleme ve rafine yeni-korumacla gei; d) toplumsal refah ve tam istihdam hedeflerinden kamu ve zel sektrde giriimcilik kltr, yenilikilik ve krllk unsurlarna gei.34 Btn bunlara ek olarak, d politika nceliklerinin ulusal gvenlik, askeri g ve jeostratejik kayglar eksenli defansif yapsndan ekonomik karlkl bamllk, kontroll blgesel-kresel entegrasyon ve dnya piyasalarndaki pazar paylarn arttrmaya odakl ofansif ekonomik diplomasiye doru kaydklar da yazar tarafndan vurgulanmtr. Aadaki satrlarda bu be unsur Trkiyede makroekonomik politika-d politika etkileimi ekseninde ksaca masaya yatrlarak temel frsatlara ve problem alanlarna dikkat ekilecektir. a) Enflasyonist Mdahalecilikten Srdrlebilir Bymeye Ekonomik kreselleme srelerine kout olarak baskn neoliberal kalknma paradigmasnn sanayilemi lkelerden balayarak gerekletirmeye alt dnmlerden ilki eitli enflasyonist etkileri grlen Keynezyen ve mdahaleci byme politikalarndan dk enflasyon ortamnda dengeli byme paradigmasna geitir. Rekabet devleti yazarlar II. Dnya Sava sonrasndaki Keynezyen uzlay tersine eviren bu duruma vurgu yaparak gnmzdeki baarl rekabet devletlerinin finansal liberallemeye kout olarak mali disiplini elden brakmayan ve sk para politikalar (yksek faizler) ile gevek mali politikalar (vergi indirimleri) bir arada yrtmeye dayal Anglo-Sakson modeline yaknlatklarn iddia etmilerdir.35 Trkiye ekonomi politiinin tarihsel geliim srecine bakldnda ise ekonomiye devlet mdahaleciliinin tam anlamyla siyasi bir enstrman olarak srekli biimde kullanld ve mali disiplini hie sayan poplist harcama sarmallarnn zellikle seim dnemlerinde biteviye gndeme geldikleri grlmektedir.36 Farkl tandanstan siyasi hareketlerin semen tercihlerini etkileyebilmek amacyla gereksiz kamu yatrmlar, karl bulunmam cret artlar, tarmsal sbvansiyon programlar ya da KTlerin grev zararlar yoluyla seim ekonomisi izleme eilimleri lkenin uzun dnemli
66
kalknma performansn ve kredibilitesini olumsuz ynde etkilemitir. thal ikameci dnemde nispeten tolere edilebilen kamudaki disiplinsizlik eilimleri 1989 ylndaki finansal liberalizasyon kararndan sonra hzlanan scak para hareketlerinin etkileri ile daha tehlikeli bir nitelik kazanm ve kontrol edilemeyen bte aklar ve cari an tetikledii demeler dengesi krizleri lkedeki sosyoekonomik istikrar IMF pasna mahkm klarak ekonomik egemenlik alannn byk lde daralmasna yol amtr.37 Bu daralmann gerek d politikann formlasyonu ve uygulanmasndaki finansal esneklik dzeyine etkisi bakmndan gerekse d ekonomik politika tercihlerini dorudan uluslararas kontrole tabi klmasndan dolay makroekonomik politika-d politika sinerjisini trpleyen bir etkide bulunmu olduu aktr. Bu arada finansal liberalizasyona paralel olarak Avrupa Birlii ile ticari entegrasyonun hzlandrlmas vizyonu ile ilgin biimde tam yelik ncesi kabul edilen Gmrk Birlii dzenlemeleri beklenen entegrasyon etkilerini ksmen gstermi, ancak aradan geen yllar zarfnda Trk giriimcilerinin Avrupa pazarlarna nfuz etmelerini engelleyen eitli tarife d engellerin korunmas bu dzenlemelerin tekrar mzakere edilmelerini gndeme getirmitir. Tarihsel olarak bakldnda finansal sektr ile ilgili gl ve kapsaml bir denetim mimarisi oluturmadan alelacele alnan finansal liberalizasyon kararnn lkedeki likidite ihtiyacnn karlanmasnda scak para kaynaklarn ne kararak Trkiyedeki ekonomik yapnn ve piyasa aktrlerinin kresel rekabet koullarnda dnya ekonomisine entegre olmalarn geciktirdii ve siyasi elitlere, ciddi bte ve cari aklarna ramen poplist byme stratejilerini bir sre daha uygulama imkn tand grlmektedir.38 Bu balamda, scak para aklarnn banka sistemi zerinden i bor kanallar ile devlete aktarlmas bir taraftan devasa rant datm mekanizmalar oluturmu, dier taraftan da snai ve ticari burjuvazinin speklatif finansal aktivitelere kaymasna yol aarak rekabet devleti ve rekabet ekonomisi oluum srelerini ciddi biimde baltalamtr. Rekabet devleti yazarlarnn vurgulad enflasyonist bymeden neoliberal monetarizme gei asndan bakldnda Trkiyenin 2001 sonras dnemde nemli lde mesafe kat ettii aktr. Kemal Derviten AK
67
Partiye uzanan izgide IMF ile imzalanan yapsal uyum programna sk skya bal kalnm ve mali disiplinin korunmas noktasnda yksek bir standart tutturulmutur. zellikle Merkez Bankas bamszlnn kabul ile BDDK, SPK ve Rekabet Kurulu gibi zerk kurulularn glendirilmesi sonucunda finansal sektr gl bir denetim ve gzetim altyapsna kavumu, buna mali disiplin konusundaki hassasiyet de eklenince post-Washington Mutabakatna dayal bir rekabet devletinin olumas iin gerekli ortam yakalanmtr. Bunun sonucunda ise 2002 ve 2008 yllar arasnda hem dk enflasyon hem de hzl ve srdrlebilir byme ivmesine dayal ciddi bir k frsat yakalanm ve bu k dinamizmi kresel ekonomik krizin patlak vermesine kadar korunmutur. Birok ekonomik gzlemci 2001 sonrasnda oluan olumlu tablonun konjnktrel bir sramadan ziyade kronik hiper-enflasyon, poplist sarmallar ve dnemsel finansal krizlerle tanmlanan Trkiye ekonomi politiinde yapsal bir dnme iaret ettiini belirtmilerdir. Bu byme ivmesinin yakalanmasnda ise hi phe yok ki, Ahmet Davutolu liderliinde izlenen ok boyutlu ve proaktif d politika yaklam ekonomik aktrlerin manevra alanlarn sistematik biimde genileten bir etkide bulunarak makroekonomik ynetiim mimarisi ile olumlu bir sinerji yaratm ve Trkiyenin yeni rekabet devletine gerek gelimi gerekse gelimekte olan lkelerle kurulan derinlikli ilikiler zerinden hatr saylr bir katkda bulunmutur. Son dnemde daha geni bir kresel vizyon erevesinde nce ASEAN ardndan da MERCOSUR gibi blgesel organizasyonlar ile kurulmakta olan ilikiler Trkiyenin ykselen piyasalarla uzun vadeli ve kalc ilikiler kurma noktasndaki salam iradesini ortaya koymaktadr. Elbette ki bu tr giriimlerin sadece dileri brokrasisi tarafndan deil, blgesel entegrasyonun sektrel ve teknolojik altyap almalarn yapabilecek ekonomi birimleri tarafndan da zel sektr ile egdm halinde srdrlmesi nemlidir. b) Makroekonomik Ynetiimden Mikroekonomik Ynetiime Modern rekabet devletlerinin dayand sosyopolitik erevedeki ikinci nemli deiiklik kamu otoritelerinin baat ekonomik ve sos-
68
yal hedeflerini gerekletirmeleri iin kullanabilecekleri makroekonomik mdahale enstrmanlarnn kresel ekonomik entegrasyon ve denetim mimarilerinin benzemesi sonucunda giderek daralmas, buna kout olarak mikroekonomik ya da ikinci nesil mdahale alanlarnn grece nem kazanmasdr.39 Trkiye tecrbesinde dier pekok lke iin geerli olan uluslararas faktrlere ek olarak IMF ile neredeyse son otuz yldr devam eden kredi ilikilerinin ve AB ile Gmrk Birlii ve tam yelik mzakereleri balamnda srdrlen yaknln kstlayc etkilerinden bahsetmek gereklidir. IMF unsuru 2008 sonrasnda ksmen devreden km olsa da, IMF-AB palar zellikle 2000-2001 krizlerinden sonraki dnemde Trkiye ekonomi politiinin dnm izgisini dorudan belirleyici bir etkide bulunmulardr. Bu durumun mali disiplinin korunmas ve makroekonomik ynetimde istikrarn salanmas asndan olumlu katklar olduu yadsnamazsa da, zellikle IMF pasnn sektrel ve blgesel tercihler noktasnda karar alclarn manevra alanlarn daraltan bir etkide bulunduu gerei gzard edilmemelidir.40 Trkiyenin 2001 sonras sosyoekonomik performansn deerlendiren pek ok objektif gzlemcinin AK Parti hkmetlerini kurumsal reformlar hayata geirerek etkin bir denetim devleti kurma ve mali disiplin ile makroekonomik istikrar koruma noktasnda baarl bulduklar grlmektedir. Ancak yine ayn gzlemcilerin derinlerdeki neoliberal eilimleri sebebiyle, etkin bir sanayi ve sektrel-blgesel kalknma politikasna mesafeli durmakla birlikte finans ve hizmet sektrleri arlkl bir byme vizyonuna sahip olan AK Parti kadrolarn lkede sna-teknolojik dnm tetikleyecek ikinci nesil mikro reformlar gerekletirme noktasnda yetersiz bulduklar da belirtilmelidir. Hzl kalknma performanslaryla her zaman rnek gsterilen Dou Asya lkelerinde yllardr baaryla uygulanan sektrel ve blgesel tevik sistemleri Trkiyede yeni yeni hayata geirilmekte ve bu alanda yaanan gecikmeler de lkedeki sna-teknolojik altyap ile bilgi birikiminin gncelletirilmesini geciktirmektedir. 2001 krizinden sonra yakalanan istikrarl byme ivmesinde ihracat artlar nemli rol oynam ve imalat sanayi ihracat verileri ierisinde beyaz eya ve otomotiv gibi orta-dzey teknoloji-ierikli rnler ne kmtr. Ancak ihracatta hacimsel
69
verilerin art gsterdii bu dnemde, ihracat eitlemesinin yksek katma deerli rnleri hedef alacak ekilde gerekletirilemedii ve ihra mallarnn nemli lde ithal edilen aramallar ve yedek paralara bal kald grlmektedir. Bunun doal sonucu da Trkiyede ihracatn artt dnemlerde otomatik olarak ithalatn da artmasdr.41 Bu anlamda AK Parti kadrolarnn uzun dnemde arlk vermeleri gereken en nemli konulardan birisinin, kresel piyasalarda zellikle yksek katma deerli rnlerde rekabet avantaj oluturacak sistemli sanayi, istihdam, eitim ve d politika bileenlerinin bir araya getirilmesi olduu grlmektedir. Ekonomik diplomasi kavramnn giderek nem kazand gnmzde, d politika yapmclarnn da ekonomik karar alclarla artan bir sinerji ierisinde kresel pazarlardaki potansiyel yatrm alanlarnn aranmas, uluslararas ticaret ve yatrm platformlarnda yerli giriimcilerin karlarnn korunmas, Trkiyenin rekabet stnlne katk yapacak tarzda yabanc yatrmclarn dorudan yatrm (greenfield) kararlarna ikna edilmesi ve stratejik sektrlerdeki ibirlii-ortaklk-satn alma kararlarnn ulusal gvenlik ve jeo stratejik ncelikler asndan tahlil edilmesi gibi pek ok alanda aktif olmalar gerekmektedir. Makroekonomik ynetiimden mikroekonomik ynetiime ve kresel entegrasyon hedeflerine doru kayan rekabet devleti yaplanmas, d politika aktrlerini ister istemez ekonomik srelerin ve rekabet avantaj araylarnn ierisine giderek daha fazla ekmektedir. Sadece klasik devletleraras ekonomik ilikiler ve ticaret hacminin arttrlmasnda deil; yeni yatrm alanlarnn ve ortaklk frsatlarnn kefedilmesinde, yabanc yatrmclarn lkemize kanalize edilmesinde ve gerek akademisyenler ile aratrmaclar gerekse piyasa aktrleri baznda geriye beyin gnn hzlandrlmasnda Dileri mensuplarnn nmzdeki dnemde daha aktif grevler yklenmeleri kanlmazdr. Bu balamda, Trk devlet geleneinin baat unsurlar ve Souk Sava alkanlklarnn da etkisiyle genelde siyasi, jeostratejik ve askeri etkinlik doneleri zerinden oluturulan d politika kurgusunun ve uygulama aralarnn da tedricen ekonomik ve teknolojik stnlk gelerine doru kaymas gerekecektir. Davutolu dneminde d politika liderlii ve sylemi dzeyinde balat-
70
lan bu deiikliin, bir taraftan kresel vizyona sahip giriimcilerle ibirlii ierisinde salam bir ekonomik altyapsnn oluturulmas, dier taraftan da askeri-sivil brokrasi ve hariciye personelinin geneli tarafndan hazmedilmesi olduka zorlu, zaman alc, ancak son derece hayati bir sretir. c) Kapsaml Mdahalecilikten Stratejik Hedeflemeye Siyasi ve ekonomik kreselleme srelerinin modern rekabet devletlerinin operasyonel nceliklerinde meydana getirdii nemli deiikliklerden biri de her sektr kapsayan makro politikalarla kendi kendine yeterli (otarik) bir yap oluturma hedefinden, hzla deien kresel piyasalardaki taleplere esnek yantlar verebilecek stratejik-sektrel hedefleme nceliklerine geitir.42 Kresel ekonomik entegrasyon dalgalarnn derinlemesine kout olarak doal kaynaklar, corafi konum ve nfus gibi verili unsurlara dayal mukayeseli avantaj konseptinin yerini mikro-elektronik, nanoteknoloji, genetik, bioteknoloji, yeni materyaller, uzay ve sivil havaclk sanayileri gibi bilgiye dayal ya da beyin-gc sektrlerinde elde edilecek rekabet avantaj almaktadr.43 Bu balamda, ulusal snrlarda faaliyet gsteren iletme ve giriimcilerin yksek teknoloji ve katma deerli rnlerin el deitirdii balca kresel piyasalarda sahip olduklar rekabet glerinin arttrlmas modern rekabet devletleri iin en nemli misyon haline gelmitir. rnein tarihsel ve kurumsal olarak kamu otoritelerinin stratejik liderlik geleneinin kkletii Dou Asyada sanayi, ticaret ve teknoloji politikalarnn jeostratejik ve jeoekonomik bir karakter tamalar olaan karlanmaktadr. Asya-Pasifik havzasnda 1990l yllarn sonlarndaki makroekonomik krizin etkilerinden kaynaklanan dnmlere ramen blgede kamunun stratejik oryantasyon geleneinin rafine bir biimde srd gze arpmaktadr.44 Bunun dnda ABD ve ngiltere gibi neoliberal yaklamlara beiklik eden lkeler ile Fransa ve Almanya gibi sosyal, ya da koordine edilen piyasa ekonomilerinde de benzer stratejik eilimlerin giderek glenmeleri ve d ticaret ile teknoloji politikalarn belirlemede ciddi etkilerde bulunmalar kresel bir trende iaret etmektedir.
71
Dnya Ticaret rgt rejimi tarafndan yasaklanmayan ve OECD lkelerinde aktif biimde kullanlan stratejik destek tedbirlerinin balca zellikleri kolay llebilir olmayan nlemleri kapsamalar ve nceki dnemlerde imalat sektrlerindeki kapsaml korumaclk stratejilerinden farkl olarak yksek teknoloji ve yenilikilik kapasitelerine odaklanmalardr. Yeni sektrlerdeki kresel rekabeti ve kamusal aktivizm hakkndaki kresel uzlamay yanstmas bakmndan ekonomik liberalizmin beii ngilterenin, Japon sektrel hedefleme pratiini andrr ekilde tp ve ila sektrlerine younlaarak kresel rekabet gcn arttrmaya almas nemlidir. Japonyann nl Ekonomi, Sanayi ve Ticaret Bakanl (METI) ise bilimsel aratrmalar ile rn gelitirme sreleri arasnda kpr oluturup ekirdek teknolojilerin hzla ticari alana aktarlmasn hedefleyen bir stratejik inovasyon politikas izlemektedir.45 Kresel piyasalardaki frsat pencerelerini takip ederek zel sektr ve sivil toplum kurular ile egdm halinde esnek ve dinamik tepkiler verme eiliminin Trkiyede henz oluum aamasnda olduu daha nce belirtilmiti. Geleneksel devlet eliti Fransz geleneini andran sk bir ulusal egemenlik anlay ve meruiyet temeli olarak da defansif bir ulusal kar algsna dayand iin kresel sermaye ile stratejik entegrasyon yollarn ulusal egemenlik (raison detat) mentalitesi uyarnca tkamaya devam etmektedir. Dier taraftan devletin merkezi ve yerel tekilat hala ekonomik alan kontrol eden baat bir rant datm mekanizmas olma zelliini srdrmekte ve bu mekanizmay kontrol eden glerin yerel siyasi mantklar ile kresel rekabet mant arasnda sregiden bir atma yaanmaktadr. Son olarak, siyasi balantlar ve zel ilikileri sayesinde siyasi elitlerden tavizler kopararak korumal bir ortamda yksek sermaye birikimi gerekletirmeye alm byk apl Trk burjuvazisi de, AB ile kurulan Gmrk Birliinden sonra epey mesafe katetmi olmakla birlikte, henz kresel rekabetin acmasz artlarna tam olarak uyum salayabilmi deildir. te bu balamda, ulusal plandaki makroekonomik ynetiim ve sektrel kalknma nceliklerinin etkin bir d ekonomik politika ile sinerjisinin oluturulmas ve balca kresel pazarlarda kalc baarlarn yakalanabilmesi iin gerekli altyapnn oluturulmas gerekli-
72
dir. Buna ek olarak Trkiyenin son dnemde Birlemi Milletler ve G-20 gibi platformlarda gsterdii diplomatik aktivizm Dnya Ticaret rgt, BIS (Uluslararas Uzlama Bankas) gibi uluslararas ticari ve finansal standartlarn belirlendii kurumsal platformlara da tanarak yerel giriimcilerin nn ac bir tavr taknlmaldr. Bu da ekonomik rekabet ve artlar stratejik biimde belirlenmi bir kresel entegrasyon izgisinin raison du Monde kresel rasyonalitesi dahilinde takibinden gemektedir. Burada vurgulanmas gereken nemli bir husus, sanayilemi lkeler ve BRIC diye tabir edilen ykselen ekonomilerin dnya ticaret rejimindeki kstlamalar tarife d engeller uygulayarak atklar ve stratejik sektrlerini yakn koruma altna aldklar bir dnemde Trkiyedeki hkmetlerin teknolojik ilerleme ve aratrma-gelitirme alanlarnda olabildiine liberal bir tavr taknm olmalardr.46 Siyasi-ideolojik durular itibaryla konvansiyonel devlet elitleri ve merkez sol siyasi hareketler eski tarz merkantilizmi savunarak yeni kresel rekabetin dinamik ruhuna yabanc kalrlarken, merkez sa hareketler ulusal ve uluslararas dzeydeki ekonomik aktivitelerin stratejik bir bakla regle edilmesini bir tr mdahalecilik olarak alglayp buna mesafeli durmular; para, maliye ve ticaret politikalarnn snai-teknolojik geliim perspektifinde dizayn edilmesinden genelde kanmlardr. Sonuta Trkiyenin Ar-Ge yatrmlar, yksek teknolojili imalat sektrleri ve ihracat eitlemesi alanlarndaki performans kendi gelimilik seviyesindeki pekok lkenin olduka gerisinde kalmtr.47 D politika yapmclarnn ekonomi brokrasisi ve yatrmc gruplar ile birlikte gelecekte kafa yormalar gereken en nemli konulardan birisi de teknolojik geliim ve sanayinin modernizasyonu konular olacaktr. d) Refah Arttrc Politikalardan Yenilikilik ve Krlla Rekabet devleti yaznnda modern siyasi mekanizmalardaki dnmn drdnc boyutu olarak zikredilen deiim gnlk siyasetin ana ekseninin istihdam art ve eitim-salk gibi sosyal hizmetlerdeki iyiletirmeler yoluyla sosyal refahn arttlmas nceliinden gerek kamu gerekse zel sektrde verimlilik, krllk ve giriimcilik
73
kltrnn zendirilmesine kaymas ile ilgilidir. Trkiye ekonomi politiinin deiim serencam bu adan deerlendirildiinde gze arpan ilk husus, Avrupa tarz kapsaml bir refah devletinin ve sistematik sosyal gvenlik sisteminin tarihsel eksikliidir. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren geni halk kitlelerine devlet elitlerinin balad ltuflar biiminde dzensiz olarak tannan sosyal ve ekonomik haklar ok partili dnemde genelde konjnktrel siyasi ncelikler balamnda datlmtr. 1960 sonras ge-Keynezyen dnemde oluan yar-sosyal devlet anlay ise 1980 sonrasnn neoliberal dnm ve grece erozyonuna ramen ana hatlar ile korunmutur. 1990lardaki poplist klara ramen sosyoekonomik politika erevesinin piyasa-dostu evrimi devam etmi, bu evrim 2000li yllardaki ikinci nesil neoliberal reformlar ve kurumsal dzenlemeler ile iyice yerletirilmitir. AK Parti hkmetlerinin bir taraftan ulusal ve uluslararas giriimci/yatrmc kesimler ve piyasa aktrlerinin karlarn korumaya zen gsterirken dier taraftan geni toplum kesimlerine verilen sosyal hizmetleri glendirici bir yaklam benimsemeleri olduka dikkat ekmitir. Genel bir analiz dzeyinden bakldnda AK Partinin politika tercihlerinin gl bir merkezi devlet ynetimi ve denetimgzetim mekanizmalarnn oluturulmas; makroekonomik istikrar korunarak yatrm ortamnn iyiletirilmesi; eitim, salk ve fakirliin azaltlmas gibi alanlarda aktif bir sosyal politikann uygulanmas gibi post-Washington Mutabakat prensipleriyle paralellik arz ettii grlmektedir. AK Parti liderliinin piyasa aktrleri ile ii kesimi, tarmsal gruplar ve dezavantajl gruplara salanan sosyal hizmetler arasnda kurmaya altklar hassas denge kimi analizcilerin ngiliz i Partisine atfla AK Partiyi Trkiyenin nc Yolu olarak nitelendirmelerine yol amtr.48 AK Parti liderliinin zellikle byk apl zelletirmeler srasnda taknd tavizsiz sermaye yanls tutum ve sendikalara kar alnan sert nlemler gznne alndnda nc yol yaktrmalarnn olduka naif ve gerei yanstmaktan uzak kaldklar rahatlkla sylenebilir. Politik olarak ykselen Anadolu sermayesini balca destek odaklarndan biri olarak gren ve arlkl olarak KOBlere dayanan yeni giriimci gruplarn kresel pazarlara almaya tevik eden AK Parti liderliinin
74
ii haklar ile ilgili yasal dzenlemelerin AB ve ILO (Uluslararas alma rgt) normlar ile harmonize edilmesini geciktirmesi de bu tespiti onaylar niteliktedir. e) Jeostrateji ve Ulusal Gvenlikten Ekonomik Diplomasi ve Rekabetilie Ekonomik kresellemenin modern devletin dnmne etkilerini kavramsallatrmak adna gelitirilen rekabet devleti yaklam balamnda buraya kadar sunulan drt temel deiim alanna ek olarak ekonomi politikas-d politika balamnda eklemek istediimiz beinci bir boyut d politika yapmnn temel ncelikleri ile ilgilidir. Cerny ve arkadalar tarafndan gelitirilen kuramsal ereveye kanaatimizce eklenmesi kanlmaz olan bu boyut Souk Sava dnemi sonrasnda giderek derinleen ekonomik kreselleme dinamikleri sonucu d politika yapm ve uygulama srelerinin ulusal gvenlik, siyasi-askeri kabiliyetler ve jeostratejik faktrler ekseninde tanmlanan sert g temelli yaklamdan sosyo-kltrel ve ekonomik alanlarda arlk kazanan yumuak gn, kamu diplomasisi ile ekonomik diplomasi kabiliyetinin ve devlet-irket-sivil toplum ibirlikleriyle oluturulan l diplomasi kanallarnn vurguland yeni bir paradigmaya kaymasdr. Souk Sava sonrasnda geleneksel sanayi ve refah devletleri dnerek neoliberal rekabet devletlerine evrilirken kresel sistemdeki baat ekonomik ve siyasi gler arasndaki dengeler de ok-kutuplu, ok merkezli yeni bir ortamda yeniden tanmlanmtr. Uluslararas ticaret ve teknolojik-sna geliim politikalarnn yeni dnemde yksek siyaset konular olarak ulusal karar alclarn daha ok dikkatlerini ekmeleri ve kresel kar mcadelelerinin artan bir oranda ticari rekabet ve atma alanlar zerinden gereklemeleri kresel oyunun kurallarn da tedricen dntrmtr. rnein, Ar-Ge politikalar asndan yksek teknolojiye dayal rekabetin ne kt sektrlerde OECD lkelerindeki kamu otoritelerinin ulusal karlar asndan nemli grlen spesifik projelerin seimi ve finansmannda stratejik olarak ynlendirici bir rol almalar bir ulusal gvenlik meselesi olarak grlerek yaygnlamtr.49 Dnya ekonomisindeki balca byme dinamizmini olu-
75
turan BRIC lkeleri ve balca gelimekte olan lkelerde de proaktif yapsal dnm ve rekabet politikalar giderek n plana kmtr. Ayn ekilde kresel ticaret rejimi ierisinde kamu almlar ve uluslararas proje takipilii (advocacy) pratiklerinin ulusal giriimcilerin rekabet glerini arttrma ve kresel rakiplere kar stratejik avantaj salayabilmek amacyla sanayilemi lkeler tarafndan kullanlmalar da yaygnlamtr. Kamu almlarnda bilinli ekilde uygulanan kriterler ile yerli giriimcilerin gzetilmesi hem yerel sna/ teknolojik kapasiteyi arttrmak hem de yabanc oyuncular ulusal kalknma nceliklerine paralel projeler retmeye zorlamak iin bata ABD olmak zere pek ok OECD lkesi tarafndan bavurulan bir yntemdir. Ayrca, hkmetlerin ulusal firma ve giriimcileri ile koordineli biimde dnya apnda erken proje gelitirme imknlarn aratrmalar ve bu imknlarn deerlendirilebilmesi iin gerektiinde cazip kredi/yardm teklifleri ya da yabanc hkmetler nezdinde uygulanacak diplomatik basklar yoluyla sonu alma eilimlerinin glenmesi yeni ekonomik diplomasi yaklamnn en nemli zelliklerinden birisini oluturmaktadr.50 Trk d politika aktrlerinin de lkemizin ykselen profili ve ekonomik gcne kout olarak serbest ticaret anlamalar, vizelerin kaldrlmas gibi formal engeller aldktan sonra uzun vadede proje bazl daha mikro konular ile ilgilenmek durumunda kalmalar kanlmaz grnmektedir. Bu genel arka plan nda Trkiyenin tecrbe ettii sosyoekonomik dnm deerlendirildiinde kresel eilimlere paralel biimde Trk d politikasna hkim olan gvenlikletirici ve ie kapanmac kalplarn 1980lerden itibaren krlmaya balad ve bir rekabet devleti mantnn sre ierisinde filizlendii belirtilebilir. Bu balamda komu lkelerden ve blgesel piyasalardan balayarak ticaret hacminin arttrlmas; ulusal ihracat potansiyelinin gerek nicelik gerekse nitelik olarak iyiletirilmesi; d yatrmlarn ve Trkiyede yaplacak dorudan yatrmlarn zendirilmesi; lkenin kresel ticaret, finans, yatrm, ulam, iletiim ve enerji alarna eklemlenmesi gibi hususlar temel d politika ncelikleri arasndaki yerlerini almlardr. 1990l yllardan itibaren Trk d politikasnn ekonomik faktrlere grece daha fazla arlk veren yeni nitelii pek ok uzman tarafndan takdir edilmitir. rnein William Hale, ti-
76
caretin bayra izledii ve siyasi/askeri ilikilerin ekonomik ilikileri dorudan belirledii Souk Sava dnemi kalplarnn hzla krlmakta olduunu vurgulayarak d ilikilerde ekonomik rasyonalitenin ykseliine dikkat ekmitir.51 Mine Eder, Trkiyede sre giden neoliberal dnm ve ihracat odakl kalknma stratejisinin srdrlebilir baary yakalayabilmesi iin yeni pazarlar ve ortaklar bulunmasna odakl ok boyutlu ve proaktif bir d politikaya duyulan ihtiyatan bahsetmitir.52 Mustafa Aydn ise, Trk Dileri Bakanl mensuplarnn grev tanmlarnn giderek yeni ihracat pazarlar amak, yatrm kredilerinin nndeki engelleri kaldrmak, ticaret anlamalarna zemin hazrlamak ve grevli bulunduklar lkelere Trkiyeden yatrm akn desteklemek gibi ekonomik unsurlara kaydna dikkat ekmitir.53 Tarihsel bir analizle, 1980lerdeki ilk dalga ve 2000li yllardaki ikinci dalga neoliberal dnm srelerinde ekonomik karlkl bamllk ilkesinin, gerek blgesel atmalarn zm ve bar ortamnn inas iin fonksiyonel bir ara, gerekse ulusal ihracat potansiyelini arttrc rasyonel bir tercih olarak aktif biimde vurguland grlmektedir. rnein zal dnemi d politikasnda devlet elitlerinin direnilerine ramen Ortadou, Balkanlar, Orta Asya ve Karadeniz havzas ile karlkl bamllk ilikileri su ve enerji boru hatlar ile Karadeniz Ekonomik birlii rgt gibi blgesel giriimler ve esnek vize dzenlemeleri temelinde ilerletilmeye allmtr.54 Blgesel ve kresel piyasalara ihracat yaparak bymeyi hedefleyen Anadolu kaplanlarnn stanbul-odakl sermaye odaklarna rakip olarak ykseliinde de ekonomik liberalizasyon politikalaryla birlikte izlenen bu proaktif d politika izgisinin dorudan etkili olduu yadsnamaz. Bu balamda, Richard Rosecrancen 1980li yllarn sonlarnda ortaya att ticaret devleti (trading state) kavramsallatrmasn hatrlamakta yarar vardr. Souk Sava dneminde askeri-siyasi endieler ve milli egemenlik kayglarnn domine ettii kresel dzenin yerini almakta olan yeni dzeni tanmlarken Rosecrance ticaret devleti kavramn kullanm ve bu devletin ana fonksiyonunu uluslararas pazarlardan pay almak isteyen birey ve giriimcilerin retken enerjilerinin nn amak olarak nitelendirmitir. Bu balam-
77
da komu lkelerle mevcut problemlerin zlmesi -komularla sfr sorun politikas- bir ticaret devletinin kurulmasnda ve ekonomik karlkl bamllk ilikilerinin yerletirilmesinde en nemli etkenlerden birisi olarak grlmtr.55 Trk d politikasnda son yllarda yaanan radikal dnm ile ilgili analizlere bakldnda, Kemal Kirii gibi baz akademisyenlerin Rosecrancen oluturduu kavramsal ereveye atfla Trkiyenin artk bir ticaret devleti olduu fikrini savunduklar grlmektedir.56 lk olarak, bu tr analizlerin zellikle Trk uluslararas ilikiler literatrnde d politika-ekonomi ilikisine dair almalarn eksiklii gznne alndnda nemli bir boluu dolduran deerli eserler olduklar vurgulanmaldr. Varlan sonularla ilgili olarak ise u saptamalar yaplabilir: 2000-2001 krizleri sonrasnda d ticaret ve yatrmlarn ekonomik byme, istihdam ve refah artna dorudan etkisi ak olarak grldnden karlkl ekonomik bamllk ilikilerinin oluturulmasna ynelik geleneksel brokratik direniin tedricen krlmaya balad bir gerektir. Ayrca, 1980lerdeki ekonomik liberalizasyon srecinin balarnda 2 milyar dolar civarnda olan Trkiyenin ihracat hacminin AB ile Gmrk Birlii anlamasnn yapld 1995 ylnda 21.6 milyar dolara, 2003te 47 milyar dolara, kresel krizin patlak vermesinden nce 2008 ylnda ise 132 milyar dolara ulam olmas ile milli gelir iinde ticaretin nisbi paynn yzde 23ten yzde 42ye kmas Trkiyenin d ticarete akl ve kresel entegrasyonunun derinlemesine dair fikirleri desteklemektedir.57 Bununla birlikte, gerek AB ile tam yelik vizyonuna ynelik entegrasyon sreci gerekse ok boyutlu uluslarararas ekonomik ilikilerin derinletirilmesini destekleyen gl bir giriimci ve sivil toplum lobisinin de son yirmi yllk dnemde i siyasi dengelerin belirlenmesinde grece nemlerinin artt gzden karlmamaldr. Nitekim Ahmet Davutolunun izdii yeni d politika vizyonu da, Trk d politikasnda 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren ykselie geen ok boyutlu ve proaktif d politika eilimlerinin sistematik bir ereveye oturtularak derinletirilmesi ve ekonomik karlkl bamllk prensibinin komularla sfr sorun ve maksimum ibirlii eksenlerinde perinlenmesi noktasndan hareket etmitir. 2003-2009 yllar arasnda Babakan Recep Tayyip Erdoann D
78
Politika Badanman, 1 Mays 2009 sonrasnda ise Dileri Bakan olarak yeni d politika yaklamnn entellektel ve pratik mimar olan58 Ahmet Davutolu Trkiyenin blgesinde bir merkez lke olarak tarih ve corafyas ile barmas gerektiini; bu ekilde stratejik derinlik kazanarak kresel bir aktr olabileceini srarla vurgulamtr. Davutolu vizyonunun iaret ettii yeni d politika perspektifi, Trkiyenin zellikle Souk Sava dneminde yabanclat blgesiyle yeni bir corafi muhayyile zerinden barmas, uluslararas normlar erevesinde blgesel atmalarn zmnde araclk etmesi ve siyasi, ekonomik ve sosyokltrel ilikilerini yeniden yaplandrmas fikri zerine ina edilmiti. Davutolunun ifadesi ile, iliden Endonezyaya, Afrikadan Orta Asyaya, ABden Kye kadar yeni dnemde Trkiyenin d ilikileri btncl bir d politika yaklam balamnda ekillenecek ve 2023e doru Trkiyenin kresel bir g olmasna katkda bulunacaktr.59 Davutolunun nl eseri Stratejik Derinlikte dile getirdii nemli noktalardan biri, ithal ikameci ve korumac ekonomik rejimlerden ihracat promosyonuna dayal ak ekonomik sistemlere geilen lkelerde proaktif ekonomik diplomasinin nemi ile ilgilidir.60 Bu dorultuda, 2002 sonras dnemde bir taraftan Trkiyenin Bat Avrupa, Balkanlar, Ortadou ve Orta Asya ile olan geleneksel ticari ilikileri derinletirilmeye allrken dier taraftan Sahra-alt Afrika, Kuzey Afrika, Latin Amerika ve Gneydou Asyaya ynelik olarak yeni almlar gerekletirmesi takdir edilmelidir. Bu giriimlerin zellikle serbest ticaret anlamalar ve vize kaldrma dzenlemeleri ile talandrlmasnn oluturduu destek etkisi kresel ekonomik krizin etkileri ile bouan Avrupa pazarndaki daralmaya ramen Trkiyenin ihracat performansnn 2009 ylnda 101,6 milyar dolar seviyelerinde tutulmasn salamtr. 2003 ve 2009 yllar arasndaki ihracat rakamlar incelendiinde Trkiyenin toplam ihracat hacminin 2003 ylnda 47,2 milyar dolardan balayarak dzenli bir art gsterdii ve Cumhuriyet dnemi rekorlar krarak 2004de 63 milyar dolar, 2005te 73 milyar dolar, 2006da 85 milyar dolar, 2007de 107 milyar dolar ve 2008de ise 132 milyar dolara ulat grlmtr. Bu performansyla Trkiye dnyann 22. byk ihracat lkesi konumuna ykselmitir. 2009 ylnda kresel ekonomik kriz ne-
79
deniyle daralan talep sonucunda yzde 23 orannda azalarak 101,6 milyar dolara gerileyen ihracat performansnn kriz sonras k ile birlikte yeniden ykselie geecei ve 2010 ylnda 110 milyar dolar aaca tahmin edilmektedir. Genel ihracat rakamlarnda grlen bu artta zellikle Suriye ve Irak bata olmak zere Ortadou ve Kuzey Afrikadaki pekok lke ile salanan ekonomik entegrasyon dinamizminin etkili olduu aktr.61 Bu analizi daha da netletirebilmek asndan Trkiyenin ihracatndaki AB ve Ortadou-Kuzey Afrika lkelerinin aldklar grece paylara bakldnda 2003te 27,3 milyar dolar/7 milyar dolar civarnda olan blgesel paylarn 2004te 36 milyar dolar/10 milyar dolar; 2005te 41 milyar dolar/15 milyar dolar; 2006da 48 milyar dolar/14 milyar dolar; 2007de 60 milyar dolar/20 milyar dolar; 2008de ise 63,3 milyar dolar/31 milyar dolar seviyelerine ulat grlmektedir. Grld gibi Trkiyenin gerek AB lkeleri, gerekse Ortadou ve Kuzey Afrika lkeleri nezdindeki ihracat performans 20032008 dneminde srekli bir ykselme ivmesi ierisinde olmutur. Ancak ad geen dnemde Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerine yaplan toplam ihracatn yaklak drt kat artt ve bu lkelerin oransal olarak Trkiye ihracat iindeki paylarnn da yzde 5 dzeyinden yzde 9 dzeyine kt grlmektedir.62 Kresel krizin etkileri ile birlikte AB lkelerine yaplan ihracatn 2008 ylndaki 63,3 milyar dolardan yaklak yzde 25lik bir azalma ile 2009 ylnda 46,9 milyar dolara dt bir ortamda Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerine yaplan ihracatn nispeten daha dk bir azalma gstermesi Trkiyenin kresel krizi nispeten az hasarla atlatmasn salayan etkenlerden biri olarak saylabilir. Hatta, kresel kriz dinamiklerinin en derinden hissedildii 2008 yl sonrasnda dahi kuzey ve dier Afrika lkelerine yaplan ihracattaki artn devam etmi olmas, buradaki olumlu blgesel entegrasyonun etkisini gstermesi bakmndan not edilmelidir. Davutolu dnemine rengini veren proaktif, ok boyutlu ve ritmik d politika yaklamnn Trkiyenin gerek blgesindeki siyasi, ekonomik ve sosyokltrel konumunun glendirilmesinde, gerekse Birlemi Milletler, NATO, slam Konferans rgt, G-20 gibi uluslararas platformlarda lke profilinin ykseltilmesinde be-
80
lirleyici bir etkide bulunmu olduu yadsnamaz. Ancak kresel ekonomi politikteki baskn eilimler asndan bakldnda, bilgi ekonomisi alann oluturan yazlm, mikro-elektronik, nanoteknoloji, biyoteknoloji ve iletiim teknolojileri gibi alanlarda Trkiyenin uluslararas rekabet seviyesinin ciddi anlamda ykseltilmesi gerektii de bir vakadr. lke ihracatndaki ciddi artlara ramen ihracat kalemleri ierisinde Trkiye ile benzer gelimilik seviyesinde grlen Gney Kore, Malezya ve Brezilya gibi lkelere kyasla ok dk miktarda yksek teknoloji rn bulunmas da bu gerei ortaya koymaktadr. Birinci kuak ekonomik liberalizasyon deneyiminden bu yana ihracata dayal byme stratejisini destekleyecek kapsaml bir ulusal bilim ve teknoloji politikasnn oluturulamam olmas, bilim ve teknoloji eitiminde, uzun dnemli Ar-Ge yatrmlarnda ve lkeye yaplan dorudan yatrmlarn stratejik seiminde sistematik bir yaklamn ortaya kmasn geciktirmitir. Bu alandaki an makul bir zamanda kapatlmas iin makroekonomi ynetimi, yksekretim, d ticaret ve d politika kadrolarnn egdm ile acilen tedbirler alnmas arttr. Ayrca bu noktada vurgulanmas gereken hususlardan biri de, zellikle Asya tarz rekabet devletlerinde grlen devlet-sanayi burjuvazisi ittifaknn son dnem d politika ve makroekonomik ynetiim modelinde kaybolmu, ya da geri plana itilmi olmasdr. Aka ifade edilecek olursa, siyasi patronaj ilikileri ve i bor mekanizmalar zerinde sermaye birikimini arttrmaya alkn TSAD evrelerinin AK Parti ynetiminin diplomatik manevralar marifetiyle yeni pazarlara alma stratejisi ile bir nevi doku uyumazl yaad ve KOB evrelerini temsil eden TOBB, TUSKON, ASKON ve MSAD benzeri yaplara gre arka planda kalmay tercih ettikleri grlmektedir. Bu durumu iktidarn kendi burjuvazisini yaratma gayretlerinin doal bir sonucu olarak yorumlayan analizlere ska rastlansa da, TSAD klubndeki hkim eilimin halen Atlantik eksenli okuluslu sermayeye ve devlet elitleriyle kurulu ilikilere yaslanarak i piyasada byme mentalitesine dayand; AK Parti d politikasnn hedef ald Ortadou, Afrika ve Latin Amerika pazarlarnn ise ok nemli byme imknlar yannda ok ciddi riskler tadklar bilinmektedir.
81
Ancak blgesel liderlik ve kresel oyunculuk ideallerine sahip bir lkenin ynetici elitleri ile giriimci elitleri arasnda asgari bir hedef birliinin ve gl bir koordinasyonun bulunmas arttr. zellikle yukarda vurguladmz yksek teknoloji ve katma deer gerektiren sektrlerde hzl sramalar iin yaplmas gereken dev yatrmlar kamu sektrnn ncelikleri ile zel sektrn younlama alanlarnn stratejik biimde uyumlatrlmasn gerektirmektedir. Tarihsel pekok rnein gsterdii gibi sanayi toplumundan sanayi-sonras ya da bilgi toplumuna gei iin gerekli yatrmlarn ou byk apl sermaye tarafndan yaplacak koordineli yatrmlar ve kamu-zel sektr ibirliklerini gerektirmektedir.63 Sonu Bu alma, ekonomik kreselleme srelerinin siyasi yaplar dntrc etkileri zerinde younlaan rekabet devleti literatrnn temel nermelerinden yola karak kresel ekonomi politikte ve Trkiyenin sosyoekonomik yapsnda son eyrek yzylda gerekleen deiimleri makroekonomik ynetiim-d politika ekseninde anlamlandrmak amac ile kaleme alnmtr. Bu balamda siyaset bilimi ve kalknma almalar alanlarnn en karmak ve tartmal sorunsal olan devletin dnm konusunda formle edilen balca kuramsal modellerden birini temsil eden rekabet devleti yaklam zerinde younlalm ve Trkiyenin gerek sosyoekonomik yaplar gerekse d politika yapm alanlarndaki deiim tecrbesi bu kuramsal ereve nda yorumlanmtr. Metodolojik tutarllk asndan nce rekabet devleti kavram merkezinde oluturulan kuramsal erevenin ana parametreleri sunulmu, ardndan Trkiyenin 1980 sonras tecrbe ettii iki kuak neoliberal dnm hareketleri ve bu hareketlere elik eden d politika oryantasyonlar mercek altna alnmtr. Hi phe yok ki, daha ok kresel ekonomi politik vurgusu ieren rekabet devleti yaznndan istifade ederek ekonomi-d politika merkezli bir analiz sunmak, konvansiyonel uluslararas ilikiler almalarn aan disiplinleraras bir abay gerekli klmaktadr. Bu balamda, d politika vurgusu kaybedilmeden rekabet devle-
82
ti yazarlar tarafndan ekonomik kreselleme sreleri balamnda vurgulanan drt temel politika kaymas Trkiye rnei zerinde ayrntl olarak incelenmitir. Bunlardan enflasyonist mdahalecilikten srdrlebilir bymeye gei; makroekonomik ynetiimden mikroekonomik ynetiime gei; kapsaml mdahalecilikten stratejik hedeflemeye gei; ve sosyal refah politikalarndan giriimcilik ve verimlilie gei srelerine ek olarak jeostrateji ve ulusal gvenlik eksenli d politikadan ekonomik karlkl bamlla ve rekabetilie gei eilimleri de kuramsal ereveye eklenmitir. Ardndan drd arlkl olarak ekonomik, biri ise politik karakterde olan bu politika deiimleri asndan Trkiyenin ne lde kresel vizyonlu bir rekabet devletine dnebildii sorusu tartlm ve son dnem Trk d politikasndaki almlar da spesifik olarak uluslararas ekonomik rekabet balamnda masaya yatrlmtr. Yaplan deerlendirme sonucunda Trkiyenin 2002 ylndan bu yana gerek sosyoekonomik alanda yaad yapsal dnm, gerekse d politika formlasyonu ve uygulamas balamnda ulat dinamizmin ulusal ekonomi politik alanda kriz parametrelerini engelleyen bir dzenleyici devletin byk lde yerlemesini salad, ancak kresel rekabet odakl bir rekabet devletinin henz oluum srecinin ilk aamalarnda olduu vurgulanmtr. Trkiyenin BRIC lkeleri ve Dou Asya kaplanlar ile mukayese edildiinde ekonomik sektrler arasnda stratejik tercihler yaparak bu tercihler zerinden koordineli sosyal, ekonomik ve d politika yaklamlar formle etme noktasnda henz yeterince glenmediine iaret edilmitir. Uzun sreli IMF programlarnn kalc etkileri sebebi ile makroekonomik politikalarda nceliin enflasyonun kontrol altnda tutulmas ve istikrarn korunmas hedeflerine verildii, zellikle yeni teknolojilerde iddial hedeflerin baarlmasna ynelik sistematik almalarn ise yetersiz kald dile getirilmi, uluslararas rekabet eksenli bir sanayi-teknoloji politikasnn acilen hayata geirilmesinin gerei vurgulanmtr. Makroekonomik politikalar ile d politika yapm arasndaki koordinasyon asndan Davutolu dnemi d politikasnn makroekonomi ynetimindeki genel perspektif ve almlar yakndan takip ettii, hatta zaman zaman bu almlarn nne geerek ekonomik
83
karar alclara yn gsteren bir nitelik kazand dile getirilmitir. Bu balamda, komu lkelerden balatlarak geni bir platforma yaylan vize kaldrma dzenlemeleri, serbest ticaret anlamalar, teknik ve insani yardm anlamalar ile enerji boru hatt projelerinin ekonomik dinamizm yaratan d politika unsurlar olarak altlar izilmitir. Ancak kritik bir nokta olarak, ritmik diplomasi ve ok ynl d politika almlar ile baarlan yeni pazar almlarnn zellikle kk ve orta boy ticari iletmelere yeni operasyonel alanlar yaratlmas metodu ile ilerlediine ve henz Trkiyenin kresel entegrasyonuna rengini verecek sektrel ncelikler ve potansiyel yatrm alanlar konusunda bir netliin bulunmadna da dikkat ekilmitir. Bu balamda, d politika aktrlerinin destekleyici rollerinin yannda makroekonomik karar alclarn ve Trk ekonomisine yn veren byk apl sanayici ve iadam gruplarnn ibirlii ile yerel ve blgesel kalknma ile blgesel ve kresel ekonomik entegrasyon vizyonlarnn entegre edilmesi gerektii ortaya konmutur. Ayrca kresel ekonomi politikte baat eilimler uyarnca makroekonomik ynetiimden mikroekonomik ynetiim ve kresel entegrasyona ynelen rekabet devleti yaplanmalarnn, d politika aktrlerini ister istemez ekonomik srelerin ve rekabet avantaj araylarnn ierisine giderek daha fazla ektikleri fikri de almada vurgulanan temel nermelerden biridir. Sadece klasik devletleraras ekonomik ilikiler ve ticaret hacminin arttrlmas noktasnda deil, yeni yatrm alanlarnn ve ortaklk frsatlarnn kefedilmesinde, yabanc yatrmclarn lkeye kanalize edilmesinde ve gerek akademisyenler ile aratrmaclar, gerekse piyasa aktrleri baznda geriye beyin gnn hzlandrlmasnda Hariciye mensuplarnn nmzdeki dnemde daha aktif grev yapmak durumunda kalacaklarna iaret edilmitir. Bu balamda, Trk devlet geleneinin baat unsurlar ve Souk Sava alkanlklarnn da etkisiyle genelde siyasi, jeostratejik ve askeri etkinlik faktrleri zerinden oluturulan d politika kurgusunun ve uygulama aralarnn tedricen ekonomik ve teknolojik stnlk gelerine doru kaymak durumunda olduklar belirtilmi, buna paralel olarak nitelikli insan gc ve uzman kadro ihtiyacnn da hzla artmakta olduu ifade edilmitir.
84
Kresel ynetiim perspektifinden yaplan deerlendirmelerde ise Davutolu dneminde blgesel kriz alanlarna zerk biimde mdahale, komularla maksimum ibirlii ve kresel platformlarda aktif temsil prensipleri zerinden yrtlen yeni d politika paradigmasnn IMF, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt gibi kresel ekonomik ynetiim platformlarna da yanstlmasnn gerei zerinde durulmutur. nmzdeki dnem ekonomik diplomasisi asndan bu balamda iki operasyonel dzlem oluacan sylemek mmkndr. Birinci dzlem, kresel ynetiimin siyasal nitelikli kurumlarnda daha fazla sz sahibi olmaya balayan Trkiyenin, ekonomik nitelikli kurumlar nezdinde de oyun kurucu bir karakter kazanarak bu kurumlarn operasyonel prensipleri, temsil ilkeleri, siyasi meruiyetleri ve reforme edilmeleri konularnda daha etkin rol oynayabilmesidir.64 kinci dzlem ise Trkiyenin ve Trk giriimcilerinin stratejik sektrlerde sahip olabilecekleri uluslararas rekabet avantajnn korunmas ve arttrlmas ynnde proaktif ekonomik diplomasi giriimlerinin, ekonomi ve dileri brokrasisi ile giriimci rgtlerinin ibirlii ierisinde uygulanabilmesidir. zellikle bu ikinci dzlem balamnda alma boyunca vurgulanan nemli bir husus, sanayilemi lkeler ve ykselen piyasa ekonomilerinin, grnte liberal ilkeler zerine kurulu dnya ticaret rejimindeki korumaclk kart kstlamalar tarife d engeller uygulayarak atklar ve kendileri asndan stratejik nem tayan ekonomik sektrlerini pekok farkl tedbiri ieren yeni-korumaclk yntemleri ile gelitirmeye altklardr. ABD, AB, Japonya, BRIC lkeleri ve ykselen ekonomiler arasnda yeni teknolojilerde stnlk, aratrma-gelitirme, proje takibi, kamu almlar ile nitelikli yerli giriimcileri destekleme gibi taktikler zerinde olanca iddetiyle bir ekonomik mcadelenin srd gnmzde Trkiye gibi byk kresel idealleri olan bir lkenin snateknolojik geliim alanlarnda da bamll dayatan naiflik derecesinde liberal bir tavr srdrmesi mmkn deildir.65 Daha nce de vurguland gibi, siyasi-ideolojik durular gerei Trkiyenin geleneksel devlet elitleri ve sol siyasi hareketleri eski tarz merkantilizmi savunarak yeni kresel rekabetin dinamik ruhuna yabanc kalmlar; merkez sa hareketler ise ekonomik aktivitelerin stratejik bir bakla
85
regle edilmesini bir tr mdahalecilik olarak alglayp para, maliye ve ticaret politikalarnn sna-teknolojik geliim perspektifinde dizayn edilmesinden genelde uzak durmulardr. Bu balamda, klasik neoliberal paradigmann snrlarn Trkiyenin reel ihtiyalar erevesinde zorlayan ve IMF ile kredi ilikilerini keserek daha zerk bir politika belirleme ortamna doru yelken aan AK Parti iktidarnn nnde bu adan ciddi bir frsat penceresinin bulunduu belirtilebilir. Ulusal plandaki siyasi ve makroekonomik istikrar ile Davutolu imzal dinamik d politika yaklamnn srdrlebilir temellere oturtulmas asndan da, kamusal ve diplomatik aktrlerin kresel vizyona sahip giriimcilerle ibirlii ierisinde blgesel kalknmadan yeni teknolojilerde kresel rekabetilie uzanan sistematik bir makroekonomi-d politika erevesine ihtiya vardr. Corafi muhayyilesindeki yapay snrlar kaldrarak potansiyelinin farkna varan Trkiyenin d politika ve ekonomi yapmclarnn nnde duran meydan okuma, bu potansiyelin kresel ekonomi politikteki cari rekabet alanlar zerinden realize edilmesini salamaktr.
Notlar 1 Ziya ni, Turkey and the Middle East After September 11: The Importance of the EU Dimension, Turkish Policy Quarterly, Cilt 2, No 4, 2003; Mustafa Aydn ve Sinem Akmee, Europeanization through EU Conditionality: Understanding the New Era in Turkish Foreign Policy, Journal of Southeastern European and Black Sea Studies, Cilt 9, No 3, 2007; Fuat Keyman ve Senem Aydn, European Integration and the Transformation of Turkish Democracy, CEPS, EU-Turkey Working Papers, No 2, 2004; 2 mit Cizre, Demythologizing the National Security Concept: The Case of Turkey, Middle East Journal, Cilt 57, No 2, 2003; Ycel Bozdalolu, Turkish Foreign Policy and Turkish Identity: A Constructivist Approach, Londra, Routledge, 2003; Zeynep Da, Ulusal Kimliin nas ve D Politika, Demokrasi Platformu, Cilt 2, No 5, 2005; Bahar Rumelili, Transforming Conflicts on EU Borders: The Case of Greek-Turkish Relations, Journal of Common Market Studies, Cilt 45, No 1, 2007;; Pnar Bilgin, Turkeys Changing Security Discourse: The Challenges of Globalization, European Journal of Political Research, Cilt 4, No 1, 2005. 3 Burhanettin Duran, JDP and Foreign Policy as an Agent of Transformation, Hakan Yavuz (der.) The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti, Salt Lake City, University of Utah Press; Meliha Benli Altunk, Worldviews and Turkish Foreign Policy in the Middle East, New Perspectives on Turkey, No 40, lkbahar 2009. 4 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul, Kre, 2001; Ali Karaosmanolu, The Evolution of the National Security Culture and the Military in Turkey, Journal of International Affairs, Cilt 54, No 1, 2000; Sabri Sayar, Turkish Foreign Policy in the PostCold War Era, Journal of International Affairs, Cilt 54, No 1, 2000. 5 Tark Ouzlu, Soft Power in Turkish Foreign Policy, Australian Journal of International Affairs, Cilt 61, No 1, 2007; Cengiz andar, Turkeys Soft Power Strategy: A New Vision for a Multipolar World, SETA Analiz, No 38, 2009, Ankara, SETA.
86
6 7 8 9 10
11 12
13 14
15 16 17 18 19
20
Bkz. Richard Rosecrance, The Rise of the Trading State: Commerce and Conquest in the Modern World, New York, Basic Books, 1986. Ziya ni ve Fikret enses, Global Dynamics, Domestic Coalitions and a Reactive State: Major Policy Shifts in Post-War Turkish Economic Development, METU Studies in Development, Cilt 34, 2007, s. 251-286. Richard Rosecrance, The Rise of the Virtual State, Foreign Affairs, Cilt 75, No 4, 1999, s. 45-62. Bkz. Policy Studies dergisinin Rekabet Devleti zel Says, Cilt 31, No 1, Ocak 2010. 1980ler ve 90lar boyunca siyaset teorisi, uluslararas ekonomi politik ve kalknma almalar alanlarndan pek ok nitelikli katk ile kristalize olan kalknmac devlet yaklam Chalmers Johnsonn Japonyann sanayileme tecrbesini inceledii mehur eseri ve onu takip eden nemli ampirik almalar ile desteklenmitir. Johnsonn almas iin bkz. Chalmers Johnson, MITI and the Japanese Miracle: The Growth of Industrial Policy, 1925-75, Stanford, Stanford University Press, 1982; bu konudaki daha gncel bir derleme iin bkz. Meredith Woo-Cumings (der.), The Developmental State, Ithaca, Cornell University Press, 1999. Bkz. Susan Soederberg, The Mexican Competition State and the Paradoxes of the Managed Neoliberal Development, Policy Studies, Cilt 31, No 1, s. 77-94. Bkz. yazarn aadaki eserleri: Philip G. Cerny, The Changing Architecture of Politics: Structure, Agency and the Future of the State, Londra, Sage, 1990; Paradoxes of the Competition State: Dynamics of Political Globalization, Government and Opposition, Cilt 32, No 2, 1997, s. 251-274; Globalization and the Restructuring of the Political Arena: Paradoxes of the Competition State, Randall Germain (der.) Globalization and Its Critics, Londra, Macmillan; Political Globalization and the Competition State, Richard Stubbs ve Geoffrey Underhill (der.), The Political Economy of the Changing Global Order, Oxford, Oxford University Press, 2005; The Competition State Today: From raison dtat to raison du Monde, Policy Studies, Cilt 31, No 1, 2010, s. 5-21. Philip G. Cerny ve Mark Evans, Globalization and Public Policy under New Labour, Policy Studies, Cilt 25, No 1, 2004, s. 51-65. Philip G. Cerny, The Infrastructure of the Infrastructure? Toward Embedded Financial Orthodoxy in the International Political Economy, Ronen Palan ve Barry Gills (der.) Transcending the State-Global Divide: A Neostructuralist Agenda in International Relations, Boulder, Lynne Rienner, 1994, s. 223-249. Cerny, Paradoxes of the Competition State, s. 254. Cerny ve Evans, Globalization and Public Policy under New Labor, s. 55. Age., s. 60. evket Pamuk, Economic Change in Twentieth Century Turkey: Is the Glass More Than Half Full?, Reat Kasaba (der.), Turkey in the Modern World, Cambridge, Cambridge University Press, 2007. Trkiyenin Birinci Dnya Sava ncesi dnemden bu gne kadar temel ekonomik ve insani kalknma gstergeleri hakknda detayl bilgi iin bkz. Pamuk (2007), Tablo 10.1. Tabloda ad geen dnemde kii bana den milli gelirin be kat artt, ortalama yaam beklentisinin neredeyse iki katna kt, okuma yazma oranlarnn ise yzde 10lardan yzde 90lara km olduu grlmektedir. Son dnemde uluslararas ekonomik kurulular ve i evreleri Trkiyenin ekonomik hacmindeki bymeden vgyle bahsederek dnyann 17. byk ekonomisi haline gelmesine ska dikkat ekmektedirler. Ancak ideal bir kalknma performansnn makro ekonomik byklkler ile sosyal ve insani kalknma parametrelerinde paralel bir gelimeye bal olduu dnldnde Trkiyenin insani kalknma a dikkat ekmektedir. 2006 ylndaki verilere gre Trkiyenin Birlemi Milletler nsani Kalknma endeksindeki konumu kendisiyle benzer kalknmlk dzeyindeki pek ok Asya ve Latin Amerika lkesinin olduka gerisinde ve 84. sradadr (Bkz. UNDP, Human Development Report 2007, New York, UN.
87
21 Farkl periyotlardaki devletilik uygulamalarna dair ekonomi politik analizler iin bkz. Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Ankara, Sava Yaynevi, 1982; Yahya Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Ankara, Yurt Yaynevi, 1982; Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, stanbul, Remzi Kitabevi, 2009. 22 Nobel ekonomi dl sahibi Hollanda asll Amerikal ekonomist Jan Tinbergen Devlet Planlama Tekilatnn kuruluu aamasnda nemli bir rol oynamtr. 23 Trkiyedeki ithal ikameci sanayileme stratejisinin farkl alardan ele alan analizler iin bkz. METU Studies in Development, Special Issue, Twenty Years of Planned Development in Turkey, 1960-1980, Ankara, METU, 1981; alar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development, London, Verso, 1987; Atilla Eralp, The Politics of Turkeys Development Strategies, Andrew Finkel ve Nkhet Sirman (der.), Turkish State, Turkish Society, Londra, Routledge, 1990; Henri Barkey, The State and the Industrialization Crisis in Turkey, Boulder, Westview Press, 1990; Sadk nay, Neoliberal Globalization and Institutional Reform: The Political Economy of Development Planning in Turkey, New York: Nova Publishers, 2006. 24 Trkiye ekonomi politiindeki deiim ve devamllk dinamikleri iin bkz. Pamuk Economic Change in Twentieth Century Turkey, 2007; ni ve enses Global Dynamics, Domestic Coalitions and a Reactive State, 2007. 25 Trkiyedeki ilk kuak neoliberal dnm tecrbesi ile Turgut zaln kiiselletirilmi politika yapm tarz iin bkz. Ziya ni, Turgut zal and His Economic Legacy: Turkish Neoliberalism in Critical Perspective, Middle Eastern Studies, Cilt 40, No 4, 2004. 26 Bkz. Ahmet Erturul ve Faruk Seluk, A Brief Account of the Turkish Economy, Russian and East European Finance and Trade, Cilt 37, No 6, 2001. 27 Ziya ni ve James Riedel, Economic Crises and Long-Term Growth in Turkey, Washington DC, World Bank, 1993. 28 Washingtonda Dnya Bankas Bakan Yardmcl grevini yrtmekte olan Kemal Derviin partilerst ve sper yetkilerle donatlm bir ekonomi bakan olarak atanmas karar 1999 ylnda ibanda bulunan l koalisyonun d finansman akn ne pahasna olursa olsun devam ettirmek adna aldklar olaanst bir karard. Kendi adna Dervi, gelimekte olan ekonomilerdeki tecrbelerine dayanarak o dneme kadar ertelenen kurumsal reformlarn hayata geirilmesi, zellikle de mali disiplinin salanmas ve finansal sektrn etkin denetimi balamnda nemli admlarn atlmasna n ayak oldu. Her ne kadar teknik alandaki baarsn ayn etkinlikle siyasi alana tayarak ikinci bir zal olma becerisi gsteremese de, Derviin izdii makroekonomik ynetiim ve denetim erevesi zellikle AKP iktidarnn ilk yllarnda ekonomik istikrarn IMF ile ibirlii ierisinde muhafaza edilmesini kolaylatrc bir etkide bulunmutur. 29 TSAD merkezli stanbul sermayesinin Davutolu dnemi d politikasndaki konumu ile ilgili olarak bkz. Sadk nay, Patronlar Yeni D Politikann Neresinde?, Anlay, No 81, ubat 2010. 30 Kalknma, kresel ekonomi politik ve uluslararas ilikiler yaznlarnda artan bir sklkla kullanlan BRIC terimi; Brezilya, Rusya, Hindistan ve in bata olmak zere ykselen ekonomilere iaret etmektedir. 31 rnein Dileri Bakanl ile D Ticaret Mstearl arasnda st yneticiler ve prensipler baznda bir ibirlii olmakla birlikte, d ticaretle uraan giriimcilerin ihtiyalarna odaklanan, kurumsal ve snrlar net izilmi bir ibirlii erevesinin oluturulmasna ihtiya vardr. 32 rnein Merkez Bankas sadece ekonomik istikrar ve dk enflasyon hedeflerine younlarken, sanayi ve reel sektr ile ilgili kurum ve kurulular daha ok retim, istihdam ve ihracat konular ile ilgilenmektedirler. Yerel-blgesel kalknma ile d ticaret ilikisinin de daha sistematik biimde kurulmas gereklidir. 33 Nitekim mit Boynerin TSAD Genel Bakanlna seildii son genel kurulda dernek yeleri arasnda dernein siyasi ve ekonomik gcnn hzla erozyona urad ynnde grlerin dile getirildii ve hararetli tartmalarn yapld basna yansmtr. Elbette
88
34 35 36 37 38 39 40 41
42 43 44
45 46 47 48 49 50 51 52 53
TSAD evrelerince dile getirilen endielerin Trk ekonomisi ierisinde hlihazrda sahip olduklar hacimsel byklkten ziyade siyasi-sosyal arlklarndaki grece anma ve gelecee dnk genileme planlar ile ilgili olduu sylenebilir. Cerny ve Evans, Globalization and Public Policy under New Labor, 2004, s. 65. Cerny, Paradoxes of the Competition State, 1997. 1980lere kadar grlen poplist sarmallar iin bkz. ni ve Riedel, Economic Crises and Long-Term Growth in Turkey, 1993. Emre Alper, Ziya ni, Financial Globalization, the Democratic Deficit and Recurrent Crises in Emerging Markets: The Turkish Experience in the Aftermath of Capital Account Liberalization, Emerging Markets Finance and Trade, Cilt 39, No 3, 2003, s. 10. Dani Rodrik, Premature Liberalization, Incomplete Stabilization: The zal Decade in Turkey, Michael Bruno et al., Lessons of Economic Stabilization and Its Aftermath, Cambridge, MIT Press, 1991. Cerny, Paradoxes of the Competition State, 1997. Caner Bakr, Ziya ni, The Emergence of the Regulatory State: The Political Economy of Turkish Banking Reforms in the Age of Post-Washington Consensus, Development and Change, Cilt 41, No 1, s. 77-106. rnein Trkiyenin imalat sanayii ihracatna yn veren nemli sektrlerden makine sektrnde yaplan ihracatn her kg iin parasal deeri 4.6 dolar civarndayken bu rakamn Japon makine sanayi ihracatnda 100 dolar dolaynda olmas teknolojik gelime ve katmadeer retimi noktasnda daha alnacak ok mesafe olduunu gstermektedir. (Trkiye hraatlar Meclisi-TM, Makine hracatlar Grubu Bakan Adnan Dalgakran ile rportaj). Cerny, Paradoxes of the Competition State, 1997. Lester Thurow, The Future of Capitalism: How Todays Economic Forces Shape Tomorrows World, New York, Penguin, 1996. Bkz. Ulrike Schaede ve William Grimes (der.) Japans Managed Globalization, New York, M.E. Sharpe, 2003; Alice Amsden ve Wan-Wen Chu, Beyond Late Development, Cambridge, MIT Press, 2003; Linda Weiss, Bringing Domestic Institutions Back In, Linda Weiss (der.), States in the Global Economy, Cambridge: Cambridge University Press, 2003; Saadia M. Pekkanen, Picking Winners? From Technology Catch-up to the Space Race in Japan, Stanford, Stanford University Press, 2003; Linda Weiss ve Elizabeth Thurbon, The Business of Buying American: Government Procurement as Trade Strategy in the United States, Review of International Political Economy, Cilt 13, No 5, 2006, ss. 701724. Takeo Hiranuma, Six Strategies for Greater Competitiveness, Ministry of Economy, Trade and Industry, 41 st OECD Ministerial Council, 15 May 2002, Tokyo. Weiss ve Thurbon, 2006, s. 701724. Karlatrmal net rakamlar iin bkz. Dnya Bankas, World Development Report 2007, Washington DC: World Bank. Bkz. Ziya ni ve Fuat Keyman, A New Path Emerges, Journal of Democracy, Cilt 14, No 2, 2003. Raimo Vyrynen, Global Interdependence or the European Fortress? Technology Policies in Perspective, Research Policy, Cilt 27, No 4, 1998, s. 111. Weiss ve Thurbon, 2006, s. 710. William Hale, Economic Issues in Turkish Policy, Alan Makovsky ve Sabri Sayar, Turkeys New World: Changing Dynamics in Turkish Foreign Policy, Washington, Near East Policy. Mine Eder, The Challenge of Globalization and Turkeys Changing Political Economy, Barry Rubin ve Kemal Kirii (der.), Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional Power, Boulder, Lynne Rienner, 2001, s. 207. Mustafa Aydn, Twenty Years Before, Twenty Years After: Turkish Foreign Policy at the Threshold of the 21st Century, Tareq Ismael ve Mustafa Aydn (der.) Turkeys Foreign
89
54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
65
Policy in the New Century: A Changing Role in World Politics, Aldershot, Ashgate, 2003, s. 12-20. Kemal Kirii, A Friendlier Schengen System as a Tool of Soft Power: The Experience of Turkey, European Journal of Migration and Law, Cilt 7, No 4, s. 352. Richard Rosecrance, The Rise of the Trading State, 1986. Kemal Kirii, The Transformation of Turkish Foreign Policy: The Rise of the Trading State, New Perspectives on Turkey, No 40, 2009, s. 29-56. Trkiye statistik Kurumu, www.tuik.gov.tr. Blent Aras, The Davutolu Era in Turkish Foreign Policy, Insight Turkey, Cilt 11, No 3, 2009, p.127. Ahmet Davuolu, Turkeys New Foreign Policy Vision, Insight Turkey, Cilt 10, No 1, 2008, p.78. Davutolu, Stratejik Derinlik, s. 25. Zafer alayan, 2010da 110 Milyar Dolar Aacaz, Turque Diplomatique, ubat 2010, s. 24. Trkiye statistik Kurumu, www.tuik.gov.tr. Bu konuda detayl bir deerlendirme iin bkz. Sadk nay, Ticaret Savalar ve Ulusal karlar: Bir Uluslararas atma Alan Olarak Uluslararas Ticaret, Kemal nat, Burhanettin Duran (der.) Dnya atma Blgeleri, stanbul, Nobel, 2010. rnein kresel kriz srasnda oka gndeme gelen IMFnin organizasyonel yapsnn ve temsil/oy haklarnn gelimekte olan lkelerin ykselen profilini dikkate alacak ekilde yeniden dzenlenmesini ieren IMF Reformu, ya da Dnya Ticaret rgtnn 2002 Doha Grme Turundan bu yana kilitlenen ticareti serbestletirme grmeleri, Trkiyenin kresel ekonomik ynetiimde etkin rol almas iin uygun platformlar olabilir. Tabii ki, bu tr platformlarda salanacak etkinlik, konularna ve kurumlar ierisindeki eilimlere hkim ekonomik diplomatlara sahip olmay gerektirir. Weiss ve Thurbon, The Business of Buying American, s. 721.
90
TRK DI POLTKASININ 2009 YILI GELMELER
TRKYENN RAN, SRAL/FLSTN VE SURYE POLTKASI 2009

Kemal nat*, smail Numan Telci**
Do.Dr., Sakarya niversitesi Uluslararas likiler Blm.
** Ara.Gr., Sakarya niversitesi Uluslararas likiler Blm.
2009 ylnda Trkiyenin d politikas asndan ok tartlan konulardan biri kukusuz eksen kaymas meselesi olmutur. Trk d politikasnda bir eksen kaymas iddiasyla ortaya kanlarn en fazla ileri srdkleri konular Trkiyenin ran, Suriye ve srail/Filistin ile bu lkelerin sorunlarna ynelik politikalar olmutur. Bu erevede, Trkiyenin Bat dnyas ile sorunlu ilikilere sahip olan ran ve Suriye ile yaknlarken, Batl lkeler tarafndan desteklenen srail ile yaad gerginliin artmas Trkiyenin d politikasndaki arln Batdan slam lkelerine doru kayd yorumlar yaplmtr. Bu yorumlar, yeni Trk d politikasnn mimarlarnn bilinli bir ekilde Batdan uzaklap slam lkelerine yaknlamak suretiyle bir slamc d politika izledikleri eletirilerine kadar varmtr. Her ne kadar bu yorumlarn arkasnda, Trkiyenin kendi karlarnn gerektirmesi durumunda Batl dost ve mttefiklerinin kendisine yapt dayatmalara kar kmasnn ok doal olduunu, Trk d politikasnn artk normalleerek kendi karlarn nceleyen bir karaktere brndn anlamayan ya da anladn kabullenmek istemeyen bir zihniyet olsa da, Trkiyenin bu eksen kaymas tartmalarnda en fazla gndeme gelen ran, Suriye ve sraile ynelik politikalarnn detayl bir ekilde incelenmesi bu tartmalarn doru anlalmasna yardmc olacaktr.1 ranla likiler Son zamanlara kadar, Trk-ran ilikilerinden bahsedilirken srekli olarak en fazla ne karlan konu iki lke arasndaki rekabet
95
ve stnlk mcadelesi olmutur. ki lkenin Ortadouda stnlk mcadelesi, Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Orta Asya ve Kafkasyada stnlk mcadelesi, radikal slam-lml slam erevesindeki mcadelesi daima bu iki lke arasndaki ilikileri analiz eden yazlarn temel konusunu oluturmutur. Devletler arasndaki ilikilerin esas olarak rekabet ve atma eklinde kendini gsterdii dnemlerde Trk-ran ilikilerinin de bu kavramlar ekseninde ele alnmasnn ok yadsnacak bir yaklam olmadn ifade etmek gerekir. kinci Dnya Sava sonuna kadar Almanya, Fransa, ngiltere ve talya gibi lkeler arasndaki ilikiler de byk lde atma ve rekabet temelinde ekillenmitir. Ancak bu lkelerin kinci Dnya Sava sonrasnda yava yava aralarndaki ilikinin temel rengini atma ve rekabetten ibirlii ve uzlaya dntrmelerine ve bu dnmde de byk bir baar elde etmelerine ramen, Trkiye ile ran arasndaki ilikilerde halen daha rekabet ve atmann aranmas ve son yllarda bu iki lke arasnda gelitirilen ibirliinin arzi bir durummu gibi, eksen kaymas olarak deerlendirilip eletirilmesi anlalr bir yaklam deildir. Trkiyenin ok boyutlu d politika ilkelerine uygun bir ekilde, Avrupa Birlii, ABD ve dier Batl lkelerle olduu kadar, Rusya, in, ran, Irak ve Suriye gibi lkelerle de ilikilerini gelitirme yollarn aramas kadar normal bir tavr olamaz. Trkiye bu normalleme abalar erevesinde, 1990l yllarda terre destek iddialar ve karlkl rejime mdahale tartmalar erevesinde ok olumsuz bir seyir gsteren rana ilikilerini 2000li yllarda hzl bir ekilde iyiletirme yoluna girmitir. Komularla sfr problem ilkesi erevesinde, dier komu lkeler ve blge devletleriyle olduu gibi ranla da ilikilerin ibirlii ve uzla eksenli bir temele oturtulmaya allmasnn temel gerekesi, bu lkeyle olmas gerekenin ok altnda kalan ticaret hacminin artrlmas suretiyle Trkiyenin ekonomik kalknmasna hizmet etmek ve bu ekilde d politikann bir baka hedefi olan merkez lke konumuna gelme yolunda bir adm daha atmaktr. Babakan Erdoann zaman zaman dile getirdii kazan-kazan yaklam asndan bakldnda, bu yeni ibirlii eksenli iliki tarzyla Trkiyenin yannda rann da fayda salamas ve bylece blgenin bir ibirlii havzasna dn-
96
trlmesi amalanmaktadr. Avrupa Birliine benzer ekilde, karlkl bamllk ilikisi dzeyinin son derece yksek olduu bu ibirlii havzasnn oluturulmas blgede kalc barn salanmasnn temel art olarak grlmektedir. Terre Kar birlii Trkiye ve ran, ortak dmanlar olan terr rgt PKK/PJAKa kar mcadele erevesinde son dnemde ibirliini belirgin bir ekilde artrmlard. Bu ibirlii, terre kar istihbarat paylamndan, koordineli ve e zamanl operasyonlara kadar uzanyordu. ki lke dzenli olarak yaptklar gvenlik ve snr gvenlii toplantlarnda bu ibirliinin erevesini belirliyorlard. 2009 ylnn balarnda PJAK konusunda medyada yer alan baz haberler, Ankara ile Tahran arasndaki bu gvenlik ibirliinin ayn younlukta srp sremeyecei konusunda soru iaretleri ortaya karmtr. Bu haberlerde, PKK gibi, zellikle Kuzey Irak topraklarn kullanarak rana ynelik saldrlarda bulunan PJAKn, merkezi hkmetlere kar koyacak ve onlarla atacak gten yoksun olduu tespitini yaptktan sonra, artk blc ve ayrlk faaliyetlerine son verme karar ald bildiriliyordu.2 Bu durumda, PJAKn PKK balants nedeniyle Trkiye ile terre kar sk ibirliine giden rann, kendisine ynelik tehdidin azalmas sonucunda bu ibirliine ayn istekle devam etmeyecei ynnde bir endie belirdi. Ancak PJAKn, bu aklamasna ramen terr eylemlerine devam etmesi bu endienin yersiz olduunu gsterdi. PJAKn saldrlarna maruz kalmaya devam eden ran ynetimi Trkiye ile gvenlik ibirliini azaltmadan devam ettirdi. PJAK konusunda 2009 banda yaanan bir baka nemli gelime ise o zamana kadar bu rgte destek verdii iddialarna maruz kalan Amerikan ynetiminin, 5 ubat 2009da PJAK terrist bir rgt olarak ilan ederek ona kar birtakm yaptrmlara karar vermesi oldu.3 Trkiye bu karar olumlu karladn hem Genelkurmay hem de Dileri Bakanl szclerinin aklamalaryla dile getirerek, Trkiye ile ABD arasnda terrle mcadele alannda ibirliinin srd-
97
n, PJAKn da ABD terr rgtleri listesine dahil edilmesinin, PKK/KONGRA-GEL ile yaplan mcadele srecinde nemli bir aama oluturmasnn umut edildiini ifade etmitir.4 Havu ve sopa politikas erevesinde PKKy Trkiyeye kar kullanmak suretiyle Ankaraya kendi politikalarn dikte ettirmeye alan Washington ynetiminin Obamann bakan olmasnn ardndan alm olduu bu karar, son dnemde bu politikasnda sopadan ok havuu ne kardnn yeni bir gstergesiydi. zellikle Iraktan ekilme takviminin yaklat bir dnemde Trkiyenin desteine daha fazla ihtiya duyan ve PKKy sopa olarak kullanmasna kar artk diren gelitiren bir Ankarann varln anlayan Amerikan ynetimi, bu konuda uzlaya dnk admlar atmak suretiyle Trkiyenin desteini salamaya alyordu. Trkiye asndan bakldnda ise, rana kar faaliyet gstermek zere kurulmasna ramen PKK ile organik balara sahip bir rgt olan PJAKn ABD tarafndan desteklenmesi, yalnzca rana kar deil ayn zamanda Trkiyenin gvenliine kar bir tavrd. Washingtonun bu tavrn deitirmesi, bu adan bakldnda, Trkiyenin gvenliine zarar veren bir eylemine son vermesi anlamna geliyordu ve Ankaradan olumlu bir tepki grmesi doald. Trkiyenin, ABDnin PJAKa olan desteine son vererek bu rgt terr rgt olarak snflandrmasna olumlu yaklamas ayrca, Dileri Bakan Ahmet Davutolunun d politika anlay asndan da doal bir tavrd. Trkiyenin arzulad merkezi g konumuna gelebilmesinin ancak rekabet gc yksek bir ticaret devleti olmasndan getiini dnen Davutolu, bunun da ancak Trkiyenin bulunduu blgenin bir bar havzasna dnmesiyle mmkn olacan gryordu. Bu durumda ABDnin, PJAKa olan desteine son vererek bu rgt terr rgt olarak nitelendirmesi, Trkiyenin yakn evresinin bar havzasna dnmesi yolunda bir adm olarak deerlendirilmitir. PJAK konusunda bu gelimeler yaanrken, Trkiye ve ran ortak dmanlar olan PKK/PJAKa kar gerek kendi lkelerinde gerekse de bu rgtlerin slendii Kuzey Irak topraklarnda mcadelelerini srdrmlerdir. Mays ay banda iki lkenin Irakn kuzeyindeki rgt mensuplarna kar dzenledikleri kapsaml hava saldrlarnda ok sayda terristin etkisiz hale getirildii ifade edilmi-
98
tir.5 zellikle, Nisan ay sonunda maruz kald bir PJAK saldrsnda 18 askerini kaybeden rann kapsamn geni tuttuu bu operasyonlarda, 20.000 civarnda ran askeri snr blgesindeki Kandil ve ahor Dalar blgelerinde PJAK/PKK militanlarna kar atmaya girmilerdir.6 Bu snrtesi operasyonlarn ardndan Irak ynetiminden rana ynelik resmi bir knama mektubu verilirken, Irak Ulusal Medya Merkezinden Irak Dileri Bakanl, ikili ilikiler iin olumsuz sonulara yol aabilecek bu ihlallere derhal son verilmesini istedi aklamas yapld. Ayn aklamada, rann gerekletirdii snrtesi operasyonlarda Irak tarafndaki snr kylerinin de hedef alnd ve bu kylerde yaayan sivillerin yaralanmasna yol ald iddia edildi.7 Irak hkmeti ierisinde Krdistan ttifak listesiyle etkin bir ekilde yer alan Krdistan Demokrat Partisi ve Krdistan Yurtseverler Birliinin, ran ve Trkiye tarafndan kendi ynetimleri altndaki Kuzey Iraktaki Blgesel Krt Ynetiminin egemenlik alan altndaki topraklara ynelik saldrlarndan ciddi ekilde rahatszlk duyduklarn belirtmek gerekir. Bu konuda Ocak ay ierisinde bir aklama yapan Blgesel Krt Ynetiminin BM Temsilcisi Dindar Zebari, Trkiye ve rann blgedeki terristlere kar gerekletirdii snrtesi operasyonlarda srekli olarak sivillerin de zarar grdn ve BMnin 2008 ylnda bu operasyonlar resmi olarak knadn ifade etmitir.8 Trkiye ve rann PKK/PJAKa kar mcadelede ibirlii erevesinde Kuzey Iraktaki faaliyetlerinden rahatsz olan blgenin Krt otoritesine mensup siyasetilerden bu ibirliine ynelik eletiriler yl ierisinde tekrarlanmtr. Krdistan ttifak milletvekili Yusuf Ahmedin Kasm 2009 ierisinde, Trkiye ve rann Kuzey Iraka ynelik gizli bir snrtesi operasyon anlamas yaptn ileri srerek bu tr operasyonlara kar kmas buna rnek olarak gsterilebilir.9 Bu iddialarda dile getirilen, Kuzey Iraka ynelik snrtesi operasyon konulu bir gizli anlamann varlna dair kesinlemi bir bilgi olmasa da, iki lkenin PKK/PJAKa kar mcadelede ibirliine dair imzalanm protokoller erevesinde faaliyetleri 2009 ylnda devam etmitir. Bu kapsamda, iki lkenin snr illerindeki st dzey
99
yetkililerinin katld snr gvenlik toplantlar yaplmtr. Bu toplantlarn ilki Nisan ay ierisinde rann Salmas kenti 1. Derece Hudut Komiseri Albay ehram Abasi bakanlnda bir heyetin Vana yaptklar ziyaretle gerekletirilmitir. Grmelerde Trk heyetine bakanlk yapan Van Valisi zdemir Bakacak, toplantnn gndeminin snrda meydana gelen olaylarn ele alnmas olduunu ifade etmitir.10 kinci gvenlik toplants ise Haziran aynda gerekletirilmitir. Bu defa rann Urmiye kenti 1. Derece Hudut Komutan Albay Seyid Vahit Musevi bakanlnda bir heyet Hakkride Vali Muammer Trker bakanlndaki Trk yetkililerle grmelerde bulunmutur.11 PKK/PJAK gibi bir ortak dmana sahip olan Trkiye ve ran arasnda her geen gn artan gvenlik ibirlii iki lke arasndaki gven ilikisinin artmasn salam ve bu da spill over etkisiyle bata ekonomik olmak zere dier alanlara yaylarak Dileri Bakan Davutolunun tasarlad bar havzasnn oluturulmasna zemin hazrlamtr. ran Nkleer Sorunu Karsnda Trkiyenin Tavr rann nkleer faaliyetleri erevesinde, bu lkeyle srail, ABD ve dier Batl lkeler arasnda yaanan sorun konusunda Trkiyenin tavrnda 2009 ylnda da gzle grlr bir deiiklik olmamtr. Bu tavr aadaki ekilde zetleyebiliriz: rann barl amalarla nkleer almalar yapmaya hakk olduu srekli olarak vurgulanmtr. Tahran ynetimine, nkleer teknolojiyi askeri amalarla kullanmamas ve Batl lkelerle uzla ierisinde soruna zm bulma arayn srdrmesi srekli olarak telkin edilmitir. Batl lkelere de, sorunun iddete bavurulmadan diplomatik yollarla zlmesi gerektii ynnde telkinlerde bulunulmutur. ran nkleer sorununun zmnde Ortadou blgesinin kitle imha silahlarndan arndrlmasnn nemine vurgu yaplarak srailin nkleer silahlarna dikkat ekilmitir.
100
Bunlarn yannda ABD ve dier nkleer silahlara sahip lkelerin, kendileri kitle imha silahlarna sahipken bu konuda rana bask yapmalarnn tezat oluturduuna dikkat ekilerek, dnyann bu silahlardan arndrlmas gerektii ifade edilmitir. ran nkleer sorununun zm konusunda, gerek ran ile ve gerekse ABD tarafyla iyi ilikilere sahip olan Trkiyenin arabulucu olarak devreye girerek sorunun zmne katkda bulunabilecei dile getirilmitir. Genel hatlaryla tavrnda bir deiiklik olmayan Trkiyenin 2009 yl ierisinde giderek politikasn netletirdii grlmtr. randa da Irak benzeri bir savan yaanmasnn Trkiye ve blgenin tamamna ekonomik ve gvenlik asndan ok byk skntlar getireceini dnen Ankara, byle bir atmann nlenmesi konusunda giderek daha fazla inisiyatif almaya balam ve sorunun zm konusunda abalarn artrmtr. Trkiyeyi bu politikaya sevk eden gelimeleri u ekilde sralayabiliriz: 1. ABDde sertlik yanls Bush ynetiminin sona ermesi ve ran konusunda daha lml bir politika izleyecei mesajlar veren Obamann bakan olmas Ankarada, sorunun bar yollarla zlmesi konusunda karlmamas gereken bir frsat olarak grlmtr. Yeni Bakan Obamann Trkiye ve Kahire ziyaretlerinde slam dnyas ile bar bir birliktelie vurgu yapmas ve ran ynetimine diyalog mesajlar gndermesi ile oluan olumlu atmosferin deerlendirilmesi gerektiini dnen Ankara ynetimi, bu atmosferde ran nkleer sorununun atmaya dnmeden zlebilmesi konusunda abalarn artrmtr. 2. ABD cephesinde byle bir olumlu atmosfer oluurken, bundan rahatsz olan sraildeki ar sa iktidarn rana ynelik agresif tavrnda bir art sz konusu olmutur. Tahrann nkleer programnda ilerleme kaydettii ve nkleer silah yapmaya yaknlat iddialarnda bulunan srailin, rana ynelik bir saldr ihtimalinin giderek artmas blgede atma istemeyen Trkiyenin, soruna bir an nce dip-
101
lomatik zm bulunmas ynnde daha fazla aktif olmas sonucunu dourmutur. nk ABDde, ran konusunda artk daha duyarsz bir ynetim olduunu dnen srail ynetiminden gelen ran hedef alan tehditler12 ve bu tehditlere Tahrandan gelen cevaplar btn blgeyi sarabilecek bir atma ve kaosun habercisiydi. srailin 27 Aralk 2008de balatt Gazze saldrsnda 22 gn boyunca BM binalarna snan sivil insanlar bata olmak zere 1400den fazla kiiyi ldrmesinin ardndan iyice bozulan Trk-srail ilikilerinin seyri de Trkiyenin rann nkleer programna ynelik politikasn etkilemitir. Giderek ktleen ilikiler nedeniyle artk srail ynetiminden gelen eletirileri de dikkate almayarak ran konusunda daha da bamsz hareket etmeye ynelen Trkiye, bir yandan da saldrganln bir kez daha ispatlayan srail ile ran arasnda bir atmann nlenebilmesi iin aba sarf etmitir. Bu abalar birka balk altnda toplayabiliriz. Birinci olarak, ranl yetkililerle, gerek gvenlik konular erevesinde ve gerekse genel ilikiler erevesinde yaplan temaslarda rann nkleer almalar gndeme geldiinde bir yandan Tahrann barl amal nkleer almalarna destek verilirken bir yandan da, soruna diplomatik yollardan zm bulunmas konusunda ranl yneticilere telkinlerde bulunulmutur. kinci olarak, uluslararas dzeyde gndem oluturacak ekilde Trkiyenin gr sorulduunda, gerek Cumhurbakan ve gerekse Babakan ve Dileri Bakan dzeyinde Trkiyenin ran nkleer sorunu konusundaki politikas hibir sapma olmadan btn ynleriyle anlatlm ve soruna bar zm bulunmas zorunluluunun alt izilmitir. nc olarak, soruna bar yollardan zm bulunmas konusunda Trkiyenin her trl katky vermeye hazr olduu srekli olarak tekrarlanm ve bu konuda Trkiyenin taraflar arasnda arabuluculuk yapmaya ve kolaylatrc bir rol oynamaya istekli olduu vurgulanmtr. Bu erevede Uluslararas Atom Enerji Kurumu (UAEK) tarafndan nerilen, rann dk dzeyde zenginletirmi olduu uranyumun Trkiyede depolanmas ve karlnda Tahrana gerekli miktarda yksek dzeyde zenginletirilmi uranyum verilmesi konusundaki teklifi desteklemi, bunun iyi bir zm olduunu vurgulam ve hayata geirilmesi iin youn temaslarda bulunmutur.
102
Burada ncelikle Trkiye ile ran arasnda gerekletirilen temaslarda ran nkleer sorununun nasl gndeme geldiine ve Trkiyenin tutumuna deinilecektir. Bu temaslar erevesinde, ran Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi Genel Sekreteri Nkleer Bamzakerecisi Said Celilinin Ocak ve Aralk aylarndaki Trkiye ziyaretlerinde, Cumhurbakan Gln Nisan ayndaki ECO zirvesi kapsamndaki Tahran ziyaretinde, ran Cumhurbakan Ahmedinejadn Kasmdaki K zirvesi erevesindeki Trkiye ziyaretinde, Babakan Erdoann Ekim ayndaki ran gezisinde, Dileri Bakan Davutolunun Eyll ve Kasmdaki ran ziyaretlerinde ve ran Dileri Bakan Muttakinin Nisan ayndaki Trkiye ziyaretinde grlen nemli konular arasnda rann nkleer almalar nedeniyle yaanan uluslararas sorunlar yer almtr. zellikle yln son eyreindeki temaslarda nkleer sorunun youn ekilde konuulduu ve yaplan aklamalarn uluslararas alanda nemli yanklar uyandrdn ifade etmek yanl olmayacaktr. Bu temaslar arasnda olduka nemli olarak deerlendirilebilecek olanlardan biri Dileri Bakan Ahmet Davutolunun 12-13 Eyll tarihleri arasnda Tahranda Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad, Dileri Bakan Manuer Muttaki ve Nkleer Bamzakereci Said Celili ile grmesiydi. Obamann bakanl devralmasnn ardndan ABDnin rana ynelik tutumunda yaanan yumuamann, bu lkedeki srail lobisinin de etkisiyle yerini yava yava sert mesajlara brakmasyla birlikte13 rana ynelik yeni yaptrmlarn gndeme gelmesi Davutolunun bu ziyareti gerekletirmesinin temel nedenlerinden birini oluturuyordu. Celili ile yapt grmede, ran ile Batl lkeler arasnda yaplabilecek mzakerelere Trkiyenin ev sahiplii yapmaya hazr olduunu vurgulayan Davutolu, bu grme ncesinde ran Dileri Bakan Muttaki ile yapt ortak basn toplantsnda da, rana ynelik yeni yaptrmlara kar kmtr: Trkiye, rana ynelik herhangi bir yeni yaptrm olmamas, eski yaptrmlarn da ortadan kaldrlmas iin zerine den ne varsa yapmaya hazrdr.14 rana ynelik yeni yaptrmlar, bu lkeyle bata ekonomi olmak zere her alanda ilikilerini gelitirmeyi amalayan Trkiye asndan ok olumsuz sonular douracakt. Blgede artk normallemenin salanmasn kendisinin ve blgenin kalkn-
103
mas asndan zorunlu gren Trkiye iin bu normallemenin nne yeni bir set ekecek olan yeni yaptrmlar kabul edilemez olarak grlyordu. Dileri Bakan Davutolu da, Tahrandaki temaslarnda byle bir gelimenin nlenebilmesi iin yollar aram, ranl yetkilileri diplomatik zm konusunda daha fazla esnek davranmaya sevk etmeye almtr. Dileri Bakanndan bir buuk ay kadar sonra resmi bir ziyaret kapsamnda rana giden Babakan Erdoann, ran nkleer sorununa ilikin gerek bu gezi esnasnda ve gerekse gezi ncesindeki aklamalar byk yanklar uyandrmtr. ran Cumhurbakan Ahmedinejad ile grmesinin ardndan yapt basn aklamasnda, ran ynetiminin 1 Ekimde Cenevrede yaplan nkleer soruna dair grmelerde olumlu bir tavr sergilediinin altn izen Babakan Erdoan, Tahrann muhatab olan 5+1 Grubuna mensup lkelerden de sorunun bar zm iin ayn olumlu tutumu beklediini ifade etmitir.15 ran ynetimine, Trkiyenin yapt gibi, komular bata olmak zere tm dnya lkeleriyle dosta iliki gelitirmesi arsnda da bulunduunu ifade eden Babakan Erdoan, Ankarann rann nkleer teknolojiyi bar amalarla kullanma hakkn destekleyen grnn altn yeniden izmitir: nsani amal olarak nkleer enerjiyi kullanmak her lkenin en doal hakkdr. rann da, Trkiyenin de hakkdr.16 Babakan Erdoann ran gezisi srasndaki aklamalar ve bu gezi ncesinde Guardian gazetesi ile el-Cezire televizyonuna verdii mlakatlardaki ifadeleri Bat medyasnn bir ksmnda Trkiyenin aidiyeti konusundaki tartmalar artrmtr. Trk d politikasnda bir eksen kaymas yaand iddialarna dair son dnemde ska gndeme getirilen benzeri bir tartmayla birlikte dnldnde, Trkiyenin ran bata olmak zere nfuslarnn ounluunu Mslmanlarn oluturduu komularyla kendi karlar ekseninde, ibirlii temelli bir iliki kurmas ve Batl glerin bu lkelere ynelik snrlayc, yalnzlatrc politikalarna ayak uydurmaya yanamamas giderek artan bir ekilde baz Batl evreleri rahatsz etmeye balamtr. Bu rahatszln temel nedenleri olarak unlar sayabiliriz:
104
1. Her eyden nce, Batnn ekonomik ve gvenlik politikalarna destek vermesine altklar Trkiyenin bu politikalar yeri geldiinde sorgulamas ve kendi karlaryla atmas durumunda bu politikalara aykr davranmas bu evreler asndan kabul edilebilecek bir durum olarak grlmemektedir. Trkiyenin arzu ettii, karlkl ibirlii ve karlara saygl bir ilikiyi kabullenmekte zorlanan bu evreler, kendilerinden bamsz bir ekilde Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslarda bir ibirlii havzas oluturmak suretiyle bu blgelerin halklarn uluslararas politikann etkin aktrlerine dntrmek isteyen Trkiyenin yeni vizyonundan rahatszlk duymakta, eski yardma muhta ve bu yzden de itaatkr olan Trkiyeyi tercih etmektedirler. 2. Trkiyenin ran gibi komularyla gelitirdii ibirlii eksenli yeni politikalarn Batda baz evreleri rahatsz etmesinin ikinci nedeni olarak, bu evrelerin, ran, Suriye ve Irak gibi lkelerde istikrarn salanmasna deiik nedenlerden dolay kar kan birtakm lobilerin etkisi altnda olmalar ya da bizzat bu lobilere mensup olmalar sylenebilir. Bu lobiler arasnda, istikrarszlk ve atmalardan beslenen silah sanayisi lobisini, petrol ve doalgaz fiyatlarndaki ar oynamalardan byk servetler kazanan enerji lobisini ve kendisi iin tehdit olarak grd ran, Suriye ve Irak mmkn olduunca gsz ve istikrarsz klmak isteyen srail lobisini sayabiliriz. Bat lkelerinde olduka etkin olan bu lobi mensuplar ile onlarn etkisi altndaki politikac ve medya mensuplar, istikrarszlk ve atma ierisinde grmek istedikleri ran ve Suriye gibi lkelerin Trkiyenin ibirlii eksenli politikalar sayesinde uluslararas sistemin kabul gren yeleri olma yolunda gelime gstermelerini istemedikleri iin giderek artan bir ekilde Trkiyenin politikalarndan rahatszlklarn dile getirmilerdir. ngilterede yaynlanan The Guardian gazetesinde Robert Tait imzasyla kan yazda Babakan Erdoann Trkiye-ran dostluunun altn izen aklamalarna dikkat ekildikten sonra, teokratik rana dosta yaklaan Trkiyenin, sekler Avrupaya ise giderek artan bir ekilde fkeli ve krgn bir tutum ierisinde olduu vurgulanyor ve bunda Avrupa Birliinin Trkiyenin yelik arayna kar isteksiz ve ilgisiz davranmasnn da pay olduu ifade ediliyordu.17
105
Amerikan Wall Street Journal gazetesinde The Turkish Temptation balyla yaynlanan yazda ise, Babakan Erdoann, randa Haziran aynda yaplan bakanlk seimlerinin ardndan Ahmedinejad arayp tebrik eden ilk liderler arasnda yer aldn ve rann nkleer programn bar ve insani amal olarak tanmladn ifade ettikten sonra, Yakn Dou Politikas Washington Enstits uzmanlarndan Soner Caaptayn, AK Parti d politikasnn btn Mslman lkelere ynelik bir sempati gstermedii, sadece Katar ve Sudan gibi slamc ve Bat kart rejimlerle dayanma ierisinde olduuna dair iddialarna yer vermitir. aaptayn ifadeleriyle, AK Parti ynetimindeki Trk d politikasnn sekler ve Bat yanls Msr, rdn ve Tunus gibi Mslman lkelere uzak durmay tercih ettiini ileri sren gazete Trk d politikasnn gidiatndan duyduu rahatszl dile getirmitir.18 Alman Der Spiegel dergisi de, Babakan Erdoann bu kibirli yaptrmlar isteyen lkelerin ncelikle kendi sahip olduklar nkleer silahlardan vazgemeleri ve ranl dostlarmz ve kardelerimizle ayn tutumu paylayoruz eklinde ifadeler kullandn aktarma suretiyle Trkiyenin rana ynelik politikasn eletirmitir.19 Bu eletirileri dile getiren medya kurulularnn ya kendi bulunduklar lkelerde ya da Almanya rneinden yola klrsa, komularnda nkleer silahlarn bulunduu ve dnyada gnmze kadar bu silahlar ilk ve tek kullanan lkenin ABD olduu gerei dikkate alnrsa, nkleer silah elde etmeye almakla suladklar ranla zellikle ekonomik adan yaknlaan Trkiyeye ynelttikleri sulamalarn anlalr olduunu sylemek zordur. Bu gereklere ramen Ankaraya ynelttikleri eletiriler, ya ekonomik ibirlii ve kalknma aray iinde olan Trkiyenin 73 milyon nfusa sahip olan komusu ran ihmal edemeyeceini ve dnyann ikinci byk doalgaz rezervlerine sahip bu lkesiyle doalgaz anlamalar yapmasnn rasyonel olarak bakldnda kanlmaz olduunu anlamamalarndan kaynaklanmakta, ya da Trkiyenin artk kendi karlarn nceleyen normal bir lke olduunu ve Batl lkelerin bir n-kalesi olarak kalmaya raz olmadn grmek istememeleri onlar bu eletirel ve fkeli tutuma srklemektedir.
106
Ancak btn Batl medya kurulularnn, Trkiyenin Ortadoulu komularyla ilikilerini normalletirmesine ayn olumsuz tepkiyi verdiini sylemek yanl olacaktr. Almanyada yaynlanan Sddeutsche Zeitung, Babakan Erdoann ran nkleer sorununa ilikin szlerini yorumsuz ve tepkisiz bir ekilde okuyucusuna aktarmay tercih etmitir: BM Gvenlik Konseyinin daimi yelerinin yapt gibi, kendileri atom bombasna sahip olduklar halde, ran nkleer program nedeniyle bask altna almak adil bir tutum deildir. zellikle, rann nkleer silahlara sahip olmasna iddetle kar kan lkelerin kendileri bu silahlara sahiptirler20 Babakan Erdoann ran temaslar srasnda ve bu gezi ncesinde yapt nkleer soruna ilikin aklamalarnn randa nasl yank bulduuna gelince, ran ynetiminin bu aklamalardan ve Trkiyenin Ortadou politikasndan genel olarak memnuniyetini dile getirdiinin alt izilebilir. Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad ziyaret srasnda Babakan Erdoana, nkleer alanda yaanan sorunlar konusunda rana destek veren ve Batl lkelerin tutumunu eletiren aklamalar dolaysyla teekkr ederken, bata srail-Filistin sorunu olmak zere Ortadou sorunlar konusunda Trkiyenin izledii politikay takdirle karladn ifade etmitir.21 Ekim sonunda Babakan Erdoann ran ziyareti ncesinde ve ziyaret kapsamndaki temaslar srasnda yapt aklamalarla Trkiyenin ran nkleer sorunu konusunda artan ilgi ve giriimleri 7 Kasmda UAEK tarafndan gelen nerilerle yeni bir boyut kazanmtr. UAEK Bakan Muhammed el-Baradey, rann dk oranda zenginletirmi olduu uranyumu Trkiyede depolamas ve bunun karlnda kendisine nkleer enerji santrali iin ihtiya duyduu miktarda yksek oranda zenginletirilmi uranyum verilmesi nerisinde bulundu. Byle bir uzla konusunda Trkiyenin ad nceden de zaman zaman gemiti ve Ankara ynetimi Trkiyenin byle bir kolaylatrc rol stlenebilecei teklifini srekli dile getiriyordu. Ancak bu nerinin, sorunun zmne ilikin grmelerin yrtld nemli bir platform olan UAEK Bakan el-Baradeyden gelmesi Trkiyeyi sorunun zmne ilikin abalar konusunda nemli
107
bir aktr haline getirmiti. ran, kendi elindeki dk oranda zenginletirilmi uranyumun Rusyada depolanmas ve kendi ihtiyac olan nkleer yaktn Fransadan temin edilmesi nerisine scak bakmamt. Trkiyenin hem ran hem de ABD tarafndan gvenilen bir lke olduunu dile getiren el-Baradey, Trkiyenin katklaryla sorunun alabileceini belirtmiti.22 UAEK Bakannn bu nerisine ABDden olumlu yant geldi. Amerikan Dileri Bakanl Szcs Ian Kelly 9 Kasmdaki gnlk basn toplantsnda UAEKnn nerisiyle ilgili gelen sorulara verdii cevapta, UAEKnn sunduu ekliyle teklifi desteklediklerini ifade ettikten sonra, rann nkleer almalarnn bar amalar tad konusunda uluslararas toplumu ikna etmek iin bu frsat karmayacan umduklarn sylemitir.23 ABDnin teklife scak bakmas Trkiyenin arabuluculuk konusundaki abalarn younlatrmas sonucunu dourmutur. Yukarda deinildii gibi, sorunun silahl atma veya kapsaml bir savaa dnmeden diplomatik yollarla zlmesine kendi ve blge karlar asndan byk nem veren Ankara ynetimi, Washingtonun scak bakt bu teklife ran tarafn ikna etmek iin youn bir grme trafii balatmtr. Daha UAEK teklifinin akland gn, slam Konferans Tekilat Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi (SEDAK) 25.Toplantsna katlmak zere Trkiyede bulunan ran Cumhurbakan ile yaplan grmelerde, uranyum takas konusundaki teklife olumlu cevap verilmesi telkin edilmiti.24 Bunun ardndan Dileri Bakan Davutolunun nce telefon diplomasisi, sonra da Tahran ziyaretini kapsayan temaslar gelmitir. UAEKda ve onun ncesinde 5+1 Grubunda rana kar izlenecek yolun belirlenecei toplantlar ncesinde randan gelecek lml mesajlarla ortamn yumuamasn amalayan Davutolu, ranl yetkililerle yapt youn telefon grmelerinde uranyumun Trkiyede depolanmas teklifi konusunda Tahrann sonuna kadar Trkiyeye gvenebileceini ifade ederken konuya ilikin teknik detaylar hakknda bilgi vermitir. Bu grmelerin ardndan teklifin sahibi el-Baradey ile de gren Davutolu rann dnce ve kayglarn UAEK Bakanna aktarm ve bu ekilde taraflarn pozisyonlarn birbirine yaknlatrmaya alan bir arabulucu fonksiyonu stlenmitir.25
108
ran Cumhurbakan Ahmedinejadn 17 Kasmda yapt bir basn toplantsnda nkleer soruna ilikin sorular cevaplarken Trkiyenin arabuluculuuna ilikin bir soru zerine, dost ve karde bir lke olan Trkiyenin yapc ve samimi bir rol oynamaya alt eklindeki aklamalar26 ve Amerikan ynetiminden gelen olumlu aklamalar Davutolunun temaslarnn olumlu sonu verme ynnde olduunu gsteriyordu. Amerikan Dileri Bakanlnn Halkla likilerden Sorumlu Bakan Yardmcs Philip Crowley, Trkiyenin ran konusundaki giriimlerini blgenin nemli bir lkesinin faydal giriimleri olarak grdklerini aklad: Trkiyenin sanrm son dnemlerde ran ile ilikilerini glendirme ynnde giriimleri oldu. Bunun faydal olduunu dnyoruz, nk ran hkmetine sorumluluklarn ve blgede daha yapc rol oynamas gerektiini hatrlatan eitli sesler olmal.27 Ancak Washington ynetimi, bir taraftan rann ikna edilmesine ynelik gelimelere destek verirken, bir yandan da Tahrana ynelik basky srdren aklamalarda bulunmaktayd. Amerikan Bakan Obama, Singapurda yaplan Asya Pasifik birlii Forumu erevesinde Rusya Devlet Bakan Dimitri Medvedev ile yapt grme sonrasnda yapt basn aklamasnda, herkesin yapc ve yaratc olarak grd yaklama evet demeyen ran iin zamann tkenmekte olduu uyarsnda bulunmutur.28 Obamann Tahrana ynelik bu tehdidinin Medvedev ile grmesinin ardndan gelmesi, ran hedef alacak daha kuvvetli yaptrmlar konusunda Rusyann desteini alma konusunda Amerikan ynetiminin olduka ilerleme kaydettiini gsteriyordu. Obamann bakan olmasnn ardndan ABD ile gerginlikleri azaltmay ve ibirliini gelitirmeyi amalayan bir iliki aray ierisinde olan Rusyann ran konusunda giderek Washingtonun politikalarna yaklamasnn, Tahrann gvenini kaybetmeye balad ve Rusyann ran iin gvenilir ortak rolnn giderek Trkiye tarafndan stlenilmeye balad yorumlarna yol amtr.29 UAEKnn nkleer takas konusundaki nerisi dorultusunda ikna edilmeye allan randan 18 Kasmda teklifin uygun grlmedii ynnde bir haberin gelmesi bir yandan bir hayal krklna yol aarken, bir yandan da Ankarann Tahrana ynelik ikna abalarnn
109
artmas sonucunu dourmutur. randan gelen ret cevab zerine, Trkiyenin sorunun krize dnmesini engellemek iin giriimlerini srdreceini aklayan Dileri Bakan Ahmet Davutolu,30 bu giriimler erevesinde 19 Kasmda resmi bir ziyaret iin bulunduu Afganistann bakenti Kabilden rana gitti. Tebriz kentinde Cumhurbakan Ahmedinejad ile gren Davutolu, 5+1 Grubunun ran nkleer sorunuyla ilgili topland gnn ncesinde rann kararn deitirmeye alt.31 nk 5+1 Grubunun alaca olumsuz bir karar, ay sonunda yaplacak UAEK toplantsna da yansyacak ve sorunu trmandracak yeni bir kararn alnmasna yol aacakt. Ahmedinejad ile yapt grmede, bu grme ncesinde Kabilde Amerikan, ngiliz ve Fransz dileri bakanlaryla yapt toplantlarda, bu lkelerin ran konusunda daha sert yaptrmlara kararl olduklar ynndeki izlenimlerini aktaran Davutolu u uyarlarda bulundu: Eer diplomasinin yolunu tamamen tkar ve UAEK Bakan Muhammed el-Baradeyin uranyumun ran dnda depolanmas nerisini batan reddederseniz, BM Gvenlik Konseyinin be daimi yesi ve Almanya (P5+1) en ksa srede daha sert yaptrm uygulamas balatabilir. Bu yaptrmlar da ran ciddi ekilde sarsabilir. Trkiye olarak sorunun zmnde her trl katky yapmaya hazrz.32 Grmeye katlan ran Dileri Bakan Muttaki, Muhammed el-Baradeyin Aralk ay sonuna kadar top rann sahasnda eklindeki ifadelerinin hatrlatlmas zerine, Her zaman topun bizim sahamzda olmasndan yana deiliz. Dostluk ma havasnda, paslaarak, ok tarafl bir sonu elde edeceimiz ekilde olaylar gelimeli diyerek lkesi zerine bask yaplmasndan duyduu rahatszl dile getirdi. Davutolu da, paslaarak, herkes birbirine yardmc olarak, bu ma en iyi ekilde bitirmemiz lazm szleriyle sorunun zm konusunda ibirliine devam etmenin zorunluluuna dikkat ekti.33 randan uranyum takas konusunda, talep ettii somut garantilerin verilmemesi gerekesiyle, olumlu cevap gelmemesi zerine UAEK 27 Kasm 2009 tarihinde yaplan toplantsnda ran knayarak lkesinde yeni kurduu ve varl yeni ortaya kan nkleer tesisteki faaliyetlerini askya almasn istedi.34 34 UAEK yesinin katld oylamada, 25 lke karar lehinde oy kullanrken, Kba, Venezuela ve Malezya ret oyu kullanmlardr. Aralarnda Trkiye ve Brezilyann
110
bulunduu alt lke ise ekimser oy kullanmtr. Trkiye ekimser oy kullanmakla ran ile Batl lkeler arasndaki, her iki tarafn da gvendii arabulucu lke olma pozisyonunu srdrmeyi amalamtr.35 Bu ekilde, taraf olmayarak zellikle ran zerinde, sorunun zmne ynelik ikna abalarn srdrebileceini dnmekteydi. Ayrca, her yeni yaptrm kararnn diplomatik zm konusunda olumsuz bir etki dourduu ve ran bar zmden uzaklatrd grnde olmas Ankaray karara destek vermekten alkoymutur. UAEKdaki oylamadan nce ABD, ngiltere, Fransa ve Almanya dileri bakanlaryla yapt telefon grmelerinde Trkiyenin bu tutumunu muhataplarna tekrar aktaran Davutolu, ran grme masasndan uzaklatracak arlkta bir kararn alnmasn engellemeye almtr.36 rann UAEKdaki srekli temsilcisi Ali Asker Sultaniye, karara ret oyu veren ve ekimser kalan lkelere teekkr ettikten sonra, UAEKnn karar tasars, mzakerelerdeki olumlu havay bozacak. Kararn, nkleer enerji elde etme hakkmz zerinde hibir etkisi olmayacak aklamasn yapmtr.37 UAEK karar bu ekilde aklama yapan ran, tepkisini gsterecek somut admlar da atacan duyurmutur. Cumhurbakan Ahmedinejad bakanlnda 29 Kasmda toplanan bakanlar kurulu 10 yeni nkleer tesis yaplmas karar alrken38 ran Meclisinin de Bat kart militan gruplara 20 milyon dolar tahsis edilmesine ynelik bir karar ald duyuruldu.39 Ancak Tahrann bu tepkisi uzun srmedi ve Aralk ay ortasnda ranl politikaclardan, yeniden UAEK ile ibirliinin srmesini arzuladklarn gsteren mesajlar geldi. ran Dileri Bakan Manuer Muttaki 12 Aralkta Bahreynde medya mensuplarna yapt aklamada, lkesinin UAEKnn teklifi erevesinde, 1200 kilogramlk dk oranda zenginletirilmi uranyumu yurtdna gndermeye hazr olduunu aklad.40 Muttakinin bu aklamas Aralk ay boyunca da ran nkleer sorununun bar zm konusunda abalarn srdren Trkiyenin41 uranyum takas konusunda yeniden gndeme gelmesi sonucunu dourmutur. ran Dileri Bakan 25 Aralkta yabanc basn kurulularna yapt bir aklamada uranyum takasnn Trkiye topraklar zerinde gerekletirilmesine olumlu baktklarn ifade ederken,42 Dileri Bakan Davutolu rann bu tavr deiik-
111
lii sonucu oluan pozitif atmosferin deerlendirilmesi iin yapt giriimler erevesinde 27 Aralkta ran Dileri Bakan Muttaki ve ABD Bakan Barack Obamann Ulusal Gvenlik Danman General Jim Jones ile gerekletirdii telefon grmelerinde, UAEKnn nerileri erevesinde bar bir zme ulalabilmesi iin taraflar gerekli admlar atma konusunda harekete geirmeye almtr. Trkiyenin 2009 ylnn zellikle son aylarnda giderek artan bir ekilde ran nkleer sorununun zm konusunda devreye girmesi, kendisini bir arabulucu ve kolaylatrc olarak sunmas, problemin bar yollardan almas konusunda sadece iyi niyet dileklerinde bulunmakla yetinmeyeceinin, aksine bu konuda inisiyatif almak suretiyle taraflara diplomatik bir zm iin bask yapmaya devam edeceinin gstergesiydi. rana ynelik yaptrmlarn sertletirilmesinin giderek daha fazla gndeme getirildii dnldnde, Trkiyenin bu politikasnn da netleerek devam edeceini sylemek yanl olmayacaktr. Ankarann bu abalarnn Tahran ve Washingtonda nasl karland konusunda ise u tespitler yaplabilir. srail ve ABD kanadndan yaptrmlarn artrlmas konusunda gelen talepler, Almanya, Fransa ve ngiltereden bu taleplere ynelik gl destek ve bu lkelerle genel ilikileri erevesinde ran konusunda daha fazla atma ierisinde olmay istemeyen in ve Rusyann azalan destei yznden uluslararas alanda giderek yalnzlaan Tahran ynetimi iin, gvenilir bir lke olan Trkiyenin sorunun zmne ilikin abalar olumlu giriimlerdi. ran Dileri Bakanl Szcs Ramin Mihmanperestin 14 Aralkta yapt haftalk basn toplantsnda Trkiyenin nkleer soruna ilikin arabuluculuk faaliyetleri konusunda sorulan bir soru zerine, Trkiye gibi dost lkeler, ran halknn haklln ortaya koymak iin ok aba gsteriyor. Bu abalar olumlu karlyoruz eklindeki cevab Tahrann bu tutumunun rnei olarak gsterilebilir.43 ABDnin tutumuna gelince, Trkiyenin ranla iyi ilikilerinden teden beri rahatsz olan yukarda deinilen Amerikal lobilerin, Ankarann Eyll ayndan itibaren ran nkleer sorununun zm konusunda giderek artan bir ekilde diplomatik zm iin aba sarf
112
etmesi karsnda artan rahatszlklarn Washingtonun politikalarna yanstmaya altklarn ifade etmek gerekir. Sorunun zm konusunda bask ve g kullanmn tercih eden bu lobilerin, diyalog yoluyla zm ne karan Trkiyeye kar Amerikan politikasnn sertlemesi ynndeki abalarn 2009 yl boyunca baarl olduunu sylemek mmkn deildir. Bar yollarla zmn sonuna kadar denenmesi gerektiini dnen Obamann ABDde bakanlk koltuunda oturmas ve Afganistan, Irak ve Balkanlar gibi birok blgede Trkiyenin desteine muhta olmas Washingtonun, ran konusundaki politikasndan dolay Ankaraya kar politikasnn sertlemesini nleyen temel faktrler olmutur. Bu nedenle 2009 ierisinde, btn kkrtmalara ramen, Amerikan ynetiminden yaplan resmi aklamalarda Trkiyenin ran konusunda oynad rolden pozitif olarak bahsedilmi, herhangi bir eletiri sz konusu olmamtr.44 Ancak rana kar askeri g kullanmn zorunlu gren bu lobilerin Amerikan politikasnda zaman zaman sahip olduklar etkinlik dnlrse, Trkiyenin diplomatik zm eksenli politikasn devam ettirmesinin 2010 ylnda kendisini daha fazla bu lobilerin hedefi yapacan ve bunun da Trk-Amerikan ilikilerine olumsuz yansmalarnn olacan hesaba katmak gerekir. Ticaretin Geliimi Trkiye ile ran arasndaki d ticaret hacmi 2008 ylnda vard 10,2 milyar dolarla on yl nceki seviyesi olan 627 milyon dolarn 17 katna kmt. Son yllarda iki lke arasndaki d ticarette yaanan srekli ve hzl art dnya ekonomik krizinin etkisiyle 2009da devam edememi, hatta nemli bir d gereklemitir. 2009 ylnda ulalan d ticaret hacminin toplam 5,4 milyar dolar ile 2008 ve 2007 yllarndaki sadece randan yaplan ithalatn seviyesinin bile altnda kalmas bu dn boyutlarnn bykln gstermektedir. Ancak Trkiye asndan bu rakamlara bakldnda tablonun o kadar da olumsuz olmad grlmektedir. Trkiyenin rana ihracatnda nemli bir deiiklik yaanmam, sadece 5 milyon dolarlk bir azalma sz konusu olmutur. rann Trkiyeye ihracatnda ise d ok byk olmu, bir nceki yla gre 4,8 milyar dolarlk bir azalma
113
yaanmtr. Bu rakamlar, Trkiyenin rana ynelik ihracat sektrnn kriz zamanlarnda bile sorun yaamadan faaliyetlerine devam edebildiini, buna karlk randan yaplan ithalatn krizlerden ok kolay etkilendiini gstermektedir. Ekonomik krizden en fazla etkilenen sektr olan enerji alannda randan yaplan ithalattaki d, Trkiyenin bu lkeden ithalatndaki bzk azalmann temel nedenini oluturmutur. 2008 ylnda 7,5 milyar dolar olan mineral yakt ve trevlerinden oluan rnlerin ithalat 2009 ylnda 3 milyar dolara dmtr.
Trkiyenin ranla D Ticareti 1998-2008 ($)

Yl 2000 2005 2008 2009 hracat 235.784.797 912.940.054 2.029.759.634 2.024.759.496 thalat 815.730.198 3.469.705.759 8.199.688.999 3.405.896.177 Toplam 1.051.514.995 4.382.645.813 10.229.448.633 5.430.655.673
Kaynak: TK verilerinden derlenmitir.
2009 ylnda ranla olan d ticaretin Ortadou lkeleriyle yaplan toplam ticaretle karlatrlmasna gelince, rana yaplan ihracatn btn Ortadou lkelerine yaplan ihracat ierisindeki pay %10,3 (2008de %8,4), randan yaplan ithalatn Ortadoudan yaplan toplam ithalattaki pay ise %37 (2008de %48) olarak gerekleti. rana ihracatn tm dnya lkelerine ihracattaki pay ise %2ye ykselmitir (2008de %1,5). randan yaplan ithalatn Trkiyenin toplam ithalatndaki pay ise nemli bir dle %2,4e gerilemitir (2008de %4,1). Trkiye ile ran arasndaki ticaretin artrlmas amacyla 2009 ylnda ok sayda giriim sz konusu olmutur. Ocak ay sonunda rana resmi bir ziyarette bulunan d ticaretten sorumlu Devlet Bakan Krad Tzmen ran Ticaret Bakan Mesud Mir Kazmi ile grmesinde, Trkiyenin ranla karlkl ticaretin artrlmasna byk nem verdiini ve iki lke arasnda bir ekonomik ortak alan oluturmak istediini ifade etmitir: Tarih mterek diyoruz, co-
114
rafya mterek diyoruz. Bunlar iki dilde de anlald iin rahat rahat sylyorum. En nemlisi din mterek. O zaman diyoruz ki ticaret de mterek olacak. Ben, ran-Trkiye ticareti 200 milyon dolar seviyesinde iken bu ilere baladm. 1 milyar dolar kimse tahmin etmiyordu. ranla ticareti 10 milyar dolara getireceiz dediimizde kimse inanmyordu. Bugn 10 milyar dolar getik ve bunu ksa zamanda yaptk. 2002de 1 milyar dolard ticaret hacmi, bugn 10 milyar dolar sylyoruz, imdi 20 milyar dolar diyoruz.45 Snr ticareti konusunda yaplan almalar sonucu hazrlanan kararnamenin de tamamlandn ve nmzdeki gnlerde devreye gireceini syleyen Tzmen, Trkiye ile ran arasndaki ticaret hacminin rann lehine olacak ekilde dengesiz bir gelime gsterdiini, bunun giderilmesi iin karlkl olarak gmrk tarifelerinin drlmesi ve rann Trkiyeden daha fazla ithalat yapmas gerektiinin altn izmitir: Biz 2 milyar dolar satyoruz, siz 8 milyar dolar satyorsunuz. Diyorsunuz ki, 8 milyar dolarn ou doal gaz. Petrol ve doal gaz da Allah vergisi diyorsunuz. O zaman Allah vergisiyse niye bedava vermiyorsunuz? O zaman biz de karlnda bir eyler satacaz.46 D ticaretteki bu dengesizlik Nisan ay sonunda Ankarada yaplan Trkiye-ran Forumunda da gndeme gelmitir. Trkiye hracatlar Meclisi (TM) Bakan Mehmet Bykeki bu dengesizlie iaret ettikten sonra, bu ticaret farknn azaltlmasnn uzun dnemde her iki lke iin de faydal olacan ifade etmitir. ran Ticaret Bakan Mesud Mirkazminin de katld toplantda konuan Devlet Bakan Krad Tzmen, dnya ekonomik krizinin ekonomik byme ve dnya ticaret hacmi zerinde yol amas beklenen olumsuz etkilere iaret ettikten sonra, bu etkilerden kurtulabilmek iin blgesel ibirliinin artrlmas gerektiini ifade etmitir. Kriz koullarnda da ranla olan d ticaret hacminin 5 ylda 20 milyar dolara karlmas hedefinden vazgemediklerini vurgulayan Tzmen, Trkiyenin ranla ibirliinin artrlmas konusunda 5 byk projesi olduunun altn izmi ve bu projeleri u ekilde sralamtr:47 1. Mallarn serbest dolamn ngren bir anlamann imzalanmas
115
2. ki lke gmrklerinin tek bir alan olarak yeniden dzenlenmesi ve giri-k ilemlerinin ayn zaman ve meknda yaplmasnn salanmas 3. Van Gl Kuzey Geii Projesinin Trk ve ran ibirlii ile tamamlanmas ve Avrupa-in arasndaki demir yolu tamaclnn bu koridor zerinden kesintisiz olarak yaplabilmesi olduunu kaydetti 4. Kara yolu tamaclnn tam olarak serbestletirilmesi, kstlama ve cretlerin kaldrlmas 5. ran doalgaznn Trkiye zerinden Avrupaya, ran petrolnn Trkiye zerinden Karadeniz ya da Akdeniz limanlarna tanmas ve iki lke arasnda yksek kapasiteli elektrik iletim hatlarnn yapm. Trkiye ile ran arasnda bir Tercihli Tarife Protokolnn imzaland toplantda, iki lke arasndaki ticaretin ulusal para birimleriyle gerekletirilmesi konusu tekrar gndeme gelmi, Bakan Tzmen bu konuda, Trkiyenin gerekli mevzuat deiikliklerini yaparak Trk bankalarnn kendi istedikleri her trl para birimiyle ilem yapabilmelerine imkn tandklarn ve rann da kendi dzenlemelerini yapmasn beklediklerini ifade etmitir.48 ran Ticaret Bakan Mirkazmi de Riyal ve Lirann kullanlmas halinde ticarette Batda yaanan sorunlardan kurtulmann mmkn olacan dile getirmitir.49 Trkiye ile ran arasnda ticaretin artrlmas konusunda nemli bir kalemi oluturan snr ticareti konusunda Temmuz ay ierisinde nemli bir protokol imzalanmtr. ki lke d ticaret mstear yardmclar arasnda, iki yldr srdrlen grmeler sonucunda Vanda imzalanan bu protokolle snr kaplarndan transit ticaret ilemlerinin gerekletirilmesi salanyordu. Toplantda konuan Trk D Ticaret Mstear Yardmcs evket Ilga, snr ticaretinin kolaylatrlmas iin kararlatrlan hkmler erevesinde Trkiyenin zerine den admlar attn, rann da Trkiyenin yapt snr ticareti dzenlemelerine edeer yeni bir mevzuat gelitirmesini beklediklerini ifade etmitir.50
116
Trkiye ve ran arasnda ekonomik ibirliinin artrlmas amacyla 2009 ylnda gndeme gelen bir baka konu, iki lke snrnda bir serbest sanayi blgesi kurulmasna ynelik aklamalardr. Sanayi ve Ticaret Bakan Nihat Ergnn Eyll aynda gndeme getirdii bu proje erevesinde, Idr civarnda iki lkenin snr blgesinde kurulacak serbest sanayi blgesinde sadece ran ve Trkiye deil, ileride Azerbaycan, Ermenistan ve hatta Suriyeden firmalarn da faaliyet gstermesi amalanyordu. Trkiyenin benzer sanayi blgelerine sahip bir lke olarak mevzuat ve hukuksal altyapsn oluturma konusunda sorumluluk stlenecei bu blgede faaliyet gsterecek firmalara rann da kendi i piyasasndaki fiyatlardan enerji temin etmesi planlanyordu.51 Babakan Erdoann Ekim ay sonunda yapt Tahran ziyareti srasnda, yukarda deinilen gvenlik ve siyasi konularn dnda, ekonomik ibirlii konusunda da nemli admlar atlmtr. randaki temaslar srasnda Trkiye-ran Forumuna katlan Erdoan burada yapt konumada yeniden, ticarette milli paralarn kullanlmas konusuna deinmi, bu konuda yasal dzenlemelerin tamamlandn ve artk bir engel kalmadn aklamtr. Babakan Erdoan, rann uygulad yksek gmrk vergilerinden ikyetini de dile getirerek, Aalm rekabete. Bu hem kaliteyi hem de yar getirir. Ticaret yar, rekabettir. Tekelci mantk artk ticarette yok szleriyle iki lke arasnda ticaretin nndeki engellerin kaldrlmasn talep etmitir. Trkiyenin rann Batya alan kaps, rann da Trkiyenin Asyaya alan nemli bir kaps olduuna iaret eden Erdoan, iki lke ekonomilerinin birbirini tamamlayc olduunun unutulmamas gerektiinin altn izmitir. D ticaretten sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan da Erdoann gmrkler konusundaki eletirilerini destekleyerek, Trkiyenin, rana uygulad gmrk vergisinin ortalama yzde 4, ran tarafnn uygulad gmrklerin ise yzde 80ler, yzde 100ler seviyesinde olduunu ifade etmitir.52 Trkiye-ran Forumunda konuan ran Ticaret Bakan Mehdi Gazanferinin, snr ticareti kapsamnda 100 milyon dolar st snrna kadar ran ticari mallarnn Trkiyeye tarifesiz olarak ihra edilmesi konusunda anlama salandn aklamas da iki lke arasndaki ticarete ivme kazandracak bir gelime olarak deerlendirilmitir.53
117
Babakan Erdoan Tahran temaslar srasnda ran Cumhurbakan Birinci Yardmcs Muhammed Rza Rahimi ile grmesinde, iki lke arasndaki ticarette son yllarda yaanan hzl arta dikkat ektikten sonra 20 milyar dolarlk d ticaret hedefini tekrarlamtr.54 Buna karlk Rahimi bu hedefin 30 milyar dolar olarak belirlenmesinin daha doru olduunu ifade etmitir. Trkiyenin ran iin her zaman sayg deer ve nemli bir komu olduunu belirten Rahimi, Erdoann babakanl dneminde iki lke arasndaki ilikilerin ok daha fazla canllk ve nem kazandn dile getirmitir. Babakan Erdoan ve beraberindeki Trk heyetinin, randaki devrimden sonra lkesine gelen en byk Trk heyeti olduunu vurgulayan ran Cumhurbakan Yardmcs, bu kapsaml ziyaret srasnda ok nemli kararlarn alndn ifade etmitir: ranl ve Trk i adamlar arasnda gzel anlamalar saland. Trkiye ve ran snrnda toplam 6 bin megavatlk elektrik santralleri kurulacak. Bir tarafta 4, dier tarafta 2 olmak zere 6 tane kurulacak. Maliyetleri lkelere ait olacak. Trk topraklar zerinden ran gazn Avrupaya iletme konusunu grtk. Karlkl olarak Trkmenistan gaznn ran zerinden Trkiyeye tanmasn grtk.55 Trkiye-ran arasnda ticaretin artrlmasn amalayan bir baka giriim, Aralk ay banda Vanda yaplan iki lke snr illeri toplantsnda imzalanan mutabakat zapt oldu. Van Valisi Mnir Karaolu ve Bat Azerbaycan Blge Valisi Vahid Celalzade arasnda imzalanan bu protokol ile, iki lke arasndaki ticareti kolaylatracak ekilde, Vann Saray ilesindeki Kapky Snr Kapsnn ticarete almas, Idrdaki Boralan Snr Kapsnn aktif hale getirilmesi ve Urmiye ile Van arasnda uak seferlerinin balamas gibi konular karara balanmtr.56 D politikay ekonomik kalknmann hizmetine sunan bir anlayla hareket eden ve ekonomik kalknmann da ancak bata komular olmak zere dnya lkeleriyle d ticaretin gelitirilmesiyle mmkn olacan dnen Trkiyenin bu ekonomik ibirlii merkezli yaklamnda rann yeri olduka nemlidir. nk ran, Trkiyenin en byk komusudur ve henz bu lke ile olmas gereken d ticaret hacminin %10una bile ulalm deildir. Trkiyenin, Dileri Bakan Davutolunun arzu ettii gibi merkezi bir g ola-
118
bilmesi iin gerekli artlardan biri, ran ile olan d ticaret hacmini nce 100, sonra da, Almanya ve Fransa arasndaki d ticaret hacmi olan 240 milyar dolara karmasdr. Doalgaz birlii 2009 ylnda Trkiye-ran ekonomik ilikilerinde zaman zaman gndeme gelen bir konu da doalgaz alanndaki ibirlii olmutur. Bu erevede gerek ran doalgaznn Trkiye zerinden Avrupaya aktarlmas, gerekse Trkiyenin Gney Pars Doalgaz sahasndan gaz karmasna ilikin 2007de varlan mutabakatn hayata geirilmesi iin uygulamaya dair admlarn atlmas gndeme gelmitir. ran doalgaznn Nabucco projesine dahil edilmek suretiyle Avrupaya tanmas konusunda ABDden ve onun etkisindeki baz Avrupa lkelerinden kar k devam etse de, byle pahal bir projenin dnyann ikinci byk doalgaz rezervlerine sahip lkesi olan ran gaz olmadan ekonomik adan yaplabilirlii sorgulanmaya devam etmitir. Bu erevede zaman zaman gerek randan gerekse Trkiyeden, ran doalgaznn Nabuccoya dahil edilmesi gereklilii zerine aklamalar gelmitir. Mays ay banda Avrupa Birlii Dnem Bakan ek Cumhuriyetinin ev sahipliinde Pragda gerekletirilen AB Gney Koridoru balkl enerji zirvesinde bir konuma yapan Cumhurbakan Abdullah Gl, Trkiyenin dost lkeler ve ortaklaryla birlikte bata Avrupa olmak zere uluslararas toplum asndan byk nem tayan enerji projelerini hayata geirmek iin youn aba harcadn vurguladktan sonra, Nabucco Projesinin hayata geirilmesinde, konjonktrn uygun olmas durumunda rann da yer alabileceini ifade etmitir.57 Ancak bu aklamaya ve Trkiyenin Nabuccoda rann da yer almasnn salanmas ynndeki abalarna ramen 13 Temmuz 2009da Ankarada yaplan resmi imza trenine ran arlmad. mza treni iin Ankaraya gelen ABD heyetinde yer alan Dileri Bakanl Mstear Yardmcs Matthew Byrza, Nabucco iin ran gazna ihtiya olmadn, Azerbaycan, Trkmenistan ve Iraktan gelecek gazn yeterli olduunu syleyerek rann blgedeki enerji projelerinden dlanmasna ynelik Amerikan politikasnn devam ettiini gstermitir.58
119
ABDnin bu tavrna ramen Trkiyeden rann Nabuccoya dahil olmasna ynelik aklamalar gelmeye devam etmitir. Eyll ay sonunda stanbulda yaplan Ulatrma urasnda Nabucco Projesinin imza trenine rann neden katlmadna ilikin bir soruyu cevaplarken Ulatrma Bakan Binali Yldrm Nabucco bir lkenin deil, Avrupadan Asyaya, Ortadoudan Kuzeye herkesin paylat bir insanlk ve evrensel bar projesidir. phesiz rann bu proje dnda olmas asla ve asla beklenemez. Ho geldiniz Nabuccoya ifadeleriyle rann bu projeye dahil edilmesi konusundaki Trkiyenin grnn altn tekrar izmitir.59 rann Nabuccoya dahil edilip edilmemesi tartmalar konusunda bu gelimeler yaanrken, ABDnin kar kt bir baka doalgaz projesi olan, randaki gaz yataklarnda Botan retim yapmas ve karlacak gazn yarsnn Trkiyeye aktarlmas konusunda da yeni gelimeler yaanmtr. Babakan Erdoann Ekim ay sonundaki ran gezisinde gndeme gelen bu konuda, 17 Temmuz 2007 tarihinde imzalanan mutabakat zaptnn anlamaya dntrlmesiyle nemli bir adm atlm oldu. Babakan Erdoan, bu proje erevesinde randan gelecek doalgazn yllk yaklak 35 milyar metrekp olmasnn hedeflendiini, u anda Trkiyenin randan ald doalgazn 7 milyar metrekp ile 10 milyar arasnda deitiini ifade ederek, 2014 ylnda tamamlanmas planlanan bu almalar iin 4 milyar dolar civarnda yatrm ngrdklerini sylemitir.60 Anlamann imzalanmasyla birlikte, iki yl akn bir sredir devam eden bir srecin sonuna gelinmi ve Botan randaki Gney Pars Sahasnda doalgaz karmasnn nnde bir engel kalmamtr. Babakan Erdoanla birlikte Tahranda bulunan Taner Yldz, ilk arama almalarnn Kasm aynda balayacan ifade ettikten sonra, buradan elde edilecek doalgazn Trkiyeye aktarlacak ksmnn gerek Trkiyenin tketiminde, gerekse de ihtiya duyulmas halinde Nabucco Projesi erevesinde kullanlabileceini vurgulamtr.61 Bakan Yldz ayrca, yeni anlamayla birlikte, daha nce imzalanm olan mutabakatlarda sz konusu olan Gney Pars blgesindeki 21, 22 ve 24 nolu sahalarn daha verimli olduuna inandklar baka sahalarla deitirilmesine ynelik bir deiikliin de yapldn ifade etmitir.62
120
Siyasi likiler Ekonomik ve gvenlik alanndaki iyi ilikilere bal olarak Trkiye ile ran arasndaki siyasi ilikiler de son dnemdeki trendini devam ettirmi ve 2009 ylnda da olduka olumlu bir seyir izlemitir. 2009da, ibirlii eksenli bir iliki kurmak konusunda kararl hareket eden iki lkeyi birbirine daha da yaknlatran gelimeler yaanmtr. Bu gelimelere rnek olarak, srailin 27 Aralk 2008 tarihinde balatt ve Ocak ay ortasna kadar sren youn Gazze saldrsn gsterebiliriz. teden beri srailin Ortadou blgesindeki saldrgan politikalarndan rahatsz olan ve bu rahatszln da zaman zaman sraili hedef alan ok sert aklamalaryla gsteren Tahran ynetimi, Gazze saldrlar karsnda sraile sert tepki gsteren Trkiyenin tutumundan ok memnun olmutur. Trkiye gibi, Ortadoudaki nemli bir lkenin srailin saldrgan politikalar karsnda daha fazla sesini karmaya balamas, srailin haksz politikalarna son verilebilmesi konusunda rann bir mttefik kazand eklinde yorumlanyordu.63 Babakan Erdoann Gazze saldrsnn durdurulmas konusundaki giriimlerini ve bu konuda sraili eletiren szlerini takdirle karlayan ran slami Danma Meclisi Milli Gvenlik ve D Politika Komisyonu Bakan Alaeddin Burucerdi Trkiyenin tutumunu u szlerle vmtr: Trk halk ve yetkililerinin, zellikle de Babakan Erdoann aklamalar ve son olarak da Erdoann Brkseldeki aklamalar iin teekkr ediyorum. TBMM srail Dostluk Grubunun datlmas, Meclis yelerinin insan sevgisi ve sraile tepkilerinin bir gstergesidir.64 randan Babakan Erdoann srail politikasna ynelik asl destek ve vgler ise 29 Ocakta Davostaki Dnya Ekonomik Forumu erevesinde dzenlenen bir panelde Babakan Erdoann, srail Cumhurbakan imon Peres ile srailin Filistinlilere kar saldrlar yznden tartmas, Peresi Sesin ok yksek kyor. Benden yalsn biliyorum ki sesinin benden ok yksek kmas bir sululuk psikolojisinin gereidir. Benim sesim bu kadar ok yksek kmayacak. Bunu byle bilesin. ldrmeye gelince siz ldrmeyi ok iyi bilirsiniz. Plajlardaki ocuklar nasl ldrdnz, nasl vurduunuzu ok iyi biliyorum szleriyle eletirmesi ve sonunda da kendisine
121
yeterince sz vermeyen panel yneticisini protesto ederek toplanty terk etmesi sonucu gelmitir. ran Cumhurbakan Ahmedinejad yaymlad bir mesajda Babakan Erdoana hitaben, Cesurca tavrnz, gerekleri aka ifadeniz, Filistin, blge ve adaletten yana tavrnz dnya halklar iin mutluluk ve heyecan yaratmtr. ran halk, deerli tutumunuzu en samimi kalple selamlyor, takdirle karlyor, sizin ve byk Trk milletinin baars iin dua ediyor. Acizane, byk ran halknn temsilcisi olarak cesurca tutumunuzdan dolay sizi tebrik ediyorum. Allahtan siz, Trk devleti ve milleti iin salk ve baarlar diliyorum ifadeleriyle memnuniyetini dile getirmitir. ran Anayasay Koruyucular Konseyi Genel Sekreteri Ayetullah Ahmed Cenneti de benzer bir mesaj yaymlayarak Babakan Erdoan tebrik etmitir: Aziz ve muhterem kardeim Erdoan, srailin katliamlar karsndaki cesurca ve merte tutumunuzdan dolay kendim ve ran halk adna teekkr ve takdirlerimi sunuyorum. Trk halknn ve tm Mslmanlarn szn sylediniz. Yiite tutumunuzla Filistin halkn mutlu ettiniz ve baz Arap liderleri de utandrdnz. Her zaman banz dik olsun. Baarlar diliyorum.65 ran Uzmanlar Meclisi Bakan Ayetullah Haimi Rafsancani de, Tahran niversitesi bahesinde verdii cuma hutbesinde Babakan Erdoann Davosta srail Cumhurbakanna syledii szleri aktardktan sonra, Babakan Erdoan iyi bir i yapt, takdir ve teekkr ediyorum ifadelerini kullanm ve Erdoana destek veren halk iin de Trkiye halkna da babakanlarn karladklar iin teekkr ediyorum szleriyle gelimelerden duyduu memnuniyeti dile getirmitir. ran Dileri Bakan Manuer Muttaki de, Trkiyenin Ortadou bar konusunda abalarn artrd bir dnemde srail Babakan Ehud Olmertin Ankaray ziyaretini hatrlattktan sonra Siyonist Babakan, blgede hibir olay olmayacana dair Trkiyeye gvence vermiti. Ancak, onlar szlerinde durmadlar ve ziyaretin hemen akabinde Gazzeye saldr balattlar ifadeleriyle Trkiyeye ok byk bir saygszlk yapldn, bu nedenle Babakan Erdoann Perese tepkisinin hakl gerekelere dayandn sylemitir.66 ran Meclis Bakan Ali Laricani ile eski meclis bakanlar Ali Ekber Natk Nuri ve Gulam Ali Adil de yaptklar aklamalarda, Gazze konusunda hangi lke Filistinlileri daha iyi destekledi ve mert-
122
e hareket etti diye sorarsanz, Trkiye derim ve Trkiyeye yz zerinden yz veririm, Trkiye Babakannn szleri tm Mslmanlarn sz oldu ve Bu tarihi hareket gnmz dnyas iin bir ihtiyat. Tarih, Filistin halkn savunan bu davrannz kaydedecek eklindeki szleriyle Babakan Erdoana, Trkiyeye ve Trk halkna vg ve teekkrlerini dile getirdiler. Byk Ayetullah Nasir Mekarim irazinin rencilere yapt bir konumada, srailin saldrgan politikalarna kar cesur bir duru sergileyen Erdoann blgede bar glendiren bir lider olarak Nobel Bar dl almay hak ettiini sylemesi, Babakann Davostaki szlerinin randa oluturduu memnuniyet ve heyecann ne dzeye ulatn gsteren ilgin bir rnekti.67 Babakan Erdoann Tahran Belediye Bakan tarafndan ehrin fahri hemehrisi ilan edilmesi bu heyecann baka bir rneiydi. Tahran Belediye Bakan Muhammed Bager Galibaf bu kararn aklarken Erdoana u szlerle teekkrlerini ifade etmitir: Kudsn igalcileri karsndaki, deerli ve cesurca tutumunuz, zgrlkten yana ve hr dnceli tm insanlarn kalbini honut etmitir. Trkiye Babakannn savunmasz ocuk, kadn ve yallarn katledilmesine sessiz kalamayacan vakarl tutumunuzla gsterdiniz.68 ki lkenin blge sorunlarna ynelik tutumlarnn bu ekilde birbirine yaklamas ve zellikle srailin saldrgan politikalar konusunda benzer yaklamlar ierisinde olmalar Trk-ran ilikilerinin geliimi konusunda son dnemde oluan olumlu havay daha da pekitirmitir. Bu olumlu hava, 12 Haziranda randa yaplan cumhurbakanl seimleri sonrasnda yaanan karklklar karsnda Trkiyenin izledii yapc politikayla bir kez daha kendini gstermitir. Ankara, Batl lkeler gibi, ran ynetimini sulayan ve seim sonularn sorgulayan bir tutum taknmak yerine, seimlerin meruiyetini kabul eden ve randa istikrar destekleyen bir politika izlemitir. Seim sonularnn aklanmasnn ardndan muhalif adaylarn taraftarlar gsterilere balayp sonulara itiraz ederken Babakan Erdoan ve Cumhurbakan Gl 14 Haziranda yaymladklar mesajlarla, yeniden cumhurbakan seilen Ahmedinejad kutladlar.69 Bylece Trkiye seim sonularna yaplan itirazlara destek ve-
123
ren Batl lkelerden farkl bir tutum izleyerek, randa ayaklanma ve istikrarszlk beklentilerine uygun davranmam oluyordu. Dileri Bakan Ahmet Davutolu da baz Batl lkelere yapaca bir resmi ziyaret ncesinde Ankarada yapt basn toplantsnda randaki olaylara ilikin sorulan sorular zerine, Trkiye iin rann siyasi istikrarnn ok nemli olduunun altn izdikten sonra, seimlerle ilgili tartmalarn rann kendi i meselesi olduunu vurgulamtr: Bu tartmalarn en salkl ekilde neticelendirilmesi ve Trkiye ile ran arasndaki kkl ilikilerin ayn ekilde srdrlmesi hepimizin dileidir.70 Bu aklamadan bir hafta sonra baka bir ziyaret iin bulunduu Birleik Arap Emirliklerinde yine randaki seim sonras karklklarla ilgili sorulara muhatap olan Davutolu, rann istikrarnn Trkiye ve blge asndan ok nemli olduunu tekrarladktan sonra, bu lkede yaanan gelimelerin kendi i mekanizmalar iinde, en salkl biimde neticeye ulatrlacan mit ettiklerini ifade ederek unlar sylemitir: Biz bu erevede rann, son derece dinamik ve siyasi katlm yksek bir seim gerekletirmi olmasnn son gelimelerle glgelenmemesini diliyoruz ve ran halkna, en ksa zamanda en doru karar alacaklarna inancmzla en iyi dileklerimizi iletiyoruz.71 ran seimlerine ilikin tartmalarn uzamas ve karklklarn artmas Trkiyenin, bu lkenin iilerine karmama ynndeki politikasn deitirmemitir. Cumhurbakan Abdullah Gl de bu erevede, resmi bir ziyarette bulunduu inde ran konusu gndeme gelince, randa her eyin istikrara kavumasn, her eyin huzur ve anlay ierisinde, kendi i barlarn bozmayacak bir ekilde zmlenmesini arzu ettiklerini vurgulamtr. Trkiyenin, Ahmedinejadn yeniden cumhurbakan seilmesini ilk kutlayan lkelerden biri olmasna ynelik eletirilere karlk, seimler yapldktan ve sonular resmen ilan edildikten sonra komu lke olarak Trkiyenin tebrik etmesinin protokol gerei olduunu anlatan Gl, bunun aksi bir durumun rann iilerine karmak olacan ve ran gibi byk bir lkenin i ilerine karmann doru olmayacan ifade etmitir.72
124
Trkiye ile ran arasnda her alanda kurulmu olan bu gven ilikisi Babakan Tayyip Erdoann Ekim ay sonundaki ran ziyareti srasnda yaplan temaslardaki atmosfer ve aklamalarda da kendini gstermitir. Yaplan grmelerde Babakan Erdoan, Trkiye ve rann, blgenin en nemli dengeleri olduunu ve kkl medeniyete sahip iki lkenin blge bar iin ok byk bir g oluturduunu ifade ettikten sonra kili ilikilerimizde atacamz dostluk ilmikleri blgesel ve kresel ortama da olumlu katkda bulunacaktr. ran, gerek stratejik corafi konumu, gerekse ekonomik potansiyeli, gerekse dinamizmini her vesileyle ortaya koyan, beeri potansiyeli dolaysyla blgemizin nemli bir lkesidir. ran, yapacaklar ve yapmayacaklar ile bar ve istikrarn temini ve devam bakmndan her zaman anahtar bir konuma sahip olacaktr szleriyle rann blgedeki nemine vurgu yapmtr.73 ran Cumhurbakan Ahmedinejad da, Siyonist rejime kar net duruunuz phesiz herkesi sevindirirken dnyada, zellikle de slam dnyasnda olumlu bir etki yaratt szleriyle Babakan Erdoana yeniden takdir ve teekkrlerini ifade etmitir.74 Babakan Erdoann bu gezi srasnda grt bir baka ranl yetkili olan Cumhurbakan Birinci Yardmcs Muhammed Rza Rahimi de, Trkiyenin ran iin her zaman sayg deer ve nemli bir komu olduunu ifade ederek, Erdoann babakanl dneminde iki lke arasndaki ilikilerin ok daha fazla canllk ve nem kazandn dile getirmitir.75 ki lke liderlerinin, gerek bu gezi esnasnda, gerekse Cumhurbakan Gln Mart ayndaki Ekonomik birlii Tekilat toplants vesilesiyle gittii Tahranda yapt temaslarnda ve ran Cumhurbakan Ahmedinejadn Kasm ayndaki SEDAK toplants vesilesiyle geldii Trkiyede yapt grmelerde srekli olarak bu trden olumlu mesajlar vermeleri, Tahran ve Ankara arasndaki ibirliinin artrlmas iin kararllklarn gstermeleri ve bu ibirliini blge barnn temel faktrleri arasnda grdklerini aklamalar Trkiye ile ran arasndaki ilikilerin gelmi olduu olumlu dzeyi gstermektedir.
125
sraille likiler srail-Trkiye ilikileri son dneme kadar byk lde Amerika Birleik Devletlerinin etkisi altnda ekillenmitir. kinci Dnya Sava sonrasnda srailin kurulmasnn hemen ardndan, Sovyetler Birliinden gelen tehditler karsnda bir k yolu arayan Ankarann bu aray ierisinde dnemin sper gc olarak ortaya kan ABDye yaklamas kendisini, bu lkenin desteine sahip olan sraile de yaknlatrm ve Trkiye srail devletini tanyan ilk slam lkesi olmutur. 1964teki Johnson Mektubuna kadar ABD ile kurduu ok yakn ilikiler nedeniyle srailin blgedeki saldrgan politikalar karsnda sessiz kalan Trkiye, Johnson Mektubunun ardndan, zellikle Kbrs meselesi erevesinde Birlemi Milletlerdeki yalnzln yenmek iin giritii alm erevesinde Ortadoudaki Arap lkelerine de yaknlamaya balam, bu da zaman zaman sraile kar tavr almas sonucunu dourmutur. 1973 Arap-srail Sava srasnda Arap lkelerine yardm tayan Sovyet uaklarnn hava sahasn kullanmasna izin veren Trkiye, 1975te BM Genel Kurulunda Siyonizmin rkln bir tr olduuna dair kabul edilen karara destek vermi, 1980 ylnda srailin Dou Kuds ilhak ederek btn Kuds ehrini bakent ilan etmesine kar karak bu lkedeki diplomatik temsilciliini ikinci katip dzeyine indirmitir. Ancak Trkiye, ilikilerin en gergin olduu dnemlerde bile, birok Arap lkesinin taleplerine kar karak, srail ile diplomatik ilikileri tamamen kesme yoluna gitmemitir. 1990larn banda srail-Filistin sorununun zm konusunda atlan admlar (1991 Madrid ve 1993 Oslo), spanyadan srlen Yahudilerin Osmanl Devletine snmalarnn 500. yl kutlamalar ve Souk Sava sonrasnda talarn yerinden oynad bir dnemde ABDnin desteini kaybetmeme endieleri Trkiye ile srail arasndaki ilikilerin hzl bir ekilde yaknlamas sonucunu dourmutur. 1996da yrrle giren serbest ticaret anlamasyla ekonomik anlamda birok alanda ortaklklar hayata geirilmi ve iki lke arasndaki ticaret hacmi hzla artmtr. Ayn yl imzalanan Askeri birlii ereve Anlamas ile stratejik ittifak nitelendirmelerine konu olacak dzeyde gelien Trk-srail ilikileri, 1999da Trkiyede yaanan byk depremin ardndan blgeye ilk gelen yabanc sivil savun-
126
ma ve kurtarma ekipleri arasnda srail sivil savunma grevlilerinin bulunmas ile daha da yaknlamtr. Bu olumlu atmosfer ekonomik ilikilere de yansmas sonucu srailden Trkiyeye nemli sayda turist gelmi Akdeniz kylar srailli tatilcilerle dolmutur. Ancak 2000li yllara girilmesiyle iki lke ilikileri daha ziyade iki lkenin birbirleriyle olan sorunlarnn dnda gelien olaylarn ve bu olaylara verilen tepkilerin etkisiyle giderek ktlemitir. srail Eitim Bakan Yossi Saridin 2000 ylnn Nisan aynda srailli ocuklara Trklerin iledii Ermeni katliamnn retilmesi gerektiini sylemesiyle hafif apl bir kriz yaanmtr. Hemen ardndan El-Aksa ntifadas olarak da adlandrlan kinci ntifadann balamas ve bu srete binlerce Filistinlinin srail askerleri tarafndan katledilmesi Trkiyede tepkiyle karlanm, srailin halk nazarndaki imaj nemli lde zedelenmitir. Tam da bu srada 2002 ylnda slami kimliiyle ne kan Adalet ve Kalknma Partisinin Trkiyede ak ara zaferle iktidara gelmesi srailde endielere neden olmutur. Nitekim bu endielerin hakll, Babakan Recep Tayyip Erdoann, 2004n Mart ve Nisan aylarnda Hamas liderleri eyh Ahmet Yasin ve Abdlaziz Rantisinin srail tarafndan ldrlmesine gsterdii sert tepki ile ortaya kmtr. Erdoan bu tarihlerde srailin Filistinlilere kar politikasn devlet terrizmi olarak adlandrmtr. 2004 ylnda srail Babakan Ariel aron Trkiyenin srail ve Suriye arasnda bar grmeleri iin arabulucu olmas teklifini reddetmi, Trkiyenin sraile su sat ihalesi srail Hazine Bakanl tarafndan reddedilmi ve bunun da etkisiyle srailli firmalara Trkiyede verilen bir takm ihaleler iptal edilmitir. Sonraki birka ylda srailli baz firmalarn Kuzey Irakta PKKya askeri yardmlarda bulunduu haberleri medyada yer alm ve iki lke arasndaki ilikiler daha da yara almtr. te yandan Trkiyenin Suriye ve dier blge lkeleri ile ilikilerini gelitirmesi de sraili rahatsz etmiti. Bu rahatszlk 2007 ve takip eden yllarda Amerikan politikasnda ok gl bir konuma sahip olan srail lobisinin Trkiye aleyhinde lobi faaliyetleri yapmasna kadar gidecek gelimelere neden olmutu. Bu dnemde srail lobisinin en gl rgtlenmelerinden olan Anti-Defamation League (ADL) Ermenilerin Birinci Dnya Sava srasnda yaadk-
127
lar trajediyi ilk defa Soykrm olarak kabul etmi ve bunun Amerikan Senatosunda kabul edilmesi iin almalar yapmtr. likilerin bu derece gergin olduu bir dnemde, Eyll 2007de srail jetleri Suriyeye girerek Frat nehri kysndaki birka hedefi vurmu ve iki lke neredeyse savan eiine gelmitir.76 Ancak durumu Trkiye asnda da nemli klan srail uaklarnn Trkiye hava sahasna izinsiz olarak giri yaparak bu saldry gerekletirmi olmasyd. Dnemin Dileri Bakan Ali Babacan srailin bu hareketinin kabul edilemez olduunu syleyerek tepkisini belirtmiti. Bu olaya ramen Trkiye, srail ve Suriye arasnda grmelerin yrmesini salam ve diplomatik bir baar rnei sergilemitir. Nitekim 18 Mays 2008de yaplan aklamada taraflarn grmelere devam ettii vurgulanm ve gerekten de grmeler yaklak 6 ay kadar srmtr. srail Babakan Ehud Olmert Aralk aynn son haftas Ankaraya gelmi ve Suriye ile artk dorudan grmelere balayabileceklerinin haberini Babakan Erdoana bildirmitir. Ancak Olmertin, ziyaretinin hemen ardndan, 27 Aralk 2008de, Gazzeye gerekletirecekleri operasyondan Trk Babakanna tek bir kelime dahi etmemi olmas yznden iki lke arasnda gerek anlamda bir kriz patlak vermitir. Ayrca operasyonla birlikte srail-Suriye grmeleri de donma noktasna gelmi ve Trkiyenin yllardr srdrmeye alt bar grmeleri sona ermitir. te 2009 yl Trkiye ile srail arasnda daha nce olmad kadar gergin bir atmosferde balam ve bu gerginlik yl ierisinde gerekleen birok olayla daha da artmtr.77 2009 Yl Gelimeleri 2009 yl Ortadouda tm devletlerle ilikilerini gelitiren Trkiye iin tek istisna olan srail ile ilikilerin ciddi anlamda zarar grd bir yl olarak kaytlara geti. srailin Gazze eridine ynelik harekt srasnda Ankaradan youn eletiriler gelmi, bu eletiriler 29 Ocakta Davosta dzenlenen Gazze: Ortadouda Bar Modeli panelinde Babakan Recep Tayyip Erdoann srail Cumhurbakanna Sesinin benden ok yksek kmas bir sululuk psikolojisinin gereidir. ldrmeye gelince siz ldrmeyi ok iyi bilirsiniz. Plajlardaki ocuklar nasl ldrdnz, nasl vurduunuzu ok iyi biliyorum diyerek toplanty terk etmesiyle tm dnya
128
nnde ortaya konmu ve Trkiye-srail ilikileri derin yara almtr. Bu olayn ardndan Trk-srail ilikileri onarlmas g bir gerileme srecine girerken, yl iinde gerekleen bir takm olaylar bu atla daha da derinletirmitir. Bu olaylar arasnda sraildeki seimlerden Benjamin Netanyahunun ban ektii ar sa koalisyonun kmas, TRTde yaynlanan Ayrlk-Akta ve Savata Filistin isimli dizide srail askerlerinin Filistinli ocuklar ldrd sahnelerin gsterilmesine srailin sert tepki gstermesi, Trk Dileri Bakanlnn sraili her yl dzenlenen Anadolu Kartal askeri tatbikatndan karmas en gze arpanlardr. Ayrca iki lke liderlerinin ve politikaclarnn birbirleri hakknda zaman zaman yaptklar sert aklamalar gerginliin yl boyunca canl kalmasna yol amtr. srailin Gazze Saldrs Trkiye-srail ilikilerinin gerginlemesine etki eden en nemli gelimelerden biri olan Dkme Kurun Harekt (Operation Cast Lead) 2008in son gnlerinde, 27 Aralkta srail Hava Kuvvetlerinin Gazzede sivil hedefleri vurmasyla balad. srail gleri Hamas ile bir ekilde ba olan 603 hedefi operasyondan nce belirlemi ve ilk drt gnde bu hedeflerin hepsi en az bir kere vurulmutu.78 Filistin nsan Haklar Merkezinin (FHM) hazrlad rapora gre operasyonun ilk haftas boyunca denizden ve havadan olmak zere yaklak 300 saldr gereklemi, bombardmana 37 ev, 67 gvenlik ve eitim alan, 20 alma merkezi, 25 kamu ve zel kurum, 7 cami ve 3 niversite hedef olmutur.79 srailin Gazze operasyonu srasnda gerekleen lmler konusunda farkl rakamlar rapor edilmekle beraber en az 1400 Gazzelinin ld bildirilmitir. srail Sava Sularnn Takip Edilmesi ve Belirlenmesi Merkezi Komisyonunun (The Central Commission for Documentation and Pursuit of Israeli War Criminals) verdii rakamlar srailin siviller zerinde gerekletirdii katliam aka gstermektedir. Merkeze gre 341i ocuk olmak zere toplam 1.444 kii srail askerleri tarafndan ldrlmtr.80 FHMnin hazrlad listeye gre81 ise ldrlen 1417 Filistinliden 926s sivil, 255i polis, 236s Filistinli savalardr.82 Ayrca ldrlenlerden 313nn ocuk ve 116snn da kadn olduu belirtilmitir.
129
Trkiyenin sraile gsterdii byk tepkinin kaynanda olan sivillere kar katliamlar Birlemi Milletler tarafndan hazrlanan Goldstone Raporu ile teyit edilmi, srailin sava suu iledii belirlenmitir. Bu erevede srail askerlerinin Filistinlileri operasyonlar srasnda insan kalkan (human-shield) olarak kulland belirtilmi ve buna maruz kalan Filistinlilerle yaplan mlakatlara yer verilmitir. Bunlar arasnda Mahmud el-Ajrami, Abbas Ahmed brahim Halava ve Macdi Abd Rabbo ile yaplan mlakatlar, srail askerlerinin nasl sava suu ilediklerini ak bir ekilde gzler nne sermektedir.83 srailin Gazze operasyonunu Trk hkmeti iin daha da anlalmaz hale getiren bir nokta da Trkiyenin srail ve Suriye arasnda arabuluculuk grmeleri yrtt bir srada gelmi olmasdr. Nitekim srailin o dnemdeki babakan Olmert 22 Aralkta Ankaraya gelerek Suriye ile dorudan grmelerin balamas iin hazr olduklarn Erdoana iletmi, ancak Gazze operasyonu hakknda hi bir ey sylememitir.84 Buna karlk Erdoan Aralk aynn sonunda kt Ortadou turunda sraili programna almam ve Babakan srail bir atekese yanamadan kendileriyle grmeyeceklerini belirtmitir. Cumhurbakan Abdullah Gl de srailin Gazzede yaptklarndan dolay insanlk adna utandn sylemitir.85 Davos Etkisi srailin kanl Gazze operasyonunun ardndan Trk hkmeti sraile ynelik eletirisinin dozunu artrd. 29 Ocakta Davostaki Dnya Ekonomik Forumunda Babakan Recep Tayyip Erdoan srail Cumhurbakan imon Perezi Gazzede yaananlardan dolay ar bir dille suladktan sonra, diplomatik tm teamllerin tesinde insani bir tepki gstererek toplanty terk etti. Olay lkede ve yurtdnda geni yank bulurken biroklar iki lke ilikilerinin bir daha eski mutlu gnlerine dnemeyecei yorumlar yapmtr.86 Erdoann Davosta bir siyaset adamndan beklenmeyecek derecede sert bir k yapmasn nasl aklayabiliriz? Bunu sadece Trkiyesrail ilikilerinde derin bir atlak olarak m grmeliyiz?
130
ncelikle Babakan Erdoann Davosun ardndan binlerce kii tarafndan karland stanbul Atatrk Havalimannda yapt basn aklamasnda syledii bir noktann altn izmek gerekir: Benim kzgnlm ne Yahudilere, ne de srail halknadr. Gsterdiim tepki srail hkmetinin Gazzede gerekletirdii operasyonlara ve Filistinlilere kar olan politikalarna yneliktir. nsanlarmz hangi Babakan olsa ayn tepkiyi vermesini beklerdi.87 Bu aklamayla Erdoan srail hkmetine defalarca kez verdii mesaj yeniden tekrarlam ve Trkiyenin artk srailin politikalar karsnda sessiz kalmayacan ima etmitir. Bir taraftan da hem Trkiyedeki Yahudi nfusun herhangi bir tehlike altna girmemesini temin iin, hem de srail halkna dorudan bir kastnn olmadn anlatmak iin mesajnn kime ulamas gerektiini kesin bir dille belirtmitir. Davosta yaananlar Erdoann anlk tepkisinin yannda, birikmi bir politik tepkinin de davurumu olarak alglanmaldr. Nitekim Erdoan diplomatik bir dil kullanma konusunda kendisinin de zafiyeti olduunu sylemektedir. Bir baka neden de, Peresin yapt sulamalara Erdoann bu ekilde bir tepki gstermemesinin onun yurtiindeki karizmasn ve itibarn sarsabilecek olmasyd. Bunu riske etmek istemeyen Erdoan Peresin verdii tepkiye ok daha katsyla karlk vermitir.88 Bir nc neden ise Erdoann semen kitlesinin kendisinden byle bir tepkiyi bekliyor olmasdr. Bunu, stanbula dnnde havaalannda binlerce kii tarafndan karlanmasn ardndan kahramanlk sloganlar arasnda yapt konumadan anlayabiliriz. Dileri Bakan Ahmet Davutolunun temellendirdii yeni d politika anlaynn bir sonucu olarak sraile kar artk tepkisiz kalamazd. Bu anlaya gre, blgedeki tm sorunlar birbirleri ile bir ekilde balantldr ve bir sorun zlmeden dierinin zm mmkn gzkmemektedir. Bu anlamda srail-Filistin sorununun zm blge bar iin bir nkoul olarak grlmektedir. Ayrca yine bu anlaya gre, Trkiye d politika nceliklerini Batdan, zellikle Amerikadan, bamsz bir ekilde belirlemek zorundadr. Trkiye d politikasnn merkezine kendi paradigmalarn yerletirerek buna gre uluslararas siyasette boy gstermelidir. Bu erevede srail ile snrsz ve sorgusuz ibirliinden ziyade karlarn gerektirdii lde ve kararda bir ibirlii iinde olunmaldr.
131
Olaya srail asndan bakldnda karmza kan en nemli gsterge, srailin Trkiyenin blgedeki yeni politikalarndan ve aktivizminden rahatsz olduu gereidir. srail kendisine en yakn Mslman lke olan Trkiyeyi her ekilde ikna edebileceini dnmekteydi. Ancak Ankarann yeni d politika ilkeleri sonucunda Trkiyenin politikalarnn farkllatn anlayan srail blgede iyice yalnzlaacann farkna vard. srailden beklenen Trkiye ile arasn iyi tutmasyken ar sac hkmetlerin lsz politikalar sonucunda Trkiye ile ilikiler her geen gn gerilmi ve Davosta belki planlanmam bir ekildeki gvde gsterisiyle olabilecek en kt noktaya doru srklenmitir. Her ne kadar srail Cumhurbakan imon Perez 30 Ocakta Babakan Erdoan arayarak Davosta yaananlardan dolay zr dilediyse89 ve Hkmet szcs Cemil iek, Bakanlar Kurulu toplants sonrasnda yapt aklamada sraille ilikilerimize nem veriyoruz ve ilikilerimizi korumak istiyoruz dediyse de,90 Davos olay etkilerini hemen ve daha sonra yl iinde birok ekillerde gstermitir. srail-Trkiye ilikilerinin gerilmesi uluslararas medya tarafndan ilgiyle takip edilirken, analizlerden kan temel noktalar arasnda, iki lke arasnda bir blgesel liderlik ekimesinin yaand, srailin blgede yeni ykselen g olan Trkiyeyi kabullenmekte zorlanaca, Trkiyenin zincirlerinden kurtulmu bir ekilde blgede yeni bir aktr olarak ortaya kmasnn birok lkenin blge politikalarnda deiikliklere yol aaca ve Amerikann blgenin deien dinamiklerine gre yeni politikalar ekillendirebilecei saylabilir.91 Anadolu Kartal Tatbikatna srailin Davet Edilmemesi srail ile gerilen ilikiler sadece politikaclar seviyesinde deil iki lke askeri kanadnda da kendini gstermeye balamt. 14 ubat 2009da srail Kara Kuvvetleri Komutan Avi Mizrahi uluslararas bir toplantda Trkiyeyi gemite Ermenilere, bugn de Krtlere ynelik katliamlarda bulunmakla sulad: Trkiye sraili sulayacak pozisyonda deildir. lk nce aynada kendisine bakmaldr.92 srail ordusu hemen bir aklama yaparak Mizrahinin grlerinin kuru-
132
mun resmi grn yanstmadn belirtti.93 Ancak tatmin olmayan Trk Dileri Bakanl, sraile nota vererek zr dilenmesini istedi. Trkiyenin bu talebinin ardndan srail Genelkurmay Bakan Gabi Ashkenazi Trk Meslekta lker Babuu 16 ubatta arayarak Mizrahinin szlerinden dolay zgn olduklarn sylemitir. Ashkenazi, bu aklamasyla iki lke arasnda iyice gerilen siyasi ilikilerin askeri alana da yansmasn engellemeyi amalyordu.94 Her ne kadar srail zr dilemi ve Trkiyede bunu kabul etmi gzkse de hasar bir kere yaplm ve ilikilerin daha da ktye gitmesinin nne geilememitir. Bu erevede ilk gelime, 2001 ylndan beri Konyada dzenlenen Anadolu Kartal askeri eitim tatbitakna 5 yldan beri katlan srailin 2009da davet edilmemesi olmutur. Anadolu Kartal tatbitaklar Trk Hava Kuvvetleri Komutanl tarafndan dzenlenen ve hava savalarnda kapasiteyi artrmaya ve dier lke askeri gleri ile ortak alma yeteneinin artrlmasna ynelik yaklak 10 yldan beri gerekletirilen eitimlerdir. Sene ierisinde ulusal ve uluslararas olmak zere birka safha olarak gerekletirilen eitimlere bata ABD kuvvetleri olmak zere birok lkenin hava kuvvetleri katlmaktayd.95 2009 ylndaki Anadolu Kartal tatbikatnn ilk aya 27 Nisan-8 Mays tarihleri arasnda gereklemi ve sadece Trk Hava kuvvetleri ierisinde yaplmtr. kinci safha 9-20 Haziran tarihleri arasnda olmu ve bu tatbikata Trk hava unsurlarnn yan sra ABD, Birleik Arap Emirlikleri, ngiltere ve rdn Hava Kuvvetleri ile ABD dndaki dier baz NATO lkelerinin hava kuvvetlerinin katld eitimde 61 milli, 22 yabanc olmak zere toplam 83 uak ile bin 24 personel grev almtr.96 srailin katlm bavurusunun Trkiye tarafndan reddedilmesi sonrasnda, 12-23 Ekim tarihleri arasnda gereklemesi planlanan Anadolu Kartal tatbikatnn nc aya dier katlmc lkeler olan Amerika Birleik Devletleri, Hollanda ve talyann da katlmayacaklarn aklamalar sonucu sadece ulusal dzeydeki katlmla gerekletirilmitir.97 Her ne kadar Dileri Bakanl yapt aklamada tatbikat milli bir faaliyet olarak icra edilmektedir. Dolaysyla, tatbikatn uluslararas blmnn ertelenmesinden siyasi bir anlam ve sonu kartlmas doru deildir98 aklamasn yaptysa da, Dileri Bakan Ahmet Davutolu kendi-
133
sine srailin neden tatbikatta yer almadn ynelik gelen bir soruya kar Gazzedeki durumun iyileeceini, yeniden diplomatik yollara gireceini umuyoruz. Bu, Trk-srailli ilikilerinde de yeni bir atmosfer yaratacak. Ancak mevcut durumda elbette ki bu yaklam, srailin yaklamn eletiriyoruz cevabn vererek, zeri kapal olarak srailin tatbikattan dlanmasnn asl nedeninin Gazzede gerekletirilen operasyon ve sonrasndaki srail politikalar olduunu belirtmitir.99 Bu olay srail ile ilikilerdeki gerginliin askeri alana da sradn gsteren bir gelime olarak kaytlara gemitir. Savunma Sanayi Alannda atlak Anadolu Kartal askeri tatbikatna srailin katlmnn reddedilmesi iki lke arasndaki siyasi gerilimin askeri ibirlii alanna da kayabileceinin gstergesiydi. Bilindii zere, srail ile Trkiye arasnda savunma ve askeri anlamda yllardan beri sregelen bir ibirlii bulunmaktadr. srailin kendi hava sahasnn snrl olmasndan tr Trk hava sahasn kullanmasna Trkiye uzun yllar izin vermi ve srail Hava Kuvvetleri birok tatbikat Trk hava sahasn kullanarak gerekletirmitir. Buna mukabil Trkiye srailin savunma sanayisindeki ileri teknolojiden birok proje kapsamnda yararlanm ve kendi askeri kapasitesini gelitirmitir. zellikle 1996 ylnda imzalanan anlamalarla balayan bu stratejik ortaklk uzun yllar savunma sanayi alanndaki ticaret hacminin milyarlarca dolarlk bir seviyede seyretmesini salamtr. Bu programlarn en bykleri arasnda 700 milyon dolarlk Trk F-4 Fantom sava uaklarnn modernletirilmesi, 688 milyon dolarlk M60 tanklarnn teknik kapasitelerinin ykseltilmesi bulunmaktadr.100 Ayrca Trkiye srailden 10 insansz hava arac HERONu 188 milyon dolara satn alm, F-4 uaklarnn hareket eden cisimleri alglamasn salayan Sentetik Aklkl Radar (SAR) sistemlerinin 160 milyon dolarlk ihalesi sraile verilmi, F-4 ve F-16 uaklarndan alnan grntlerin yere aktarlmasn salayan Datalink 16 projesini 120 milyon dolara srail yeniden kazanmtr. Bu ve benzeri projeleri ieren ve 1990larda balayan srailTrkiye savunma sanayi ortaklnda imdiye kadar 13 proje tamamlanrken, 6 proje de hali hazrda devam etmekte ve bitmesi beklenmektedir.101
134
Yukarda detayl bir ekilde anlatlan savunma sanayi ibirliinin boyutu iki lke arasndaki gerilimin artmas ile gerileme srecine girmitir. Adalet ve Kalknma Partisinin iktidara gelmesinin ardndan ve zellikle sraile ynelik eletirilerin artmasnn etkisiyle, 1990larn son dneminde srail ile savunma sanayi alannda imzalanan anlamalar 1 milyar dolar bulurken, 2007 ve 2008 yllarnda yeni imzalanan anlamalarn mali kapsam 80 milyon dolar geememitir.102 nk zellikle son birka yldr hkmet srail ile yeni anlamalar imzalamamaya zen gstermektedir. Bu zen ile Trkiye bir taraftan sraile olan tepkisini ak bir ekilde ifade etmekte, dier tarafta da srailin Filistin halkna ve dier Ortadou devletlerine ynelik politikalarnda bir deiikliin gereklemesini salamay amalamaktadr. ki lke arasndaki iliki gz nnde bulundurulduunda bu yaptrmlardan daha zararl kacak tarafn srail olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Nitekim Trkiye zellikle son yllarda yapt yatrmlarla savunma sanayi teknolojileri anlamnda nemli aamalar kaydetmi ve daha nceleri srailden ihale yoluyla almak zorunda kald yenilikleri kendisi retebilecek seviyeye yaklamtr. Ayrca Trkiye iin savunma sanayi alannda Rusya ve ran gibi alternatiflerin mevcut olduu gerei de Tel-Aviv ynetimi tarafndan not edilmesi gereken bir durumdur. Trkiyenin srailden savunma sanayi teknolojileri satn almamas Ankaray nemli bir ekilde etkilemeyecektir. Ancak srailin bu alandaki en byk ticaret ortaklarndan biri olan Trkiyeyi kaybetmesi sadece savunma sanayini etkilemeyecek, dier alanlara da yaylacak ve srailin bu durumdan ekonomik anlamda ciddi bir zarar grmesi kanlmaz olacaktr. Ayrlk Dizisinin Yaratt Kriz Ortaya kacak en ufak bir gerginliin byk bir krize dnebilme potansiyelinin olduu bir dnemde srail ve Trkiye bir taraftan kar taraf kkrtacak hareketler yapmamaya zen gsteriyor, dier taraftan da ortamn yatmas iin vakit kazanyordu. Ancak bu sefer hkmetlerin iradesi dnda bir olay gerekleti ve bu da yeni bir krize neden oldu. lk blm 13 Ekim 2009da TRTde yaynlanan Ayrlk: Akta ve Savata Filistin dizisinde yer alan baz sahneler s-
135
rail tarafndan byk bir tepkiyle karlanm ve bu tepki Trkiyeye en st dzeyde yanstlmtr. Bu sahneler arasnda zellikle ikisi srailliler tarafndan iddetle eletirilmitir. Kontrol noktasndan geirilmedii iin kendi imknlar ile doum yapan bir kadnn bebeinin babasnn bebei elleriyle kaldrp gei iin izin istedii srada, srailli bir asker tarafndan ate edilerek vuruluunun gsterildii ve srail askerlerinden kaan kk bir kzn bir asker tarafndan kmaz sokakta kstrldktan sonra vurularak ldrlmesinin gsterildii sahneler srailliler tarafndan byk tepkiyle karlanm, kimileri tarafndan gereklikle ilgisinin olmad yorumlar yaplmtr.103 Dizinin srailde kablolu yayn kanallar arasnda bulunan TRT1de yaynlanmas sraillilerde ayrca bir kzgnlk yaratmt. Dizi bir ak hikyesi etrafnda ekillenmekle beraber srailin 2009 banda Gazzede gerekletirdii Dkme Kurun operasyonunda yaananlar gzler nne sermeyi hedeflemekteydi.104 Dizinin ilk blmnn yaynlanmasnn ardndan srailin nemli kanallarndan olan Kanal 2 Ana haber blteninde diziye byk yer ayrp Trkiyeye tepki gstermitir. Habere gre dizi en st dzeyde provokasyon olup, Suriye ve dier karanlk lkelerde yaplan srail kart yaynlara benziyor denilmitir.105 srailden gelen tepkiler resmi bir biimde de Trkiyeye iletilmi, Dileri Bakan Avigdor Lieberman yapt aklamada, Bu ciddi bir provokasyondur ve ayrca devlet desteiyle yaplmtr. Gerekle ilgisi olmayan ve srailli askerleri barbar katiller olarak gsteren bir dizinin dman devletlerce bile yaynlanmas yakk almaz. sraille diplomatik ilikileri olan Trkiyede yaynlanmas ise manidar ve zcdr diyerek tepkisini gstermitir.106 Dizinin srailde yaratt travmann ardndan Tel Avivdeki Trkiye Bykelilii Geici Maslahatgzar Ceylan zen Dileri Bakanlna arld. srail Dileri Bakanlnn Bat Avrupadan sorumlu Mstear Yardmcs Naor Gilon, Kudste, zene srailin diziden duyduu znt ve rahatszl iletti. Dizide yer alan unsurlarn kabul edilemez olduunu belirten Gilon, iki lke arasnda son gnlerde yaanan gerilimin bir an nce giderilmesine ynelik beklentilerini dile getirmitir.107 Dizinin siyasi danman olan Hakan Albayrak yapt aklamada srail tm yaptklarna ramen eletirilere tahamml edemiyor.
136
Medyada, lkenin dizi sonrasnda bir travma yaad syleniyor. Eer srail Ordusunun gerek yzn grmelerini saladysa keke daha nce yapsaydk. ocuklar ve kadnlar ldrmediklerini syleyebilirler mi? Bunlar yaanm olaylar. Nasl ki Nazilerin Yahudiler zerinde yapt soykrm filmlere konu oluyorsa biz de sraili konu alan projeler yapabiliriz diyerek srailin verdii tepkilere cevap vermitir. te yandan dizinin yapmcs Seluk obanolu Bir srailli yetkili biz ocuklar ldrmedik, katliam yapmadk derse diziyi yayndan kaldrr hatta zr dileriz aklamasnda bulunarak projesini savunmutur.108 Ayrlk dizisi ile gn yzne kan krizi iki lke arasnda daha nce kan krizlerden farkl klan nokta, daha ncekilerin aksine Ayrlk dizisi krizinin lkeler aras ilikilerde yaratt hasarn tesinde, i kamuoylarnda ve toplumlar aras dzeyde de ykc bir etkiye neden olduu gerekliidir.109 srail ile Trkiye arasndaki ilikilerin iyilemesi veya ktlemesi genellikle Filistin meselesi ile balantl olaylar erevesinde gereklemitir. Ayrlk dizisi de bu olgunun ne kadar yerinde olduunu teyit etmitir denilebilir. srailde Seimler ve Trkiye ile likilere Etkileri 2009 yl srailde erken seim yl olmutur. 10 ubat 2009da son 10 ylda gerekleen drdnc parlamento seimleri iin srailli semenler sandk bana gitmilerdi. Son Meclis seiminin 28 Mart 2006da yapld srailde Hizbullah ile yaplan savataki baarszlk hkmeti byk lde sarsm, ardndan Babakan Olmertin yolsuzlukla sulanmas Kadima Partisi liderliindeki koalisyon hkmetinin yrtlmesini imknsz hale getirmitir. Kadimann parti kongresinde Tzipi Livni parti liderliine getirilmi, ancak Livni yeni bir hkmet kuramam ve parlamento 2008 ylnn Ekim aynda erken seim karar almtr.110 Seim ar sac Likud partisi ile merkez sadaki Kadima partisinin ekimesine sahne olmu, Dileri Bakan Tzipi Livninin liderliini yapt Kadima Partisi 28 sandalye alarak seimden galip ayrlmtr. Liderliini Benjamin Netanyahunun yapt Likud partisi ise 27 sandalye kazanarak ikinci olmutur. lk iki parti arasnda-
137
ki sandalye fark bu kadar az olduu bir durumda merakla beklenen gelime Devlet Bakan imon Perezin hangi lideri hkmeti kurmakla grevlendireceiydi. Perez, bir taraftan Kadima partisi lideri Livniye bu grevi verip merkez sa nderliinde bir hkmetin kurulmasnn nn aarak Filistinle bar grmelerinin devam etmesini salayabilecekken, dier taraftan ar sac Likud partisi lideri Netanyahuya bu grevi verip sadece Filistinle olan grmelerin sekteye uramasna deil, Amerikada greve yeni gelen Obama ynetimi ile ilikilerin gerginleebilecei bir siyasi dneme girilmesine neden olabilecekti.111 Parti liderleri ile tek tek gren Perez 20 ubatta hkmeti kurmak zere Likud Partisi lideri Benjamin Netanyahuya 6 haftalk sre verdiini aklad. Bu kararla Tzipi Livninin Kadima partisi her ne kadar seimlerden galip ktysa da, hkmeti kurmakla grevlendirilmedi. Ancak ikinci olan Netanyahu yapt aklamalarda Livni ile almak istediini ifade etmi, Livni ise bunu kabul etmemiti.112 te yandan seimlerde nc olan daha ar sac Yisrael Beiteinu (srail Evimiz) Partisinin lideri Avigdor Lieberman Benjamin Netanyahuya iktidar orta olma teklifi yapmt.113 Parti liderleri ile bir bir gren Netenyahu sac bir hkmetten ziyade ulusal birlik ad altnda merkeze daha yakn bir hkmet kurmak istiyordu. Ancak aradan geen 6 haftann sonunda hkmet kurma grmeleri sonulanmam ve Cumhurbakan Peres, Netanyahuya 14 gnlk bir ek sre vermitir.114 Grmeler Mart ay sonuna doru sonlanm ve Benjamin Netanyahu 1 Nisan 2009da srail Parlamentosu Knessette yaplan gven oylamasnda 45 hayr oyuna karlk 69 evet oyu alarak srailin yeni Babakan olarak yemin ederek greve balamtr.115 Kurulan koalisyon hkmeti ounluu ar sac 5 partiden olumutur. Likud lideri Benjamin Netanyahunun Babakanlnda kurulan yeni hkmette, srail Evimiz Partisi Bakan Avigdor Lieberman Dileri Bakan, i Partisi lideri Ehud Barak Savunma Bakan, ultra-muhafazakr as Partisi lideri Eliyahu Yishai ileri Bakan ve Yahudi Evi Partisi bakan Daniel Herschkowitz Bilim Bakan olmutur.116
138
srailde sa ve milliyeti elerin daha arlkta olduu bir hkmetin kurulmas Trkiye ile ilikiler balamnda olumlu bir gelime olarak grlmemitir. Zaten gergin olan ilikiler zellikle Dileri Bakan Liebermann ve dier ar sac hkmet ortaklarnn aklamalar ile yl ierisinde daha da ktye gitmitir. srail sa bir taraftan Trkiyeden daha iyi bir ortak bulamayacann farkndadr, ancak Filistin konusunda gsterdii hassasiyetle Trkiye, srail sann tepkisini de ekmektedir. Bu gerginliin en belirgin gstergelerinden bir tanesi iki lke hkmetleri arasndaki st dzey resmi ziyaretlerin 2009 yl boyunca yok denecek kadar az olmasyd. Bakanlar dzeyindeki tek grme, srail Sanayi, Ticaret ve alma Bakan Benjamin Ben Eliezerin beraberinde bir i adam heyetiyle 22 Kasmda Trkiyeye gelmesi olmutur. Ben Eliezer, Ankara temaslar erevesinde Cumhurbakan Abdullah Gl tarafndan da kabul edilmitir.117 Ekonomik likiler Trkiye ve srail arasnda 14 Mart 1996 tarihinde imzalanan Serbest Ticaret Blgesi Anlamasnn Mays 1997de yrrle girmesiyle ve yaklak 200 rne uygulanan gmrk vergilerinin kaldrlmasyla iki lke arasndaki ticaret hacmi artan bir trende girmiti. Bunu takiben Ticari, Ekonomik, Sna, Teknik ve Bilimsel birlii Anlamas, ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamas, Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamas, Gmrk darelerinin Karlkl Yardmlamasna likin Anlama, Trkiye-srail Karma Ekonomik Komisyon Dnem Mutabakat Zabtlar imzalanmtr.118 Bu anlamalar sayesinde 90l yllarn ortalarndan itibaren Trkiye ile srail birbirleri iin nemli ticaret ortaklar olmulardr. Trkiye ile srail arasndaki ticaret hacmi AK Partinin iktidara geldii 2002 ylnda 1 milyar 325 bin dolar iken, 2009 yl sonunda bu rakam 2 milyar 598 milyon dolara ulat.119 Bir baka deyile iki lke arasndaki ticaret hacmi son 8 ylda %96 artarak neredeyse iki katna kmtr. Ayrca Trk mteahhitleri srailde nemli lde yatrmlar gerekletirmektedir.120
139
Trkiye, 2009 ylnn tm gz nne alndnda sraile 1.528 milyon dolarlk ihracat gerekletirirken, 1.070 milyon dolarlk da ithalat yapmtr. Trkiyenin sraile yapt ihracatn 2008 ylnda 1.925 milyon dolar ve 2007 ylnda da 1.658 milyon dolar olduunu gz nnde bulundurduumuzda ihracatta nemli bir d gzlenmektedir. te yandan Trkiyenin srailden gerekletirdii ithalatn 2008 ylnda 1.441 milyon dolar ve bir nceki yl olan 2007de de 1.081 milyon dolar olduunu dikkate aldmzda da ithalatta da nemli bir dn olduunu gzlemleyebiliriz.121 Ayrca srail ile yaplan ticaret Trkiyenin toplam d ticaretinin sadece %1ini olutururken, Trkiye srailin d ticaret gerekletirdii lkeler arasnda ilk 10da bulunmaktadr.122 Sonu olarak alt izilmesi gereken nokta, srail-Trkiye ticari verileri gz nne alndnda, Trkiye srailin d ticaretinde daha nemli bir konuma sahiptir. Bu adan bakldnda ilikilerdeki olas bir gerileme Trkiyeden ok srail iin sorun tekil edecektir. Krizlerle sarslan srail-Trkiye ilikilerinde belirgin bir dier gsterge de turizm sektrnde meydana gelen nemli deiim olmutur. srailli turistler iin Trkiyedeki en gzde turistik merkezlerden biri olan Antalyaya 2009da giri yapan srailli turist says bir nceki yla gre yzde 45 azalmtr. 2008 ylnda Antalyaya 329.646 srailli turist gelirken, 2009da bu rakam 181.789a dmtr.123 Sonu olarak 2009 yl iki lke ilikileri anlamnda olumsuzluklarn pepee geldii, varolan yapsal sorunlara bir de konjonktrel problemlerin eklendii -Gazzede gerekletirilen Dkme Kurun operasyonu, srailde sac bir hkmetin iktidara gelmesi- bir dnem olmutur. Daha nceleri srail ile Trkiye arasndaki ilikiler daha ziyade iki lke arasnda dorudan cereyan eden olaylarla balantl olmayan gelimeler erevesinde ekillenirken 2009 yl gsterdi ki, srail ve Trkiye arasndaki iliki artk sadece Filistin sorunuyla veya srailin ranla olan ilikileri balamnda deerlendirilmenin tesinde bir noktaya ulamtr. srail ynetiminin, blgedeki baskc politikalar karsnda uzun yllar boyunca gereken tepkiyi gstermeyen ve sorunlardan uzak kalmaya alan Trk hkmetlerinden ziyade, artk her trl baskc ve iddet yanls politikaya kar tepkisini gsteren bir Trk hkmetiyle kar karya olduu-
140
nun farkna varmas gerekmektedir. Aksi takdirde ilikiler zamanla daha da ktleecek ve bu durum Trkiyeden daha ok srailin zararna olacaktr. Suriyeyle likiler Her ne kadar iki lke arasndaki iliki son derece olumlu bir dzeye doru ilerliyorsa da Suriye ve Trkiye uzun yllar birbirlerine temkinli yaklamlardr. Souk Sava dneminde Suriyenin Sovyetler Birliine yakn olmas bir kenara, 1970ler ve 1980lerde ortaya kan iki unsur Ankara ve am arasnda mesafenin giderek artmasna neden olmutur. Bunlardan ilki Suriyenin, Trkiyenin Frat Nehri zerindeki baraj ve sulama projelerinin gereklemesi sonucunda Fratn sularnn nemli lde azalaca ve kirlenecei endiesine kaplmasyd. kinci unsur ise Suriyenin bu endiesini gidermek zere kulland bir koz olan terr rgt PKKy destekleyici politikalar izlemesiydi.124 1990lara kadar bu iki ekime erevesinde ekillenen ilikiler Trkiyenin Suriyeye ynelik eletiri tonunu ykseltmesiyle ciddi bir gerginlie dnmtr. ki lke arasnda savaa ramak kald mehur aklama dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Atilla Atein Reyhanlda yapt konumada gelmitir. Suriyenin kendi topraklarndan kaynaklanan ve Trkiyenin gvenlik ve istikrarn tehdit eden terrist faaliyetleri desteklemesine bir son vermesini isteyen Ate, aksi halde Trkiyenin Suriyedeki PKK unsurlarn vuracan, Suriyenin bunu engellemeye kalkmas halinde ise sava ilan edileceini sylemitir.125 Bu konumann ardndan dnemin Babakan Mesut Ylmaz 3 Ekim 1998de bir aklama yaparak Suriye konusunda son noktay koyduk. Asker harekete gemek iin haber bekliyor ifadeleriyle iki lkenin bir savan eiinde olduunu gstermitir.126 Msr ve rann arabuluculuu sonucu 19-20 Ekim tarihleri arasnda Adanada am ve Ankara temsilcileri bir araya gelmi ve yaplan grmeler sonunda am ynetimi 20 Ekim 1998de artlarn daha ziyade Trkiyenin belirledii Adana Protokoln imzalamtr.127 Anlamann ardndan Suriye PKK ile olan ilikisini giderek kesmitir. Bu gelime Trkiyeyi memnun etmi ve oluan olumlu at-
141
mosferde iki lke su sorunundaki keskin pozisyonlarndan tavizler vererek birbirlerine yaklamlardr. zellikle Hataydan kaynaklanan snr problemleri de zaman ierisinde zlme noktasna gelmi ve iki lke sorunlarn diyalog yoluyla zer hale gelmitir. Dnemin Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin 2000 ylnda Hafz Esadn cenazesine katlmas am ynetimi tarafndan memnuniyetle karlanm ve ilikiler bu noktadan sonra hzla ilerlemitir. 2002de AK Partinin iktidara gelmesinin ardndan Babakan Erdoan ve Suriye Devlet Bakan Bear Esad iki lke arasndaki ilikinin gelimesine byk katkda bulunmu ve artk iki lke vatandalarnn vizesiz olarak birbirlerini ziyaret edebildii bir noktaya gelinmitir. st Dzey Temaslar erevesinde likiler Trkiye 2009a girerken srailin Gazze saldrsn birok Mslman Ortadou lkesi gibi tepkiyle karlad. srailin operasyonu sonlandrmas iin ilk gnden itibaren youn abalar harcayan Ankara bu erevede Ortadou devletleri ile grmeler gerekletirerek taraflarn dncelerini aldktan sonra harekete geme karar ald. Babakan Erdoan srailin operasyonu balatt 27 Aralk takiben bir Ortadou turu balatt. Bu erevede ilk olarak Suriye ve Lbnanda grmelerde bulunmak zere 31 Aralkta blgeye gnbirlik bir ziyaret gerekletirdi. Suriye Devlet Bakan Bear Esad ile yapt grmeden sonra Erdoan blge lkeleri olarak sraile kar ortak tavr almalar gerektiinin altn izerken, Esad da Erdoana desteini Duygularmz paylatmz gibi politikalarmz da paylamalyz. Blgenin sorunlarna ilikin Trkiye her konuda aktif hareket sergilemektedir. Blge zerinde Trkiye tekrar ok olumlu bir tavr ald. Bu anlamda Trkiyenin ilk tavr almas bu deildir. 2003te Irak konusunda da Trkiye tavrn koymutur. Bugn de Gazze konusunda byle bir tavr taknmtr cmleleriyle gstermitir.128 Bu ziyaretin ardndan Suriye Dileri Bakan Velid Muallim 5 Ocakta Ankaraya bir ziyaret gerekletirmi ve Babakan Erdoan ve dnemin Dileri Bakan Ali Babacan ile grmtr. ki dileri bakan yaptklar grmenin ardndan dzenledikleri ortak basn aklamasnda srailin Gazzedeki operasyonu konusundaki ra-
142
hatszlklarn belirtmiler ve tm dnyann sraile bir dur demesi gerektiinin altn izmilerdir.129 srailin Gazze operasyonunun Trkiyenin srail ve Suriye arasnda grmeler iin arabuluculuk yapt dneme denk gelmesi am ve Ankara iin ayrca rahatszlk konusu olmutur. srailin operasyonunun nc haftasna girdii gnlerde Babakanlk Badanman Ahmet Davutolu ama bir ziyaret gerekletirmitir. Davutolu amda bir taraftan Suriye Dileri Bakan Velid Muallim ile grrken, dier taraftan Hamas yetkilileri ile temaslarda bulunmutur. Bir nceki gn Msrda grmelerde bulunan Ahmet Davutolu srail ile Hamas arasnda barn salanabilmesi iin tm taraflarla grerek ortak bir akl etrafnda bulumay hedefliyordu.130 Ayrca kalc bir bara ulalabilmesi iin tm taraflar ayn masa etrafnda toplayabilecek olan tek aktrn Trkiye olduu bilinmekteydi. 15 Temmuz 2009da Suriye Petrol ve Mineral Kaynaklar Bakan Sfyan el-Allao Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldzn davetlisi olarak Ankaraya geldi. kili grmenin ardndan aklamada bulunan Yldz, Suriye ile Nabucco Projesine doalgaz tedariki, elektrik ticareti ve Trkiyeden Suriyeye su verilmesine ilikin konular ele aldklarn syledi. Yldz, ksa vadede Suriyenin Trkiyeden doalgaz ithalatn da masaya yatrdklarn, uzun vadede ise Trkiyenin Suriyeden doalgaz satn almas projelerini grtklerini belirtti. Suriyeli Bakan da, u anda kendi ihtiyacmz karlayacak retimi yapamyoruz. Trkiyeden de gaz almay planlyoruz. Ama lkemizde gaz potansiyeli var. Nabucco projesine gaz tedarikinde ana lkelerden biri olabiliriz demitir. 131 En st dzeyde bir baka ziyaret Temmuz aynda gereklemitir. Suriye Devlet Bakan Bear Esad ile Halepteki Bakanlk Saraynda gren Erdoan daha sonra Halep niversitesinde gerekleen trende kendisine verilen fahri doktora unvann kabul etmitir. Tren srasnda yapt konumada Erdoan iki lke arasndaki ilikilerin gelimesinden duyduu memnuniyete vurgu yaparak Sevgili kardeim Esad ile bu kardelik iklimini gelitirmek iin byk gayret sarf ettik. Bu iki lke birbirinden ayr dmt. Ama son 7 yl iinde bu
143
ayrl gidermek suretiyle artk bu kardelik iklimini teneffs eder hale geldik. Aramzdaki yapay meseleleri bir kenara koyduk. Farkllklar, ayrlklar, anlaamadmz meseleleri deil, onlardan kat kat fazla olan ortak noktalar ortaya kardk ve dnyaya rnek olabilecek bir yaknlamay, dostluu birlikte tesis ettik, tesis etmeye ve daha da gelitirmeye gayret ediyoruz diye konumutur.132 Ankarann inisiyatifi ile gerekleen bir dier arabuluculuk faaliyeti Irak ile Suriye arasnda patlak veren krizin zm iin gereklemitir. Bu erevede 31 Austosta ama giden Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Suriyeli meslekta Velid Muallim ve Devlet Bakan Bear Esad ile yapt grmelerin ardndan basn mensuplarnn sorularn yantlarken, Suriye ve Irak arasndaki sorunun zlmesi konusunda ok iyimser olduklarn syledi: Suriye ve Irak bizim komularmzdr ve bu sorun aile iinde bir sorundur. Bu sorunun diyalogla zleceini dnyoruz. Sorunun zleceine ilikin ok iyimseriz.133 Suriye tarafndan bir baka ziyaret de Devlet Bakan Bear Esad tarafndan geldi. Erdoann davetlisi olarak 15 Eyllde stanbula bir ziyaret gerekletiren Esad, ilk nce Babakanla Dolmabahedeki alma ofisinde grm, daha sonra onuruna verilen iftar yemeine katlmtr. ki lke ilikileri anlamnda tarihi neme sahip bu ziyarette grmeler Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin kurulmasn ngren anlamann imzalanmas ve iki lke arasnda vize uygulamasn kaldrma kararyla sonuland.134 2009un sonlarna doru iki lke arasndaki bir st dzey grme de Erdoan ve ilerinde 200 akn iadamnn da bulunduu geni bir ekibin ama ziyaretiyle gereklemitir. Bu ziyaret TrkiyeSuriye Konseyi Toplants erevesinde yaplm ve grmeler sonunda 50nin zerinde ticareti kolaylatrc ve artrc nlemlerin bulunduu anlama imzalanmtr. Yapt konumada, iki lke arasnda gelien ticaret ilikisinden sadece am ve Ankarann deil, dier blge lkelerinin de krl kacann altn izen Erdoan, Trkiye ile Suriye arasndaki ticaret hacminin katlanarak artmas bir eksen kaymas mdr? Yoksa normalleme midir? D politikalarmzda dayanma iinde yardmlama iinde olmak birbirimizi destek-
144
lemek eksen kaymas mdr? Yoksa normalleme midir? Tabii ki normallemedir? te bu baarld. Tm dnya bunu byle grmek durumundadr. Biz d politikamz birilerinin verecei talimata gre belirleyemeyiz, biz d politikamz kendimiz belirleyeceiz. Bunu byle halletmek durumundayz diyerek bir taraftan AK Partinin Ortadoudaki aktif d politikasn eletirenlere cevap vermi, dier taraftan ABDye bir mesaj gndererek Trkiyenin artk daha bamsz bir d politika ajandasna sahip olacan ima etmitir.135 Bu ziyaretlerin hepsi gz nne alndnda Trk d politika yrtclerinin 2009 yl boyunca en youn iliki ierisinde olduklar lkelerin banda Suriyenin geldiini grmekteyiz. Bu grmeler bir anlamda yeniden yaplandrlan bir Ortadou iin temel atma/ oluturma niteliindedir. Bu temel zerinde ekillenecek bir Ortadou Ahmet Davutolunun terimiyle bar havzas olmaldr. Trkiye ve Suriye politikalarn entegre etmekten te, halklarn da birbirleriyle kaynamas iin birtakm mekanizmalar harekete geirmekte ve bu sayede iki lke arasnda yklmas g bir birliktelik oluturulmaya allmaktadr. Uzun vadede bu birlikteliin Haasyan136 anlamda bir spill-over (tama) etkisi yaparak Lbnan, rdn, Irak ve ran gibi dier blge lkelerine de yaylmas amalanmakta ve blgenin ekonomik kalknmasnn kltrel entegrasyonu da ierecek biimde gereklemesi hedeflenmektedir. Vize(sizlik) Siyaseti Mevcut vize uygulamasnn kaldrlmas siyaseti genellikle Avrupa Birlii benzeri blgesel entegrasyon rneklerinde grlmektedir. Ancak AB gibi blgesel bir rgtte bu tr bir vize kaldrma/yumuatma uygulamas, iki devlet arasnda mevcut vize uygulamasnn kaldrlmasndan daha kolay gereklemektedir. Nitekim genellikle lkeler vize uygulamalarn balattktan sonra bundan geri adm atmamaktadrlar. Ancak Trkiye son yllarda evresinde ilikilerini belli seviyeye ulatrd lkelerle vize kaldrma uygulamasna giderek bu yeni uygulamay bir d politika arac olarak kullanma koymaktadr. Trkiyenin vize kaldrma politikas uzun vadede entegrasyonist bir amac barndrsa da, sadece bununla snrl olarak kabul
145
edilmemelidir. Nitekim Trkiye vize kaldrd lkelerle bir taraftan ekonomik aktivitelerini artrmay hedeflerken, dier taraftan halklar arasnda mevcut ayrl kaldrmay insanlarn birebir etkileimi ile mmkn klmaya almaktadr. Terrist gruplara destek, insan kaakl, sulularn daha rahat hareket edebilmeleri gibi riskleri barndran bu yntem d politikada imdiye kadar pek de denenmi bir yntem deildir. Dolaysyla Trkiyenin bu siyasetinin baars henz gzle grlr bir sonuca ulamamtr. Ancak veriler gstermektedir ki, Trkiyenin vize uygulamasn kaldrd lkeler ile hem ticareti hem de insan hareketlilii hzla artmaktadr. Sadece son bir ylda Trkiyenin karlkl olarak vizeleri kaldrd lke says 10u bulmaktadr. Bu lkeler arasnda Suriyenin dnda Lbnan137, rdn138, Libya139 ve Katar140 bulunmaktadr. Ayrca ksa vadede Ukrayna, Msr ve Suudi Arabistan ile de vizelerin kaldrlmas planlanmaktadr.141 Trkiye ve Suriyenin yaknlamasnda iki lkenin de karna olan durumlar vardr. Mesela Suriye iin NATO yesi ve ABye yelik srecinde hzla ilerleyen bir Trkiye ile dostane ilikiler kurmak, amn uluslararas arenadaki negatif imajn dzeltmeye yardmc olacaktr. Ayrca Trkiye gibi ekonomik anlamda tam bir srama iindeki bir lke Suriye ekonomisine de pozitif etkilerde bulunacaktr. te yandan Trkiye iin de Suriye ile iyi ilikiler gelitirmek Ankarann Ortadoudaki arl bakmndan byk neme sahiptir.142 Burada zerinde durulmas gereken durum Trkiyenin vizeleri kaldrmasndan ziyade bunu neden yaptdr. Bu anlamda sylenebilecek en gzel argman Trkiyenin vize kaldrma siyasetini bir d politika arac haline getirdii ve bunu uygulamaya koymasnn nedeninin d politikadaki aktivizme hz kazandrmak olduudur. Aslnda bu politika Trkiye iin ok da yeni saylmaz. Sovyetler Birlii dneminde bu blgedeki devletlerle vize uygulamas olan ancak Souk Savan bitimiyle birok lke ile vize uygulamasn liberalletiren Trkiye bunun faydasn bu blgedeki Azerbaycan, Grcistan, ran, Kazakistan gibi birok lkeyle yaanan turizm ve ticaretin artyla tecrbe etmiti. Bu sayede Trkiye bu lkeler zerindeki etkinliini artrrken, ekonomik anlamda bir karlkl-bamlln da olumasnn nn amtr. Bilindii gibi Trk d politika yapc-
146
lar ekonomik ilikilerdeki gelimenin ve karlkl bamlln, lkeler arasndaki sorunlarn zmnde nemli bir faktr olduunu dnmektedirler.143 Trkiye-Suriye Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi Bear Esadn 15-16 Eyll tarihlerindeki Trkiye ziyaretinde kurulmas kararlatrlan Trkiye-Suriye Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin bakanlar dzeyindeki ilk toplants Trkiyeden 10 Suriyeden de 15 Bakann katlmyla 13 Ekim tarihinde Halepte ve Gaziantepte gerekletirildi. Bu toplantnn amac taraflar arasndaki ibirlii alanlarnn tartlmas ve gerekirse ibirlii ngrlen alanlara dnk anlamalar, protokoller ve mutabakat zabtlarnn imzalanmasyd. Yani iki lkenin ekonomik ve kltrel anlamda tam entegrasyona doru giden yolda ok nemli bir adm atmasnn salanmas hedeflenmekteydi. Halep ve Gaziantepte dzenlenen toplantlarn ardndan taraflar arasnda yaklak 40 protokol, proje, mutabakat zapt ve anlama zerinde alma karar alnrken, bunlarn hayata geirilmesi iin ilgili bakanlklarn 10 gn iinde kendi eylem planlarn hazrlamalar ngrlmtr.144 lgili birimlerin hazrladklar eylem planlarn ayn zamanda muhataplaryla da paylamalar kararlatrlmtr. Ardndan da Aralk 2009da Babakan Erdoann am ziyaretinde dzenlenecek olan Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi 1. Konsey Toplantsnda eylem planlarndan uygulanabilir olanlarn hayata geirilmesine karar verilmitir.145 Zirvenin bir nemli gndemi de iki lke arasnda vizeleri kaldran anlamann imzalanmasyd. Grmelerin ardndan taraflar Kilis ncpnar Gmrk Kapsna geldiler ve Trkiye ile Suriye arasnda vize muafiyeti ieren anlama Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile Suriye Dileri Bakan Velid Muallim tarafndan imzalanmasnn ardndan ilk vizesiz geiler gerekletirildi.146 22-23 Aralk 2009 tarihlerinde amda dzenlenen toplant, bir anlamda 13 Ekimde taraflarn zerinde mutabk kald ibirlii alanlarnn somut anlamalara dntrlmesini salayacandan her iki taraf asndan da olduka nemli ve tarihi bir toplant olarak grlmekteydi. Toplantda, dileri bakanlklar arasnda ibirlii,
147
turizm, eitim, genlik ve spor, mteahhitlik, toplu konut, snr kaplarnn ortak kullanm, karlkl kltr merkezleri kurulmas, yerel ynetim, denizcilik, sivil havaclk, demiryollar, bilgi ve iletiim teknolojileri, tarm, su kaynaklarnn etkin kullanm, hayvan sal, Asi Nehri zerinde ortak baraj inas, yksek retim ve radyotelevizyon alanlarna ilikin 51 adet ibirlii anlamas ve mutabakat zapt imzaland. Suriyenin resmi haber aans SANAda konuyla ilgili verilen haberde Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin ilan, iki lke arasndaki ilikilerin tarihinde en nemli adm saylmasyla gelien ikili ilikileri talandrma nitelii tayor. phesiz iki lke arasndaki ilikilerin gelimesinde sahip olunan ortak kltr ve derin tarihi balarn byk bir katks oldu ifadesi kullanlmtr.147 Ekonomik likiler Suriyeyi Trkiye iin deerli klan faktrlerden biri, bu lkenin Trkiyenin Arap dnyasna girii iin bir kap nitelii grmesidir. Bunun farknda olan Babakan Erdoan Suriye bizim iin sadece 20 milyonluk bir pazar deil, 320 milyonluk Arap dnyasna alan kapdr demitir. Suriyede retilen mallar Msr, Irak, rdn, Kuveyt ve Libya gibi lkelerin de aralarnda bulunduu 12 lkeye gmrksz girebilmektedir. Bu yzden Trk yatrmclar Suriyede retim yaparak, rettikleri mallar gmrksz olarak bu lkelere satabilecektir. ki lke arasndaki ticaretin ve vizesiz seyahatin oluturduu gelime trendini gerek Suriyede gerekse Gneydou Anadolu Blgesinde aka grmek mmkndr. Mesela Gaziantep imdiden zellikle Arap dnyasna ynelik ihracatta yllk milyar dolar yakalam durumdadr.148 Trkiye ile Suriye arasnda son yllarda ticaret hacminde hzl bir art gzlemlenmektedir. Bunun bir gstergesi olarak 2002 ylnda iki lke arasndaki ticaret hacminin 724 milyon dolarken, 2009un sonuna gelindiinde bu rakamn 2 milyar dolar atn sylememiz yeterli olacaktr.149 Bu trend 2009 ylnda da srm, ayrca iki lke imzalanan anlamalarla birbirlerine yaptklar ticaretin nndeki gmrk, kaaklk gibi sorunlarn nne gemeyi hedeflemitir.
148
Trkiyenin Suriye le D Ticareti (Bin Dolar)

2002 hracat thalat 2003 2004 2005 2006 2007 2008 639.212 2009 327.845 266.771 410.754 394.782 551.627 609.417 797.765 1.115.013 1.425.015 506.247 413.349 357.656 272.179 187.249 376.959
Kaynak: TK verilerinden derlenmitir.
Tabloda da grld zere, AK Partinin iktidara geldii 2002den bu yana Trkiyeden Suriyeye olan ihracat srekli artmtr. Dnya Ekonomik Krizi nedeniyle Trkiyenin toplam ihracatnda ciddi bir dn yaand 2009 ylnda da bu ykseli devam etmi ve bir nceki yla gre yaklak %30luk bir art gereklemitir. Buna karlk Suriyeden gerekletirilen ithalat orannda nemli bir gerileme grlmektedir. Trkiye Suriye ekonomik ilikilerinde son sekiz yllk dnemde gerekleen iyileme ve bu iyilemenin getirdii ticaret artnn sonucunda gelinen noktann, yaklak 90 milyon nfusu barndran bu iki lke asndan yeterli dzeyde olmadnn da altn izmek gerekir. 2009 ylnda 1.752 milyon dolara ulaan ticaret hacminin byle byk bir nfus potansiyeline sahip iki komu lke asndan yetersiz olduunu, Avrupadaki benzer lekteki lkeler arasndaki ticaret hacminin 50 milyar dolardan az olmadn da eklemek gerekir. ki lke arasnda vizelerin kaldrlmas ticaretin olmas gereken seviyeye ykseltilmesi konusunda nemli katklar yapacaktr anlurfa, Gaziantep, Kilis, Hatay gibi ehirlerde artk insanlar Halepe gnbirlik alverie gitmekte, Suriyeden de ayn amala vatandalar Trkiyeye rahat bir ekilde gelebilmektedirler. Bu durum blgedeki sanayici ve iadamlar birlikleri tarafndan memnuniyetle karlanmtr. Gaziantep Esnaf ve Sanatkrlar Odalar Birlii Bakan mer Ksbeolu, vizenin kaldrlmasyla iki lke arasnda karlkl ticaret yapan esnafa byk kolaylk salandn syleyerek bu kararn ticaret hacmini artracan belirtmitir: Son dnemde Halep ve Gaziantep esnaf odalar birlikleri arasnda deiik alanlarda ibirlikleri yapmaya alyoruz. Vizenin kalkmas bu almalarmz hzlandracak. Bugne kadar vize ile uramak istemeyen esnaf, snr ticaretine ok ynelmiyordu. Ancak bundan sonraki srete her iki lke-
149
den de karlkl ticarette art olacak. Bu ticareti artracak ve ekonomiyi canlandracak.150 Sonu Trk d politikasnn son yllarda en iyi iliki ierisinde olduu lkelerin banda Suriye gelmektedir. Bu durum sadece Trkiyenin deil, Suriyenin de karlarna hizmet etmektedir. Nitekim uzun yllar Batnn sadk bir dostu olmu ve halen de Bat ile en iyi ilikileri olan Mslman lkelerden biri olan Trkiye ile iyi ilikiler kurmak Suriyenin uluslararas platformlardaki prestijini artracaktr. Babas Hafz Esadn tersine, Bear Esad Suriyeyi dnya ile daha entegre bir devlet haline getirmeye abalamakta ve bunun iin de Trkiye ile ilikilerini bir ara olarak kullanmaktadr. Yani deyim yerindeyse Trkiye-Suriye ilikilerinin iyi olmas tam bir win-win situation (iki tarafnda kazanl kt durumu) beraberinde getirmektedir. ki lke arasndaki iyi ilikiler gerekleen st dzey ziyaretlerin sklna da yansmaktadr. Bakan dzeyinde Trk yetkililerin 2009 ylnda en ok ziyaret gerekletirdikleri lkelerin banda Suriye gelmektedir. Bata Dileri Bakan Ahmet Davutolu olmak zere birok bakan Suriyedeki meslektalar ile grmler ve birok konuda ibirliini artrc nlemler almlardr. Grmelerin mahiyeti iki lke ilikileri ile snrl da deildir. Suriyenin Irakla yaad sorunda Trk Dileri yetkilileri taraflar arasnda arabuluculuk grevi grmlerdir. Ayrca Lbnan Babakan Saad Haririnin 20 Aralkta am ziyaret etmesinde yine Ankara nemli bir rol oynamtr.151 Suriye bu grmelerde Trkiyeye tam bir gven duymakta ve Trkiyenin arabuluculuunu kabul etmektedir. Bu da ilikilerin geldii dzeyi gsteren belirgin iaretlerden biridir. Uzun yllar birbirlerine mesafeli duran iki komu, artk snrlar aan bir birliktelie ulamlar ve bunu da srdrecekleri konusunda tm dnyaya mesaj vermektedirler.
150
Trkiyenin ran, Filistin/srail ve Suriye Politikas 2009 Kronoloji

3 Ocak 27 Aralk 2008de srail Hava Kuvvetlerinin Gazzedeki hedefleri vurmasyla balayan Dkme Kurun Operasyonunun ikinci safhas olan kara operasyonu srail Kara Kuvvetlerinin blgeye Kuzey ve Gneyden girmesiyle balamtr. Suriye Dileri Bakan Velid Muallim temaslarda bulunmak zere Ankaray ziyaret etmitir. Ahmet Davutolu ama giderek Devlet Bakan Bear Esad ve Dileri Bakan Velid Muallim ile grt. srail askerleri Gazzeden geride en az 1400 (siviller, kadn ve ocuk dahil) l brakarak ekilmitir. Suriye Devlet Bakan Bear Esad, Kuveytte yaplan Arap Birlii Zirvesinde yapt konumada srailin terrist devlet olarak ilan edilmesi arsn yapmtr. Lbnan tarafndan ama atanan ilk bykeli olan Miel Kurinin tayini Suriye ynetimi tarafndan onayland.
5 Ocak 12 Ocak 15 Ocak 19 Ocak
27 Ocak
27-28 Ocak rana resmi bir ziyarette bulunan d ticaretten sorumlu Devlet Bakan Krad Tzmen ran Ticaret Bakan Mesud Mir Kazmi ile grmesinde, Trkiyenin ranla karlkl ticaretin artrlmasna byk nem verdiini ve iki lke arasnda bir ekonomik ortak alan oluturmak istediini syledi. 29 Ocak svirenin Davos kasabasnda Dnya Ekonomik Forumundaki bir panelde Babakan Erdoan srail Cumhurbakan imon Perezle canl yaynda tartm, srailin Filistin politikalarn sert bir dille eletirmi ve toplanty terk etmitir. ran siyasi liderleri bu tutumundan dolay Erdoan tebrik ve teekkr mesajlar yaymland. srail Cumhurbakan Perez Erdoan arayarak yaananlardan dolay zntsn ifade etmitir. ABD, PJAK terrist bir rgt olarak ilan ederek ona kar birtakm yaptrmlara karar verdi. Trkiye bu karar olumlu karladn aklad. srailde parlamento seimleri yapld. Tzipi Livninin Kadima Partisi 28 sandalye kazanrken, Benjamin Netanyahunun Likud partisi ise 27 sandalye kazanabildi. Ancak Cumhurbakan imon Perez hkmeti kurma grevini Netanyahuya verdi.
30 Ocak 5 ubat
10 ubat
151
14 ubat
srail Kara Kuvvetleri Komutan Avi Mizrahi Trkiyeyi Ermenilere ve Krtlere ynelik katliamlarda bulunmakla sulad. Trkiye sert tepki gsterdi. srail Genelkurmay Bakan Gabi Ashkenazi lker Babuu arayarak Avi Mizrahinin szlerinden dolay zr diledi ve aklamalarn kiisel olduunu belirtti. Suriye Lbnana ilk bykelisini atad. Netanyahunun kurduu sac koalisyon hkmeti Knessette gvenoyu alarak greve balad. ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad, Suriye ziyareti kapsamnda Devlet Bakan Bear Esad ile bir araya geldi. randa yaplan Cumhurbakanl seimleri sonras yaanan karklklar zerine Trkiye, rann istikrarnn Trkiye ve blge iin nemine vurgu yaparak seim sonularn tandn aklad.
16 ubat
24 Mart 1 Nisan 5 Mays 12 Haziran
22 Temmuz Babakan Erdoan, Bear Esadn daveti zerine Suriyeye gitti. 19 Austos Suriye Devlet Bakan Bear Esad, rann bakenti Tahrandaki resmi ziyareti kapsamnda dini lider Ayetullah Ali Hamaney ile grt. Dileri Bakan Ahmet Davutolu Irak ile Suriye arasnda patlak veren krize zm bulmak amacyla Suriyeli meslekta Velid Muallim ile amda grt.
31 Austos
12-13 Eyll Dileri Bakan Ahmet Davutolu Tahranda Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad, Dileri Bakan Manuer Muttaki ve Nkleer Bamzakereci Said Celili ile ran nkleer sorununun zmne ilikin grmeler yapt. 15 Eyll 16 Eyll 12 Ekim Suriye Devlet Bakan Bear Esad Trkiyeye geldi. Trkiye ile Suriye arasnda vize uygulamasn kaldran anlama imzaland. Anadolu Kartal Askeri tatbikat srailin arlmamas zerine dier katlmc lkeler olan Amerika, talya ve Hollandann da katlmayacan bildirmesi zerine ulusal dzeyde gerekletirildi. Trkiye ile Suriye arasndaki Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin bakanlar dzeyindeki ilk toplants
13 Ekim
152
Trkiyeden 10, Suriyeden 15 bakann katlmyla Halep ve Gaziantepte gerekletirildi. TRTde yaynlanan Ayrlk-Filistin dizisindeki baz sahneler srail hkmetince sert bir dille eletirilmi ve iki lke arasnda yeni bir kriz dourmutur. 27-28 Ekim Babakan Erdoann ran ziyareti. Ziyaret srasnda ekonomik ibirlii ve ran nkleer sorunu grld. 7 Kasm UAEK Bakan Muhammed el-Baradey, rann dk oranda zenginletirmi olduu uranyumu Trkiyede depolamas ve bunun karlnda kendisine nkleer enerji santrali iin ihtiya duyduu miktarda yksek oranda zenginletirilmi uranyum verilmesi nerisinde bulundu. Amerikan Dileri Bakanl Szcs Ian Kelly UAEKnn sunduu ekliyle teklifi desteklediklerini ifade etti. rann Tebriz kentinde Cumhurbakan Ahmedinejad ile gren Dileri Bakan Ahmet Davutolu, 5+1 Grubunun ran nkleer sorunuyla ilgili topland gnn ncesinde rann kararn deitirmeye alt. UAEK ran knayarak lkesinde yeni kurduu ve varl yeni ortaya kan nkleer tesisteki faaliyetlerini askya almasn istedi. Trkiye ekimser oy kullanarak karara destek vermedi. Babakan Erdoan beraberindeki 200 akn brokrat ve iadamyla 50nin zerinde anlama imzalamak zere am ziyaret etti. Dileri Bakan Davutolu ran Dileri Bakan Manuer Muttaki ve ABD Bakan Barack Obamann Ulusal Gvenlik Danman General Jim Jones ile gerekletirdii telefon grmelerinde, UAEKnn nerileri erevesinde bar bir zme ulalabilmesi iin taraflar gerekli admlar atma konusunda harekete geirmeye almtr.
9 Kasm 19 Kasm
27 Kasm
23 Aralk
27 Aralk
Notlar 1 Bu makalenin bir ksm Ortadou Yll 2009 isimli kitapta da yaynlanmtr. 2 Terr rgt PJAKtan itiraf , Zaman, 11 Ocak 2009. 3 ABD PJAK terrist rgt ilan etti, Ntvmsnbc, 5 ubat 2009. 4 Genelkurmay: PJAKn terr listesine alnmas olumlu, Yeni afak, 6 ubat 2009; Trkiye Pejakn ABD terr listesine alnmasndan memnun, IRNA, 6 ubat 2009. 5 Terr rgtne l darbe, Hrriyet, 6 Mays 2009. 6 randan 20 bin askerle Kandil Dana operasyon, Milliyet, 3 Mays 2009. 7 Iraktan rana knama, Zaman, 5 Mays 2009.
153
8 9 10 11 12 13
14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41
42 43 44 45 46 47
Barzani ynetimi, Trkiye ve ran BMye ikayet edecek, Milliyet, 10 Ocak 2009. Irakl Krtlerin ddias, Hrriyet, 6 Ekim 2009. ran- Trkiye gvenlik heyeti Vanda biraya geldi, IRNA, 22 Nisan 2009. ran- Trkiye snr gvenlik toplants dzenlendi, IRNA, 17 Haziran 2009. Anthony H. Cordesman, The Iran Attack Plan, Wall Street Journal, 25 Eyll 2009. ABD Bakan Yardmcs Joe Bidenn Temmuz ay banda yapt rann nkleer tehdidinin ortadan kaldrlmas iin askeri mdahalenin gerekliliine inanmas halinde srailin yoluna kmayz eklindeki aklamasn buna rnek olarak verebiliriz. http://www. byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=542&Yil=2009&Ay=7 Davutolu, Celili ile grt, Zaman, 13 Eyll 2009. Erdoan: Bat rana olumlu yaklasn, Radikal, 28 Ekim 2009. Erdoandan rana: Komularnla dost ol, Yeni afak, 28 Ekim 2009. Robert Tait, Iran is our friend, says Turkish PM Recep Tayyip Erdogan, Guardian, 26 Ekim 2009. The Turkish Temptation, Wall Street Journal, 30 Ekim 2009. Erdogan verurteilt Sanktionen im Atomkonflikt mit Iran, Der Spiegel, 1 Kasm 2009. Erdogan verteidigt Iran Unfairer Westen, Sddeutsche Zeitung, 26 Ekim 2009. Iran hails Turkeys nuclear support, Al Jazeera English, 27 Ekim 2009. ranla nkleer zmde Trkiye srprizi, Hrriyet, 8 Kasm 2009. Washington: ran uranyumunun Trkiyeye gnderilmesini destekliyoruz, Zaman, 10 Kasm 2009. http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=546&Yil=2009&Ay=11 Zeynep Grcanl, Davutolundan youn telefon diplomasisi, Hrriyet, 13 Kasm 2009. Ahmedinejad: Trkiye samimi bir rol oynamaya alyor, Hrriyet, 17 Kasm 2009. Crowley: Trkiyenin ranla gl iliki kurmas faydal, Sabah, 16 Kasm 2009. ran uyard: zm iin zaman tkeniyor, Zaman, 16 Kasm 2009. Meir Javedanfar, Is Iran dropping Russia for Turkey?, Guardian, 17 Kasm 2009. ran, yurtdnda uranyum depolama nerisini reddetti, Zaman, 19 Kasm 2009. Davutolu: rann nkleeri menfaatlere uygun zlmeli, Milliyet, 21 Kasm 2009. Uranyuma depo Kkekmece, Hrriyet, 22 Kasm 2009. Tebrizde ikna turu, Yeni afak, 22 Kasm 2009. http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=546&Yil=2009&Ay=11 Trkiyeden rana st kapal jest, Hrriyet, 27 Kasm 2009. Davutolu, ran konusunda telefon grmeleri yapt, Zaman, 26 Kasm 2009. Trkiye, ran eletiren karar tasarsna ekimser oy verdi, Zaman, 28 Kasm 2009. ran, 10 yeni nkleer tesis ina edecek, Sabah, 29 Kasm 2009. http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=546&Yil=2009&Ay=11 randan BMnin nkleer teklifine yeil k, Hrriyet, 13 Kasm 2009. Bu erevede 5 Aralkta ran Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi Genel Sekreteri Nkleer Bamzakerecisi Said Celili ile Ankarada gren Babakan Erdoan, 7 Aralkta gittii ABDde gerek Bakan Obama ile yapt grmede ve gerekse bu lkedeki medya kurulularyla rportajlarnda ran konusunda Trkiyenin bilinen pozisyonunun altn izmi ve sorunun diplomatik yollarla zlmesi iin tm taraflar uzla ierisinde hareket etmeye armtr. Erdoan: ran-Trkiye ilikileri son 20 ylda ok daha ileri dzeye tanmtr, IRNA, 9 Aralk 2009. http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=547&Yil=2009&Ay=12 randan Trkiyeye vg, Hrriyet, 15 Aralk 2009. Obama: Trkiye, ran konusunda destek olacak, BBC Trke, 7 Aralk 2009; Crowley: Trkiyenin ranla gl iliki kurmas faydal, Sabah, 16 Kasm 2009. Tzmen: ran ve Trkiye aralarndaki ilikileri devam etmek amacndalar, IRNA, 29 Ocak 2009. Tzmen: ranla bir ekonomik ortak alan oluturmak istiyoruz, Milliyet, 27 Ocak 2009. Trkiye- ran i forumu Ankarada dzenlendi, IRNA, 28 Nisan 2009.
154
48 ranla ticareti ulusal parayla yapalm, Hrriyet, 28 Nisan 2009; Trkiye- ran i forumu Ankarada dzenlendi, IRNA, 28 Nisan 2009. 49 http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=539&Yil=2009&Ay=4 50 Trkiye- ran arasnda snr ticareti protokol imzaland, IRNA, 20 Temmuz 2009. 51 Trkiye-ran snrnda serbest sanayi blgesi, Fars Haber Ajans, 20 Ekim 2009; Nihat Ergn: ran Trkiye snrnda serbest sanayi blgesi kurmay amalyoruz, IRNA, 26 Eyll 2009; Erdal Salam, ranla snrda ortak sanayi blgesi gndemde, Hrriyet, 20 Ekim 2009. 52 ranla ticaret TL ve riyal ile yaplacak, Zaman, 28 Ekim 2009. 53 ran-Trkiye ticari ilikilerinde byk gelime, Fars Haber Ajans, 28 Ekim 2009. 54 Rahimi: ran ve Trkiye ticaret hacmi 30 milyar dolara kacak, IRNA, 28 Ekim 2009. 55 ki lkenin iradesi ciddi bir iradedir, Yeni afak, 28 Ekim 2009. 56 mzalar atld, ranla iki kap daha alyor, Zaman, 9 Aralk 2009; ran ve Trkiye snr illeri arasnda i birlii anlamas imzaland, IRNA, 9 Aralk 2009. 57 Gl: Konjonktr uyarsa Nabuccoya ran da girebilir, Milliyet, 9 Mays 2009. 58 Zeynep Grcanl, ABDden ran gazna yeil k yok, Hrriyet, 13 Temmuz 2009. 59 Yldrdan rana: Nabuccoa ho geldiniz, Hrriyet, 28 Eyll 2009. 60 Erdoan: Trkiye- ran arasnda ok ciddi anlamalara imza atlmtr, IRNA, 4 Kasm 2009. 61 ran doalgaz iin bir adm daha, Zaman, 28 Ekim 2009. 62 Bakan Yldz: randa yeni blgede doalgaz arayacaz, Zaman, 27 Ekim 2009. 63 srail saldrs Trkiyeyi rana yaklatrd, Milliyet, 23 Ocak 2009. 64 randan Hamas teekkr, Hrriyet, 21 Ocak 2009. 65 Ahmedinejaddan Erdoana teekkr, Yeni afak, 31 Ocak 2009. 66 randan Erdoan yorumu, Hrriyet, 30 Ocak 2009. 67 Nobel Bar dl Erdoana verilsin, Zaman, 1 ubat 2009; ran: Erdoana Nobel verilsin, Milliyet, 2 ubat 2009. 68 Babakan Erdoan Tahranda hemeri oldu, Radikal, 2 ubat 2009. 69 Erdoan, Ahmedinejad kutlad, Zaman, 14 Haziran 2009; Cumhurbakan Gl, Ahmedinejad kutlad, Zaman, 14 Haziran 2009. 70 Davutolu: Trkiye ile ran arasndaki kkl ilikilerin ayn ekilde srdrlmesi hepimizin dileidir, IRNA, 16 Haziran 2009. 71 http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=540&Yil=2009&Ay=6; Davutolu, BAE Dileri Bakan Nahayan ile grt, Zaman, 22 Haziran 2009. 72 Gl: rann istikrar, gvenlik ve huzuru Trkiye iin ok nemlidir, IRNA, 25 Haziran 2009. 73 Erdoandan randa scak mesajlar, Zaman, 28 Ekim 2009. 74 Ahmedinejaddan Erdoana srail vgs, Hrriyet, 27 Ekim 2009. 75 Rahimi: Trkiye, rann her zaman saygn, deerli ve nemli komusudur, Fars Haber Ajans, 29 Ekim 2009. 76 Seymour M. Hersh, A Strike in the Dark: What Did Israel Bomb in Syria?, The New Yorker, 11 ubat 2008. 77 Alon Liel, Israeli-Turkish Relations Under Strain, Israel Journal of Foreign Affairs, 4,1, (2010), s: 2326. 78 Anthony H. Cordesman, The Gaza War: A strategic Analysis, Centre for Strategic and International Studies, 2009, s. 30. http://csis.org/files/media/csis/pubs/090202_gaza_ war.pdf 79 PCHR, Weekly Report on Israeli Human Rights Violations in the Occupied Palestinian Territory, No. 51/2008 (2431 Aralk 2008), available at: http://www.pchrgaza.org/ files/W_report/English/2008/pdf/weekly%20report%2051.pdf 80 Bu listeler Gazzedeki Adalet Bakanlna bal srail Sava Sulularnn Soruturulmas ve Kayt Altna Alnmas Merkezi Komisyonu (TAWTHEQ - The Central Commission for Documentation and Pursuit of Israeli War Criminals) tarafndan ortaya karlm
155
81 82
83 84 85 86 87 88 89 90 91
92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108
ve Goldstone Raporunun hazrlayan misyona sunulmutur. http://www.tawtheeq.ps/en/ index.php Bu listeye u web adresinden ulalabilir: http://www.pchrgaza.org/files/PressR/English/2008/list.pdf PCHR, srail saldrs sonucunda kaytlara geen l says 1,417dir. Bu rakamn 926sn siviller, 255ini polis gleri ve 236sn Hamas yesi savalar tekil etmektedir.) Bu konudaki kaytlara 12 Mart 2009da yaynlanan rapordan ulalabilir: http://www.pchrgaza. org/files/PressR/English/2008/36-2009.html Richard Goldstone, s. 281-292. Roni Sofer, Olmert in Ankara, Seeks Direct Talks With Syria, Israel News Agency, 23 Aralk 2008, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3642775,00.html. Nichole Sobecki, Gaza Strains Vital Turkey-Israel Relations, Global Post, 20 Ocak 2009. Ron Synovitz, Turkish PM Shows New Foreign-Policy Assertiveness At Davos, Radio Free Europe, 30 Ocak 2009, http://www.rferl.org/... Erdogan: My Anger over Gaza Directed at Israeli Government, not Jews, Haaretz, 30 Ocak 2009. Emrullah Uslu, Yet Another Crisis in Turkey-Israel Relations, Jamestown Foundation, 30 Ocak 2009, http://www.jamestown.org/... Israeli President to Turkish PM Erdogan: I am Sorry, The Journal of Turkish Weekly, 30 Ocak 2009, USAK, http://www.turkishweekly.net/... iek: sraille likimizi Srdrmek stiyoruz, NTVMSNBC, 3 ubat 2009 http://arsiv. ntvmsnbc.com/news/474169.asp Lenore G. Martin ve Dimitris Keridis, The Future of Turkish Foreign Policy, MIT Press, 2004; Nick Danforth, How the West Lost Turkey, Foreign Policy, 25 Kasm 2009, http:// www.foreignpolicy.com/...; Steven A. Cook, Friends or Enemies: How Do You Say Frenemy in Turkish, Foreign Policy, 1 Haziran 2010; Ahmet Davutoglu, Turkeys Zero Problems Foreign Policy, Foreign Policy, 20 Mays 2010; Mary Beth Sheriden, Turkeys Foreign Policy Moves Raise Concern in West and at Home, Washington Post, 7 Haziran 2010; mer Tapnar, A New Era in Turkish Foreign Policy, Todays Zaman, 14 Haziran 2010. Turkey Irked by IDF Generals Remarks, Jarusalem Post, 14 ubat 2009. IDF: Officers Criticism of Turkey Does not Represent Official View, Haaretz, 14 ubat 2009. Israel Says Sorry for Top Officers Outburst, Hrriyet, http://www.hurriyet.com.tr/english/domestic/11051926.asp http://www.anadolukartali.tsk.tr/default.asp?loc=tr&p=tarihce Anadolu Kartal Eitimi Bu Dnem srailsiz, Sabah, 16 Haziran 2009. One Minuteun Ardndan Anadolu Kartal Gerilimi, Radikal, 12 Ekim 2009, Anadolu Kartal Tatbikat Aklamas, Dileri Bakanl, 12 Ekim 2009, http://www. roma.be.mfa.gov.tr/ShowAnnouncement.aspx?ID=1544 One Minuteun Ardndan Anadolu Kartal Gerilimi, Radikal, 12 Ekim 2009. Barbara Opall-Rome and Vago Muradian, Israel-Turkey Rift Derails Defense Trade, Defense News, 18 Ekim 2009, http://www.defensenews.com/story.php?i=4330345 te Kalem Kalem Gzden Geirilecek Ekonomik likiler, HABERTURK, 2 Haziran 2010 Barbara Opall-Rome and Vago Muradian, Israel-Turkey Rift Derails Defense Trade, Defense News, 18 Ekim 2009, http://www.defensenews.com/story.php?i=4330345 sraille Bu Sefer Dizi Krizi, Radikal, 15 Ekim 2009. sraille Ayrlk Krizi, Hrriyet, 16 Ekim 2009. srail Ayrlka Dayanamad, Ntvmsnbc, 15 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com/ id/25010489/ srailde Ayrlk Travmas, Milliyet, 16 Ekim 2009. Ayrlk Travmas, Akam, 16 Ekim 2009. Ayrlk Travmas, Akam, 16 Ekim 2009.
156
109 zlem Tr, Trkiye-srail likilerinde Kriz Davos ve Sonras, Orsam nceleme, Kasm 2009, Cilt: 1, Say:11, s.39. 110 Serhat Erkmen, sraildeki Seimin Sonular ve Trk-srail likilerine Etkileri, Ortadou Analiz, Mart 2009, Cilt 1, Say 3. 111 Final Israeli Election Results Bring Political Uncertainty, Voice of America, 13 ubat 2009, http://www1.voanews.com/english/news/a-13-2009-02-13-voa30-68672812.html 112 Netanyahu to Form Israel Cabinet, BBC, 20 ubat 2009. 113 Donald Macintyre, Netanyahu Asked to Form New Israeli Government, Intependent, 21 ubat 2010. 114 Peres Gives Netanyahu 14-day Extension to Form Government, Haaretz, 20 Mart 2009. 115 Netanyahu Sworn in as Israeli PM, BBC, 1 April 2009, http://news.bbc.co.uk/2/ hi/7973435.stm 116 Netanyahu Government / Whos who in the new cabinet, Haaretz, 1 Nisan 2009. 117 Selen akmak, Ortadou Gncesi: 20 Kasm20 Aralk 2010, Ortadou Analiz, Ocak 2010, Cilt 2-Say 13. 118 srail ile Ticari likilerin Boyutu, Sabah, 31 Mays 2010. 119 ki lke Arasndaki Ticaret 2.5 Milyar Dolar, Milliyet, 1 Haziran 2010. 120 Trkiyenin Ekonomisi Nasl Etkilenir?, Ntvmsnbc, 31 Mays 2010, http://www.ntvmsnbc.com/id/25101235/ 121 Trkiye-srail Arasnda thalat ve hracat, 1 Aralk 2009, http://www.patronturk.com/ turkiye-israil-arasinda-ithalat-ve-ihracat 122 Noyan Doan, srail ile Ekonomik likilerimizi Durdurursak Ne Kaybederiz, Referans Gazetesi, 2 Haziran 2010. 123 2009da Antalyaya Giden Ukraynal Turist Says Yzde 24 Azald , 3 Ocak 2010, http:// www.tuid.org.ua/... 124 Selahattin bas, Trkiye-Suriye likilerinin Tarihi, Trel Ylmaz ve Mehmet ahin (der.), Ortadou Siyasetinde Suriye, Ankara: Platin Yaynlar, 2004, s.55. 125 Suriyeye Sabrmz Kalmad, Hrriyet, 17 Eyll 1998. 126 Erturul zkk, Asker Emir Bekliyor, Hrriyet, 3 Ekim 1998. 127 te Tarihi Anlama, Hrriyet, 21 Ekim 1998. 128 Erdoan: Gazze Saldrs Bir An nce Sona Bitsin, Hrriyet, 31 Aralk 2008. 129 Muallim ve Babacandan Olaanst Arap Zirvesi ars, Milliyet, 5 Ocak 2009. 130 Erdoann Badanmas amda, Zaman, 12 Ocak 2009. 131 Songl Selvi, Gaz Zor Bulan Suriyeden Nabuccoya Destek!, Radikal, 15 Temmuz 2009. 132 Babakan Erdoana Suriyede Sevgi Seli, 22 Temmuz 2009, Haber 7, http://www.haber7. com/haber/20090722/Basbakan-Erdogana-Suriyede-sevgi-seli.php 133 Dileri Bakan Davutolu, Suriye Devlet Bakan Esad Tarafndan Kabul Edildi, Zaman, 31 Austos 2009. 134 Asm Gne ve Serkan Akko, Trkiye-Suriye Arasndaki Vize Kaldrld, Milliyet, 16 Eyll 2009. 135 Babakan Erdoan Suriyede, Sabah, 23 Aralk 2009. 136 Yeni levselciliin fikir babas olan Ernst Haas Avrupa Entegrasyonunu tanmlarken spill-over konseptini gelitirmitir. Buna gre bir alandaki entegrasyon ilevsel iliki ierisinde olduu dier alanlara da yaylarak birok alana taacaktr. Bu sayede ibirlii artacak ve entegrasyon derinlemesine bir ekilde gerekleecektir. Bknz: Haas, Ernst B, The Uniting of Europe, Stanford: Stanford Univ. Press, 1958. 137 Lbnan ile Trkiye Vizeyi Kaldrd, Haber7, 11 Ocak 2010, http://www.haber7.com/... 138 rdn ile vize kaldrld, Hrriyet, 1 Aralk 2009. 139 Trkiye Suriyeden Sonra Libya ile de Vizeyi Kaldrd, Euractiv, 24 Kasm 2009, www.euractiv.com.tr 140 Katara Vize Kalkt, Takvim, 19 Ekim 2009. 141 Trkiyenin Yeni Cesur Vize Diplomasisi, http://www.abhaber.com/ozelhaber. php?id=5583
157
142 Deniz Devrim and Eduard Soler, Turkeys Bold New Visa Diplomacy, Notes Internacionals, 12 March 2010, http://www.cidob.org/es/publicaciones/notes_internacionals_cidob/ n1_12/turkey_s_bold_new_visa_diplomacy 143 a.g.e. 144 Meeting in 2 Nations, Turks and Syrians Signals Better Ties, New York Times, 13 October 2009. 145 Aybike Karaku, El Kader El Mterek, Ettarih El Mterek, El Mstakbel El Mterek, Caspian Weekly, 9 March 2010. 146 Trkiye-Suriye Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi birinci Bakanlar Kurulu Toplants Yapld, Resmi Gazete, 13 Ekim 1009, http://www.resmi-gazete.org/gundem/ duyurular/icisleri-bakanligi/turkiye-suriye-yuksek-duzeyli-stratejik-isbirligi-konseyibirinc.html, 147 Veysel Ayhan, Trkiye-Suriye Stratejik birlii Konseyinin Birinci Babakanlar Dzeyi Toplants, Orsam, 23 Aralk 2009. 148 M. Vedat Grbz, Suriye, Trkiye ile Birlikte Deiiyor, Zaman, 29 Aralk 2009. 149 Selen Tonku, Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi Toplantsnn Ardndan Trkiye-Suriye likileri, Orsam, 25 Aralk 2009. 150 Serkan Canbaz, Gneydoulu Sanayiciler Trkiye-Suriye Ticaret Hacminin Artacana nanyor, Zaman, 20 Eyll 2009. 151 Selen akmak, Ortadou Gncesi: 20 Kasm20 Aralk 2010, Ortadou Analiz, Ocak 2010, Cilt 2-Say 13.
158
TRKYENN IRAK POLTKASI 2009

Mesut zcan*
Yrd.Do.Dr., stanbul Ticaret niversitesi Uluslararas likiler Blm.
Trkiyenin Irak politikas, Ortadou politikasnn en temel konularndan birini oluturur. Souk Sava dneminde nispeten sakin olan ilikiler, Krfez Sava srasnda ve sonrasnda snd ve bu scaklk gnmze kadar devam etti. Krfez Savann ardndan lkenin kuzeyinde oluan otorite boluu, Trkiyenin PKK ile mcadelesinde ciddi zorluklara neden olurken, Ankarann Iraka ynelik politikasnn da byk lde gvenlik endieleri etrafnda ekillenmesine neden oldu. Son birka yldr ise, bu lkeye kar izlenen siyasette ok farkl aralarn kullanlmaya baland dikkati ekmektedir. Artk sadece gvenlik endieleri balamnda askeri boyutun deil, ekonominin ve diplomasinin eitli aralarnn da etkili bir ekilde kullanld bir tutumun, Trkiyenin Irak politikasnn ekillenmesinde nemli rol oynadn grmekteyiz. Trkiyenin genelde Ortadouya ynelik d politikasnda zelde ise, Irak politikasnda dnm noktas oluturan tarihlerden birisi, 1999 ylnda PKK lideri calann yakalanmasnn ardndan terr kaynakl gvenlik endielerinin azalmasdr. Bu tarih sonrasnda Trkiyeye kar Irak kaynakl saldrlar azalm, 1990larda scak ortam etkisini kaybetmeye balamt. Bu dnem 2003 ylnda ABD nderliindeki koalisyon glerinin Irakta Saddam Hseyin ynetimine son vermek iin igal giriimini balatana kadar devam etmitir. Trkiyenin Krfez Sava sonrasndaki tecrbeleri nda ve igal iin gerekli meru zeminin olmad bir ortamda, igal sonras-
161
na ynelik planlardaki belirsizlikleri de dikkate alarak ABDden farkl bir tutum izlemesi, 2003 sonrasnda bu lkeye ynelik olarak yeni bir siyasetin retilmesinin zeminini oluturdu. 2003 ylnda Irakn igal edilmesinin ardndan PKK, Trkiye topraklarna olan saldrlarn yeniden artrd. Bu terristlerin bazlar kuzey Irakta konulanmakta ve bu blgeyi Trkiyeye kar bir s olarak kullanmaktayd. gal sonrasnda Irakta ortaya kan kaotik durum, PKK mensuplarnn bu artlardan yararlanmasna imkn verdi. Trkiye kamuoyu da, PKK ile olan mcadelede ABDnin ve kuzey Iraktaki Krt yetkililerin yeterince destek vermediini dnyordu. gali takip eden aylarda lkede dzen ve istikrarn salanamam olmas, Trkiye asndan eitli endielere neden olmaktayd. PKKnn saldrlarn artrmasnn yannda, Irakta i yapan Trk vatandalarnn karlatklar tehlikeler de Trkiyenin tutumunu etkiliyordu. Btn bunlardan daha nemli olan ise, Trkiyenin Irakn kuzeyinde bamsz bir Krt devleti kurulmas ihtimaline kar gelitirecei siyasetti. gal sonras ilk yllarda ilikilerde yaanan gergin hava zaman ierisinde dnt. Bu balamda, Trkiyenin Iraktaki tm aktrlerle temas kurma amacn tayan bir politika izlemesinin de etkisi oldu. nceki yllarda, kuzey Iraktaki Krt yetkililerle temas kurmaktan kanan Trkiye, zaman ierisinde kendi d politika amalarna ulamak iin Irakn yeni gerekliklerine uygun ekilde hareket etmeye balad. nceden daha ok askeri yntemlere bavurarak, kuzey Irak kaynakl terr sorununu amaya alan Trkiye, son yllarda Iraktaki Arap ve Krt yetkililer ile olan temaslarn artrarak ve onlar daha fazla ibirliine ikna ederek sorunu zmeye alt. Bu balamda 2007 sonrasnda bu tutum kendini daha fazla hissettirdi. PKKnn yeniden 1990lardaki bir ortamn olumas iin Irak snrndaki karakollara gerekletirdii saldrlarn ardndan, Trkiye sadece askeri nlemler alarak deil, ayn zamanda hem ABD hem de Irak yetkilileri ile temas kurarak, ibirlii taleplerini iletti. Bu konuda Trkiyenin askeri mdahalelerinin Irakn krlgan yapsna zarar vereceinin farknda olan dier aktrler de, Trkiyenin talep ettii nlemleri alma konusunda daha istekli davrandklarndan son yllarda Trkiyenin Irak politikasnda eitli olumlu faktrlerin devreye gir-
162
dii bir dnem yaanmaya balad. ABDnin 2011de askerlerini ekecek olmas, bundan sonrasna ynelik olarak gerek Iraktaki farkl aktrlerin Trkiyenin dmanln kazanmama dncesi, gerekse Washingtonun Iraktaki istikrara zarar verecek gelimeleri engelleme abas Trkiyenin sadece askeri aralar kullanmama siyasetine katk yapt. 2009 yl Trkiyenin Irak siyasetinde, iki lke arasnda yaknlama ynnde nemli admlarn atld bir yl oldu. Gvenlik konularnn iki lke ilikilerindeki etkisinin, hala nemli bir faktr olmakla beraber, nispeten azald; ekonominin, ticaretin ve dier boyutlarn nem kazanmaya balad bir yl yaand. Siyasi anlamda iki lkenin birbirlerine daha da yaknlatklar bir yl oldu 2009. Karlkl olarak gerekleen siyasi st dzey ziyaretlerle beraber, kurulan Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi erevesinde iki lkenin imzalad eitli anlamalar ile komular arasndaki ilikilerin kalc bir zemine oturmas ve farkl boyutlaryla gelimesi iin admlar atld. Siyasi ve ekonomik alanda elde edilen ilerlemelerin yannda gvenlik konularnda da ibirlii abalar nceki yllara oranla ok daha olumlu sonular verdi. Irak ierisindeki gvenlik durumunun giderek daha iyilemesinin bir yansmas olarak, Badat ynetimi de lkenin geleceini ilgilendiren eitli konularda daha uzun vadeli planlar yapabilmeye balad. Yerel seimlerin gerekletirildii bu yl Irak siyasetinde nemli gelimeleri beraberinde getirirken, Trkiye de bu siyasi gelimeleri yakndan takip ederek kendi d politika hedefleri dorultusunda etkilemeye alt. Trkiye son dnemde gelitirmeye alt btn taraflar ile diyalog politikasn bu yl da devam ettirdi ve Iraktaki farkl etnik ve dini gruplarn yneticilerini arlad. Bu balamda ii din adamlar Mukteda es-Sadr ile Ammar el-Hekimin Trkiye ziyaretleri dikkat ekiyordu. Ayn zamanda Ankara, blgede artan etkinliinin bir yansmas olarak, Irak ile Suriye arasnda Badattaki bombalamalar dolaysyla ortaya kan uzlamazln zm iin de yapc bir rol oynayarak taraflar arasnda arabuluculuk grevi stlendi. Tm bu gelimeler, Trkiyenin Irakn istikrarl bir yapya kavumas iin harcad abalarn bir yansmas olarak deerlendirilebilir.
163
Siyasi ve Ekonomik likiler 2009 ylnda Trkiyeden Iraka st dzeyde pek ok ziyaret gerekletirildi. Dileri Bakan Davutolunun eitli vesilelerle yapt ziyaretlerin yannda, hem Cumhurbakan Gl, hem de Babakan Erdoan Badat ziyaret ettiler. Bu ziyaretlerde siyaset, gvenlik ve ekonomi konular n plana kmaktayd. ABDnin ekilmesini takvime balayan anlamann imzalanmasnn ardndan lkenin alaca yeni biimde etkili olmak isteyen Trkiye, siyasi ve ekonomik karlarn korumak iin Iraktaki farkl kii ve gruplarla ilikilerini gelitirmeye alt. Trkiyeden gerekleen ziyaretlerin yannda, Irak Cumhurbakan Talabani, Babakan Maliki ve Dileri Bakan Zebarinin ziyaretlerinin yan sra, Irak ierisinde etkili olan farkl gruplarn liderleri de Trkiye ile temaslarn srdrdler. Irakl ii liderler Mukteda es-Sadr ve Ammar el-Hekim de 2009da Trkiyeyi ziyaret eden Irakl nemli figrler arasnda yer alyordu. Mart aynda stanbulda gerekletirilen Dnya Su Zirvesine katlmak iin Trkiyeye gelen Celal Talabani, stanbulda Babakan Erdoan ile grt. Grmede gvenlik konularnn yan sra, iki lke arasnda ilikilerin gelitirilmesi iin atlmas planlanan admlar ve Cumhurbakan Gln bu lkeye yapaca ziyaret ele alnd.1 Karlkl ziyaretler arasnda en nemli olan Cumhurbakan Gln Mart aynda gerekletirdii ziyaret oldu. Bir nceki yl, Irak Cumhurbakan Talabani, Gln davetlisi olarak Trkiyeye gelmiti ve bu iki lke arasnda nemli admlarn atlmasna zemin hazrlamt. Cumhurbakan Sezer dneminde Talabani Irak Cumhurbakan olarak Trkiyeye davet edilmemiti. Trkiyenin 2007 sonbaharndan itibaren Iraka ynelik politikasndaki deiikliklerin bir sonucu olarak yaknlama ortaya km ve bunun ardndan Talabani Trkiyeyi ziyaret etmiti. 23 Martta Badata bir ziyaret gerekletiren Gl, Fahri Korutrkn 1976da gerekletirdii ziyaretin ardndan bu lkeye 33 yl sonra giden ilk Trk Cumhurbakan oldu. Ziyaretin ana gndemi olarak gvenlik ilikileri, Kerkkn gelecei ve ekonomik ilikiler dikkati ekiyordu. Irakta Cumhurbakan, Babakan ve Dileri Bakan ile gren Gl, Trkmen milletvekillerini de kabul etti. Ayn zamanda Krt Blgesel Ynetiminin Babakan Neirvan Barzaniyi de kabul eden Gl, hem Krt yetkililer ile temasla-
164
r devam ettirmi hem de gvenlik konusundaki beklentileri muhataplarna aktarm oldu.2 Cumhurbakan Gln ziyareti srasnda yapt aklamalarda Trkiyenin gvenlik endielerine hak veren Talabani, PKKnn iki seenei olduunu; ya silahlarn brakacaklarn ya da Irak terk edeceklerini aklad. Irak Anayasasnn lkede silahl gruplarn bulunmasn yasakladn syleyen Talabani; ABD, Trkiye ve Irak arasndaki l komitenin PKK varlna son vermek iin altn dile getirdi.3 Bu aklamalar destekleyen aklamalar Krt blgesinin Babakan Neirvan Barzaniden de geldi. Barzani, bir grubun baka bir devlete kar saldrda bulunmas ve sonra yeniden bizim topraklarmza gelmesi mantkl deil diyordu. Talabaninin bu aklamalar ksa srede cevap buldu. PKKnn Kandildeki liderlerinden Murat Karaylan, Talabaninin Trk generalleri memnun etmeye altn iddia ederek onun Krt sorununun zmnde olumlu bir rol oynamas umutlarn kaybettiklerini, kimsenin kendilerini o dalardan karamayacan sylyordu.4 Yl ierisinde Iraka ynelik ziyaretler devam etti ve siyasi anlamda bir yumuama saland. Bu anlamda 2009, Trk hkmetin Irakl Krt gruplar eskisine gre daha fazla muhatap kabul eden bir siyaset izledii bir yl oldu. Bu balamda Trkiye iinde Krt sorununda izlenen alm politikasnn bir yansmas olarak, Irakl Krt unsurlarla da temaslar sklat ve bylece terrn dardan destek almasnn zemini ortadan kaldrlmaya alld. Bu erevede, Dileri Bakan Davutolu 11 Austosta Iraka giderek Babakan Maliki, Dileri Bakan Zebari ve dier Krt yetkililer ile grt.5 Bu ziyaretin ncelikli amac iki lke arasnda oluturulan Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin hazrlk almalarn yapmakt. Gvenlik konular da ele alnmakla beraber, Davutolu bu ziyaretinin sadece gvenlik alanyla snrlandrlmamas gerektii belirterek, genel d politika izgisine uygun ekilde Irak politikasn da ok boyutlu bir karakter ierisine oturtmaya altn gsteriyordu.6 Trk d politikasnda yaanan deiim ve Ortadou ile artan ilikiler Arap medyasnda da srekli olarak yer bulmaya baladndan, Davutolunun ziyaretinin Arap basnna yansmalar da ilikinin
165
ekonomik ve gvenlik boyutuna dikkat ekiyordu. Davutolunun aklamalarnda daha ok ikili ticaretin artrlmas noktas n plana karken, Irakl meslekta Zebarinin aklamalarnda iki lkenin gvenlik alannda yapacaklar ibirlii vurgulanyordu. Bu balamda, iki lke arasnda terrle mcadelede istihbarat paylam konusunda eitli admlar atlmas ve kuzey Irakta bir ortak operasyon merkezi kurulmas da karara baland.7 2009 ierisinde Irak ile Trkiyenin ilikilerini etkileyen nemli bir faktr de Trkiyenin balatt almd. lke ierisinde eitli tartmalara neden olan alm siyaseti, Irak ile ilikileri, zellikle de Irakl Krtlerle ilikileri olumlu ekilde etkiledi. Trkiyenin Krt sorununda gelitirmeye alt alm siyasetinin Irakl Krt yetkililer nezdindeki yansmalar ou zaman olumluydu. Kendisi ile Trk gazetecilerin yaptklar mlakatlarda, Krt Blgesinin Bakan Mesud Barzani, bu sreci desteklediklerini belirtirken, zmn barl ve yasal yollar erevesinde bulunmas gerektiini dile getiriyordu.8 Bu gelimeler, i siyaset ile d siyasetin konularnn birbirinden tamamen ayrlmasnn mmkn olmadnn, darda baarl bir siyaset izlemek iin ierdeki sorunlarn ortadan kaldrlmasnn gerekli olduunun bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Yksek Dzeyli Stratejik birlii 2009 ierisinde Irak ile Trkiyenin ilikilerini en fazla etkileyen gelime phesiz ki, Trkiye-Irak Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi kurulmas ve bu balamda bir dizi anlamann Babakan Erdoann 9 bakanla birlikte gerekletirdii Badat ziyareti srasnda imzalanmas idi. Babakann bu ziyareti iin gerekli altyap ve oluturulan stratejik ibirlii konseyinin hazrlk toplantlar, Dileri Bakanlar ve dier bakanlarn katlm ile Eyll aynda stanbulda gerekletirildi.9 Dilerinin yan sra ileri, Salk, D Ticaret, Bayndrlk, Tarm, Enerji, evre ve Ulatrma bakanlarnn karlkl katlm ile dzenlenen toplant ile iki lke arasndaki muhtemel ortak projeler ele alnd. Ticaret, iileri, bayndrlk ve iskn, salk, ulatrma, su kaynaklar ve evre, enerji, tarm alanlarn kapsayan eitli anlamalar ve protokoller ile taraflar ara-
166
snda daha salkl ve ok boyutlu bir ilikinin zemini hazrlanmaya alld. ki lke arasndaki snr kaps saysnn e karlmas, stanbul ile Basra arasnda demiryolu balantsnn salanmas, Kerkk-Yumurtalk petrol boru hattnn tama anlamasnn sresinin uzatlmas, iki lke arasnda yeni elektrik hatlarnn tamamlanmas gibi balklarn daha fazla n plana kt bu anlamalar ile ilikiler sadece gvenlik konularnn kskacndan kartlarak eitli boyutlar kapsayan bir hale dntrlme yolunda nemli admlar atlm oldu.10 Ziyarete katlan baz Trk gazeteciler ve yazarlar da iki lke arasndaki ilikilerin dnmn yakinen takip ediyorlard. Yeni dnemde iki lke arasndaki ilikilerin gelitirilmesinde aamal bir ekilde, nce Irakta istikrar salanacak, ardndan iki lkenin gvenlik ibirlii ve sonrasnda da karlkl ekonomik bamllk salanacakt.11 Trkiye, uzun yllardr gvenlik endieleri ile anlan bir komusu olan Irakla olan ilikilerinin artk sadece terr ve gvenlik parametreleri erevesinde ekillenmesini istemiyordu. Anlamalarn Arap basnna yansmalarnda da, ekonomik ibirlii ve ticaretin artrlmas hedefi n plana kartlyordu.12 ki lke arasnda ulatrma alannda imzalanan anlamalarn ok fazla zaman gemeden hayata geirilmesinin bir rnei olarak Musul-Gaziantep arasnda yaklak 100 yllk bir arann ardndan karlkl tren seferleri balatld.13 Ekonomik ilikileri etkileyen nemli bir gelime, Irak Petrol Bakanlnn, kuzeydeki petroln bir boru hattyla Ceyhana sevkiyatn onaylamas oldu. Krt ynetiminin yabanc irketlerle tek bana yapt anlamalar tanmayan Badat ynetimi, kuzeydeki eitli sahalardan gnde 60 bin varil petroln ihra edileceini ve bu petroln Irak Devlet Petrol Pazarlama irketi tarafndan pazarlanacan aklad.14 Bakanlk szcs tarafndan yaplan ayn aklamada, gelirin Irak halkna gidecei ve bu gelimenin Irakn ihracat kapasitesini artraca vurgusu da dikkat ekmekteydi. Trkiyenin Irakla ilikilerde ekonomik unsurlara vurgu yapmas ve ticareti desteklemesi Krt yetkililerden olumlu tepkiler almaktayd. Krt blgesi yetkililerinin Trkiyenin son dnemde uygulad politikadan memnuniyetlerini dile getirdikleri aklamalardan bi-
167
rinde dnemin Krt Blgesi Babakan Neirvan Barzani, Trkiye snrndaki Zahoda bir serbest ticaret blgesi amay dndklerini dile getiriyordu.15 2009 Trkiyenin kuzey Iraktaki yatrmlarnn saysnn ve miktarnn artt bir yl oldu. Ayn zamanda devletin de var olan ticari ilikileri daha da gelitirmek zere eitli admlar att, iadamlarnn almalarn kolaylatrd bir dnem oldu. Yln sonuna doru Dileri Bakan Davutolu ile beraber Iraka giden D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan alayan, Erbildeki Trkiye-Irak Blgesel Krt Ynetimi 1. Forumuna katlarak blge ile temaslarn sreceini dile getirdi. Kresel kriz dolaysyla Trkiyenin ihracatnn %30 darald bir ylda, Trkiyenin Iraka ihracatnn %50 arttna dikkat ekildi.16 2008 sonu itibariyle Trkiyenin kuzey Irak ile yapt ticaretin yaklak 7.5 milyar dolar seviyesine ulat ve her iki ekonominin birbirini tamamlar zellikleri nedeniyle bu ilikinin daha da gelimesinin beklendii Krt ekonomi yetkilileri tarafndan dile getiriliyordu.17 Bu rakamlar son dnemde izlenen siyasetin ne kadar olumlu yansmalarnn olacann bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. 2009 ylnda da Irak bir pazar olarak Trk rnleri asndan nemli frsatlar sunmaya devam etti ve iki lkenin ticaret rakamlar incelendiinde Irakn ithalatnn %20sinin Trkiyeden gerekletii, Trkiyenin 2009 sonu rakamlarna gre bu lkeye ihracatnn 5 milyar dolarn zerinde olduu ve ikili ticaret hacminin 6 milyar dolar at grlmektedir.18 Trkiye ekonomisi iin nemli bir girdi salayan mteahhitlik hizmetleri bakmndan da Irak ykselen bir pazar hviyeti tamaktadr. Irakta 2003 ylnda 242 milyon dolar seviyesinde olan Trk mteahhitlik hizmetleri faaliyetleri, 2009 sonuna gelindiinde ise 44 projeyle 1.231 milyon dolar seviyesine ulamt.19 Siyasi ve ekonomik ilikilerin gelimesinde byk rol oynayan Dileri Bakan Davutolunun 2009 yl ierisinde Iraka yapt dier bir ziyaret ise yln son aylarnda gerekleti ve ayn geziye D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan da katld. Bu ziyaret srasndaki en nemli gelimeler ise Trkiyenin Basrada bir konsolosluk amas ve ayn zamanda Davutolunun Erbile giderek Krt Ynetimi Lideri Mesud Barzani ile grmesi oldu. zellikle Erbilde
168
gerekletirilen temaslar Trk d politikasnda nemli bir deiimi gstermekteydi. Birka yl ncesine kadar terre destek veren bir lider olarak grlen, aklamalar ile Trk yetkilileri ve kamuoyunu ciddi ekilde rahatsz eden Barzani, Trk Dileri Bakan tarafndan Erbilde ziyaret ediliyordu. Bu gelime Trkiyenin Krt siyasetindeki dnm yanstt kadar, Trkiyenin Irak politikasnda meydan gelen deiikliin de en nemli gstergelerinden biriydi.20 Bu ziyaret srasnda Musula da urayan Davutolu burada Kerkk, Telafer, Tuzhurmatu gibi ehirlerden gelen Trkmen yetkililer ile de grt. Trkiyenin genel olarak blge politikasnda ve zel olarak da Irak politikasnda meydana gelen bu deiiklikler blgedeki kamuoylar tarafndan yakndan takip ediliyordu. Trkiyenin Kerkke verdii nemin bilincinde olan ve 2006daki srail saldrlarnn ardndan Lbnann yeniden ayaa kalkmas iin destek veren lkelerden biri olan Trkiyeye ve Dileri Bakan Davutoluna arda bulunan Lbnanl bir gazeteci, lkesinin kt durumunun dzelmesi iin Davutolunu Lbnana davet ediyordu.21 Yine Trkiyenin Erbili muhatap alarak Irak politikasn yeniden ekillendirmesi de dikkatlerden kamyordu. Trk Dileri Bakannn Erbil ziyareti Arap medyas tarafndan da tarihi olarak deerlendiriliyor ve Trkiyenin blgede artan etkinliine dikkat ekiliyordu.22 Trkiyenin bu yeni tutumu baz kiiler tarafndan gayet olumlu karlanrken baz kiiler tarafndan eletiriliyordu. Bu eletiriler Irakta yaayan baz Trkmenler tarafndan da dile getiriliyordu. Bu eletirilerin odakland nokta, Kerkk konusunda uzlamaz tutumuna karn Trk Dileri Bakannn grmek zere Barzaninin yanna gitmesi noktasnda younlayordu.23 Trkiyenin Barzaniyle temasn artrmas, Dileri Bakannn Barzaniyi Erbilde ziyaret etmesinin yan sra, Trkiyenin Irak siyasetinde son yllarda gelitirmeye alt tm taraflarla temas iinde olmak ynndeki yeni tutumunun bir rnei de Iraktaki etkili ii figrlerden olan Mukteda es-Sadrn 2 Maysta Trkiyeyi ziyaret etmesi idi. 2008 ylnda Irak Babakan Malikinin Sadr yanllarna kar giritii geni apl gvenlik operasyonlarnn ardndan uzun bir sre kamuoyunun nne kmayan, 29 Mart 2008de El-Cezireye verdii mlakattan itibaren medyaya bile kmayan es-Sadr, randan
169
gelerek Trkiyede sadece Babakan Erdoan ile deil, kendisine yakn dier baz Irakl kiilerle de grt.24 Bu ziyaret, hakkndaki yakalama karar nedeniyle Iraktan ayrlan, randa yaad bilinen ve ran ile yakn ilikisi olan ve her zaman ismi etrafnda baz tartmalar olan es-Sadr gibi isimlerle dahi temas kurmaktan ekinmeyen bir tutum izleyen Trkiyenin ibirlii eksenli tavrna yeni bir rnekti. Bu temaslarda Trkiyenin hedefi 2009 banda gerekletirilmesi planlanan seimler ncesinde Irakn nabzn tutmak, seimlerde etkili olmas beklenen tm taraflarla temasn srdrmek, kendi dnce ve beklentilerini Iraktaki nemli aktrlerin hepsine aktarmakt. Ankarada Cumhurbakan ve Babakan ile gren es-Sadr ise verdii mesajlarnda, Trkiyenin blgede oynad rolden memnun olduklarn ve sorunlarn zmne daha fazla el uzatmasn beklediklerini dile getiriyordu.25 Es-Sadr bakmndan bu ziyaret, yerel seimler ncesinde yeniden siyasi anlamda etkili olabilmek iin, blgedeki nemli bir lke tarafndan dikkate alnmas bakmndan nemliydi. nceki yllarda sadece Trkmenlerle, daha sonra da sadece Trkmenler ve Snni Araplarla temas kurmak ve onlar kollamakla eletirilen, son yllarda artan bir ekilde Irak ierisindeki dier gruplarla temas kuran Trkiyenin bu tutumunun 2009 yl ierisindeki dier bir rnei de Irak slam Yksek Konseyi Lideri Ammar el-Hekimin Trkiyeye gerekletirdii ziyaret ile grld. Iraktaki ii gruplar arasnda nemli bir yeri olan Irak Yksek slam Konseyinin lideri olan babas Abdlaziz el-Hekimin 26 Austos 2009da Tahranda kanser tedavisi grd hastanede lmesinden sonra hareketin bana geen Ammar el-Hekim, grevi devralmasndan sadece birka ay sonra Kasm aynda Trkiyeyi ziyaret etti. Bu ziyaret srasnda el-Hekim, Cumhurbakan Abdullah Gl ve Dileri Bakan Davutolu ile bir araya geldi.26 Gl ve Davutolunun aklamalarnda Trkiyenin Iraktaki btn kesimlere eit mesafede olduu vurgusu dikkat ekerken, el-Hekimin aklamasnda Ankarann Musul ve Basrada konsolosluk aarak Iraktaki tm gruplara alm yaptn belirterek, Trkiyenin Arap ve slam lemini ilgilendiren konulardaki tutumunu saygyla karladklarn dile getiriyordu.27 Trkiye ziyaretinde stanbuldaki Caferileri de ziyaret eden el-Hekimin
170
bu ziyareti, yaklaan seimler ncesinde hem Trkiyenin hem de el-Hekimin konumlarnn glenmesi bakmndan nem tayordu. Trkiye, Irak seimlerinden nce lkede etkili olan btn gruplarla temas ederek gelimeleri ekillendirebilmek iin iletiim kanallarn ak tutarken, yeni greve gelen ve konumunu salamlatrmak isteyen el-Hekim de, blgede etkin olan tm lkelerle iliki kurarak Irak ierisindeki konumunu glendirmeyi amalyordu. Tm bu ziyaretler Trkiyenin son yllarda blgesel politikalarda izledii yeni tutumun olumlu yansmalarnn, yeni yaklamnn muhataplar nezdinde kabul grdnn birer rnei idi. Nitekim Iraktaki genel seimler ncesinde farkl kesimleri arlayan ve onlara tutumunu anlatan Trkiye, gecikmeli de olsa 2010 ylnda gerekleen seim sonrasnda yine farkl kesimleri lke ierisinde arlayacakt. Irakl yetkililer ile yaplan grmeler ylsonuna kadar devam etti. Bu balamda yln sonunda Irak Cumhurbakan Yardmcs ve Irak slam Yksek Konseyi yesi Adil Abdlmehdinin 30 Aralktaki Trkiye ziyaretinde yine Iraktaki gelimeler ve yaplmas planlanan seimler ele alnd. Adil Abdlmehdi, ziyareti srasnda Cumhurbakan Gl, Babakan Erdoan ve Dileri Bakan Davutolu ile grt.28 Bu ziyaret srasnda Davutolu ve Abdlmehdinin beraberce Iraktaki saldrlarda yaralanan ve Ankaraya getirilen yarallar ziyaret etmeleri, Trkiyenin Iraka ynelik politikasnda insani boyuta verdii nemin ve bir komu olarak sorumluklarn yerine getirme abasnn bir rneini gsteriyordu. Yine ayn gelime, Iraka ynelik izlenen politikann sadece gvenlik endieleri etrafnda deil, iki lke insanlar arasnda karlkl temas artracak ekilde toplumsal yaknlamay da salayacak unsurlar balamnda gerekletirilmesinin bir nianesi idi. Bu yaklam, d politika yapmnda ikinci kanal olarak adlandrlan devlet d aktrlerin politikaya katksnn nn de amaktayd. Bu balamda yaral insanlarn Trkiyeye getirilip tedavi ettirilmesinin Irak kamuoyu nezdinde Trkiyenin insani ve komuluk grevlerini yerine getiriyor olmas dolaysyla ok olumlu bir etki yapt aktr. Devletin izledii bu insani yaklamn yannda, Trkiyeden IHH gibi eitli sivil yardm kurulularnn oradaki yetimleri destek-
171
lemek ve savatan zarar gren dier insanlarn ihtiyalarn karlamak zere gerekletirdii faaliyetler Irak kamuoyunda Trkiyenin olumlu imajn ok ciddi etkilemektedir.29 Hkmetin Irak ierisindeki tm taraflar ile temas halinde olma politikasna benzer ekilde, bir anlamda hkmetin bu tutumunu olumlu anlamda taklit ederek, bu yardm kurulular da sadece Trkmenlerin veya Snni Araplarn olduu blgelerde deil, Irakn hemen her yerinde yardm faaliyetleri gerekletirmekteler. Bu tutum da, Trkiyenin Irakn toprak btnlne yapt vurgu ile mtenasip yaklamn Trk sivil toplum kurulular tarafndan da benimsendiinin bir gstergesidir. Gvenlik Konular 2008 sonbaharnda Akttn karakoluna gerekletirilen PKK saldrsnn ardndan gvenlik endielerinin yeniden gndeme gelmesi sonrasnda, Trkiyenin Iraka kar izleyecei tavr ok nemli hale gelmiti. Bu noktada, Trkiye sorunu sadece askeri yntemlerle zemeyeceinin bilincinde olarak, Irakl ve ABDli yetkililer ile temaslarn srdrerek sorunu bu lkelerle ibirlii iinde zme ynnde hareket etti. Nitekim yln banda Ankaray ziyaret eden Irak Dileri Bakan Hoyar Zebarinin temaslarnda farkl konular ele alnmakla beraber gvenlik konular n plana kmaktayd.30 2008 ierisinde Irak, Trkiye ve ABD arasnda imzalanan anlama sonrasnda terrle mcadele ibirlii mekanizmas kurulmutu. Zebarinin Trkiye ziyareti srasnda, daha nce kurulmu olan bu mekanizma erevesinde Erbilde bir komuta merkezi kurulmas kararlatrld.31 ubat aynda faaliyete geen bu merkez bir brodan ibaret olmakla beraber, bu mekanizma vastasyla Trkiye, ABD ve Iraktan subay ve istihbarat grevlilerinin ibirlii ile PKKya kar koordinasyon salanmas hedefleniyordu.32 Bu ekilde son dnemde PKKya kar lke arasnda ortak olarak yrtlen mcadelenin daha etkin ekilde srdrlmesi yolunda bir adm daha atlrken, ayn zamanda Krt ynetimi ile de nemli bir yaknlama salanm oluyordu. nceki yllarla karlatrldnda Trkiye gvenlik yaplanmalar ierisine Krt yetkililerin girmesi noktasndaki tutumunu deitirmi, Krt gruplarn ibirliini salamadan bu alanda kalc zmler retmenin zorluunu kavram gzkmekteydi.
172
Bu l mekanizma erevesinde sre ierisinde gerekletirilen dier bir toplant ise Nisan aynda Badatta gerekletirildi. Trkiyeden ileri Bakan Beir Atalayn katld zirvede ayda terrle mcadelede atlan ortak admlar konuuldu ve Iraktaki PKK varlnn sona ermesi iin Irak ynetiminin gerekletirecei giriimler deerlendirildi. Bu balamda PKK ile ilintili rgtlerin ve partilerin kapatlmas kararlatrld.33 Bu erevede iki lke arasndaki ibirlii terrle mcadele balamnda askeri ibirliini de ierecek ekilde gelimeye devam etti. Bu balamda Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Hasan Isz ile Irak Genelkurmay Bakan Yardmcs Orgeneral Nasr Abadi arasnda imzalanan anlama ile Askeri alanda eitim, teknik ve bilimsel ibirlii yaplmas kararlatrld ve karlkl olarak gizli bilgilerin ve belgelerin de gerektiinde deiimi kararlatrld.34 Bylece askeri ibirlii sadece terrle mcadele boyutuyla snrl kalmyor, dier konular da iine alacak ekilde geniliyordu. Irak, Trkiye ve ABD arasnda PKK ile mcadele amacyla oluturulan l mekanizmann bakanlar dzeyindeki nc toplants ise Trkiyede yapld. Irak Ulusal Gvenlikten Sorumlu Devlet Bakan irvan el-Vailinin bakanlndaki Irakl heyetle gren ileri Bakan Beir Atalay bakanlndaki heyet Trkiyenin taleplerini Mahmur kampnn kapatlmas, snra daha fazla Irak askerinin kaydrlmas, nterpol tarafndan aranan PKKllarn Trkiyeye teslimi, istihbarat paylam gibi konular zerinde younlatrd.35 Mahmur kampnn geleceinin gndeme geldii bu dnemde Trkiyede gndemin ilk sralarnda oturan konu ise Krt alm idi. erde izlenen politikann bir uzants olarak, Irak ile ilikilerde de PKK kaynakl gvenlik konular nceliini korumaya devam etti. Trkiye Irak kaynakl gvenlik endielerinin almas noktasnda, Irakl muhataplar ile temas kurarak sorunlar zme politikasnn yannda, gerektiinde mdahale etme bakmndan elinde eitli imknlar da tutmaya devam ediyordu. Trk Silahl Kuvvetlerine snr tesi operasyon yapma izni veren tezkerenin sresi 17 Ekim 2009da sona eriyordu. Bu tezkereyi yenilemek iin yaplan grmelerde, Demokratik Toplum Partisi hari Mecliste grubu bulunan dier partilerin destek vermesi ile 6 Ekimde bir yllk sre ile tezkere yenilenmi oldu.36
173
PKK ile mcadele konusunda oluturulan l mekanizma toplantlar tm yl boyunca devam etti. Nitekim yln sonunda Krt blgesine, Erbilde yaplan toplantya katlmak zere giden ileri Bakan Atalaya bu sefer iktidar partisinin baz Krt kkenli milletvekilleri de elik etmekteydi. Bu milletvekillerinin amac, bu gvenlik toplantlarna katlmak deil, hkmetin yurt iinde balatt Krt alm konusunda kuzey Iraktaki Krt yetkililerin desteini de salamakt. Adana Milletvekili Dengir Mir Mehmet Frat, Mesud Barzani ile Selahaddin kentinde grerek Trkiyenin Krt sorunu konusunda att admlar hakknda bilgi vererek srecin desteklenmesini istedi. Barzani de, alm desteklediklerini syleyerek, Trkiyenin son dnemde uygulamaya koyduu politikann baarl olacan dile getiriyordu.37 Bu gelime de gsteriyor ki, Trkiye Iraka ynelik politikasnda son dnemde uygulamaya koyduu tm taraflarla grerek sorunlara zm bulma siyasetini devam ettiriyor. Bu balamda kuzey Irak kaynakl gvenlik tehdidinin ortadan kaldrlmas iin sadece askeri yntemleri deil, diplomasinin sunduu aralar da kullanarak zm bulma abas etkili bir ekilde kullanlmaya allyor. Yine ayn ziyaret erevesinde ileri Bakan Atalay da, Mesud Barzaniyi ziyaret ederek Trkiyenin yeni dnemde izledii politikann bir rneini gsterdi.38 Trkiyenin Irak kaynakl gvenlik endielerinin almas iin daha nceki yllarda da ikili ve l gvenlik mekanizmalar kurulmutu, fakat bunlardan istenen verim alnamamt. 2009 ylnda bu noktada atlan admlarn eskisine oranla daha fazla verimli olduunu sylememiz mmkndr. Bu deiimin arkasnda yatan neden ise, ncelikli olarak Babakann 2007 ylnn Kasm aynda yapt ABD gezisinin ardndan oluturulan ibirlii mekanizmasnn gayet iyi ilemesi gsterilebilir. Bu noktada Trkiyenin talebi, ABDnin Irak igal eden koalisyonun banda olduu, BM kararlarna gre de Iraktaki gvenlikten sorumlu olduu ve bu sorumluluun gereini yerine getirmesi idi. ABDnin bu tarihten itibaren Trkiyenin gvenlik endielerine daha fazla cevap vermesi ve ibirliine gitmesinin ardnda yatan neden olarak ABDli yetkililer Irak ierisinde gvenlik durumunda meydana gelen iyilemeleri gstermekteydiler.39 Buna gre Irakn dier blgelerinde 2007 sonundan balayarak 2008
174
boyunca gvenlik sorunlarnn almasyla beraber dikkatlerini kuzey Iraktaki sorunlara evirebildiklerini sylyorlard. ABD ile ilikilerin yannda, belki de daha nemli olan husus, Trkiyenin Iraktaki tm gruplarla temasn artrma ynnde uygulad politikasnn bir yansmas olarak Krt gruplarla da ilikilerin eskisine oranla daha iyiye gitmesidir. Trkiye, Irak ierisindeki ii ve Snni dier gruplarla temasn artrdka ve onlar Irakn egemenliine ynelik herhangi bir kt niyet ierisinde olmadna ikna ettii mddete, gvenlik endielerinin almas noktasnda daha fazla ibirlii elde etme imknna kavutu. Ayn ey aslnda Krt gruplar iin de geerliydi. Trkiye kuzey Iraka gerekletirdii operasyonlarda, buradaki Krt gruplarn otoritesini deil PKKl terristleri hedef aldn syledike ve buna uygun hareket ettike, Krt yneticilerin Trkiyeye olan tutumlarnda da deiiklikler ortaya kt. Trkiyenin kuzey Iraktaki PKK hedeflerine kar saldrlarn ksa tutmas, sivillere zarar gelmemesi iin aba gstermesi ve bunlardan daha nemlisi Krt politikaclar muhatap alarak onlara tutumunu aktarmas bu deiimin ardnda yatan nedenlerdi. Krt ynetimi ile Ankara arasndaki yaknlamann ortaya kmasnda her iki tarafn da ABDnin ekilmesinin ardndan Irakn gelecei ile ilgili planlarda birbirlerine ihtiya duyacaklarnn bilincinde olmalarnn etkisi vard. ABDnin Iraktan ekilmesinin takvime balanmasnn ardndan Badat ynetimi ile zellikle de Babakan Nuri el-Maliki ile ciddi sorunlar yaamaya balayan Krt yneticiler, Trkiye ile yaknlamann kendilerinin karna olduunu dnmeye baladlar. Uluslararas Kriz Grubu tarafndan Temmuz 2009da yaynlanan ve Iraktaki Krtler ile merkezi ynetim arasnda gerginleen ilikileri ve lkenin geleceini deerlendiren raporda, Krt ynetiminin eitli yetkilileri, aradaki sorunlara ramen Trkiyenin Krtler iin en nemli mttefik olacan dndklerini yazyordu.40 rann Iraktaki ii gruplar zerindeki etkisi ve Irakla ilgili beklentileri gz nne alndnda iki tarafn baz noktalarda fikir ayrlklarna ramen ibirliinden karlar olduu akt. Bu balamda zellikle Irak merkezi ynetimi ile yaanacak bir sorun da, gerek petrol ihra etmek iin olsun, gerekse dnya ile balantsn srdrmek bakmndan, Irakl Krtler iin Trkiye ok nemli bir k kaps grevi grmekteydi.
175
Irakn igalinin hemen sonrasnda ABD ile ibirlii yapmann verdii avantajla nemli kazanmlar elde eden Krtler zaman ierisinde bunlarn bazlarn kaybetme riski ile kar karya kaldlar. zellikle merkezi ynetim gcn artrdka ve devlet otoritesini salama ynnde admlar attka, Badat ile Erbil arasndaki ilikiler gerildi. Snni gruplar siyasete ve sisteme gitgide artan ekilde entegre olunca ve Krt blgesinin bamszl ynndeki beklentiler zayfladka, Krtlerin uzun vadede Trkiyenin dmanlndan ziyade dostluunu kazanma noktasnda tavr almalar beklenebilir bir gelimeydi. ki tarafn ekonomik ihtiyalar da yaknlamay kolaylatran dier bir faktr olarak dikkatleri ekiyordu.41 Irak-Suriye Arasnda Kriz ve Trkiyenin Arabuluculuk abalar Trkiyenin son dnemde blgede artan etkinliinin ve blgesel sorunlarn zmnde bir rol oynama abasnn bir baka rnei de, 2009 Austos aynda Badatta meydana gelen patlamalardan Irak hkmetinin Suriyede bulunan eski Baas mensuplarn sorumlu tutmas sonucunda am ile Badat arasnda yaanan gerginlik srasnda yaand. 19 Austos gn Yeil Blge ierisinde Maliye ve Dileri Bakanlklarna gerekletirilen saldrlarda 95 kii lrken yaklak 600 kii de yaralanmt.42 Bu saldrlar eitli bakmlardan nemliydi. ncelikle yln banda yaplan seimlerde lkeye gven ve huzuru getirme konusunda baarlar salad iin nemli bir zafer kazanan Babakan Maliki, yln ortasnda artan saldrlar sonrasnda zor duruma dt. Bu iki bakanla yaplan saldrlar ise, olduka sk ekilde korunan yeil blgenin ve bakanlklar gibi resmi kurumlarn bile yle iddia edildii gibi gvenli olmadn gstermeyi amalyordu. Bu ise, Malikinin yllar ierisinde ina etmeye alt imajna vurulan nemli bir darbe anlamna gelmekteydi. Nitekim Maliki de, saldry gerekletiren glerin Suriyeden destek aldklarn ileri srerek, Suriye istihbarat yetkililerinin Irakl Baas Partililer ve baz arlk yanls Snni gruplar ile grtkleri bilgisine sahip olduklarn belirterek, Suriyenin Irak adaletinin arad bu kiilere ev sahiplii yapmaya devam etmesinden duyduu rahatszl dile getirdi.43
176
Irakl gvenlik yetkilileri, her ay ok sayda el-Kaide mensubunun Iraka girdiini, lkedeki gvenlik probleminin nemli bir ksmnn Suriye pasaportu tayan bu insanlardan kaynaklandn, eitli zamanlarda saylar yzlerle ifade edilen bu kiilerin Irak yetkilileri tarafndan yakalandn dile getiriyorlard.44 Suriyenin saldrlarn hemen ardndan gelen ve uzun sre devam bu iddialar ile ilgili tutumu ise sulamalar reddetmek ynndeydi. Suriyeli yetkililer lkelerinin 1 milyon 200 bin Irakl mlteciyi barndrdn dile getirerek, bu sulamalarn siyasi amal olduu belirtiyorlard.45 ki lke arasnda karlkl aklamalarn ardndan gerginlik azalmad, tam tersine daha da artt. Bu noktada soruna bir zm bulabilmek ve komu lkeler arasndaki gerginliklerin blgedeki krlgan dengeleri daha fazla zedelemesinin nne gemek iin Trkiye devreye girdi. Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Badat ve am ziyaret ederek taraflarn iddialarn dinledi ve bir arabuluculuk sreci balatt. ncelikli olarak Iraka giden Dileri Bakan burada Cumhurbakan, Babakan ve Dileri Bakan ile grerek onlarn tutumunu renmeye alt. Irakllar olaylara sebep olan iki Baas mensubunun isimlerini vererek bunlarn kendilerine teslim edilmesini isterken, Suriye iddialar reddediyordu.46 Trkiyenin bu giriimlerdeki amacnn durumu kontrol altna almak ve iki bakent arasnda gven ina etmek olduu Davutolu tarafndan eitli defalar dile getirildi.47 Bu noktada Trkiye iin en nemli konulardan birisi de, blgede gelitirdii iyi ilikiler sayesinde PKK ile mcadelede elde ettii kazanmlar kaybetme tehlikesiydi. ki lke arasnda uzun sreli bir gerginlik Trkiyenin blgesel giriimlerine zarar verecek bir faktr olarak kanlmas gereken bir durumdu. Trkiyenin terrle olan mcadelesine de atf yapan Davutolu, Badata zamannda bizim terr hassasiyetimiz dikkate almamtnz, artk terrle mcadelenin diyalogdan getiini anlamalsnz derken, ama da Badatla bar olmazsa blgede istikrar salanamaz. Irak ynetimine kar ciddi ve samimi bir yaklam sergileyin arsnda bulundu.48 Bu aklamalar Trkiyenin blgedeki sorunlarn blge ii aktrler tarafndan zlmesi gerektii beklentisi ve ayn zamanda son dnemde uygulamaya balad blgenin sorunlarna mdahil olma politikalarnn bir yansmas olarak dikkat ekmektedir.
177
nceki yllarda blgesel sorunlardan uzak dururken, imdi blgenin gvenlii ve istikrarn kendi gvenliiyle dorudan ilgili olarak deerlendirip sorunlara zm bulmaya alan bir Trkiye ile kar karyayz. Yaklak 10 yl nce calann Suriyeden kartlmas konusunda Suriye ile savan eiine gelen ve Msrn arabuluculuuna ihtiya duyan Trkiye on yl sonra blgesel sorunlarn zmnde etkin bir rol oynamaya balad. Nitekim bu yeni rol ve gelimeler blgedeki dier devletler ve onlarn medya aralar tarafndan da yakndan takip ediliyordu. Suudi Arabistanda yaynlanan gazeteler de Trkiyenin am ile Badat arasndaki gergin atmosferi yattrmaya altna dikkat ekiyorlard.49 Arap yorumcularn ou Trkiyenin bu abasn yeni politikasnn bir rnei olarak gryor ve ilgi ile takip ediyordu. Bu ilgi ou zaman olumlu ekilde deerlendirmeleri beraberinde getirse de, baz kiiler de Trkiyenin blgede artan etkinliinden rahatszlk duymuyor deildi. zellikle eski Baas kkenli milliyeti evreler, Araplar arasndaki bir soruna zm bulunmas noktasnda Arap olmayan Trkiyenin bu kadar aktif rol oynamasn kskanmaktaydlar. Nitekim bu noktadaki rahatszlklar Trkiyenin imparatorluk gemiine ve Osmanl ynetimi zamanna yaplan atflarla dile getiriliyordu.50 Bu eletirilerde dahi bir yandan tarihi miras dolaysyla baz endieler dile getirilirken, dier yandan da Trkiyenin srekli olarak yeni Osmanlclk iddialarn reddetmesi dolaysyla da bir umut ve vg ifadesi de yerini alyordu. Taraflarn tutumlarnda ok ciddi bir deiiklik olmamas ve gerginliin devam etmesi nedeniyle Ankara bu sefer her iki lke temsilcilerini Trkiyede buluturdu. Bu balamda, Irak ileri Bakanl Mstear General Hseyin Kemal bakanlndaki 9 kiilik bir heyet Ankaraya geldi.51 Irak Hkmet szcs Ali Debba, bu ziyaretle ilgili olarak delegasyonun beraberinde saldrnn Suriyede yaayan ve El Kaide ile balantlar olan kiiler tarafndan gerekletirildiini ispatlayan delillerin olduunu belirtiyordu.52 Bu erevede, am ile Badat arasndaki gerginliin sona ermesi iin Trkiye, Irak ve Suriye Dileri Bakanlar ile Arap Birlii Genel Sekreteri stanbulda raan Saraynda bir araya geldiler. Yaplan grmelerde taraflar arasnda tam bir uzla salanamad ve her iki lke de ikna olmad, ama iddia sahipleri karlkl olarak bir araya
178
gelmi oldular.53 Irak ynetimi bombalama olaynn incelenmesi iin BM Gvenlik Konseyine de resmi bir ar yaparak sorunu uluslararas boyuta tama abas iine girdi. Trkiyedeki grmelerin ardndan iki lke arasndaki temaslar, Ankarann da yardmyla yine devam etti. Bu balamda, stanbulda yaplan toplantnn bir tekrar yine Dileri Bakan Davutolunun ev sahipliinde New Yorkta yapld. Dileri Bakan Davutolu, karlkl gven inasnn devam ettiini dile getirerek, sorunun uluslararaslamadan zlmesi iin aba harcadklarn, uygun bir atmosfer ierisinde zme ulamaya altklarn dile getiriyordu.54 Tm bu grmeler sonunda taraflar tam anlamyla memnun eden bir zm elde edilemese de, tansiyon byk lde drld ve sorun bir anlamda soumaya brakld. Irak ile Suriye arasnda yaanan bu gerginlik birka eyi gstermekteydi. ncelikle Irakta gvenlik endieleri azalsa da, hala krlgan bir yap vard ve lke ierisindeki terr gruplar faaliyetlerini devam ettirebilecek bir ortam bulabiliyorlard. kincisi, Irak ile Suriye arasnda eskiden beri devam eden gvensizliin yannda, yeni Badat ynetimi hala Baas endiesi tayor ve am rejiminin Baas unsurlar kullandn dnyordu. Bir dieri de, Trkiyenin blgede eitli sorunlarn alarak, ina edilmesine katkda bulunduu gven ortamnn devam iin de ciddi aba sarf etmesi gerekecekti. Baz yorumcular Trkiyenin d politikasnda, zellikle de Ortadou blgesinde, arabuluculuk abalarn abartt, bunlara gereksiz yere fazla enerji harcad, taraflarn Trkiyenin roln bu kadar nemli grmediini dile getirmekteler.55 Trkiyenin harcad enerji ile ilgili eletiriler nispeten makul gibi grlebilir ama unutulmamas gereken gerek ise, Trkiyenin bu abalarnn sadece blgede nemli bir aktr olarak grlmek iin olmaddr. Blgesinde ortaya kan sorunlarn zm, Trkiyenin d politikasnda oluturmaya alt bar ortamn salamada ok byk nem arz etmektedir. Trkiye Irak-Suriye, srail-Suriye ve rann nkleer program gibi konularda arabulucu, kolaylatrc, yumuatc roller oynayarak, ayn zamanda kendi d politika hedeflerine hizmet etmektedir. zellikle son yllarda komularla ticaretini artrmak iin zel bir strateji gelitiren ve bunun sonucunda komularla gerekletirdii ticaret rakamlarna
179
byk bir art kaydeden Trkiye, izledii d politika ile bir anlamda kendi ekonomik karlarna hizmet etmeyi de amalyordu. 2000 ylndan 2007 ylna kadar olan dnemde Trkiyenin komu lkelere olan ihracat 8 kat artmtr.56 Hkmetin bu tavr, baz yorumcular tarafndan Trk D Politikas deerlendirilirken, Ticari devletin ykselii (rise of the trading state) olarak nitelendirildi.57 Ticaretin devamnn salanabilmesi iin ise, gvenli ve barl bir ortamn srekli hale getirilmesi gerekmektedir. Iraktaki Yerel Seimler ve Trkiye Irakta 2009un banda gerekletirilen yerel seimler lke ierisinde istikrarn salanmas noktasnda nemli bir dnm noktasn tekil ediyordu. ktidardaki Nuri el- Malikinin bakanlndaki Kanun Devleti Koalisyonunun birinci olarak byk baar kazand 31 Ocaktaki seimler Krt blgesini oluturan Duhok, Erbil ve Sleymaniye ile stats ile ilgili tartmalarn devam ettii Kerkk dndaki 14 vilayette gerekletirildi. Katlmn 2005teki seimlerle mukayese edildiinde daha yksek olduu seimlere pek ok yabanc gzlemcinin yannda Trk gzlemciler de nezaret ettiler.58 Bu seimlerin sonular ile ilgili yaplan genel deerlendirmelerde ortak kanaat, Irak halknn artk lkenin btnln ve birliini savunan bir yaklam benimsediiydi. 14.431 adayn vilayet meclislerinde seilmek iin yartklar bu seimler, vilayet meclislerinin valileri semesi ve ayn zamanda bte zerinde denetim yetkisi nedeniyle Irak siyaseti iin byk nem arz ediyordu. 2005teki seimlerde halkn sadece %2sinin oy kulland Ramadi gibi blgelerde dahi katlm yksek gerekleti ve insanlar gvenlik artlarndaki iyilemenin sanda gitmelerinde etkili olduunu dile getiriyorlard.59 Mezhep ayrm olmakszn her yerde halkn kendi yerel yneticilerinden memnun olmadn ortaya koyan bu sonular, tm dnyada olduu gibi Irakta da halkn yerel yneticilerin hizmet noktasnda yeterince almad dncesi ile etnik ve mezhebi unsurlar deil, sosyo-ekonomik unsurlar n planda tutarak bir tercih yaptn gsteriyordu.60 Yine ayn seimlerde dikkati eken dier bir gelime de dini vurguyla siyaset yapan partilerin oy
180
kaybetmeleri oldu. Malikinin Mukteda es-Sadrn Mehdi Ordusuna kar giritii askeri operasyonlar sonrasnda lke btnln salayan, sadece ii gruplarn karn deil, tm lke halknn karlarn kollayan bir lider grnts ile baar kazand grlmekteydi. Malikinin bu baarsnda dini referansl partilerin gvenilirliklerini yitirmelerinin yan sra, Babakann devletin imknlarn kendi lehine kullanmasnn da etkili olduu iddialar da gndeme getiriliyordu.61 Bu yerel seimler sonucunda ortaya kan baka bir gerek de, 2005teki seimlere Snni gruplarn byk lde katlmamas sonrasnda, Krt blgesinin dndaki Ninova gibi vilayetlerde nemli avantajlar elde eden Krt gruplarn bu avantajl konumlarn Snni Araplarn bu seimlere katlmalar nedeniyle kaybetmeleri oldu. Snni Araplarn bu vilayetin ynetimini Krtlerden geri almas ve dini referansl partilerin g kaybetmeleri lke ierisinde merkezileme ve tek bir Irak talebi olduu yaklamlarn glendirdi.62 Irak ierisinde 2009 ylndaki nemli gelimelerden birisi de Temmuz aynda Krt blgesinde gerekletirilen parlamento ve bakanlk seimleri ve bu seimlerde Goran (Deiim) adndaki hareketin zellikle Sleymaniye blgesinde kazand baar idi. Yaklak 2,5 milyon semenin oy kulland seimlere 24 parti katlrken seimlere katlm yaklak %74 civarnda idi. Bu rakam Erbil, Dohuk ve Sleymaniye gibi yerlerde %90n zerinde oldu.63 Bu seim sonucundaki en byk srpriz ise, byk lde KYBden kopan Goran hareketinin yeni bir aktr olarak blge siyasetine girmesi oldu. Propagandasn daha ok blgenin uzun zamandr kt ynetildii, mevcut yneticilerin srekli rvet ve yolsuzluk iddialaryla gndemde olduu argmanlar zerine ina eden Goran, Krt blgesinin bir Sovyet cumhuriyeti gibi ynetildiini, bamsz yargnn ve demokrasinin olmadn iddia ederken reformun gerekli olduuna vurgu yapyordu.64 zellikle yeni zenginleen snfn konumuna ynelik tepkilerin dikkati ektii muhalif sylemde, ekonominin tamamen petrol gelirine bal olmas ve buradan elde edilen gelirin Talabani ve Barzani yandalar tarafndan paylald eletirisi dikkati ekiyordu.65 Bu muhalefeti ile halkn belirli lde desteini kazanmay baaran Goran hareketi 111 sandalyeli meclise blge genelinde
181
oylarn yaklak %23n alarak 28 milletvekili gndermeyi baard. Bu milletvekillerinden 19u ise Talabaninin kalesi Sleymaniyeden geliyordu. Blgedeki Hristiyan aznlk gruplar da seim sonularndan genelde memnun olduklarn dile getiriyorlard.66 Krt blgesinde KDP ve KYB yannda ve dini partilerin dnda yeni bir siyasi aktrn ortaya kmas bu blgede demokrasinin gelimesinin bir gstergesi olarak yorumlanrken, bu gelimenin Trkiyenin politikasn da etkileyecei genel kabul gren bir deerlendirmeydi. Seimler sonrasnda, Krt blgesinde airet kkenli yaplanmalarn dnda canl bir i kamuoyunun varlnn demokratik bir balang olabilecei ve Trkiyenin blgeye baknn rahatlamas gerektii dnceleri ileri srlyordu.67 Yine Krt blgesindeki seimlerin Trkiye ile ilikilere etkisi deerlendirilirken, seim sonularnn demokratik bir ortamda hibir iktidarn ilelebet ynetimde kalamayacan gsterdii ve bundan sonra partilerin i iktidar mcadelesinde komular karlarna almak istemeyecek politikalar gdecekleri ngrlyordu.68 Demokratikleme gerekletike daha lml sylemler ve politikalar beklemek gayet doaldr. Son dnemde Trkiyenin ierde Krt alm, darda ise btn taraflarla temas kurma politikas ilikileri olumlu etkileyen bir faktr olarak vurgulanmt. Kuzey Iraktaki Krt ynetiminin de Trkiyeye kar daha lml bir tavr gelitirmesinde eitli unsurlar etkili oldu. erde artk daha dikkatli hareket emek zorunda kalan Krt ynetimi, sylemini yumuatt. Ayrca, ABDnin ayrlmasnn bir takvime baland ortamda gelecekte Trkiyeyi tamamen karsna almann Krt karlar iin tehlikeli olacann bilincinde olan Krt liderler, Trkiyenin tutumuna gayet olumlu yaklatlar. Sonu 2009 ylnda Iraktaki gelimeler lkenin yava yava igal sonras dneme hazrlandn gsterir nitelikteydi. Yl ierisinde lke genelinde gvenlik durumunun byk lde sakinlemesi, yerel seimler ile lke ierisinde demokratik kurumlarn ilemeye balamas ve ekonomik istikrar alannda baz admlar atlmas Trkiye ile ilikileri etkiledi. Bu yl Trkiyenin Irak politikasnda en dikkati eken gelime, Ankarann bu lkeyle olan ilikilerini gvenlik tekelinden kur-
182
tarmak ve ok boyutlu bir temele oturtma ynnde att admlard. Gvenlik alannda, gerek ABD gerekse Irak yetkilileri ile kurulan mekanizmalarn iletilebilmesi sonucunda nceki yllarla mukayese edildiinde daha olumlu sonular elde edildi. Burada, Trkiyenin Krt yetkilileri muhatap kabul ederek onlar da srece katmasnn nemli bir etkisi vard. Siyasi ve ekonomik anlamda iki lke arasndaki ilikileri salamlatran nemli bir adm ise iki lke arasnda imzalanan Yksek Dzeyli Stratejik birlii anlamas idi. Bu ekilde, farkl unsurlara dayanmas hedeflenen ilikiler salam temellere oturtulmaya allrken, karlkl ykmllkler ile ekonomik bamlln artrlmas amalanyordu. Trkiyenin Irak ile ticaretinin ciddi ekilde gelitii bir yl olan 2009da, tm dnyadaki ekonomik krizin aksine Trkiyenin Iraka ihracat %50 orannda artmt. ki lke arasndaki artan siyasi ve ekonomik ilikilerin yannda, Trkiye Irakta zor da olsa ina edilen istikrarn korunmas iin, bu lkenin Suriye ile yaad sorunlarn almasnda arabulucu rol stlendi. ok sayda karlkl st dzey ziyaretin gerekletirildii bir yl olan 2009da, iki lkenin ilikileri farkl boyutlar ieren karmak bir yapya brnmeye balad. Trk iadamlar da bu yeni yapda izlenen politikann nemli birer aya haline geldiler. Trkiyenin kendi ierisinde yrtmeye alt Krt alm, Irak ile olan ilikileri ve zellikle de Krt blgesiyle ilikileri olumlu ynde etkiledi. 2009 ierisinde Trkiyenin Irak politikasnda nceki yllarla mukayese edildiinde yaad nemli dnmn bir dier gstergesi de Dileri Bakan Davutolunun Erbile giderek Krt Blgesi Bakan Mesud Barzaniyi ziyaret etmesiydi. Bu ekilde Iraktaki tm aktrlerle st dzey temas kurma ynndeki politika daha da salamlatrlm, karlkl nyarglar ama ve kalc bir zemin zerine ilikileri ina etme noktasnda bir adm daha atlm oluyordu. Trkiyenin Irak Politikas 2009 Kronoloji
22 Ocak 31 Ocak Irak Dileri Bakan Hoyar Zebari, Ankaraya geldi. Grmelerde gvenlik konular n plana kt. Trkiyeden gzlemcilerin de takip ettii yerel seimlere Irak genelinde katlm yksek oldu. Babakan Malikinin nem-
183
li bir baar salad seimlerde bu sefer Snni semenler de oy kulland. 23 ubat ABD, Trkiye ve Irak arasnda terrle mcadele konusunda ibirlii yapmak zere gerekletirilen koordinasyon erevesinde Erbildeki komuta merkezi faaliyete balad. Irak Cumhurbakan Celal Talabani Dnya Su Zirvesine katlmak iin Trkiyeye geldi. Babakan Erdoan ile gren Talabaninin ziyareti srasnda, Trkiye Cumhurbakan Abdullah Gln bu lkeye yapaca ziyaret de ele alnd. Cumhurbakan Abdullah Gl, Fahri Korutrkn 1976da gerekletirdii ziyaretin ardndan bu lkeye 33 yl sonra giden ilk Trk Cumhurbakan olarak Irak ziyaret etti. Ziyaretin ana gndemi olarak gvenlik ilikileri, Kerkkn gelecei ve ekonomik ilikiler dikkati ekiyordu. Irakta Cumhurbakan, Babakan ve Dileri Bakan ile gren Gl, Trkmen milletvekillerini ve Krt Blgesel Ynetiminin Babakan Neirvan Barzaniyi de kabul eti. Terrle mcadele kapsamnda ortak faaliyetlerin koordinasyonu toplants iin Iraka giden ileri Bakan Beir Atalay bakanlndaki heyet Irakl muhataplar ile ylbandan o tarihe kadar atlan admlar deerlendirdi. Iraktaki nemli ii gruplardan birinin lideri olan Mukteda es-Sadr, Trkiyeye gelerek Babakan Erdoan ile grt. Trkiye farkl aktrlerle temaslarn glendirmeye devam etti.
16 Mart
23 Mart
12 Nisan
2 Mays
26 Temmuz Irakn kuzeyindeki Krt blgesinde gerekletirilen seimlerde Deiim hareketi nemli bir baar salad. 28 Temmuz Terrle mcadelenin koordinasyonu iin yaplan toplantlarn ncs Ankarada gerekletirildi. Ankarann talepleri Mahmur kampnn kapatlmas, snra daha fazla Irak askerinin kaydrlmas, Interpol tarafndan aranan PKKllarn Trkiyeye teslimi ve istihbarat paylam konularna younlat. 11 Austos Dileri Bakan Davutolu Iraka giderek Babakan Maliki, Dileri Bakan Zebari ve dier Krt yetkililer ile grt. Ziyaretin ncelikli amac iki lke arasnda oluturulan Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin hazrlk almalarn yapmakt.
184
19 Eyll
Irak ile Suriye arasndaki gerginliin almas iin aba harcayan Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Irak ve Suriye Dileri Bakanlar ile stanbulda bir araya geldi. Trk Silahl Kuvvetlerine bir yllna snr tesi operasyon yapma izni veren tezkere Mecliste kabul edildi. Babakan Erdoan bakanlnda Dilerinin yan sra ileri, Salk, D Ticaret, Bayndrlk, Tarm, Enerji, evre ve Ulatrma bakanlarnn katld Irak gezisinde Trkiye-Irak Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi oluturuldu Dileri Bakan Ahmet Davutolu ve Sanayi Bakan Zafer alayan Erbile bir ziyaret gerekletirdi. Bu bir Trk Dileri Bakannn Erbildeki Krt ynetimine ilk ziyareti oldu. Irak slam Yksek Konseyi lideri Ammar el-Hekim, Trkiyeyi ziyaret ederek, Cumhurbakan Gl ve Dileri Bakan Davutolu ile grt. Irakta yaklaan seimler ncesinde gerekleen bu ziyaret ile her iki taraf da farkl kesimlerle temaslarn artrmaya alyorlard. ileri Bakan Beir Atalay bakanlndaki bir heyet, terrle mcadele iin kurulan l mekanizmann yl boyunca belirli periyotlarla devam eden toplantlarna katlmak amacyla Erbile gitti. Irak Cumhurbakan Yardmcs ve Irak slam Yksek Konseyi yesi Adil Abdlmehdi Trkiyeyi ziyaret etti ve ziyaret srasnda Iraktaki gelimeler ve yaplmas planlanan seimler ele alnd.
6 Ekim 16 Ekim
1 Kasm
18 Kasm
20 Aralk
30 Aralk
Notlar 1 Talabani ikinci kez Trkiyeye geldi, Zaman, 16 Mart 2009. 2 Gl-Neirvan Barzani Bulumas, Sabah, 24 Mart 2009. 3 Turkeys Gul makes landmark visit to Iraq, Daily Star, 24 Mart 2009. 4 Rebel Kurds in northern Iraq slam Talabani over weapons ultimatum, Daily Star, 30 Mart 2009. 5 Davutolu bugn Irakta, Radikal, 11 Austos 2009. 6 http://www.mfa.gov.tr/disisleri-bakani-sayin-ahmet-davutoglu_nun-irak-ziyareti-oncesi-esenboga-havalimaninda-yaptiklari-basin-toplantisi.tr.mfa (27 Nisan 2010). 7 Turkey, Iraq discuss security, economic agreements, Daily Star, 12 August 2009. 8 Barzani: Trkiyenin alm PKKy pes ettirir, Radikal, 1 Austos 2009. 9 http://www.mfa.gov.tr/no_-160_-16-eylul-2009_-turkiye-irak-stratejik-isbirligi-konseyi_ nin-bakanlar-duzeyindeki-ilk-toplantisi-hk_.tr.mfa (2 Mays 2010). 10 Badatla yeni dnem 48 anlama ile perinlendi, Sabah, 16 Ekim 2009. 11 Cengiz andar, Irakla entegrasyona doru gidiyoruz, Radikal, 16 Ekim 2009. 12 El Irak ve Trkiye yudmani alakatihima bitevkii 48 ittifakiyyeti, El Riyadh, 16 Ekim 2009.
185
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58
18 saatte trenle Musula, Radikal, 17 ubat 2010. Kuzey Iraktan Ceyhana 1 Haziranda petrol geliyor, Radikal, 10 Mays 2009. Kuzey Irakta artk tek ynetim var, Radikal, 7 Nisan 2009. Kuzey Iraktaki yatrmlarn %70ini Trkler kapt, Akam, 1 Kasm 2009. Trkiye ile kuzey Irak arasnda ortak Pazar kurulmas kanlmaz, Zaman, 9 Austos 2009. DEK Irak lke blteni, ubat 2010, ss., 16- 18. A.g.m., s. 20. ki sene ncesine dek Erbil ziyaretine kimse ihtimal vermezdi, Zaman, 2 Kasm 2009. La tarekna ya oglu, El Hayat, 2 Kasm 2009. Davutoglu yeftatihu konsulate fi Basra ve yentakil ile Irbil fi ziyaretin tarihiyye, El Hayat, 31 Ekim 2009. Yazar tarafndan Badatta yaplan mlakatlar, 4-8 Kasm 2009. Reclusive Iraqi cleric Sadr visits Turkey, meets with top officials, Daily Star, 4 Mays 2008. Irakta istikrar Trkiye salar, Yeniafak, 3 Mays 2009. Panorama, 18 Kasm 2009, Anlay, Aralk 2009. Gl: Irak seimden glenerek kar, Sabah, 19 Kasm 2009. Panorama, 30 Aralk 2009, Anlay, Ocak 2010. Yazar tarafndan Badat ve Diyala blgesinde yaplan mlakatlar, 4-8 Kasm 2009. Irak Dileri Bakan Zebari Ankarada, Sabah, 22 Ocak 2009. Panorama, 22 Ocak 2009, Anlay, ubat 2009. PKKya kar koordinasyon merkezi kuruldu, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/476411. asp (10 Haziran 2010) PKK ile ilgili her ey kapatlacak, Sabah, 12 Nisan 2009. Panorama, 10 Haziran 2009, Anlay, Temmuz 2009. Ankarada kritik zirve, Akam, 28 Temmuz 2009. Tezkere kabul edildi, Zaman, 6 Ekim 2009. Barzani: Hibir sorun sava ile zlemez, Radikal, 20 Aralk 2009. Panorama, 21 Aralk 2009, Anlay, Ocak 2010. Yazar tarafndan st dzey Amerikal diplomatla yaplan mlakat, 8 Mays 2010, stanbul. Iraq and the Kurds: Trouble Along the Trigger Line, International Crisis Group, Middle East Report, No:88, 8 Temmuz 2009, s. 30. A.g.m., s.31. Badatta ezamanl 5 saldr, Radikal, 19 Austos 2009. Irak Babakan Nuri el Maliki Suriyeyi saldrganlkla sulad, Zaman, 3 Eyll 2009. Safa A. Hussein, Iraqis tell Syria: Enough is enough, Daily Star, 16 Eyll 2009. Bear Esad Irakn iddialarn reddetti, VOA, 31 Austos 2009. El Esed Li Badad: Ittihametukum ayru Ahlakiyye, Asharq Al Awsat, 1 Eyll 2009. Turkish FM says Iraq-Syria talks positive, Daily Star, 3 Eyll 2009. Irak ile Suriyeye barn basks, Radikal, 18 Eyll 2009. Mesai Trkiyyetin litertibi el ecvai, Okaz, 1 Eyll 2009. Neam li Trkiye el msterebete la li Trkiye el imbaraturiyyete, Asharq al Awsat, 27 Ekim 2009. Panorama, 14 Eyll 2009, Anlay, Ekim 2009. Iraq sends delegation to Turkey, Daily Star, 15 Eyll 2009. Irak: Suriye ile yaplan grmelerde ilerleme salanamad, Yeniafak, 19 Eyll 2009. Trkiye, Suriye ve Irak Dileri Bakanlarn New Yorkta Biraraya Getirdi, USAK Gndem, 26 Eyll 2009. Kadri Grsel, Trkiyenin Derin ran Politikas, Milliyet, 15 Nisan 2010. Ticareti patlatan ortam, Bugn Gazetesi, 28 Temmuz 2008. Kemal Kirii, The transformation of Turkish foreign policy: The rise of the trading state, New Perspectives on Turkey, Say 40, 2009, s. 43. Irakta yerel seimlere byk ilgi, Zaman, 1 ubat 2009.
186
59 Irak halk yerel seim iin sanda kotu, Radikal, 1 ubat 2009. 60 Mete ubuku ve Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETA Analiz, Say: 20, Nisan 2010, s. 15. 61 Irakta yerel seimlerin galibi Maliki, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/474533.asp (15 Mays 2010). 62 Neslihan Kaptanolu, Irak Yerel Seimleri lkenin Geleceine Dair Umut Veriyor, TEPAV Deerlendirme Notu, 9 ubat 2009, s. 4. http://www.tepav.org.tr/tur/admin/dosyabul/ upload/irak_yerel_secimler.pdf (15 Mays 2010). 63 Irakn kuzeyindeki seimlere katlm yksek oldu, Hrriyet, 26 Temmuz 2009. 64 Krtlerin Mavi Devrim D, Radikal, 25 Temmuz 2009. 65 Irakta Deiim Kuzeyden Balad, http://www.dunyagundemi.com/244/Irakta-Degisim-Kuzeyden-Basladi.html (16 Mays 2010) 66 zgr, demokratik bir seim oldu, Hrriyet, 29 Temmuz 2009. 67 Henry Barkey, Goran Ankaray da deitirecek, Radikal, 12 Austos 2009. 68 Burak Bilgehan zpek, Irak Blgesel Krt Ynetimindeki Seimler Trkiye in Neden nemli, 3 Austos 2009, http://www.kerkuk.net/haberler/koseyazisi. aspx?dil=1055&metin=2009080328 (1 Mays 2010).
187
TRKYENN KRFEZ LKELER, YEMEN, MISIR, RDN VE LBNAN POLTKASI 2009

Muhittin Ataman*, Nuh Ugan**
Prof. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, Uluslararas likiler Blm, Bolu
** Doktora rencisi, Abant zzet Baysal niversitesi, Uluslararas likiler Blm, Bolu
Giri Trk d politikasnda yaanan gelimeleri bir bilmecenin paralar gibi byk bir fotorafn iine yerletirerek okumak gerekir. Trkiyenin blgesiyle btnlemesi nermesini salt fiziki-corafya ile snrl grmek yanltc olur. nk corafyann da bir kltr ve kimlii vardr. bni Haldunun ifade ettii gibi, corafya kaderdir, fakat kader tercih edilen eydir. O halde yeni Trk d politikasnn blgesel btnleme tercihi, tpk eski Trk d politikasnn Batyla btnleme tercihinin bir kltr ve kimlik sorununa mndemi olmas gibi1 bir kltr ve kimlik tercihini iinde barndrmaktadr. Bundan dolay, yeni Trk d politikasn anlama ve aklama giriimlerinin, bu politikann mimar olan Ahmet Davutolunun Stratejik Derinlik2 kitabna bavurularak yaplmas yerinde ama yetersizdir. Ayrca ve hatta ncelikle Davutolunun Alternative Paradigm3 isimle eserine bavurulmas, stratejik derinliin felsefi derinliini ortaya koyacaktr. Ancak nce ksa bir tarihsel geliim seyrine deinmek gerekmektedir. Trk d politikasnn 2000ler sonras kavramsal bir dnme urad tartmas yaygn ve pek de yanl olmayan bir tartmadr. Trk d politikasndaki sreklilik ve deiim unsurlarnn analiz edildii her tartmada dnm ncesi ideolojik neslin uzmanlar nimetleri sreklilik unsurlarna, klfetleri ise deiim unsurlarna balamaktadr. Dnm sonras ideolojik neslin uzmanlar ise sy-
191
lemsel meruiyet ana dmemek kaygsyla daha ok sreklilik unsurlarna deinmekte, fakat yaanan sreci alklamaktan da kanmamaktadr. Yaanan dnm, en kestirme ifadeyle Trkiyenin Batyla eklemlenmesinden blgesiyle btnlemesine ve hatta blge d ile balantlar kurup kresel bir oyun ya da dzen kurucu (order-instituting country)4 olma amacna matuftur. Kemalist liderlik uzun yllar boyunca tarihi ve kltrel adan tekiletirme, Batyla btnleme, Bat medeniyeti kimliini benimsemi ve Ortadou blgesindeki atmalara ynelik ihtiyat ve kanma siyaseti izlemitir. zal liderlii de tarih ve kltre grece daha ok nem vermi, Batyla uyumu ok nemseyen, medeniyetler arasnda bir kpr olmaya alan ve Ortadoudaki atmalar nemseyen bir politika izlemitir. Ak Parti liderlii ve Davutolu ise tarihsel ve kltrel faktrleri ok nemseyen, Batyla uyumu nemli gren, slam medeniyeti imliine dayal ve Ortadoudaki atmalara ok ilgi gsteren bir siyaset izlemektedir.5 Cumhuriyetin ilanndan itibaren Bat yanls bir d politika izleyen Trkiye, Ortadou lkeleriyle ilikilerini Souk Savan bitimine kadar Bat endeksli olarak yrtmtr. Cumhuriyet sekini yeni bir sekler-ulus devlet yaratma abalarnn bir yansmas olarak toplumun Osmanl ve Mslman Ortadou ile balarn koparmay amalamtr. nk onlarn fikir dnyasna gre tek bir medeniyet vard ve Trkiyenin hayatta kalabilmesi bu medeniyetin bir paras olmasna balyd.6 Trkiye Batyla btnleme politikasn zellikle kinci Dnya Savandan sonra NATO, Avrupa Konseyi ve IMF gibi Batl askeri, siyasi ve ekonomik rgtlere ye olarak gerekletirmeye alrken uzun bir sre Ortadou sorunlarna taraf olmamtr. zal liderliiyle birlikte eitlenmeye balayan Trk d politikas, zellikle AK Parti dneminde Davutolunun nclnde gerekleen pro-aktif, ok-kulvarl ve ok-boyutlu d politika anlaynn gerei olarak bir yeniden yaplanma geirmitir. Trk d politikasnn deiimini sistemik olarak icbar eden olay Souk Savan bitimiydi. Ne var ki Trkiye Kasm 2002de AK Partinin iktidara gelmesine kadar ak bir vizyona, yeni bir ynelime, bir d politika prensipleri setine ve yeni bir stratejiye sahip ol(a)mad. 1990lardaki sistemik dzeydeki deiime Trkiyede 2002de yeni bir siya-
192
sal aktrn devreye girmesi elik etti.7 Yeni d politika syleminde Trkiyenin genelde Batyla, zelde ABD, AB ve srail ile ilikileri slam dnyas ile ilikilerinin bir alternatifi olarak deil tamamlaycs olarak deerlendirilmektedir. Ortadou lkeleriyle ilikiler, bu yeniden yaplanmadan en ok etkilenen alan olmutur. Trkiyenin AK Parti dneminde izledii politikalarda blge lkelerine ynelik ciddi bir yaknlama srecinin balad dikkat ekmektedir. Bu yaknlama Batya muhalif bir yaknlama sylemiyle yrtlmedii gibi Bat referansl bir yaknlama da deildir. Bunun en arpc rnei 2006da AK Parti liderlerinin Batnn ve Bat yanls Trklerin eletirilerine ramen Hamasn siyasi kanadnn temsilcisi Halid Meal ile Ankarada grmeleridir. Ayrca bir nceki on yla baktmzda slam dnyas ile ilikilerin seyrinin dlanmlk ve tekiletirmeden ok-boyutlu ortakla doru evrildii grlmektedir. Trkiyenin Krfez ve Ortadou ile ilikilerine ynelik tartmalarda genellikle Osmanlnn son dnemine ve Arap ihanetine referans yaplrken, yeni dnemde ayn tartmalarda artk Trkiyenin Ortadou politikalarna aktif itiraki tartlr olmutur. Bu erevede, Ankarann Filistin-srail bar abalarnda arabulucu rol nerisi; AB ve ABDnin Hamas izole etme politikas uygularken Hamasla grmelerde bulunmas; Kasm 2007de srail Cumhurbakan imon Peres ve Filistin Devlet Bakan Mahmud Abbasn Trkiye parlamentosuna seslenmesi ve Bat eriada Trkiye ile birlikte byk bir sanayi blgesi inas ereve antlamas imzalanmas sz konusu olmutur. Trkiye ayrca 2006da Lbnan atmasnda arabulucu rol oynam ve BM Bar Gcne katlm iin bin asker gndermitir.8 2009 ylndaki gelimeleri anlamlandrmak amacyla son dnemdeki bu gelimeleri de dikkate almak gerekir. Elinizdeki almann baka blmlerinde Trkiyenin ran, Irak, Suriye, Filistin ve srail ile ilikileri ayrntl bir biimde ele alndndan bu makalede, Trkiyenin sadece Krfez lkeleri, Yemen, Msr, rdn ve Lbnan arasnda 2009 ylnda meydana gelen gelimeler zerinde durulacaktr. 2000li yllarda Trkiyenin bu lkelerle ilikilerinin genel erevesinden bahsettikten sonra 2009 ylnda kaydedilen gelimelerin taraflar asndan anlam zerinde durulacaktr. Burada karlkl ziyaretler kronolojik olarak dikkate alnarak si-
193
yasal, ekonomik, kltrel ve toplumsal ilikiler incelenecektir. Ziyaretlerle pekien siyasi diyalog, Trkiye ile bu lkeler arasnda d ticaret ve yatrm miktarlarnda nemli artlar gzlemlenmitir. Son zamanlarda ekonomik alanda gelien ibirlii, doalgaz ve petrol almyla snrl kalmayp turizm bata olmak zere karlkl yatrmlarn nemli lde artmas ve ilikilerin ok boyutlu dzeye ulamas sz konusu olmutur. zellikle 2009 ylnda Trkiyenin bu lkelerle ilikilerinde kaydedilen belli bal gelimelere tematik bir sralama ile deinilecektir. 2009 Ylndaki Gelimeler Trkiye, Babakan Tayyip Erdoan ve nce Dileri Bakan daha sonra Cumhurbakan Abdullah Gl nezdinde Krfez birlii Konseyi (KK) yesi Arap lkelerine ticaret ve yatrmlarn artrlmasn tevik etmek maksadyla pek ok sonu alc giriimde bulunmu ve birok ziyaret gerekletirmitir. 2005 ve 2006da Krfez lkelerinden gelen yatrmlarda kayda deer bir art gzlenmi ve Trkiyenin Krfezle ticareti olaanst art gstermitir. Trkiye, 2005 ylnda KK ile serbest ticarete ilk adm olarak bir Ticaret ve Yatrm Antlamas, 3 Ekim 2008de ise serbest ticaret antlamasn amalayan bir mutabakat zapt imzalamtr. Nisan 2008de Cumhurbakan Gln Katar resmi ziyaretinde Trkiyenin 2011de Katardan doalgaz ithal etmek istediini ifade etmitir. Bunun ardndan da Krfez bankalarnn birok Trk bankasna yatrm yapmas gndeme gelmi ve nemli Kuveyt irketleri stanbulda alveri ve konut yatrmlar gerekletirmitir. Trkiyenin 1998de Krfez lkeleri ile ithalat 882.300, ihracat 845. 300 milyon dolar iken; 2007de ithalat 3.173.587, ihracat ise 5.566.524 milyon dolara kmtr.9 Trkiyenin Krfeze gerekletirdii bu ritmik diplomasi sadece ekonomik deil, siyasi olarak da karlk bulmutur. Austos 2006da krk yl sonra ilk kez bir Suudi Arabistan Kral Trkiyeyi ziyaret etmi, hatta bir yl sonra Cumhurbakan olan Gl tebrik iin ikinci bir kez Trkiyeye gelmitir. Eyll 2008de Bahreyn Kral Hamad bin sa el-Halifenin Trkiye ziyareti monarinin ilk ziyareti olarak tarihe gemitir.
194
Trkiye NATOnun 2004te yaplan 17. Zirve toplantsna stanbul birlii Giriimi platformuyla ev sahiplii yapmtr. Toplantnn amac Krfez lkelerinin de dahil olduu geni Ortadou ile bir gvenlik ibirlii ina etmekti. Bunun sonucunda 2006dan beri Kuveyt, Bahreyn, Katar, BAE stanbul birlii Giriimine katlm, ancak ABDnin teviklerine ramen Suudi Arabistan ve Umman henz katlmamlardr. 2 Eyll 2008de KK Dileri Bakanlar toplantsnda Krfez lkeleri ile Trkiye arasnda gvenlik meselelerinde szlemeyi mjdeleyen bir mutabakat zapt imzalanmtr. mzalanan bu zapta gre taraflar, Trkiye-KK Stratejik Diyalogu ad altnda periyodik olarak toplanma karar aldlar.10 Trkiye-KK Stratejik Diyalogunun nemi, KKin ilk kez tek bir lke ile periyodik bir danma sreci ve mekanizmas oluturmasdr. Bu toplantda Trkiye ile KK arasnda imzalanan Stratejik birlii Mutabakat, stratejik diyalogun blgesel dzeyde yrtlmesi iradesini vurgulamaktadr. yle ki st dzey istiarelerin dzenli olarak yaplp blgesel konularn ele alnmas ngrlmtr. Mutabakatta ayrca Trkiye ile KK arasnda eitli alanlarda ekonomik ilikilerin gelitirilmesi zerinde durulmutur. Toplantnn stratejik, siyasi ve ekonomik boyutu yannda kltrel boyutu da sz konusudur. Buna gre Trkiyedeki yksek retim kurumlar ve bilimsel aratrma merkezleri ile KK arasnda ibirlii dzeyinin artrlmas gndeme gelmitir.11 2009 yl Trkiye-KK ilikileri asndan yeni bir dnem olarak deerlendirilmelidir. 7-8 Temmuz 2009 tarihleri arasnda stanbulda yaplan Trkiye-KK Yksek Dzeyli Stratejik Diyalog Birinci Dileri Bakanlar Toplants bu yeni dnemi aan bir gelime olmutur. Bu toplantda karlkl ibirliinin gelitirilmesine dnk baz kurumsal yaplarn tesis edilmesi konusunda mutabakat salanmtr. Toplantda alnan en nemli karar 30 Mays 2005 tarihinde Menamede (Bahreyn) imzalanan Trkiye Cumhuriyeti ve Krfez Arap lkeleri birlii Konseyi yesi lkeler Arasnda Ekonomik birliine likin ereve Anlamann onay belgelerinin teati edilerek yrrle konmas gelmektedir.12 Bu ereve anlama, Trkiye ile KK lkeleri arasnda ekonomik, gvenlik ve sosyal alanlarda ciddi bir stratejik diyalog mekanizmasnn kurulmasn ngrlmtr. ereve anlamada taraflarn aralarnda ekonomik ibirlii-
195
ni destekleyecekleri, hatta bir serbest ticaret alan oluturulmasna ilikin grmeler balatlaca, ekonomik ibirliinin kurumsallamasn ifade eden bir Ekonomik birlii Ortak Komitesi kurulmas planlanmtr. Temmuz 2009da stanbuldaki toplantnn sonunda yaymlanan ortak bildiride yrrle giren bu ereve anlamann kapsamnda taraf lkelerin ekonomik, ticari ve teknik alanlarda ulam, altyap, yatrmlar, gda gvenlii ve turizmle snrl olmayan geni ereveli bir ibirlii konusunda anlamaya varld ifade edilmitir. Ek olarak enerji kaynaklarnn kullanm ve gelitirilmesinde ibirliinin nemi vurgulanarak ortak projelerin yaplabilmesi iin almalarn balatlmasndan bahsedilmitir.13 stanbuldaki toplantnn bir dier boyutu da Haziran 2004teki KK toplantsnda gndeme gelen, Mays 2005te Bahreynde imzalanan ereve anlamann imzalanmasnn ardndan grmeleri balatlan Serbest Ticaret Anlamasnn imzalanmas iin irade birlii iinde olunduunun bir kez daha ilan edilmesidir. stanbul toplantsnn ardndan bir ortak deklarasyon yaymlanm ve iki tarafn askeri, ekonomik, toplumlar aras ilikiler, terrizmle mcadele, enerji, bilim-teknik alanlarnda ibirliinin gelitirilecei aklanmtr. birlii alanlar iinde Filistin sorunun zm, rann denetimindeki BAEnin byk ve kk Tunb ile Ebu Musa adalarnn durumu gibi konularda ortak politikalarn oluturulmas vardr. Ortak deklarasyonda ayrca askeri ibirliinin glendirilmesi, Krfezin kitle imha silahlarndan temizlenmesi almalarna destek verilmesi gibi rann rahatsz olaca hususlar da vardr. Dileri Bakan Davutolunun ifadelerine gre, Trkiyenin Ortadou ve Krfeze ynelik politikalarnn hedefi, st dzey siyasi diyaloglara, ekonomik karlkl bamlla, kltrel uyuma dayal bir perspektifle blgenin refah, istikrar ve bar alan haline dnmesine katk yapmaktr.14 Trkiye ile KK yesi lkeler arasndaki ilikilerin en derin boyutu kukusuz ekonomik boyuttur. Buna gre 2002de 2,1 milyar dolar olan ticaret hacmi 2008de 16,6 milyar dolara km, KK yesi lkeler Trkiyede 10 milyar dolarlk bir yatrm taahhdnde bulunmutur. Ekonomik ilikilerin yannda toplumsal ilikilerin gelitirilmesine dnk kltrel deiim programlar ve ortak kltrel etkinlikler dzenlenmesi gibi konularn da gndeme gelmesi beklenmektedir.
196
Trkiye-KK lkeleri arasnda gvenlik ilikilerinin nemli bir boyutu NATO erevesinde gndeme gelen ilikilerdir. yle ki 2004 tarihli stanbul birlii Giriimine 1 Aralk 2004te Kuveytin ardndan 16 ubat 2006da Bahreyn ve Katar, 22 Haziranda da BAE katlmtr. Aralk 2006daki Kuveyt toplantsnda Kuveyt Ulusal Gvenlik Konseyi Bakan eyh Ahmed Fahd el-Sabah, Kuveyt dhil btn KK yesi lkelerin NATO ile stratejik gvenlik ibirliini kurmay istediini ifade etmitir. Trkiyenin youn aba harcad NATO-KK lkeleri arasndaki ibirlii giriimlerinin asl noktasn ise bu lkelerin askeri kapasitelerinin rana kar glendirilmesi olarak deerlendirmek mmkndr. KK lkeleri ile NATO arasnda gelien ilikiler Trkiye-KK lkeleri arasndaki askeri ilikilerin gelimesini de dorudan etkilemitir. Buna gre, Trkiye ile KK lkeleri arasnda imzalanan eitli anlamalarla taraf lkelerin silahl kuvvetleri arasnda ibirlii ve savunma sanayi, farkl alanlardaki askeri ibirliklerinin gelitirilmesi ve eitlendirilmesi kararlatrlmtr. Bu dorultuda Trkiye ile KK lkeleri arasndaki ilikilerin bir de NATO erevesinde kurumsallatn sylemek yanl olmayacaktr.15 Krfez Arap devletlerinin Trkiye ile gvenlik ilikilerinin gelitirilmesindeki kar ne olabilir? Bu soruya cevap veren Martin, Krfez Arap devletlerinin, ikisi ran kaynakl olan gvenlik kaygsndan bahsediyor. Bunlar, rann Irakta artan etkisi, rann ykselen askeri gc ve radikal slamclardr. ABDnin Iraka mdahalesi sonras merkezi otoritede glenen bir ii olgusu vardr. Irakta istikrarszln devamnda iilerin snlacak liman olarak gzlerini dikecei birincil lke ran olacaktr. Bunun yannda Kuveyt, Bahreyn ve Suudi Arabistan gibi ounluu petrol zengini blgelerde yerleik ii aznlk nfuslara sahip Krfez lkelerinin randan alglad tehdit daha da artmaktadr.16 Krfez lkelerinin bir dier kaygs da radikal dini oluumlardan kaynaklanmaktadr. Bu oluumlarn terr eylemleri ya da bu lkelerde bir devrim kkrtma giriimleri Krfez lkelerini endielendirmektedir. Krfez lkeleri ayrca rann sponsor olduuna inandklar Hizbullah gibi rgtlerden de tehdit alglamaktadr. Krfez lkelerinin gvenliklerini ABDye balamalar Irak mdahalesi sonras Arap dnyasnda artan anti-Amerikanc duygular dolaysyla rejim ile halk arasndaki ilikileri daha da problemli hale getirmektedir. Martine gre bu koullar altnda Krfez lke-
197
lerinin Trkiye ile yakn ilikiler kurmalar birden fazla nedenle cezbedici bir nitelie sahiptir. ncelikle Trkiyedeki siyasi slamn baat aktr Milli Gr gemiine sahip Erdoan ve Gl liderliindeki Trkiye ile diplomatik ilikiler yrtmek, daha nceki laiklik hassasiyetleri yksek hkmetlerden olduka rahat grnmektedir. Ayrca buna bir de Trkiyenin Snni arlkl bir lke olduunu da eklemek gerekir. Krfez lkeleri gibi Trkiye de btn byk gruplarn karlarnn dengelendii ileyen bir gl merkezi otoriteye sahip bir Irakla komu olmak ister; ne Trkiye ne de Krfez Arap devletleri gl bir otonomiye sahip kuzeyde Krdistan, gneyde ii ve merkezde gsz bir Snni blge olarak ayrlm bir Irak grmek isterler. Trkiye ile Arap devletleri arasndaki yaknlamaya sebep olan psikolojik durumlar da vardr. Trkiyenin kr krne ABDyi destekler pozisyondan kurtulmas -Iraka mdahale de olduu gibiFilistin-srail sorununda sraili desteklemekten ok arabuluculuk nerisi, ABD Suriyeyi izole etme politikas izlerken Trkiyenin srail-Suriye arasnda arabuluculuk faaliyetleri, Araplar nezdinde Trkiyenin itibarn artran gelimeler olmutur. Ayrca Trkiyenin blgede ran dengeleyebilecek nemli bir konvansiyonel askeri gce sahip olmas Krfez lkelerinin gzlerini Trkiyeye evirmelerine denen olmaktadr. Trkiye asndan Krfez lkeleriyle yaknlamaya bakldnda ekonomik ve gvenlik karlarnn sz konusu olduu grlyor. Ankara daha nce Rusya, ran ve Orta Asya devletleriyle yaad enerji arz kesintileri sorunu dolaysyla enerji ithalatn eitlendirmenin yollarn aramaktadr. Halihazrda Trkiyeden geen ya da gemek zere olan be doalgaz boru hatt ve petrol boru hatt u an ilemekte ya da inaat halindedir. Altnc bir doalgaz boru hatt Msr tarafndan nerilmi ve bir yedincisi, Ortadou ve Orta Asya gazlarn Trkiye zerinden Bulgaristan, Romanya ve Macaristandan geip Avusturyaya tayacak Nabucco boru hatt konusunda antlamalar imzalanmtr. Bu, Trkiye ekonomisinin nemli kazanlar elde etmesi anlamna gelecei gibi, Trkiyenin enerji transit lkesi haline gelmesi noktasnda stratejik bir rol elde etmesi anlamna da gelmektedir.17 Irakn istikrarszlndan kaynaklanan Trkiyenin, PKK tehdidi ile Krfez lkelerinin ran tehdidi st ste binmektedir.
198
Trkiyenin farkl gerekelerle de olsa ayn sonutan karlkl ortak tehdit alglamalar hem Trkiyeyi hem de Krfez Arap lkelerini gvenlik konularnda da ibirliine sevk etmektedir. Eyll 2008de yaplan stratejik diyalog giriimi bu ynde atlm bir adm olmutur. Ancak yine de her iki taraf da ranla yabanclamadan ne kadar ve hangi hzla gvenlik alannda ilikilerini gelitireceklerini temkinle izlemek gerekir. Trkiye asndan bakldnda ran, yaklak drt asr ortak bir snr ve Irakn Trkiye-ran-Suriye snrlarnda bamsz bir Krt devletinin kurulacana dair ortak endieler paylat bir lkedir. Ayrca petrol ve doalgaz naklinde randan Avrupaya birok gzergh zerinde ortak ekonomik karlara sahipler. yle ki Trkiye Temmuz 2007de ran ve Trkmen gaznn Avrupaya gidi gzergh ve Trkiyenin rann Gney Pars gaz blgesinde yatrm konusunda bir n anlama imzalamtr. Dolaysyla Trkiye, ranla ilikilerinin altn oymamak iin randan bir tehdit hissettii algsn yaratmak istemez.18 Bu blmde, 2009 ylnda Trkiye ile Krfez lkeleri, Yemen, Msr, rdn ve Lbnan arasndaki siyasi, ekonomik, toplumsal ve kltrel ilikilerin geliimi zerinde durulacaktr. 2009 yl merkezli bu analizi temellendirmek amacyla daha nceki dnemlerde gerekleen nemli baz gelimelere de deinilecektir. Siyasi likiler Gelimi pazar ekonomisi, Batyla btnlemesi/Bat kurumlarna yelii, Snni bir blgesel g olmas, ran dengeleyebilecek askeri ve siyasi bir g olmas dolaysyla KK lkeleri Trkiye ile stratejik ortaklk kurmak istemilerdir. Aadaki paragraflarda Trkiyenin Krfez lkeleri, Yemen, Msr, rdn ve Lbnan ile ikili ilikilerine deinilecektir. Son dnemde Trkiye ile ilikilere bir hayli nem veren Krfezin en nemli lkesi Suudi Arabistan ynetimi Trkiyeyi, blgede etkisi artan ran dengeleyici bir mttefik olarak kazanmak istemektedir.19 Bu amala 2008 ylnda iki taraf arasnda imzalanan bir antlamayla Stratejik Diyalog sreci balatld. KKin tek bir lkeyle imzalad-
199
ilk dzenli danma srecini balatt bu antlama erevesinde, 7-8 Temmuz 2009 tarihinde stanbulda Trkiye-KK Yksek Dzeyli Stratejik Diyalog 1. Dileri Bakanlar Toplants yapld. Dileri Bakan Davutolu, ikili ilikilerin gelitirilmesi konusunda nemli kararlar alnd bu toplant sonrasnda yapt aklamada, taraflar arasndaki ilikinin temel hedefinin st dzey siyasi diyalog, ekonomik karlkl bamlla, kltrel uyuma dayal bir bakla blgenin refah, istikrar ve barna katkda bulunmak olduunu belirtmitir. Son zamanlarda Suudi Arabistann Trkiye ile ilikilerini gelitirmeye zel nem verdii grlmektedir. Trkiye-Suudi Arabistan arasndaki ilikilerin deiimine yol aan en nemli gelime 2003 Irak igali ve bunun sonucu olarak blgede meydana gelen g deiimidir. rann blgede g kazanmasnn ve Irakta iilerin baat g olmasnn Suudi Arabistan ile Trkiye arasndaki yaknlamay artran objektif neden olduu sylenebilir. Suudi Arabistan, lkesindeki ii nfusun da Irakn ardndan siyasi faaliyetlere girmesini bir gvenlik sorunu olarak grmektedir. Bu faaliyetler konusunda ran faktrnn devreye girmesi potansiyeli de Suudi Arabistan kayglandrmaktadr. Suudi Arabistan ve Trkiyenin Irak konusunda da istikrarl ve gl bir merkezi hkmetin varl konusunda gr birlii vardr. Buna gre Suudi Arabistan, Trkiyenin Iraktaki tm gruplarn siyasi srece girmesini salama noktasndaki giriimlerini desteklemektedir. Blgesel sorunlara ortak bakn gzlendii bir dier alan da Lbnan ve Suriye ile ilikilerdir. Trkiye Suudi Arabistan ile Suriye arasndaki ilikilerin yeniden kurulmasn ve Lbnanda hkmet krizinin almasnda iki lkenin ibirlii yapmasn istemektedir. Bu anlamda Ekim 2009da Suudi kraln Suriye ziyaretinde Trkiyenin katks nemli olmutur. Ayrca Lbnanl tm gruplarn siyasi srece katlmasnda her iki lkenin de ibirlii yapabilecei alanlar mevcuttur. Suudi Arabistan Lbnandaki Hizbullahn blgeyi radikalletirmesinden rahatszlk duymaktadr; bu anlamda Hizbullahn siyasi srece katlm bir anlamda blgenin radikallemesinin nne geecek admlardan birisidir.20 2006 ylnda Trkiyeye yapt resmi ziyaretin ardndan Abdullah Gln Cumhurbakan olarak seilmesinden dolay tebrik etmek iin 2007 ylnda Trkiyeyi ziyaret eden Kral Abdullah, 2009
200
ylnda daha ok Trk liderlerini arlamtr. 2009 ylnn balarndan itibaren Trkiye ile Suudi Arabistan youn bir diplomasi trafii iine girmilerdir. Babakan Erdoan srailin Gazze saldrlar konusunda fikir teatisinde bulunmak zere 3 Ocakta Riyada ksa bir ziyaret gerekletirmi ve Kral Abdullah ile bir grme yapmtr.21 Erdoandan bir ay sonra (3-6 ubat tarihlerinde) bu kez Cumhurbakan Gl, 19 yl aradan sonra Trkiyeden Suudi Arabistana cumhurbakan dzeyinde gerekleen ilk resmi ziyaret iin Riyada gitmitir. Kral Abdullahn 80 yan am yal bir lider olarak uan merdivenlerine kadar gelerek karlad Gl, Suudi yetkililerle iki lke arasndaki ekonomik ilikileri, Filistin meselesini ve rann nkleer almalarn grmtr. Grmelerin ardndan Cumhurbakan Gl ve Kral Abdullahn huzurunda Genlik ve Spor ile Deniz Tamacl alanlarnda ibirlii anlamalar imzalanmtr. Bu ziyaret, zamanlamas itibariyle Trkiyenin Gazze savana ynelik tepkilerinin Arap dnyasnda byk destek bulduu bir dneme denk gelmitir. Bunun yannda Arap kamuoyunda Trkiyenin ran-Hamas politikalar konusunda pheler de yok deildir. Trkiyenin ran-SuriyeHamas-Hizbullah ittifakna kayd gibi zorlama iddialar Cumhurbakan Gln ziyaretiyle giderilmeye allmtr.22 ura Meclisine hitap eden ilk Mslman lke cumhurbakan olarak yapt konumada Cumhurbakan Gl, Trkiyenin Arap-srail sorunun zmnde Arap inisiyatifine destek verdiini aklayarak rann deil, Araplarn yannda yer aldn gstermeye almtr. Bu noktada Cihan Haber Ajansnn Suudi Dileri Bakan Suud el-Faysala Trk-ran yaknlamasn konu edinen bir soru sormu, bakan da Trkiyenin son gnlerde blgede etkin rol oynamaya altn, bunun bara ynelik katklar olduunu ve dolaysyla Trk-ran yaknlamasn da bu minvalde deerlendirdiklerini ifade etmitir.23 Cumhurbakan Gl konumasnda, daha nce imzalanan ve yrrle giren karlkl vergi muafiyetleri, yatrmlar koruma, ulatrma anlamalar ilave olarak yeni ticaret anlamas, askeri alanlardaki ilikilerin gelitirilmesi gerektiini vurgulamtr.24 Ziyaretin eitim ve kltrel ilikilerin gelitirilmesi asndan da olumlu yanlar olmutur. Buna gre Cumhurbakan Gl, Trk niversitelerinde
201
Suudi renciler grmek istediklerini ifade etmi, Suudi niversiteleri ile TBTAK ve stanbul Teknik niversitesi arasnda da bilim ve teknoloji alannda ibirlii protokol imzalanmtr. Cumhurbakan Gl Suudi Arabistan 23 Eyll 2009da ikinci defa, yol ve altyap inaatn bir Trk firmasnn yapt Kral Abdullah Bilim ve Teknik niversitesinin alna katlmak iin ziyaret etmitir. Suudi Arabistann ilk karma niversitesi olacak bu eitim kurumunun al treninde Cumhurbakanna hkmet adna Babakan Yardmcs ve Devlet Bakan Blent Arn elik etmitir.25 Cumhurbakan Gl ve Babakan Erdoan ziyaretlerinin yannda st dzey ziyaretler yl boyunca srmtr. 2009un ilk yarsnda Suudi Arabistan Deniz Kuvvetleri Komutan Koramiral Fahd bin Abdullah bin Muhammed el-Suud ile ura Meclis Bakan Abdullah bin Muhammed bin brahim el-eyh resmi ziyaret iin Trkiyeye geldiler. Bunun yannda Suudi Arabistan Gvenlik Konseyi Bakan Prens Bender bin Sultan bin Abdulaziz el-Suud ve Prens Abdulaziz bin Muhammed bin Fahd bin el-Suudun tatil iin Trkiyeye gelmeleri gibi gayri resmi ziyaretler de vuku bulmutur.26 Devletten devlete ilikilerin yannda zel sektr faaliyetlerinin, ilikilerin nemli bir boyutunu tekil etmektedir. 2009da, MSAD Genel Bakan Yardmcs Yusuf Cevahirin bakanlnda yaklak 40MSAD yesinin katlmyla MSAD-Suudi Arabistan Gezisi 8-18 Nisan 2009 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Gezi organizasyonu kapsamnda 12-16 Nisan 2009 tarihlerinde Cidde Uluslararas Fuar Merkezinde dzenlenen Cidde Yap ve Dekorasyon Fuar (Saudi Building & Interiors Exhibiton)na 14 firma ve 300 m2 stand alan ile katlm salanm, Cidde Ticaret ve Sanayi Odasnda ikili i grmeler gerekletirilmitir. Suudi Arabistandaki bu fuara katlan MSAD yeleri, bayilikler vermi ve 5 milyon dolar civarnda i anlamalar yapmtr.27 Daha nceleri PKK kamplarnn Lbnanda bulunmas ve Lbnann Suriyenin etki alannda olmas Trkiye ile ilikilerinin soumasn beraberinde getirmitir. Bugn itibariyle hem Suriye hem de Lbnan ile bu konu sorun olmaktan kmtr. Ancak Lbnandaki Ermeni aznln Trkiye kart siyaset izlemeleri hala iki lke ara-
202
snda krizlere yol amaktadr. Anadoludan g ettirilmi Ermenilerin etkili olduu Lbnanda parlamento 1915 olaylarn soykrm olarak kabul etmitir. Trkiye ile Lbnan arasndaki nemli bir baka gerilim konusu da 2007 ylnda Lbnann Kbrs Rum Kesimi ile mnhasr ekonomik blge antlamas imzalamas oldu. Bunun zerine Trkiye Dileri Bakanl Lbnana bir protesto notas gndermi ve gelimeler konusunda Lbnanl yetkilileri uyarmtr. kili ilikilerin gelimesindeki kavak noktas, 12 Temmuz 2006 tarihinde balayan ve 34 gn sren srail-Lbnan Savanda Ankarann izledii Lbnan yanls politika ve Lbnanl gruplara verdii askeri, siyasi ve ekonomik destektir. 2006 Savanda srailin saldrlarn sert szlerle eletirdikten sonra sorunu uluslararas platformlara tama giriimleri Lbnanl gruplarn dikkatlerini Trkiye zerine ekmitir.28 Bu erevede Trkiye, 2006 ylndaki srail saldrlar sonrasnda oluturulan BM Bar Gcne (UNIFILe) asker desteinde bulunmutur. Kzlayn ve dier birok sivil toplum kuruluunun Lbnan genelinde datt yardmlar tm Lbnanllarn Trkiye alglamasnda nemli bir etki yapmtr. 2009da ise 22 Nisanda tam 54 yl aradan sonra cumhurbakanlar dzeyindeki ilk temas iin Lbnan Cumhurbakan Miel Sleyman Trkiyeye gelmitir. Bu grmede daha ok Filistin sorunu zerinde durulmu, yaplan basn toplantsnda Cumhurbakan Gl ikili ilikilerde yeni bir sayfann aldn belirtmitir. Ziyarette ayrca Trkiye 7 Haziranda Lbnanda yaplacak seimlere gzlemci gnderme teklifinde bulunmu Lbnan da bunu kabul etmitir. Ziyarette iki lke arasnda ilikilerin her alanda gelitirilmesi; askeri, ekonomik ve kltrel alanda var olan ibirliinin artrlmas ynnde 4 anlama imzalanmtr. Serbest ticaret anlamas iin almalarn srd de duyurulmutur. Lbnanda 7 Haziranda yaplan seimlerin ardndan bu lkeyi ziyaret eden Davutolu, hkmet kurma konusunda yaanan gruplar arasndaki anlamazln zmn kolaylatrmaya alm, hkmetin bir trl kurulamad lkede tm taraflarla grm ve kabinenin kurulabilmesi iin mutabakat aramtr.29 Krfez lkelerinden BAE ile Trkiye arasnda 2009da baz resmi ve sivil temaslar olmutur. Sanayi ve Ticaret Bakan Zafer alayan
203
17 ubat 2009 tarihinde BAEni ziyaret etmi, yaplan temaslar neticesinde BAE Merkez Bankas ile Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) arasnda teknik ibirlii mutabakat imzalanmtr. Buna gre BAE Merkez Bankas Bakan Sultan N. el-Suvaydi ile Trkiyenin bankaclk ve finans sistemi hakknda grme yaplm, Merkez Bankas ile BDDK arasnda karlkl gr alverii ve eitim bata olmak zere teknik ibirlii yaplmasna dair Mutabakat Muhtras imzalanmtr. Ayrca yaplan grmelerde KKnin etkinletirilmesi ve Arap birlii Forumu oluturulmas iin anlama salanmtr. Bakan alayan ziyaretleri srasnda BAE Devlet Bakannn olu ve ayn zamanda Abu Dabi Emirlii Ynetim Meclisi yesi eyh Sultan Bin Halife bin Nahyan, Merkez Bankas Bakan ve nde gelen Krfez sermayesi irketleriyle grmeler yapmtr. Bu grmelerde el-Nahyana GAP, DAP ve Konya Ovas Projesi ile ilgili bilgi verilmi ve serbest ticaret yaplmas konusunda gr teatisinde bulunulmutur. Bunun yannda el-Maabar International Development Company ve Zonescorp st yneticileriyle yaplan grmede BAEli iadamlar, Dubai ve Abu Dabide yaplabilecek ortak yatrm alanlarnda Trk iadamlaryla ibirlii yapmak istediklerini belirtmilerdir.30 Bakan alayann 29 Aralk 2009da Dubaiye ikinci bir ziyaret srasnda Trk iadamlar ile grm ve serbest ticaret anlamasnn bir an evvel yaplmas zerinde durmutur.31 Ayrca BAE ile yatrm ve ibirlii alanlarn belirlemek ve ortak projeler yapmak iin ortak bir heyet hazrlamaya karar verildii duyurulmutur. 8 Nisan 2009da BAE Ras el-Hayme (RAK) Serbest Ticaret Blgesi Trkiye Temsilcisi Glay Avc, BAEden yatrmclarn zellikle stanbulda gayrimenkul yatrmlaryla ilgilendiini ifade ederek bir heyetin Trkiyeyi ziyaret edeceini, yatrmlar iin aratrmalar yapacan ifade etmitir. zmir Ticaret Odasnda (ZTO) konuan Avcya, ZTO Ynetim Kurulu Bakan Vekili Akn Kazanolu, BAEnin dnyann nc serbest ticaret blgesi olduunu syleyerek Ege Blgesini tantmak iin BAEde tantm faaliyetleri dzenleyeceklerini ifade etmitir.32 Ekonomik ilikilerin gelimesi balamnda BAEnin ulusal havayolu irketi ttihad Abu Dabi kalkl uularna stanbulu da eklemitir. 1 Haziran 2009dan itibaren haftada drt gn stanbul-Abu
204
Dabi arasnda uular gerekletirilmesi planlanmtr. Ayrca Trk Hava Yollaryla (THY) ile ttihad arasnda kod paylam ve uu mili anlamas imzalanm; buna gre, mterilerin her iki havayolunun uu andan yararlanabilecekleri ifade edilmitir.33 ttihad Havayollarnn st yneticisi James Hogan Trkiye ile BAE arasnda ticaret hacminin son be ylda %400 artmasna dikkat ekerek kararn bir anlamda zorunluluunu belirtmitir.34 27 Nisan 2009da BAE Ticaret Bakan eyha Lubna el-Kasmi, Bakan Tzmeni ziyaret etmi, Trkiyenin geen yl BAEye 8 milyar dolar ihracat, 691 milyon dolar da ithalat yaptn belirtmitir. Ayrca BAEnin, Trkiyenin en fazla ihracat yapt ikinci lke olduunu syleyerek serbest ticaret anlamasnn olgunlatrlmasna dnk almalar yaplacan ifade etmitir.35 Basra Krfezinde ABD 5. Deniz Filosuna ev sahiplii yapan bir devlet olmasyla Krfezin gvenlii ve askeri dengeleri asndan nem kazanan bir lke konumunda bulunan Bahreyn36 ile Trkiye arasnda yakn dnemli en nemli temas, Trk Genel Kurmay Bakan ile Bahreyn Kral ve Savunma Kuvvetleri Bakomutan Hamad bin sa el-Halifenin 5 Austos 2008de bir araya gelmesidir. 2008in sonlarnda Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl de Manama Diyalogu Beinci Blgesel Gvenlik Toplantsna katlmak zere Bahreyni ziyaret etmitir. 2009daki ilk temas ise Dileri Bakan Babacann 19 ubatta Bahreyni ziyaret ederek Bahreyn Babakan eyh Halife bin Salman bin el-Halife ve mevkida Dileri Bakan eyh Halid bin Ahmed el-Halife ile grmesidir. Yaplan grmelerde Irak ve Gazze konularnn gndeme alnd ifade edilmitir.37 2009da Bahreyne en st dzeyde Cumhurbakan Gl, 14-15 Nisanda bir ziyaret gerekletirmitir. Burada yapt konumada Gl, Trkiyenin Bahreynle siyasi, gvenlik ve ekonomi gibi alanlarda ibirliine nem verdiklerini ifade etmitir. Bahreyn Kral el-Halife de bu ziyaretin ardndan ilikilerin daha da ilerletileceini, bu almalar erevesinde Bahreyn Krallnn Ankarada bykelilik atn vurgulamtr. Bahreyn Kral ayrca savunma alannda da koordinasyonun salandn ifade etmitir. Konumalarn ardndan iki lke arasnda tarm ve turizm alanlarnda ibirlii muhtralar imzaland. Daha sonra Bahreyn meclisinde bir konuma yapan Gl, bu meclis-
205
te konuma yapan ilk yabanc devlet adam olarak tarihe geti. Mecliste yapt konumada Gl, son be ylda iki lke ticaretinin 9 kat artarak 44 milyon dolardan 500 milyon dolara ktn ve 2010da bu rakamn 1 milyar dolar olmasn umduklarn belirtti. Gl ayrca Bahreynle savunma alanndaki ibirliine de nem verdiklerini belirterek Bahreynin Kbrsl Trkler zerindeki izolasyonlarn kaldrlmas ynndeki abalarn takdir ettiini ifade etmitir.38 Trkiye ile ilikileri daha ok ekonomik boyutta olan Katarn Trkiyeye olan ihracat Aralk 2008 itibariyle 150 milyon dolarken, Trkiyeden ithalat 1 milyar civarndadr. Buna ek olarak 2008de Katarn Trkiyede zel sektr eliyle yapt dorudan yatrm da 1 milyar dolar dolaylarndadr. Blge konularna bak asndan Trkiye gibi Katar da evre lkelerle iyi ilikiler kurulmas ve blgede barn desteklenmesi taraftardr. Her iki lke de Filistinli gruplar arasnda arabuluculuk faaliyetlerini yrten lkelerdir.39 Katar ile Trkiye arasnda 2009da ilk temas Katar Babakan eyh Hamid bin Casim bin Cabir el-Saninin alma ziyareti iin Trkiyeye gelmesidir. srailin Gazze saldrs sonras bu lkeyle ilikilerini kesen Katarn Babakan el-Sani ile Babakan Erdoan bu ziyarette Gazze saldrs sonras gelimeleri deerlendirmiler.40 2 Mart 2009da ise TBMM Bakan Kksal Toptan Katara yapt ziyarette ikili ilikilerin gelitirilmesinin amaland ifade edilmitir. 2009da Katarla Trkiye arasndaki en nemli ziyaret Katar Emirinin 17-18 Austosta yapt Trkiye ziyaretidir. Ziyaret srasnda konuan Cumhurbakan Gl, iki lke arasndaki ticaretin 1,5 milyar dolara yaklatn ifade etmitir. Ancak daha da nemlisi, Katardan Trkiyeye uzanacak bir doalgaz boru hattnn gerekletirilmesi konusunda anlamaya varlmtr. Gl ile Katar Emiri el-Sani toplantdan nce iki lke arasnda ibirlii protokolleri (gc stihdamnn Tanzimine Dair Anlamaya Ek Protokol, TRT ve Katar Medya Kurumu Arasnda Radyo, Televizyon ve Haber Alanlarnda birliinin Gelitirilmesine Ynelik Mutabakat Muhtras ile Diplomatik, Hizmet ve Hususi Pasaport Hamilleri iin Vizenin Karlkl Olarak Kaldrlmasna Dair Mutabakat Muhtras) imzalanmtr. Trkiyenin Katarla doalgaz hatt konusunda gr birliine varlmasnn ardndan Katarn Nabucco iin ek bir tedariki olabilecei yorumlar yaplmaya balanm-
206
tr. Toplantda ayrca iki lkenin kamu yayncl yapan kurumlar arasnda ibirlii ve vize muafiyetinin salanmas hususunda ayr protokol imzalanmtr.41 29 Eyllde Bakanlar Kurulu karar ile Katar ve Trkiye arasnda karlkl olarak vizelerin kaldrlmas karar alnm, bu karar 19 Ekimde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Trkiye ile Kuveyt arasnda 2009daki ilk temas 25 ubatta Kuveyt milli gn resepsiyonu mnasebetiyle Devlet Bakan ve Babakan yardmcs Cemil iekin Kuveyte gitmesidir. 27 Nisanda Trkiyedeki bir fuarda iki lke hkmetleri arasnda askeri ibirliine dair bir mutabakat muhtras imzalanm, muhtraya Kuveyt Genel Kurmay Bakan Korgeneral Fahd el-Emir ile Genelkurmay Bakan Orgeneral lker Babu imza koymutur.42 mzalarn atlmasnn ardndan aklanan bilgi notunda anlama kapsamnda ncelikle silahl kuvvetler arasnda ibirlii ve savunma sanayi olmak zere farkl alanlarda askeri ilikiler gelitirilecei ve eitlendirilecei belirtilmitir. ki lkenin 2009 ylndaki en nemli temas ise Cumhurbakan Abdullah Gln 21 Aralkta Kuveyti ziyaret etmesiydi. Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Ali Babacan, TOBB Bakan Rfat Hisarcklolu, milletvekilleri ve iadamlar da ziyarete katld. Ziyarette Kuveyt Emiri eyh el-Sabah el-Ahmed el-Cabir el-Sabah, Cumhurbakan Abdullah Gle Kuveyt Yksek Devlet Nian vererek ziyarete verdikleri nemi gstermek istemitir. 12 yl aradan sonra Trkiyeden Kuveyte cumhurbakanl dzeyinde ilk olma niteliini tayan bu ziyarette ne kan alanlardan biri ekonomik ve ticari konularda karlkl ibirliinin ve yatrmlarn artrlmas olmutur. Ticari alanda ne kan ise enerji alanndaki ibirlii potansiyelidir. yle ki Kuveyt dnya petrol rezervlerinin %9una sahip bir lke olarak d ihra gelirlerinin %90-95ini petrolden elde etmektedir. Trkiye de hem Kuveytteki inaat sektrnde nemli bir yer edinmek istemekte hem de enerji alannda ikili projelerin ve ibirliklerinin gelitirilmesini amalamaktadr. Bu anlamda Cumhurbakan Gln ziyarette ekonomik ilikileri n plana karmasnn nemi daha iyi anlalmaktadr. Gln ziyaretinde gndeme gelen konulardan bir dieri de gvenliktir. Trkiye ile Kuveytin blgesel konulara baklar arasn-
207
da bir paralellik vardr. zellikle Iraktaki istikrarszlktan ve rann artan blgesel etkisinden rahatsz olan Kuveyt, Trkiyenin askeri ve politik desteini alarak i ve d tehditler karsnda caydrc bir mekanizma kurmak istemektedir. Buna paralel olarak Kuveyt, 2004te stanbuldaki NATO toplantsnda kararlatrlan stanbul birlii Giriimine katlan ilk Arap lkesi olmu ve 2006da yaplan NATOnun kamuoyu diplomasisi toplantsna ev sahiplii yapmtr.43 Cumhurbakan Gln ziyarette zerinde durduu nemli bir konu da Kuveytin, KK dnem bakanln yrtmesi dolaysyla KK ile drt yldr gndemde olan serbest ticaret anlamasnn tamamlanmas olmutur. Babakan Erdoann Kasm 2006da rdn ziyaretiyle ivme kazanan Trkiye-rdn ilikileri karlkl st dzey ziyaretlerle gelimeye balamtr. Erdoann bu ziyaretini Dileri Bakan Ali Babacann 9 Ekim 2007de resmi bir ziyareti izlemi, bundan bir ay sonra ise Trkiye ile rdn arasnda Serbest Ticaret Alan Tesis Ortaklk Anlamasna ynelik grmeler yaplmtr. Karlk ziyaretler rdn Kral Abdullahn 11 Aralk 2007de, Dileri Bakan Selahaddin Beirin ise 22-23 ubat 2008de Trkiyeyi ziyareti ile devam etmitir. Dileri Bakan Beirin bu ziyaretinde iki lke arasnda bir Siyasi Danma Grubu oluturulmasna ilikin mutabakat muhtrasnn imzalanmas ise ilikiler asndan yeni bir dnemin balangc olmutur. 10 Eyll 2009da Dileri Bakan Davutolu rdn ziyaretinde rdn niversitesinde Trk Dili ve Kltr Program almasna ilikin protokoln imza trenine katld. Trkiye-rdn ilikileri Cumhurbakan Gln 1 Aralk 2009da rdn ziyaretiyle daha da yaknlamtr. Bu ziyarette iki lke arasnda Serbest Ticaret Alan Tesis Eden Ortaklk, Karlkl Olarak Vizelerin Kaldrlmasna Dair ve Gmrk Konularnda Karlkl dari Yardm antlamalar imzalanmtr.44 Trkiye-Umman diplomatik ilikileri, zellikle 2000 sonras dnemde hareketlenmitir. Umman Sultan Kabus bin Said Trkiyeyi en son 1989da ziyaret etmi, Trkiyeden ise 1986da Turgut zal, 1997de Sleyman Demirel, 2005te Babakan Erdoan Umman ziyaret etmitir.45 2008de ENKA Ummann en byk turizm projesi Blue Citynin 2 milyar dolarlk ilk etap ihalesini kazanm, ayrca
208
Maskatta yaplacak 1,170 milyar dolarlk Maskat uluslararas havalimannn pist ve alt yap ihalesini Tepe-Akfen-Vie (TAV) inaat irketi kazanmtr.46 Umman ayrca Trkiyeyi, BM Gvenlik Konseyi geici yeliinde ve Expo 2015 adaylnda destekleyen lkeler arasnda yer almtr. Umman ile Trkiyenin d politika anlaylar arasnda benzerlikler vardr. Umman da komularyla birok snr sorunlar olmasna ramen Trkiye gibi sorunlar diplomasi ve iyi ilikiler yoluyla halletmeye alan bir lkedir. Ummann d politika niteliklerinden en nemlisi olan tarafszlk politikasna gre Umman zellikle blgedeki ii-Snni bloklamasnda tam bir tarafszlk politikas izlemektedir. ran nkleer krizi konusunda dier Krfez lkelerinden farkl olarak Umman rana Trkiye gibi mdahaleye aka kar bir lkedir.47 Trkiye-Yemen diplomatik mnasebetlerini balatan gelime 20 Aralk 1986 tarihinde Babakan Turgut zaln Yemen ziyaretinin ardndan 1988de Sanada ilk Trkiye bykeliliinin almasdr. Bu tarihten sonra bir ivme yakalayamayan ikili ilikilerde temaslar 2005 Temmuzunda Dileri Bakan Abdullah Gln Knn toplants bnyesindeki Yemen ziyareti ve Yemen Babakan Abdlkadir Bajammaln Trkiye ziyareti olmutur. Ekim 2005te de Babakan Erdoann Yemen ziyareti temaslarn sklatn gstermitir. Bu ziyaretler silsilesi 2008de de srm, Yemen Cumhurbakan Ali Abdullah Salih 25-26 ubat tarihlerinde Cumhurbakan Gln resmi daveti ile Trkiyeye gelmitir. Bu ziyarette 7 Eyll 2005te Ankarada imzalanan Trkiye-Yemen Karma Komitesi nc Dnem Toplants Protokol onaylanm; bu erevede ticari, kltrel, salk, turizm, enerji alanlarnda ortak almalar yaplmas kararlatrlmtr.48 2009da ise ubat aynda Dileri Bakan Ali Babacan Yemeni ziyaret etmi, iki gnlk bu ziyarette Yemen Dileri Bakan Ebubekir el-Krbi ile ikili ilikilerin yannda blgesel konular grlmtr. Yemenin, Babacan Osmanl valisi protokol ile karlad ziyaretten sonra yaplan basn toplantsnda Babacan Yemene Trkiyenin BM Gvenlik Konseyi geici yelii iin verdii destekten dolay minnettarln ifade etmitir. Bu ziyareti TBMM Bakan Kksal Toptann ve baz milletvekillerinin ziyareti takip etmitir. Toptan ve milletvekilleri bu ziyarette Yemendeki Trk okulunu ve bi-
209
lim fuarn gezmitir. Yemende Haziran 2009da ii-Zeydilerle hkmet gleri arasnda kan atmalara Trkiyenin resmi dzeydeki tepkisi, Yemenin toprak btnlnn aka desteklendiini ifade eden Dileri Bakanl aklamasdr. Msrn uzun sre Arap milliyetiliinin nc lkesi olmas ve Trkiyenin Osmanl bakiyesi lkelerle arasnda mesafe koyma abas dolaysyla Trkiye ile Msr arasndaki siyasi ilikiler uzun sre rekabet ve gerginlik iinde olmutur. Taraflarn karlkl ilikileri gelitirme niyetinin bir sonucu olarak 2007 ylnda stanbulda Trkiye-Msr Stratejik Diyalogu ereve Muhtras imzalanm ve Davutolu Msr stratejik ortak olarak nitelemitir. 2009da ise Trkiye-Msr ilikilerini srail-Filistin sorunu erevesinde gelien olaylar belirlemitir. Msrn Gazzeye insani yardmn yapld tek snr kaps olan Refah Snr Kapsnda kontrolleri sklatrmas dolaysyla gda maddelerinin giriinin zorlat bir konjonktrde Cumhurbakan Gl 18 Ocakta Gazze konusunda yaplacak ok-uluslu toplant iin Msrn arm el-eyh kentine gitmitir. Burada yapt konumada blgede salanacak atekesin kalc olmas ve Filistinli gruplarn birlik iinde hareket etmesi gerektiini belirtmitir. 11 ubatta Trkiyeyi ziyaret eden Msr Devlet Bakan Hsn Mbarekin bu ziyaretinin asl gndem maddesi Filistin sorunu olmutur. Mbarek ayrca Gazzenin yeniden imar iin 80 civarnda lkenin katlacan aklad zirve iin Trkiyeden destek almaya alt. Ziyaretin gndeminde yine Filistin sorunu odanda blgede atekesin kalc hale getirilmesi, Filistinli gruplar arasnda uzlann salanmas, Hamas-srail arasndaki esir deiimi, Gazze ablukasnn kaldrlmas, Msr-Gazze snr kontrolnn salanmas konular da yer almtr. Trkiyenin srailin Gazze operasyonu sonras ortaya koyduu tepkinin ardndan blgede byk bir sempati toplamasnn Filistin konusunda Msra rakip ya da alternatif olarak anlalmamas iin de dikkatli bir dil kullanmaya zen gstermitir. Bu konuda Msrn Ankara Bykelisi Alaaddin el-Hadidi de bir aklama yaparak blgede bir Msr-Trkiye rekabetinden bahseden haberlerin yanl olmasnn yannda kastl olarak da karldn ifade etmitir. Ziyarette ikili ilikilere de deinilmitir. Cumhurbakan Gl iki lke arasnda gvenlik ve siyasi konularda dzenli istiarelerde bulunulduunu ifade etmi ve ayrca, Dou
210
Akdenizde iki nemli lke olan Msr ve Trkiyenin ilikilerinin stratejik nem kazandn ifade etmitir. Cumhurbakan Gl, iki lke arasndaki ticaret hacminin 2,5 milyar dolar olduunu ve bunu 5 milyar dolara karmak istediklerini sylemitir.49 Trkiyenin Msra yl iinde yapt ziyaretlerin bir dieri de 2 Eyllde Dileri Bakan Davutolu tarafndan gerekletirilmitir. Msr Devlet Bakan Mbarek ve Dileri Bakan Ahmed Ebul Geyt ile gren Davutolu, mevkida ile yapt basn toplantsnda ikili ilikilerin gelimekte olduundan ve ticaret hacminin 5 milyar dolara ulatndan sz etmitir. Msrn el-Ahram gazetesinde yaymlanan bir makalesinde Davutolu, neredeyse her hafta Msr ile Trkiye arasnda komisyonlarn altndan ve bunlar arasnda askeri komisyonlarn da bulunduundan bahsetmitir.50 ki gnlk ziyarette Cumhurbakanndan stihbarat Bakanna lkenin nemli birok isimleriyle bir araya gelmi, ayn zamanda Msrl akademisyenler ve gazetecilerle yz yze temaslarda bulunarak kamuoyu diplomasisi yapmtr. Msrn nl dnce kuruluu Ahram Politik ve Stratejik Aratrmalar Merkezinde yaklak iki saatlik bir Trk d politikas sunumu yapan Davutolu, zellikle Osmanllk vurgusu zerinde durmutur.51 16 Aralk 2009da alma ziyareti iin Trkiyeye gelen Msr Devlet Bakan Hsn Mbarek ile Cumhurbakan Gl bir araya gelmi ve Gl, Mbareke iki lke arasnda imzalanan Serbest Ticaret Anlamasn hatrlatarak karlkl olarak vizelerinde kaldrlmas nerisinde bulunmutur. Bu neriye Kahirenin scak bakt ancak kendi iinde bir alma yapmas gerektii haberlere yansmtr.52 Ekonomik likiler Temmuz 2009da stanbulda gerekletirilen Stratejik Diyalog Toplantsnda Trkiye ile Krfez lkeleri arasnda ekonomik ibirliine ilikin bir ereve Antlamas yrrle konmutur. Buna gre, taraflar arasnda ekonomik ibirlii, teknik uzmanlk deiimi, serbest ticaret alannn oluturulmas, ortak yatrm projelerinin gelitirilmesi ve yatrmlarn kolaylatrlmas kararlatrld. ereve Antlamas ekonomik, teknik, ticari, ulam, altyap ve yatrm gibi birok alan kapsamaktadr. Gda gvenlii ve turizm gibi amalarn gerekletirilmesi iin de Ekonomik birlii Ortak Komitesinin
211
kurulmas kararlatrlmtr. 13 Nisan 2009da ULI-Trkiye tarafndan stanbulda dzenlenen Trk Gayrimenkul Yatrmlar Krfez Sermayesi Bulumasnda Suudi Arabistan Kral Abdullah Bin Abdlazizin kardeinin irketi olan PTAnn st Yneticisi Abdlaziz el-Hassan 2-3 milyar dolarlk bir yatrm firmas olduklarn, Trkiyede yerel firmalarla ibirlii yaparak konut reteceklerini sylemitir.53 ubat aynda Suudi Arabistana yapt ziyaret srasnda iki lke arasndaki ekonomik ilikilere vurgu yapan Cumhurbakan Gl, 5 milyar dolar civarnda olan d ticaret hacmini birka yl ierisinde 10 milyar dolara karmak istediklerini aklamtr.54 Belirlenen ticaret hacminin gereklemesi iin byk ortak projeler balatlmtr. Bu erevede Trk irketi TAV, Suudi Arabistanda havaalanlar ina etmek ve iletmek zere Suudi el-Raci Holding ile bir szleme imzalamtr. TAVn aklamasna gre el-Raci Holding ile yaplan anlama sayesinde Suudi Arabistanda yap-ilet-devret modeliyle havaalanlarnn hayata geirilmesi, bakm ve onarm, iletilmesi gibi konular hizmet kapsamna alnmtr.55 Trkiyenin Suudi Arabistan asndan bir dier nemi ise tarma elverili arazilerinin ok fazla olmasdr. Gneydou Anadolu Projesinin hayata geirilmeye balanmasyla birlikte snrl derecede tarm arazisi bulunan Suudi Arabistan, Trkiyede tarm sektryle yakndan ilgilenmeye balamtr. Bu balamda, Planet Food World Company (PFWC) adl zel bir irket Trkiyede tarm sektrne 3 milyar dolarlk bir yatrm yapacan aklamtr. irketin Trkiye temsilcisi Mete Mutluolu, nmzdeki 5 ylda 20.000 endstriyel tarla kuracaklarn, bu tarlalarn her birinin 10.000 m2yi bulacan belirtmitir. Bu tarlalarda sebze ve meyvenin yan sra balk, kmes hayvanlar, koyun ve bykba hayvanlarn da yetitirileceini syleyen Mutluolu, buralarda retilen rnlerin ncelikle Suudi Arabistann ihtiyacn karlamada kullanlacan, bunun yan sra Krfez lkeleri ve Rusyaya da ihra edilebileceini aklamtr. Mutluolu ayrca 5 yln sonunda elde edilmesi dnlen cironun da yaklak 20 milyar dolar olduunu ifade etmitir.56 D Ekonomik likiler Kurulu (DEK) bnyesinde alan TrkSuudi Konseyinin 10 Haziran 2009da stanbulda 9. Ortak toplan-
212
tsn yapmas gndeme geldi. Toplantda yaklak 30 Suudi iadamnn katlm sz konusu olaca ve yaklak 80 milyar dolar tutarnda dev projelerin grlecei duyurulmutur.57 Bu toplantda Babakan Erdoann Davostaki one minute knn ardndan gndeme gelen Trkiyeye Vefa Giriimi erevesinde Arap Fast Food piyasasna Trk firmalarn girmesi konusunda bir n mutabakat imzaland. Buna gre Suudi Arabistana 100 simit saray yiyecek zincirinin almas planlanmtr.58 Turizm sektrnde alternatif araylar iinde olan Suudi Arabistanl yatrmclar Trabzonda da ve yayla turizmine ynelik olarak bir yayla kent almak istediklerini, Trkiyede yayla turizmine yatrm yapmaya talip olduklarn belirtmilerdir.59 Krfezin doalgaz zengini lkesi Katarla Trkiye arasnda ekonomik ilikiler 2009da artan bir ivme gstermitir. Trkiyenin Katarla doalgaz boru hatt konusunda gr birliine varmasnn yannda zel sektrn de faaliyetleri gzlenmektedir. Buna gre Tekfen naat ve Tesisar A.. Katarda 165 milyon dolarlk bir i szlemesi imzalamtr.60 TO 4 Ekimde Katarda 1. Trk ihra rnleri sergisi am ve bu sergi TOnun 127 yllk tarihinde dzenledii en byk yurt d sergi olarak tarihe gemitir. Enerji Bakan Taner Yldzn Ekim banda Katarda yapt ziyaretlerin ardndan yapt aklamada iki lke arasnda uygulanacak ilk projelerin banda svlatrlm doalgaz olduunu belirtmi, hatta Katardan alnacak gazn dier lkelere de transferinin dnldn ifade etmitir.61 Katar Devlet Fonunun bir itiraki olan Katari Diar Trkiye Genel Mdr Fatih Kara da Trkiyede 500 milyon dolarlk konut arlkl yatrm planladklarn sylemitir.62 Kuveyt ile Trkiye arasnda 2009 yl ekonomik gelimeleri arasnda ilk gze arpan Kuveyt merkezli havayolu irketi Jazeeranin Antalyaya seferlere balayacak olmasdr. Ayrca MSAD Mardin ubesi Bakan Kazm Aksoyun aklamalarna gre Kuveytli bir grup iadamyla Mardinde 100 milyon dolarlk sanayi yatrm yapmak noktasnda anlalmtr.63 Trkiyenin Lbnan ile ekonomik ilikilerinde son zamanlarda ciddi bir hareketlenme yaanmaktadr. Bunun en nemli gstergelerinden biri 2005 ylnda Trk Telekomun %55lik hissesinin 6.55
213
milyar dolara Lbnan ve Suudi Arabistan sermayeli OGERe satlmas olmutur. Ayn zamanda Trkiyenin GSM operatrnden biri AVEA, Hariri ailesine aittir. Trkiye ile Lbnan arasndaki ekonomik ilikilerin daha da ilerletilmesi amacyla Mersin ile Trablus limanlar arasnda feribot seferlerinin balatlmas iin giriimler balatlmtr. Bakanlar Kurulunun, 21 Nisan 2009da Ankarada iki lke arasnda imzalanan 2009-2011 Yllarn Kapsayan Turistik birlii Anlamas Uygulama Protokol onaylanmtr. Protokol ile iki lke arasndaki mevcut dostane ilikileri dikkate alarak, turizm alanndaki mevcut ikili balar gelitirmek ve geniletmek ortak arzusuyla, 18 Eyll 1968de imzalanan Turistik birlii Anlamasnn hkmlerinin uygulanmas amacyla mutabakata varlmtr.64 Trkiye ile Msr arasndaki ekonomik ve ticari ilikiler dk dzeyde kalmtr. Ekonomik ibirliini gelitirmek amacyla 2005 ylnda iki lke arasnda bir serbest ticaret antlamas imzalanmtr. 22 Ocak 2009da Msra giden Devlet Bakan Krat Tzmen, bu anlamadan sonra iki lke arasndaki ticaret hacminin 10 kattan fazla arttn ifade etmitir. Gezisinde Kahiredeki 10 Ramazan Sanayi Blgesinde Trk iadamlar tarafndan kurulan Kkalk grubuna bal Kkalk Tekstil Sanayi, EFT tekstil sanayi ve Sabanc grubuna ait Temsa Msr otobs firmasn gezmi, komularla rn paylam modeliyle kalknacaklarn belirtmitir. Daha sonra yapt bir aklamada Devlet Bakan Tzmen, iki haftalk Msr ve ran temaslaryla Trkiyeye toplam 550 milyon dolarlk ihracat kazandrdklarn vurgulamtr. 17 Ekim 2009 tarihinde Kahirede dzenlenen 13. Uluslararas adamlar Forumunda Trk iadamlar 80 i balants kurmutur. 10 Kasm 2009da Trkiye adamlar ve Sanayiciler Konfederasyonunun (TUSKON) dzenledii Trkiye-Msr Arasnda birlii in Yeni Frsatlar konulu Trkiye-Msr i forumunda konuan Devlet Bakan Zafer alayan iki lke arasndaki mevcut 3,5 milyar dolarlk ticaret hacminin artrlmas gerektiinden bahsetmitir. Bu forumda konuan Msr Sanayi ve Ticaret Bakan Raid Muhammed Raid salk, ila ve inaat sektrlerinde faaliyet gsteren iki Msrl irketin 2010da yatrm iin Trkiyeye geleceini, miktarn milyar dolar bulacan ve bunun iin tm altyapnn olutuunu sylemitir.65 Trk ve Msrl iadamlarnn temaslar
214
TUSKON bnyesinde faaliyet gsteren Konya merkezli Anadolu Sanayici ve adamlar Federasyonunun 40 kiilik bir heyetle Msrda Msrl iadamlaryla yapt grmelerle srmtr. Msr ayrca 15 Aralkta balataca turizm kampanyasnda Trkiyeye ynelik ilk kez byk apl bir tantm kampanyas hazrlam ve Trk seyahat acentelerini destekleme karar almtr. Kltrel ve Toplumsal likiler Arap dnyasnn Trkiyeye bak farkllklar gsteren bir ierie sahiptir. Cumhuriyetin kurulmas ve halifeliin ilgasnn ardndan Arap dnyasnn Trkiyeye bakn daha ok Trkiyeye ynelik laiklik eletirileri ekillendirmitir. Arap milliyetiliinin gelitii dnemde Trkiyeye dnk alg, Araplarn gelimesini engelleyen Osmanl emperyal mirasnn eletirisidir. Souk Sava dneminde Araplarn Trkiyeye bak ise blgede ABD ibirlikisi retorii ile ifade bulmutur.66 1980lerin sonuna doru Trkiyenin GAP projesini duyurmasyla balayan su sorunu, Suriyenin konuyu bir panArap meselesi haline getirmesiyle Trk-Arap sorunu olarak ilikilerin seyrini belirlemi; ayrca PKK Trkiye-Suriye ilikilerini olumsuz ynde etkileyen bir parametre olmutur. Ksaca Trk Arap ilikilerinin genel karakteri gvensizlik olmutur. Bu gvensizlik kavramnn belirledii ilikilerin karakterinde 2003 ylndan itibaren gerek Arap kamuoyunun gerekse de Arap politika yapclarnn, fikir dnyasnn ve medyann algsnda gzle grlr bir deiiklik olmutur. 2002de Suriye, Msr, Suudi Arabistan, Fas, Lbnan, BAE ve Kuveytte yaplan ve Arap kamuoyundaki Trkiye algsn aratran bir ankette Trkiye ABD, srail ve ngiltereden sonra en olumsuz algya sahip olan lke olarak ortaya kmtr. Kukusuz bu imajn en byk sebebi Trkiye-srail ilikilerine duyulan fkedir.67 TESEVin Gazze Savann ve Davos olaynn hemen ardndan rdn, Msr, Filistin, Lbnan, Suudi Arabistan ve Suriyede yapt baka bir ankette ise Trkiye, Suudi Arabistandan sonra en olumlu alglanan lke olmutur.68 Bu deiimin ardnda yatan nedenleri birka maddede toparlamak mmkndr. ncelikle AK Partinin seim zaferiyle tek ba-
215
na iktidara gelii kendi bana bir nedendir. Arap devletlerindeki slamclarn geneli AK Partiye kar bir yaknlk hissetmekte ve AK Partinin 2002 ve 2007 seim zaferleriyle Abdullah Gln cumhurbakan seilebilmesini kendileri asndan gvenlerini artran olaylar olarak grmektedirler. rnein Msr hvan- Mslim hareketinden Mehdi Akif, seim zaferinin ardndan Babakan Erdoan tebrik etmi, AK Parti rneinden yola karak zgr, adil bir seim ortamnda slami partilerin anayasal, siyasi ve ekonomik geliim ve sosyal reform yapmay baarabilecek kapasiteye sahip olduklarn ifade etmitir. Mehdi Akif buradan ayrca slamclarn Batyla uzlama yollar zerinde dnmesi gerektii sonucunu da karmtr. Arap dnyasndan en ilgin rnek ise Fas Adalet ve Kalknma Partisi Genel Sekreterinin aka Trkiyedeki AK Partiyi rnek aldklarn ifade etmi olmasdr. Arap dnyasndan Trkiyeye ynelen ilginin nedenleri sadece siyasi aktr deiimi deildir. Arap dnyasnn en hassas noktalarndan olan Filistin meselesinde Trkiyenin kard ok daha yksek ses Arap dnyasnn dikkatini ekmitir. srailin Gazzeye dzenledii dkme kurun operasyonu esnasnda Trkiye Babakannn tutumu ve 2009 Davos toplantsnda srail Cumhurbakan Peres ile girdii tartma sonras salonu terk etmesi, yani one minute vakas duygusal olarak Trkiye Babakannn poplaritesini Arap dnyasnda olduka artrmtr. Hatta Bardakya gre one minute k,Cemal Paann Arap dnyasnn nde gelen aydnlar ile politikaclarn 1915te ve 1916da Beyrutta ve amda idam ettirmesinin Araplar nezdindeki psikolojik duvarlarn ykmtr. Bu hadiseyle Araplarn hafzasndanCemal Paann ad silinmeye balam ve Trkiye blgede sadece ismendeil,fiilende varln hissettirmeye balamtr.69 Trkiyenin Araplar nezdinde deerini artran nemli bir gelime de 1 Mart 2003te ABDnin Iraka mdahalesi sz konusu olurken Trkiyeye asker yerletirilmesine dnk tezkerenin reddedilmesidir. Ksaca bata Filistin olmak zere Trkiyenin Ortadouya ynelik politikalarndaki deiim Trkiyeye dnk alglamalar da deitirmitir. Bu olumlu havann somut politikalara yansmalar da olmutur. rnein ders kitaplarn yeniden yazmaya ynelik projeler
216
baz lkelerde uygulamaya geirilmeye balanm; Suriye, Lbnan, rdn ve Libya ile vizesiz yolculuk imkn getirilmitir.70 Trkiye son zamanlarda d politika uygulamalarnda yumuak gcn kullanmaya balam, bu erevede Trkiyenin Ortadou lkelerine ciddi bir alm olmutur. zellikle Trk dizilerinin Arap kamuoyunda ilgiyle izlenmesi Trkiyenin Arap halk nezdindeki imajn nemli lde olumlu ynde deitirmitir. yle ki dizilerin ekildii mekanlar ziyaret etmek iin Arap turistler stanbula akn etmeye balamtr.71 Kuveyt Emiri Sabah ailesinin Trkiyeden gayrimenkul almas, Kuveytten Trkiyeye gelen turistlerin saysndaki art iki halk arasndaki iletiim ve temas imkanlarn artrmaktadr. Toplumsal ilikilerin gelitirilmesini destekler dzeyde akademik birimlerin de oluturulmas iin Kuveyt niversitesinde bir Trkoloji blmnn almas giriimleri sz konusu olmutur.72 Eitim alannda arasnda Msrda bir Trk okulunun almas gibi faaliyetler de vardr. smi Selahaddin Uluslararas Trk Okulu olan eitim kurumuna ilk yl 600 renci bavurarak olduka baarl bir sonu elde edilmitir.73 2 Mays 2009da Lbnanda Trk Kltr Haftas etkinlikleri dzenlenmitir. 30 Temmuz 2009da Lbnanda hkmet kurma krizinin almas iin Lbnanda temaslarda bulunan Davutolu, 2006dan bu yana Lbnanda 50 milyon dolarlk okul ve salk alanlarnda eitli yardmlarda bulunulduunu, u ana kadar 37 okulun yapmnn bitirildiini, 2 salk ocann da tamamlanp teslim edildiini ifade etmitir. Davutolu ayrca, renci ve akademisyen deiimi programn da hayata geireceklerini aklamtr. Sonu Souk Sava dneminin sona ermesinden, zellikle 11 Eyll olaylarndan sonra gerekleen Afganistan ve Irak igalleri, ii ran dengeleyen Snni Arap Saddam rejiminin yklmasyla blgedeki dengelerin deimesi zerine Ortadou lkelerinin Trkiyeye bamllklarnn artmas sz konusu olmutur. Pro-aktif ve ok boyutlu yapc bir d politika sylemini benimseyen Trkiyenin yumuak gcn de devreye sokarak blgede etkin olma abas, Batya alternatif siyasal ve ekonomik yaplarn iine girmesinin de etkisiyle Trkiye, Kr-
217
fez lkeleri, Yemen, Msr, rdn ve Lbnan yetkililerinin nazarnda kayda deer bir blgesel g konumuna kmtr. 2009 ylndaki gelimeler de yukardaki genel ereveye uygun bir biimde Trkiyenin Krfez lkeleri, Yemen, rdn, Msr ve Lbnan ile ilikilerinin gelitirilmesi dorultusunda gerekleti. Trkiye, sklaan karlkl st dzey temaslarla bu lkelerle ikili ve ok tarafl siyasi, ekonomik ve kltrel ilikilerini gelitirmeye ncelik vermitir. Trkiyenin ok-boyutlu, ok-kulvarl, pro-aktif blgesel siyasetinin baarya ulamas asndan 21. yzyln balangcyla birlikte balatlan iyileme srecini devam ettirmek durumundadr. Bat tarafndan giderek daha fazla dlanan Arap lkelerinin de giderek Trkiyeye daha fazla ihtiya duymalar sz konusudur. 2009 ylndaki gelimeler bu kanaatin teyidi oldu. Trkiyenin Krfez lkeleri, Yemen, Msr, rdn ve Lbnan Politikas 2009 Kronoloji
3 Ocak Babakan Erdoan, srailin Gazze saldrlar konusunda fikir teatisinde bulunmak zere Riyada yapt ziyarette Kral Abdullah ile bir grme yapmtr. Dileri Bakan Ali Babacan slam Konferans Tekilat (KT) tarafndan Ciddede dzenlenen toplantya katld. Cumhurbakan Abdullah Gl Riyada gerekletirdii resmi ziyarette Kral Abdullah ile pek ok siyasi ve ekonomik konuda gr alveriinde bulundu. Msr Cumhurbakan Hsn Mbarek Trkiyeye gelerek Cumhurbakan Abdullah Gl ve Babakan Erdoan ile stanbulda bir araya gelmitir.
3 Ocak 3 ubat
11 ubat
16-18 ubat Dileri Bakan Ali Babacan Yemene resmi bir ziyarette bulunmutur. Yemende Babacan Yemen Dileri Bakan elKirbiyle grmelerde bulunmu ve Cumhurbakan Ali Abdullah Salih, Babakan Ali Muhammad Mcavir ile Temsilciler Meclisi Bakan Yahya Ali el-Rai tarafndan kabul edilmitir. 18-19 ubat Dileri Bakan Ali Babacan meslekta eyh Halitle grmelerde bulunmak amacyla Bahreyne bir ziyaret gerekletirmitir.
218
21-25 ubat Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl, 2009 IDEX Savunma Sanayi Fuarna katlmak zere Abu Dabiyi ziyaret etmitir. 6-7 Nisan BM Medeniyetler ttifak kinci Forumu mnasebetiyle Bahreyn Dileri Bakan eyh Halit, BAE Dilerinden Sorumlu Devlet Bakan Garga, Arap Birlii Genel Sekreteri Amr Musa Trkiyeye gelmitir.
14-15 Nisan Cumhurbakan Abdullah Gl, Maliye Bakan Kemal Unaktan, Salk Bakan Recep Akda, Tarm ve Ky leri Bakan Mehdi Eker ile Parlamentolararas Dostluk Grubu Bakan Kahramanmara Milletvekili Veysi Kaynakla birlikte Bahreyni ziyaret etmitir. Bahreyn Ulusal Meclisine hitap eden Gl, Trk-Bahreyn i forumunda bir konuma yapmtr. 21-22 Nisan Lbnan Cumhurbakan Miel Sleyman, Trkiyeye gelerek 54 yl aradan sonra Cumhurbakan seviyesinde iki lke arasndaki ilk ziyareti gerekletirmitir. Ziyaret erevesinde iki lke arasnda Genlik ve Spor Alannda birlii Anlamas imzalanmtr. 30-31 Temmuz Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Lbnan Babakan Fuad Sinyorann daveti zerine Lbnan ziyaret etmitir. Bakan yapt grmelerde, Lbnanda ulusal birlik hkmeti kurulmas ynndeki abalara verilen destei vurgulamtr. 16-18 Austos Katar Emiri eyh Hamad bin Halife el-Sani, Cumhurbakan Gln davetine icabetle Trkiyeye bir alma ziyareti gerekletirmitir. Ziyaret erevesinde iki lke arasndaki ilikiler ve ibirlii imknlar ele alnm; uluslararas ve blgesel gelimeler hakknda gr teatisinde bulunulmutur. 19 Austos 11 Eyll rdn Dileri Bakan Nasser Judeh, Dileri Bakan Ahmet Davutolunun davetine icabetle Trkiyeyi ziyaret etti. Suudi Arabistann Dilerinden Sorumlu Devlet Bakan Nizar Ubeyd Medeni, Suudi Arabistan Kral Abdullahn Cumhurbakan Gle mesajn iletmek zere Trkiyeye gnbirlik bir ziyaret gerekletirmitir.
22-24 Eyll Abdullah Gln, Kral Abdullah Bilim ve Teknoloji niversitesinin resmi al treni mnasebetiyle Cidde, Mekke ve Medineyi kapsayan Suudi Arabistan ziyareti kapsamnda Kral Abdullahla yapt grmede iki lke arasndaki ilikiler ele alnmtr.
219
5-7 Ekim
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz, Katara resmi bir ziyaret gerekletirmi; iki lke arasnda Enerji Alannda birliine likin bir Mutabakat Muhtras imzalanmtr.
17-21 Kasm Msr Savunma ve Askeri retim Bakan Mareal Muhammed Hseyin Tantawi, Genelkurmay Bakan Orgeneral lker Babuun konuu olarak Trkiyeyi ziyaret etmitir. Ziyaret erevesinde Askeri Alanda Eitim, Teknik ve Bilimsel birlii Mutabakat Muhtras imzalanmtr. 30 Kasm Dileri Bakan Davutolu Lbnana yapt resmi ziyaret erevesinde Cumhurbakan Miel Sleyman, Babakan Saad Hariri ve Meclis Bakan Nebih Berri ile grmelerde bulunmutur. Cumhurbakan Gl rdn ziyaret etmi; ziyaret srasnda Serbest Ticaret Anlamas ve Vize Muafiyeti Anlamas imzalanmtr. ki lke arasnda Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi mekanizmasnn oluturulmas konusunda da anlamaya varld.
1-3 Aralk
15-16 Aralk Msr Cumhurbakan Hsn Mbarekin Trkiyeyi ziyaretinde, iki lke arasndaki ilikilerin her alanda daha da gelitirilmesi imkanlar zerinde durulmu, uluslararas ve blgesel gelimeler ele alnmtr.
Notlar 1 Trk d politikasnn kimlik balamnda bir okumas iin bkz. Ycel Bozdalolu, Turkish Foreign Policy and Turkish Identity: A Constructivist Approach, London: Routledge Press, 2003. 2 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, stanbul: Kre Yaynlar, 2001. 3 Ahmet Davutolu, Alternative Paradigm, Washington: American Press, 1994. 4 William Hale, Turkey and the Middle East in the New Era, Insight Turkey, c. 11, n. 3, 2009, ss. 143-159. 5 Meliha Benli Altunk, Worldviews and Turkish Foreign Policy in the Middle East, New Perspectives on Turkey, n. 40, 2009, ss. 171-194. Daha kullanl hale getirmek iin Altunkn kulland baz kavramlarda deiiklikler yaplmtr. 6 Ycel Bozdalolu, Modernity, Identity and Turkeys Foreign Policy, Insight Turkey, c. 10, n. 1, 2008, s. 60-61. 7 Ahmet Szen, A Paradigm Shift in Turkish Foreign Policy: Transition and Challenges, Turkish Studies, c. 11, n. 1, March 2010, s. 103-104. 8 Lenore G. Martin, Turkey and Gulf Cooperation Council Security, Turkish Studies, c. 10, n. 1, March 2009, s. 75-76. 9 Martin, Turkey and Gulf Cooperation Council Security, s. 76-78. 10 Martin, Turkey and Gulf Cooperation Council Security, s. 79. 11 Ali Ouz Diriz, Trkiye-Krfez birlii Konseyi likileri, Ortadou Analiz, c. 1, n. 6, Haziran 2009, s. 80.
220
12 Veysel Ayhan, Trkiye-Krfez birlii Konseyi likilerinde Yeni Bir Dnem: Yksek Dzeyli Stratejik Diyalog, Ortadou Analiz, c. 1, n. 7-8, Temmuz-Austos 2009, s. 115. 13 Ayhan, Trkiye-Krfez birlii Konseyi likilerinde Yeni Bir Dnem, s. 115-116. 14 Ayhan, Trkiye-Krfez birlii Konseyi likilerinde Yeni Bir Dnem, s. 116-117. 15 Ayhan, Trkiye-Krfez birlii Konseyi likilerinde Yeni Bir Dnem, s. 120-123. 16 Martin, Turkey and Gulf Cooperation Council Security, s. 79-80. 17 Martin, Turkey and Gulf Cooperation Council Security, s. 84-6. 18 Martin, Turkey and Gulf Cooperation Council Security, s. 88. 19 Turkey, Saudi Arabia increase cooperation, http://www.neurope.eu, 03.02.2009. 20 Veysel Ayhan, Babakan Erdoann Suudi Arabistan Ziyareti Kapsamnda Ankara-Riyad likilerinin Analizi, http://www.orsam.org.tr, 20 Ocak 2010. 21 Babakan Erdoan Suudi Arabistanda, Zaman, 3 Ocak 2009; Tayyip Erdoan, Suudi Arabistanda: Gazze ile Mslman olduumuz iin deil nsan Olduumuz in lgileniyoruz, http://www.nethaber.com, 19 Ocak 2010. 22 Ayhan, Babakan Erdoann Suudi Arabistan, 20 Ocak 2010. 23 Trkiyenin Arabuluculuk abalar Gurur Verici, Zaman, 17 Mart 2009. 24 Cumhurbakan Gl ura Meclisine Hitap Etti, Zaman, 4 ubat 2009. 25 Zaman, 22 Eyll 2009. 26 Muhittin Ataman, Trkiye-Suudi Arabistan likileri: Temkinli likilerden ok-Tarafl Birliktelie, Ortadou Analiz, c. 1, n. 9, Eyll 2009, s. 80. 27 http://www.musiad.org.tr. 28 Veysel Ayhan, Dileri Bakan Davutolunun Lbnan Ziyareti ve Trkiye-Lbnan likileri, http://www.orsam.org.tr. 29 Davutolu, taraflarn nemli temsilcilerinden Meclis Bakan Nebih Berri, seimi kazanan Gelecek Hareketi lideri ve hkmeti kurmakla grevlendirilen Saad Hariri, Hizbullahn Parlamento Grubu Bakan Muhammed Raad ve Dileri Bakan Fevzi Salluhla grmeler yapmtr. Abdlhamit Bilici, Trkiye Lbnan Krizi in Devrede, Zaman, 31 Temmuz 2009. 30 Zaman, 18 ubat 2009. 31 alayan, Dubaideki Trk adamlaryla Bir Araya Geldi, Zaman, 29 Aralk 2009. 32 Zaman, 9 Nisan 2009. 33 THY ki Yeni Anlama mzalad, Zaman, 15 Temmuz 2009. 34 BAEnin Ulusal Havayolu irketi Etihad, stanbul Uularna Balyor, Zaman, 21 Nisan 2009. 35 Tzmen BAE Ticaret Bakan ile Grt, Zaman, 28 Nisan 2009. 36 Nebahat Tanrverdi, Bahreynde Seim Sreci ii ounlua Ynelik Tehdit Alglamas, http://www.orsam.org.tr, 23 Eyll 2010. 37 Babacan Bahreynde, Zaman, 19 ubat 2009. 38 Bahreyn Meclisine Hitap Eden lk Yabanc Lider Oldu, Zaman, 15 Nisan 2009. 39 Ali Ouz Diriz, Katarn ok Ynl D Politikas, Ortadou Analiz, c. 1, n. 3, Mart 2009, s. 66. 40 Katar Babakan Thani Babakanlkta, Zaman, 4 ubat 2009. 41 Bir Enerji Hamlesi de Katarla, Zaman, 18 Austos 2009. 42 Almanya ve Kuveyt le Anlama, http://www.timeturk.com, 27 Nisan 2009. 43 Veysel Ayhan, Cumhurbakan Abdullah Gln Kuveyt Ziyareti, http://www.orsam.org. tr. 44 Veysel Ayhan, rdn D Politikas ve Trkiye ile likileri, Ortadou Analiz, c. 2, n. 13, Ocak 2010, ss. 48-58. 45 Ali Ouz Diriz, Omann D Politikas ve Krfez Blgesindeki Konumu, Ortadou Analiz, c. 1, n. 11, Kasm 2009, s. 76. 46 Rdvan Kalayc, Son Dnemde Oman ve D Siyasetindeki Temel Gerekler: Ekonomik Sorunlar ve Pragmatik D Politika, Ortadou Analiz, c. 2, n. 17 Mays 2010, s. 64. 47 Veysel Ayhan, Cumhurbakan Abdullah Gln Maskat Ziyareti Inda Trkiye-Oman likileri, Ortadou Analiz, c. 2, n. 17, Mays 2010, s. 72.
221
48 Yemen Sava: ktidar Mcadelesi, Blgesel Etkiler ve Trkiye ile likiler, Orsam Raporu, 10 Ocak 2010, s. 20. 49 Gazze in Mterek aba indeyiz, Zaman, 12 ubat 2009. 50 Mbarek Davutolunu Kabul Etti, Zaman, 2 Eyll 2009. 51 Msrda Davutolu Frtnas Esti, Zaman, 4 Eyll 2009. 52 Glden Msr Liderine Vizeyi Kaldralm Teklifi, Zaman, 16 Aralk 2009. 53 Suudi Prensin irketi, Milyar Dolarlk Bteyle Geldi, antasnda Lks Konut Projeleri Var, Zaman, 14 Nisan 2009. 54 19 Yl Sonra lk Ziyaret, Yeni afak, 3 ubat 2009; Gl Suudi Arabistana Gitti, Zaman, 3 ubat 2009. 55 Suudi Devle El Skt, TAV Arabistana Uuyor, Zaman, 11 Kasm 2009. 56 Saudi Arabia-Farm investment in Turkey, Gulf News, 22 Temmuz 2009 57 Trk-Suudi Konseyinde Dev Projeler Grlecek, Zaman, 5 Haziran 2009. 58 Simit Saraylar Arabistana Uzanyor, Zaman, 11 Haziran 2009. 59 Arap Yatrmclar Trabzonda Yayla Kent Almak stiyor, Zaman, 18 Kasm 2009. 60 Tekfen, Katarda Ald, Zaman, 2 Haziran 2009. 61 Katardan Doalgaz Alp Yurt Dna Satacaz, Zaman, 9 Ekim 2009. 62 Suudi Prensin irketi, Milyar Dolarlk Bteyle Geldi, antasnda Lks Konut Projeleri Var, Zaman, 14 Nisan 2009. 63 Kuveytli adamlar Mardine 100 Milyon Dolarlk Yatrm Yapacak, Zaman, 21 Austos 2009. 64 Lbnanla Turistik birlii, http://www.timeturk.com/tr. 65 Tekstilciyi Kapan Msr, Sala Yatrm in Trkiyeye Geliyor, Zaman, 11 Kasm 2009. 66 Meliha Benli Altunk, Arap Dnyasnda Trkiye Algs, TESEV D Politika Analiz Serisi, n. 11, stanbul, Haziran 2010, ss. 7-20. 67 Altunk, Arap Dnyasnda Trkiye Algs, 68 Altunk, Arap Dnyasnda Trkiye Algs, 69 Murat Bardak, One Minute ve Cemal Paa, Habertrk, 9 Haziran 2010. 70 Altunk, Arap Dnyasnda Trkiye, s. 24. 71 Trk Dizileri 5 Yldzl Havayolu Etihad Trkiyeye Getirdi, Zaman, 2 Haziran 2009. 72 Veysel Ayhan, Cumhurbakan Abdullah Gln Kuveyt ziyareti, http://www.orsam.org.tr. 73 Msrdaki Trk Okulu lk Ylnda 600 renci ile Rekor Krd, Zaman, 10 Ekim 2009.
222
TRKYENN AVRUPA BRL POLTKASI 2009

Ali Resul Usul*
Do. Dr., Baheehir niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm.
Giri Trkiyenin, o zamanki ad ile Avrupa Ekonomik Topluluuna (AET), 31 Temmuz 1959 tarihinde ortaklk iin yapt bavurudan bu yana Avrupa Birlii (AB) i ve d siyasetimizin gndeminde srekli olarak var olmutur. Bugn ise, skntl da olsa, devam eden tam yelik srecinin ortasndayz. Bu yazda, Trkiye-AB ilikilerini mull bir ekilde tartmaktan ziyade 2009 ylnda bu ilikileri belirleyen nemli hususlar temel hatlar ile ele alnacaktr. 2009 yl, genel anlamda, Trkiye-AB ilikilerinin ok parlak olduu bir yl olmamtr. Trkiye-AB iliiklerini belirleyen ana faktrlerde deiiklikler ve bu ilikilerin omurgasnda yakn zamanda dnmmler olduu grlmektedir. Bu dnmlerden biri de siyasi kriterler merkezli tartmalardan reel politik eksenli tartmalara geitir. Trkiye-AB ilikilerini kabaca drt dnemde ele almak mmkndr. Buna gre, birinci safha Trkiyenin 31 Temmuz 1959 tarihinde, Yunanistan takip ederek AETye ortaklk anlamas yapmak iin bavurmas ile balar.1 Bu srete 12 Eyll 1963 Ankara Anlamas ile Trkiye-AET ilikilerinin temel ats kurulmutur. 1 Aralk 1964 tarihinde yrrl giren bu Ortaklk Anlamasna ilaveten 23 Kasm 1970 tarihinde Trkiye ile AET arasndaki Gmrk Birliine ilikin dzenlemeler ieren Katma Protokol Brkselde imzalanmtr. Bu srecin 1986 ylna kadar devam ettii dncesindeyiz. Buna gre, bu birinci safhada, Trkiye-AB ilikileri ge-
225
nel anlamda, ticari ve ekonomik dinamikler erevesinde srdrlmtr. Bu srete, tam yelik tartmalar ve bu tartmalar erevesinde Trkiyedeki demokrasi ve insan haklar ihlalleri tartmalarna, istisnalar hari, pek yer yoktur. 12 Eyll 1980 askeri darbesinden sonra 22 Ocak 1982 tarihinde Avrupa Parlamentosunun basklar sonucu ilikilerin fiili olarak dondurulmas bir yana braklrsa, bu safhann karakterini belirleyen hususlar, ekonomik, mali ve ticari ilikiler olmutur. Ayrca, Yunanistann ABye girmesi ile birlikte, AByi Trkiyeye kar kullanmak iin gsterdii olaanst gayret, bu gayretin getirdii olumsuz gelimeler ve taraflar arasndaki gerginlikler de bu zaman dilimine damgasn vuran gelimeler olarak ifade edilebilir.2 16 Eyll 1986 tarihi ile birlikte ikinci safhadan bahsetmek mmkndr. Bu tarihte Trkiye-AET Ortaklk Konseyi toplanm ve ilikilerde bir canlanma sreci balamtr. Daha da nemlisi artk bu dnemde ki bu dneme Turgut zal her trl ekilde damgasn vurmutur3, Trkiyenin AB yelii tartmalar balam ve sonuta da Trkiye, Babakan Turgut zaln inisiyatifi ile 14 Nisan 1987 tarihinde Roma Antlamasnn 237nci, AKT Antlamasnn 98inci ve EURATOM Antlamasnn 205inci maddelerine istinaden yelik iin ABye, o zamanki ad ile AT ye bavuru yapmtr. Bu ikinci safhadaki gelime, 18 Aralk 1989 tarihli AB Komisyonu Gr ve 1989 sonunda Berlin Duvarnn yklmas ile Merkezi ve Dou Avrupa lkelerinin ABye ye olmak iin sraya girmeleri neticesinde Trkiyenin arzulad istikamette olmamtr. Yine bu safha iinde deerlendirdiimiz Trkiye-AB arasnda 6 Mart 1995 tarihinde alnan Gmrk Birlii karar Trkiye-AB arasnda var olan temel yapy deitirmeye yeterli olmamtr. Bu safhann iinde, 12-13 Aralk 1997de yaplan tarihi Lksemburg zirvesi de bulunmaktadr. Bu zirve ile birlikte, Trkiye, fiili olarak genilemenin dnda tutulmu; ancak dier btn Merkezi ve Dou Avrupa lkelerine yle ya da byle net yelik perspektifi sunulmutur.4 nsan haklar ve demokrasi gibi kavramlar Trkiye-AB ilikilerine bu dnemde kstl olarak da olsa girmitir. Bu durum hem Trkiyenin ABye yelik bavurusu yapmas ile Trkiyenin genel Avrupa siyasi standartlarna uyumu
226
meselesinin ortaya kmas hem de AB iinde insan haklar ve demokrasi konusunun daha fazla n plana kmas ile izah edilebilir.5 Aralk 1999 Helsinki Zirvesi ile birlikte, Trkiye-AB ilikileri gerek anlamda yeni bir safhaya girmitir. Baz sorunlar olmasna ramen, Trkiyeyi ynetenler, Helsinki Zirvesi kararlarn ok nemsemiler ve ilk kez AB yeliinin kaplarnn Trkiye iin aldna inanmaya balamlardr. Bu amala, 2000-2004 arasnda Trkiyede demokrasinin kalitesini ykseltmek, hak ve zgrlkleri AB standartlarna getirmek maksadyla birok reform almalar yaplmtr. Btn bu reform almalarnn Trkiyede demokrasi sorununu tamam ile zdn iddia etmek zor olsa da bu konuda belli bir mesafenin AB yelii perspektifi ile alnd yadsnamaz bir gerektir.6 Bu srecin 17 Aralk 2004 ylnn sonunda belli bir krlmaya urad grlmektedir. Aralk 2004 Brksel Zirvesi ile birlikte, Trkiye mzakerelere balama sz almtr. Ancak bunun yannda, mzakere srecinin ve hedefin bulanklat grlmektedir. Srecin ucunun ak olduu, zmseme kapasitesinin gl bir ekilde vurguland ve kalc deragasyonlarn altnn izildii bu srecin belli lde zarara urad grlmektedir. 3 Ekim 2005 tarihinde mzakerelere balama kararnn alnmasnn ve 12 Haziran 2006 tarihinde de mzakerelerin fiilen balanmasnn Trkiyenin AB yelii balamnda ok mhim olduu bir gerektir. Ancak bunun yannda, 23 Ocak 2006 tarihli Trkiye ile Katlm Ortakl Belgesi de yukarda ifade ettiimiz tam yelik hedefinin bulanklamas asndan mutlaka dikkate alnmas gereken bir belgedir. Ayrca, AB iinde genileme kart grlerin ve slamo-fobi ya da Trko-fobi eklinde isimlendirilen bir eit yabanc dmanlnn ykselmesi, hem AB iindeki hem Trkiyedeki havay olumsuz etkilemitir. Sarkozy ve Merkel gibi liderlerin Trkiyenin yeliini hedef alan ifadeleri de bu olumsuz havann olumasna katk salamtr. Hepsinden nemlisi, aada ele alnaca zere, Kbrs sorununun 11 Aralk 2006dan itibaren btn bir yelik srecini esir almas yapsal anlamda ilikilere byk zarar vermitir. Dardaki bu gelimeler i siyaseti de etkilemi ve ieride AB heyecan grece azalmaya balamtr.7
227
te byle bir ortamda, 2009 ylnn banda, Trkiye-AB ilikilerinde belli bir ivme kazanlmas amacyla, Babakan Recep Tayyip Erdoan ve birok bakann 18-20 Ocak tarihleri arasnda, drt yl aradan sonra ilk kez, Brkselde birok ziyaret gerekletirdikleri grlmektedir. Trk heyeti, bu amala, Avrupa Komisyonu bakan J. M. Barroso, AB Komisyonu Genilemeden sorumlu yesi Olli Rehn, Enerjiden sorumlu yesi Andris Piebalgs, Ortak D ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcisi Javier Solana ve Avrupa Parlamentosu (AP) bakan Hans Ger Pttering ile nemli grmelerde bulunmutur.8 Benzer ekilde, Trkiye-AB ilikilerinde ivmeyi ykseltmek maksadna matuf olarak Cumhurbakan Abdullah Gl de 26 Martta Brkselde temaslarda bulunmutur. Bu ziyaretten sadece 3 ay sonra, Babakan Erdoann 24-27 Haziran tarihlerinde 2009 yl iinde Brksele ikinci ziyaretini yapt grlmektedir.9 2009 ylndan nce drt yl Brksel ziyaretinde bulunmayan Babakan Erdoann 2009 ylnda iki kez Brksele ziyarette bulunmasn Trkiye-AB ilikilerinde var olan durgunluun almas ynnde bir faaliyet olarak deerlendirmek yanl olmaz. Ancak bu abalarn arzu edilen neticeler dourduunu tam olarak iddia edemeyiz. Devam Eden Mzakereler ve Mzakere Srecinde Durgunluk 2009 yl itibar ile Trkiye-AB ilikilerine bakldnda birka hususun n plan kt grlmektedir. Trkiyenin AB yelii hususundaki mzakerelerin durumu, alan veya alamayan balklar ve bu balklarn almas srasnda Trkiye ve baz AB lkeleri arasnda yaplan pazarlklar ilk ele alacamz husus olarak karmzda durmaktadr. 3 Ekim 2005 tarihinde resmen; 12 Eyll 2006 tarihinde de fiili olarak balayan mzakere sreci bir sredir durgunluk ierisine girmitir. 31 Aralk 2009 itibar ile Trkiye-AB arasndaki yelik mzakere srecinin zeti aada tablolarda verilmitir (bkz. Tablo 1ve 2).
228
Tablo-1 Mzakerenin (geici olarak) tamamland fasl-2009 25. Bilim ve Aratrma (Avusturya)
Al Tarihi 12 Haziran 2006
Tablo-2 Mzakereye Alan Fasllar-2009 4. Sermayenin Serbest Dolam (Fransa) 6. irketler Hukuku (Slovenya) 7. Fikri Mlkiyet Hukuku (Slovenya) 10. Bilgi Toplumu ve Medya (Fransa) 16.Vergilendirme (ek Cumhuriyeti) 18. statistik (Almanya) 20. letme ve Sanayi Politikas (Almanya) 21. Trans Avrupa Alar (Portekiz) 27. evre (sve) 28.Tketicinin ve Saln Korunmas (Portekiz): 32.Mali Kontrol (Almanya)
Al Tarihi 18 Aralk 2008) 12Haziran 2008 12 Haziran 2008 18 Aralk 2008 30 Haziran 2009 26 Haziran 2007 28 ubat 2007 19 Aralk 2007 21 Aralk 2009 19 Aralk 2007 26 Haziran 2007
Buna gre, 12 balkta mzakerelere balanm ve yalnzca bir balk geici olarak kapanmtr. 11 Aralk 2006 tarihli AB Konseyi karar ile Kbrs sorunu bahane gsterilerek Trkiyenin AB sreci ksmen askya alnm ve sekiz faslda Trkiye ile mzakerelerin yaplmayaca karar verilmiti (Tablo-3). Bu yetmezmi gibi, alnan bu kararla, alan herhangi bir fasln Trkiyenin Gney Kbrs Rum Ynetiminin (GKRY) Gmrk Birliine girmesini onaylamad srece geici olsa dahi kapanmayaca ilan edilmitir.
229
Tablo-2 11 Aralk 2006 Karar ile Askya Alnan Sekiz Balk Mallarn Serbest Dolam kurma hakk ve hizmet sunma serbestsi Mali Hizmetler Tarm ve Krsal Kalknma Balklk Tamaclk Politikas Gmrk Birlii D likiler
Fasl Numaras 1 3 9 11 13 14 29 30
Btn bunlara ilaveten, Sarkozy ynetimindeki Fransa, hibir meru neden gstermeden, tam yelie giden yolda ok nemli balklar olduklar gerekesi ile be balkta Trkiye ile mzakereleri engelleyeceini resmen ve defaatle ilan etmitir. Fransa, Kurumlar, Ekonomik ve Parasal Politikalar, Blgesel Politika, Mali ve Btesel Hkmler, Tarm ve Krsal Kalknma balklarnda mzakerelerin balamasn veto etmektedir. Bylece, 12 balkta fiili olarak mzakere etme imkn ortadan kalkmaktadr. Ayrca, son olarak, 7-8 Aralk 2009 tarihinde Brkselde yaplan AB dileri bakanlar toplants sonrasnda GKRY dileri bakan Markos Kiprianu, yapt basn toplantsnda, GKRYnin alt mzakere balna benchmark (al kriterleri) getirdiini duyurmutur. Bunlar, ilerin serbest dolam, enerji, yarg ve temel haklar, adalet, zgrlk ve gvenlik, eitim ve kltr, ve d, gvenlik ve savunma politikasdr.10 2009 yl ile birlikte, ek Cumhuriyeti AB dnem bakanln grevini Fransadan devralmtr. Fransann genel olarak Trkiyenin AB yeliine olan mesafeli duruu gz nne alndnda, ek Cumhuriyetinin dnem bakanlnda mzakerelerde daha fazla ilerleme salanaca midi genel olarak Trkiyeyi ynetenlerde mevcuttu. lk balarda, ek Cumhuriyeti dneminde iki baln almas beklenmekteydi. Bunlar Sosyal Politika ve stihdam ile Vergilendirme idi. Hatta, AB Dnem bakan ek Cumhuriyetinin ev sa-
230
hipliinde 26 Mart 2009 tarihinde Hluboka nad Vltavou kasabasnda balayan AB Dileri Bakanlar gayri resmi toplants neticesinde Trkiyenin yelik srecine ilikin bilgi veren Olli Rehn, ek Cumhuriyeti dnem bakanl srasnda Trkiye ile AB arasnda sosyal politika ve istihdam ile vergilendirme balklarnn alacan ifade etmitir. Avrupa Komisyonunun genilemeden sorumlu Genel Mdr Michael Leighin, Haziran sonunda mzakereye almas beklenen balklar Ankarada ilgili bakanlar ve st dzey brokratlarla grt basna yansmtr. Ancak, Sosyal Politika ve stihdam balnn alma ihtimali, al kriterleri karlanmad iin dt. Bu balkta istenen en nemli yasal deiiklikler sendikal haklarla ilgilidir. Sendikal haklarn AB standartlar ve ILO Konvansiyonlar ile uyumlatrlmas bu balkta kilit nemi tamaktadr. Vergilendirme balyla ilgili teknik uzlann saland grlmektedir. Bu balkta, bilindii gibi, alkoll rnler, ithal rn ve ithal sigaralara ilikin ayrmc vergilendirmeyi azaltacak nlemler alnlmas istenmektedir. Bu arada, Trkiye ile Avrupa Komisyonu arasndaki temaslarda hem Trkiye, hem de Komisyonun almasn ok arzulad Enerji bal da ele alnmtr. Bilindii gibi, AB Komisyonu Trkiye ile Enerji balnn almasn zellikle Nabucco hatt nedeni ile arzularken, GKRY Akdenizde ilan ettii mnhasr ekonomik blgedeki petrol aramalarnn Trkiye tarafndan engelledii iddiasyla baln almasn tek bana bloke etmeyi srdrmektedir.11 Sonu itibar ile 30 Haziran 2009 tarihinde gerekletirilen yedinci Hkmetleraras Konferans ile birlikte Vergilendirme faslnda mzakerelere balanmtr. Bu baln almas iin 18 Mays 2009 tarihinde bir eylem plan hazrlanm ve bu dorultuda Trkiyenin Tutum Belgesi AB Komisyonuna gnderilmitir. 2009 yl itibar ile alacak olan mzakere balklar tartmalar Aralk ay iinde yeniden balamtr. Aada Kbrs konusunda da ele alnaca gibi, mzakerelerin gelecei bir lde AB Konseyinin 10-11 Aralk 2009 tarihinde yaptklar toplantda Kbrs sorununa ilikin olarak nedeni ile Trkiye ile ilikilerin ne ekilde yrtlecei hususunda nasl karar verecei ile yakndan ilikiliydi. Bu Konseyde
231
bazlarnn bekledii felaket senaryosu gereklememi ve AB Konseyi, 8 Aralkta Trkiyenin limanlarn GKRYye amas ynnde ykmllklerini yerine getirip getirmedii konusunun gelecek yl ele alnacan ilan etmitir. Dier bir deyile, kriz telenmitir. Ek protokol nedeni ile mzakerelerin tamam ile askya alnma ihtimali bu ekilde, en azndan bir sre daha, bertaraf edilmitir.12 Bylece, 21 Aralk 2009 tarihinde gerekleen sekizinci Hkmetleraras Konferans ile 27. mzakere bal olan evre fasl mzakerelere almtr. evre fasl, bilindii gibi, en zorlu fasllardan bir tanesidir.13 Bu fasln almas iin, yerel ve ulusal seviyede birok planlar hazrlanmtr. Bilhassa bu noktada mktesebata uyum iin gereken mali kaynaklar hakknda detayl almalarn yapld anlalmaktadr. Hkmetin bu notada 1500 sayfalk bir strateji belgesini AB Komisyonuna sunduu bilgisi basnda yer bulmutur. Bu belgenin Komisyon tarafndan deerlendirilmesinden sonra, Trkiye 13 Kasm 2009 tarihinde mzakere pozisyon belgesini AB Komisyonuna sunmu ve netice fasl bu ekilde 21 Aralkta almtr. Trkiye-AB likileri Balamnda Kbrs Sorunu Kbrs meselesi Trkiye-AB ilikilerini birka koldan belirlemeye 2009 ylnda da devam etmitir. Bilindii gibi, AB Komisyonu 29 Kasm 2006 tarihinde ok nemli bir aklamada bulunmutu. Buna gre, Gney Kbrs Rum Ynetimine limanlarn, havaalanlarn ve hava sahasn amayan Trkiye ile Gmrk Birliine ile ilikin grlen sekiz faslda mzakereye gidilmeyecei kararna ilaveten, geri kalan 26 balkta ise mzakerelere balanabilecei fakat Trkiyenin ek protokol tam olarak yerine getirmedii takdir de teknik olarak tamamlansa dahi fasllarn kapanmayaca karar alnmtr. Bu ekilde AB Komisyonu Trkiyenin mzakere srecinin tamamlanmasn ek protokoln uygulanmasna ve Kbrs meselesinin zmne balam bulunmaktadr. Tavsiye niteliindeki bu karar 11 Aralk 2006 tarihinde AB Konseyi tarafndan onayland. Son olarak 15 Aralk tarihinde AB liderler zirvesinde AB Konseyinin alm olduu bu karar bir kez daha teyit edilmitir.
232
AB bu karar ile bir taraftan Trkiyeyi cezalandrrken, dier taraftan da Trkiyenin mzakere srecinden ve AB limanndan ayrlmasna engel olmaya gayret etmitir. Bu nedenle, Komisyon 26 alanda fasllarn almasn engellemeyerek srecin devamn salamaya almaktadr. Bununla birlikte, bu kararla 1999da balayan ve 2002den sonra hz kazan AB tlsm darbe yemitir. Kbrs konusu ile ilgili olan bir dier husus da Dorudan Ticaret Tznn (DTT) bir an nce uygulamaya gemesi ve KKTCnin izolasyonlar konusunda nispeten rahatlamas konusudur. Bilindii gibi DTT meselesi 22 Ocak 2007de AB Konseyinin gndemine gelmi ve bu konuda ileride bir dzenleme yaplmas ihtiyac mulk bir ekilde de olsa ifade edilmiti. Ancak bu konuda 2009 ylnda kamuoyuna yansyan somut bir ilerleme olmamtr. Ayrca, AB Komisyonu, 2006-2011 yllar iin Kuzey Kbrsa 259 milyon Avro tutarnda yardm yapma szn tam olarak yerine getirmemitir. Bu konuda, 8 Temmuz 2009 tarihinde AB Komisyonu yardma ilikin 2008 yl raporunu aklamtr. GKRYnin yardmlarn etkin bir ekilde kullanlmas noktasnda, engelleyici bir tavrda olduu grlmektedir. Talat-Hristofyas Grmeleri Kbrs sorununun zm noktasnda KKTC lideri Mehmet Ali Talat ile GKRY lideri Dimitris Hristofyasn BM Genel Sekreteri Kbrs zel Temsilcileri ile birlikte yaptklar grmeler 2009 ylnda umut verici olmutur. 2009 yl iin, ilk grme 28 Ocak tarihinde yaplmtr. 17. toplant olarak kaytlara geen bu zirvede mlkiyet konusunun temelde ele alnd basna yansmtr. Ayn ekilde, 4, 12, 25 ubat; 5, 11, 17, 24 Mart; 10, 21 Nisan; 5, 14, 21, 28 Mays; 3, 15, 26 Haziran; 2, 17, 23, 30 Temmuz ve 6 Austos tarihlerinde liderler arasnda ikili grmeler yapld. Krknc zirve olan 6 Austos tarihli buluma ile birlikte, mzakerelerin ilk turu tamamlanm oldu. Basna yansd kadar ile liderler, ynetim ve g paylam bal altnda g, vatandalk, yabanclar ve snma konularnda mzakerelerde bulundular. Ayrca, bu toplantlarda ekonomi bal altndaki hususlarda da gr al veriinin olduu da basnda yer almtr.
233
Talat ile Hristofyas arasndaki grmelerin ikinci turu 10 Eyll 2009 tarihinde balamtr. kinci turun ilk grmesinde ynetim ve g paylam ve yrtme balklarnn ele alnd bilgisi ilan edilmitir. Bu grmelerin 57incisi 9 Aralk tarihinde gereklemitir. Grmelerde ekonomi, ynetim ve g paylam, federal yrtme ve d ilikiler konularnda kritik konularn ele alnd basna yansmtr. Ancak bu grmelerin mahiyeti hakknda kapsaml bilgiler kamuoyu ile paylalmadndan, grmeler hakknda detayl bilgilere sahip deiliz. Ayn ekilde, zm noktasnda ne lde yol alnd da gene ayn nedenden dolay kamuoyunun bilgisi dhilinde deildir. 14 KKTCde Genel Seimler 19 Nisan 2009 tarihinde KKTCde genel seimler yapld ve 2005 ylndan bu yana KKTCde ana muhalefet partisi olan Ulusal Birlik Partisi (UBP) Dervi Erolu liderliinde geerli oylarn yzde 44.06sn alarak sandktan birinci parti olarak kt. KKTC parlamentosundaki 50 sandalyenin 26sn ele geiren UBP bylece tarafndan doldurdu ve bylece UBP tek bana iktidar olmak iin yeterli ounlu elde etmi oldu. Ferdi Sabit Soyer liderliindeki Cumhuriyeti Trk Partisi ise oylarn yzde 29.25ini kazanabildi. Hem genel seimlerde hem de 18 Nisan 2010 cumhurbakanl seimlerinde UBP ve Dervi Erolunun baarl olmas neticesinde Trkiyenin yeni Kbrs politikas ile KKTCnin yeni yneticileri arasnda nasl bir uyumun kurulaca kamuoyunda tartlmaktadr. Seimden nceki tartmalarda zellikle Mehmet Ali Talat ve taraftarlar Erolunun KKTC Cumhurbakan olarak seilmesi halinde Kbrs mzakerelerinin bundan olumsuz etkileneceini, mzakerelerin ortadan kalkacan, zm yanls AK Parti hkmeti ile Erolunun uyum iinde alamayacan, Kbrs konusunda eskiye dnleceini ve hatta Kbrs sorununun zlmemesi nedeni ile Trkiyenin AB macerasnn sonunun geleceini ileri srmlerdi. Talatn bu grleri zaman zaman Trkiyede baz ke yazarlar tarafndan da dile getirilmiti. 15
234
Ancak, yle grnmektedir ki, baz slup ve siyaset farkllklar yaansa dahi, Erolu ile birlikte, mevcut Kbrs politikasnn ana omurgasnn deime ihtimali ok yksek deildir. AK Parti hkmetinin Erolu ile de uyumlu alabilecei tahmin edilmektedir. Zaten Trkiye hkmeti KKTCdeki seimlerde ak bir pozisyon belirlememi ve kan netice ne olursa olsun milli karlara uygun d siyasetin srdrleceini ifade etmitir. Trkiye-AB likilerinde Vize Sorunu ve Avrupa Topluluu Adalet Divan (ATAD)nn Soysal Karar Trkiye-AB ilikilerinin hukuki temelini tekil eden Ankara Anlamas ve Katma Protokol Trkiyeye serbest dolam hakkn vermesine ramen eitli nedenlerden dolay lkemiz bu hakkna hibir zaman sahip olamad gibi AB lkelerinin zorluklarla dolu vize uygulamalarna maruz kalmaktadr. 1963 Ankara Anlamasnn imzalanmasndan sonraki dnemde yaplan baz mevzuat deiiklikleri ve konulan deregasyonlarla bu konuda gerileme yaanmtr. Adalet Divanna yaplan bireysel bavurular neticesinde bu konuda baz kararlar alnm olmasna ramen gene de durum tam netlememitir. AB lkelerinin vize meselesini bir haktan ziyade imtiyaz ve ltuf eklinde algladklar anlalmaktadr. Dahas, AB, bu konuda Trkiyeyi bir ortak olarak dahi grmemekte ve Trkiyeye ynelik vize uygulamalarnda ciddi sorunlar karmaktadr. zellikle iadamlarnn bu konuda madur olduklar aikrdr. 1995 tarihinden itibaren AB ile Gmrk Birlii iinde olan Trk iadamlar, AB lkelerinden vize almalarnn ok uzun ve meakkatli ilemler gerektirmesi nedeni ile bu lkelerde bulunan rakipleri ile rekabet etmekte zorlanmaktadrlar. Bir iadamndan, vize alabilmek iin gizlilii anayasa ile sabit dokmanlar da dhil olmak zere 25e ulaan sayda belge istenebilmektedir. Oysaki herhangi bir AB lkesinin iadam istedii zaman Trkiyeye gelebilmektedir. Yksek vize cretleri, vize alnmasnn ok uzun srmesi, uzun kuyruklar, hantal bir onay mekanizmas ve konsolosluk alanlarn nazik olmayan davranlar genelde ikyet edilen hususlar arasndadr. 16
235
ATADIN 2009 Soysal Karar Serbest dolam ve AB lkelerinde serbest ticaret Trkiyenin Ankara Anlamas ve daha sonraki anlamalardan elde ettii haktr. Bu balamda, Avrupa Adalet Divan, 20 Eyll 2007 tarihinde ald kararla, ngiltereye iltica bavurusunda bulunan ve bu lkede bulunduklar sre iinde i yeri sahibi olan iki Trk vatandann Ankara Anlamas gerei oturum sahibi olma talebini hakl bulmutur. Daha ncede birok kez bu konu ATAD bnyesinde tartlmtr. Bu balamda ilk ATAD karar 1987 tarihli Demirel karar iken en son kararla birlikte ATAD Trklerle ilgili olarak toplam 38 karar vermitir. ATADn 1987 ylnda verdii ilk karar olan Demirel karar, 2000 ylndaki Sava karar; Ekim 2003 tarihli Abatay karar bunlardan oka zerinde durulanlar arasndadr. Benzer ekilde, ATAD, 1/80 sayl Ortaklk Konseyi Karar (OKK)nn yorumlanmas iin ngiliz Temyiz Mahkemesi tarafndan yaplan bir baka n karar bavurusuna ilikin kararnda bir Trk vatandann, bir ye devlete ocuk bakcs (au-pair) ya da renci olarak girmi olmasnn, ii statsnde kabul edilmesini veya 1/80 sayl OKKnn 6/1. maddesi anlamnda bir ye devletin i gc piyasasna yasal olarak girmi saylmasn engellemeyeceini ifade etmitir. ATAD kararna gre Katma Protokol m. 41/1 hkm gerei Katma Protokoln yrrle girdii tarihte AB yesi olan bir lke Trk vatandalar iin vize alma art aramamaldr. ki Trk TIR srcs, bir Alman firmasna ait nakliye irketinin kamyonlarn, Trkiye ile Almanya arasndaki mal tamada kullanrken, srekli vize almak zorunda kaldlar. 2000 ylna kadar verilen bu vizeler, bu tarihten itibaren reddedilmeye balannca, Mehmet Soysal ve brahim Savatl, Berlin Mahkemesinde dava atlar. Bu davalar daha sonra temyize tand ve Alman temyiz mahkemesi de, davay gr almak zere, Avrupa Adalet Divanna sundu. 19 ubat 2009 tarihinde, Lksemburgdaki ATAD, TIR ofrleri brahim Savatl ve Mehmet Soysaln Berlin Eyalet Mahkemesine bavurarak vize uygulamasnn iptalini istemesiyle ilgili gr sorulmas zerine, Trkiye ve Avrupa Ekonomik Topluluu arasnda imzalanan 23 Kasm 1970 tarihli Katma Protokoln 41inci mad-
236
desinin, yrrle girdii tarihte vize ykmll olmad iin, Trkiyede kurulu irketlerde alan Trk vatandalarna hizmet sunumu iin AB yesi lkelere girilerinde vize art getirilemeyecei eklinde yorumlanmaldr kararn almtr. Dier bir deyile, Adalet Divan, 1 Ocak 1973te yrrle giren Katma Protokoln 41 maddesinin 1. fkras uyarnca, bu Protokoln yrrle girdii tarihten itibaren hizmet sunmak amacyla AB lkelerine giden Trk vatandalarna yeni kstlamalar getirilemeyeceini ifade etmitir. Divan, bu anlamda vizenin, yeni bir kstlama olduunu belirterek, bu tarihte uygulanmayan vizenin, bugn uygulanmasnn hukuka aykr olduuna hkmetmitir. Adalet Divannn 2008 ylnn Eyll aynda yapt durumayla incelemeye balad davada, davaclarn karsna, Alman Dileri Bakanl ve Alman alma Kurumunun yan sra, AB yesi lkelerden Danimarka, Yunanistan ve Slovenya mdahil oldular. Bu lkeler, durumada, Trk vatandalarna uygulanan vizenin kalkmas halinde, btn uyuturucu kaaklarnn Avrupaya dolacan iddia etmilerdir. Avrupa Komisyonu szcs de, bugne kadar olan grlerinin aksine Trk vatandalarna ynelik vizenin devam ynnde gr bildirmitir. ATAD daha nce de Abatay-ahin ve Tm-Dar ve benzer kararlarnda olduu gibi bu konu ile ilgili kararlar almtr ancak bu kez, vizenin de ilk kez ak olarak 41. madde anlamnda yeni bir kstlama olduunu sylemesi bakmndan, olduka ak-seik bir karar olmutur. Bu kararda esas olan vizenin i dnyas iin uygulanmasnn Katma Protokole aykr olaca eklindeki hkmdr. Yani dier bir deyile, bu davann sonucu esasta i dnyasn ilgilendirir. Ancak, i dnyas tabirinin snrlar tabiat ile kesin hatlarla ile belirlenmi deildir. lk yorumlara gre, bu tanma btn eitleri ile i kurmak, hizmet sunmak ya da almak kategorileri dhil olabilecektir. Bu karar btn AB lkelerini balamaktadr. Ancak, kararn i hukuka ne ekilde uygulanaca henz netlik kazanmamtr. Yani, ATAD karar genel ilkeyi belirlemitir. Bu genel ilkenin snrlar iin-
237
de AB lkeleri kendi i kanunlarnda deiiklikler yapmak zorundadrlar. Bununla birlikte, eytan ayrntda gizlidir ilkesine binaen bu lkelerin detayda nasl bir kanuni dzenleme yapacaklar henz tam olarak belli deildir. Baz yorumculara gre, AB Adalet Divannn kararnn ardndan AB yesi lkelerin vize bavurusu yerine muhtemelen vizeden muafiyet bavurusu uygulamasna geebilecektir. Muhtemelen dier AB lkelerinde de vize uygulamas aleyhine Trkler tarafndan yeni davalar alacak ve ATADn bu kararnn yaygnlamas iin hukuki mcadeleler verilecektir. Bir taraftan, Tr dnda dier sektrlerden ATADa Almanya aleyhine bavuru yaplabilecekken; dier AB lkelerine ynelik de davalar alabilecektir. Trkiye-AB likileri ve Nabucco Meselesi Rusya-Ukrayna gaz krizi nedeniyle daha hayati bir hale gelen Nabucco projesine ilikin yol haritasn grmek zere, 27 Ocak 2009 tarihinde Macaristanda iki gnlk kritik bir toplant yaplmtr. Zirveye, Trkiyeden Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, Nabuccoya ye olan dier lkeler, Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan ve ayrca, AB, Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan, Irak, Msr ve Grcistan temsilcileri de katlmtr. Toplantya ran davet edilmemitir. 13 Temmuz 2009 tarihinde Nabucco Projesi balamndaki Anlama Ankarada trenle imzalanmtr. Bu trene Grcistan, Romanya, Avusturya, Bulgaristan, Macaristan ve Irak yannda AB Komisyonu da katlmtr. Bilindii gibi, 3300 kilometrelik Nabucco boru hatt projesinin Rusyay by-pass ederek 2013 ylnda devreye girmesi beklenmektedir. Hat maliyetinin 8-10 milyar avro arasnda olaca tahmin edilmektedir. Bu hat ile enerji zengini Orta Asyadan, Trkiye, Bulgaristan ve Macaristan zerinden Avusturyaya gaz tanmas ngrlmektedir. Avusturyaya ulatrlacak gazn da, buradan Orta ve Bat Avrupaya aktarlmas dnlmektedir. Boru hatt iin ilk aamada Azerbaycandan, daha sonra da Grcistan zerinden Trkmenistandan gaz salanmas planlanmaktadr. Ancak hat asndan en byk sorunun enerji tedariki olduu ifade edilmektedir. Nabucco hattnn anlaml olabilmesi iin zellikle
238
Trkmenistandan gaz tedariki ok nemlidir; ancak Trkmenistann bu gaz verip vermeyecei hala phelidir. Bu phenin bir nedeni Trkmenistann Rusya ve in ile olan enerji anlamalardr. Bu nedenle ran gazna ihtiya duyulduu ifade edilmektedir. Bununla birlikte, Kuzey Irak kaynakl yeni enerji araylar da gndeme gelmektedir. Nabucco hatt AB iinde tartmalara yol amaktadr. Almanya kendi menfaati asndan Kuzey koridorunu n planda tutmaya alrken, AB Komisyonu ve dier baz lkeler, meseleye stratejik bir adan bakarak Rusya bamlln azaltmak iin Nabucco konusunda srar etmektedirler. 8 milyar avroluk finansman olan projede ABnin verdii 200-250 milyon avroluk para, miktarndan daha ziyade ABnin bu projeyi destekliini gsterdii iin gvence asndan daha nemli grlmektedir.17 2009 lerleme Raporu Bilindii gibi, Trkiye iin lerleme Raporlar 1998 tarihinden bu yana her sene yaynlanmaktadr. 2009 ilerleme raporunda da Trkiyenin siyasi ve ekonomik resmi ekilmekte ve bu balamdaki olumlu ya da olumsuz gelimeler ifade edilmektedir. Trkiyeden beklenen, yaplan eletiriler dorultusunda siyasi ve ekonomik yapsn modernletirmesi ve AB ile uyumlu hale getirmesidir. Ayrca, Trkiyenin AB mktesebatna uyum ynndeki almalar da 2009 ilerleme raporunda yer almaktadr. Siyasi adan bakldnda, raporun ilk eletirisi Kbrs ile ilgilidir. Trkiyenin ek protokol yerine getirmesi tekrar istenmektedir. Yukarda da ifade edildii gibi, Trkiye ise bu konuda ABden vermi olduu szleri yerine getirmesini beklemektedir. Bu szler, KKTCyi izolasyondan kurtarc tedbirler iermekteydi. Ancak bunlar AB tarafndan yerine getirilmemitir. Bununla birlikte, raporda, Talat ile Hristofyas arasnda devam edegelen grmelerden vg ile bahsedilmekte; ve Kbrs sorununun zlmemesi durumunda mzakerelerin duracana ilikin bir tehditte bulunulmamaktadr. Dier yandan raporda, yarg reformunun gereklilii, yargnn bamszl ve yanszlnn salanmas istenmektedir. Ayrca, Erge-
239
nekon davas da raporda bahsedilmekte, basn ve ifade zgrln kstlayc hkmler dile getirilmektedir. Bunlar arasnda, TCK ve internete ulamdaki kstlamalar da ifade edilmektedir. Ayrca, sivil-asker ilikilerinde olumlu birok gelimeler olmasna karn, Trkiyenin hala bu konuda almas gereken mesafe olduu da raporda zikredilmektedir. Raporda, Trkiyenin d politikasndan genelde vg ile bahsedilmekte ve Ermenistan ile olan yaknlama byk takdir grmektedir. Ayrca, mstakil bir bamzakerecinin atanmas da vgler arasnda yer almaktadr.18 Avrupa Parlemantosunun Trkiye Raporu Avrupa Parlamentosu (AP) Genel Kurulu, Hollandal parlamenter Ria Oomen-Ruijten tarafndan kaleme alnan Trkiye raporunu 12 Mart 2009 tarihinde kabul etti. Oylamadan 528 Evet, 52 Hayr oyu kt. Esasen bu rapor, AB Komisyonunun 2008 Trkiye lerleme Raporu hakknda APnin grlerini bildirmek maksad ile kaleme alnmtr. AP Genel Kurulu, sadece Trkiyenin deil dier adaylarn da (Hrvatistan ve Makedonya) ilerleme raporlarn kabul etmitir. Rapor, genel anlamda, Trkiye 2008 ilerleme raporunun bir deerlendirmesi olduu iin, bu dorultuda, Trkiyeye AB yelii yolunda reformlarn hzlandrlmas ars yapmtr. Raporda, zetle, Trkiyenin reform hzn arttrmas, Kopenhag kriterlerini karlama ynnde daha fazla almalarn yaplmas, yeni anayasa almalarna tekrar giriilmesi, Ermenistan ile ilikilerin daha da iyiletirilmesi ve normalletirilmesi, Kbrs sorununun zm yolunda admlar atlmas istenmitir. Ergenekon davas ve bu davann Trkiye asndan nemi, Krt sorunu ve bu balamda TRT 6nn yayn faaliyetine gemesinin nemi gibi hususlar da ele alnmtr. Rapor 1915 olaylarn Ermeni soykrm eklinde deerlendirmemektedir. Daha nceki raporlarda zaman zaman bu ifadeler kullanlmtr. Vize konusunda Trkiyeye daha fazla kolaylklar tannmas istei de raporda yer almtr.19 Btn AP raporlar gibi bu raporun da aslnda legal bir balaycl olmasa da bu rapor phesiz ok nemlidir. AP, btn AB Ku-
240
rumlar iinde yetkisi ve etkisi gittike artan bir kurumdur. te yandan hem APnin hem de bu raporlarn Trkiyenin yelik srecine etkisi abartlmamaldr. yelik sreci genel anlamda, AB ye devletlerinin ve bir lde de AB Konseyinin inisiyatifi dhilindedir. Dier bir deyile, ABye katlm sreci byk lde devletlerin kontrolndedir. Bu nedenle, APnin olumlu ya da olumsuz raporlarnn bu srece etkisi snrldr. Ortaklk Konseyi Toplantlar Bilindii gibi, Ortaklk Konseyi, 1963 Ankara Anlamasndan buyana Trkiye-AB ilikilerinin grld en st merci niteliini haiz olan kurumdur. 2009 yl itibar ile, 47nci AB-Trkiye Ortaklk Konseyi toplants 19 Mays 2009 tarihinde Brkselde yapld. Bu toplantya, Trkiyeden dileri bakan Ahmet Davutolu ve bamzakereci Egemen Ba katlrken, AB tarafndan Olli Rehn, AB dnem bakan ek Cumhuriyeti d ileri bakan Jan Kokout ve sve dileri bakan Carl Bildt katlmtr. Bu toplantda, genel anlamda Trkiye-AB ilikilerinin durumu ele alnrken, Gmrk Birliinin ileyiindeki baz skntlar da grlmtr. Venedik Komisyonunun Mart 2009 Tarihli Trkiye Karar Venedik Komisyonu Avrupa Konseyine (Council of Europe) bal olarak alan ve Merkezi ve Dou Avrupa lkelerinin demokratik anayasalar hazrlamasna destek vermek amac ile kurulmu byk lde anayasa hukukularndan oluan bir komitedir. Bu komitenin gndeme gelmesi siyasi bir partinin hangi gerekelerle kapatlmasnn gerektiini ifade eden demokratik kriterleri ilan etmesi ile olmutur. Bu kriterlere Venedik komisyonu kriterleri denmektedir ve ok zetle, bu kritere gre, bir siyasi partinin demokratik bir lkede kapatlmas iin bu siyasi partinin grnr bir ekilde siyasi iddeti bir metot olarak kabul etmesi gerekmektedir. Venedik Komisyonunun dorudan AB ile ilikisi olmamasna karn dolayl olarak Komisyonunun kararlar AB tarafndan izlenmektedir.20 Avrupa Konseyince yaplan aklamada, Venedik Komisyonunun, 13-14 Mart 2009 tarihlerinde gerekletirdii toplantlarnda benim-
241
senen, Trkiyedeki siyasi partilerin yasaklanmasna ilikin raporunda, Trkiyedeki durumun Avrupa uygulamalarndan farkl olduu kansna vardna dikkat ekilerek bu nemli farkllklar u ekilde sralanmtr: - Trk Anayasasnn 68. maddesinde ve Siyasi Partiler Yasasnda belirlenen uzun kriter listesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesince (AHM) meru olarak tannan kriterlerin ok tesine gitmektedir; - Parti yasaklanmas veya feshedilmesi srecinin balatlmasna ilikin prosedr, bu yndeki giriimleri, dier Avrupa lkelerine gre daha keyfi ve demokratik kontrole daha az tabii hale getirmektedir. Sonu Trkiyenin AB yelii yks gn getike, reelpolitik bir nitelik kazanmaktadr. Yani, artk Trkiyenin siyasi kriterler konusunda ne yapt, dikkat edilirse, eskisi kadar AB kamuoyunda ve AB devletleri yetkilileri tarafndan ele alnmamaktadr. Bunun en gzel rnei, Trkiyenin 2009 ylnda gerekletirmeye alt alm siyasetinin AB nezdinde yeterince ses getirmemesidir. rnein, 1 Ocak 2009 tarihinde Krte yayn yapan TRT-6nn yayna balamas AB tarafnda ok fazla heyecan yaratmamtr. Oysa ki, bu konuda AB senelerdir Trkiyeye tazyik yapmaktayd. Dier bir deyile, Trkiye, demokrasisinin btn sorunlarn annda halletse dahi, Kbrs gibi uluslararas bir sorunu zmeden, srete hzl ilerlemesi beklenemez. Ayrca, Fransa, Avusturya, Almanya gibi devletlerin Trkiye kart tutumlar da unutulmamaldr. Oysaki bu konularn AB siyasi ve ekonomik kriterleri ile uzaktan ya da yakndan bir ilgisi yoktur. Bu nedenle, yukarda ifade edilen hususlar zlmeden, Trkiye-AB ilikilerinde radikal bir dnmn beklenmesi doru olmayacaktr. AK Parti hkmetinin de ABnin oyunun kurallarn deitirme politikasn grdn de belirtmek yanl olmayacaktr. Tabii burada, Trkiye hkmeti srekli olarak, ve hakl bir ekilde, ABnin, konu Trkiye olunca, kriterlerde deiiklikler yaptndan ikayet etmekte, ve bu ikayetini en st noktalarda dile getirmektedir. rnein bu konuda, Babakan Erdoan ABnin Trkiye siyase-
242
tini eletirirken, oyun devam ederken penaltnn kurallar deimez eklinde futbolla, AB kriterleri arasnda benzerlik kurmutur.21 Bununla da birlikte, hkmetin, AB-Trkiye ilikilerini belli lde de olsa reel-politik eksende deerlendirdiini grmek mmkndr. Buna iki rnek verilebilir: rnein Hkmet Nabucco hatt projesine jeo-stratejik anlam ykleyerek bu hat ile birlikte, Trkiyenin AB iin daha deerli ve vazgeilmez olduunu vurgulamaktadr, bylece ABnin Trkiyenin yeliini kolay kolay ret edemeyeceini bazen aktan bazen de ima yoluyla ifade etmektedir.22 kinci rnek ise, Trkiyenin Afrikada artan d politika aktivitesidir. Trkiyenin Afrikada aktif d siyaset tercihinin phesiz birok nedeni var olmakla birlikte, bir nedeninin de zellikle Afrikada etkili olan ve Trkiyenin AB yeliine sk sk engel koyan Fransay Afrikada sktrmak olduu grlmektedir.23 Burada, AK Parti hkmetinin siyasi kriterleri unutup, TrkiyeAB ilikilerini tamamyla reel-politik bir eksende grdn iddia etmemekle birlikte, Trkiye-AB ilikilerinin yeni bir safhaya girdiini dnmekteyiz. 2009 yl, Trkiye-AB ilikilerinde, bu yeni safhada ilikilerde reel-politik eksenin pekitii bir yl olarak tarihin sayfalarnda yerini almtr.24 Trkiyenin Avrupa Birlii Politikas 2009 Kronoloji
27 Ocak Nabucco projesine ilikin yol haritasn grmek zere Macaristanda iki gnlk kritik bir toplant yaplmtr. Zirveye, Trkiyeden Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, Nabuccoya ye olan dier lkeler, Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan ve ayrca, AB, Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan, Irak, Msr ve Grcistan temsilcileri de katlmtr. Hollandal parlamenter Ria Oomen-Ruijten tarafndan kaleme alnan Trkiye raporu Avrupa Parlamentosu (AP) Genel Kurulu tarafndan kabul edildi.
12 Mart
13-14 Mart Venedik Komisyonu gerekletirdii toplantlarda Trkiyedeki siyasi partilerin yasaklanmasna ilikin bir rapor hazrlamtr ve Trkiyedeki durumun Avrupa uygulamalarndan farkl olduu vurgulanmtr.
243
19 Nisan
KKTCde genel seimler yapld ve 2005 ylndan bu yana KKTCde ana muhalefet partisi olan Ulusal Birlik Partisi (UBP) Dervi Erolu liderliinde geerli oylarn yzde 44.06sn alarak sandktan birinci parti olarak kt. 47nci AB-Trkiye Ortaklk Konseyi toplants Brkselde yapld. Bu toplantda, genel anlamda Trkiye-AB ilikilerinin durumu ele alnrken, Gmrk Birliinin ileyiindeki baz skntlar da grlmtr. Yedinci Hkmetleraras Konferans ile birlikte Vergilendirme faslnda mzakerelere balanmtr
19 Mays
30 Haziran
13 Temmuz Nabucco Projesi balamndaki Anlama Ankarada trenle imzalanmtr 29 Kasm AB Komisyonu yapt aklamada Gney Kbrs Rum Ynetimine limanlarn, havaalanlarn ve hava sahasn amayan Trkiye ile Gmrk Birliine ile ilikin grlen sekiz faslda mzakereye gidilmeyecei kararna ilaveten, geri kalan 26 balkta ise mzakerelere balanabilecei fakat Trkiyenin ek protokol tam olarak yerine getirmedii takdir de teknik olarak tamamlansa dahi fasllarn kapanmayacan belirtmitir.
7-8 Aralk GKRY dileri bakan Markos Kiprianu yapt basn toplantsnda, GKRYnin alt mzakere balna benchmark (al kriterleri) getirdiini duyurmutur 21 Aralk Sekizinci Hkmetleraras Konferans ile 27. mzakere bal olan evre fasl mzakerelere almtr.
Notlar 1. Trkiyenin AETye bavurusunun detaylar hakknda, bkz. Mehmet Ali Birand, Trkiyenin Avrupa Maceras 1959-1999, stanbul, Milliyet Yaynlar, 2000. 2 Trkiyenin AET, AT ve AB ilikilerinin detayl tarihsel verilerle analizleri iin, bkz. lhan Tekeli ve Selim lkin, Trkiye ve Avrupa Topluluu 1, Ankara, mit Yaynlar, 1993; lhan Tekeli ve Selim lkin, Trkiye ve Avrupa Topluluu 2, Ankara, mit Yaynlar, 1993; lhan Tekeli ve Selim lkin, Trkiye ve Avrupa Birlii 3. Kitap, Ankara, mit Yaynlar, 2000. 3 Bu dnem iin bkz., Ramazan Gzen, Turgut zal and Turkish Foreign Policy: Style and Vision, Foreign Policy, Cilt.20, No.3-4, 1996, ss. 69-101; Berdal Aral, Turkish Politics and International Society during the zal Decade, 1983- 93, Middle Eastern Studies, Cilt 37, No 1, 2001, ss.72-88. 4 G. Avery ve F. Cameron, The Enlargement of the European Union, Sheffield, Sheffield Academic Press, 1998; M. Cremona (der.), The Enlargement of the European Union, Oxford, Oxford University Press, 2001.
244
6 7
8 9 10 11 12 13
14
15 16
17 18 19 20
21 22 23 24
Bu konuda, bkz., B. Brandtner ve A. Rosas, Human Rights and External Relations of the European Community: An Analysis of Doctrine and Practice, European Journal of International Law, Cilt 9, No 3, ss. 468-490; Ali Resul Usul, Drawing a General Framework for the EUs Human Rights Policies toward Third Countries, The Review of International Affairs, Cilt 1, No 3, ss. 49-66; Mehmet Uur, Avrupa Birlii ve Trkiye: Bir Dayanak/nandrclk kilemi, stanbul: Everest Yaynlar, 2000. Bu konuda, daha kapsaml bir analiz iin, bkz. Ali Resul Usul, Democracy in Turkey: The Impact of EU Political Conditionality, Londra, Routledge, 2010; H. Arkan, Turkey and the EU: An Awkward Candidate for EU Membership? Aldershot, Ashgate, 2006. Bkz, Ali Resul Usul, The Justice and Development Party and the European Union: from euro-skepticism to euro-enthusiasm and euro-fatigue, mit Cizre (der.) Secular and Islamic Politics in Turkey: The Making of the justice and Development Party, Londra: Routledge, 2008, ss. 175-198. Bu gezinin bir deerlendirilmesi iin, bkz, Mehmet Ali Birand, Erdoan Kendi ocuunu lme mi Terkedecek, Yoksa?, Posta, 20 Ocak 2009. Trkiye Hz AB Reform stiyor, Milliyet, 27 Haziran 2009. Bu konuda bir analiz iin, bkz. Utku akrzer, Rum vetosuna misilleme art, Akam, 20 Aralk 2009. Enerjiye Geit Yok, Milliyet, 24 Mart 2010. Sami Kohen, AB ile Yol Kazas nlendi, Milliyet, 11 Aralk 2009. evre faslnn kapsaml ieriinin bir zeti iin, bkz. evre fasl hangi deiiklikleri ngryor, Hrriyet, 21 Aralk 2009. Ayrca, bkz. Recep Akdur, Avrupa Birliinde ve Trkiyede evre Koruma Politikalar ve Trkiyenin Avrupa Birliine Uyumu, Ankara, Ankara niversitesi ATAUM yaynlar, 2005. Kbrs sorunu ve AB ile ilikisi konusunda, bkz., Thomaz Diez (der.), The European Union and Cyprus Conflict, Manchester, Manchester University Press, 2002; ve uluslararas hukuk bak asndan, bkz. Enver Bozkurt ve Havva Demirel, Birlemi Milletler ve Avrupa kapsamnda Kbrs sorunu,, Ankara, Nobel, 2004. rnein, Mehmet Ali Birand, Kbrs Halk Neyi Seecek? zm m zmszlk m?, Posta, 17 Nisan 2010. Bu konuda, TOBB ve KVnin birlikte yrttkleri vize ikyet hatt projesi raporu yaynlantr. Bkz, Zeynep zler ve Melih zsz, Vize ikayet Hatt Proje Raporu, stanbul, ktisadi Kalknma Vakf, 2010; Narin driz Tezcan, Vize ikayet Hatt ABde Trk Vatandalarnn Haklar, stanbul, ktisadi Kalknma Vakf, 2010. Sorunun daha kapsaml bir analizi iin, bkz. Kemal Kirii ve R. Erzan, Turkish Immigrants in the European Union: Determinants of Immigration and Integration, Routledge, Londra, 2007. Nabucco hatt iin dardan bir deerlendirme, Edward C. Chow, Turkey as an Energy Bridge, Turkeys Evolving Dynamics. Strategic Choices for US-Turkey Relations, Final Report of the CSIS US-Turkey Strategic Initiative, 2009, ss. 73-80. 2009 ilerleme raporu iin, http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2009/ tr_rapport_2009_en.pdf Rapor iin, bkz. http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/ re/748/748541/748541en.pdf Bu konuda kendisi de Komisyon yesi olan Ergun zbudunun yazs: Ergun zbudun, Venedik Komisyonu ve Siyasi Partilerin Kapatlmas, Zaman, 25 Mart 2009. Venedik Komisyonu hakknda detayl bilgiyi Komisyonun web sayfasndan eriilebilir: http:// www.venice.coe.int/. Penaltnn Kurallar Ma Oynanrken Deimez, Milliyet, 11 Eyll 2007 Babakan n bu husustaki konumas iin, bkz., Trkiyeyi ABye yaknlatracak proje, Sabah, 13 Temmuz 2009. rnein, bkz. Dileri bakan Davutolu: Sarkozy Kafasn Kaldrd yerde Trk bayra grecek, Yeni afak, 24 Kasm 2009. Bu konuda daha nceki bir yazm iin, bkz. Ali Resul Usul, Turkey-EU Relations: The ReThe turn of High Politics, Todays Zaman, 6 Ekim 2009.
245
TRKYENN KIBRIS POLTKASI 2009

Nasuh Uslu*
Prof. Dr., Krkkale niversitesi, Uluslararas likiler Blm.
Kbrs Sorunu Grme Sreci Kbrs sorununun yakn tarihine bakldnda Rum ve Trk toplumlarnn liderleri Klerides ile Denkta, Kbrs sorununa kapsaml bir zm bulabilmek iin 2002 yl iinde Eyll aynn sonuna kadar BMnin himayesinde 58 kez bir araya geldikleri, ancak herhangi somut bir ilerleme salayamadklar grlr. Srece mdahale eden BM Genel Sekreteri Kofi Annan, Kbrsla ilgili olarak hazrlad plan 11 Kasmda taraflara sundu. Denktan salk sorunlar ve Ankaradaki hkmet deiiklii nedeniyle Trk taraf plana resmi bir yant vermekte gecikti; Rum taraf ise plan mzakere zemini olarak grdklerini, fakat mevcut ekliyle kabul edemeyeceklerini belirtti. Taraflarn itiraz zerine baz noktalar deitirilen ve 10 Aralkta tekrar taraflara iletilen plann (BM, AB ve ABD temsilcilerinin youn abalarna ramen) 12 Aralktaki ABnin Kopenhag Zirvesi srasnda imzalanmas mmkn olmad. Kopenhag Zirvesinden sonra Denkta ve Klerides sekiz kez bir araya geldi, ancak 16 ubatta Kbrs Rum Kesiminde yaplacak bakanlk seimi dolaysyla grmeler istenen sonular vermedi. Rum seimlerinde Annan plann eletiren ve Kleridesi fazla esnek olmakla sulayan Tasos Papadopoulos cumhurbakan seilince sre daha da gleti. Kofi Annan, 26 ubatta adaya gelerek plann nc eklini taraflara sundu ve liderleri resmi yantlarn bildirmek zere Hollandann Lahey kentine davet etti. Annan, taraflardan her halkarda plann referandu-
249
ma gtrlmesi taahhdnde bulunmalarn istemekteydi, ancak 10 Martta Laheyde Annan, Denkta ve Papadopoulos arasnda gerekletirilen grmelerden olumlu bir sonu kmad. Bu arada Rum ynetimi 16 Nisan 2003te Atinada dzenlenen trende dier 9 aday lkeyle birlikte ABye katlm anlamasn imzalad. 16 Nisan 2003te Atinada dzenlenen trende dier 9 aday lkeyle birlikte ABye katlm anlamasn imzalamas ve 1 Mays 2004 tarihinde Rum ynetiminin AB yesi olmasnn kesinlemesi karsnda uluslararas alanda dlanmak ve AB srecini zora sokmak istemeyen Trk hkmeti, 2004 banda Kbrsla ilgili diplomatik bir giriim balatt. Trk hkmetinin ABD ve BM nezdinde yapt giriimler sonucunda Kofi Annan, Denkta ve Papadopoulosla yapt grmelerde kendilerine evet ya da hayr eklinde yantlanmak zere iki sayfalk bir metin verdi. Buna gre, Denkta ve Papadopoulos 22 Marta kadar metni mzakere edecek, 29 Marta kadar bir anlama salanamamas halinde Trkiye ve Yunanistan devreye girecek, yine uzlama salanamazsa, Annan tarafndan eksiklikler giderilecek ve 1 Maystan nce Kbrsn her iki kesiminde referandum yaplacakt. Her iki taraf metni kabul etti, bylece anlama salanamasa da referanduma gitmeyi kabul etmi oldular. Gerekletirilen referandumlarda Kuzeyde plan iin %65 kabul oyu karken, Rumlarn %70in stndeki bir oranla plan reddetmeleri, plann kabul edilmesini isteyen Batl evrelerde byk bir hayal krkl domasna ve Kbrsla ilgili havann byk oranda Trk taraf lehine dnmesine neden oldu. Aralk 2004 AB zirvesinde Trkiyeye yelik grmelerine balama tarihi verilirken sonraki srete kendisine AB ile 1995 ylnda imzalad Gmrk Birlii anlamasnn kapsamn Kbrs Rum kesimine de geniletme zorunluluu ve Kbrstaki askerlerini ekmesinin nemi hatrlatlm ve 2006dan itibaren bu erevede Trkiyeye ynelik sekiz fasln almamas eklinde yaptrm uygulanmaya balanmtr. KKTCye ynelik ticari yaptrmlarn ise Avrupa Adalet Divan tarafndan alnan bir karar uyarnca gerekletii belirtilerek, kaldrlmalarnn zorluuna iaret edilmitir. zmszlk durumu, Mehmet Ali Talat ile Dimitris Hriftosyasn seilmelerine kadar devam etti.
250
KKTC lideri Mehmet Ali Talat ile Kbrs Rum ynetimi lideri Dimitris Hristofyas 21 Mart 2008de bir araya geldiklerinde kapsaml bir zmle sonulanacak sreci balatma ve sre erevesinde ortaya karlacak nihai metni kendi toplumlarnn onayna sunma karar aldlar. Grmelerin 3 Eyll 2008de resmen balamasndan nce, iki liderin temsilcilerinin sorunun esasna ilikin konular (ynetim ve g paylam, toprak, mlkiyet, ekonomi, AB, gvenlik ve garantiler) ele almalar iin 6 alma Grubu, gven artrc nlemler balamnda alma yapmas iin de 7 teknik komite (su ve sua ilikin konular, ekonomik ve ticari konular, kltrel miras, kriz ynetimi, insani konular, salk, evre) oluturuldu.1 Benimsenen grme yntemine gre liderler alt ana konuyu bir kere grecek, her konuyla ilgili anlalan ve anlalmayan noktalar net bir ekilde belirten tek bir metin ortaya kartacak; ikinci aamada nihai zm ortaya kartabilmek iin birbirlerine baz eyler verecekler ve birbirlerinden baz eyler alacaklard (al-ver sreci).2 Ancak uygulamada Eyll 2009da balayan ikinci aamada o dneme kadar konuulan konular zerinden bir kez daha gidilmesi, anlalmayan konularda anlama salanmaya allmas, ondan sonraki nc aamada anlamazlklarn al-ver yntemiyle almasnn ngrlmesi durumu ortaya kt.3 Ynetim ve g paylam konusunun grlmesi 16 Ocak 2009da tamamland. 28 Ocakta liderler birbirlerine mlkiyet konusunda pozisyonlarn ieren resmi belgeleri sundular ve 5 Martta bu konunun grlmesini bitirip konuyu ynetim ve g bal altndaki dier konularla birlikte ele alnmak zere zel temsilcilerine devrettiler. 11 Martta AB konusu ele alnmaya baland, konunun teknik boyutlar da teknik uzmanlara devredildi. 21 Nisanda ekonomi konusuna gelinmi ve Ekonomi alma Grubunun bir haftada toplant yaparak liderler bulumasna nihai haline yakn bir metin hazrlamas ngrlmt. Ancak basit olduu dnlen bu konunun grlmesinin tamamlanmas da 11 Haziran buldu. 2 Temmuzda iki lider toprak balnn ilk okumasn tamamladlar ve gelecek 3-4 aylk grme program zerinde anlatlar. 10 Temmuzda bu defa liderlerin grt konu gvenlik ve garantilerdi. Liderler 6 Austosta grmelerin birinci turunu tamamladklarnda alt temel balktan nde (ynetim ve g paylam, AB ile ilikiler, ekonomi) 30 ortak metin hazrlanmt.4
251
kinci tur grmeler 2 Eyllde balamas gerekirken Rum taraf, Trk tarafnn kuzey kesiminde din yerleri ziyaret etmek isteyen Rumlara Yeilrmak gei noktasnda iyi muamelede bulunmad gerekesiyle grmeleri ertelediklerini ilan etti. Trk taraf ise geilerle ilgili olarak nceden yaplan anlamaya sadk kaldn, geilerin seri olmas iin yeterli personel saladn ve gerekli tedbirleri aldn belirterek yaanan skntlardan sorumlu olmadn belirtti.5 Sonuta haftada ikiye kartlarak daha youn hale getirilen ikinci tur grmeler balayabildi. 7 Ekimde ynetim ve g paylam ile bakanlk, 21 Ekimde d ilikiler, 22 Ekimde mlkiyet, 27 Ekimde federal hkmetin yetkileri ve 2 Kasmda mlkiyette uygulanacak kriterler konular ele alnd. Aralk ay banda Talatn Trkiye gezisi srasnda Cumhurbakan Abdullah Gl ve Babakan Recep Tayyip Erdoanla yapt grmelerde Kbrs mzakerelerinde daha hzl ilerleme salanabilmesi iin yntem deiikliine duyulan ihtiya ile gelecek dnemde esneklik gsterilebilecek konular ve kar tarafa iletilecek yeni talepler zerinde duruldu.6 Ardndan Talat, Rum tarafnn grmeye hazr grnmemesi karsnda farkllklar azaltacak admlarn atlmasna ve farkl bir metot aranmasna vurgu yaparak daha uzun sreli (tam gn) grme yapmak, grme srecini hzlandrmak ve mekn deitirerek elverili konularda grme yapmak iin Ocak aynda Hristofyas ile birbirlerinin evlerinde er kez bir araya geleceklerini duyurdu.7 Ancak daha sonra liderlerin evindeki altyap yetersizlii ve zaman kayb olaca gerekeleriyle grmelerin BM Genel Sekreterinin Kbrs zel temsilcisi Taye Brook Zerihounun ara blgedeki evine alnd akland.8 Ynetim ve G Paylam Konusu Kbrs sorununda Trk tarafnn en fazla tercih ettii ey bamszlktr. Fakat uluslararas konjonktr erevesinde bunun mmkn olmad bilindii iin Kbrsn btn iin ngrlen federasyon iinde zerklii olduka gl bir federe devlet tercih edilmektedir. Rumlar asndan, milli hayal olan Yunanistanla birlemenin (enosis) uluslararas konjonktr erevesinde mmkn olmad anlaldktan sonra zerinde durulan seenek, ynetimini ellerin-
252
de bulundurduklar Kbrs Cumhuriyetinin btn adaya hkim olacak ekilde niter bir devlet olarak bamszlnn glendirilmesidir. Uluslararas koullar gerei Kbrs Trkleriyle ortaklk kurmalar beklendiinden ad federasyon olan ancak merkez hkmeti gl bir yapy tercih etmektedirler. Aslnda taraflarn uluslararas toplum nnde kabul ettikleri ey, deiik BM Gvenlik Konseyi kararlarnda tanmland ekilde, taraflarn siyasi eitlii zerine kurulu iki blgeli ve iki toplumlu bir federasyondur. Eit statye sahip olan Kbrs Trk kurucu devleti ile Rum kurucu devletinin ortaya karaca ortaklk, tek bir uluslararas kimlii/egemenlii olan bir federal hkmetin oluturulmasn ngrmektedir.9 Federasyonun Kbrs iin ne kadar uygun bir ynetim ekli olduu hakl ekilde sorgulanmtr.10 Federasyonda hem federe devletler ile federal ynetim arasnda hem de federal merkezin yasama, yrtme ve yarg erkleri arasnda denge salanmas gerekmektedir. Bosna-Hersek gibi Kbrsta da aralarnda denge kurulmas beklenen unsurlar, birbirlerinden kopuk olan ve birbirine dman gzyle bakan etnik gruplardr. Birbirlerine kar ar gvensizlik duyan farkl etnik gruplarn federal bir model erevesinde bir araya getirilmesi ok zor, hatta imknszdr. Taraflar federasyon ats altnda birletirildii ve karlkl fedakrlklarla uzlatrlmalar srecinde federalist kontrol ve dengeler gndeme gelmemekte veya grmelerde ciddi olarak ele alnmamaktadr. Bu erevede ortaya karlacak yapnn ne kadar sallantda ve suni olaca tahmin edilebilir. Federal merkezin byk lde ounluk olan tarafn eline geme ihtimalinin yksek olduu dnldnde tek egemenlik, tek kimlik ve tek temsiliyet durumunda zayf olan tarafn varln ve egemenliini koruma bakmndan ciddi bir sorunla karlaaca aktr. 2009 ylnda gerekletirilen grmelerde Trk tarafnn en fazla nemsedii husus, Kbrsl Trklerin Rumlarn hegemonyas altna girmesini engelleyecek ekilde Rumlarla siyasi eitlie sahip olmalarnn salanmas olmutur. Baz federal kurumlarda (Senatoda) saysal eitlik, bazlarnda ise (Bakanlk Konseyi, yasama) saysal yaknlk yoluyla gerek anlamda siyasi eitliin salanmas ve bu ekilde federal hkmetin Rum kontrol altna girmesinin engellenmesi halinde Trk taraf asndan federal hkmetin yetkilerinin arttrl-
253
masnda sorun kalmayacaktr.11 Ancak Trk temsilcilerin (rnein Senatodaki Trk senatrlerin) tamamen Trk halk tarafndan seilmesi burada nem tamaktadr. Oluturulacak Kbrs devletinin ve federe devletlerin egemenlii konusu, 2009 grmelerinde hassas bir konu olmay srdrmtr. Rum tarafnn tek egemenlie yapt vurgu, niter devlet anlaynn bir yansmasdr. Trk tarafnda Ulusal Birlik Partisi (UP), federal bir devletin temel artlarndan olan tek egemenlii reddetmekte ve Cumhurbakan Talatn bunu kabul etmesini affedilmez bir hata olarak deerlendirmektedir. UBPnin, iki devletin eit egemenlii ilkesini savunmas, federasyon yerine, Trkiyede bir dnem dile getirilen konfederasyon modelini tercih ettiini gstermektedir.12 Talat destekleyen mevcut AK Parti hkmeti UBP lideri Dervi Erolunun bu tr klarn tehlikeli bulmaktadr. Talat ise grme srecinde iki dzeyde egemenlik kullanlmasnn sz konusu olduunu, kurucu devlet dzeyinde iki tarafn kendi kendilerini yneteceklerini ve kendi demokrasilerini yaayacaklarn, federal dzeyde ise liderlerinden biri Trk dieri Rum olacak ortak hkmet ve ortak program erevesinde ortak egemenliin olacan belirtmitir. Bu erevede Talatn nerdii ve Trk tarafnda baz kiilerce tehlikeli bulunan husus, Bakanlar Konseyi yerine yrtmenin ba olacak biri Trk dieri Rum bakan ve bakan yardmcsnn, ortak hkmet program uygulayacaklar iin tek bir listeden seime katlmalardr.13 Ancak Talat, Rumlarn aksine bakan ve bakan yardmcsnn halk tarafndan deil, Senato tarafndan seilmesini nermektedir. Gerekesi, kalabalk semen grubunun bir araya gelip uzlamalar ve koalisyon yapmalar ok zor, siyasi eitliin olduu az yeli Senatoda uzlamann daha kolay olmasdr.14 Burada nemsenen, seim srecinde Rum halknn Trk bakan yardmcsnn seiminde dolayl da olsa etkili olma olasldr. Baz Trk eletirmenlere gre ayn olaslk Senatoda da sz konusu olacaktr. Talatn Kbrs Trkleri arasnda yeterince destek alamayaca iin Rum kesiminden belli evrelerin de desteini alarak Trk tarafnn temsilcisi olarak ortak hkmette yer almay dnd bile ima edilmektedir. Dier taraftan Talat ynetimi, Rum liderlerin seimlerde birleik oy pusulas kullanlmas nerisini Trk liderleri Rum halknn belir-
254
lemesine neden olaca gerekesiyle kabul edilemez bulmu, neriyi Kbrsla ilgili BM parametrelerinden sapma olarak deerlendirmi ve iddetli ekilde eletirmitir. Dileri Bakan Turgay Avcya gre, Rumlarn Rum cumhurbakan ve Trk cumhurbakan yardmcs ile Rum ve Trk milletvekillerinin parlamentoya tek listeden seilmesini nermeleri, ortak kararlarn Rum ounluk tarafndan alnd niter bir devlet yaps ortaya karacaktr.15 Ayrca, grmeler srasnda gndeme gelen Rum devletinde kullanlan oylarn KKTC seimlerinde, KKTCde kullanlan oylarn da Rum seimlerinde %20 orannda etkili olmas nerisi, baz evrelerce AKEL ile Cumhuriyeti Trk Partisinin (CTP) bir oyunu olarak nitelendirilmitir. ddiaya gre, AKEL ile CTP apraz oylamada birbirlerini destekleyecekler ve bu ekilde UBP gibi milliyeti partilerin iktidara gelmesini engelleyeceklerdir. Trklerin ayr semen ktkleri ile ayr seim pusulasnn ve bylece ayr siyasi irade belirleme haklarnn 1876dan beri var olduu vurgulanarak byle bir uygulamann, Trkleri etkisizletirerek tek devlet ve vatandala yol aaca ne srlmtr.16 Aslnda Rum lider Hristofyas, grmeler devam ederken federasyon zmnn zor bir zm olduunu ve Kbrsn koullarna uygun olmadn aka ifade etmitir.17 Hristofyasn BM Genel Kurulunda yapt konumada Kbrs Cumhuriyetinin evrim yoluyla bir federasyona dneceini ve varlacak olan federasyonun da iki otonom blgeden oluacan sylemesi de Trk tarafnca Rumlarn asl niyetini ortaya koyan bir itiraf olarak alglanmtr.18 Hristofyas, BM kararlarndan ve uluslararas toplumun Kbrsla ilgili genel beklentisinden dolay iki blgeli ve iki toplumlu federasyon hedefini ifade etmek durumunda kalrken tek egemenlie, tek uluslararas temsiliyete ve tek vatandala sahip, AB ierisinde ekonomisi birlemi bir devlet vurgusunu yapmakta ve Talatn tek egemenlii kabul etmi olmasn byk bir ilerleme olarak deerlendirmektedir.19 Grnen o ki, Kbrsl Trkler i ilerine bakabilecekleri bir federasyona kurucu devlet olarak katlmak iin kurmu olduklar devletten vazgeebileceklerken, Rum taraf mevcut Kbrs Cumhuriyetinin federasyon eklinde srdrlmesinde srarc olarak Kbrsl Trklerin kendilerine dhil olduklar izlenimi vermeye ve sonraki srete devletin niter ynn glendirmeye alacaklardr. Ynetim ve
255
g paylam konusunda esas konu, Trk temsilcilerin seiminde Rumlarn ne kadar pay sahibi olaca ve federal hkmetin ne derece Rumlarn etkisine girecei olmaya devam edecek gzkmektedir. Federe devletler ile federal hkmete tannacak yetkiler bu konulara gre daha ikincil planda kalmaktadr. Mlkiyet Konusu Mlkiyet sorunu, Rum kesiminin elindeki en nemli kozlardan biri olarak gzkmektedir. Rumlar eski mallarna dnme konusunda srar ederek adann her blgesinde yeniden hkim duruma gelmeyi ve iki kesimlilii ortadan kaldrmay dnmektedirler. Trk taraf, Rumlarn imza koyduklar sistemi ve Kbrs Cumhuriyetini tereddt etmeden yktklarn ve sonraki dnemde de Kbrs Trklerini adann %3ne skacak ekilde madur duruma drdklerini unutmad iin iki kesimlilii engelleyecek her tr zme direnmeyi nemli grmektedir. Yaanan olaylar ve sre erevesinde kiilerin kayb tam anlamyla giderilmeye alldnda kuzeydeki nfus ve mlkiyet ounluun Rum kesimine geecei, zaman iinde kuzeydeki sosyo-ekonomik yapnn ortadan kalkaca ve dolaysyla Trk tarafnn direnmesiyle sorunun zmlenmemesi sz konusu olaca iin mlkiyet konusunun kiisel temelde ele alnmas Trk tarafna gre doru deildir. Konu, sorununun bir yansmas olarak grlmeli ve sadece 1974ten nceki mal sahiplerinin haklar deil, mevcut mal sahiplerinin haklar da dikkate alnmaldr. Trk tarafna gre belli bir mlk sahiplii sorunu grlrken tazminat, takas ve iade olmak zere seenek de ak tutulmaldr.20 Rumlarn bu konuda kesin olarak istedikleri ve zerinde srarc olduklar ey, mlkiyette son sz hakknn 1974ten nceki sahibine braklmasdr. Bir baka deyile Rumlarn hesab, kuzeydeki topraklarn %80inin eski sahibi olan Rumlarn en kt ihtimalle %70inin geri dnmesiyle kuzeydeki Trk yapsnn anlamn yitirmesinin salanmasdr. Hristofyasn danman Tumazos elebisin ne kadar ok toprak Rum idaresine geerse mlkiyet sorununun zm o kadar kolaylar demesi, ayn Rum halet-i ruhiyesine iaret etmektedir.21 Trk tarafnn gznde ise mlkiyet konusundaki Rum
256
tutumu, bar ve zm yanls olmadklarn gstermektedir ve kendilerini zm yerine mevcut durumu devam ettirmeye zorlamaktadr.22 Rumlarn bu yndeki tutumlarna en iyi rneklerden biri de, Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD) ile Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) mlkiyet konusunu hep Rum taraf lehine deerlendirdiklerini bildikleri iin vatandalarn 20 yldr AHMye bireysel bavuru yapmada srekli tevik etmeleri23 ve kendilerine yakn hkimleri kullanarak ATAD ynlendirmeye almalardr. Bunun bir sonucu olarak Rum vatanda, ABDde Columbia Eyalet Mahkemesinde KKTC aleyhine eski mallarna ulaamamalar ve kullanamamalarnn karl olarak 400 milyar dolar, manevi tazminat olarak da bir trilyon dolar talep etme yoluna gitmitir.24 Toplum liderleri arasnda gerekletirilen grmelerde Talat, nce mlkiyeti btnlkl zmn bir paras olarak grdklerini ve karar verme aamasna gelmeden ilkeler zerinde anlalmas gerektiini,25 ubat aynda yapt aklamada ise taraflarn pozisyonlar son derece farkl olsa da zm iin uygulanacak seeneklerin iade, takas ve tazminat olmas hususunda aralarnda mutabakat olutuunu belirtmitir.26 Sonraki grmelerde gndeme gelen Mlkiyet Kurullar, Trk tarafnn gznde bamsz ve mlkiyet konularndaki sorunlarn gidecei mahkemenin de iinde yer alaca genel mekanizmann paralar olacakt. Rum taraf ise kesin kararn eski mlk sahibine ait olmasnda ve kullanclarn deiik yollarla tatmin edilmesinde srar etmekteydi.27 Talatn aklamasna gre, Mart itibariyle Mlkiyet Kurulu mekanizmasnn kurulmas konusunda taraflar arasnda mutabakata varlmt. Sonraki grmelerde belirlenecek kriterler erevesinde iki devletin belirleyici olmayaca bu mekanizma, yoldan birini karar olarak seecekti.28 Trk tarafnca Kasm yaplan aklamada mlkiyet konusunda taraflar arasnda ilk yaknlamann ortaya kt, karlkl olarak masaya konulan on ikier maddeden oluan kriterlerin yarya yaknnda uzlama saland, bazlarnda yaknlama olduu ve tazminat, takas ve iade aralarnn kullanlmas ve bu amala bir komisyon oluturulmas konusunda uzlald belirtiliyordu.29 Sorundan etkilenen mlklerin tasnif almasnn devam etmesi de bir ilerleme olarak deerlendirildi. Ancak tasnif bitirildikten sonra her katego-
257
rideki mlklerle ilgili sorunlarn zmne ilikin tartma balatlabilirdi. 19 Kasm itibariyle mlkiyet konusunda yaknlama metni tamamlanm ve uzmanlarn incelemesi ve grmesi iin hazr hale getirilmiti.30 Ancak taraflar konuyla ilgili tutumlarndan geri adm atmadklar iin nihai anlamda bu ilerlemelerin bir anlam olmayacakt, nk asli nitelikte olan zm yollar konusunda anlalmas mmkn deildi. Mlkiyet konusunun ancak Kbrs sorunun zmyle tam olarak zme kavuturulaca dnlrken Trk taraf, AHMnin de talebiyle zmszlk durumunda hak sahiplerinin maduriyetini gidermek iin geici bir ara olarak Tanmaz Mal Komisyonunu kurmutur. Aralk 2005te AHM, Xenides ve Arestisin Trkiye aleyhine at davada Trkiyeden sadece sz konusu davalar iin deil, fakat Rumlar tarafndan yaplan benzer 1400 dava iin etkili bir tazminat mekanizmas kurmasn talep etmitir. Trk kesiminde oluturulacak mekanizmann kurulmas ars Kbrs Trklerine deil, belki igalci olduunu ima ederek Trkiyeye yaplm olsa da Rum hkmeti, Rumlarca yaplacak bavurularn KKTCnin tannmasna neden olacan dnerek Mahkemenin arsna itiraz etmitir. Uygulama dneminde ise Rum hkmeti, vatandalarnn mlkiyet haklaryla ilgili olarak komisyona bavurmalarna hukuki erevede itiraz edemeyeceini sylese de bu tr bavurulara kar olduunu dolayl olarak ifade etmitir. Rum parlamentosundaki milliyetiler komisyona bavuran Rumlarn mlteci statlerinin kaldrlmasn ve kendilerine salanan hkmet yardmnn durdurulmasn savunurlarken sradan Rum vatandalar arasndaki milliyetiler de bavuru yapanlarn cezalandrlmasn istemiler, bu nedenlerden dolay Rumlarn komisyona bavurusu, olabilecek olan dzeyin ok altnda kalmtr.31 Tanmaz Mal Komisyonunun Trk taraf asndan nemi, AHM tarafndan bir i hukuk yolu olarak kabul edilmesidir.32 Buna gre Rumlarn mlkleri konusunda AHMye bavurabilmeleri iin i hukuk yolunu tketmeleri, yani komisyona bavurmalar gerekecektir. AHM, sekiz pilot davada yapt inceleme erevesinde komisyonun etkin bir i hukuk yolu olduunu 2010 yl iinde kabul etmitir. Bu durumda mahkeme nnde bulunan Rum davalarnn
258
ekilmesi ve komisyona ynlendirilmesi sz konusudur.33 Aslnda AHMnin, komisyonu Trkiyenin i hukuk yolu olarak grme eilimi, KKTCnin tannmas ve Trkiyenin igalci kabul edilmesi bakmndan sorun oluturmaktadr. Ancak AHMnin Tanmaz Mal Komisyonu ile Rum hak sahipleri arasnda yaplan anlamalar geerli kabul etmesi ve hkmetlerinin btn engellemelerine ramen belli sayda Rumun komisyona bavurmu ve anlama yapm olmas, nemli bir aamay ve baary temsil etmektedir.34 Mays 2009 itibariyle Rumlarn komisyona yapt bavuru says 390a ulamt. Taraflarn karlkl anlamas erevesinde dosyalardan 52si tazminatla karara balanrken, 2 bavuru iin tazminat ve takas, 4 iin iade ve tazminat, 1i iin de zmden sonra iade karar alnm,35 tazminat olarak Rumlara toplam 9 milyon 906 bin sterlin denmiti. Kasm 2009da basnda komisyonun iki Ruma toplam 50 milyon TLden fazla deme yapaca ve olduka yksek olan bu demelerin daha fazla Rumun komisyona bavurmasna neden olaca ve mlkiyet konusunda yeni bir boyut kataca ynnde haberler kmtr.36 KKTC Mlkiyet Yasasna gre, mlkiyet veya kullanm hakk gerek ve tzel kiiye ait olmayan, konumu ve nitelii uyarnca ulusal gvenlii, kamu dzenini ve kamu yararn tehlikeye drmeyecek olan mallar hemen iade kapsamnda bulunmaktadr. Tahsisten kullanmda olan veya inkiaf edilmi mallarn iadesi ynnde karar alnmas halinde iade, zm sonrasna ertelenmektedir. Edeer karl mallar iade kapsam dnda olduu gibi tazminat alan Rumlarn mlkiyet hakk ortadan kalkmaktadr. 2009 ylnda liderler aras grmelere, zellikle mlkiyet konusundaki zme, ciddi darbe vuran belki en nemli gelime ATADn Orams davasnda verdii gr olmutur. Adann kuzey kesiminde mlk satn alan bir ngiliz iftin Rum mahkemesinde Rum vatandalarna ait mlkleri illegal bir ekilde satn aldklar gerekesiyle haklarnda olumsuz karar verildikten sonra davaya ngilterede bakan ngiliz stinaf Mahkemesi ATADtan gr istediinde ATAD, Rum mahkemelerinde alnan mlkiyetle ilgili kararlarn tm Avrupa lkelerinde dikkate alnmas gerektii ynnde gr bildirmitir.37 Bunun anlam, Rum mahkemelerinin, KKTCde mlk satn alan yabanclarn AB lkelerindeki mlklerine ve banka hesaplarna el koy-
259
durma imknna kavumas ve KKTCde yabanc mlk almlarnn duracak olmasdr. Dier taraftan karar veren ATAD bakan Yunan Yarg Vassilos Skovrisin Rum halkna hizmetlerinden ve ballndan dolay Papadopoulos hkmeti tarafndan 2 Kasm 2006 tarihinde Makarios 3 nian ile taltif edilmi bir kii olmas, ilgin bir ayrnt olarak dikkatleri ekmitir.38 Trkiye ve KKTC asndan bakldnda AB evreleri, bu kararla 1963 yl sonunda Kbrs Cumhuriyetini ykan Rumlarn adadaki Trkleri temsil etmedii, onlar zerinde yetki ve egemenliklerinin bulunmad ve BM parametreleri erevesinde bulunacak kapsaml zmn iki kesimlilii iermesi gerektiini bir kez daha gz ard etmi ve taraflardan birini kayrarak siyasi bir sorunu hukuki yolla zme abas iine girmitir. Bu tr kararlarn uygulanmas halinde sorunun karlkl fedakrlklarla kapsaml bir zme kavuturulmas mmkn olmayacak, bir tarafn dier taraf zerinde hkimiyet kuramayaca ynndeki BM parametresi ihlal edilecek, zm felsefesinin temelinde yer alan ortakln yenilenmesi gereklemeyecek ve Rumlarn istedii ekilde Kbrs Cumhuriyetinin yetki alan ve egemenlii kuzeye temil edilmi olacaktr.39 Benzer kararlarn zm sonrasnda kmas durumunda ise uzun gayretler sonucu oluturulmu yap kecek ve zmszlk durumuna geri dnlecektir. Trk kesimi karara ok sert tepki vermi; ynetim, KKTC hkmetlerinin vatandalarna verdikleri tapu ve egemenlik haklarnn sorgulanamayacan, devletin tm organlarnn yrrlkteki hukuka sahip kacan ve kuzeyde mlk edinmi tm kiilerin haklarnn arkasnda durulacan ilan etmitir. Mecliste temsil edilen siyasi partiler de yaptklar ortak toplant sonrasnda ATAD kararnn mzakere srecine ciddi bir zarar verecei ynnde ilgili evreleri uyarmlardr.40 Dier Konular Trk taraf, zmn olmazsa olmaz artlarndan biri olarak Kbrs Cumhuriyetini kuran Garanti ve ttifak Anlamalarnn ve dolaysyla Trkiyenin etkin ve fiili garantrlnn devam etmesini grmektedir. Trk tarafna gre, Trkiyenin garantisi olmasayd
260
Trkler adada eit bir toplum olarak var olamazlard, brakn kendi kendilerini ynetmeyi, aznlk haklar bile olmazd. Gemite BM ve ngiliz garantrl Trk halkn Rumlarn ambargolarna, basklarna ve ldrmelerine kar koruyamamtr. Bu yzden Garanti Antlamas, Trkiyeden ok Kbrsl Trkler iin, onlarn gelecekten ve zmn uygulanmasndan emin olmalar iin gereklidir.41 Zaten uluslararas nitelikte olan Garanti ve ttifak Anlamalar ancak btn taraflarn kabul etmesiyle deitirilebilirler. Ne Trkiye ne de Kbrsl Trkler bunlarn sona ermesine rza gsterir.42 Talata gre, gvenlik ve garantiler konusunun nihai olarak ekillendirilmesi iin iki taraf arasnda gerekletirilecek grmelere garantr devletin temsilcileri de katlmaldr. Rum taraf ise grmeler boyunca AB yesi bir lkenin gvenliinin bir baka lke tarafndan garanti edilmesinin ve bylece onun tek tarafl mdahalesine maruz braklmasnn ilkellik olduunu ileri srerek kesin olarak Trkiyenin garantisine kar kacaklarn belirtmi43 ve garantr lkenin katlmyla beli toplant nerisine itiraz etmitir. ngiltere ise Kbrsllar iin oluturulacak zmn kendilerinden gelmesi gerektiini ve garantrlk konusunun gndeme getirilmeden nce taraflarn bir anlamaya varmas artn ileri srm,44 bylece garantrlk konusunda Trk tarafnn houna gitmeyecek bir tutum sergilemitir. 2009 ylnda Trk dileri yetkilileri, garantiler konusunda Trkiye ve Yunanistann Kbrs sorununa etkin bir ekilde devreye girmelerinin olumlu sonular douracana iaret etmiler ve bar srecinin srdrlebilir klnmas iin anavatanlarn ve garantr statsndeki lkelerin olumlu ve iyi niyetli katklarnn ok nemli olduunu vurgulamlardr.45 Trkiyeye gre, garantilerin yok saylmas, Kbrs devletini kuran antlamalarn da yok saylmas anlamna gelecektir ki, bu durumda her eye sfrdan balamak gerekecek ve antlamalarn devre d tutulduu bir grme srecini devam ettirmenin hibir faydas olmayacaktr. Toprak konusunda taraflar ncelikle temel ilkeler zerinde grmeyi tercih etmilerdir. lkeler zerindeki farkllklar, masaya kurucu devletlerin snrlar konduunda kendini gsterecektir. Toprak konusuyla balantl olarak ngilterenin grmelerde zme ulalmas durumunda adada bulunan ve ada toprann yaklak
261
%3n oluturan slerin yarsn yeni kurulacak devlete brakacan aklamas tartmalar hareketlendirmitir. Rum taraf mlkler ve toprak konusunda Trk tarafndan mmkn olduunca fazlasn koparmak istedii iin ngiliz slerinin Rum kesimine braklmas olaslnn onlar daha uzlamac olma yolunda tevik edecei dnlmtr. Ancak grmelerin hzlanmasnn ve kendilerine daha fazla toprak gemesinin Trklerin ellerinden her eyi almalarnda olumsuz bir faktr olacan dnm olmallar ki, Rum yetkililer konuyla ilgili haberlere tevike ihtiyacmz yok. ngiltere srece katkda bulunmak istiyorsa Trkiyeye bask yapsn eklinde tepki vermilerdir.46 2009 ylnda grmeler srerken toprak, egemenlik ve ekonomi konularyla balantl olarak ortaya kan bir gelime, Rum kesiminin tek tarafl olarak ilan ettii mnhasr ekonomik alanlarda doalgaz ruhsat verdii srailli Delek irketi ile ortaklaa almalar yapan ABDli Nobel Energy firmasnn Dou Akdenizdeki Tamar blgesinde zengin gaz rezervleri bulduu ynnde basnda haberlerin yer almasdr.47 Trk tarafnn gznde Rum kesimi, bir taraftan szde iki kesimli federasyon BM parametresi erevesinde Kbrsl Trklerle grme yrtrken, dier taraftan Trk kesimine eit stat vermeyeceinin bir gstergesi olarak Kbrsn etrafndaki btn ekonomik mnhasr blgenin kendine ait olduunu ve burada istedii irkete istedii yetkiyi vereceini btn dnyaya gstermeye almaktadr. Rumlarn bu davran, Kbrs Cumhuriyetini kuran anlamalar erevesinde eit statye sahip olan ve BM parametrelerine gre bundan sonra da eit statde olmas dnlen Trk tarafnn, Kbrsn orta olarak sahip olmas gereken mnhasr ekonomik alanla ilgili yasal haklarn inemektedir.48 Rumlar, baka devletlerin irketlerine yetkiler tanrken kendilerine danmadan Trk halk adna da hareket etmi olmaktadrlar. Bu da onlarn zm konusunda ne derece samimiyetten uzak olduklarn gsterir. Cumhurbakan Talatn bu gerekeler erevesinde BM Genel Sekreteri Ban Ki-Moona gnderdii, Rum ynetiminin Dou Akdenizde deniz yetki alanlarna ynelik giriimlerinin Trklerin haklarn ihlal ettiini belirten mektup BM belgesi olarak yaynlanmtr.49 Trk ynetimi, Orams davas kadar Kbrs grmelerini temelinden dinamitleme potansiyeline sa-
262
hip bu konuda bir Amerikan irketinin Kbrsn gneybat kylarnda doalgaz ve petrol arama almas yapacan aklayan ABDnin Lefkoe bykelisini knam ve ABD ynetimini Amerikan irketlerini tevik ederek Rum ynetiminin sorumsuz politikalarna destek olmakla sulamtr.50 Aslnda AB de Rum ynetimini Kbrsn tek temsilcisi olarak kabul ettii iin uluslararas hukuk ve AB hukuku erevesinde Kbrs Cumhuriyetinin kendi aklarnda enerji arama hakkn tanmaktadr. Trkiyenin, Rumlarn byle bir hakk olmadn belirterek protestosunu gstermek iin blgeye sava gndermesi bir tehlikeli trmanma olasln gndeme getirmektedir.51 Grmelerde AB konusunda pek sorun kmad anlalmaktadr. Talat ve BM temsilcisinin aklamalarna baklacak olursa AB konusunda taraflar arasnda uzlalmayan noktalar bulunsa da birok noktada yaknlama ve uzlama salanm ve geriye az sayda farkllk ve anlamazlk kalmtr.52 te yandan Trk taraf, grmeler sonucunda ortaya karlacak zmn ABnin birincil hukukunun paras olmas konusunda srarc olmu,53 nk zmde AB normlarna uymayan unsurlar olabilecek ve Rumlar daha sonra bu unsurlar AB kurumlarna ve mahkemelerine yaptklar bavurularla ortadan kaldrmak isteyebilir. ATAD ve AHMnin mevcut tavrlar dikkate alndnda zmn derogasyonlar (sapmalar) koruma altna alacak ekilde ABnin birincil hukukunun paras yaplmamas durumunda Trk taraf 1964te bana gelenlerin tekrar ortaya kacan dnerek zme yanamayacaktr. Rumlar da doal olarak gelecee dnk olarak ellerini ak tutmak iin kapsaml anlamann ABnin birincil hukuku olamayacan iddia etmektedirler. Vatandalk konusunda Rum kesimi 1974ten sonra yerlemi Trkiye vatandalarnn tamamnn ya da ok nemli bir ksmnn geriye dnmesini savunmutur. Trk taraf ise Rum Ynetimi dhil her lkenin zaman ierisinde dardan gelen kiileri belli prosedrler erevesinde vatandala kabul ettiine iaret ederek KKTCnin yasal yollarla lkeye girmi ve yasal prosedr gerekletirerek vatandala hak kazanm kiilerin haklarn korumakla ykml olduunu belirtmi54 ve KKTC vatandalarnn pazarlk konusu yaplamayacan vurgulamtr. ddia edildiine gre Babakan Dervi Erolunun ciddi muhalefetine ramen Trk yetkililer, Trkiyenin
263
AB yesi olmasna dek geecek srede adadaki Trk-Yunan dengesinin korumasna ynelik bir neriden dolay paketin tmne destek vermi, fakat beklendii gibi Rumlar paketi reddetmilerdir.55 Taraflarn Tutumlar ve Grmelerde Salanan lerleme Rum kesimi, 1964 ylndan beri Trkiye hari btn dnya lkeleri tarafndan Kbrsn tamamnn resmi temsilcisi olarak kabul edilmektedir. Btn dnya forumlarnda Kbrs adas adna temsil edildii ve btn uluslararas rgtlerde Kbrs adna yelie sahip olduu gibi ABye ye olduundan beri btn AB organlarnda Kbrs iin ayrlan btn sandalye ve grevleri igal etmekte ve btn oylar kullanmaktadr. Bu durumda olan bir Rum kesiminin elinde bulunan yetkileri Trklerle paylamas, onlarla ortak bir devlet kurmas ve Trklerin de Kbrs iin ayrlm btn yetkileri kullanmalarna raz olmas pek mantkl gzkmemektedir. Rum tarafn ilgilendiren tek husus, ynetimini fiili olarak da adann tamamna yaymak ve igalci olarak grd Trkiyeden eski topraklarn geri almaktr. Bu bakmdan Rumlar, grmeler yoluyla iki tarafn da kabul ettii bir ortak zm oluturulmas srecine ar derecede soukturlar ve soruna tek tarafl ve hukuki nitelikli bir yaklamla yaklamay tercih etmektedirler.56 Siyasi adan aktif davranarak sorunun zlmesinin yolunu amak yerine Trkler zerinde hukuki adan bask oluturmak ve hukuk yoluyla onlar keye sktrmak onlarn daha fazla iine gelmektedir. Rumlarn 2009 grmeleri srasndaki kurucu devletlerin gl federal hkmete tabi klnmasn savundular. Trkiyenin garantrl ile ttifak ve Garanti Anlamalarnn devamna kar ktlar. zm ierisinde temel zgrlkleri kstlayan, ABnin birincil hukukuna dhil edilerek kalc hale getirilmi derogasyonlarn yer almasna itiraz ettiler. Trk askerlerinin ve yerleikler olarak adlandrdklar Trkiye kkenli tm KKTC vatandalarnn adadan karlmasn istediler. Saylar 200 bini aan Rum gmenlerin tamamnn kuzeydeki mlklerini geri almalar ve kuzeye yerleme hakkna sahip olmalar konusunda srarc oldular. Karpaz, Gzelyurt ve Mara dhil olmak zere KKTC topraklarnn yaklak %8ini talep ettiler.
264
Sonuca daha abuk ulalmas ve sorunun srncemede braklmamas iin grmelerin takvime balanmasna kar kt, BM ya da baka bir aktrn taraflar arasnda hakemlik yapmasna itiraz etti ve Trkiye, Yunanistan ve ngilterenin garantr olarak srece mdahil olmalarn kabul etmediler. Bu artlar altnda Rum yetkililerin grmelerde izledikleri strateji, masada kalarak grmeleri mmkn olduunca uzatmak, referanduma gidilmesini engellemek, belli eylemlerle Trk tarafn milliyeti sylemlere itmek, onlarn masadan kalkmasn salamak ve bylece tm AB yelerini kendi yanna ekerek Trkiyenin AB yeliini engelleyerek ya da yelik karlnda ciddi tavizler kopararak kendi zmn dayatmaktr.57 Dier taraftan Rumlar, Trk yetkililerini iki toplumlu, iki kesimli federasyonla uyumlu neriler yerine zde konfederasyon niteliinde, yani iki bamsz devletin birlikte var olmasna ynelik neriler sunmakla, bylece zm srecini tkamakla, sulamlardr.58 Trk taraf ise 2009 grmelerinde Trk toplumunun Rum hegemonyasna girmesini engelleyecek ekilde siyasi eitlik (Senatoda eitlik, baz kurumlarda da belli oranda temsil, Trk liderin veto hakk) gerek anlamda salanmaldr. Toprak ve mlkiyet dzenlemeleri, iki kesimlilii fiilen ortadan kaldrmamaldr. Trk kurucu devletinde nfus ve mlkiyet ounluunun Trk toplumunda kalmas garanti edilmeli ve Senatoda grev yapacak Trk temsilcilerin Trk toplumunca seilmesi salanmaldr. Garanti ve ttifak anlamalar ile Trkiyenin garantrl devam etmelidir. Varlacak anlama, sonradan Rum tarafnn giriimleriyle delinmemesi iin ABnin birincil hukuku haline getirilmelidir. Rum tarafnn, grmelerin yrtlmesi ve anlamaya varlmasnda bir acelesi yokken, hatta tersine sreci uzatmak ilerine gelirken, Trk taraf, Rumlarn tutumunun bilincinde olarak Nisan 2010 cumhurbakanl seimlerine de kalnmamas iin grme srecinde srekli bir takvim belirlemek istemi ve referandumlara 2009 yl iinde gidilmesinde srarc olmutur. Dier taraftan sreci hzlandrmak ve AB kurumlarnn Trk taraf aleyhindeki tutumunu dengelemek iin Trk yetkilileri, srekli olarak BMnin srece dhil
265
olmas ve son aamada hakemlik yapmas gerektiini zellikle vurgulamlardr. Talata gre, iki taraf ne kadar yaknlarlarsa yaknlasnlar mutlaka aralarnda anlaamadklar noktalar kalacaktr. Taraflarn bu noktalarda uzlatrlmas ve kapsaml, kalc bir anlamann ortaya kartlabilmesi iin uluslararas toplum mutlaka araya girmeli, taraflara yol gsterici neriler ortaya koymal ve doru olana ynlendirme erevesinde taraflar arasnda hakemlik yapmaldr.59 Uluslararas toplum adna bunlar yapabilecek en nemli aktr de BMdir. AB, kendi yesi olan Rum kesimini kayrp 1974 ncesi durumlar unutarak szde hukuk tabanl bir yaklam gelitirirken, BM iki toplumun ayr varln dikkate alan parametreler erevesinde bir zm ngrmektedir. Ancak BM de kendi parametrelerinin Rum tarafnca devre d tutulmaya allmasna sessiz kalabilmektedir. Trk taraf rahatszlklarn dile getirmek ve BM evrelerini daha aktif hale getirmek iin onlar ziyaret etmekte ve onlarn da KKTCyi ziyaret etmesini salamaya almaktadr. Trk taraf asndan bakldnda 2009 ylndaki grme srecinde Rumlarn iki tarafn da karlarn dikkate alan ortak bir zm retme konusunda samimi olmadklarn ve Kbrs Trk tarafn eit ortak olarak grmediklerini gsteren birok somut gelime ortaya kmtr. Bir kere, AKELin lideri Hristofyasn kendisi gibi sol kesimi temsil eden Talatla daha kolay anlamas ve madur durumdaki Trklerin durumlarn daha iyi anlamas beklenirdi. Hristofyas, daha seim dneminde ve sonrasnda hkmeti olutururken kurduu siyasi ortaklklarla elini kolunu balam ve grmelerin Annan Plan erevesinde balatlmasn engellemitir.60 Hasglere gre, Hristofyas, normalde Trkleri aznlk gren Rum resmi ideolojisinin karsna kmas gerekirken gemite sosyalist lkelerden AKEL eliyle kuzeydeki sol kesime verilen burslardan dolay Talat ve CTPye kendilerinin kuzeydeki kolu ve ubesi muamelesi yapm, onlar eit ortak olarak grmemitir. AKEL, Trkleri de ieren Kbrs ii snf sylemini yitirmi, Trkiye ile Kbrs Trkleri arasnda kimlik ayrmasn krkleme taktikleri erevesinde Elen milliyetiliine kayan bir sylem benimsemitir. Sorunu snf ve smr balamnda deil, etnik kimlik balamnda ele alan bir tutum taknmtr. Bu da Rum ve Trk kimliklerinin tamamen ayrmasna
266
ve grmelerin etnik kimlik temelinde gerekletirilmesine katkda bulunmutur.61 Trk tarafna gre, Rum ynetimi, Eyll ay banda Rum ibadetilerin snrdan geii srasnda yaanan aksaklklar gereke gstererek ikinci tur grmelerin balamasn geciktirdi ve uzlama niyetinde olmadn ortaya koydu. Ekim aynda Hristofyas, ABnin Trkiye karsnda fazla tavizkar olduunu iddia ederek durum bana daha saldrgan olmasn engellemek iin Hitlere verilen tavizleri hatrlatyor; sonuta faizm faizmdir, Hitler de Hitlerdir demitir.62 Aralk aynda Rum ynetimi, ABnin polis tekilat Europoln nc lkelerle ibirliinde bulunmasn ngren taslak kararndan Trkiyenin kartlmas iin aba gstermi, fakat arsna Yunanistandan baka katlan olmamtr.63 Yine Aralk aynda Hristofyasn Beparmaklardaki KKTC bayra igali ve halkn blnmln simgeliyor, tam karmzda bu hilkat garibesi bayraklar duruyor demesi64 Trk toplumunun milliyeti damarlarna dokunmutur. Grme srecinde Trk taraf srece zarar verici davranlardan kanrken Rum tarafnn srekli yan izmesi, Kbrs Trk tarafn ve Trkiyeyi keye sktrmaya ynelik davranlar sergilemesi ve ABnin de Rum tarafna paralel tutumlar ortaya koymas, Trk tarafnda bir hayal krkl ve karamsarlk yaratmtr. KKTCde Nisan aynda gerekletirilen genel seimde Kbrs sorunundan ok i icraatlarn tartld ve Kbrs sorunundaki gelimelerden ok ekonomik, sosyal nitelikli i sorunlarn belirleyici olduu sylenebilir. Ancak zm, AB yelii ve ambargolarn kaldrlmas konusunda beklentilerin gereklememesinin CTPnin seimlerde ciddi bir malubiyet yaamasnda ve UBPnin tek bana iktidara gelmesinde belli derecede etkili olmutur. Belki de CTP, halkta oluan hayal krkln, gvensizlii ve fkeyi dorudan Rumlara, ABye ve dnyaya ynlendirmektense, umutlar koruma ve srdrme uruna kendi gslemeyi65 seerek seim baarszlnn yolunu amtr. Grmeleri cumhurbakan Talat yrtt iin seim belki grme sreci zerinde dorudan olumsuz etki dourmamtr, ama 2010 cumhurbakanl seimlerinde UBP liderlerinin ynetime tam olarak hkim olma olasln gndeme getirerek srecin zorlaacann iaretlerini vermitir.
267
Trk halk, ABnin verdii szleri tutmamasndan, genel olarak Trk halk aleyhine yorumlanabilecek davranlar sergilemesinden ve grme srecinin iyi gitmemesinden o kadar etkilenmitir ki, anketlerde ABye ynelik Trk halknn tutumuyla ilgili olarak ok olumsuz sonular ortaya kmtr. ABnin 27 ye ve 3 aday devlet ile Trk halkn kapsayan 71. Eurobarometer (EB-71) gven lmlerinde Kbrsl Trkler EB-70e gre %12 dle ABye en az gven duyan nc halk olmutur. AB yeliinin iyi bir ey olduuna inanmakta daha nceleri AB ortalamasnn stnde tutum sergileyen Kbrsl Trkler bu defa %45 oranyla AB ortalamasnn (%53) altnda kalmlardr. Kbrs Trk halknn grlerinin ABde dikkate alndn dnen Kbrsl Trklerin oran (%17) ise ok daha dktr.66 Anketler, Kbrs sorunu zm sreci erevesinde de Kbrsl Trklerin, aslnda zm srecinde daha az samimi olan Kbrsl Rumlara gre daha olumsuz kanaatlere sahip olduklarn gstermektedir. Kbrs 2015 projesi erevesinde gerekletirilen kamuoyu aratrmasna gre Rumlarn %69u, Kbrsl Trklerin ise %42si srecin bir anlama ile sonulanmasn istemektedir. Rumlarn %17si, Trklerin %34 bar srecinden bir sonu kmamasn tercih etmektedir. Olas bir referandumda kesin hayr oran Rumlarda %22, Trklerde %31, kesin evet oran Rumlarda %39, Trklerde %27dir. Dier taraftan Rumlarn %28i, Trklerin %16s ilke olarak iki toplumlu federasyona karyken Rumlar %70 orannda dnml bakanlk ve bakan yardmcl konularn kesinlikle kabul edilemez grmektedir.67 Trk tarafnda oluan karamsarl ortaya koyan baka bir gelime, 47 Trk sivil toplum kuruluunun Trkiye Babakan Erdoana bir mektup gndermeleri olmutur. Mektupta Rum Ulusal Konseyinin, oybirliiyle, Kbrs Cumhuriyetinin devamn isteyen, Trk askerinin adadan ekilmesini talep eden, Trkiyenin garantisini ortadan kaldran ve bir ksm KKTC vatandann lkesinden atlmasn ngren kararlar aldna iaret edilerek Erdoandan KKTCnin tanmas abalarnn ertelenmemesi talebinde bulunulmutur. Ayrca Talatn kurulacak federal devletin bakan ve bakan yardmcsnn tek listeden seilmesi nerisinin hata olduu belirtilmi, Gzelyurtun Rum kesimine braklmasnn Trk taraf asndan
268
krmz izgi olmas gerektii vurgulanm ve Karpaz blgesinin de Trk tarafnda kalmas talebi edilmitir.68 Ancak bu mektubun Kbrs Trk halknn byk ounluunun grlerini yanstt da dnlmemelidir. Mektubun verildii ayn ay iinde 50 Kbrs Trk ve Rum sivil toplum rgt, grme srecini devam ettiren iki toplumun liderine, birleik Kbrs iin ortaya koyduklar aba, cesaret ve giriimlerini desteklediklerini ilan eden bir ortak bildiri vermilerdir.69 zellikle Trk tarafn rahatsz eden hususlarn varl yannda 2009 yl iinde Trk ve Rum taraflar arasnda baz olumlu gelimelerin ortaya kt da sylenebilir. Genel olarak gven artrc nlemler konusunda atlan admlar, bata BM evrelerinde olmak zere uluslararas toplumda bar srecinin hzlanabilecei yolunda mitler ortaya karmtr. Ocak ay iinde iki toplumun lideri, kltrel mirasla ilgili teknik komitede ulalan anlamann uygulanmas iin tanmaz mirasla ilgili alma yapacak bir danma masas kurulmasn kararlatrmlardr.70 Bu arada mayn temizleme ve kayp kiilerin akbetlerinin belirlenmesi komiteleri almalarn baarl bir ekilde srdrmlerdir. Mart aynda Avrupa Konseyi Delegeler Konseyinin insan haklar toplantsnda Kbrstaki kayp ahslarla ilgili alnan kararda toplumlar arasnda oluturulmu olan Kayp ahslar Komitesinin almasna ncelik verilmesi kabul edilmitir. Buna gre, AHM kararndaki etkin soruturma ykmll, Kayp ahslar Komitesinin almalarnn sona ermesinden sonra ele alnacaktr.71 Nisan aynda iki kesim arasnda ambulanslarn geiiyle ilgili przler ortadan kaldrlm, su tasarrufu ile ilgili BM Kalknma Program (UNDP)nn destekledii projenin yrtlmesi konusunda nihai sonuca ulalm ve kltrel miras danma konseyinin kurulmas ve faaliyetleri ile su ve sua ilikin konularda bilgi deiimi konular sonulandrlmtr.72 Mays aynda BM gzetimindeki blgede bulunan ortak irtibat ofisinde faaliyet gsterecek olan ve su oluturan faaliyetlerin daha etkin ekilde ele alnmas amac erevesinde su ve sua ilikin konularda karlkl bilgi ve istihbarat al-veriinde bulunma grevini slenecek olan teknik komite kurulmutur.73 Haziran aynda iki toplumun lideri, iki kesim arasnda geii salayacak yedinci kap olan Yeilrmak kapsnn almas-
269
na karar vermilerdir. Karara gre, kapdan geite dier gei kaplarndaki kurallar uygulanacak, Erenkye gitmek isteyenler iin haftada gn minibs kaldrlacak, Erenkye BM Bar Gc eliinde yiyecek, su ve askeri olmayan erzak gnderilebilecek ve acil durumlarda ambulanslar Erenkye giri-k yapabilecektir.74 Ayrca karlkl gven ve anlayn gstergesi olarak taraflar mutat askeri tatbikatlar Toros ve Nikoforosu iptal etmilerdir. Sembolik bir iyi niyet gsterisi olarak iki toplumun liderleri Ekim aynda Kbrstaki BM binasnn bahesine zeytin fidan dikmiler, Talatn diktii fidana Hristofyas, Hristofyasn diktii fidana Talat toprak atm, BM temsilcisi de fidanlara su vermitir.75 zetlemek gerekirse baz alanlarda fazla ilerleme salanamasa da 2009 ylnda genel olarak gven artrc nlemlerdeki ilerlemeler uluslararas alanda memnuniyetle karlanmtr. Esas grmelerde ise zaman zaman ilerleme ve yaknlama olduu ynnde daha ok Trk tarafndan ve BM evrelerinden baz aklamalar yaplsa da genel olarak beklenen ilerleme salanamam ve gemiin kalplarnn krlp ciddi bir alm gerekletirilmesi durumu ortaya kmamtr. mit vaat edici yarm azla yaplan aklamalar yannda zerinde en fazla vurgulanan ey, bu defa frsatn karlmas durumunda adann blnmlnn kalc hale geleceidir. Trk tarafnn ve BM evrelerinin aklamalarna gre 2009 yl iindeki grmelerde ynetim ve g paylam, ekonomi ve AB konularnda nemli ilerlemeler salanm, ancak toprak, mlkiyet ve gvenlik konularnda taraflar birbirine zt konumlarn korumulardr.76 Aralk aynda aklama yapan Talata gre bar iin iyi bir frsat yakalanm, iyi gelimelerin eiine gelinmi, taraflar arasnda ana sorunlarda yaknlama salanm, mevcut frsat deerlendirilmedii takdirde adann kalc olarak blnm kalacaktr.77 Hristofyas da Temmuz aynda Rum devlet kanal RK1de yapt aklamada zamann uzamasnn, blnmeyi ve bir tanesi Tayvan haline gelecek iki ayr devleti gndeme getireceini belirtmitir.78 Popea gre de grmelerin KKTCdeki cumhurbakanl seiminin yaplaca Nisan 2010a kadar bir zm anlamasyla sonulanmamas halinde sorunun yeni safhas, dmanca blnmeye doru keskin bir sapma olacaktr; BM bile beinci bir mzakere raunduna zaman, insan ve para yatrm yapmaya istekli olmayacaktr.79
270
Tm beklentilere ramen grmelerde ciddi bir srama gerekletirilmemi olmas ve Trk tarafndaki seimlere doru hzla yaklalmas, 2008den beri devam eden grmelerin nceki dnemin sonusuz abalarndan pek farkl olmad izlenimi dourmaktadr. Taraflarn esas konular zerinde dorudan grmeler yapmalar, bazlarnda belli yaknlamalar salamalar, ortak metinler ortaya kartmalar mit vaat edici gzkse de ynetim ve g paylamnda bir trl son noktay koyamamalar ve mlkiyet, toprak ve gvenlik konusunda tamamen uzlamaz bir noktada bulunmalar grnen gelecekte zmn olamayacan gstermektedir. BM gibi arabulucularn etkili bir ekilde araya girmemeleri ve iki toplumun anavatanlarnn makul bir zm konusunda aralarnda anlap Kbrstaki toplumlarn bir ekilde kesin bir ynlendirmeye kalkmamalar halinde adadaki taraflarn kendi balarna soruna zm bulmalar mmkn gzkmemektedir.80 Trkiyenin Genel Tutumu Trk yetkililer, 2009 ylnda deiik vesilelerle yaptklar aklamalarda grme srecine destek verdiklerini ak bir ekilde ifade etmilerdir. 2004 ylndaki referandumlardan beri Trkiyenin zm srecine verdii destek, uluslararas toplum tarafndan net ekilde grlmtr. Dolaysyla Trkiye, Kbrs sorununda ayak sryen ve zmden kaan taraf olarak grlmekten kurtulmutur. AB yelik sreci erevesinde kendisinden istenilen limanlarn ve havaalanlarn Rum kesimine amamasndan dolay eletirilere urasa da Trkiye, zm konusundaki sraryla daha fazla zerine gelinmesini engellemitir. Babakan Erdoan, Yunanistan Babakan Yorgo Papandreuya bir mektup yazarak Kbrs konusunda birlikte almay nermitir.81 Trk tarafnn bu samimiyeti karsnda kar tarafn isteksizlii ve baka konular gndeme getirerek Trk tarafn masadan kamaya tevik etmesi, AB ve BM bata olmak zere uluslararas evreler tarafndan yeterince ciddiye alnmamtr. Kbrs sorununun zm, AK Parti hkmetiyle birlikte blgesel ve kresel bir aktr olma hedefini uygulamaya alan Trkiye iin birok adan nem tamaktadr. AK Parti liderlerinin Kbrs
271
sorunuyla yakndan ilgilenmiler. Btn komularla sorunlar zme, etrafnda bir gvenlik emberi oluturma ve etrafndaki evrenin zellikleri ve deerlerini engelleyici olmaktan karp art deer haline dntrme yaklam Kbrs sorununun da zmn, en azndan olumsuz etkisinin ortadan kaldrlmasn, gerektirmektedir. Trkiye, yumuak gcyle komular asndan cazip g haline gelirken, AByle ilikilerinden ayr olarak Dou Akdenizi bir istikrar havzas haline dntrdnde ve AB ile ilikilerinde ilerleme salayp tam yelik yolunu iyice atnda blgesel, hatta kresel g olmann yolunu aacaktr.82 Kbrs sorununun zmnn ve Trk-Yunan sorunlarnn halledilmesinin hem Dou Akdenizin istikrara kavuturulmasyla hem de Trkiye-AB ilikileriyle balantsnn olduu aktr. Trkiye, Kbrs sorununu zdnde ya da zm iin samimi aba gsterdiini ispatladnda genel d politikasnda ayana dolanan bir engelden kurtulacak, AB yelik srecinin en nemli engelini ortadan kaldracak ve uluslararas toplumda yumuak gcyle hareket eden bir g olarak moral konumunu ve prestijini glendirecektir.83 Kbrs sorununun zm, Trkiyenin AB ile NATO arasndaki ibirliini engelleyen devlet olmaktan kmas asndan da nemlidir. AB ile NATO arasndaki ibirliini dzenleyen Berlin Plus anlamalarna gre Kbrsn iki taraf arasndaki toplantlara katlmasna izin verilmemektedir. Trkiye de Berlin Plus kapsamna girmeyen olaylarda ABnin NATOnun askeri imknlarndan faydalanmasna izin vermemektedir. Trkiye, AB ile NATO arasndaki kurumsal ibirliinin Berlin Plus dzenlemelerine dayandrlmasn savunurken, AB btn ibirlii abalarnn bu dzenlemeler erevesinde yaplmasna gerek olmadn ileri srmektedir. AB, Trkiyenin, NATOnun Bar iin Ortaklk projesine dhil olmayan Kbrsn AB ile NATO arasndaki kurumsal ibirliinin paras olmasna itiraz etmemesini istemektedir. Trkiyenin Kbrsn AB-NATO toplantlarna katlmasn veto etmesine karn Rum Ynetimi de Trkiyenin Avrupa Savunma Ajansna katlmasn ve AB ile herhangi bir gvenlik anlamasn imzalamasn engellemektedir.84 Bu ekilde Rumlar NATO dnda tutsa da kendisi AByle ilikilerinde bir fiyat demek durumunda kald iin sorunun zm Trkiye bakmndan nem tamaktadr.
272
Trkiyenin blgesel ve kresel g olma yolunda Kbrsta ciddi fedakrlklarda bulunacan sylemek pek mmkn deildir. D ve i politikasnn birok ynn ilgilendiren hayati bir konuda basit hesaplarla kolay tavizler veren bir lkenin hem kendisini byk g olarak grmekte glk ekecei hem de baka glerin gznde byk g muamelesi grmeyecei aktr. AK Parti iktidarnn d politika uygulayclar, sorunu tek bana bir engel ya da vazgeilmez bir ulusal dava olarak grmek yerine Trkiyenin Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya, Orta Dou, Avrupa ve Amerika balantlarn ve ilikilerini birlikte deerlendirmekte, bu balantlar birbirleriyle ilikilendirmekte ve hamlelerini genel d politikalar erevesinde belirlemektedirler. Bu balamda Trkiyenin Kbrs sorunundaki aktiflii, genel d politikasndaki aktifliin bir parasdr. Deiik alanlardaki admlaryla Trkiyenin dmanlarn azaltan ve Trkiyenin uluslararas alandaki etkisini ve gcn artran AK Parti iktidar, Kbrs sorununda da Trkiyenin gcn artrmann yollarn aramaktadr. Bunun iin AK Partili karar vericiler, Kbrs sorununda federal bir zm istediklerinin gstergesi olarak grme srecine ikincil hedefi olarak destek verirken birincil hedef olarak iki devletli zm plann zorunlu hale getirmenin hesabn yapmakta, en kt olaslkla da bir Tayvan modelini nc seenek olarak yedekte tutmaktadrlar.85 Bu genel ereve ierisinde 2009 ylnda Trk tarafn grmelerde dikkatli bir ekilde masada tutarken sorunla ve blgesel politikayla ilgili krmz izgileri korumaya almak ve srdrlebilir bir anlamaya destek vermek Trkiyenin karlar bakmndan mantkl gzkmtr. Bu dnceye ek olarak Trk yetkililer, Trk tarafnn ve Trkiyenin temel karlarna aykr bir metin ortaya karlamayacan, ortaya kacak Trk tarafnn karlarn belli derecede gzetecek zmn Trkiyenin AB yolunu aacan ve olduka yksek bir ihtimal olan Rumlarn byle bir zm reddetmelerinin uluslararas toplumu Trk tarafna evireceini hesap etmilerdir.86 Bu dncelere dayanan Trk tutumunun, Rumlar uzlamaz taraf drnceye kadar devam etmesi beklenmektedir. Grmeler boyunca Trk yetkililerin zerinde durduu temel hususlar, BM tarafndan da kabul edilmi olan siyasi eitlik, gerek
273
anlamda iki kesimlilik ve eit statde iki kurucu devletten oluacak yeni ortaklktr. Bunun anlam, kuzeyde mutlak Trk egemenliinin korunmas, Trkiye kkenli KKTC vatandalarnn byk bir blmnn adada kalmas ve devletin her kademesinde Trklerin Rumlarla eit siyasi statde dnml olarak yer almasdr. Trk yetkililer, ulalacak zm erevesinde garantr lke olarak sorumluluklarn yerine getirmeye devam edeceklerini syleyerek bunun engelliyici deil, taraflarn iini kolaylatrc, onlara katk salayc bir unsur olduuna iaret etmilerdir.87 Trk yetkililerin gznde kar taraf taktik oyalamalar iine girmekte, zaman kazanmaya almakta, Trk halkn izolasyon ve ambargoyla keye sktrma hevesine dmekte, Trk halkn asimile etme hayali kurmakta ve sorun erevesinde Trkiye zerinde AB basks oluturmaya abalamaktadr. Trkiyenin byle bir tuzaa dmesi, kar tarafn kendi projesini empoze etmesine izin vermesi ve sorun yznden AByi ya da AB yelii iin Kbrstaki haklarn gzden karmas mmkn deildir. Bu balamda Trkiye zerinde oynanan oyunlar, basklar ve oyalama taktikleri ie yaramayacaktr. Eer kar taraf da stratejik bir tercih olarak gerek ve kapsaml bar istiyorsa bunun geciktirilmeden en ksa srede gerekletirilmesi (rnein referandumlarn 2009 yl iinde yaplmas) ve srecin ucunun ak braklmamas gerekir. Kbrs sorunu Yunanistan da kapsayacak ekilde Dou Akdenizde bir bar, refah ve zgrlk alannn olumas erevesinde deerlendirildiinde zmnn btn blge devletlerine ciddi kayplar getirecei kar tarafa da grlmelidir. Statkonun srmesi, bata Kbrs Trknn ambargo ve izolasyona tabi tutulmasna ve Rum tarafnn sahip olduu haklardan faydalanamamasna neden olmas yznden kabul edilmesi mmkn deildir.88 Trk yetkililer, Rum tarafnn grmeleri ardan almas ve Trk tarafna ynelik kt niyetli giriimlerde bulunmas karsnda zaman zaman sert klar yapmlar ve Trkiyenin ve Kbrs Trklerinin karlarnn zedelenmesine izin vermeyeceklerini ilan etmilerdir. Bu konudaki en sert k, Kasm ay ierisinde KKTCnin bamszlk trenlerinde konuan Babakan Yardmcs Cemil iekten gelmitir. iek, Kbrs sorununu Trkiyenin AB politikasnn nne koyarak ya Kbrs ya AB diyenlere Trkiyenin sonsuza kadar
274
Kbrs Trkn tercih ederek cevap vereceini sylemitir.89 Mevcut grmelerin son frsat olduuna ynelik mesaj verme erevesinde de AB Bamzakerecisi Egemen Ba, 2010 Nisanna kadar Kbrs sorununda olumlu gelime olmamas halinde daha sonra kapsaml bir zm beklemenin saflk olacan belirtirken,90 Babakan Erdoan BM Genel Kurulunda yapt konumada Trkiyenin sonusuz grmelere daha fazla tolerans gsteremeyeceini sylemi ve bir anlamda 2010 ilkbaharna kadar anlama ortaya kmazsa bir daha grme olmayacan ve ncelii KKTCnin tannmasna vereceklerini ima etmitir.91 Zaten KKTCnin uluslararas alanda ok daha etkin bir ekilde tantm, ofislerinin almas ve btn uluslararas forumlarda temsil edilmesi Trk yetkililerin gndeminde bir ncelik olarak bulunmaktadr.92 23-25 Mays 2009 tarihleri arasnda amda gerekletirilen slam Dileri Bakanlar Konferansnda Trkiyenin etkisiyle Kbrs sorunuyla ilgili alnan karar bu konuda rnek olarak verilebilir. Kararda Kbrs Trklerinin maruz kald kstlamalarn uluslararas toplum tarafndan ortadan kaldrlmasnn nemine dikkat ekilmi ve sz konusu kstlamalarn kaldrlmas hususunda K yesi devletlerin Kbrs Trkleri ile ibirlii iinde olmas ve K yesi lkelerle KKTC arasnda st dzey ziyaretlerin, kltrel ve sportif faaliyetlerin gerekletirilmesi gerektii ifade edilmitir.93 Kbrs Sorununda AB Balants ve Trkiye AB, 2009 grme srecinde yetkililerinin azndan yapt aklamalarda BMnin zmle ilgili genel parametrelerini kabul ettiini ortaya koymutur. rnein Avrupa Komisyonunun Genilemeden Sorumlu Komiseri Olli Rehn, 13 ubatta yapt basn toplantsnda Kbrsta siyasi eitlie dayal iki blgeli, iki toplumlu federasyonu desteklediklerini ve grmelere tam destek verdiklerini aklamtr.94 Bu ekilde BMnin ngrd Kbrs Cumhuriyetinin gnmzdeki niter devlet yapsn ortadan kaldran model, 2009da da ABnin politikas olmaya devam etmitir. Ancak ABnin Kbrs problemindeki siyasi perspektifini yanstan bu politika, ABnin Kbrsla ilgili hukukun stnl ve konularn hukuki erevede sonuca balanmas yaklamna ters dmektedir.95 Bu yzden 2009da da AB
275
kurumlar genelde Trk tarafn grmeden soutucu ve grme srecine zarar verici kararlar almaya ve tutumlar taknmaya devam etmiler ve Trk tarafna ynelik izolasyonlar kaldrmaya bir trl yanamamlardr. AB yetkilileri, BM parametreleri erevesinde zm bulunmas abalarna destek verirlerken kendilerinin sorunla ilgili bir zm nerisi olmadn ve sorunu zme iinin tamamen Kbrsllara kalm bir ey olduunu zellikle vurgulamlar,96 zmle dolayl alakal konularda aklama yapmlardr. AB Komisyon Bakan Yardmcs Gnter Verheugen, AB yeliinin avantajlarndan yararlanmann Kbrsl Trklerin hakk olduunu syledikten sonra ABnin sorunda arabulucu veya hakem olarak hareket edemeyeceini, ihtiya duyulmas ve istenmesi halinde sadece yardm, destek ve tavsiye verebileceini vurgulamtr.97 Rehn ise yukarda deinilen basn toplantsnda Birlemi Kbrsn ABde tek bir ses olarak konumasnn esas olduuna dikkat ektikten sonra AB Komisyonunun grmelerde ele alnan AB ile ilgili konularda yasal ve teknik destek sunmaya hazr olduunu belirtmitir. Rehnin, zmn AB mktesebatyla birebir uyumas gerektii ve ABnin ulalan kapsaml zme uyum salayaca ynndeki szleri ise grmelerde taraflar arasnda sorun yaratan nemli bir konuyla alakalyd. zmn AB mktesebatyla uyumasnn salanmas halinde Kbrsl Trklerin yeni sistemdeki konumu tehlikeye girecektir. ABnin ulalan zm birincil hukuku haline getirerek ona kendisini uydurmas ise Rumlarn kabul etmedii bir eydir. Kbrs ye yaparak Kbrs sorununu daha karmak hale getiren ve Trkiyenin adaylk srecine yeni unsurlar dhil eden AB, bu genel tutumuna paralel davranlar 2009da da sergilemeye devam etmitir. ABnin 2004 Aralk aynda Trkiye ile tam yelik grmelerinin Ekim 2005te balamasn kararlatrmasndan sonra Trkiye, Ankara Anlamasna yeni ye devletlerin de dhil olmasn salayacak ve dolaysyla onlarla dier yelerle sahip olunan gmrk birlii dhil ilikileri kuracak Ek Protokol, 29 Temmuz 2005te onaynn Rum ynetimini tanma anlamna gelmeyecei ekincesiyle imzalamt. Ancak sonraki dnemde Trk tarafna 2004 referandumlarnda gsterdikleri uzlamac tutumdan dolay verilen, am-
276
bargolarn ve izolasyonlarn kaldrlmas sz AB tarafndan uygulanmaynca Trkiye de onaylad protokol uygulamaya koymad. Bir baka deyile Trkiye, 1987 ylndan beri gerekletirdii uygulamay devam ettirerek limanlarn ve havaalanlarn Rum ynetimine amad ve mallarnn kendi lkesinde dorudan satlmasna izin vermedi. Dier taraftan Gney Kbrsn gmrk birlii kapsamndaki mallar, Trkiyeye herhangi bir gmrk vergisi veya miktar kstlamasna tabi olmadan dolayl yoldan zaten girebilmekteydi. 11 Aralk 2006da AB Konseyi, Trkiyeye kar gmrk birlii ile ilikili 8 mzakere fasln askya ald, Ek Protokol uygulanmadan bu fasllarnn hibirinin mzakereye almamasn ve hibir fasln geici olarak dahi kapatlmamasn kararlatrd ve Avrupa Komisyonuna, Trkiyenin ek protokol ve limanlar konusundaki uygulamalarn 3 yl boyunca izleyerek 2009 Aralk aynda Konseye bir rapor sunmas talimatn verdi.98 2009 ylnda AB, her vesileyle Trkiyeye Ek Protokolle ilgili ykmllklerini hatrlatmaya devam etmitir. Rum kesimi de hukukun kendi yanlarnda olduunu dnerek hem Trk tarafna sert mesajlar gndermi hem de ABden hukuka uyarak Trkiye zerinde bask uygulamasn beklemitir. Rum yetkililer, srekli olarak ykmllklerini yerine getirmemesi halinde Trkiyeyle grmelerde fasllarn almayaca, Trkiyenin yelik srecinin normal ekilde ilerlemeyecei ve son tahlilde Trkiyenin AB yesi olamayaca ynndeki uyarlarn deiik ekillerde uluslararas toplumun gndemine tamlardr. Rum lider Hristofyas, Ekim ayndaki bir aklamasnda Trkiyenin riyakr tavrn srdrp ykmllklerini yerine getirmemeye devam etmesi halinde yelik srecinin engelsiz olamayacan herkesin idrak etmesi gerektiini belirtmitir.99 Hristofyas, Kasm ay sonuna doru da AB yesi 26 lkenin hkmet ve devlet bakanlarna mektup gndererek AB ykmllklerini yerine getirmemesi durumunda Trkiyenin yelik srecine kar olduklarn ifade etmitir.100 2006 ylnda kar bir hamle olarak Kbrs eylem plann aklayan ve bir takvim erevesinde mallarn, kiilerin ve hizmetlerin serbest dolamna getirilen tm kstlamalarn karlkl olarak kaldrlmasn neren Trkiye,101 bununla Ek Protokol uygulayabilmesi
277
iin AB Bakanlar Konseyinin 26 Nisan 2004te ald Kuzey Kbrsa uygulanan izolasyonlarn kaldrlmas kararn uygulamaya koymas gerektiini vurgulam oluyordu. Trk yetkililer 2009 ylnda yaptklar aklamalarda Trk limanlarnn Rum kesimine almas konusunun Kbrs sorununun btn iinde deerlendirilmesi gerektiini belirtmiler ve KKTCye uluslararas toplumun, BMnin ve ABnin yapt taahhtlerle ilgili hibir adm atlmazken Trkiyeye zorla adm attrmaya almann adil olmadn vurgulamlardr. Trkiyeye gre, para teklifler ve para zmler ne Kbrs sorununun nihai olarak halledilmesini salayacak ne de Trkiyenin AB yeliini gzeterek Kbrsta geri adm atmasnn yolunu aacaktr. Zaten Trkiyenin AB srecinin, kendi doas iinde ve Trkiyeye verilen taahhtler, yerlemi gelenekler ve teamller iinde yrmesi gereken bir sre iken Kbrs sorunuyla alakalandrlmas bal bana bir hatadr.102 Kbrsl Trk yetkililer de Ek Protokoln sadece Trkiyenin AB ykmllkleri konusunda ele alnabilecek bir konu olmadna, ayn zamanda Kbrs sorunuyla dorudan ilikili olduuna iaret ederek ABnin Kbrsa ynelik Dorudan Ticaret Tzn rafa kaldrd ve Kbrsl Trklere ynelik izolasyonlar devam ettirdii bir dnemde Trkiyenin limanlarn tek tarafl tavizle Rum kesimine amasnn mmkn olmadn belirtmilerdir.103 Nisan aynda babakan olan UBP lideri Dervi Erolu ise daha ileri giderek ambargo ve izolasyonlar kaldrlsa da Kbrsta bir anlama olmadan limanlarn almamas gerektiini, nk bu talebin karlanmas halinde arkasndan Rumlarn ticaret ataelii, konsolosluk ve bykelilik ama, hatta tannma taleplerinin geleceini, tanma olduktan sonra da grmelerin hibir anlamnn kalmayacan vurgulamtr.104 2009 Aralk aynda AB Bakanlar Konseyi toplandnda 3 sene nceden ngrld ekilde Komisyon tarafndan hazrlanan ve Trkiyenin Ek Protokol ykmllkleri konusunu da ele alan lerleme Raporu gndeme alnmtr. Raporda Trkiyenin Ek Protokolden kaynaklanan sorumluluklaryla ilgili deerlendirmelerde bulunmaya devam edilecei ve Trkiyenin Gney Kbrs zerindeki engellemeleri kaldrmadka 2006 sonunda dondurulan balklarda mktesebat yerine getirmi saylmayaca vurgulanmaktayd.
278
Trkiyenin Ek Protokol uygulamamas halinde bir yaptrmla karlaabilecei ynnde uyar iermeyen rapor, daha nce dnldnn aksine 2009u bir son tarih olarak grmemi oluyordu.105 Raporda ayrca Trkiyenin Kbrs grmelerine sren desteiyle ilgili olumlu grler yer alyordu. AB Dileri Bakanlar da raporun genel eilimine uyarak Ek Protokoln uygulanmamasnn olumsuzluuna atfta bulunmular, Trkiyenin zm grmelerine verecei katknn nemine deinmiler, fakat herhangi bir yaptrm karar almamlardr.106 AB, byle bir tutum taknrken muhtemelen Ek Protokol konusunun grmeleri olumsuz ynde etkilemesini istememi ve zaten iyice durma noktasna gelmi olan Trkiye-AB ilikilerinde ok daha derin bir kriz yaratmann mantkl olmadn dnmtr.107 Ancak Rum ynetimi Trkiyeye yaptrm karar alnmamasndan rahatsz olmutur.108 Ek Protokol dnda Mart aynda Avrupa Parlamentosu Trkiye raportr Hollandal Hristiyan Demokrat Ria Omen-Rujtenin hazrlad ve AP Genel Kurulunda 528 lehte ve 52 aleyhte oyla kabul edilen rapor, Trk tarafnda rahatszlk yaratmtr. Trk tarafna gre, raporda zmden nce Trkiyenin adadan asker ekmesinin ve Rum kesimiyle ticari ilikilerini dzenlemesinin istenmesi, grmelerden verim alnamamasnn nedeni olarak Trk tarafnn gsterilmesi ve kayp ahslar konusunda Trkiyenin sorumlu tutulmas kabul edilemez niteliktedir. nk adada bar ve istikrar salayan ve Kbrs Trklerinin yaamn koruyan Trk askeridir. Asl Rumlar BM zm parametreleri dnda neriler sunarak srece zora sokmaktadr.109 Kayplar ahslar konusunda ise Rumlarn 1974 Temmuzunda balatt krizin devamnda her iki tarafta istenmeyen kayplar ortaya kmtr. Dier taraftan raporda Kbrs bar grmeleri srecine destek verilmesi, ortaya kacak anlamada baz derogasyonlar olabileceinin ifade edilmesi ve Olli Rehnin Trkiyenin grme srecini aktif bir ekilde desteklemeye devam ettiini aklamas110 Trk tarafnda memnuniyet uyandrmtr. Burada Kbrs Trklerinin dlanmlk hissine kaplmalarna neden olan AB tavrnn baz somut rneklerine ksaca deinmek gerekmektedir. Avrupa Parlamentosu seimlerinde Kbrsl Trkler iin ayrlm iki sandalye zm srecinin devam ettii dnemde bo b-
279
raklmas gerekirken Rumlar tarafndan doldurulmu, bylece Kbrsl Trklerin haklar ABnin izniyle Rumlar tarafndan gasp edilmitir.111 Kbrs Trk Hava Yollarnn ngiltere ile Kuzey Kbrs arasnda dorudan uularn balamas iin Londradaki Yksek Mahkemeye yapt bavuru reddedilmitir. Dier taraftan Girne Amerikan niversitesinin ngilterenin Kent blgesinde Canterbury kampsn amas, kampsn ngiliz Yksek retim Akreditasyon Kurumuna ye olmas ve bylece niversitenin verecei diplomalarn tm AB lkelerinde tannaca gerei erevesinde KKTC diplomalarna uygulanan kstlamalarn alm olmas112 izolasyonlardan bkan Kbrs Trkleri asnda olumlu bir gelime olarak ortaya kmtr. Kbrsl Trkleri asl ilgilendiren izolasyonlarn kaldrlmas konusunda ise AB olumlu bir adm atmamtr. zolasyonlarn kaldrlmasna ynelik Yeil Hat Dzenlemesi AB Konseyi tarafndan Nisan 2004te oluturulmu ve ubat 2005te revize edilmiti. Bunun amac, Kbrs Trklerinin ekonomik izolasyonunu gevetmek, adann ekonomik adan btnlemesine katkda bulunmak ve taraflar arasnda kprler oluturarak ve adada olumlu bir siyasi atmosferin ortaya kmasn salayarak sorunun kapsaml bir zme kavuturulmasnn yolunu amakt. Avrupa Komisyonun dzenleme nermesindeki temel ama hem Yeil Hat boyunca toplumlar arasnda serbest ticaretin gerekletirilmesini hem de Kbrs Trklerinin AB piyasalarna dorudan mal satnn serbestletirilmesini salamakt. Rumlar Trk toplumunu ekonomik adan kendilerine balama ve uzun vadede asimile etme hedefleri erevesinde birinci hususa destek verirlerken ikincisine kesin bir ekilde kar ktlar. Bu ekilde Kbrsl Trkler, Rumlarn Kbrs sorununun siyasi boyutlarn gz ard ederek kapsaml zm grmelerini ilevsiz hale getirme niyetlerinin farkna vardklar iin gneyle ticaret yapma konusunda istekli olmadlar.113 Dier taraftan AB de kendi hukuki dzenlemeleri ve Rum muhalefeti sebebiyle bir trl dorudan ticaret dzenlemesini uygulamaya koyamad ve Trklerde derin hayal krkl yaratt. Trkiye de AByle gmrk birlii yznden Kbrs Trk taraf meneli mallara nc lke mal muamelesi uygulamak durumunda kald.114 2009 sonu itibariyle Trklerin ekonomik ve her alandaki izolasyonu gemite olduu gibi varln korumaktayd.
280
Kuzey ekonomisinin, izolasyonlarn bir tarafa braklarak Trkiyeye muhta olmayacak ekilde kendi ayaklarnn zerinde durmasnn salanmas gerekmektedir. Ciddi bir retim ekonomisi oluturulmazsa izolasyonlarn kalkmasnn hibir anlam olmayacak, darya dnk beklenen mal sat gereklemeyecektir. KKTCde 2008 sonu itibariyle kii bana gelirin 12 bin dolarn zerine kmas, milli gelirin son 5 ylda drt kat artarak 3,5 milyar dolara ulamas ve 1000 kiiye 700 ara dmesi yanltc olmamaldr. Gelir Trkler arsnda eit dalm deil, yksek gelir dzeyi kriz nedeniyle hzla erimekte, yabancya konut satlar durmu durumda, yeni turizm girii yok, alt zel niversite yeni renci kaytlarndan memnun deildir. Trkiye KKTCye ynelik olarak balk saysn artrrken balk tutma konusunda hibir ey yapmamtr, yapt d yardm 2009da neredeyse kat artrarak 600 milyon dolara karm ama bu da yeterli olmamtr.115 Babakan Erolu, iktidara geldiklerinde bteyi sorunlu bulduklarn ve demek durumunda olduklar borlar iin gidecek baka yerleri olmadndan mecburen kredi taleplerini Trkiyeye ynelttiklerini aklamtr.116 Sonu Komularyla sorunlar zme ve blgesinde istikrar hakim klma konusunda kararl davranan AK Parti hkmeti, Kbrs sorununun zm ynndeki grmelere de destek vermi ve hatta anlamann bir an nce hazrlanp 2009 ylnda referandumlara gtrlmesi gerektiini belirtmitir. Trk liderler, Kbrs Trk tarafnn grme masasnda ayak diretmeyen taraf olarak kalmasn ve zmszln faturasnn Trk tarafna kesilmemesini hayati derecede nemli grmlerdir. Rum tarafnn, grmeleri mmkn olduunca uzatma ve anlama taslann kartlarak referandumlara gidilmesini engelleme eilimi ortadadr. Rum liderler, Trk taraf btn isteklerini kabul etse bile ortaya kan zmn referandumda kendi halklar tarafndan kabul edilmeyeceini bilmektedirler. Bu yzden hukuki erevede mahkemeler araclyla Trk tarafn sktrma ve Trkiyenin AB yeliini zora sokma yoluyla Trk tarafn masadan karmann ve zmszl ona ykmann hesabn
281
yapmaktadrlar. Byle bir ortamda Trk yetkililer, temel krmz izgilerini muhafaza ederek baz fedakarlklarla Rumlarn kabul etmeyeceini bildikleri bir zme destek verme eilimi iinde olmulardr. Aslnda AK Partili liderlerin bu erevedeki hesab, kendilerinin sorumlu olmad bir zmszlk sonrasnda KKTCnin uluslararas alanda tannmasnn ve dlanmlnn krlmasnn yollarn aramak ve en kt ihtimalle Tayvan modelini uygulamaya koymaktr. Gerekten toplum liderleri arasndaki grmelerde zaman faktr aleyhte ilemesine ramen kt hatralar gemie gmecek bir ilerleme, bir ksr dngy krma durumu ortaya kmamtr. Gven artrc nlemlerde mit vaat edici admlar atlm ve AB, ekonomi ve ynetim ve g paylam gibi temel konularda belli ilerlemeler salanm gzkmektedir. Toprak konusunda da belli bir pazarln kotarlaca hesap edilebilir. Ancak ortaya karlacak federal hkmetin yetkilerinden nce Trk temsilcilerin kendi halklar tarafndan seilmesi durumu zerinde anlamaya varlamam ve bylece federal hkmetin Rumlarn eline gemesi olasl ortadan kaldrlamamtr. Mlkiyet konusu krdm halinden kurtarlamamtr. Rumlarn eski topraklarna dnmeleri konusundaki srarlar, iki kesimlilii engelleyici ve ileride Trk devletini fiilen ortadan kaldrc niteliktedir. Gvenlik ve garantiler konusunda ise Trk tarafnn 1960 anlamalarnn devamn ve Trkiyenin garantrln vazgeilmez grmesine Rum taraf kar kmaktadr. zmszln kanlmaz kader grnd bir ortamda Trk tarafnn fatura kesilen taraf durumuna dmemesine zen gstermesi byk nem tamaktadr. Kbrs sorunu Trkiyeyi belki en fazla AByle ilikileri balamnda etkilemektedir. Trk yetkililer, Trkiyenin AB yeliiyle Kbrs sorunu arasnda bir ba olmadn iddia etseler de ksa vadede limanlarn ve havaalanlarnn Rum kesimine almas ve uzun vadede Rum ynetimini tanma bakmndan sorun Trkiyenin AB yelii konusunda bir arta dntrlmtr. Sorundan ayr olarak Trkiye ile AB arasnda ilikilerin iyi gitmedii ortadadr. rnein Fransz Devlet Bakan Sarkozy, Trkiyenin tam yeliine kar olduunu aka syleyip tam yelikle ilikisi olduunu dnd g-
282
rme fasllarnn almasna izin vermemektedir. Byle bir ortamda Trk hkmeti, Kbrs Trklerine ynelik izolasyonlarn kaldrlmad iin Ek Protokol uygulamaya koymay reddetmitir. En st dzeyde Trkiyenin AB ile Kbrs arasnda seime zorlanmas halinde Kbrsn tercih edilecei ve grmelerin bir sonuca ulamas sonsuza kadar beklenmeyecei aklanmtr. Trkiyeyi bu rahatla iten de ABnin minimum dzeye inmi ilikileri daha da ktye gtrmeyi gze alamayaca dncesidir. Nitekim AB, Aralk aynda daha nceden ngrd ekilde Ek Protokol uygulamayan Trkiyeye ek yaptrmlar uygulama karar vermeyerek Rum kesimini hayal krklna uratmtr. ABnin en nemli iki lkesinin aka Trkiyenin AB yeliine kar olduklar bir dnemde Trk hkmetinin, Kbrsl Trklere uygulanan ambargolarn kaldrlmamas karsnda Ek Protokol uygulamamas, bylece 8 fasln almamasn gze almas pek olaan d bir tutum olarak gzkmemitir. Ancak Rumlar ve AB karsnda pozisyon stnln ele geirme adna sz konusu admn atlmas da Trkiye iin pek maliyetli olmayacaktr. nemli olan, admn uygun bir konjonktrde atlp ondan maksimum faydann salanmasdr. Trkiyenin Kbrs Politikas 2009
16 Ocak Kbrs Trk taraf ile Rum kesimi arasndaki ynetim ve g paylam konusunun grlmesi tamamlanmtr.
16-18 Ocak KKTC Cumhurbakan Mehmet Ali Talat, kurucularndan olduu Trk Kltr ve Sanatlar Ortak Ynetiminin (TRKSOY) 15. Yl kutlama etkinliklerine katlmak zere Ankaray ziyareti kapsamnda T.C. Cumhurbakan, Babakan, Genelkurmay Bakan ve Dileri Bakan ile grmtr. 28 Ocak 4-5 ubat Her iki kesimin liderleri birbirlerine mlkiyet konusunda pozisyonlarn ieren resmi belgeleri sunmulardr. Dileri Bakan Ali Babacan KKTCye resmi bir ziyarette bulunmu ve Cumhurbakan Talat, Babakan Soyer ve Dileri Bakan Turgay Avcyla grmtr. KKTC Meclis Bakan Fatma Ekenolu, Bakanlk Divan heyetiyle birlikte Ankaraya yapt resmi ziyaret erevesinde
6 ubat
283
Babakan Erdoan, TBMM Bakan Toptan ve TBMM Milli Eitim Komisyonu Bakan Mehmet Salamla grmtr. 12-13 ubat KKTC Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Turgay Avc, Ankaray ziyaret ederek Sanayi ve Ticaret Bakan Zafer alayan ve Tarm ve Kyileri Bakan Mehdi Ekerle grmtr. 11 Mart Trk ve Rum taraf, AB konusunu ele alnmaya balamlar ve konunun teknik boyutlar da teknik uzmanlara devredilmitir. KKTC Cumhurbakan Mehmet Ali Talat, eitli sivil toplum rgtleriyle grmeler yapmak zere Trkiyeye yapt ziyaret kapsamnda Babakan Recep Tayyip Erdoanla da biraraya gelmitir. KKTCne gnbirlik resmi bir ziyaret gerekletiren Dileri Bakan Davutolu, temaslar erevesinde, Cumhurbakan Talat tarafndan kabul edilmi, Babakan Dervi Erolu, Dileri Bakan Hseyin zgrgn ziyaret etmitir.
13 Mart
6 Mays
23-25 Mays amda gerekletirilen slam Dileri Bakanlar Konferansnda Trkiyenin etkisiyle Kbrs sorunuyla ilgili karar alnmtr. Kararda Kbrs Trklerinin maruz kald kstlamalarn uluslararas toplum tarafndan ortadan kaldrlmasnn nemine dikkat ekilmitir. 11 Haziran TBMM Bakan Kksal Toptan, Cumhuriyet Meclisi Bakan Hasan Bozerin davetlisi olarak KKTCyi ziyaret etmi ve Cumhurbakan Talat, Babakan Dervi Erolu ve Cumhuriyet Meclisi Bakan Hasan Bozerle grmtr.
11-13 Haziran KKTC Babakan Dervi Erolu, Maliye ve Ekonomi Bakanlar ile birlikte Babakan Erdoann konuu olarak Ankaraya resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 2 Temmuz Kbrsl iki lider toprak balnn ilk okumasn tamamlamlar ve gelecek 3-4 aylk grme program zerinde anlamlardr.
13-14 Temmuz KKTC Cumhurbakan Mehmet Ali Talat, gerekletirdii Ankara ziyareti kapsamnda Cumhurbakan Gl, Babakan Erdoan, Dileri Bakan Davutolu, Babakan Yardmcs ve Kbrstan sorumlu Devlet Bakan Cemil iek ile Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Bala grmeler gerekletirmitir.
284
20 Temmuz Kbrs Bar Harekatnn 35. yldnm vesilesiyle dzenlenen kutlamalara Trkiyeden Cumhurbakanln temsilen Genel Sekreter Mustafa sen, TBMMyi temsilen dare Amiri ve Konya Milletvekili Orhan Erdem bakanlndaki TBMM heyeti, Hkmeti temsilen Babakan Yardmcs ve Kbrs lerinden Sorumlu Devlet Bakan Cemil iek ile Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Ba, Trk Silahl Kuvvetlerini temsilen 1. Ordu Komutan Orgeneral Ergin Saygun katlmtr. 6 Austos Kbrsl liderler grmelerin birinci turunu tamamladklarnda alt temel balktan nde (ynetim ve g paylam, AB ile ilikiler, ekonomi) anlama salamlar ve 30 ortak metin hazrlamlardr.
31 Austos-1 Eyll Dileri Bakan Davutolu, Cumhurbakan Mehmet Ali Talatn davetine icabetle KKTCne bir alma ziyareti gerekletirmitir. Davutolu bu ziyaret erevesinde, Cumhurbakan Talat, Babakan Dervi Erolu ve Dileri Bakan Hseyin zgrgnle bir araya gelmitir. 3 Ekim KKTC Babakan Dervi Erolu, AK Parti Kurultayna katlmak zere Ankaray ziyaret etmi ve Devlet Bakan Sayn Cemil iek ile grmtr. Haftada ikiye kartlarak daha youn hale getirilen ikinci tur grmeleri balamtr. lk grmede ynetim ve g paylam ile bakanlk, 21 Ekimde d ilikiler, 22 Ekimde mlkiyet, 27 Ekimde federal hkmetin yetkileri ve 2 Kasmda mlkiyette uygulanacak kriterler konular ele alnmtr.
7 Ekim
22-24 Ekim Ulatrma Bakan Binali Yldrm, KKTCne bir alma ziyareti gerekletirmi ve Cumhurbakan Talat ile Babakan Erolu tarafndan kabul edilmitir. Ayn tarihte KKTC Cumhurbakan Talat, beraberinde Dileri Bakan Hseyin zgrgn ile birlikte Trkiyeye bir alma ziyareti gerekletirerek Cumhurbakan Gl, Babakan Erdoan ve Dileri Bakan Davutolu ile grmeler yapmtr. 9 Kasm KKTC Cumhurbakan Mehmet Ali Talat, stanbulda dzenlenen 25. SEDAK Toplants ve SEDAK Ekonomi Zirvesine katlmtr. KKTCnin 26. Kurulu Yldnm etkinliklerine T.C. Cumhurbakanln temsilen Cumhurbakanl Genel Sekrete-
15 Kasm
285
ri Sayn Mustafa sen, TBMMni temsilen Bakan Vekili Sayn Sadk Yakut ve Hkmeti temsilen Babakan Yardmcs ve Devlet Bakan Cemil iek katlmtr. 19 Kasm Mlkiyet konusunda yaknlama metni tamamlanm ve uzmanlarn incelemesi ve grmesi iin hazr hale getirilmitir.
19-21 Kasm KKTC Babakan Dervi Erolu, Anadolu Gen adamlar Dernei ve Erciyes niversitesinin ortaklaa dzenledii Kbrs Mzakereleri ve Kbrsn Gelecei konulu konferansa katlmak zere Kayseriyi ziyaret etmitir. 30 Kasm-1 Aralk Ankaraya bir alma ziyareti gerekletiren KKTC Cumhurbakan Talat, Cumhurbakan Gl, Babakan Erdoan ve Dileri Bakan Davutolu ile ayr ayr grerek Kbrsta devam eden kapsaml mzakerelere ilikin istiarelerde bulunmutur. 2-4 Aralk KKTC Cumhuriyet Meclisi Bakan Hasan Bozer, TBMM Bakan Sayn Mehmet Ali ahinin davetine icabetle Trkiyeye ilk resmi ziyaretini gerekletirmitir.
24-25 Aralk KKTC Babakan Dervi Erolu, Babakan Erdoann davetine icabetle Dileri Bakan Hseyin zgrgn ve Babakanlk Mstear Mustafa Tokay ile birlikte Trkiyeye ziyaret gerekletirmilerdir.
Notlar 1 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www. trncinfo.com, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010. 2 Talatn 23 Ocak 2009da Kbrs Trk Mimar Mhendisler Odalar Birliinde yapt konuma, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 26 Ocak 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 3 http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 4 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 7 Austos 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. Grmelerle ilgili bilgiler, KKTC Dileri Bakanlnn web sayfasndan derlenmitir. 5 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 3 Eyll 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 6 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 3 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 7 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 4 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 8 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 21 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 9 Tark Ouzlu, Turkey and the Cyprus Dispute: Pitfalls and Opportunities, SETA Policy Brief, Kasm 2009, No. 36, s. 5.
286
10 Mehmet Hasgler, Kbrsta Federasyon ve Dikilita, http://www.usak.org.tr, 25 Eyll 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 11 Erdal Gven, 2. Tur Balarken, Radikal, http://www.radikal.com.tr, 6 Eyll 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 12 Erdal Gven, KKTCde seime doru (3), Radikal, 8 Nisan 2009. 13 Talatn Trk Ajans-Kbrs muhabirine verdii mlakat, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 14 Eyll 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 14 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 15 Ekim 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 15 Avcnn Yeditepe niversitesinin uluslararas ilikiler blm rencilerine verdii konferans, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 12 Mart 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 16 Murat Kyl, Kbrsta apraz Oy Polemii, http://www.21yyte.org, 14 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010; Gzde Kl Yan, Kbrsta Hzlandrlan Mzakereler, http://www.turksam.org, 12 Ocak 2010, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 17 Hristofyas: Federasyon Kbrsta Zor, 22 Aralk 2009, http://www.ntvmsnbc.com, 25 Aralk 2009. 18 Hristofyas Talat Kzdrd: Arszlk, 30 Eyll 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 19 Hristofyas: Trk Tezleri Deimeli, 10 Temmuz 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 20 Cumhurbakan Talatn KKTC televizyonlarnda halka yapt sesleni, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 29 Nisan 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 21 elebisin Rum Politis gazetesine verdii deme, Rum Ynetimi Karpaza Gz Dikti, 16 Kasm 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. 22 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 26 Ekim 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 23 Trk Dileri Bakanlnn web sayfasnda Kbrstaki mlkiyet sorunu ve uluslararas mahkemeler nndeki davalarla ilgili deerlendirme, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 24 Rumlardan Trilyonluk Tazminat Davas, 17 Aralk 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. 25 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 19 Ocak 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 26 Talatn, Kbrs Trk Ticaret Odasnn dzenledii Kbrsta zm Sreci ve Son Gelimeler konulu konferansta yapt konuma, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 19 ubat 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 27 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 26 ubat 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 28 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 6 Mart 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 29 Talatn AB ve BM ile likilerden Sorumlu Temsilcisi zdil Naminin BRT1de yaynlanan Gne Gnaydn adl programda yapt konuma, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 9 Kasm 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 30 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 20 Kasm 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 31 Harry Anastasiou, Cyprus as the EU Anomaly, Global Society, c. 23, n. 2, Nisan 2009. 32 AHMnin KKTCye izinsiz gei yapan Rum vatandann KKTC mahkemesinde ald hapis ve para cezasyla ilgili itirazn reddetmesi ve KKTCde nsan Haklar Szlemesine uygun grlebilecek bir hukuki ereve bulunduuna hkmetmesi, bu konuda baka nemli bir rnek olarak verilebilir. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www. trncinfo.com, 26 ubat 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010.
287
33 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 34 Gzde Kl Yan, Mzakere Srecinde KKTCde Mlkiyet Davalar, http://www. turksam.org, 1 Austos 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010. 35 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 6 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 36 ki Ruma 54 Milyon Lira, 9 Kasm 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 37 ngiliz stinaf Mahkemesi sz konusu davay 2010 yl iinde ATADn gr dorultusunda sonulandrmtr. 38 Orams Yargcna stn Hizmet Madalyas! 25 Haziran 2009, http://www.ntvmsnbc. com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 39 Trk Dileri Bakanlnn grleri, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa. gov.tr, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 40 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 29 Nisan 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010; KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 30 Nisan 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 41 Talatn Gney Kbrsta yaynlanan Kathimerini gazetesine verdii deme, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 11 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 42 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 21 Austos 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 43 Hristofyasn, Rum devlet kanal RK1de yaymlanan aklamas, Hristofyas: Trk Tezleri Deimeli, 10 Temmuz 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 44 ngiltere Dileri Bakan David Milibandn, Atinada yaymlanan To Vima gazetesine verdii deme; Kbrsta Garantrlk Anlamadan Sonra, 31 Mays 2009, http://www. ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 45 Dileri Bakan Davutolunun KKTC Dileri Bakan zgrgnn ziyareti srasnda yapt aklama, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 22 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 46 Dileri Bakan Markos Kipriyanunun aklamas, Talat: ngilterenin nerisini Greceim, 12 Kasm 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 47 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 5 ubat 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 48 Dileri Bakan Turgay Avcnn aklamas, ibid. 49 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 12 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 50 Dileri Bakan zgrgnn ABD bykelisini knayan aklamas, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 28 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 51 Anastasiou, Cyprus as the EU Anomaly. 52 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 9 Nisan 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010; KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 13 Nisan 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 53 Dileri Bakan zgrgnn yazl aklamas, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 26 Austos 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 54 Dileri Bakan Turgay Avc, Yeditepe niversitesinde verdii konferans, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 12 Mart 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 55 Yan, Kbrsta Hzlandrlan Mzakereler 56 Anastasiou, Cyprus as the EU Anomaly. 57 Mehmet Hasgler ve Murat zkaleli, Rum Kesiminin Mzakere Stratejisi: Scak Patates, http://www.usak.org.tr, 23 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010. 58 Dileri Bakan Kipriyanunun Korfuda Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrov ile gr-
288
59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
mesinden sonra yapt aklama, 29 Haziran 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. Cumhurbakan Talatn 23 Ocak 2009da Kbrs Trk Mimar Mhendis Odalar Birliinde yapt deerlendirme, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 26 Ocak 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. Ibid. Mehmet Hasgler, Hristofyas ve Mzakere Heyetinin Anatomisi, http://www.usak.org. tr, 16 Eyll 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010. Hristofyastan Trkiye-Hitler Benzetmesi, 29 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. Rum Kesiminin Trkiye Vetosu Baarl Olamad, 1 Aralk 2009, http://www.ntvmsnbc. com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. Hristofyastan KKTC Bayrana: Hilkat Garibesi, 23 Aralk 2009, http://www.ntvmsnbc. com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. Erdal Gven, KKTCde seime doru (2), Radikal, 17 Nisan 2009. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 6 Ekim 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. Murat Kyl, Kbrs 2015, http://www.21yyte.org, 28 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010. KKTCden Erdoana Mektup, 2 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. Sivil Toplumdan Destek, 15 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 29 Ocak 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 31 Mart 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 13 Nisan 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 13 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 29 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. Kbrsta Liderlerden Zeytin Fidan, 15 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. BM Genel Sekreteri Ban Ki-Moonun raporu, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 7 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. Talatn Reutersa demeci, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo. com, 9 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. Hristofyas: Trk Tezleri Deimeli, 10 Temmuz 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. Hugh Pope, Kbrsta zm in Kilit Ay Nisan, The Wall Street Journal, 20 Ekim 2009, Radikal, 21 Ekim 2009. Niyazi Kzlyrek, Davutolunun Dou Akdeniz Vizyonu Nasl Okunmal?, http:// www.yeniduzen.com, 3 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 18 Ocak 2010. KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 11 Kasm 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. Niyazi Kzlyrek, Davutolunun Dou Akdeniz Vizyonu Nasl Okunmal?, http:// www.yeniduzen.com, 3 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 18 Ocak 2010. Ouzlu, Turkey and the Cyprus Dispute: Pitfalls and Opportunities, ss. 3, 9, 10. Ouzlu, Turkey and the Cyprus Dispute: Pitfalls and Opportunities, s. 6. Hasgler, Hristofyas ve Mzakere Heyetinin Anatomisi. Hasgler ve zkaleli, Rum Kesiminin Mzakere Stratejisi: Scak Patates.
289
87 Dileri Bakan Ali Babacann KKTC Cumhurbakan Talatla grmesinde yapt aklama, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 6 ubat 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 88 Dileri Bakan Davutolunun KKTC Dileri Bakan zgrgn ile ortak basn toplantsnda aklamas, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 22 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010; Dileri Bakan Davutolunun KKTC Cumhurbakan Talatla ortak basn toplantsnda aklamas, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 89 KKTC Kuruluunun 26. Yln Kutluyor, 15 Kasm 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. 90 Kbrs Sorununda Son Tarih Nisan, 5 Kasm 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. 91 Sami Kohen, Yeni Kbrs Yaklam, Milliyet, 26 Haziran 2009. 92 Dileri Bakan Davutolunun KKTC Dileri Bakan zgrgnn ziyareti srasnda ortak basn toplantsnda yapt aklama, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa. gov.tr, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 93 Trk Dileri Bakanlnn web sayfasnda Kbrstaki mlkiyet sorunu ve uluslararas mahkemeler nndeki davalarla ilgili deerlendirme, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 94 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 16 ubat 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 95 Anastasiou, Cyprus as the EU Anomaly 96 Avrupa Komisyonu Bakan Jose Manuel Barrosonun Rum ynetimi lideri Hristofyas ile grmesinden sonra yapt aklama, 25 Haziran 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 97 Verheugenin KKTC Cumhurbakan Talat ile grmesinden sonra yapt aklama, Verheugen: ABnin Avantajlar KKTCnin Hakk, 16 Haziran 2009, http://www. ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 98 TEPAV, ABnin Aralk 2009 Kararlar Trkiye-AB Mzakere Srecini Nasl Etkiledi? TEPAV Deerlendirme Notu, Aralk 2009, s. 2. 99 20 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16.11. 2009. Rum Dileri Bakan Kipriyanu da AB yelii iin Trkiyenin Kbrs sorununu zmek zorunda olduunu sylemitir; 29 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 100 Taahhtler Yerine Gelmezse Sorun karrz, 25 Kasm 2009, http://www.ntvmsnbc. com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. 101 Trkiyenin 24 Ocak 2006 tarihli eylem plan iin bkz. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 102 Dileri Bakan Davutolunun KKTC Dileri Bakan zgrgnle ortak basn toplants, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 22 Mays 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010; Dileri Bakan Davutolunun ngiltere Dileri Bakan David Milibandla ortak basn toplants, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www. trncinfo.com, 9 Kasm 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 103 KKTC Dileri Bakan zgrgnn, AB Komisyon Bakan Barrosonun Trkiyeye limanlarn Rum tarafna amas ynnde arda bulunmasyla ilgili aklamas, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 29 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010; KKTC Cumhurbakan Talatn Reutersa demeci, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 9 Aralk 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 104 Erolu hurriyet.com.trye konutu, http://arama.hurriyet.com.tr, 13 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 18 Ocak 2010. 105 Fatma Ylmaz Elmas, lerleme Raporunda Kbrs: Keskin fadeler Yanltmasn AB Kararsz! http://www.usak.org.tr, 16 Ekim 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010. 106 TEPAV, ABnin Aralk 2009 Kararlar Trkiye-AB Mzakere Srecini Nasl Etkiledi? s. 3-4.
290
107 2007 ylnda Fransa Devlet Bakan Sarkozy, tam yelikle ilgili olduklar gerekesiyle be fasl bloke edeceini aklam ve dier lkeler mzakere erevesine aykr olsa da bu Fransz tutumuna kar kmamlard. Rum ynetiminin enerji balnn almasn engellemesi gibi baka bir iki lke de drt fasl siyasi gerekelerle tkamt. Kriz dneminin etkisiyle fasln almas da mmkn olmaynca alabilecek fasl says bire inmiti. Rum kesimi sve ve ngilterenin gayretleri sonucunda evre faslnn almasn engelleyemediinde bile hayal krklna uramt. TEPAV, ABnin Aralk 2009 Kararlar Trkiye-AB Mzakere Srecini Nasl Etkiledi? s. 3. 108 Rumlar AB Raporuna Tepkili, 14 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 16 Kasm 2009. 109 Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Turgay Avcnn yazl aklamas, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 13 Mart 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 110 KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.trncinfo.com, 19 Mart 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 111 Dileri Bakan zgrgnn aklamas, KKTC Dileri Bakanl Web Sayfas, http:// www.trncinfo.com, 8 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 112 Avrupadaki lk Trk niversitesi, 20 Aralk 2009, http://www.ntvmsnbc.com, Eriim Tarihi: 25 Aralk 2009. 113 Anastasiou, Cyprus as the EU Anomaly. 114 Umut Oran, Almlarn glgesinde Kbrs siyasetinin gncel fotoraf, Radikal, 2 Ekim 2009, Eriim Tarihi: 17 Ocak 2010. 115 Murat Kyl, Kbrs Ekonomisi ve Serbest Ticaret, http://www.21yyte.org, 10 Eyll 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010. 116 Erolu hurriyet.com.trye konutu, http://arama.hurriyet.com.tr, 13 Haziran 2009, Eriim Tarihi: 16 Ocak 2010.
291
TRKYENN ABD POLTKASI 2009

Ramazan Gzen*
Prof.Dr., ankaya niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm.
Giri Trkiye-ABD ilikileri genel olarak iki faktrn etkisi altnda ekillenir. Birincisi, Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerin temel dinamii olan yapsal ve kurumsal boyut ya da faktrdr. Bu boyut, her trl gncel veya dnemsel gelimelere ramen ilikilerdeki sreklilii salayan unsurlar ierir. Bu unsurlarn en nemlileri unlardr: Trkiyenin NATO yelii ve bu erevede olumu olan askeri-siyasi yap iindeki konumu, IMF ve Dnya Bankas gibi global ekonomikmali kurumlar ile ilikileri, BM yelii ve faaliyetleri erevesinde sahip olduu diplomatik-siyasi rol, ve bir global g olan ABDnin Trkiyenin etrafndaki blgelerdeki varl ve etki alan politikas. Tm bu unsurlar, Trkiye-ABD ilikilerinin altm yl akn sredir devam eden srekliliinin temelleri olup, zaman zaman ortaya kan krizlere ve problemlere ramen ilikilerin gl bir ekilde ayakta kalmasn salamaktadr. Dolaysyla Trkiyenin ABD politikas, yani ABDyle ilikilere bak ve uygulamalar, bu unsurlarn etkisi altnda olumakta ve gelimektedir. Ancak bu yapsal ve kurumsal boyut, sk sk tarihsel gelimeler ve olaylar karsnda testten gemekte ve revize edilerek devam etmektedir.* Trkiyenin ABD politikasn belirleyen ikinci faktr, TrkiyeABD ilikilerini etkileyen ve yakndan ilgilendiren ulusal ve ulus* Bu almadaki bilgilerin byk blm gnlk gazete ve dier medya kaynaklarndan derlenmitir. Bu nedenle, tarih verilerek ifade edilen bilgiler, ilgili tarihteki gazetelerden alnmtr. Kullanlan gazeteler: Hrriyet, Zaman, Radikal ve Milliyet.
295
lararas konjonktrel/dnemsel gelimelerdir. 1940lardan gnmze kadar ortaya kan farkl konjonktrler, iki lkenin karlarnn ve politikalarnn zaman zaman rtmesine zaman zaman da atmasna ya da farkllamasna neden oldu. Bu nedenle, Trkiyenin ABDye dnk d politikas, iki lke arasndaki ilikilerin iinde bulunduu konjonktrel dnemlere bal olarak deiiklikler gstermitir. Tarihsel perspektiften bakldnda, Trkiyenin ABD politikasnn dnemde ok olumlu ve en st dzeyde gelitii grlr. Trkiye-ABD ilikilerinin altn alar diyebileceimiz bu dnemler; 1950lerde Menderes dnemi, 1980lerde zal dnemi, ve nihayet 2007den itibaren devam eden Gl-Erdoan dnemidir. Bu altn alarda, Trkiyenin ABDye dnk d politikas olduka sk ve derin bir ekilde geliti. Trkiyenin genel ABD alglamasnn oluumunda bu altn alarn barol oynad sylenebilir. Trkiyede ABDnin mttefik, dost, hatta kurtarc gibi sfatlarla tanmlanmas ya da alglanmas bu dnemlerden kaynaklanr. ki lke arasndaki ikili ve oklu ibirlii bu dnemlerde glenmitir. ki lke, Ortadoudan Avrupaya ve hatta Koreye kadar uzanan blgelerde birlikte hareket etmi ve dzen kurmaya almtr. Bu altn alarda, Trkiyede resmi ve toplumsal dzeyde gl bir ABD sempatisi ya da Amerikanclk gelimitir. Yine tarihsel perspektiften bakldnda, altn alarn dndaki dnemlerde Trkiye-ABD ilikilerinin ciddi sorunlarla, zaman zaman da byk krizlerle karlat grlr. Bunlardan zellikle iki dnem, nemli bir krlma ya da atma riski tad. Birincisi, Kbrs sorunu erevesinde gerginleen 1960-1970ler, zellikle Johnson Mektubu (1964) ve ABD askeri ambargosu (1975) dnemidir. kincisi de, ABDnin Irak igali sonrasnda ve mehur 1 Mart 2003 tarihli TBMM karar sonrasnda balayan ve 5 Kasm 2007 tarihine kadar devam eden dnemdir. Bu dnemlerde iki lke arasndaki ilikilerde byk gerginlikler ortaya kt ve daralma yaand; Trkiyenin zellikle toplumsal gruplar dzeyinde ABDye bak olumsuzlat; ABDnin byk bir tehdit olduu ileri srld. Bu dnemlerde Altn alarn zddna bir gelime olarak Amerikan kartl art gsterdi.
296
Yukardaki zetten de anlalaca gibi, Trkiyenin ABD politikas, ikili ilikilerdeki gelimelerden ziyade, iki lkeyi de yakndan ilgilendiren nc lkeler ya da blgelerdeki durumlara gre ekillenmitir. Dier bir deyile, Trkiyenin ABDye dnk d politikas ya da Trkiye-ABD ilikileri, nc lkelerde veya blgelerde meydana gelen gelimelerden olduka youn bir ekilde etkilenmitir. Genel bir argman olarak u hipotezi ileri srmek mmkndr: ki tarafn nc lkelere veya blgelere dnk ortak kar alglamalarnn olduu durumlarda Trkiyenin ABD politikas olumlu olmu; buna karlk iki lke karlarnn att veya derin farkllklar ve atlaklarn olduu durumlarda Trkiyenin ABD politikas krize girmitir. Dolaysyla Trkiyenin ABD politikasnn incelenmesinde, Trkiyenin dier ou lkelerle gelitirdii ilikilerden farkl olarak, sadece ikili ilikileri deil ayn zamanda iki lkeyi de ilgilendiren durumlar veya sorunlar da dikkate almak gerekir. Bu durumlar, yerel, blgesel, kresel aptaki gelimelerle ilgili olabilecei gibi, her iki lkenin i politika gelimelerini de ierir. Buradan hareketle, Trkiyenin ABD politikasnn, aslnda Trk d politikasnn genel durumunu ve dier lkelere veya blgelere dnk ynelimini de yakndan ilgilendiren bir konu olduunu syleyebiliriz. Yani Trkiyenin genel d politika anlay ve dier lkelere ve uluslararas sisteme dnk politikalar, Trkiye-ABD ilikilerinin bir trevidir. Bunun nedeni byk lde yukarda akladmz yapsal ve kurumsal zellikten kaynaklanr. Bu alardan bakarak, Trkiyenin 2009 ylndaki ABDye dnk d politikasn ve Trkiye-ABD ilikilerini balk altnda inceleyebiliriz: ncelikle Trkiye-ABD ilikilerinin iinde bulunduu konjonktr; ardndan Trkiye-ABD arasndaki ikili ilikilerde yaanan gelimeler; son olarak Trkiye ve ABDnin nc lke veya blgelere dnk yaklamlar ve uygulamalar. 2009 ncesi Dnemde Trkiyenin ABD Politikas Trkiyenin 2009 ylndaki ABD politikasn anlamak iin ncelikle yakn tarihini ksaca hatrlamakta yarar vardr. Zira 2009daki
297
Trkiye-ABD ilikileri, yakn dnemde ortaya kan gelimelerin temeli zerinde gelimitir. Bunlardan ikisini zellikle vurgulamak gerekiyor. Birincisi, Gl hkmetinin ABDnin Irak igal operasyonuna destek vermek amacyla hazrlad tezkeresinin, 1 Mart 2003 tarihinde TBMM tarafndan reddedilmesi ve arkasndan gelien kriz dnemidir.1 Ayn zamanda Trkiyenin ABDnin Irak igalini reddetmesi anlamna gelen bu karar, ABD ynetimini ve entelektellerini ok etmiti. Trkiyenin uzun yllardan sonra (rnein 1975ten beri) ilk defa slerini ve topraklarn ABD silahl kuvvetlerinin geiine amamas, ABDde byk bir aknlk ve kzgnlk yaratmt. Her ne kadar Trkiye, tezkerenin reddedilmesine ramen Irak igal operasyonu boyunca hava sahasn ABD uularna am ve bylece ABDye dolayl destek vermi olsa da, bu durum ABD ynetimini teskin ve tatmin etmemiti. gal sonrasnda Irakta ortaya kan kaos ve istikrarszlk, TrkiyeABD ilikilerinin daha da ktlemesine yol at. zellikle; Irakn paralanmas, bir Krt devletinin kurulmas ve Kerkkn statsnn deitirilmesi gibi Trkiyeyi rahatsz edici risklerin ve ihtimallerin ortaya kmas, Trkiyede toplumsal ve siyasi dzeyde giderek ykselen bir anti-Amerikanclk akm dourdu. Bu srete Bush ynetiminin ve yeni muhafazakarlarn (neoconlarn) Trkiyenin terre kar mcadelesini ve gvenlik konularndaki hassasiyetlerini gz ard etmeleri ve Trkiyenin Irak ve blge sorunlaryla ilgili grlerini dikkate almamalar, ikili ilikilerde byk krizler meydana getirdi. Bu dnemde Trkiyedeki anti-Amerikanclk yzde 90n zerine karak zirve yapt. Ancak igalden birka yl sonra ABDnin Iraktaki durumunun hzla ktlemesi, ABD ynetimini Irak politikasnda ve Irakn yeniden yaplandrlmasnda deiiklikler yapmaya zorlad. Bu meyanda nemli bir adm, mehur Baker-Hamilton Irak Raporudur.2 Rapor, ABDnin Irak ve blge politikasnn ktye gitmekte olduunu tespit ettikten sonra, olumlu yne kaymas iin politika deiiklii yaplmas gerektiini nerdi. Yeni politikann unsurlarndan biri Iraktaki tm gruplarn ynetime dahil edilmesi gereklilii iken, dieri Irakn komusu olan lkelerle ve zellikle Trkiye ile ibirlii yaplmasnn art olduudur.
298
Bu unsurlardan zellikle ikincisinin hayata geirilmesi iin, Bush ynetimi Trkiyeye olan yaklamnda deiiklik yapma ihtiyac duydu. Trkiyenin, Irakn yeniden yaplandrlmasnda ve ABDnin Iraktan asker ekmesi srecinde hayati bir konumda olduunu fark etti. Bylece Trkiye-ABD ilikilerinin yapsal ve kurumsal nemi bir anda n plana kt. Bush ynetimi izleyen dnemde Trkiyeyle yaknlamaya balad. Dier yandan Trkiye, Irak sorununun kendisini de ilgilendiren olumsuz sonularn ortadan kaldrabilmek iin yeni ABD politikasn deerlendirmeyi uygun buldu. 21 Ekim 2007 tarihinde yaplan Dalca terr saldrs, bu srete nemli bir katalizr rol oynad. Trkiye, Kuzey Iraktan szan PKK terristlerinin dzenledii saldr sonrasnda Kuzey Irakta askeri bir operasyon yapabilmek amacyla ABDye byk bir alm yapt; ABD ile yeni bir iliki gelitirmeye balad. te bu kapsamda, Babakan Erdoan ve geni bir heyet, Washingtonda Bakan Bush ve heyeti ile 5 Kasm 2007de tarihi nitelikte bir grme yapt. Bu grme sonunda, Trkiye ve ABDnin PKKya kar istihbarat paylam konusunda ibirlii yapmasna karar verildi. Bu anlama, aslnda Trkiye ve ABD arasnda daha kapsaml bir ibirlii srecinin temelini oluturdu. ki lkenin Irakn ve hatta tm blgenin yeniden yaplandrlmas konusunda ibirlii iinde hareket etmesi konusunda bir konsenss ortaya kt. Dolaysyla bu grme, hem Trkiyenin ABD politikas ve Trkiye-ABD ilikileri asndan hem de Trkiyenin bata Irak olmak zere tm blge politikas asndan yeni bir dnemin balangc olarak kabul edilebilir. 2009 yl da bu dnem iinde deerlendirilmesi gereken bir zaman dilimidir. 2009 Dneminde Etkili Olan Temel Faktrler Yukarda belirtildii gibi, Trkiye-ABD ilikileri 2009 ylnda olduka olumlu gelimitir. Bu olumlu sreci ve durumu aklamadan nce, bu srecin ortaya kmasnda rol oynayan ana faktrleri ksaca deerlendirmek gerekir. Bu faktrlerin banda yukarda deinilen,
299
5 Kasm 2007 Anlamas atmosferi gelmektedir. Trkiye ve ABD, bu anlama erevesinde PKK terrne kar ortak tutum almaya balarken, ABD de PKK terrne kar Trkiyeye istihbarat destei vermeye balad. Trkiye, ABD ve Irak, PKKnn Kuzey Iraktan temizlenmesi iin l ibirlii mekanizmas kurdular. Trkiye bu srece Kuzey Iraktaki Krt ynetiminin de destek vermesi iin giriimler yapt. Dileri Bakan Ahmet Davutolu, ileri Bakan Beir Atalay ve dier Trk yetkililer Erbile giderek, l mekanizmann iletilmesi iin toplantlar yaptlar. Bu atmosferde ortaya kan daha nemli bir faktr, ABDdeki ynetim deiikliidir. 2008 Bakanlk seimlerini kazanan Barack Hussein Obamann 1 Ocak 2009da Bakanla gelmesi, bu yl iindeki Trkiye-ABD ilikilerinde ok belirleyici bir rol oynad. Bakan Obamann d politika anlay, hem ierik hem de jeopolitik hedef olarak Bakan Bushtan farkl olup, Trkiyenin roln ne karmtr.3 Deiim sloganyla bakanlk seimini kazanan Obamann d politikas, slam dnyas ve Ortadou lkeleriyle farkl ve daha olumlu bir iliki kurmay hedefliyordu. Obama, 5 Haziran 2009 tarihinde yapt Kahire konumasnda, slam dnyasna dnk yeni bir balang yapacan, gemite yaplan yanl uygulamalar sona erdireceini ve ortak karlara ve saygya dayal ilikiler gelitirileceini aklamt.4 Bu ve dier pek ok mesajna bakldnda, Obamann ierik olarak bar ve diyalog ncelikli, jeopolitik olarak da slam dnyas odakl, yani Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya merkezli bir d politika izlemek istedii grlr. Obamann d politikasnn uygulanabilmesi iin blgede ibirlii yapabilecei ve dayanabilecei mttefiklere ihtiya vard ki, bunlarn arasnda ilk ve en nemli aktrn Trkiye olaca apak ortada idi.5 Zira Trkiyenin uluslararas yapsal-kurumsal konumu ile konjonktrel artlar yani Erdoan hkmetinin d politikas ile Obama ynetiminin d politikasnn ierii ve jeopolitii byk oranda rtmekteydi. Aynen Obama d politikas gibi, AK Partinin yedi yllk d politikas da teknik tabirle bar vizyonuna dayal idi.6 AK Partinin AB Kopenhag Kriterleri erevesindeki uygulamalar, Kbrs sorununda ve Yunanistan ile ilikilerde gsterdii performans ve hatta ABDnin Irak igaline kar tutumu; bar vizyonuna uygun
300
bir d politika idi. Trkiyenin bu d politikas hem douda hem de batda byk bir destek bulmutu. Trkiyenin liberal deerler zerinden yryen d politikas, bata ABD ve dier Batl lkeler olmak zere tm dnyada byk bir ilgi ekmiti. Bu ilginin bir sonucu olarak, Trkiye uzun yllardan sonra Birlemi Milletler (BM) Gvenlik Konseyi geici yeliine seilmiti. Trkiyenin BM Gvenlik Konseyi geici yelii ile Obamann bakanlnn ayn dneme denk gelmesi, Trkiye-ABD ibirliinin gelimesine katk yapan bir gelime olarak grlebilir. Zira Trkiyenin geici yelii, ona BM ilkeleri erevesinde nemli bir rol ve sorumluluk yklyordu. BMnin ilkesel olarak bar amal bir rgt olmas, Obamann ve Trkiyenin bar yanls d politikalarn destekleyici bir unsur olarak ortaya kmtr. Hele bir de uluslararas gndemde yer alan Iraktan Afganistana, randan Filistine kadar tm sorunlarn bir ekilde BM Gvenlik Konseyinin kapsamnda ve gndeminde olduu dikkate alndnda, Trkiye ve ABD arasnda artan ibirlii daha da anlalr hale geliyor. erii, jeopolitii ve uluslararas kurumsal konumu, Obama ynetimi ile bylesine uyuma iinde olan Trkiyenin d politikasnn hayata geirilmesi iin, bu vizyona ve dinamizme sahip bir liderliin olmas gerekirdi. Bu ierie ve jeopolitie hakim, hevesli ve becerikli bir d politika yapmna ihtiya duyulurdu. te bu noktada, ABDde Hillary Clinton ve Trkiyede Ahmet Davutolunun rol ne kt. Clinton, hem kocasndan dolay hem de bakan aday olmas nedeniyle gl bir dileri bakan olarak n plana karken; Davutolunun hem uzun zamandr Trkiyenin d politika oluumunda danman rolnde zaten rol oynuyor olmas hem de teorik olarak yeni konjonktrn d politika anlayna uygun bir kii olmas nedeniyle ne ktn syleyebiliriz. Obamann 5-6 Nisan 2009 tarihinde Trkiyeye yapt ziyaretten hemen sonra, yani 2 Mays 2009 tarihinde Davutolunun Dileri Bakan olarak atanmas bir tesadf mdr, yoksa Obama-Erdoan anlamas sonucu planl bir atanma mdr tam olarak bilemeyiz, ancak ok kritik ve olumlu bir adm olduu aktr. Zira Davutolunun Ortadou ve Kafkaslardaki sorunlarla yakndan ilgilendii, AK Par-
301
ti hkmetinin blgeye dnk d politikasnda ba aktr olduu, Trkiyenin stratejik derinliinin Ortadou, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya havzalarna younlamas gerektiini savunan bir akademisyen olduu bilinmektedir. Dier bir deyile Davutolu, Obama ynetiminin ve Trkiyenin d politikalarnn ve ibirliinin hayata geirilmesi asndan olduka nemli bir seimdi ki, 2009daki gelimeler bunu aka ortaya koymutur. 2009da Trkiye-ABD likileri: Model Ortakla Doru 2009 yl Trkiye-ABD ilikilerinde kaydedilen gelimelerin gze arpan en nemli yn, iki lke arasnda karlkl olarak gerekleen st dzey resmi ziyaretler ve bu ziyaretler sonucu ortaya kan yeni gndemdir. Bunlar arasnda, ABDnin Trkiyeye verdii nemi gstermesi bakmndan en arpc gelime, Bakan Obamann 5-6 Nisan 2009 tarihlerinde Ankara ve stanbula yapt resmi ziyarettir. Obamann Trkiye-ABD ilikilerinde yeni bir gndemi balatan ziyareti srasnda yapt en nemli faaliyet ise, TBMMde yapt konuma idi. Obamann cumhurbakan, babakan ve genelkurmay bakan gibi geleneksel resmi grmeleri yannda, muhalefet parti liderleri ile Meclis ats altnda yapt ikili grmeler ve zellikle stanbulda din, kltr ve renci gruplaryla yapt sivil grmeler ilgi ekiciydi. Bu grmelerde, Trkiye toplumunun cazibesini kazanacak dini, kltrel, stratejik ve siyasi mesajlar vererek kamu diplomasisi uygulad. Normal artlarda olaan bir hadise gibi grnecek olan bu ziyaret ve program, Trkiye-ABD ilikilerinin son yllarda karlat krizler ve dnm sreci dikkate alndnda olduka stratejik, nemli ve anlamlyd. Obamann ziyareti ve bu ziyaretin ieriinin nemi, ksmen iki lke arasnda diplomatik ve siyasi yaknlamann tekrar glenmeye baladn gstermesinden, ksmen de Trkiye toplumunda yksek dzeyde grlen anti-Amerikancl ortadan kaldrmaya dnk faaliyetler iermesinden gelmektedir. Zira Obamann Trkiye ziyareti, hem resmi yetkililer hem de sokaktaki vatanda tarafndan memnuniyetle karlanmtr. Medya kanallarnda ortaya kan genel Trkiye toplumsal gr, Obama ynetiminin Bush ynetiminden fark-
302
l olduu ve Trkiyeye ve dnyaya dnk daha olumlu iler yapaca ynnde idi. Hele Obamann n isimlerinin (Barrack Hussein) slam kaynakl olmas ve Obamann aslnda gizli bir Mslman olduu eklinde sylentilerin yaylmas, Trkiye halknn Obamaya ve ABDye dnk alglamasnda ksmen de olsa olumlu bir hava balatt. O kadar ki, Obamann seimini kutlamak iin Trkiyede koyun kurban eden vatandalar olmutu. Obamann zellikle TBMM ats altnda yapt konuma ve grmeler, gelecekteki ama en azndan 2009 yl iindeki Trkiye-ABD ilikilerinin altyapsn ve erevesini oluturdu. Bakan Obamann konumas srasnda Trkiye-ABD ibirliini tanmlamak iin kulland Model Ortaklk kavram, iki lke arasnda balayan yeni dneme dair nemli ipular verdi. Gemite Trkiye-ABD ilikilerini tanmlamak iin daha ok stratejik ortaklk, kalc ittifak gibi sfatlar kullanlrken, Obamann ilk kez Model Ortaklk kavramn kullanmas, ilk anda biraz belirsizlik yaratt. Bakan Obama, Model Ortaklk ile ne demek istemiti? Trkiye ve ABD, izleyen dnemde nasl bir iliki kuracakt? Trkiyenin bu ortakla rol ve katks ne olacakt? Trkiyenin bu ortaklktan kazanc ya da menfaati ne olacakt? Bu gibi sorular, daha ilk gnden itibaren sorulmaya ve teorik olarak tanmlanmaya balad; olumlu ve olumsuz grler ileri srld; speklasyonlar yapld. Bu sorulara en net cevab, aslnda 2009 ylndaki gelimeler ve uygulamalar verdi. Yani, Trkiye-ABD Model Ortaklk kavramnn ierii ksmen Obamann Meclis konumasnda grlmt, ancak esasen 2009 ylndaki uygulamalarla daha net bir ekilde ortaya kt. Obamann kulland bu kavramn ksmen Trkiyenin i politikasyla ama byk oranda Trkiyenin d politikas ile ilgili olduu grlyordu. politika bakmndan Trkiyede en ok merak edilen konu, yeni ABD ynetiminin Trkiyedeki demokrasi ve laiklik ile ilgili tutumunun ne olaca idi. Obama, Ankara ziyareti srasnda yapt konumalarda Trkiyenin AB yeliine, Atatrkn byklne ve laiklie vurgu yaparak, bu konulardaki kayglar gidermeye alt. Obamann asl mesajlar, Trkiyenin d politikas ve ABD ile ilikilerin nitelii ile ilgili ortaya koyduu grlerde sakl idi. Oba-
303
ma, TBMMdeki konumasnda, ABDnin nemli bir mttefiki olan Trkiyeye yaptm bu ziyaretin bir mesajnn olup olmadn soruyorlar dedikten sonra, bu soruya cevabm [Trke olarak] Evettir eklinde tamamlad.7 Obama bu ifadesiyle Trkiyeye bir veya bir dizi mesaj vermek iin geldiini, aka ve herkes anlasn diye Trke olarak ortaya koyuyordu. Obamann Model Ortaklk kavramnn ierii hakknda ipularn da ieren aklamalarnda, Trkiyeye verdii mesajlar unlard: Temel mesaj, Birlikte alarak glkleri zmeliyiz teklifi idi. Obama, glk olarak grd ve ibirlii nerdii sorunlar da zetle yle ortaya koydu: Birincisi, Ak bir snr, Trk ve Ermeni halklarnn birlikte bar ve refah iinde yaamalarn salar ve her iki lkenin de karna olur. te bu nedenle ABD, Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin tam olarak normallemesini desteklemektedir. kinci olarak, ABD ve Trkiye, Filistinlilere ve sraillilere yardmc olabilir. Trkiye, Suriye ve srail arasndaki grmelere araclk etmitir; bu eli Filistinlilere de uzatmaldr. ncs, ran seimini yapmaldr. Daha iyi bir gelecek mi oluturmak istiyorlar, yoksa silahlara m sarlmak istiyorlar? Drdncs, Irakn gvenlii blgenin gvenlii asndan da nemlidir. ABD Bakan ve bir NATO mttefiki olarak, ne PKKy ne de baka bir rgt desteklemiyorum. Nihayet, Trkiye gl bir ortamz ve blgeye giden ilk glerden biri. Artk hedeflerimize birlikte ulamalyz. Bize verdiiniz yardm ok takdir ediyorum. Biz ABD olarak dostluk elimizi herkese uzatyoruzGelecee ynelik olarak birlikte almalyz8 Bu konuma balamnda, Obama ynetiminin, her biri Trkiyeyi de yakndan ilgilendiren yeni blge stratejisinin be unsuru ne kmtr. Birincisi, Bakan Bushun ABDnin blgesel karlarn riske atan nleyici darbe (pre-emptive strike) politikasn tersine evirmek iin, ok-tarafllk, diplomasi, bar ve diyaloga dayal bir strateji takip etmektir. kincisi, rann nkleer programn savala ve atmayla deil diplomatik yntemlerle durdurmaya almaktr. ncs, Iraktan asker ekilmesi sonrasnda lkeyi yeniden yaplandrmaktr. Drdncs, srail-Filistin sorununda Hamas, Suriye ve Hizbullah gibi radikalleri rann etkisinden uzaklatrmaktr. Bein-
304
cisi, Afganistanda terrle mcadele iin Pakistann da desteini almaktr. Obamann Trkiyeye gsterdii yaknln nedeni, bu stratejisinin nemli bir blmnn Trkiye ile ibirlii yaparak baarabileceinin farknda olmasdr. Avrupa ve Avrasya leri Dairesinden sorumlu ABD Dileri Bakan Yardmcs Philip H. Gordon, The Brookings Institution Sabanc Lecturenda yapt konumada, Obama ynetiminin Trkiyeden bekledii rol u ekilde ortaya koydu:9 ok az lke bylesi farkl ve nemli alanlarda bylesi hayati rol oynayabilir. Yunanistan, Bulgaristan, Grcistan, Ermenistan, ran, Irak ve Suriye gibi ok sayda farkl lkelerle snr olan baka bir lke var m? Trkiyenin sahip olduu stratejik, ekonomik ve kltrel balar sayesinde kazand etkisi, ABDnin de hayati endiesi olan u konularda ok nemlidir: Ortadou, daha geni slam dnyas, Kafkaslar ve Karadeniz blgesi ile ilikilerin istikrar; Hazar Denizinden Avrupaya enerji transferi; Irak, Afganistan ve Pakistann kalknmas ve gvenlii; Avrupa ve Transatlantik ittifak ile gl balarn srdrlmesi. Bahsettiim bu corafi alan, yerkrenin en hassas ve nemli blgesini iermektedir; ABD-Trkiye ibirlii bu alanlarn her birinde ilerleme salamak iin rol oynayabilir.10 Obama ynetiminin Model Ortaklk anlay, AK Parti hkmeti tarafndan aka benimsenmitir. Dileri Bakan Davutolu, Trkiyenin bu rol isteyerek kabul ettiini net ifadelerle ortaya koydu. Davutolu, Bakan olduktan ksa bir sre sonra, 31 Mays 2009 tarihinde ABDye ziyareti ncesinde yapt aklamada, Model Ortakl kabul ettiini u ekilde ifade etti: Bu temaslarmn ana odak noktas, Sayn Bakan Obamann ziyaretinden sonra, Trkiyede yaplan temaslar sonrasnda bir anlamda takip ve izleme nitelii tayacak. nmzdeki dnemde uluslararas alanda Trkiye ile Amerika Birleik Devletlerinin birlikte ele almas gereken ok sayda gndem maddesi var. Irak, Kafkaslar, Afganistan, Pakistan, Orta Dou, Kbrs gibi konular Trkiye ile Amerika Birleik Devletlerinin ok yakndan birlikte koordine etmek durumunda olduu konular. Bu erevede, sayn meslektam ile birlikte btn bu konular gzden geireceiz. Ayrca Washingtonda d-
305
nce kurulularnda konumalarm ve temaslarm olacak. Amerikan Trk Konseyinin yllk organizasyonunda bir konuma yapacam ve Amerikadaki basn mensuplaryla, karar yapclaryla da, kanaat oluturucularyla da detayl grmelerimiz olacak11 Davutolu, bir baka aklamasnda, Trk d politikas ile Obama ynetimi d politikasnn tam olarak rttn ifade etmiti.12 Trkiye asndan Model Ortaklk noktada nemlidir: Birincisi, Trkiyeyi dorudan ilgilendiren PKK terrne kar ortak mcadele, Kbrs sorununa kalc ve adil bir zm bulma ve enerji alannda ibirlii gibi konulardr. kincisi, Trkiyeyi de yakndan etkileyen Irak, ran, Afganistan, Ermenistan, Azerbaycanla ilgili somut sorunlardr. ncs, Ortadou, Kafkaslar, Orta Asya ve Balkanlarda istikrar ve barn kurulmas abalardr ki, bunlarn arasnda en nemlisi Filistin sorunudur. Model Ortaklk 2009 ylnda dzeyde hayata geirilmeye balad: Birincisi, ikili ilikiler dzeyinde ok byk bir hareketlilik ve yaknlama oldu. kincisi, global dzeyde Trkiyenin global rgt ve srelere katlm artt. ncs, blgesel dzeyde Trkiye yeni bir dzenin kurulmas ynnde aktif bir politika izledi. Bu politika, ABD tarafndan neredeyse tam olarak desteklendi. zleyen blmde Model Ortakln uygulama srecini inceleyeceiz. kili likilerde Artan Hareketlilik Trkiye-ABD Model Ortaklnn en nemli ve ncelikli boyutu, ikili ilikilerde grlen youn ve st dzey karlkl diplomatik temaslard. Uluslararas ilikilerde herhangi iki devlet aras ilikinin durumunu ve derecesini anlamak iin kullanlabilecek nemli bir gsterge, ilgili devletler arasndaki diplomatik ilikilerin skl ve dzeyidir. lkeler arasnda ne kadar sk ve st dzeyde diplomatik ziyaret gereklemi ise, ilikiler o kadar olumlu bir durumdadr ve ilgili lkeler arasnda ortak bir gndem vardr. Gndemde kriz ve sorunlar bile olsa, ilgili lkelerin sorunlara grme yoluyla zm aradn gsterir. Bu temel bilgi erevesinde baktmzda, 2009 yl iinde Trkiye ile ABD arasndaki diplomatik ilikilerin hem ok youn hem de st
306
dzeyde gelitii grlmtr. Bir yl boyunca gelien youn diplomasi trafiinde, ABDden Trkiyeye ve Trkiyeden ABDye her dzeyde ok nemli ziyaretler gerekleti. ABD Dileri Bakan Clinton ve Bakan Obama, srasyla Mart ve Nisan aylarnda Ankara ve stanbulu ziyaret ederken; Dileri Bakan Davutolu, Bakanla atandktan sonra kez, Babakan Erdoan da iki kez ABDyi ziyaret ettiler.13 Bu ziyaretlerin bir tanesi BM Genel Kuruluna katlmak amacyla yaplm olsa da, bu vesileyle iki lke arasnda diplomatik grmeler de gerekleti. lave olarak, ABD ve Trkiye Genelkurmay Bakanlar arasnda resmi grmeler, sivil toplum kurulular, maliye, hazine, ekonomi, Meclis/Kongre yeleri ve siyasi dzeylerde birok ziyaret vuku buldu. Bu ziyaret trafiinde Trkiyeden ABDye akn daha fazla olduunu vurgulamak gerekir. Trkiyeden ABDye yaplan ziyaretlerin daha fazla olmasnn nedeni, ksmen ikili ilikilerin gndeminin younluu iken, ksmen de ABDde merkezi olan BM, IMF, Dnya Bankas, G-20 gibi uluslararas kurulularn toplantlarna yaplan katlm nedeniyledir. Bylesi hareketli bir diplomasi trafii, iki lke arasndaki ilikilerin gndeminin ne kadar youn olduunu gsterir. kili, blgesel ve global konularla dolu bu gndemin ana hedefini ksaca Model Ortakln uygulanmas eklinde zetlemek mmkndr. Youn ve st dzey diplomatik sre, ncelikle iki lke arasndaki (ikili) askeri, siyasi, ekonomik, mali ve benzeri yaknlamann salanmas, karlkl destein gelitirilmesi ve her iki lkenin karlarnn elde edilmesi amacna dnkt. Trkiye, terre kar mcadelesinde, gvenlik konularnda, mali-ekonomik sorunlarnn zmnde, d politika sorunlarnn (Ermeni sorunu, Kbrs sorunu, AB yelii vb.) zlmesinde ABDden destek isterken; buna karlk ABD, Irak, ran, Afganistan gibi lkelerle sorunlarnn zmnde, zellikle Iraktan asker ekme operasyonunda, Arap-srail bar srecinde ve dier blgesel ve global konularda Trkiyeden destek beklemitir. Trkiye-ABD diplomasi trafii, sadece ikili dzeyle snrl kalmad, blgesel ve global konulara da yansd. Hatta Model Ortaklk kavramn iki lkenin nc lkelere dnk veya blgesel ve global konularda ibirlii yapmas eklinde kabul edersek, tm ikili diplomasi gndeminin bu ibirliinin yrtlmesi veya uygulanmas hedefini ierdiini ileri srmek mmkndr.
307
Global/Yapsal Dzeyde birlii 2009 ylnda Trkiye-ABD ilikilerinin gelimesinde ve Model Ortakln uygulanmasnda ne kan nemli bir boyut, Trkiye ve ABDnin birlikte iinde yer aldklar uluslararas ya da global kurumlar srecidir. Gerek global sistemin ileyii bakmndan gerekse Trkiyenin bu yap iindeki konumunu gstermesi bakmndan etkili olan kurumlardan en nemlilerinin NATO, IMF-Dnya Bankas, G-20ler gibi oluumlar olduu dikkate alndnda, Trkiye ve ABDnin bu kurumlar iindeki ibirliinin de incelenmesi gerekir. Bu ibirliinin bir sonucu olarak, bu dnemde Trkiyenin tm sz konusu rgtler iindeki konumunda ciddi bir gelime gzlendi. Bunlarn banda Trkiyenin BM Gvenlik Konseyi geici yelii gelmektedir. Trkiye bu konuma Genel Kurulda 151 gibi yksek sayda lkenin desteiyle seilmi olsa da; Gvenlik Konseyi daimi yelerinin ve zellikle bunlardan ABDnin desteini gz ard etmemek gerekir. Trkiyenin geici yelie seilmesinde son dnemde izledii bar d politikasnn ve kritik konumunun ok etkili olduu aktr. Temel amac uluslararas bar ve gvenlii salamak olan Gvenlik Konseyine bar yanls politikasyla ne kan Trkiyenin seilmi olmas nemli bir noktadr. Trkiye ve ABDnin nem verdii blgelerdeki sorunlarn bir ekilde Gvenlik Konseyi gndemi iinde yer ald hesaba katlrsa, Trkiyenin geici yeliinin nemi daha iyi anlalabilir. zellikle rann nkleer program ve Arap-srail atmas gibi konularda Trkiyenin bar yanls politikas, BM Gvenlik Konseyi yeliini daha da anlaml hale getirmitir. 2009 yl iinde Trkiyenin de yer ald Gvenlik Konseyi toplantlarndan ikisi bu balamda idi: 31 Mart tarihinde BM himayesinde Laheyde toplanan Uluslararas Afganistan Konferans ve 11 Mays tarihinde New Yorkta oturum bakanln Davutolunun yapt Ortadou konulu toplantlar. New York toplantsnda Filistin sorununa iki devletli zm teklifi ileri srlm ve Filistinliler arasnda ibirliinin gelitirilmesi gerektii ifade edilmitir. Bu grler, Trkiye ve Obama ynetiminin de savunduu grlerdir. BM kapsamnda Trkiyenin rol oynad bir baka konu Medeniyetler
308
ttifak sreci idi. E bakanln Trkiye ve spanyann yapt sre, Obama ynetiminin de desteini ald. zellikle 6-7 Nisan tarihlerinde stanbulda yaplan zirve toplantsna ok sayda st dzeyli katlm oldu. stanbulu ve Trkiyeyi ne karan bu zirveye Bakan Obamann da katlmas ve ABDnin desteini vurgulamas ok nemlidir. Zira Medeniyetler ttifak esasen ABDnin ve Bush ynetiminin Medeniyetler atmas balamndaki politikalarna kar bir alternatif olarak ortaya kmt. Bush ynetiminden farkl bir tutum taknan Obama, bu konferansta Trkiyenin rolyle rten bir tavr taknmtr ki, bu Trkiye-ABD ilikilerinde yeni bir durumdu. Trkiyenin yapsal konumunu glendiren dier nemli gelime, mali-ekonomik global rgtlenmeler iinde ykselen katlm ve konumudur. Bunlar arasnda, 2009 yl iinde gelien G-20 rgtlenmesi iindeki aktif katlm nemlidir. Trkiye, G-20lerin Nisan 2009 ve Eyll 2009da yaplan zirve toplantlarna katld; bu ortamlarda ve toplantlarda Babakan Erdoan, Bakan Obama ile ikili ve oklu grmeler yapt; bylece global mali-ekonomik yap iindeki konumunu glendirmeye alt. Trkiye, bu yap iinde bir yandan genel olarak globalleme sreci ve zel olarak gndemdeki uluslararas mali-ekonomik kriz balamndaki sorunlarna zm bulmaya alrken, dier yandan da bu rgtlerin kararlarnn ve politikalarnn oluumunda etkili olmaya alt. Global sistemin yeniden ekillenme srecinde sz sahibi olmaya balad. Bu balamda ok nemli bir gelime, IMF-Dnya Bankas 2009 yl Guvernrler toplantsnn 4-8 Ekim tarihlerinde stanbulda yaplm olmasdr.14 Global ekonominin en etkili maliye ve ekonomi bakanlar, merkez bankas bakanlar, devlet ve hkmet bakanlar dahil toplam 15 bin kiinin katld stanbul toplants sonunda yaymlanan stanbul Deklarasyonunda IMF-Dnya bankasnn yeniden yaplanmas ynnde nemli kararlar yer almtr. Eer bu kararlar uygulanabilirse, stanbul toplantsnn bu rgtler iin tarihsel bir dnm noktas olaca sylenebilir. Tm bu toplantlar, her ne kadar temelde ekonomik-mali konulara younlam olsa da, uluslararas siyasi ve gvenlik konularnda tartmalara ve ortak tutum oluturma abalarna da sahne oldu.
309
Ekonomi, siyaset ve gvenliin aslnda i ie gemi konular olduu hesaba katlrsa, burada bir srpriz yoktur. rnein, 25-27 Haziran tarihlerinde talyann Tieste ehrinde dzenlenen ve Davutolunun da katld, znde ekonomik bir rgt olan G-8ler toplantsnn gndemi Afganistan ve Blgesel Boyut zerine idi. Bu toplantda Afganistan sorununun zm iin alnmas gereken tedbirler ve bu sorunun blgesel yansmalar ele alnd. Davutolunun bu toplantya katlmas, Trkiyenin Afganistan sorununun zmne katk yapan ve bu amala NATO operasyonlarna katlan lkelerden biri olmas nedeniyle idi. Nihayet, Trkiyenin ABD ile ilikileri balamnda ok nemli bir baka zellii, NATO yelii erevesindeki rol ve politikalardr. Trkiyenin uluslararas konumunun ve d politikasnn oluumunda barol oynayan faktrlerden en nemlisi olan NATO yelii, Afganistanda bar kurma operasyonuna katlmasn gerektirmiti. Trkiye, NATO nclnde kurulan ISAF komutanlnn iinde olup, iki kez bakanln yapt. Trkiye, 2009 yl iinde NATO kapsamnda Afganistan sorunu zerine yaplan tm toplantlara katlarak aktif rol oynamaya devam etmitir. Bu toplantlardan en nemlisi, 3-4 Nisan tarihlerinde Brkselde yaplan NATO Devlet ve Hkmet Bakanlarnn katld Zirve toplantsdr.15 Trkiyenin Cumhurbakan Gl tarafndan temsil edildii zirvede NATO Genel Sekreterinin seimi gibi ok nemli kararlar dnda, Afganistan konusu da tartld. Yine 11-12 Haziranda Brkselde ve 22-23 Ekim tarihlerinde Slovakyada toplanan Savunma Bakanlar Konseyi toplantlarnda Afganistan ve ISAF konularnda grmeler yapld; nihayet, 3-4 Aralkta Brkselde yaplan ve Trkiyeyi Davutolunun temsil ettii NATO Dileri Bakanlar toplantsnda Afganistandaki NATO askerlerinin saysnn artrlmas ve NATOnun yeni stratejisi grld. Yaymlanan Afganistan Bildirisinde ye lkelerin Afganistana daha ok muharip asker gndermesi istendi. Bakan Obamann yeni Afganistan stratejisiyle paralellik gsteren bu talebe Trkiye olumsuz tavr taknd. Trkiye, Afganistana sadece bar koruyucu rolnde asker gndermeyi kabul etmi olup, muharip g gndermeyi istememitir. Trkiyenin bu politikas, ilk bakta ABDnin isteine reddiye gibi grnse de, as-
310
lnda ABD ynetimi tarafndan memnuniyetle karlanmtr. Zira Trkiyenin Afganistanda oynad yumuak g rol, yani Afgan askerlerinin ve polislerinin eitim hizmeti, alt ve st yap faaliyetleri, Afganistann yeniden yaplandrlmasna byk bir katk yapmakta, terrle mcadeleye yumuak katk salamaktadr. Tm bu toplantlar ve gndemler gsteriyor ki, ABDnin global hegemonya gcnn geerli olduu ve Trkiyenin rolnn artt bu uluslararas rgtler, zellikle Afganistan ama ayn zamanda ran, Irak ve srail sorunlarna younlamtr. Bu srete Trkiyenin hem global yaplar iindeki konumu glenmi, hem de Afganistan ve dier blgesel konulardaki rol ve etkinlii artmtr. Blgesel Dzeyde Gvenlik, stikrar, Dzen Aray Model Ortakln olumasnn temel nedenlerinden biri, hi phesiz, her iki tarafn da blgesel gvenlik sorunlarnn zlmesi ynnde konsensse sahip olmalardr. Gvenlik kavramnn geni kapsam nedeniyle, her trl iliki gvenlik kapsamna dahil edilebilir. Ancak Trkiye ve ABDnin younlat gvenlik kavram, iki lkeyi de dorudan ilgilendiren somut ve dar anlamdaki gvenlik sorunlar idi ki bunlar; Irak, Ermenistan, Afganistan, ran ve srailFilistin bar sreci idi. Bu sorunlarn her biri, kendi bana bir zelliinin ve neminin olmas yannda, blgesel ve global siyaset ve gvenlikle de yakndan ilgilidir. Dolaysyla bu sorunlar sadece ilgili lkeleri deil, ayn zamanda Rusya, in ve ABD gibi global aktrleri ve ran, Suudi Arabistan, Msr, Pakistan ve bir lde Hindistan ve elbette Trkiye gibi blgesel aktrleri de yakndan ilgilendiriyor. Bu ynyle yerel, blgesel ve global gvenlik yaplanmasn ve dengelerini etkileme potansiyeline sahiptirler. Model Ortaklk blmnde de belirtildii gibi, Obama ynetiminin blgesel jeopolitii ile Trkiyenin jeopolitii birbiriyle byk oranda rtmektedir. Bu rtmenin temelinde blgede istikrarl bir dzen kurulmas hedefi vard. Bu erevede iki lke, blgesel gvenlii artrmak iin hem blge lkelerinin istikrarl hale gelmesini salamaya hem de bunun sonucunda yeni bir blgesel dzen kur-
311
maya altlar. Model Ortaklk balamndaki bu gelimeleri 6 gruba ayrarak analiz edebiliriz: 1. Irakn yeniden yaplandrlmas sreci, 2. Trkiye-Ermenistan ibirlii sreci, 3. Afganistan-Pakistan blgesinde terrle mcadele, 4. srail-Filistin sorununa bar zm bulmak amacyla iki devletli bir zm aray, 5.Trkiyenin Suriye ile srail arasnda arabuluculuu, 6. Balkanlarda Bosna-Hersek, Kosova, Srbistan, Hrvatistan arasnda ibirlii salama abas. Tm bu konular, Trk d politikasnn 2009 ylndaki performansnn ana konular olmas yannda, ABD-Trkiye ibirliinin bir yansmas ve ayn zamanda blgede yeni bir dzenin unsurlar idi. Blgesel aktrler iinde ve arasnda meydana gelen yaknlamann ve ibirliinin amac, blge iinden ve dndan gelecek tehdit veya rekabetlere kar baarl olmakt. Blge iinden rann ve destekledii gruplarn, blge dndan ise Rusyann, inin ksmen de ABnin etkisine ve tehlikesine kar blgede Trkiye-ABD etki alann glendirmekti. Bu sreci aada ksaca inceleyeceiz. Irak Trkiye-ABD ilikilerinin 2007den beri ve zellikle 2009 yl iindeki en nemli konusu Irakt. nk Irak her iki lkeyi de yakndan ilgilendiren bir sorun olarak dierlerine gre daha acil bir durumda idi. Irakta devam eden i atmalar, istikrarszlk ve ilgili sorunlar, her iki lkenin de gvenlik ve ekonomik karlarna olumsuz etki yapyordu. te bu nedenle, Trkiye ve ABD 2009 yl iinde Irak konusundaki ibirliini ok belirgin bir ekilde glendirdiler. Birlikte hareket ederek ok kritik ve hayati neme haiz gelimelere imza attlar. Bu gelimelerin banda Trkiyenin Irakla giderek artan yaknlamas gelir. Trkiye daha nceki yllarda (zellikle 2003 ABD igali sonrasnda) Irak konusunda ekingen davranrken, rnein Celal Talabaninin Krt olmas ve PKK ile ilikisi nedeniyle Irakla iliki kurmaktan ekinirken, 2009 ylnda bu tavrn terk etti ve hzla yaknlamaya balad. Bu balamdaki gelimeleri grupta deerlendirebiliriz. Birincisi, Trkiye-ABD-Irak l Gvenlik Mekanizmasnn kurulmas ve bu erevede 11 Nisan ve 28 Temmuz tarihlerinde toplantlar yaplmasdr.16 PKK terrne kar ibirlii amacyla kurulan bu meka-
312
nizma erevesinde Iraktaki terr kamplarnn kapatlmas veya etkisiz hale getirilmesi iin almalar yapld.17 Her ne kadar bu ibirlii 2009 yl iinde verimli sonular retmemi olsa da, ileriye dnk bir altyap olumutur. kincisi, Trkiye ile Irak arasnda youn ve st dzeyde diplomatik ilikiler geliti. Bu noktada Trkiyenin att ok nemli bir adm, Cumhurbakan Gln 23-24 Mart tarihlerinde Badat ziyaretidir ki bu, cumhurbakan dzeyinde 33 yl aradan sonra yaplan ilk ziyaretti. Bundan baka, bata Dileri ve ileri Bakanlar olmak zere deiik dzeylerde Trkiyeden Badata ve Kuzey Irak Krt Ynetiminin merkezi kabul edilen Erbile ziyaretler yapld. Bunlardan Erbile yaplan ziyaretler, Trk d politikasnda ok ciddi bir deiimi gsteriyordu. Buna karlk, 2009 yl boyunca Iraktan Trkiyeye de resmi ve gayr-i resmi ok sayda ziyaretler yapld. Irak Cumhurbakan Yardmcs, Irak Genelkurmay Bakan II. Yardmcs, Irak Babakan Yardmcs gibi resmi grevliler dnda, Iraktaki ii, Snni, Trkmen ve dier partilerin liderleri Ankaray ziyaret etti. Bu kadar ok saydaki karlkl ilikiler, aslnda Trkiye ile ABDnin Irak konusunda ibirliinin bir yansmas ya da sonucudur. Bu nedenle ABDnin desteine ve takdirine de mazhar olmutur. Trkiye ise byle bir frsatn olumasn salad iin ABDye mteekkirdi. Bu ziyaretlerin amac, ksmen l gvenlik mekanizmas erevesindeki anlamay uygulamaya koymakt. Bu noktada, ABD Merkezi Kuvvetler Komutan (CENTCOM) David Petraeusun 30 Haziran-1 Temmuzda Ankaraya ziyareti ve Dileri Bakan Davutolu ile grmesi, hem ibirliinin hem de istihbarat desteinin uygulanmas asndan ok nemliydi. Bu ziyaretler ksmen Irakta 2010 ylnda yaplacak olan parlamento seimlerinde istikrar ve dzenin salanmas iin Trkiyenin oynad roln gstergesiydi. Zira Trkiye, Irakta Snnilerin ve dier gruplarn seime katlmasn istiyor ve Irak sorunlarnn bu yolla zlmesine ve istikrarn olumasna alyordu. Trkiye bylece Irakn yeniden yaplandrlmas srecinde Snniler, iiler, Krtler ve dier gruplarla diyalog kurarak Irakn merkezi btnln oluturmaya alt. Bu gruplar arasndaki sorunlarn zm iin gayret etti. Irak parlamento seimleri sonrasnda merkezi Irak otoritesinin glenmesi iin tm farkl aktrlerin sisteme dahil edilmesini salad. Bu grmelerin Trkiye asndan
313
bir baka amac, Kuzey Iraktaki yerel ynetimin PKK terrne kar mcadele etmesini salamak ve terr yok etmekti. Trkiye-Irak ilikilerinin 2009 yl iindeki nc boyutu, Trkiye ile Irak arasnda imzalanan Yksek Dzeyli Stratejik birlii Anlamasdr. Yl iinde yaplan n grmeler sonucunda her iki taraftan babakanlar, yanlarnda 10ar bakann katlmyla 15 Ekim tarihinde Badatta yaplan toplantda 48 adet anlama imzaland. Ekonomiden sala, sanayiden kltre, eitimden silahl kuvvetlere, alt yapdan styapya, terrle mcadeleden snr kontrolne kadar birok alanda ibirliini gelitirmeyi amalayan bu anlamalar, Trkiye-Irak yaknlamasn konsolide etmeyi amalyordu. Bu anlamalar, sadece iki lke arasndaki ilikileri gelitirmeyi deil, ayn zamanda Irakta yeni bir dzen ve istikrar kurmay ve bu kanaldan Ortadouda yeni dzen ve istikrara katk yapmay amalamt. Bu yaknlama, Trkiye asndan PKK terrnn Kuzey Iraktan temizlenmesi, bir Krt devletinin oluumunun nlenmesi, Irakn toprak, ulusal ve siyasi birliinin salanmas gibi hedefleri ierirken; ABD asndan Iraktan sorunsuz bir ekilde asker ekmeyi, ekilme sonrasnda Irakn istikrarnn devamlln, zellikle rann veya baka lkelerin Iraktaki etkisinin krlmas gibi hedefleri iermektedir. Tm bu gelimeler ilk bakta sadece Trkiye-Irak ilikilerini ilgilendiriyor gibi grnse de, aslnda Trkiye-ABD Model Ortaklnn nemli bir uygulamas idi. Trkiyenin Irakla bu kadar youn iliki iine girmesi, yeni bir dzen kurmaya almas ve Kuzey Irakta askeri operasyonlar yapmas, ABDnin verdii izin ya da destek ile gereklemitir. 1 Mart 2003ten 5 Kasm 2007ye kadar Irakla ilikilerin neredeyse sfr noktasnda olduu hatrlanrsa, Trkiyenin bu tarihten sonra Irakla younlaan ibirliinin 5 Kasm anlamasnn bir rn olduu ve bunun 2009 yl iinde Obama ynetimi dneminde de devam ettii grlr. ran Trkiye-ABD Model Ortaklk srecinin belki de en kritik ve hassas konusu, rann nkleer programnn durdurulmas ya da kontrol
314
altna alnmas abasdr. ncelikle, ama ve ierik olarak Trkiye ve ABDnin rann nkleer program konusunda byk oranda benzer politikalara sahip olduklarn vurgulamak gerekir. Zira her iki lke de, prensip olarak rann barl amal nkleer programa sahip olabileceini, ancak nkleer silaha sahip olmamas gerektiini savunuyorlar. Ancak her iki lkenin bu amaca varmak konusunda yntemleri ve aralar farkldr: ABD, rann nkleer programnn durdurulabilmesi iin zorlayc ve baskc bir yntem izlenmesini, rana kar sk yaptrmlar dahil her trl bask aracnn kullanlmasn, ve eer burada baar salanamaz ise askeri operasyonun bile yaplmas gerektiini savunuyor. Buna karn Trkiye, baskc ve askeri yntemlerin hem baarl olmayacan hem de ok daha byk sorunlara yol aacan dnyor. Trkiye, bunun yerine diplomasi ve diyalog gibi yumuak-ikna edici yntemlerin uygulanmasn savunuyor, nkleer silahlara kar olmak noktasnda eit ve adil olunmas gerektiini yani blgedeki tm nkleer silahlarn yok edilmesi iin allmas gerektiini dnyor ki, bu sraile kar eletiri olarak kabul ediliyor. Trkiyenin konuyla ilgili eitlik ve adalet ars, Trkiye ile srail arasndaki ilikilerde gerginlik yaratyor. Bu yntem farkll nedeniyle, Trkiye ABDnin yapaca olas bir sk ambargo ya da askeri mdahaleyi nlemek iin, 2009 ylnda ABD ile ran arasnda gayri resmi olarak arabuluculuk yapmaya alt. Arabuluculuun zndeki amac, ABD ile ran mzakere masasna ekebilmek ve her iki tarafn da gerginlii trmandracak ekilde sertlemesini nlemektir. Bu balamda, 2009 yl boyunca Trkiye ile ran arasnda ok youn bir diplomas trafii yaand. Trkiyeden Babakan Erdoan ve Dileri Bakan Davutolu (20 Kasm ve 26-28 Ekim) bata olmak zere birok resmi grevli rana ok sayda ziyaret yapt.18 Buna karlk randan Cumhurbakan Ahmedinejad ve Dileri Bakan Muttaki yanlarnda ok sayda ranl resmi grevli ile Trkiyeyi ziyaret etti. Bu ziyaretler, ksmen ikili ilikileri gelitirmeyi amalam, ama daha nemlisi rann nkleer program konusunda yumuamasn salamay hedeflemitir. Bu srete ABD (dahil 5+1 lkeleri) ile ran arasnda 1 Ekimde Cenevrede yaplan grmelerin gereklemesinde Trkiyenin nemli bir katksnn olduu sylenebilir. Yine bu s-
315
rete, ABD ile ran arasnda zenginletirilmi uranyum deiimi konusunda Trkiyenin arabuluculuk yapmas konusunda anlama salanmtr. Her ne kadar tm bu abalara ramen nkleer program sorununa kesin bir zm bulunamam olsa da, Trkiyenin rann Batyla ve dnya ile iletiiminde ciddi bir rol oynad kabul edilmektedir. Hatta bu roln ABD ve dier Batl lkeler tarafndan da memnuniyetle karland bilinmektedir. Trkiyenin, rann dnyayla iletiim kurmasnda etkili olmasnda nemli bir mekanizma, Trkiye ile ran arasnda gelien youn ticari, ekonomik, mali ve siyasi ilikilerdir. 2009 yl iinde bu balamda Trkiye ve ran arasnda birok anlamalar imzaland. Bunlardan en arpc olan, Babakan Erdoan ve Dileri Bakan Davutolunun, yannda ok sayda bakan, brokrat, iadam ve medya mensubu ile birlikte 26-28 Ekim tarihlerinde Tahrana yaptklar arpc ziyarettir. Ekonomi, petrol, ticaret ve terr gibi alanlarda yaplan anlamalar, Trkiye ve ran arasnda ilikileri gelitirirken, rann Trkiye zerinden Batyla/ABDyle diyalouna ve blgede ibirlii ve bar dzeninin kurulmasna yardmc oldu. Trkiye-ran ilikileri, Ortadou ve Orta Asyadaki gelimelerle de yakndan ilgilidir. Afganistan-Pakistan Blgesel dzen balamnda Trkiye-ABD Model Ortaklnn bir baka ve Obama ynetimi bakmndan belki de en nemli konusu; Afganistanda terrle mcadele yaplmas, lkenin yeniden yaplandrlmas ve bu balamda Pakistann da srece dahil edilmesi hedefi idi. Bilindii gibi, Obamann d politika hedeflerinden biri Iraktan asker ekilmesi ve sonrasnda istikrarn salanmas iken, dieri Afganistana younlaarak El Kaide ve Talibana kar askeri mcadelenin devam etmesidir. Obama da, aynen Bush gibi, Afganistana nem vermekte, bata terrle sava olmak zere Afganistann yeniden yaplandrlmasnda baarl olmak iin abalamaktadr. ABDnin bu hedefinin gereklemesi iin NATO lkelerinin ok nemli katks vardr ki, burada Trkiyenin rol de n plandadr. Bir NATO yesi olan Trkiye, en bandan itibaren zaten Afganistanda
316
ISAF erevesinde asker bulunduruyor. Bu kanaldan ABD/NATO stratejisine destek veriyor. Ancak, ABD ve zellikle Obama, sekiz yllk tecrbe sonucunda terrle mcadelenin sadece askeri yntemlerle baarlamayacan anlam grnyor. Bu mcadelenin baarl olabilmesi iin komu lkelerin ve zellikle Pakistan ve Trkiye gibi lkelerin de desteine ihtiya olduu kesinlik dzeyinde bir grtr. Tm komular arasnda anahtar lkenin Pakistan olduu ise aikrdr. Zira El Kaide ve Talibann Pakistanda ok nemli bir taban ve destei vardr. Obama, bu destein sona erdirilmesi iin Pakistann da terrle mcadele srecine dahil edilmesi gerektiini dnyor. Trkiyenin Afganistan konusunda ABDye destei iki alanda gelimitir. Birincisi, Trk askerlerinin ISAF iinde grev almas, Afganistan asker ve polisinin eitimine katk yapmas ve ok sayda sivil altyap faaliyetleri gerekletirmesidir. Trkiye 2009 yl iinde bu alandaki almalarna devam etti. Yl boyunca NATO, BM, G-8 gibi rgtlerin Afganistan konulu toplantlarnda aktif olarak yer alrken, 1 Ocak 2010 tarihinde ISAF Komutanln ikinci kez stlendi. Trkiyenin ISAF iindeki rol cephede savamak deil, Afganistann yeniden yaplandrlmasna bar bir destek vermektir. Trkiye Karzainin 2009 ylnda yeniden cumhurbakan seilmesine de olumlu bakmtr. Trkiyenin ikinci ve daha nemli destei, Afganistan ile Pakistan liderleri arasnda arabuluculuk yaparak l bir blok oluturmaktr. Bu balamda Trkiye, Afganistan ve Pakistan cumhurbakanlar Gl, Karzai ve Zerdarinin katld zirve toplantlarnn ncs 1 Nisan 2009 tarihinde Ankarada yapld. Taraflarn, terrle mcadele ile istikrar ve gvenlik salanmas gibi konular zerinde ortak hareket etmesi konusunda anlat bu zirveler, Trkiyenin nclnde ve NATO/ABD stratejisi kapsamndaki gelimelerdir. lave olarak, Trkiye 2009 yl boyunca Afganistan ve Pakistana dnk youn bir ilgi gsterdi. Dileri Bakan Davutolu, 31 Maysta ABDye yapt ziyaretin ve Clinton ile yapt grmenin hemen ardndan 9-13 Haziran tarihlerinde Afganistan ve Pakistana ziyaretler yaparak Trkiyenin iki lkenin kalknmasna ve terrle mca-
317
delesine desteini deklare etti. Bu kapsamda ok nemli bir gelime; Babakan Erdoann birok bakan, brokrat, iadam ve medya mensubu ile 25-26 Ekim tarihlerinde Pakistana yapt ziyaret ve toplantlardr. Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyinin oluturulduu bu ziyarette, iki lke arasnda ekonomiden sala, terrle mcadeleden askeri ibirliine, eitimden kltrel ibirliine kadar birok anlamalar imzaland. Bu anlamalarn amac, hem ikili ilikileri glendirmek hem de Pakistandaki terr kaynaklarn ortadan kaldrmak iin birlikte mcadele etmektir. Trkiye ve Pakistan, terrle mcadele konusunda yumuak g yntemine, yani eitim araclyla terrn engellenmesine younlamak istiyorlar. Bu amala Trkiyedeki mam Hatip modelinin Pakistanda da uygulanmas, bylece lml bir slami anlayn retilmesi konusunda giriimler balamtr. Ermenistan Trkiye ile Ermenistan arasndaki ikili sorunlarn varl malumdur.19 Trkiye-Ermenistan sorunlar sadece iki lke arasndaki ilikileri deil, ayn zamanda Kafkaslar blgesini ve global politikay da olumsuz etkiliyor. Blgesel olarak; Ermenistann Rusyaya yakn bir konumda olmas, Rusyann blgedeki etkinliinde nemli bir rol oynamaktadr. Rusyann zellikle 2008 ylnda Grcistann Gney Osetya blgesine yapt askeri saldr, Moskovann Kafkaslarda giderek artan etkinliini bir kez daha gstermitir. Bylece Kafkaslarn global politikann mcadele alan olduu yeniden grlmtr. Bu igal ve sonular, blge lkelerini ama ayn zamanda ABD ve dier Bat/NATO lkelerini de rahatsz etti. ABD, Karadeniz blgesine askeri g gndererek Grcistann gvenlii konusundaki kararlln ortaya koydu. Bu srete, dier blge lkelerinin tutumlar ve konumlar da nemliydi. Trkiyenin bu balamda ortaya att Kafkaslar stikrar ve birlii Platformu giriimi, ABD ve Rusya bata olmak zere dier lkelerin de dikkatini ekmitir. Trkiye-Ermenistan sorunlarnn zm, Obama ynetimi asndan nedenle nemlidir. ncelikle ABD ynetimlerinin i politika bakmndan rahatlamasn salar. Ermeni lobisinin her sene
318
Kongrede yapt giriimleri sona erdirerek, ynetimlerin Kongre basks ile Trkiye reelpolitii arasnda skmaktan kurtulmasna yardmc olur. kincisi, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelimesi, Ermenistann Rusyann etki alanndan kp, Trkiye zerinden ABD/NATO etki alanna gemesine yol aabilir. ncs, Ermenistann Trkiye ile yaknlamas, blgedeki enerjinin Batya akn daha da kolaylatracaktr.20 te bu nedenlerle, Obamann Ermenistan stratejisi ile Trkiyenin Ermenistan ile ilikilerini gelitirme hedefi rtm ve bu rtme Trkiyenin Ermenistan Almn dourmutur. Yukarda da belirttiimiz gibi, Bakan Obama, Ankara ziyareti srasnda Ermenistanla alm konusuna vurgu yapmt. Obamann ziyaretinin hemen sonrasnda Trkiye-Ermenistan diplomatik grmelerinde ok youn bir grme trafiinin balamas tesadf deildir. Bunlardan ilki ve belki de en nemlisi, 6-7 Nisan tarihinde stanbulda Medeniyetler ttifak kinci Forumu toplants srasnda Dileri Bakan Babacan, Ermenistan Dileri Bakan Nalbandyan ve Obamann yapt l grmedir. Bu grme, hem Obamann konuya verdii nemi gstermesi asndan hem de Trkiyenin Ermenistan almn balatmas bakmndan ok nemlidir. Babacan ve Nalbandyan, hemen arkasndan, 16 Nisan tarihinde Karadeniz Ekonomik birlii Dileri Bakanlar Konseyinin Erivan toplantsnda bir araya geldiler. Bu toplantlar ve grmelerin hedefi, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin dzene sokulmas amacyla bir anlama yapmakt. Byle bir anlamann ilk adm, protokollerin imzalanmas ve uygulamaya konulmas idi. Kapal kaplar arkasnda ve svirenin arabuluculuu ile yrtlen diplomatik grmeler sonucunda iki protokol metni hazrland. Diplomatik likilerin Tesisi ve kili likilerin Gelitirilmesi balkl bu protokoller, 10 Ekim tarihinde svirenin Zrih kentinde imzaland. Protokollerin imza treninde grlen manzara, Trkiyenin Ermenistan almnn hem blgesel hem de global adan ne kadar nemli olduunu ortaya koydu. Zira trene ABD Dileri Bakan Clintonun yannda Rusya Dileri Bakan Lavrov, AB Yksek Komiseri Solana ve Fransa Dileri Bakan Kouchner da katlmt.
319
Arap-srail Sorunu Model Ortakln kritik unsurlarndan bir dieri, Arap-srail bar srecinin canlandrlmas ve soruna bir zm bulunmas idi. Arap-srail sorununun zm konusunda nemli olan iki noktada Trkiye ve Obama ynetiminin ortak bir gre ve yaklama sahip olduu grld.21 Birinci nokta, soruna iki devletli bir zm formlnn uygulanmasdr. Bunun gereklemesi iin bir yandan srailin igallerinin sona erdirilmesi, dier yandan birbiriyle anlaamayan Filistinli gruplarn yani Hamas ile El Fetihin ayn at altnda btnlemesinin salanmas gerekiyordu. kinci nokta, srail ile Arap devletleri arasnda bar grmelerinin gereklemesi hedefi idi ki, bu konuda en kritik lke Suriyedir. Zira Suriye, hem blgedeki jeopolitik konumu nedeniyle hem de Hizbullah ve Hamasa destek veriyor olmas nedeniyle bar srecinin anahtar lkelerinden biridir. Suriyenin bar srecine dahil edilmesinin bir baka nemi, ran ile sk ittifak ve iliki iinde olmasdr. rann Ortadoudaki birok sorunda ve zellikle Filistin-srail sorununda etkili olmas, Suriyenin konumunu kritik hale getirmitir. Bu kritik konumu nedeniyle, hem ran hem de ABD, Suriyeyi kendi yannda tutmaya almaktadrlar. ABD bata olmak zere tm Batl lkeler, Suriyenin ran ekseninden karlp ABD ve Bat eksenine yakn tutulmasn istiyor; Trkiyeden bu stratejide rol oynamasn bekliyorlar. Bu nedenle, Trkiye-Suriye yaknlamas, doal olarak ncelikle her iki lkeyi (Trkiye ve Suriyeyi) mutlu etse de, ABD ve srail evrelerini de sevindirmektedir. Trkiye, 2009 yl ncesinde her iki konuda da giriimler yapmtr. Yani hem Filistinlilerin arasn bulmak iin gayret sarf etmi, hem de srail-Suriye bar iin arabuluculuk giriiminde bulunmutur. Ancak, ABD tarafndan da desteklenen bu sre, 2009 ylnda nemli lde aksakla urad. nk srailin Aralk 2008-Ocak 2009da, yani Obama daha bakanl devralmadan nce Gazzeye yapt byk apl askeri saldr ve sonrasnda ortaya kan sorunlar, Trkiyenin konumuna ve abalarna byk bir darbe vurdu. Ardndan, Trkiyenin Hamas ve El Fetihi yaknlatrma abalar byk lde zarar grrken, Suriye ile srail arasndaki arabuluculuk konumu tamamen durdu.
320
Trkiye, srailin Gazze saldrlarna ok iddetli tepki gsterdi. Bunun sonucu olarak Trkiye-srail ilikileri 2009da krizden krize savrularak tarihinin belki de en kt dnemini yaad. Bu konuda ok nemli bir olay, 29 Ocak 2009 tarihinde svirenin Davos kentinde yaplan Dnya Ekonomi Forumu toplantlar srasnda Babakan Erdoan ile srail Cumhurbakan Peres arasnda yaanan ve One Minute eklinde poplerleen tartmadr. Bu tartma sonrasndaki aylarda Trkiye-srail ilikilerindeki srtme ve az dala devam etti. One Minute krizi sonrasnda pek ok kii srailden ve zelikle ABDden Trkiyeye kar byk bir tepki hatta cezalandrma geleceini bekledi. Ancak byle bir durum ortaya kmad. Yani ne Peres ve srailin byk ounluu, ne de ABD ve Obama ynetimi Trkiyeye kar sert ve olumsuz tepki gstermedi. Resmi ya da devlet dzeyinde Trkiye-ABD ve srail ilikilerinde bir kriz olmad. En nemli tepki ABD ve sraildeki basndan ve sivil toplum rgtlerinden geldi. ABDdeki baz yayn organlar, rnein Wall Street Journal gibi gazeteler, Trkiye-srail ilikileri ktleirken Trkiye-ran ilikilerinde grlen olumlu havadan endielenerek, Trkiyenin Bat dnyasndan Dou/slam dnyasna doru eksen kaymas iinde olduunu ileri srdler. Bu balamda Erdoan ve hkmetini eletirdiler. Hatta sraile yakn baz kalemler, Erdoann slamofaizme doru kaymakta olduunu ifade ettiler. ABDnin Trkiyeye uyarda bulunaca, eer srail ile ilikilerini gelitirmez ise cezalandraca eklinde grler ortaya atld. Ancak Obama ynetimi ve genel olarak ABD elitleri, Trkiyeye olan desteklerini devam ettirdiler. Hatta bazlar, Trkiyenin, sraile Gazze igali nedeniyle sert davranmasnn ABD tarafndan da desteklendiini, ya da en azndan gz yumulduunu ileri srdler. Bu grlerde ksmen hakllk pay vard; nk iki devletli zme raz olabilmesi iin srail zerindeki basknn artrlmas ve bunun iin hem Obamann hem de Trkiyenin giriimler yapmas gerekiyordu. Gerekten; ilerleyen ylda grld gibi, Obama ynetimi de Netanyahu hkmetine dnk mesafeli bir politika izlemektedir. Bu durum, ABD ve Trkiyenin srail konusunda benzer bir tutum takndklarn gsteren nemli bir delildir.
321
Dier yandan, Trkiye-Obama ynetimi ilikileri, ne 2009da ne de 2010da (Mart 2010da ABD Kongresi D likiler Komitesinde Ermeni tasarsnn kabul edilmesi durumu dnda) krize girmemitir, aksine olumlu ekilde devam etmitir. Tm bu eletirilere ramen Trkiye-ABD Model Ortaklk sreci yrmtr. Trkiyenin gerek Suriye konusunda gerekse Filistinlilerin btnlemesi konusundaki abalar 2009 yl iinde de srm; Hamas, Hizbullah ve Suriyenin daha bar olmalar ve rann etki alanndan kmalarna dnk giriimleri devam etmitir. Tm bu giriimler ABD genel stratejisine uygun olduu iin Obama ynetimi tarafndan desteklenmitir. Ekonomi-Enerji-Finans Trkiye ve ABDyi hem ikili hem de oklu dzeyde ilgilendiren konular arasnda, uluslararas ekonomik krizin etkilerini bertaraf etme amac ve enerji alannda ibirlii sreci bulunmaktadr. 2009 ylnda bu alanda da olumlu gelimeler yaand. ncelikle, ABDnin Trkiyenin IMF ile ilikilerine ve konumuna verdii destein srekliliini vurgulamak gerekir. Uluslararas mali-ekonomik krize ramen Trkiyenin bu dnemde byk bir zorlukla karlamam olmasnda ksmen de olsa ABD desteinin etkili olduu aktr. Zira Trkiye ekonomisi, her ne kadar i mali yapsn glendirmi olsa da, uluslararas mali-ekonomik sisteme olan bamll nedeniyle potansiyel olarak krlgan yapdadr. Bu krlganlk, ABD ve destekledii uluslararas kurumlarn Trkiyeye olumlu bakmalar nedeniyle bir krize dnmemitir. En nemlisi, Trkiye piyasasndan ve borsasndan ABD kaynakl sermayenin ka grlmemi, aksine daha fazla giriler devam etmitir. Bu performans, ABD kaynakl sermayenin Trkiyenin ekonomik ve siyasi artlarna ve d politika rolne dnk desteinin devam eklinde okunabilir. nk Trkiyenin blgedeki nemi sadece ekonomik ve siyasi bir aktr olmasndan deil, ayn zamanda enerji kaynaklarna yakn olmasndan (jeoekonomik konumundan) kaynaklanr.22 Etrafnda retilen petrol ve doalgazn Batya aknda kilit konumda olan Trkiyenin konumu 2009 ylnda yeni bir boyut kazand: inde ABDnin de yer ald Nabucco doalgaz projesinin hayata ge-
322
irilmesi iin 13 Temmuz tarihinde Ankarada ok nemli bir anlama imzaland. Bu anlamann ABD tarafndan desteklenmesi, sadece ekonomik ve enerji boyutundan deil, projenin global jeopolitik deerinden dolaydr. Zira Orta Asya, Orta Dou ve Kafkaslarda kan doalgazn ABD-NATO mttefiki olan Trkiye topraklarndan gemesine destek verilmesi, aslnda Trkiyeye duyulan gven ve destein ifadesidir. Model Ortakln ekonomi alanyla ilgili bir baka yn, Trkiye ile ABD arasnda ikili ekonomik ve ticari ilikilerin gelitirilmesi hedefidir. En azndan Trkiye, Model Ortakla bu boyutun da dahil olmas gerektiini dnyor. Babakan Erdoan ve ekonomi yetkilileri, 4-5 Aralkta Washingtona yaptklar ziyaret srasnda Obama ile grmelerinde bu konuyu dile getirdiler. Obama da, iki lke arasnda ekonomik ilikilerin gelitirilmesi konusunda olumlu olduklarn ve gerekli giriimlerin yaplmas gerektiini vurgulad. Bu erevede Trkiyeden ve ABDden ekonomi ve ticaret ile ilgili bakanlar ve brokratlarn ortak almalar yapmas konusunda karar alnd. Ancak 2009 yl iinde (hatta 2010un ilk dneminde) bu konuda herhangi bir giriim olmad. Burada bu konuyla ilgili tarihi bir not dmek yararl olacaktr. Trkiye uzun zamandr ABD ile arasndaki ilikilerin eitlenmesini, yani sadece askeri ve stratejik ilikilerle snrl kalmayp ekonomik ve ticari ilikilerin de gelitirilmesini hedeflemektedir. 1980lerde zal hkmetleri de, Trkiye ile ABD arasnda ekonomik ilikilerin gelitirilmesi iin Serbest Ticaret Blgesi Anlamas iin aba gstermiti; ancak baarl olamamt. nk ya ABDdeki ekonomi lobileri ve ABDnin dier uluslararas ticaret partnerleri bu konuda genelde olumsuz bir rol oynamlar, ya da Trkiye-ABD ilikilerinde ortaya kan siyasi sorunlar bu duruma engel olmutur. ABD ynetimleri her ne kadar bu konuda szl destek verseler de, uygulamada ok istekli olmamlardr. Bu durum, ABD ynetimlerinin Trkiyeyi daha ok askeri-stratejik bir ortak olarak grmelerinden kaynaklanr. Dolaysyla, Obamann ileri srd Model Ortaklk kavramnn ekonomik ve ticari boyutunun gereklemesi konusunda ihtiyatl olmak gerekir.
323
Politika Boyutu: Trkiyenin Demokratik Almlar ve ABD 2009 ylnda Trkiye-ABD Model Ortaklnn nemli bir dier yn, ABDnin Trkiyenin demokratikleme, demokratik alm ve sivilleme ynndeki abalarna dnk tutumudur. Tarihsel olarak baktmzda, Trkiyenin demokratikleme srecinde ABDnin hem olumlu hem de olumsuz rol ve etkisinin olduunu grrz.23 Olumlu adan, ABD Trkiyenin kinci Dnya Sava sonrasnda demokrasiye gei srecine ciddi bir katk yapmtr. Dier yandan, ABD Trkiyede askeri darbelerin oluumunda ve sonrasnda taknd tutum ile Trkiye demokrasisinin olgunlamasnda olumsuz bir rol oynamtr. Bu durum, ksmen Trkiyenin NATO yeliinin ve Trk Silahl Kuvvetlerinin ABD ile olan yakn ilgisinden dolay olmutur. 2009 yl itibaryla Trkiyenin demokratiklemesi balamnda iki nemli konu gndemdeydi. Birincisi, Trkiyede darbe giriiminde bulunduu iddia edilen emekli ve muvazzaf askerlerin de iinde olduu Ergenekon ve Balyoz Davalardr. Bu davalar teknik olarak Trk i hukuku ve siyasetini ilgilendirmesi nedeniyle herhangi bir lkenin dolaysyla Trkiye-ABD ilikilerinin konusu deildir. Ancak, gereki olmak gerekirse, bu davalara bata ABD olmak zere tm lkeler tarafndan yakndan ilgi gsterilmektedir. Bu dava sonucunda Trkiyenin demokratikleme srecinin nasl etkilenecei, daha geriye mi yoksa daha ileriye mi gidecei merak edilmektedir. ABDnin Ergenekon davas ile ilgili konumunu zetleyen u gre katlmak mmkndr: Ergenekon konusu, ABDnin Trkiye gndeminin st sralarnda deil. Resm grmelerin konusu hi deil. Gelimeler, i istikrar ya da demokrasiyi ciddi boyutta tehdit edecek noktaya gelmedii srece de ABD mdahil olmaz. [ABDnin]Demokrasi ve reform sreci vurgular, Ergenekonun stne gidilmesini isteyen reformist kesimlere destek mahiyetinde anlalabilir. Ergenekon srecinin demokratik bir lkeye daha yarar ekilde, mesela daha effaf yrtlmesi imas olarak da deerlendirilebilir. te yandan Amerikallarn laiklik bahsiyle, davadan rahatsz olan laiki kesimlere de sempati mesaj verdii dnlebilir.24 Bu grten, ABDnin Ergene-
324
kon davasna prensip olarak kar olmad sonucu karlabilir. Ancak ABDnin, davann yrtlmesi srecindeki tutuklamalar ve insan haklar konularnda eletirisinin olduu da biliniyor. ABD 2009 Yl nsan Haklar Raporunda bu konulara dikkat ekilmitir.25 Trkiyede demokratikleme balamnda dier bir konu, 5 Austos 2009da Babakan Erdoan ile DTP Genel Bakan Trkn yapt grme ile resmen balam olan Demokratikleme Almdr. Bu sre, z itibaryla Trkiyedeki Krt sorunu gibi kapsaml sorunlarn demokratik yntemlerle ve Trkiyedeki demokratiklemeyi glendirmek amacyla yapld iin Trkiyenin i meselesi olarak kabul edilebilir. Ancak, zellikle Krt sorununa zmn Irakla da yakndan ve hatta ABDnin Iraktan asker ekmesi balamnda balayan PKK terr rgtne kar yrtlen l mekanizma ile de dorudan ilgili olmas nedeniyle, bu konu da Trkiye-ABD ilikileri kapsamnda deerlendirilebilir. Bu iliki nedeniyle, ABD ynetimi Trkiyedeki demokratikleme srecine ok olumlu bakm, hatta bazlarna gre Trkiyeyi motive etmitir. Yani Trkiyenin d politika almlar gibi, demokratikleme alm da Model Ortaklk srecinin bir boyutu olarak grlebilir. ABDnin Ergenekon Davasna ve Demokratik Alma destek vermesi ve Trkiyede gl bir demokrasinin olumasn istemesi srpriz deildir. Hakeza, zellikle 11 Eyll 2001 saldrlar sonras ortaya kan uluslararas ortamda Trkiyenin demokratiklemesi giderek artan bir ekilde destek bulmaya balamtr. Bunun nedeni, Trkiyenin slam ve demokrasiyi birlikte yaatarak, radikal ve iddet yanls lkelere kar bir rnek olarak grlmesinden dolaydr. Baz Amerikal yazarlar da, Trkiyenin lml bir slam lkesi olduunu ve dnyada birok slam lkesine model ya da rnek olarak gsterilebileceini ileri srmlerdir. 26 te bu nedenle, Trkiyede demokrasiyi destekleyen partilere ve gruplara doru sempati ve destek artmtr. Bu tr grler, Trkiye iinde laiklik ilkesinin ihlal edilmekte olduu ve slami bir dzene doru gidildii eletirilerini yaratmtr. zellikle iktidardaki AK Parti ounluunun slami kimlie sahip kiilerden olumas ve uygulamalar, laiklik tartmalarn
325
gndemde tutmutur. Bu eletirilerin bir blm de ABDye yneltilmitir. ABDnin lml slam ve AK Partiyi destekledii ynnde grler olduka yaygndr. Kanaatime gre, genel olarak ABDnin ve zelde Obama ynetiminin Trkiyeye bak reelpolitiktir. ABD iin nemli olan Trkiyenin i ve d politikasnda istikrarn ve srekliliin salanmasdr. Buradan hareketle, bir istikrarszlk patlak vermedii srece ABDnin Trkiyenin i politikasyla yakndan/dorudan ilgilendiini sylemek doru deildir. Ancak Trkiyenin d politikasnn ne ynde olduuyla ve uluslararas konumunun nerede bulunduuyla dorudan ilgilendii aktr. Bu boyuttaki herhangi bir istenmeyen deiiklii nlemek iin gayret sarf edecei iddia edilebilir. Zira gemite bunun rnekleri mevcuttur.27 Obama, Trkiyenin genel olarak i ve d politikas ile ilgili grn TBMMdeki konumasnda net bir ekilde belirtti. Obamann Atatrkn byklnden bahsetmesi ve Trkiyenin AB yeliini desteklemesi, bu konuda nemli ipular olarak kabul edilebilir. Buradan hareketle, Model Ortakln, i politika bakmndan laik, demokratik, liberal ve dier Batl deerler yannda dini zgrlkler, etnik ve kimlik sorunlarnn zm ve terrle mcadele gibi hedefler zerine, uluslararas politika asndan ise AB-NATO-IMF ekseni zerine oturduunu syleyebiliriz. Sonu 2009 ylnda Trkiyenin ABD politikas ve Trkiye-ABD ilikileri olduka youn gelimelere sahne olmutur.28 Bu gelimelerin tamamn ayrntsyla incelemek elbette mmkn deildir. Ancak yukarda yaptmz gibi, bu politikay, ikili, global ve blgesel dzeyde olmak zere snflandrarak incelemek mmkndr. Her dzeyde de youn konularla dolu olan bu ilikilerin ana gndemi gvenlik ve istikrar olsa da, ekonomi, ticaret, diplomasi ve askeri boyutlar da ok nemlidir. Bu ilikilerin en azndan 2009 yl itibaryla ana temas, ibirlii ve ortak hareket olarak zetlenebilir. Bu ynyle tarihinin en olumlu/altn alarndan birine ahit olunmutur.
326
Tabii ki, bu ibirliinin ncelikli hedefi taraflarn kendi karlarn gelitirmekti; ancak daha ileri giderek, blgesel ve global sorunlara zm bulacak yeni bir dzen ve mekanizma kurulmas da amalanmtr. Irak, ran, Filistin, Afganistan ve Ermenistan gibi lkeler erevesinde gelien sorunlar ve krizler, sadece bu lkelere younlaarak zlemezdi; ilave olarak bu lkelerin yer ald blgelerin istikrar ve gvenliini artracak ulusal ve blgesel dengelerin ve ilikilerin tekrar kurulmas gerekiyordu. Bu srete, zellikle ran ve Rusya gibi aktrlerin blgesel etkinliini azaltabilmek iin, ilgili blge lkelerinin ibirlii iinde hareket etmeleri bekleniyordu. te bu noktada Trkiyenin konumu ve rol ok kritikti. Bu kritik konum ve rol, Trkiye-ABD ilikilerinin glenmesini salad. ABD ve Trkiye karlkl olarak birbirine destek vererek dzenli ve istikrarl bir blge oluturmaya altlar. 2009 ylnda glenen bu sre henz tamamlanm deildir. Nasl tamamlanaca, olumlu ya da olumsuz ne gibi sonular douraca ancak nmzdeki yllarda anlalacaktr. Bir ngr olarak u tahminde bulunmak mmkndr. nmzdeki dnemde Trkiyenin ABD Politikas/Trkiye-ABD ilikileri, byk lde rann nkleer programnn, Rusyann Kafkas politikalarnn ve Filistin sorununun nasl gelieceine ve Trkiye ve ABDnin bu gelimelere dnk nasl bir tutum taknacana bal olacaktr. Trkiyenin ABD Politikas 2009 Kronoloji
1 Ocak ABD Bakanlna Barack Hussein Obamann gelmesi, Trkiye-ABD ilikilerinde ok belirleyici bir rol oynamtr. Bakan Obamann d politika anlay, hem ierik hem de jeopolitik hedef olarak Bakan Bushtan farkl olup, Trkiyenin roln ne karmtr svirenin Davos kentinde yaplan Dnya Ekonomi Forumu toplantlar srasnda Babakan Erdoan ile srail Cumhurbakan Peres arasnda yaanan ve One Minute krizi, devletler dzeyinde bir tepkiden ziyade basn dzeyinde bir tepkiyi ortaya karm ve zellikle ABD ve srail basnnda Trkiyenin ran ile yakn ilikiler kurarak eksen kaymas yaand eklinde sulamalar yaynlanmtr.
29 Ocak
327
1 Nisan
Trkiye, Afganistan ve Pakistan cumhurbakanlar Gl, Karzai ve Zerdarinin katld zirve toplantlarnn ncs Ankarada yaplmtr. Taraflarn, terrle mcadele ile istikrar ve gvenlik salanmas gibi konular zerinde ortak hareket etmesi konusunda anlat bu zirveler, Trkiyenin nclnde ve NATO/ABD stratejisi kapsamndaki gelimelerdir Brkselde, Trkiyenin Cumhurbakan Gl tarafndan temsil edildii NATO Devlet ve Hkmet Bakanlarnn katld Zirve toplants gerekletirilmitir. Bu zirvede NATO Genel Sekreteri seilmitir. ABD Bakan Barack Obama Trkiyeyi ziyaret etmi ve TBMMde yapt bir konuma yapmtr. Ayrca, Obama cumhurbakan, babakan ve genelkurmay bakan gibi geleneksel resmi grmeleri yannda, muhalefet parti liderleri ile Meclis ats altnda yapt ikili grmeler ve zellikle stanbulda din, kltr ve renci gruplaryla sivil grmeler yapmtr stanbulda dzenlenen Medeniyetler ttifak Zirvesine Bakan Obamann da katalrak Medeniyetler ttifak srecine ABDnin desteini vurgulamtr. New Yorkta oturum bakanln Davutolunun yapt Ortadou konulu BM Gvenlik Konseyi toplants yaplmtr. New York toplantsnda Filistin sorununa iki devletli zm teklifi ileri srlm ve Filistinliler arasnda ibirliinin gelitirilmesi gerektii ifade edilmitir. Bakan Obama, yapt Kahire konumasnda, slam dnyasna dnk yeni bir balang yapacan, gemite yaplan yanl uygulamalar sona erdireceini ve ortak karlara ve saygya dayal ilikiler gelitirileceini aklamtr. ABD Merkezi Kuvvetler Komutan (CENTCOM) David Petraeus Ankaray ziyaret etmi Dileri Bakan Davutolu ile istihbarat paylam gibi konular grmtr. IMF-Dnya Bankas 2009 yl Guvernrler toplants stanbulda yaplmtr. Global ekonominin en etkili maliye ve ekonomi bakanlar, merkez bankas bakanlar, devlet ve hkmet bakanlar dahil toplam 15 bin kiinin katld stanbul toplants sonunda yaymlanan stanbul Deklarasyonunda IMF-Dnya bankasnn yeniden yaplanmas ynnde nemli kararlar yer almtr.
3-4 Nisan
5-6 Nisan
6-7 Nisan
11 Mays
5 Haziran
30 Haziran
4-8 Ekim
328
10 Ekim
Trkiye ile Ermenistan arasnda Diplomatik likilerin Tesisi ve kili likilerin Gelitirilmesi balkl bu protokoller, 10 Ekim tarihinde svirenin Zrih kentinde imzaland. Badatta, Trkiyeden ve Iraktan 10 ar bakann katld toplantda 48 adet anlama imzalanmtr.
15 Ekim
25-26 Ekim Babakan Erdoan, beraberinde birok bakan, brokrat, iadam ve medya mensubu ile Pakistana nemli bir ziyaret gerekletirmitir. Ekonomik ve siyasi gelimelerin yannda, terrle mcadele konusunda yumuak g yntemine, yani eitim araclyla terrn engellenmesine younlamak istiyorlar. Bu amala Trkiyedeki mam Hatip modelinin Pakistanda da uygulanmas, bylece lml bir slami anlayn retilmesi konusunda giriimler balamtr. 3-4 Aralk Brkselde yaplan ve Trkiyeyi Davutolunun temsil ettii NATO Dileri Bakanlar toplantsnda Afganistandaki NATO askerlerinin saysnn artrlmas ve NATOnun yeni stratejisi grld. Trkiye, bu talebe olumsuz tavr taknarak Afganistana sadece bar koruyucu rolnde asker gndermeyi kabul etmi olup, muharip g gndermeyi istememitir.
Notlar 1 1 Mart 2003 tezkeresi ile ilgili olarak bkz. Ramazan Gzen, Causes and Consequences of Turkeys Out-of-War Position in the Iraq War of 2003, The Turkish Yearbook of International Relations, v. 36, 2005, s. 73-99. 2 James A Baker III ve Lee H Hamiton, The Iraqi Study Group Report 2006, s. 27-28, http://bakerinstitute.org/Pubs/iraqstudygroup_findings.pdf 3 Obama ynetiminin Trkiyeye verdii nemi gsteren nemli bir rapor, Spencer P. Boyer ve Brian Katulis, The Neglected Alliance: Restoring US-Turkish Relations to Meet 21st Century Challenges, Washington D.C.: Center for American Progress, 2008. 4 Washington Post, 5 Haziran 2009. 5 Boyer ve Katulis, The Neglected Alliance, s. 1-3. 6 Ramazan Gzen, Trk D Politikas Bar Vizyonu, Ankara, Palme Yaynlar, 2006. 7 Obamann TBMM konumas, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/11376525.asp. 8 http://www.hurriyet.com.tr/gundem/11376525.asp. 9 ABD Dileri Bakanl Avrupa ve Avrasya lerinden Sorumlu Mstear Yardmcs Philip Gordon, 12-13 Kasm 2009 tarihinde, Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoann ngrlen ABD ziyareti hakknda temaslarda bulunmak zere Trkiyeyi ziyaret etti. 12 Kasm 2009 tarihinde Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolu ve Mstear Bykeli Feridun Sinirliolu tarafndan da kabul edilmitir. http://www.mfa.gov.tr 10 Philip H. Gordon, Assistant Secretary, Bureau of European and Eurasian Affairs, The United States and Turkey: A View from the Obama Administration, The Brookings Institution Sabanc Lecture, Washington DC, 17 March 2010, http://www.state.gov/p/eur/rls/ rm/2010/138446.htm; Trkiye-ABD ibirliinde ilgili blgelerin nemini ne karan bir baka nemli kaynak, Boyer ve Katulis, The Neglected Alliance. 11 http://www.mfa.gov.tr/sayin-bakanimizin-abd-ziyareti-oncesi-..., 31 Mays 2009.
329
12 rnein, Akam Gazetesi, 10 Eyll 2009, http://www.aksam.com.tr/2009/09/10/haber... 13 22-30 Eyllde New Yorkta dzenlenen Birlemi Milletler 64. Genel Kurulu genel grmeleri vesilesiyle ve 6-8 Aralk 2009 tarihleri arasndaki Obama ile grmek zere yaplan ABD ziyaretleri. Bkz. http://www.mfa.gov.tr. 14 4-8 Ekimde, ABD Hazine Bakan Timothy Geithner, ABD Hazine Bakanl Mstear Yardmc Vekili Andrew Baukol, ABD Merkez Bankas Bakan Ben S. Bernanke ile ABD Dileri Bakanl Ekonomi, Enerji ve Tarm lerinden Sorumlu Mstear Robert Hormats, stanbulda dzenlenen IMF-Dnya Bankas 2009 Yl Guvernrler Toplantsna katlmak zere Trkiyeye geldiler. http://www.mfa.gov.tr. 15 3-4 Aralkta, NATO Dileri Bakanlar Toplants Brkselde gerekletirilmitir. Dileri Bakan Ahmet Davutolu bakanlnda bir heyetle itirak edilen toplantnn balca gndem maddelerini Bosna-Hersek ve Karadan yelik Eylem Planna (MAP) katlma talepleri, fze savunmas, Afganistan, NATO-Rusya Federasyonu ilikileri ve NATOnun yeni Stratejik Konseptinin hazrlk almalar oluturmutur. http://www.mfa.gov.tr 16 28 Temmuzde, Trkiye-Irak-ABD l Mekanizma toplants ileri Bakan Sayn Beir Atalayn bakanlnda Ankarada gerekletirildi. Anlan toplantya ok Uluslu G Komutan Yardmcs Tmgeneral Steven Hummer liderliindeki ABD heyeti ile Irak Ulusal Gvenlikten Sorumlu Devlet Bakan irvan El Vaili bakanlndaki Irak heyeti katld. http://www.mfa.gov.tr 17 20 Aralkta, Trkiye, Irak ve ABD arasnda oluturulan l Mekanizmann Bakanlar dzeyindeki drdnc Ana Komite toplants, Badatta gerekletirildi. Toplantda Trkiye heyetine ileri Bakan Sayn Beir Atalay, Irak heyetine ise Ulusal Gvenlikten Sorumlu Devlet Bakan Sayn irvan El Vaili bakanlk etti. Toplantda, Alt Komite almalar kapsamnda atlan admlar, Erbil stihbarat rtibat Ofisinin (EO) daha etkin hale getirilmesi ve Mahmur Kampnn durumu ele alnmtr. Toplantnn ardndan Trk heyeti Erbile geerek, EOyu ziyaret etti. Ayrca ziyaret kapsamnda, Atalay, Iraktaki ABD Kuvvetlerinin Komutan Orgeneral Ray Odierno ve IKBY yetkilileriyle ayr ayr grmelerde bulundu. http://www.mfa.gov.tr 18 20 Kasmda, Afganistan ziyaretinin akabinde, rann Tebriz ehrine bir alma ziyareti gerekletiren Dileri Bakan Ahmet Davutolu, ran Cumhurbakan Ahmedinejad ve Dileri Bakan Mottakiyle grt. http://www.mfa.gov.tr 19 Trkiyeye dnk szde soykrm sulamalar, Trkiye-Ermenistan snrnn kapal olmasndan kaynaklanan sorunlar, Ermenistan devletinin Trkiye aleyhine sahip olduu snr deiiklii ve toprak talepleri ve Ermenistann Azerbaycan topraklarn igali. 20 Boyer ve Katulis, The Neglected Alliance, s. 21-26. 21 Dileri Bakan Ahmet Davutolu, BM Gvenlik Konseyinde dzenlenen Orta Dou konulu toplantya katld. Toplant sonras yaplan Bakanlk aklamasnda srail-Filistin ihtilafna iki devlet temelinde bir zm bulunmas ynnde kararl aba gsterilmesi gerei vurgulanarak, iki taraf arasndaki gemi mutabakatlar temelinde bar mzakerelerinin geri dnlmez niteliine atf yaplm, ayrca Filistinliler arasnda uzla ve birlik salanmasnn nemine iaret edilmitir. http://www.mfa.gov.tr 22 Boyer ve Kautlis, The Neglected Alliance, s. 21. 23 Ramazan Gzen, Trk-Amerikan likileri ve Trk Demokrasisi: Realist Balant, mparatorluktan Kresel Aktrle Trkiyenin D Politikas, Ankara, Palme Yaynclk, 2009, 7. Blm. 24 http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=802627, 12 Ocak 2009. 25 rnein, Sedat Ergin, Amerika Ergenekona nasl bakyor?, Hrriyet, 16 Mart 2010, http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar...; ve http://www.milliyet.com.tr/abd-2009... 26 rnein, Graham Fuller, Yeni Trkiye Cumhuriyeti, eviren: Mustafa Acar, stanbul, Tima Yaynlar, 2008. 27 Gzen, Trk-Amerikan likileri ve Trk Demokrasisi: Realist Balant. 28 2009 Trkiye-ABD ilikilerinin kapsaml bir yllk kronolojisi iin bkz: http://www.mfa. gov.tr
330
TRKYENN RUSYA POLTKASI 2009

Vgar manov*
Yrd. Do. Dr.; stanbul ehir niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm.
Giri 2009 yl, Trk-Rus ilikilerinde kelimenin tam anlamyla hareketli ve bir o kadar da bereketli bir yl olmutur. Trk-Rus ilikilerinde 2000li yllarda balayan yaknlama srecinde 2009 ylnda kaydedilen gelimeler, bu dnemde sreklilik unsurlarnn devam ettiini gstermektedir. st dzeyde gerekletirilen karlkl ziyaretler ve bu ziyaretler esnasnda mutabakata varlan ok boyutlu konular, bu yla damgasn vuran hususlar olmutur. Ziyaretlerle pekien siyasi diyalog, kresel ekonomik krizden etkilenmelerine ramen iki lkenin de d ticaret hacimlerinde orantsal olarak pozisyonlarn korumas, ekonomik ilikilerin genileyen erevesi, doalgaz ve petrol almyla snrl kalmayp nkleer enerji alannda gelien ibirlii, turizm bata olmak zere karlkl yatrmlarn hacminin nemli lde artmas ve ilikilerin ok boyutlu dzeye ulamas 2009 ylna zg gelimelerdi. Sz konusu gelimeleri genel hatlaryla tasvir etmek, ne kan gelimelere vurgu yapmak ve bir nevi tarihe kayt dmek, bir yllk iin temel hedeftir. unu da hemen kaydetmek gerekir ki, bu yazdaki ama, konuyu Trkiye ile Rusya arasndaki ilikilerin asl gndem maddesi olarak ne karlan ve bolca zerine konuulan enerji meselelerine hapsetmek deil, genel resmi izmeye almaktr. Aada 2009 ylnda Trkiyenin Rusya ile ilikilerinde kaydedilen belli bal gelimelere tematik bir sralama ile deinilecektir.
333
ncelikle 2000li yllarda Trk-Rus ilikilerinin nceki dneme gre farkl bir ynde dnen erevesine ksaca deinmek gerekir. Bu dnem, bir yaknlama dnemi olarak deerlendirilebilir. 2009 yln da sz konusu ereve ierisinde ele almak anlaml olacaktr. Ayrca bu yazda sz konusu edilmese de unutmamak gerekir ki, genel resim iinde Rusya politikasnn gidiatn anlamak iin Trk d politikasnn dier blgelere ynelik giriimlerini de gz nnde bulundurmak icap eder. 2000li yllardaki Trk-Rus mnasebetlerinin genel erevesinden bahsettikten sonra 2009 ylnda kaydedilen gelimelerin belli bal ayrntlarna deinilmeye allacaktr. Burada bata ikili ziyaretler kronolojik olarak sralanacak, ardndan ekonomik ilikilere, kltrel ve toplumsal temaslara yer verilecek, ok alt dzeyde seyreden askeri mnasebetlerden bahsedilecek ve son olarak iki lke arasndaki muhtemel gerilim alanlar zikredilecektir. Yaznn kaynaklarn ncelikle her iki lkenin resmi kurumlarnn aklamalar, yaplan antlamalarn metinleri, basnda kan haber ve yorumlar, ekonomiye dair istatistiki veriler tekil etmektedir. Yaznn sonunda ise Trk-Rus ilikilerinin 2009 ylna ait zet bir kronolojisine yer verilmitir. 2000li Yllarda Dnen Trk-Rus likileri 2009 ylnda Trk-Rus ilikilerinin siyasi, iktisadi, kltrel ve askeri alanlardaki ayrntl dkmne gemeden iki lkenin birbirine kar (zellikle Trkiyenin) izledii politikalarda yaklak son on seneden beri bir deiimin yaandn ve sz konusu deiimin de bir yaknlama olarak nitelenebilecei vurgulanmaldr. Bir nceki on yla baktmzda ilikilerin seyrinin rekabetten ok-boyutlu ortakla doru yrd grlmektedir. Bu dnen ilikilere tarihi perspektiften ksaca gz atmak, 2009 ylndaki gelimeleri de anlamlandrmak asndan faydal olacaktr. 1991-2001 aras dnemde Trk-Rus ilikilerinde ekonomik ilikiler giderek ivme kazansa da siyasi alandaki ilikiler bunun tersi bir istikamette ilerlemekteydi. Trk-Rus ilikileri genellikle souk ve bazen de gerilimli bir hava iinde bulunmaktayd. 1990l yllarn balarndan itibaren Kafkaslar ve Orta Asyada iki lkenin de birbirini rakip olarak gren alglama-
334
lar, I. een-Rus Savana Trkiyeden sempatik yaklamlar, Rusya retimi S-300 fzelerinin Gney Kbrsa konulandrlma giriimi, Rus tankerlerinin geiine kstlamalar getiren yeni Boazlar Tz ve Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt tartmalar, Trk-Rus ilikilerini geren konular olarak gndemi belirlemekteydi.1 2000li yllarda ise, tm bu gerilimlerin yerini st dzey ziyaretlerin younlamas, ticaret hacminde milyar dolarlarla ifade edilen mtemadi artlar, turizm ve enerji bata olmak zere karlkl yatrmlar ve ibirlii konular almaktayd. Peki bir nceki on ylda gerilimli gelgitler izen Trk-Rus ilikileri neden bu ekilde bir dnme uramt? Bunun birka nedeni vard. ncelikle her iki lke, rekabetin faydasz olduuna kani olmutu. zellikle Trkiye, artk Kafkaslar ve Orta Asyada Rusyaya rakip gibi gsterilmekten kanmaktayd. Bu tr bir rekabet olgusunun dier konularda ibirlii gelitirmeye mani olduu anlalmt. kincisi, iki lkede de 1990l yllarn aksine istikrarl iktidarlar bayra devralmt: Rusya Yeltsin dneminden kurtulmu ve Putin liderliinde yeni bir toparlanma aamasna girmi, ok-kutupluluk tezi erevesinde Bat-d alanlarla ve bu erevede Trkiye ile ilikileri gelitirmek hedeflenmiti. Trkiyede iktidara gelen Adalet ve Kalknma Partisi ise, ok boyutlu d politikalar (komularla sfr problem ve maksimum ibirlii, proaktif d politika, atma blgelerinde arabuluculuk, insani yardmlar vs.) izlemeye balam ve bu balamda Rusya ile de mnasebetleri younlatrmaya girimiti. Bylece, AK Parti dneminde Trk-Rus ilikileri, yeni bir yaknlama dnemine girmitir. lk kez 2002nin Aralk aynda Kremlinde grme yapan Putin ve Erdoan, siyasi diyalogu pekitirmi ve 2009 ylna gelindiinde iki lkenin en ok grme yapan liderleri olmulardr. ncs, Trkiye Mart Tezkeresinde daha bamsz karar alabilme kapasitesini gstermi ve bu da ister istemez mnasebetlere gvenirlik kazandrmtr. Drdncs, sz konusu dnmde bu siyasi alandaki faktrlerin yannda iktisadi alandaki gelimelerin lokomotif roln oynad sylenebilir. 2000li yllarda iki lke arasndaki d ticaret hacmi srekli ve ciddi artlar gstermitir. 2002-2008 dneminde yaklak
335
6 kat art sz konusu olmutur. Ticaret hacmi 2002de 5,8 milyar ve 2004te 9 milyar dolara kmtr. 2004te Rusya, Trkiyenin d ticaretinde 2. sraya ykselmitir. Sonraki yllarda da doalgaz ve petrol gibi enerji kaynaklar fiyatlarndaki artla beraber ticaret hacmi de katlanm, 2008de 38 milyar dolar gibi rekor bir seviyeye klmtr. Bu iktisadi alverite Trkiye tarafnn ithal ettii petrol ve zellikle doalgaz nemli bir yekun oluturmutur. Hatta iktisadi ilikilerin dnmnde dikkat eken bir husus, Trk irketlerinin Rusyaya yatrm yapmalarndan ziyade Rus irketlerinin de Trkiyeye yatrm iin gelmeye balamalar ve birok projede rol almalaryd. Mesela, cep telefonu operatrl (Alfa Grubu), petrol datm istasyonu (Lukoil), metro ve tramvay yolu yapm (Transstroy), turizm ve otel iletmecilii (Mardan Palace) gibi alanlarda sermaye yaps gl Rus irketlerinin piyasaya girdii gzlemlenmitir. 2009 yl itibariyle Trkiyede Rus irketlerin 4 milyar dolarlk bir yatrm sz konusudur. Beincisi, bahsi geen dnemde dnm olarak grlecek dier bir husus ise insani temaslar ve kltrel iletiim alannn genilemesidir. 2000li yllarda Trkiyeyi ziyaret eden Rus turistlerin saysnda srekli artlar kaydedilmitir; 2003te Trkiyenin dinlenme tesislerinde tatilini geiren Rus turist says 1,6 milyonken, bu rakam 2009da 2,7 milyona kmtr. Bu, insani temaslara ivme kazandrmtr ve son dnemde yaklak 40-50 bin evlilikten sz edilmektedir. Bunun yannda, Trkiyede 50 bin Rusun, Rusyada da yine bu miktarda Trkn ikamet ettii bilinmektedir. Trk-Rus ilikileri tarihinde birka yaknlama (I. Yaknlama (1798-1805) Napolyona, II. Yaknlama (1833-1841) Msr Valisi Mehmet Ali Paaya, III. Yaknlama (1920-1930lu yllar) ise tilaf Devletlerine kar yaplan askeri ittifaklar) dneminden bahsedilebilse de 2000li yllarn yaknlama dnemi yukarda saylan zelliklerinden dolay ncekilerden farkllk arz etmektedir. nceki yaknlamalarda ksa sreli askeri ittifaklar sz konusu iken son dnemdeki yaknlama, ilikilerde bir dnme doru gidildiini haber vermektedir. Ancak askeri ibirlii ve mttefiklik ilikisi pek snktr veya neredeyse hi yoktur. Yukarda tasvir edilmeye allan Trk-Rus ilikilerinde yaanan dnmde 2009 ylnda kaydedilen
336
gelimeler, sz konusu srete srekliliklerin devam ettiini ve ilikilerin birok alanda ivme kazandn gstermektedir. imdi bu gelimelere bakalm. 2009 Ylndaki Gelimeler 2009 ylndaki gelimelerle ilgili birka genel husus sralanabilir. ncelikle, sz konusu sene iinde Trk-Rus ilikilerindeki genel yaknlama eiliminin birok ynde devam ettii ve hatta kaydedilen ziyaretlerle st dzeye kt gzlemlenebilir. kinci olarak cumhurbakan, babakan ve eitli bakanlar gibi st dzeyde karlkl ve youn ziyaretlerin gerekletiini kaydetmek gerekir. Ziyaretlerin rutin hale gelmesinden, yani kurumsallamasndan bahsedilebilir. nc olarak, Trk d politikasnda AB ve ABD ile ilikilerin yannda Rusya vektrnn de nemini koruduu sylenebilir. Trk d politikasnn 2009 ylndaki youn gndemine baklrsa,2 bu genel resim iinde Rusyaya yaplan ziyaretlerin ve Babakan Vladimir Putinin Ankarada arlanmas esnasnda 20 belgeye imza atlmasnn nemi farkedilebilir. Drdnc husus, her ne kadar kresel finansal krizin etkisi ile bir nceki yla nazaran lkeler arasndaki ticaret hacminde nemli lde bir azalma grlmse de, lkelerin birbirlerinin d ticaret oranlarndaki arlklar hemen hemen ayn seviyede kalmtr. Beincisi, gerek iktisadi ilikilerde gerekse sene iinde yaplan grmelerde enerji bahsi baat rol oynamtr. Burada Rusyadan ithal edilen doalgaz ve petrol ile birlikte yeni enerji nakil hatlar da gndemde idi. Altncs, enerji ve iktisadi konular ikili ilikilerde lokomotif roln oynasa da bunlarn dnda yeni ibirlii alanlar da yl iinde mevzubahis edilmitir. yle ki, eitim alannda yeni bir adm atlm ve Trkiyede bir Trk-Rus niversitesi ve koleji kurulmas ynnde mutabakata varlmtr. Bu resmi ziyaretilerin yannda Rus Ortodoks Kilisesi Patrii Kirilin ilk kez dzenlenen Trkiye ziyareti rneinde olduu gibi ilikilerde yeni alanlara doru bir gidiattan bahsedilebilir. Yedincisi, blgesel sorunlarda ortak hareket etme ynndeki gr beyanlar bu sene de devam ettirilmitir. Trkiyenin Ermenistanla
337
girdii protokol srecine Rusya resmi dzlemde destek verdiini belirtmitir.3 Dileri Bakan Sergey Lavrovun, Zrihte protokollerin imzalanmas trenine katlarak burada son dakikada ortaya kan anlamazln giderilmesine de yardmc olduu belirtilmektedir.4 Sekizincisi, ilikilerin kurumsallamas ynnde yl iinde eitli giriimlerde bulunulmu ve iki lke arasnda bakanlarn dahil olaca st dzeyde ibirlii konseyi kurulmas noktasnda uzlamaya varlmtr. Son olarak, Trkiye Dileri bakanlnda yaanan grev deiimi, genelde Trk d politikasna zelde ise Trk-Rus ilikilerine nemli bir ivme kazandrmtr. Daha nce Babakanlk D Politika Badanman grevini yrten Ahmet Davutolu, yeni dileri bakan olarak atandktan yaklak iki ay sonra Moskovay ziyaret etmi ve Rusya Babakan Putinin Trkiye ziyaretinin hazrlklaryla ilgili grmelerde bulunmutur. Siyasi Diyalog ve Karlkl Ziyaretler 2009 ylnda gerekletirilen karlkl resmi ziyaretler, Trkiyenin Rusyay nemli bir ortak olarak grdn gstermitir. Yl iinde cumhurbakan, meclis bakan, babakan, dileri, kltr, enerji ve tabii kaynaklar, maliye ve iileri bakanlar olmak zere eitli dzeyde ziyaretler dzenlenmitir. Rusya tarafndan ise babakan, babakan yardmcs, eitli bakanlar ve bakan yardmclarnn yan sra Ortodoks Kilisesi Patriinin ziyareti sz konusu idi. 12-15 ubat 2009 tarihlerinde Cumhurbakan Abdullah Gl, Rusyay ziyaret etmitir. Bakanlar, milletvekilleri, akademi ve i dnyas temsilcilerinin yan sra basn mensuplarndan oluan yaklak 200 kiilik bir kafile ile gerekletirilen bu ziyaret, ok ynl ibirliini artrma dorultusunda Trkiye tarafnn kararlln gstermekteydi. Gln ziyareti, birok ilki beraberinde getirmiti. lk defa bir Trk lider, Rusyaya devlet ziyareti dzeyinde davet edilmiti, Rusya Federasyonunun bir blgesi (Tataristan) de ilk defa ziyaret programna dahil edilmiti. Rusya Cumhurbakan Dmitri Medvedev ile gren Gl, Moskovada Trk-Rus Forumuna katlmtr. Moskovada yaplan grmelerin sonucunda Medvedev ile Gl ortak bir deklarasyon yaynlamlardr. ok-boyutlu ibirlii ve dost-
338
luu derinletirmeyi amalayan bu deklarasyonda,5 daha nceki antlama ve deklarasyonlara atf yaplarak ilikilerin daha da gelitirilmesi iin dileri bakanlar arasnda ikili, blgesel ve uluslararas konularla ilgili srekli istiarelerin yaplmas, parlamentolar aras temaslarn artrlmas, lkeler arasnda iktisadi-ticari ibirliinin geniletilmesi ve bu erevede mal ve hizmetlerin serbest dolamn temin edecek uygulamalarn hazrlanmas; iki lke arasnda eitim, kltr ve spor alanlarnda ortak bir programn ksa zamanda imzalanmas, kltr merkezlerinin karlkl olarak almas, vize hususunda kolaylatrc tedbirlerin alnmas, terr ve uluslararas sulara kar mcadele verilmesi, Kafkasya ve Karadeniz gibi blgesel alanlarda gvenlik ve barn korunmas iin ortak hareket edilmesi gibi birok konuya deinilmekteydi. Bu deklarasyon, 6 Aralk 2004 tarihinde Putinin Ankara ziyaretinde imzalanan deklarasyonun bir ileri versiyonu idi. Gl ziyareti erevesinde 14 ubatta Kazana gitmi ve bylece Tataristan ziyaret eden ilk Trkiye cumhurbakan olmutur. Kazan ehrindeki Kremlinde Tataristan Cumhurbakan Mintimir aymiyev ve Babakan Rstem Minnihanov gibi Tatar yetkililerle grmelerde bulunulmu ve ilikilerin her ynl gelimesine vurgu yaplmtr.6 ki lkede birer kltr merkezi almas kararlatrlm, ayrca Cumhurbakan Gle Kazan Devlet niversitesinden fahri doktora unvan verilmitir. Gln ardndan 16 Mays 2009da Babakan Recep Tayyip Erdoan, Rusya Babakan Vladimir Putin ile grmek zere Soiye bir gnlk alma ziyaretinde bulunmutur. Bundan nce Bakye urayan Erdoan, bu ziyaretinde kritik konular gndeme getirmi ve ok ksa sreli planlanan grme saati gemitir.7 Bu grmede Kafkasyadaki blgesel sorunlar, bu erevede Dalk Karaba meselesi, ikili ekonomik ilikiler, enerji ibirlii, Rusya gmrklerinde Trk mallarna uygulanan prosedrler, Gney Akm ve Mavi Akm2 projesi vb. konular grlmtr. Grme sonrasnda iki babakan birlikte basn nne km ve sorular yantlamladr.8 Basna verilen aklamalarda da grmedeki esas odan doalgaz sat, elektrik transferi, nkleer santral inas gibi enerji konular olduu, ayn zamanda milli para birimleriyle ticaret yapma konusunun da gndeme geldii belirtilmitir. 22-24 Haziran 2009 tarihlerinde ise
339
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Kksal Toptan, Rusya Parlamentosu st kanad Federasyon Konseyi Bakan Sergey Mironovun davetlisi olarak bir milletvekili grubu ile Moskova ve Petersburgu ziyaret etmitir. Bu, Rusyaya cumhurbakan ve babakandan sonra be ay iinde st dzeyde yaplan nc ziyaret idi. Rusya Parlamentosu alt kanad Dumann Bakan Boris Grizlov ile de bir araya gelen Toptan ve beraberindeki TBMM heyeti, Nazm Hikmetin mezarna da gitmi ve iek brakmtr.9 Ayrca sz konusu heyet Petersburgda da ehrin yetkilileri ile temaslarda bulunmutur. Bu srete bakan dzeyinde temaslara gelince, 1-2 Temmuz tarihlerinde Dileri Bakan Davutolu ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz Moskovay ziyaret etmi ve burada enerji konularndan sorumlu Babakan Yardmcs gor Sein ile grmelerde bulunmulardr. Grmelerde esasen nkleer enerji santrali inas, Mavi Akm-2, Gney Akm gibi enerji konular sz konusu edilmi ve Babakan Putinin Ankara ziyareti hazrlklar zerinde durulmutur. Davutolu 2 Temmuzda da Dileri Bakan Sergey Lavrovla bir grme yapm ve iki lkeyi ilgilendiren konular mzakere etmilerdir. 21 Temmuzda ise gor Sein beraberindeki kalabalk bir heyetle Ankaraya iadeyi ziyarette bulunmutur. Babakan Erdoanla da gren Sein, Putin ziyareti ncesinde birtakm konular netletirmitir. Rusya Babakan Putinin 6 Austos 2009 tarihinde Ankaraya gerekletirdii gnbirlik i ziyareti, iki lke ilikilerinin zirve yaptnn bir gstergesiydi. Bu ksa ziyaret esnasnda hkmetler ve kurumlar arasnda 20 belgeye10 imza atlmt. 3-5 Austosta Trk-Rus Karma Ekonomik Komisyonunun zerinde almalar yapt bu belgelerin yars hkmetler, dier yars ise irketler arasnda varlan mutabakatlard. Ziyaretin asl odan iki lke arasndaki enerji konular tekil etmitir ki, burada da nkleer enerji, petrol ve doalgaz alannda ibirlii hususlar ne kmtr. talya Babakan Silvio Berlusconi de bir jest yaparak Ankarada bu belgelerin imza trenine katlmtr. Enerji hususundaki ibirlii belgeleri dnda, Putinin ziyaretinin ikili ilikilerde en nemli katks, lkeler arasnda st dzey ibirlii konseyinin kurulmas konusunda mutabakata varlmasyd.
340
22-24 Kasm 2009 tarihlerinde TBMM Mehmet Ali ahin, Karadeniz Ekonomik birlii Parlamenter Asamblesinin 34. Genel Kuruluna katlmak zere Moskovaya gitmi, Asamble toplantlarnn dnda Rusya Parlamentosu alt kanad Duma Bakan Boris Grizlovun yan sra Azerbaycan ve Ermenistan parlamento bakanlaryla da bir araya gelmitir. Bunlarn haricinde 2009 yl iinde eitli vesilelerle Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler (17 Ocak), Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Nazm Ekren (17 Ocak), Kltr Bakan Erturul Gnay (17-19 Mart), Diileri Bakan Ali Babacan (27 Mart), Bayndrlk ve skn Bakan Nafiz zak (16-21 Nisan), Maliye Bakan Mehmet imek (10-11 Kasm) ve ileri Bakan Beir Atalay (19-20 Kasm) Rusyay ziyaret etmilerdir. Bu resmi temaslarn dnda 4-6 Temmuz tarihlerinde ilk yurtd gezisini Trkiyeye dzenleyen Rus Ortodoks Kilisesi Patrii Kiril, stanbul ve Ankarada eitli temaslarda bulunmutur. stanbulda Fener Rum Patrii Bartholomeosu ziyaret ederek birlik mesajlar veren ve Aya Yorgi Kilisesinde ortak bir ayine katlan Kiril, ardndan Ankaraya geerek Babakan Erdoan ve Diyanet leri Bakan Ali Bardakolu ile grmtr.11 Son olarak yl iinde liderler arasnda telefon grmelerinin de yapldn not etmek gerekir. Mesela, Cumhurbakan Gl, 3 Temmuz 2009 tarihinde Rusya Cumhurbakan Medvedev ile telefon grmesi yapm, iki lkeyi ilgilendiren blgesel ve uluslararas sorunlara dair gr alveriinde bulunulmutur.12 Ekonomik likiler ve Yatrmlar 2009 ylnda kresel mali krizin etkisi ile d ticaret hacminde d yaansa da, Trkiye ile Rusya arasndaki iktisadi ilikilerde son yllarn olumlu eilimi devam etmitir. ki lke arasndaki ticarette makas Trkiye aleyhine keskin bir ekilde almtr. Trkiyenin ithalatnda doalgaz, petrol ve hurda gibi kalemlerin ba ektii; ihracatta ise tekstil, otomotiv, gda ve sanayi rnlerinin ne kt grlmektedir. Bunlarn yannda enerji bata olmak zere turizm, ticaret ve karlkl yatrmlar alannda yeni ibirlii alanlar ortaya k-
341
mtr. Ticaret hacmine dair rakamlara gemeden nce unu da hemen kaydetmek gerekir ki, iki lkede aklanan resmi veriler arasnda ksmi farkllklar vardr. Mesela, Trkiyede Rusya ile ticaret hacmi iin basnda dile getirilen rakam 2008 yl iin 38 milyar dolardr. Trkiye resmi verilerinde 2008 ylnda Rusyadan 31.3 milyar dolar ithalat yapld belirtilmektedir.13 Oysa Rusyadaki resmi verilere baklrsa, ayn ylda Trkiyeye 27.7 milyar dolar ihracat yapldnn kaydedildii grlmektedir.14 Aradaki fark, 3.6 milyar dolardr. 2009 ylna ait rakamlar Babakanlk Gmrk Mstearlnn verileri dorultusunda verecek olursak, 2009 ylnda Rusyaya gerekletirilen ihracat, 3.2 milyar dolar, Rusyadan yaplan ithalat ise 19.7 milyar dolar olarak gereklemitir,15 yani ticaret hacmi 22.9 milyar dolar olarak kaydedilmitir. 2009 ylna ait Rusya Federal Gmrk Servisinin verilerine gre ise Trkiye ile yaplan ticaretin 16.4 milyar dolar ihracat, 3.2 milyar dolar ithalat olmak zere toplam ticaret hacminin 19.6 milyar dolar olduu belirtilmektedir.16 Veriler arasndaki fark, 3.3 milyar dolardr. Ticaretle ilgili rakamlarda bakldnda, 2009 ylnda Trkiye, Rusyann ticaretinde %4.2 dilimle yedinci lke durumunda bulunmaktadr.17 Rusya istatistiklerine gre ise, Trkiye nceki ylda, yani 2008de de 33.8 milyar dolarla Rusyann toplam ticaret hacminde %4.6 oranla yine yedinci sray almaktayd. Dolaysyla, Rusyann 2008de 734 milyar dolar olan toplam d ticareti bir sonraki sene kresel krizin etkisiyle 470 milyar dolara gerilese de, bu miktar iinde Trkiyenin arl orantsal olarak yerini korumutur. Ayn istatistikler baz alndnda, 2008 ve 2009 yllar arasnda ticaret hacminde %58 orannda bir eksilme sz konusu olduu grlr. thalat ve ihracattaki bu azalmann balca nedeninin dnyada ba gsteren ekonomik kriz olmutur. Kresel krizin etkisinin yan sra Temmuz 2008den itibaren Trk trlarna Rusya gmrklerinde uygulanan sk kontrol sistemi de ticarette gerilemeyi tetikleyen unsurlar arasndayd. Temmuz 2008den itibaren Rus gmrklerinde Trk trlarnn kontrolnn sklatrlmas sonucunda uzun kuyruklar olumu ve bu durum kamuoyuna gmrkler sorunu olarak yansmt. Austos 2009da Putinin Ankara ziyareti srasnda bu konuda kolaylatrc tedbirlerin alnmas hususunda anlamaya varlm ve bu
342
erevede Basitletirilmi Gmrk Hatt (BGH) uygulamasna geilmesi kararlatrlmtr. Buna gre, Trk mallar bir gn iinde Rusya piyasalarna ulaabilecektir. BGH uygulamasna gnll olarak katlabilecek firmalarn fatura ve tarifelerle ilgili nceden beyanda bulunmalar ve d ticarette banka garantisini kullanmalar halinde gmrk muayenesinden muaf olmalar amalanmaktadr. Moskova Vnukovo Havaliman ile Sabiha Gken Havaliman arasnda BGH pilot uygulamasnn 2010 ylnn balarnda balatlaca bildirilmitir. nmzdeki srete bu uygulamann Atatrk Havaliman ile deniz ve tren seferlerini de kapsayacak ekilde geniletilmesi beklenmektedir. Mevcut uygulamaya gre ise, irketlerin Rusyaya gnderdikleri mallar bir hafta sre ile gmrklerde beklemektedir. 2009 ylnda enerji alannda ibirlii daha youn bir ekilde devam etmitir. Bu erevede, gerek Cumhurbakan Gln Moskova gerekse Babakan Erdoann Soi ziyaretinde nkleer santral konusu konuulmutur. 2009 Mart sonunda Mavi Akm-2 projesini gerekletirmek zere bir alma ekibinin oluturulmas kararlatrlmtr. Putinin ziyareti esnasnda ise Trkiye, Rusyann Gney Akm doalgaz boru projesi iin Karadenizde kendi sularnda arama almalar yapmasna izin vermi, Rusya da Samsun-Ceyhan boru hattna petrol salamay kabul etmitir. Bunun dnda Rusyann Trkiyede 4 bloktan oluan bir nkleer tesis yapmas konusunda mutabakata varlmtr. Karlkl yatrmlara gelince, ubat aynda Cumhurbakan Gln ziyaretinde imzalanan deklarasyonda iki lke arasnda otoyol, demiryolu ve deniz ulamnn gelitirilmesi ve bu erevede Samsun ile Rusyann Kafkaz limanlar arasnda demiryolu vapuru seferlerinin balatlmas, Soide 2014 K Olimpiyatlar tesislerinin yapmna Trk inaat irketlerinin katlmnn salanmas gibi hususlara yer verilmitir. kili ticaretin ulusal para birimleri ile yaplmas konusu da Cumhurbakan Gl ve Babakan Erdoann ziyaretlerinde gndeme getirilmitir. Garanti Bankas, Rusya ile ticarette ruble kullanlmasna imkan veren uygulamay balatmtr. Bu arada, Antalyada Azeri asll Rusyal iadam Telman smailovun 1.5 milyar dolara yaptrd ifade edilen Mardan Palace oteli, Mariah Carey gibi nl mzisyenlerin katlm ile Mays 2009da grkemli
343
bir trenle kaplarn amtr.18 Mimarisi Dolmabahe Sarayndan esinlenen otel, Rusya vatanda bir iadamnn Trkiyede yapt en byk yatrm oldu. Rusyal irketlerin de Trkiyede zellikle doalgaz datm ve benzin istasyonlar gibi enerji alanlarna ilgileri devam etmektedir. Gln 14 ubat 20009da gerekleen Kazan ziyareti esnasnda yaplan Trkiye-Tataristan Forumu ncesinde Trk firmasnn imzalad i antlamasnn hacmi 260 milyon dolar gemitir. Bu anlamalara gre, Kastamonu Entegre firmasnn 100 milyon dolarlk bir yatrmla yllk 350 bin ton retim yapacak bir ahap fabrikas ina etmesi, Trakya Cam Sanayiinin ise 160 milyon dolarlk bir yatrm yapmas ngrlmtr.19 Bu arada, Tataristan ile Trkiye arasndaki ticaret hacminin 3 milyar dolar getiini belirtmek gerekir. Ayrca Trkiyeye yllk 100 bin civarnda Tatar turistin geldii bilinmektedir. Kltrel-Toplumsal likiler Trkiye ile Rusya arasnda kltrel ve toplumsal ilikiler gn getike artmaktadr. rnein, 1991den beri Rus dili ve edebiyatna ilgi giderek artmaktadr. Sovyetler dald 1991 ylnda sadece Ankara niversitesinde bulunan Rus Dili ve Edebiyat Blm20 2009 itibariyle alt devlet ve de vakf niversitesi olmak zere dokuz eitim kurumunda21 bulunmaktadr. Bunlarn yannda yaklak 17 niversitede de Rus dili eitimi verilmektedir. Artk Trkiyeyi kendilerine bir yaam yeri olarak seen Rusyal vatandalarn says da artmaktadr. 2009 yl itibariyle Trkiyede ikamet eden Rusya vatandalarnn says (tam say bilinmemekle beraber) yaklak 50 bine ulamtr. Ankarada 2-2.5 bin, Antalyada 12-15 bin, stanbulda ise 25-30 bin Rusya vatanda bulunduu tahmin edilmektedir.22 Rusyada yaayan Trklerin says da bu civardadr. ki lke vatandalar arasndaki evliliklerin de yine 40-50 bin civarnda olduu ifade edilmektedir. 2009 ylnda Trkiye ile Rusya arasndaki kltrel programlar nceki yllara gre daha az younluk kesb etmitir. yle ki, 2007de Trkiyede Rusya yl, 2008de ise Rusyada Trkiye yl olarak kutlan-
344
m ve bu balamda karlkl pek ok programa imza atlmt. 2009 yl iinde en nemli husus ise, Putinin Austos ziyareti esnasnda Eitim, Bilim, Kltr, Genlik ve Spor Alanlarnda birlii Program (Kltrel Deiim Program, KDP) isimli belgenin hkmetler arasnda imzalanmasyd. Trkiye tarafnn inisiyatifi ile ilk kez dile getirilen stanbulda bir Trk-Rus niversitesi ve bir de koleji kurulmas teklifi de iki lkenin kltrel temasnda nemli bir aamadr. Bu neri hayata geerse, Galatasaray ve Trk-Alman niversitesinden sonra Trkiyede hkmetleraras antlama ile kurulan nc eitim kurumu Trk-Rus niversitesi olacaktr. Bu niversitenin yannda bir Trk-Rus koleji de nmzdeki dnemde alrsa, Amerikan, Fransz, talyan, Avusturya vb. kolejlerinden sonra ksmen Bat-d saylabilecek bir lke ile ortak bir ortaretim kurumu tesis edilmi olacaktr. Hkmetler arasnda vatandalar iin verilen burs saylar rakamsal olarak henz ok aalarda olsa da, bu ynde de gelime kaydedildii sylenebilir. Her iki hkmetin de her geen yl daha fazla kiiye burs verdikleri gzlemlenmektedir. Rusya hkmetinin Trkiye vatandalar iin verdii eitim amal burs saysndaki art rakamlara yle yansmaktadr: 2008de ilk aamada 33 kiiye verilecei ilan edilen burslar, daha sonra 40 kiiye km, 2009 ylnda ise bu rakam 50ye ykselmitir ki, bunun iinde 8 yksek lisans, 8 doktora ve 34 dil kursu bursu bulunmaktayd.23 Son seneden beri Rusya hkmetince Trkiyeye ayrlan burs kontenjannn dier lkelere kyasla en yksek olduunu da ifade etmek gerekir. Trkiyenin de Rusya vatandalarna eitli eitimler iin tahsis ettii burs kontenjannn da artt grlmektedir; bu erevede 2008de 65, 2009da da 67 kiiye burs verilecei ilan edilmitir.24 Toplumsal temaslar erevesinde, iki lke arasndaki turizm sayesinde insan hareketliliinin nem kazandn belirtmek gerekir. 1991den beri nemli miktarda Rus turist Trkiyeyi hem ticaret, hem dinlenme vesilesiyle ziyaret etmitir. 2000li yllarda hzla ykselen turist says, 2009da ekonomik daralmaya ramen 2.7 milyona ulamtr. Daha nce tarihte yalnz savalarda kitlesel olarak kar karya gelmeler dnda sz konusu toplumlar arasnda bu trden bir hareketlilikten bahsedilemez.25 ki lke arasnda daha nce grlme-
345
yen bu insan hareketliliin, tarihten gelen olumsuz alglarn da yava yava deimesine neden olaca umulmaktadr. Askeri Alandaki Mnasebetler 1992de Rusya ile askeri teknoloji alannda ibirliine giden ilk NATO lkesi olan Trkiyenin terrle mcadele amacyla zrhl ara, helikopter ve otomatik silahlar almasnn akabinde uzun zaman bu alanda pek bir ilerleme kaydetmedii bilinmektedir. Hatta 2000li yllarn ortalarnda Trkiyeye KA-50 Erdoan isimli saldr helikopterlerinin satlmas gndemdeydi. Bununla beraber, 2001den beri yaplan Savunma Sanayii Hkmetleraras Komisyonu 6 toplant yapm ve savunma alannda birok ibirlii sahasnn olduu kaydedilmitir.26 Ajanslarn verdii bilgilere gre, 2009 sonuna dek Trkiyeye 80 adet Kornet fze savunma sisteminin teslim edilmesi planlanmtr. Nisan 2009da ise Rusya Savunma Bakanl temsilcileri, silah ticaretinin ihracyla grevli Rosoboroneksport firmas ve eitli retici Rus firmalar stanbulda yaplan DEF savunma sanayi fuarna katlm ve 120den fazla silah sergilemilerdir. Fuar esnasnda Rosoboroneksportun bir yetkilisi Trkiyenin, Rusyann S-400 fzeleriyle ilgilendiini aklamtr.27 Sz konusu fzeler, 400 kilometrelik bir alanda havadan gelen tehditleri imha edebilir zelliktedir. Bunlarn yannda 2009 ylnda basnda Rusyadan helikopter alnacana dair haberler ksa da henz somut bir ilerleme kaydedildii sylenemez.28 Bu arada iki lkenin deniz kuvvetleri, Trkiyenin inisiyatifiyle oluturulan ve Karadenize kys olan lkelerin insani yardm, aramakurtarma ve evre koruma amacyla dahil olduu BLACKSEAFORda ve sz konusu kyda lkelerin katld ve terr, kitle imha silahlarnn yaylmas ve yasad faaliyetlere kar mcadele eden Karadeniz Uyumu Harekatnda ibirliini srdrmektedirler. Bu erevede Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Metin Ata, 9 Temmuz 2009 tarihinde Moskovay ziyaret ederek Rusya Deniz Kuvvetleri Komutan Vladimir Visotski ile karlkl ilikiler ve Karadenizin gvenlii konularnda grmelerde bulunmutur.29
346
kili likilerde Gerilim Alanlar Son yllarda Trkiye ve Rusya arasnda gelien bu ilikilere ramen taraflar arasnda perde arkasnda baz sorunlarn, gr ayrlklarnn var olduunu ve baz konularda rekabet eiliminin olduunu da vurgulamak gerekir. Bu konularn birou 2009 ylnda da varln korumutur. ncelikle, mevcut ticaret hacminin drtte orannda Trkiye aleyhine gelimesi, Ankarann zmesi gereken bir sorundur.30 kincisi, Trkiyenin doalgazda Rusyaya olan bamlln azaltmas da enerji gvenlii asndan gereklidir. nc ayrma noktas da enerji hatlar konusunda iki lke arasnda perde arkasnda bir rekabetin olduu grdr. Nabucco ile Gney Akm projelerinin birbirine rakip olduu birok uzman tarafndan dile getirilmektedir. Bununla beraber, Avrupada doalgaz arz artt srece bu iki projenin birbirine rakip olmasn sylemek zordur. Ne var ki, Trk yetkililer bu projelerin rakip olmadn belirtirken, Rus yetkililer Nabuccoyu sorgular mahiyette aklamalar yapmlardr. rnein, Babakan Putinin resmi szcs Dmitri Peskov, basna verdii bir mlakatta Nabuccoya dorudan kar kmasa da bu hatta verilecek doalgaz rezervlerinin olup olmadn gndeme getirmi ve burada (Hazarn hukuki statsnn henz zlmediinden hareketle) kimsenin evet diye garanti veremeyeceini kaydetmitir.31 Peskovun ifadeleri, zamannda Rus yetkililerin Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn ekonomik olmad ynndeki aklamalarn hatrlatmaktadr. Drdncs, Balkanlar ve Kafkaslardaki blgesel sorunlara bakta iki lke arasnda ciddi gr farkllklar mevcuttur. Trkiye Kosovann bamszln tanyan ilk devletlerden biri iken Rusya buna kesinlikle kar kmtr; dier yandan Rusya Gney Osetya ve Abhazyay bamsz bir devlet olarak tanmakta, ancak Trkiye bu blgeleri Grcistann bir paras olarak grmektedir. Trkiye, Ankara-Erivan ilikilerinin, Ermenistann igal ettii Azerbaycan topraklarndan ekilmesiyle ilerleyebileceini ifade ederken, Rusya, her ne kadar protokollere destek verse de, bunlar birbirinden ayr sreler olarak addetmektedir. Beincisi, ikili ilikilerde her ne kadar resmi ziyaretlerin younluu gn getike artsa da, siyasi diyalogun32 ve kltrel ilikilerin,
347
ekonomi ve turizme kyasla ok geride olduu grlmektedir. likilerdeki krlganl gidermek ve ibirlii perspektiflerini srekli hale getirmek amacyla sz konusu alanlarn gelitirilmesi elzemdir. Son olarak, Trk-Rus ilikilerinin son on ylnn ykselen bir ibirlii izgisinde devam etmesine ramen, karlkl alglamalarda hala tarihten gelen negatif imgelerin bertaraf edildii sylenemez. Sava, rekabet ve gerilimlerle kolektif hafzalarda kk salan bu karlkl olumsuz imgelerin olumlu ynde dntrlmesi, kalc ilikilerin tesisi iin son derece nemlidir. Sonu Trkiyenin 2000li yllardaki Rusya politikasnn, bir nceki on yla kyasla ciddi manada dnm geirdii grlmektedir. Rusya, rekabet edilen bir lke olarak deil, birok alanda ibirliinin yaplabilecei bir ortaa dnm, ilikiler derinleirken lkeler yaknlama srecine girmitir. Bu, geleneksel Trk d politikasnda stratejik zihniyetin deiime uradn gstermektedir. unu da kaydetmek gerekir ki, Trk-Rus ilikilerindeki dnm sadece bir nceki on yla gre kaydedilen bir dnm deil, ayn zamanda tarihteki yaknlama dnemlerinden farkllaan bir duruma iaret etmektedir. Burada mnasebetlerin dinamiklerinde daha nceki askeri g/yardm gibi konulardan ekonomi/enerji/kltr gibi yumuak g parametrelerine doru bir kay sz konusu olmutur. nceki yaknlama dnemlerinde tek tarafl olan ilikiler (Rusyann askeri yardm vs.), gnmzde karlkl ekonomik temaslarla ok karmak hale gelmitir. 2000li yllarn balarndan itibaren yaknlama srecine giren Trk-Rus ilikileri, st dzeyde karlkl ziyaretler ve enerji bata olmak zere birok projede ibirlikleri ile ivme kazanm ve okboyutlu aamaya doru admlar atlmtr. Bu erevede 2009, TrkRus ilikilerinin ok-boyutlu dnm asndan srekliliklerin devam ettii nemli bir yl olmutur. Yl iinde gerekleen Cumhurbakan Gln Moskova ve Kazan, Babakan Erdoann Soi, Babakan Putinin Ankara ziyaretlerinin yan sra bakanlar dzeyindeki temaslar, imzalanan siyasi ve ekonomik belgeler, ticaret hacmin-
348
de ulalan rakamlar, karlkl yatrmlar ve ilikilerde yeni ibirlii alanlarnn almas gibi hususlar Rusyann, Trkiyenin d politikasnda nemli eksenlerden biri olma pozisyonunu koruduunu ve hatta 2009 ylnda kaydedilen gelimelerle ilikilerin daha da derinletiini sylemeye imkan vermektedir. Trkiye ve Rusya arasnda siyasi diyalogun gelimesi, ekonomik ibirlii noktalarnn artmas, ilikilerin karlkl olarak tamamlayc ve ok-boyutlu hale gelmesi ve nihayet yeni ortaklk projelerine balanmasnn sadece bu iki lke mnasebetleri asndan deil, bu iki lkenin yakn evresinde bar ve istikrarn korunmas ve blgesel sorunlarn zm balamnda da kolaylatrc ve faydal rol oynad ileri srlebilir. Bu erevede mevcut ilikilerin srekliliinin korunmas iin ikili ilikilerdeki muhtemel gerilim alanlarnn bertaraf edilmesi zerine dnlmeli ve mnasebetlerde krlganla yol aacak davranlara yer verilmemelidir. Trkiyenin Rusya Politikas 2009 Kronoloji
13-14 Ocak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, Rusya Enerji Bakan Shmatkonun daveti zerine Moskovaya bir ziyarette bulunmutur. 17 Ocak RF-Ukrayna doalgaz sorununun zme kavuturulmas amacyla, Rusya Cumhurbakan Medvedevin inisiyatifiyle Moskovada dzenlenen zirveye Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Nazm Ekren bakanlnda bir heyet itirak etmitir.
12-15 ubat Cumhurbakan Abdullah Gl, Rusyann bakenti Moskovaya ve Tataristann bakenti Kazana drt gnlk bir devlet ziyareti gerekletirmitir. Ziyarette iki lkenin cumhurbakanlar, lkeler arasnda mal ve hizmetlerin serbest dolamna imkan salayacak yasal dzenlemelerin yaplmas ve her alanda karlkl ibirlii alanlarnn derinletirilmesine dair ortak bir deklarasyon imzalamtr. 4 Mart Dileri Bakanl Mstear F. Sinirliolu Moskovada Rusyann Ortadoudan sorumlu Dileri Bakan Yardmcs A. V. Saltanov ve A. N. Borodavkin ile Ortadou Sorunu ve Afganistanla ilgili istiarelerde bulunmutur.
349
17-19 Mart
Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnay ve beraberindeki heyet Moskovada dzenlenen Uluslararas Seyahat ve Turizm Fuarna (MITT) katlmtr. Dileri Bakan Ali Babacan, Rusya Federasyonu Dileri Bakan Sergey Lavrovun davetine icabetle Moskovada dzenlenen anghay birlii rgt Afganistan zel Konferansna katlm ve konferans esnasnda Lavrov ile ksa bir grme de gerekletirilmitir.
27 Mart
16-21 Nisan Bayndrlk ve skn Bakan Nafiz zak, Trk mteahhitlik firmalarnn karlatklar sorunlar yerinde incelemek maksadyla Rusyann Yekaterinburg, Omsk ve Moskova ehirlerini kapsayan bir alma ziyareti gerekletirmitir. 11 Mays New Yorkta Ortadou sorunuyla ilgili Dileri Bakanlar toplantsnda Trk tarafnn inisiyatifi ile Dileri Bakan Davutolu ile Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrov arasnda bir grme gerekletirilmi ve ikili, blgesel ve uluslararas sorunlar zerine mzakerelerde bulunulmutur. Babakan Erdoan, Soide Rusya Babakan Putinle ikili ve blgesel konular ele alan bir grme yapmtr. Moskovada Rusya Dileri Bakan Yardmcs V. G. Titov ve Trkiye Dileri Bakanl Mstear Yardmcs nal evikz ebakanlnda st dzey ibirlii ortak alma grubunun toplants yaplm ve ibirlii perspektifleri zerinde durulmutur.
16 Mays 22 Mays
22-24 Haziran TBMM Bakan Kksal Toptan, Rusya Parlamentosu st kanad Federasyon Konseyi Bakan Sergey Mironovun davetlisi olarak bir milletvekili grubu ile Moskova ve Petersburgu ziyaret etmitir. 1-2 Temmuz Dileri Bakan Davutolu Moskovaya bir alma ziyaretinde bulunmu ve Dileri Bakan Sergey Lavrovla bir araya gelmitir. 1-3 Temmuz Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz, Rusya Enerji Bakan Sergey Shmatkonun davetine icabeten Moskovaya bir ziyaret gerekletirmitir. 3 Temmuz Cumhurbakan Gl, Medvedev ile bir telefon grmesi yapmtr.
4-6 Temmuz lk yurtd gezisini Trkiyeye dzenleyen Rus Ortodoks Ki-
350
lisesi Patrii Kiril, stanbul ve Ankarada eitli temaslarda bulunmutur. stanbulda Fener Rum Patrii Bartholomeosu ziyaret ederek ortak bir ayine katlm, Ankarada da Babakan Erdoan ve Diyanet leri Bakan Ali Bardakolu ile grmtr. 3-5 Austos Trkiye-Rusya Federasyonu Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) IX. Dnem Toplants, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz ile Rusya Babakan Yardmcs gor Seinin ebakanlklarnda Ankarada dzenlenmitir. 6 Austos Rusya Babakan Vladimir Putin, Babakan Erdoann davetine icabetle Ankaraya gelmitir. Putinin ziyareti srasnda eitli alanlarda 20 belgeye imza atlmtr. Rusya Dileri Bakanl, Trkiye ile Ermenistan arasndaki protokol srecini destekleyen bir aklama yaynlamtr. New Yorkta BMnin 64. Genel Kurul Toplants esnasnda Dileri Bakan Davutolu, Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrovla grerek blgesel ve uluslararas sorunlarla ilgili istiarelerde bulunmutur. Erdoan-Putin-Berlusconi arasnda bir telekonferans gerekletirilmitir.
1 Eyll 26 Eyll
22 Ekim
10-11 Kasm Maliye Bakan Mehmet imek, D Ekonomik likiler Kurulu tarafndan Moskovada dzenlenen Avrasyada Trk Giriimleri zelinde Rusya konulu toplantya katlmak zere, Rusya Federasyonuna bir ziyaret gerekletirmitir. 9 Kasm Rusya Dileri Bakan Yardmcs V. G. Titov, Ankaraya bir alma ziyareti yapm ve burada Dileri Bakanl Mstear yardmclar nal evikz ve Halit evikle istiarelerde bulunmutur.
19-20 Kasm ileri Bakan Beir Atalay, Moskovada gerekletirilen Birinci Global Karayolu Gvenlii Bakanlar Konferansna katlm ve Rusya ileri Bakan Raid Nurgaliyevle bir grme yapmtr. 22-24 Kasm TBMMnin yeni bakan Mehmet Ali ahin, Karadeniz Ekonomik birlii Parlamenter Asamblesinin 34. Genel Kuruluna katlmak zere Moskovaya gitmitir.
351
Notlar 1 Bu konularn kronolojik dkm iin bkz. O. Kolobov, A. Kornilov ve F. zbay, ada Trk-Rus likileri: Sorunlar ve birlii Alanlar 1992-2005, ev. E. Osmanov, V. manov ve R. Memmedov, stanbul: Tasam, 2006. 2 Trk d politikasnn gndemini 2009 ylnda megul eden konular zetle unlard. srailin Gazzeye yapt saldrnn yansmalar, Dnya Su Forumu, ABD Devlet Bakan Barack Obamann 2009 Nisan Ankara-stanbul ziyareti, Medeniyetler ttifaknn kinci Forumunun yan sra AB sreci ile birlikte Trk d politikasnn mesaisini harcad dosyalar arasnda Pakistan-Afganistan uzlamas, Filistin meselesi, Ermenistanla diplomatik ilikilerin tesisine ynelik protokol sreci, Bosna-Hersek ile Srbistan arasnda arabuluculuk, Krfez birlii Konseyi ile Yksek Dzeyli Stratejik Diyalog 1. Dileri Toplants, Kbrs mzakereleri, Irak ve Suriye ile Stratejik birlii Konseylerinin tesisi ve yl sonuna doru da ran nkleer dosyas bulunmaktayd. 3 Protokollerin kamuoyu ile paylalmasnn akabinde Rusya Dileri Bakanl bu sreci destekleyici bir aklama yapmtr, bkz. Rusya Dileri Bakanl, 1 Eyll 2009, http:// www.mid.ru 4 Protokollerin imza treninden sonra Dileri Bakan Sergey Lavrov, bir daha sreci destekleyici beyanda bulunmutur. Bkz. Rusya Dileri Bakanl, 10 Ekim 2009, http://www. mid.ru 5 Deklarasyon Rusa metni iin bkz. Rusya Cumhurbakannn resmi sitesi, 13 ubat 2009, http://archive.kremlin.ru; Trke metin iin bkz. Dileri Bakanl, 13 ubat 2009, http:// www.mfa.gov.tr 6 Sergey Semerkin, Preziden Turtsii i Prezident Tatarstana Proveli Peregovory v Kazanskom Kremle [Trkiye ve Tataristan Cumhurbakanlar Kazan Kremlinde grmeler yaptlar], 14 ubat 2009, http://www.tatar-inform.ru. 7 Putinin resmi szcs Dmitri Peskova gre, daha nce on dakika planlanan grme gndemin younluu nedeniyle saate uzamtr. Gmrk Krizini Putin zliyor, Sonu Bekliyoruz, Radikal, 3 Haziran 2009. 8 Basn brifingi iin bkz. Rusya Federasyonu Hkmeti resmi web sayfas, 16 Mays 2009, http://www.government.ru 9 Toptan Nazm Hikmetin Kabrini Ziyaret Etti, Sabah, 22 Haziran 2009. 10 mzalanan belgeler unlard: 1. Trkiye ile Rusya 9. Dnem KEK toplants protokol, 2. Trkiye ile Rusya arasnda nkleer enerji alannda ibirlii protokol, 3. Trkiye ile Rusya arasnda nkleer enerjinin barl amalarla kullanmna ilikin ibirlii antlamas, 4. Trkiye ile Rusya arasnda nkleer kazalarn erken bildirimi ve nkleer tesisler hakknda bilgi deiimi antlamas, 5. Trkiye ile Rusya arasnda doal gaz alannda ibirlii protokol, 6. Trkiye ile Rusya arasnda petrol alannda ibirlii protokol, 7. Trk Standartlar Enstits ile Rusya Federal Teknik Reglasyon ve Metroloji Servisi arasnda standardizasyon ve uygunluk deerlendirmesi alanlarnda ibirliine ilikin memorandum, 8. Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK) ile Rusya Federal Uzay Ajans (ROSCOSMOS) arasnda d uzayn kefi ve bar amalarla kullanm alannda ibirliine ilikin mutabakat zapt, 9. Eitim, Bilim, Kltr, Genlik ve Spor Alanlarnda birlii Program (Kltrel Deiim Program, KDP), 10. Trkiye Tarm ve Ky leri Bakanl ile Rusya Federal Bitki Karantina ve Veterinerlik Servisi arasnda ithal ve ihra edilen su rnlerinin gda gvenlii konusunda ibirliine ilikin memorandum, 11. Trkiye Gmrk Mstearl ile Rusya Federal Gmrk Servisi arasnda gmrk ilemlerine ilikin mutabakat zapt, 12. Trkiye Sermaye Piyasas Kurulu ile Rusya Federal Finansal Piyasalar Servisi arasnda bilgi alverii hakknda mutabakat zapt, 13. Akron (Rusya Federasyonu) ve Ost Olgun D Ticaret (Trkiye) irketleri arasnda madeni gbre retimi ve datm alannda ibirlii protokol, 14. TETA ve Inter RAO EES irketleri arasnda elektrik enerjisi almyla ilgili niyet protokol, 15. Rosneft ile Aksa Enerji irketleri arasnda mutabakat zapt, 16. Rosneft ile alk Holding arasnda mutabakat zapt, 17. Rosneft ile Trk Petrol arasnda mutabakat zapt, 18. Rosneft ile Tpra arasnda mutabakat zapt,
352
11 12 13 14 15 16 17
18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
31
32
19. Gazprom Export ile alk Holding arasnda niyet protokol, 20. Gazprom Export ile Aksa Enerji arasnda niyet protokol. Ortodoks Aleminin En Gl ki Din Adam stanbulda Bulutu, Radikal, 5 Temmuz 2009; Patrik Kiril: Ruhban Okulu Alabilir, 7 Temmuz 2009, http://www.cnnturk.com 3 Temmuz 2009, www.1news.az Rusya lke Raporu, D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr Bkz. Rusya Federal statistik Servisi, http://www.gks.ru. lkelere Gre thalat, Babakanlk Gmrk Mstearlnn dokman, Ocak 2010, http://www.gumruk.gov.tr Rusya Federal Gmrk Servisi, ubat 2010, http://www.fts.ru Rusyann toplam 470 milyar dolar olan ticaret hacminde Trkiyeden nce bulunan lkeler unlardr: 1. Almanya %8.5 (39.9 milyar dolar), 2. Hollanda %8.5 (39.8 milyar), 3. in %8.4 (39.5 milyar), 4. talya %7 (33 milyar), 5. Belarus %5 (23.4 milyar), 6. Ukrayna %4.9 (22.9 milyar). Oranlarn farkllna ramen 2008 sralamasnn da yine ayn ekilde olduu tespit edilebilir. Trkiyenin peinden gelen lkeler ise, %3.9 (18.9 milyar) ile ABD ve %3.7 (17.1 milyar) ile Fransadr. Rusyann ticaret hacminde AB lkeleri toplamda %50 civarnda bir oranla yer almtr. Dnyann Dilindeki Otele Grkemli Al, Yeni afak, 17 Mays 2009. Tatarstan i Turetskie Kompanii Podpisali Srazu 3 Biznes-Soglasheniia [Tataristan ve Trk firmalar 3 i antlamas imzalad], 14 ubat 2009, http://www.tatar-inform.ru Souk Sava yllarnda Kara Harp Okulunda verilen Rusa eitim, yaygn deil, istisna bir eitimdi. Rus Dili ve Edebiyat blmleri olan niversiteler Ankara, stanbul, Gazi, Seluk, Erciyes, Kafkas, Fatih, Okan ve Beykenttir. Son iki niversitede ilgili blmler Rusa MtercimTercmanlk adn tamaktadr. Interviiu Posla Rossii v Turtsiiu V. E. Ivanovskogo [Rusyann Ankara Bykelisi vanovskiyle mlakat], Konsul (Petersburg), n. 4, Aralk 2009, s. 7. Bkz. Milli Eitim Bakanl D likiler Genel Mdrlnn web sayfas, http//digm. meb.gov.tr. Bkz. Rusyadaki eitli niversitelerin web sayfalar. 1917 Ekim Devrimi akabinde Bolevik Rusyadan kaarak stanbula gelen ve bir sre burada yaayan 2-2.5 milyon muhacir Rusun durumu istisnadr. A. Buravov, O Rossiisko-Turetskom Voenno-Tekhnicheskom Sotrudnichestve [RusyaTrkiye askeri teknoloji ibirliine dair], 26 Nisan 2009, http://www.iimes.ru Trkiye, Rusyann S-400lerine lgi Duyuyor, 28 Nisan 2009, http://www.dunyabulteni. net Interfax haber ajansna dayandrlan bu trden bir haber iin bkz. Rusya: Trkiye Bizden Mi-28 stedi, 18 Haziran 2009, http://www.rusya.ru Deniz Kuvvetleri Komutan Ata Rusyada, Cihan Haber Ajans, 7 Temmuz 2009. Genelde bu konu gndeme geldiinde Rusyal yetkililer zellikle Trk inaat irketlerinin yaptklar i hacmini de hesaba katarak aslnda dengeli bir durumun olduundan bahsetmektedirler. Bu durumda, artk Trkiyede milyarlarca dolar yatrm yapmaya girien Rus irketlerinin de i hacimleri dikkate alnmaldr. Babakan Putinin resmi szcs Dmitri Peskovun Rusyann Sesi Radyosu ile Anadolu Ajansna bu ynde yapt aklamalarn Trke metni iin bkz. Rusyann Sesi Radyosu, 28 Ocak 2009, http://turkish.ruvr.ru; Peskovun bir sre sonra sz konusu grlerini tekrarlad haber iin bkz. Gmrk Krizini Putin zliyor, Sonu Bekliyoruz, Radikal, 3 Haziran 2009. Bu arada u nokta da kaydedilmelidir ki, 2009 ylnda gerekletirilen st dzeyde ziyaretlere ramen Rusya Dileri Bakanlnn 2009 ylnda D Politikada Balca Olaylar isimli 26 maddelik raporunda Trkiyenin ismi sadece bir kere gemektedir. Gney Akm iin Karadenizde inceleme yapmak amacyla Ankaradan izin alnd belirtilmektedir. Osnovnye Vneshnepoliticheskie Sobytiia 2009 goda [2009 ylnda d politikada balca olaylar], Rusya Dileri Bakanl Internet sayfas, ubat 2010, http://www.mid.ru.
353
TRKYENN ALMANYA POLTKASI 2009

Sava Gen*, Bahadr elebi**
Do. Dr., Fatih niversitesi Uluslar aras likiler Blm.
** Ara. Gr., Fatih niversitesi Uluslararas likiler Blm.
Giri Tarih boyunca Almanya-Trkiye ilikileri olumlu bir seyir izlemitir. zellikle Osmanl Devletinin son dnemlerinde ilikiler, ticari, askeri, kltrel ve teknik alanlara yaylarak, Almanyay, Osmanl Devleti ve Trkiye d politikalar iinde vazgeilmez bir yere getirmitir. Bu dnemde Osmanl yneticileri arasndaki Fransa hayranl Almanya hayranlna dnmeye balam, rnek olarak Almanya alnmaya balanmtr. ngiltere ve Fransa ile ktleen ilikiler, Almanyann Osmanl Devletine scak bakmasyla Osmanl Devleti ve Almanyay mttefik birer lke haline getirmitir. II. Wilhelmin, II. Abdlhamiti ziyaretleri ve bu ziyaretler sonrasnda birok anlamann imzalanmas bu iyi ilikilere rnektir.1II Abdlhamit dneminde zellikle askeri alanda ilikiler ileri dzeyde seyretmi, Hicaz demiryolu gibi byk bir proje Almanlara teslim edilmitir. I. Dnya Savanda Osmanl Devleti bata tarafszln ilan etmesine ramen Alman sava gemilerinin Osmanl Devletine snmasyla Almanya ile birlikte savaa girmi, youn ilikiler yakn mttefiklie dnmtr. II. Dnya Savanda mesafeli olan ilikiler, 1961 ylnda imzalanan gc G anlamas ile ok yeni bir boyut kazand. Sanayisi byyen Almanya yarm milyon i gc ihtiyacnn yalnzca 180 binini kendisi karlayabiliyordu.2 Bu i gc a 1973 ylna kadar Trkiyeden gelen iilerle kapatld. Bugn 3 milyona ulaan Almanyadaki Trkiye kkenli insan nfusu Almanya-Trkiye ilikilerinde en nemli belirleyicilerden biridir.
357
Almanyada yaklak 3 milyon Trkiye kkenli insan yayor. Gmen olarak bu lkeye giden Trkiye vatandalarnn yaklak 700.000i Alman vatandalna geti. Bu kitle ikili ilikilerde nemli bir rol oynamaktadr. Almanlar iin turistik adan byk bir cazibe merkezi olan Trkiye, her sene yaklak 5 milyon Alman vatandan arlyor. Turizmin yan sra Trkiyenin gzelliklerine hayran kalan zellikle emekli Almanlar yln byk blmn gney sahillerinde satn aldklar yazlklarnda geiriyorlar. Her sene saylar biraz daha artan bu kitlenin nfusu 70 bin civarndadr. Son dnemde Trkiye-Almanya ilikileri, Trkiye-Avrupa Birlii ilikileri balamnda da nem kazanmtr. Avrupann lokomotif gc olan Almanyann destei, Trkiyenin Avrupa Birliine tam yelii iin hayati nemdedir. Almanyann desteklemedii bir kararn Avrupa Birlii tarafndan kabul edilmesi pek mmkn deildir. Bu balamda Almanya-Trkiye ilikilerinin seyri, Trkiyenin Avrupa Birlii yelii zerinde de etkileyici niteliktedir. Almanya, seim sistemi gerei koalisyonlarla ynetilen bir lkedir. lkede tek bana iktidara gelmeyi baarabilen tek parti Hristiyan Birlik partileri (CDU/CSU) olmutur ki olayn vuku bulduu yllarda lke genelinde uygulanan %5lik seim barajn aabilen parti bulunuyordu. 2009 yl iinde Almanyada iki farkl hkmet grev ald. Hristiyan Birlik partileri babakanlnda, Sosyal demokratlarla birlikte kurulan byk koalisyon 2009 Ekim seimleri neticesinde yerini yine Angela Merkel liderliinde bu kez Liberallerle (FDP) kurulan hkmete brakmtr. Hali hazrdaki koalisyonun da, bir nceki Byk koalisyonun da kk ortaklarnn Trkiyenin Avrupa Birlii iindeki destekleyicilerinden olduunu syleyebiliriz. Siyasi likiler 1997 ylnda Almanya Babakan Helmut Kohlun, 6 Hristiyan Demokrat liderle birlikte yapt Trkiye Mslman bir lke olduu iin Avrupa Birliine giremeyecektir aklamas ile dibe vuran Trkiye-Almanya ilikileri, 1998 ylnda Gerhard Schrder nderliinde Alman Sosyal Demokrat Parti (SPD) ve Yeiller Partisi arasnda kurulan koalisyon hkmeti ile yeni ve scak bir dneme girmi-
358
tir.3 Gerhard Schrder, Avrupa Birliinin Trkiyeyi de iine alarak genilemesini ve kresel bir aktr konumuna ykselmesini savunmu, bu dnceyle Trkiyeyi destekleyerek, Trkiyenin aday lke statsne kavuup tam yelik mzakerelerine balamasnn en byk destekilerinden biri olmutur. 1 Mart tezkeresi ile daha bamsz bir aktr olarak n plana kan Ankara her halkarda AB iinde dikkate alnmas gereken bir lke olarak tam yelik mzakerelerine balad. 2005 ylnda yaplan Almanya parlamento seimleri Trkiye-Almanya ilikileri asndan yeni ve zor bir sayfa at. 1998 genel seimlerinde gl bir vizyonla iktidara gelen ve birinci parti konumunda olan Sosyal Demokrat Parti (SPD), bu tarihte birincilii Hristiyan Demokrat Birlik Partilerine (CDU/CSU) kaptrd. Bir kk parti ile koalisyon kurma ans olmayan byk partiler (CDU/ CSU ve SPD) mecburen kendi aralarnda byk koalisyon hkmeti kurdular. Byk koalisyonun kurulduu bu seimlerde CDU/CSU partileri aka Trkiyenin ABye tam yelik politikalarn ve bu sreci destekleyen SPDnin duruu zerinden propaganda yapacan duyurdu. Seim tartmalar esnasnda bu kart sonuna kadar kullanan Birlik partileri son kez bu yolla ksmi bir baar elde etmeyi baardlar. Trkiyenin Mslman bir lke olmas, farkl bir kltrden gelmesi, ok byk ve nfusunun AB tarafndan hazmedilemeyecek kadar youn oluu ve daha birok gerekeyle Avrupa Birliine tam ye olarak alnmamas iin imtiyazl ortaklk gibi ara bir forml Angela Merkel ve partisi tarafndan benimsendi. Alman anslyesi Angela Merkelin azndan drmedii imtiyazl ortaklk AB literatrnde yeri olan bir terim deildir. Bu terim ile Merkelin tam olarak ne kastettii ise bata kendi partisi olmak zere Alman siyasi aktrleri tarafndan da tam olarak bilinmemektedir. Sradan bir CDU/ CSUlu semenin ya da partide grev alan bir siyasinin bu kavramdan anlayaca eyler muhtemelen farkl olacaktr. Her halkarda yllarca Trkiyeyi insan haklarn inemekle sulayan, demokratiklemesini eletiren, aznlklara ve Krtlere kar tavrn sert bir ekilde kritize eden Birlik partilerinin, Ankarann demokratikleme srecini i politika malzemesi yapmas, Trkiyedeki deiim ve AB yanls demokratlar zerinde unutulmas g derin yaralar amtr.
359
Trkiyenin ierde kendi yakn tarihi ile yzleip kendi derin devletinden kurtulma mcadelesi verdii dnemde Birlik partilerinin saflarn demokrasiden yana ok daha net bir ekilde belli etmesi beklenirken, CDU/CSU partileri, farkl hesaplar iinde bulunmay ve Fransadaki iktidar deiikliini de arkalarna alarak Sarkozy ile birlikte yekpare bir kar cephe oluturmay tercih ettiler. Alman Sosyal Demokratlarn ve yeni koalisyon ortaklar Liberal parti FDPnin Trkiyenin Avrupa Birlii yeliine tam destek vermelerine ramen, Angela Merkelin babakanl Trkiye ve Almanya arasnda, AB ekseninde 2005ten bu yana souk rzgrlarn esmesine sebep olmaktadr. zellikle bu srecin Almanya iinde seim malzemesi olarak kullanlyor oluu, Trkiyede iktidar partisinin yan sra AB servenine inanan kitleleri zor durumda brakmtr. 2009 yl ite tam da bu nedenle Trkiyenin Avrupa Birlii yelii adna bu souk rzgrlarn esmeye devam ettii bir yl oldu. Angela Merkel parti olarak (CDU/CSU) Trkiyenin Avrupa Birliine tam ye olmasna kar olduklarn fakat Trkiye ile ok yakn ilikileri devam ettirmek istediklerini, bunu da mtiyazl Ortaklk gibi bir formlle yapmay dndklerini babakan olmadan nce ilan ederek bir kar tavr sergilemiti. Trkiye bu teklifi daha ilk gnden itibaren iddetle reddederek, Avrupa Birliinin Trkiyeye verdii szleri tutmas gerektiini her frsatta ifade etti. Buna karn Trkiyenin Avrupa Birliine yelii gndeme geldiinde Angela Merkel ve Alman Hristiyan Demokratlar mtiyazl Ortaklk formln defaatle zikretmekten geri durmadlar. 11 Mays 2009 tarihinde Berlindeki Potsdamer Platz meydannda dzenlenen bir etkinlie Fransa Cumhurbakan Nicolas Sarkozy ile birlikte katlan Angela Merkel, Trkiyenin Avrupa Birlii yeliine hayr, imtiyazl ortakla evet diyerek Trkiyenin birlie tam yelik fikrine kar tutumunu yineledi. Ayn etkinlikte konuan Alman Hristiyan Demokrat Partinin genlik kolu olan Gen Birlik bakan Philipp Messfelder daha da ileri gidip Trkiye hakknda sert ifadeler kulland: Avrupann ortak deerler temelinde kurulmasn istiyoruz, Trkiyenin burada yeri yok.4 Alman hkmetinin koalisyon orta CDU partisinin 2005 ylndan bu yana Trkiyeye kar tutumunu gzler nne seren bu ifadeler hakl olarak Trkiyenin tepkisi-
360
ni ekmektedir. Alman i politikasnda prim yapmas muhtemel bu sert beyanatlar, ekonomik olarak olduka zayf bir grnt izen ve ABden baka hibir alternatifi olmad ezberi ile hareket eden 90l yllarn klie Trkiye imajna dayandrlarak verilen yanl tepkilerdir. Alman Birlik Partilerinin bu tavr, Nicolas Sarkozynin Trkiyeye kar daha da olumsuz tutumuyla birleince, Trkiye hkmetinin iini demokratikleme srecinde i, vizyon belirleme noktasnda ise d politikada daha da zorlatrmtr. politikada Avrupa muhalifleri ile mcadele eden Ak Parti hkmeti, d politikada da Almanya ve Fransann bu sert tutumuna kar farkl almlarla konum belirlemeye almaktadr. Enerji politikalar ile Orta Asya zenginliklerini dnya pazarlarna aan, Orta Douda kurduu stratejik birliktelikler sayesinde cazibe merkezi haline gelen ve Obama iktidar dneminde transatlantik eksende daha da nem kazanan Trkiye, Berlindeki Birlik partisi yetkililerine takndklar tavrn yanlln gstermeye balad. zellikle kresek ekonomik krizde Brkselden byk destek alan Akdeniz lkeleri bir bir sarslrken yeni d politika balantlar ile farkl pazarlara alan ve yabanc sermayenin cazibe merkezi haline gelen Trkiyenin ekonomik byme kaydetmesi 2009 senesi iinde Almanya gndeminde bir baar yks olarak tartlmtr. Alman koalisyon hkmetinin byk orta Hristiyan Demokrat Birlik Partilerinin (CDU/CSU) bu olumsuz tutumuna ramen, koalisyonun dier orta Sosyal Demokrat Parti ve 2009 Ekim seimleri akabinde koalisyon orta olarak iktidara gelen FDP Trkiyeye kar scak tutumunu srdrd. Almanyada Eyll 2009da yaplan seimlerden nce Sosyal Demokratlarn babakan aday Frank-Walter Steinmeier, Trkiye ile Almanya Dileri Bakanlklarnn stratejik diyalogu gelitirmek amacyla dzenli ekilde grmeleri ile ilgili bir karar aldklarn ifade ederek Trkiye ile ilikilerin nemini vurgulad.5 2009 yl, Almanyadaki seimler nedeniyle de Trkiye iin kritik bir yld. Seime Trkiye kartl propagandasyla giren Alman Hristiyan Demokrat Partisinin genel bakan Angela Merkel, 2005 y-
361
lndan bu yana sren Hristiyan Demokrat/Sosyal Demokrat koalisyonunu datma hedefine ulaarak seimden yzde 33,9 oyla galip ayrld. Bu netice Hristiyan Demokratlarn aldklar en dk oy oran olarak tarihe geerken, Birlik partileri zellikle ekonomik krizin etkili olduu bir dnemde artk semenlerinin de cann skmaya balayan Trkiye kartl sylemi ile cezalandrlm oldular. Merkelin Sosyal Demokratlar yerine koalisyon orta olarak grmeyi arzulad liberal Hr Demokratlar da (FDP) yzde 14,6 oy alarak 3. Parti oldu ve Hristiyan Demokratlarla birlikte koalisyon hkmetini kurdu.6 Koalisyon szlemesinde, Trkiyenin Avrupa Birlii yelii konusunda Trkiye ile srdrlen mzakerelerin sonucu ak ekilde yrtlmesi, Trkiyenin yeliinin reddedilmesi durumunda ise Avrupa Birlii ile imtiyazl ortakln teklif edilmesinin yer almas,7 Trkiye tarafndan ho karlanmad. Seimlerin ardndan Angela Merkeli arayarak tebrik eden Babakan Recep Tayyip Erdoan, telefon grmesinde Trkiye-Almanya ilikilerinin gelecei hakknda olumsuz bir deerlendirmenin sz konusu olmadn kamuoyuna beyan etti. Merkelin AB ekseninde ak bir ekilde yrtt Trkiye kartlna ramen her iki lider de bu konunun ikili ilikileri zedelememesi iin hassasiyet gstermektedirler. Trk-Alman ilikilerine her iki lkenin medyasnda Merkelin imtiyazl ortaklk teklifi nedeni ile daha ok AB penceresinden baklmaktadr. Almanyada yaayan yaklak 3 milyon Avrupal Trkn, Alman vatanda olan 700 bininin ikili ilikilerdeki rol gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Almanya kendi iinde henz tam olarak entegre edemedii bu kitle ile yola nasl devam edecei hususunda hemfikir olmu bir grnt izmiyor. Gmenlerin eitim, dil, entegrasyon ve aidiyetlik sorunlar Alman i politikasnn deimeyen gndemlerindendir. Misafir ii sfat ile bu lkeye getirilen kitlelerin gmen kimliine kavumas ve kanunlarnn bu kavramla ifade edilerek yeniden yazlmas Trk-Alman ilikilerinde ok nemli yapc politikalar izleyen SPD lideri Gerhard Schrder anslyelii dneminde gerekletirilmitir. Hatalarla dolu yakn g tarihine bakldnda, gmenlerle Alman devleti arasnda yaanan ciddi bir gven bunalmnn sz konusu olduunu ifade edebiliriz. Bu negatif anlayn Ankarann ABye
362
Berlin vastas ile entegre olmas ile krlabileceini dnen Schrder hkmeti hem Trkiyenin yeni vizyonuna destek vermek hem de ierideki Trkiye kkenli gmenler ile aralarndaki gven bunalmn amak adna olduka somut pozitif admlar atmt. zellikle son iki seimde Schrderin oluturmaya alt bu pozitif eksenin yerini daha sert, gmenler ve Trkiye-AB ilikileri zerinden siyaset yapan kolayc bir syleme braktn gzlemliyoruz. Birlikte hareket edip scak pozlar veren Erdoan-Schrder ikilisi 2009 senesi iinde sadece eski anslyenin doum gn partisinde bir araya gelebildiler. Birok dnya lideri ile kiisel ilikileri zerinden iletiim kurmasn beceren Erdoan, Schrder ile kurduu sk balar Merkel dneminde oluturma frsatn bulamad. Babakan Erdoann Almanya seyahatleri esnasnda bu lkede yaayan Trkiye vatandalar ile gerekletirdii kapal spor salonu toplantlarnda kulland ifadeler satr aralarndan ekilerek Alman medyasnda gnlerce konuulan milliyeti ve entegrasyon kart bir tablo oluturulmaya alld. Aslnda, Almanyada yaayan Trkiyelilere her frsatta bu lkenin vatandalna geip iyi seviyede Almanca renmeleri gerektiini tavsiye eden Erdoan, bunun yannda mutlaka bu lkeye entegre olun ama kesinlikle asimile olmayn tavsiyelerinde de bulunuyor. Asimile olmamann yolunun ana diline sahip kmaktan getiini ifade eden Erdoan Trkeye zel bir nem veriyor. Almanyada alacak Trk liselerinin bu anlamda tarihi bir rol stleneceine inanan Babakan srarla bu lkede Trkiyeli retmenlerin de grev alaca rnek okullarn almasndan yana tavr sergiliyor. Almanyadaki Trkiyelilerin kt seviyedeki Almancalarna bakarak bu karara tavr alan muhafazakr Almanlarn grmedikleri bir ey var. Almanyada yaayan Trkiyelilerin anadilleri de konutuklar Almanca kadar kt ve anlalmaz. Anadilini bu kadar kt konuan bir kitlenin ikinci bir dili renmesinin de ok zor olduunu belirten pedagoglar bu noktada anadilin gelitirilmesinin nemine dikkat ekiyorlar.8 Erdoann Almanyada yaayan Trkiyelilerle gerekletirdii toplantlar yukarda zikredilen Trke ve Trk liseleri bal neticesinde farkl bir konuyu gndeme getirmitir. Almanyada Erdoan dinleyen cokulu kitleler hala Ankarann etki alanndadr. Bu kitle
363
arlkl olarak izledii Trkiye televizyonlar sayesinde Trkiye gndemini yakndan takip ediyor. Tm bu gerekler Avrupal Trklerin Almanyaya entegrasyon srelerinde Ankarann oynayabilecei rolleri iaret etmektedir. Ankara ile Berlin bu ve benzeri konularda ortak projeler gelitirebilirler. Trk-Alman ilikilerinin yakn gelecekteki ilgi alanlarndan bir tanesi de rasyonel hareket edebilen iktidarlarn oluturaca ibirlii komisyonlar vesilesi ile kurgulanacak entegrasyon politikalar olacaktr. te yandan Babakan Erdoann Almanyada yaayan Trkiyeliler ile gerekletirdii toplantlarn Alman medyasn ve lke gndemini uzun sre megul etmesi bir Trk siyasinin Berlin gndemini kolaylkla deitirebilecek gte olduunu da gsteriyor. Babakann ifadelerinin zellikle Alman muhafazakar basn tarafndan ok ar bir slupla eletirilmesinin ardnda biraz da bu gerek yatyor olabilir. Birok olumsuz etkene ramen 2009 senesi iinde de Trkiye ve Almanya arasndaki ikili ilikiler karlkl ziyaretlerle zinde tutulmaya alld. 2009 senesi iinde Almanyann yeni koalisyon orta liberallerin parti lideri ve Dileri Bakan Guido Westerwelle Ankara ve stanbulu kapsayan ok verimli ve pozitif bir ziyarette bulundu. Westerwellenin Trkiyede yapt aklamalarda Ankarann AB yeliine tam destek verdiini ifade etmesi Berlinde negatif tepkilerle karland.9 Koalisyon orta Hristiyan Sosyal Birlik partisinin genel sekreteri Alexander Dobrindt, Dileri Bakanlarnn Trkiye gezisi devam ettii esnada tehditkr bir tavrla Westerwelleye Trkiyeye tutamayacan gizli szler verme! ikaznda bulundu.10 Berlinden gelen sert aklamalarn basna yansmas akabinde, Westerwelleye olumlu mesajlarn ahsi olarak m yoksa Alman Dileri Bakan sfat ile mi verdii sorusu Trkiye basn mensuplar tarafndan soruldu. Buna benzer ineleyici sorulara muhatap olan Westerwelle: Burada ksa ortumla kumsalda gezinen bir Alman turist olarak deil de Dileri Bakan olarak bulunuyorum, tabii ki szlerim balaycdr cevabn verdi. Alman Dileri Bakan haricinde Federal Meclis Bakan Norbert Lammert 2010 Avrupa Kltr Bakenti etkinlikleri planlamas erevesinde Trkiyeyi ziyaret etti. Alman Eitim ve Aratrma Bakan Anette Schavan Ankarada temaslarda bulunan bir dier Federal
364
Alman kabinesi yesi oldu. Babakan Erdoan haricinde Almanyaya resmi ziyarette bulunan iki kabine yesi Kltr Bakan Erturul Gnay ve Adalet Bakan Sadullah Ergin oldular. Karlkl ziyarette bulunan siyasetiler Almanya-Trkiye ilikilerinin nemini ve bu ilikilerin her alanda gelitirilmesi gerektiini vurgulayarak, iki lkenin ilikilerini arttrarak devam ettirme niyetini ortaya koymu oldular. ki lke arasnda bulunan kkl kltrel anlamalarn iyi niyet temennileri ile daha st seviyelere ekilmesi gerektiini savunan Bakanlar zellikle 2010 Hessen ve stanbul AB Kltr Bakenti programlar kapsamnda ortak hareket etme karar aldlar. Genel Kurmay Bakan Orgeneral lker Babuun 9 Eyll 2009da Berlini ziyaret etmesi de Trk-Alman askeri ilikilerini tazelemi oldu. Alman Genel Kurmay Bakan Wolfgang Schneiderhan ve Savunma Bakan Franz Josef Jung ile gren lker Babuun Berlin ziyareti bir Trk Genel Kurmay Bakannn 13 yl aradan sonra Almanyaya ilk resmi ziyareti yapmas adna da nemli olmutur.11 Merkel hkmeti prensip olarak Trkiyenin Avrupa Birliine tam ye olmasna olumsuz bakmasna karn Trk hkmeti ile gvenlik alannda ve askeri alanda da st dzey ilikilerini korumutur. Kkleri Osmanl Devletine dayanan Trk-Alman ilikileri ve Avrupa Birliine tam ye olmay kesin hedef haline getirmi bir Trk D Politikas, Almanyadaki iktidar deiikliinden etkilenmeyecek kadar salam bir yapya sahiptir. Almanyadaki Trk semenin ilgileri ve beklentileri de, Trkiyenin d politikasndan daha ok, kendi geleceklerini ilgilendiren konulara ynelmi durumdadr.12 Trkiye iin lobi yapmas beklenen kitlelerin bu anlamda gerekletirebilecekleri en gzel lobi kendi sosyo-ekonomik statlerini ilerleterek ok daha gl bir temsil hviyeti kazanmalar olacaktr. Alman halknn yzde 60 sahip olduu Trk ve Trkiye imajn, komusu olan Trklerden ve Alman basnndan edinmitir. Bu anlamda Almanyada yaayan Trklerin her anlamda gelierek, Trk ve Trkiyeli imajnn olumlu gelimesine katkda bulunmalar gerekmektedir. Sosyal hayat iinde arzu edilen bir noktada olmayan Trk kkenli gmenlerin Ankara adna direkt lobi giriimleri ok byk bir mana ifade etmiyor. Almanyada henz genel ve yerel seimlere bile istenilen lde katlmayan, oy kullanmayan, siyasi partilerde yeterince organize
365
olmayan, sivil toplum rgtlerinde sadece sembolik isimlerle temsil edilen bir kitlenin yapaca lobi de ancak bu lde etkili olacaktr. Sadece siyasi deil ekonomik, kltrel ve sosyal alanda da yaanan gelimeler Trkiye ve Almanya ilikilerini hkmetler st bir noktaya tamtr. Bu balamda, Trkiye-Almanya ilikileri taraflarn baz olumsuz aklamalarna ve i politika endieleri nedeniyle yaplan baz olumsuz deerlendirmelere ramen normal seyrinde devam etmeyi srdrecek gibi grnyor. 2009 ylnn banda Erdoann Angela Merkeli arayarak 40 dakika boyunca srailin Gazze saldrs konusunda grmesi Trkiye ve Almanyann dnya siyasetinde birlikte hareket etmeye alan ve fikir alveriinde bulunan birer ortak olduunu gstermitir. Bu telefon grmesinde Merkel ve Erdoan Gazze saldrsna ilikin atekesin salanmas ve Msrdan Filistine tneller araclyla giren gizli silahlarn engellenmesi konusunda fikir alveriinde bulunmulardr. Ayrca Erdoan, Merkele Almanya ve batl lkelerin sraile bask yaparak bar grmelerine ikna etmesini nermi, Merkelde Msr snrndan Filistine giren silahlarn engellenebilmesi iin uluslararas bir gzetim mekanizmas kurulmas gerektiini ve Trkiyenin bu kurulacak mekanizmada aktif rol almas gerektiini belirtmitir.13 Trk-Alman ilikileri her ne kadar AB merkezli bir gndem ile deerlendiriliyorsa da ekonomik adan ilikiler farkl bir mecrada artan bir ivme ile devam ediyor. Ankara-Berlin-Brksel ekseninde takip edilen ilikiler daha ok Alman i politikasnn mevcut polarizasyonundan dolay bu konumdan kamyor. Almanyada vuku bulan seimlerde Trkiyenin ve Trklerin kampanya malzemesi yaplmas fotorafn tamamnn grlmesini engellemektedir. Siyasi hesaplarn dnda kendi rotasnda yol alan ve hacmi srekli byyen ilikiler her iki lkenin gelecekte ok daha rasyonel hareket etmesine neden olacaktr. Ekonomik likiler Gnmzde Trkiyenin en byk d ticaret ortaklarndan biri Almanyadr. Ticari anlamda birbirlerini desteklemek isteyen Tr-
366
kiye ve Almanya 1962 ylnda Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamasn imzaladlar. Bu anlama erevesinde Almanya 1960lardan bu yana 4,3 milyar avroluk kredi ve ksmen sbvansiyon vererek Trkiyeyi mali adan destekledi. 1980den bu yana ise Trkiyeye yapt 7 milyar dolarn stnde yatrmla, Trkiyedeki en byk uluslararas yatrmc haline geldi.14 Almanyada yaayan 2,7 milyon Trk vatandan iinde 30 milyar avro yllk cirosu olan, 7 milyar avroluk yatrm yapan 65.000 Trk ve Trk asll Alman iadam,15 Trkiye ve Almanya arasndaki ekonomik ilikilerin en nemli unsurlarndan birisini oluturur. Almanya uzun yllardr Trkiyenin en nemli ticari ortaklarndan biridir. Kresel krizden 2009 senesi iinde etkilenen ticari ilikiler %20 orannda gerilemi olsa da halen iki lke arasndaki ticaret hacmi 20 milyar avro civarndadr. Trkiyenin ihracat pay 8,3 milyar avro da kalrken Almanyann Trkiyeye ynelik ihracat 11,5 milyar Avroyu buldu. Trkiye Almanyadan arlkl olarak makine, otomobil ve otomobil endstrisi yedek paralarn ithal ederken, Almanyaya bata tekstil rnleri olmak zere, gda, deri ve deri rnleri ile artk makine, otomobil ve elektrikli aletler ihra ediyor. Almanya 80li yllardan bu yana toplamda yaklak 8 milyar dolara ulaan yatrm ile Trkiyeye en byk yatrm yapan lke konumundadr. Almanyadan gelip Trkiyede iveren konumuna gelen yaklak 4.000 tane firma Trkiyede birok alanda faaliyet gsteriyor. Arlkl olarak makine retimine yatrm yapan Alman firmalar son dnemlerde hizmet sektr ve perakende sat alanlarna da girdiler. ki lke arasnda sorun olarak grnen en nemli ticari konu ikili vergilendirme sistemidir. Bu olumsuzluk yaplan anlamalarla 2011e kadar giderildi.16 Turizm de Trkiye-Almanya ilikileri asndan nemli bir sektrdr. 2009 yl itibariyle Trkiyeyi 4 milyon 488 bin 350 Alman turist ziyaret etti.17 Ayrca 70 bine yakn Alman vatanda srekli olarak Trkiyede ikamet ediyor.18 Trkiye ile Almanya arasndaki ekonomik ve ticari ilikiler 2009 ylnda da youn bir ekilde devam etti. kili ziyaretler, fuarlar ve toplantlar, ekonomik krizin iki lke ekonomik ilikilerine zarar vermesine ramen tm hzyla srd. Ayrca, Trkiye ile Almanya ara-
367
snda imzalanan Mali birlii Anlamas 5 Ocak 2009 tarihinde resmi gazetede yaynlanarak yrrle girdi. Bu anlama kapsamnda Almanya Trkiyeye 18,7 milyon avrosu kredi, 1 milyon avrosu hibe olmak zere 19,7 milyon avro mali destekte bulunacak.19 te taraftan, 13 Temmuz 2009da imzalanan Nabucco projesi Almanya tarafndan memnuniyetle karland. Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Almanya Bykelilii ve TCDD Genel Mdrl ibirliiyle dzenlenen Hicaz ve Badat Demiryollarnn 100. Yl sergisinin alnda konuan Almanyann Trkiye bykelisi Eskart Cuntz, 100 yl nce ina edilen hicaz demiryolu projesinin Trkiye ve Almanyann beraberce neleri yapabileceini gsterdiini ifade ederek, Nabucco Projesinin Trkiye ile Almanyay, baka lkelerle birlikte, birbirine baladn syledi.20 Almanyada yaayan Trklerin giriimcilik zellikleri hem Alman hem de Trk ekonomisine artarak katk salamaya 2009 ylnda da devam etti. Yalanan nfusu nedeniyle Almanya, dinamik ve giriimci ruhlu i adamlarna da ihtiya duyuyor. Bu anlamda giriimci Trk i adamlar Almanya ekonomisine kmsenemeyecek llerde katkda bulunuyor. 12 Eyll 2009 tarihinde Almanyann Mannheim kentinde Trk i adamlaryla bir araya gelen Maliye Bakan Mehmet imek, Almanyann Trkiye iin ok nemli bir lke olduunu belirtti. Klnde Trk adamlar Derneinin aln da yapan imek, Trk i adamlarnn Alman ekonomisine verdikleri katkdan gururlu olduklarn ve bu katknn artmas gerektiini ifade etti.21 11 Nisan 2009 tarihinde, Trk Alman Ticaret ve Sanayi Odas ynetim kurulu yesi Mehmet nel yapt bir konumada, 50 yl nce ii olarak Almanyaya g eden Trklerin, gnmzde giriimcilikleri ile n plana ktklarn vurgulad. 2009 ylnn ilk eyrei itibariyle Almanyadan Trkiyeye yaplan ihracatta yzde 38, ithalatta yzde 11lik gerilemeye dikkat eken nel, Almanya ile Trkiye arasndaki kkl ilikilerin genileyerek devam etmesi gerektiini syledi. Kln ekonomi tevik kurulu encmeni Norbert Walter Borjans da Trkiyenin ekonomisini vdkten sonra Klnde yaayan 81,000 Trkten 2 500nn giriimci olduunu ve Kln Ekonomi Tevik Kurulu olarak bu Trklere her trl destein verildiini ifade etti. Bursann gelimi sanayisini ve dinamizmini olaans-
368
t olarak nitelendiren Borjans, Kln ve Bursa arasnda yaplacak ok eyin olduunu belirtti.22 Trkiye ve Almanya arasnda sivil toplum kurulular tarafndan gerekletirilen bu tip grmeler ve toplantlar, ikili ilikilerin en nemli ayaklarndan birini oluturmaktadr. Karlkl diyaloglar, 2009 ylnda ekonomik krizin olumsuz etkilerine ramen derinlemeye ve eitlenmeye devam etti. D ticaret hacimlerinde karlkl olarak nemli yer tutan Almanya ve Trkiye ticari ilikileri daha gl bir ekilde kurumsallatrmak adna eitli kongreler ve toplantlar dzenledi. Trk-Alman Sanayi ve Ticaret Odas (TD-IHK) tarafndan 2009da drdncs yaplan Trk Alman Ekonomik Kongresi, 10 Ekim 2009 tarihinde, Kln kentinde, ANUGA gda fuar erevesinde yapld. Trk ve Alman yetkililerin iyi dilek ve temennilerine sahne olan kongrede konuan TD-IHK Bakan Rainhardt von Leoprachting, ekonomik krizin getirdii zorluklara ramen Trkiye ile ilikilerin potansiyeli olduuna inandklarn syledi. Kongrede konuan Tarm Bakan Mehdi Eker ise, kimsenin kendisi iin retim yapmamas, herkesin daha byk bir Pazar iin retim yapmas gerektiini belirterek, ticarette snrlarn kaldrlmas gerektiini syledi.23 Yine 4 Aralk 2009 tarihinde Almanyann Mnih kentinde Trk-Alman Ticaret ve Sanayi Odas genel kurulu yapld. Genel kurulda konuan Sanayi ve Ticaret Bakanl Mstear Ali Boa, Trkiye ve Almanyann bulunduklar blgede ok nemli rolleri bulunduunu, iki lke arasndaki ekonomik ilikilerin gelitirilmesi gerektiini ve Alman iadamlarnn Trkiyede gvenle yatrm yapabileceini syledi. TOBB Bakan Rfat Hisarcklolu da, Almanya ile Trkiye arasndaki dostlua ve iki lkenin sahip olduu potansiyele dikkat ekti.24Artk kurumsallaan ve gelenekselleen kongreler Alman ve Trk sivil toplum kurulular arasnda oluturulan kurullar, Trkiye-Almanya ilikilerini siyaset st bir noktaya tayarak, Almanya ve Trkiyeyi ekonomik anlamda da birbirlerinin en nemli mttefikleri haline getirdi. Vize Uygulamas, ifte Vatandalk ve Seim Hakk Almanyann Trkiyeye vize uygulamas Trkiye tarafndan hep ikili ilikilere zarar veren bir durum olarak alglanmtr. 2009 y-
369
lnda Almanyann Trkiyeye uygulad vize yasann kaldrlmas tartmalar, Avrupa Topluluu Adalet Divannn (ATAD), tr ofr Mehmet Soysala Avrupaya gelebilmesi iin vize almasna gerek olmad ynnde verdii kararla, gndeme damgasn vurdu. 2007 ylnda, tr ofr Mehmet Soysaln Berlin Eyalet mahkemesine at dava 19 ubat 2009 tarihinde sonuland. Mahkeme kararnda, hizmet alverii nedeniyle i seyahati iin Avrupaya gidecek olan Trk vatandalarnn vizeden muaf tutulmas gerektiini, ayrca Trkiye Cumhuriyeti vatandalarna uygulanan vize uygulamasnn hak ihlali olduunu belirtti.25 19 Aralk 1972 tarihinde Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu arasnda yrrle giren Katma Protokoln 41. Maddesine gre vizesiz giri hakk olan kiilerin, gnmzde de vizesiz girie hakk olduu tezini ileri sren mahkemenin bu karar, Trkiyede birok insan tarafndan Avrupa Birliine vizesiz giri hakk doduu yorumlarnn yaplmasna yol at. 16 Mays 2009 tarihinde Alman hkmeti Trkiyeye vize muafiyeti konusunda tarihi bir karar ald. Kamyon ve otobs ofrleri, montaj iileri, spor-sanat ve i adamlarna vize uygulamama karar alan Alman hkmetinin ileri Bakan Stefan Paris, imdilik sadece Almanyaya mal tayan Trk kamyon ofrleri iin vize muafiyeti getirildiini, hkmet olarak, hizmet almak iin Almanyaya giden Trk vatandalarn vizeden muaf tutmak iin bir zorunluluk grmediklerini syledi.26 Almanya ileri Bakanl tarafndan yaplan yazl bir aklamada ise, turistlerin ve dier tm Trk vatandalarn da Almanyaya vizesiz girebilecei ile ilgili yaplan yorumlarn yanl olduu belirtildi. Alman hkmetinin ald bu karar her ne kadar tm Trk vatandalarn kapsamasa da, vize uygulamasnn tamamen kaldrlmas iin bir ilk adm nitelii tayor. Alman hkmetinin bu karar, Almanyann Trkiye ile olan ekonomik ilikilere ne kadar nem verdiini ve ikili ilikilerin gelecekte tad potansiyele ne kadar inandn gsteren nemli bir karardr. 2009 ylnda Almanya-Trkiye ilikileri balamnda tartlan dier bir konu da Almanyada yaayan Trk vatandalarnn ifte vatandalk ve seim hakk meselesidir. Muhalefet partisi SPD, Almanyada yaayan Trklere ifte vatandalk ve AB lkesi dndan gelen tm gmenlere yerel seimlerde seim hakk verilmesini is-
370
terken, Hristiyan Birlik partisi, bir insann sadece bir lkeye ballk duyabilecei gerekesi ile ifte vatandala kar kyor. Hristiyan Birlik Partisi oy kullanmak isteyen gmenlere Alman vatanda olma arsnda bulunuyor.27 Aile birleimi kapsamnda Almanyaya gelecek elerin gelmeden nce Almanca renmeleri zorunluluu ise Trkiye ve Almanyadaki Trkler tarafndan olumsuz karlanyor. Almanyada doup byyen gmenlerin 18 ila 23 yalar arasnda Alman ya da Trk vatandalklarndan birini seme zorunluluu da tepki toplayan uygulamalardan biridir. Aralarnda Trklerin de bulunduu Mslmanlarn, dini bayram gnlerinin bir gn tatil olmasn talep etmeleri, 2009 ylnda Almanyada tartma yaratan dier bir konu oldu. 20 Nisan 2009 tarihinde eski Almanya Babakan Gerhard Schrderin 65. doum gn daveti nedeniyle Almanyann Hannover kentine giden Babakan Recep Tayyip Erdoan, yapt aklamalarda, Almanyann Trkiyeye uygulad vizenin ikili ilikilere zarar verdiini, Almanyada yaayan 3 milyon Trkn lkedeki toplumsal, siyasi ve kltrel yaama uyum salamalarn desteklediini ve Trklerin Almanca renmesi gerektiini syledi.28 Trklerin Alman vatandalna gemekte tereddt etmemesi gerektiini belirten Erdoan, vatandaln haklarn garantisi olduunu syledi. Erdoan, zellikle 18-23 yalar arasndaki genlere seslendiini, Alman vatanda olmu, iyi Almanca konuan genlerin, Almanyann siyasi, kltrel ve ticari yaamna katkda bulunacan szlerine ekledi.29 Nfusu yalanan Almanyann, dinamik Trk genlerine her alanda ihtiyac var. Bu sebeple Alman siyasiler de Almanyada yaayan Trklerin lkeye ynelik katklarnn nemini eitli vesilelerle vurguluyorlar. Merkezi ve Eyalet hkmetlerinin ayr ayr programlarla ele almaya alt, Almanyadaki Trklerin potansiyelinin Almanyaya katkda bulunduunu dnen Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Aile ve Uyum Bakan Armin Laschet, 1 Austos 2009 tarihinde, bir gazeteye yapt aklamada, yurt dna giden kalifiye Almanlarn yan sra, Almanyada ok iyi eitim grm Trk genlerin Trkiyeye dnmelerinin sorunlarn arttrdn ifade etti. Alman bakann bu aklamalar, Almanyann Trklere ihtiyac olduunu gstermesi bakmndan nemli bir aklama oldu. 2009 yl,
371
Alman hkmetinin muhafazakr koalisyon ortann Trklere ve dier gmenlere olumsuz tavrna ramen, vize uygulamasnn ksmen kaldrlmas asndan da Trk-Alman ilikilerinin geleceini olumlu ynde etkileyecek bir yl olmutur. Ayrca Tayyip Erdoann Almanyada yaayan Trklere Alman vatandalna gemesi ars, Trk hkmetinin Almanyadaki Trklere milliyetilik penceresinden bakmadn gstermesi asndan da nemli olmutur. Deniz Feneri Davas Nisan 2007de balayan Deniz Feneri Derneine (e.V.) ynelik soruturma ve Eyll 2008de yaplan durumalarla sre Trkiyenin gndemini olduka megul etti. Dava amasnda iktidara yakn isimlerin bir ekilde medyada kan haberler vesilesi ile Deniz Feneri balarna adlarnn karmas ve Alman yetkililerin imal ifadeleri 2009 ylnda da Trkiye ile Almanya arasnda problem tekil etmeye devam etti. Babakan Recep Tayyip Erdoann da Deniz Fenerinden Dou Asyada tsunamiden zarar grenlere yardm etmek amacyla para ald iddialar, Trkiyede muhalefet ile hkmet arasnda tartmaya dnt. Tartmalarn netlemesi iin Alman adli makamlarnn hazrlayacaklar raporlar ve kullanlacak ifadelerin nem kazanmas Ankara-Berlin hattnda gerilimli gnlere neden oldu. Babakan Recep Tayyip Erdoan Deniz Feneri davasnda geen ve partisinin adnn kart iddialar sert bir dille yalanlad.30 Eyll 2008de durumalar devam ederken davann hkimi Johann Mller Deniz Fenerinden Ak Parti hkmetine para verildiine dair bir bulguya rastlamadklarn belirterek iddialar reddetti.31 18 Eyll 2008de aklanan kararla Almanyadaki 3 Deniz Feneri (e.V.) yneticisine hapis cezas verildi. Alman savc Ltzn asl faillerin Trkiyede olduunu sylemesinin ardndan Trkiyedeki Deniz Feneri ile olan balantlarn soruturulmas iin CHP tarafndan su duyusunda bulunuldu ve Ankara Cumhuriyet Basavcl Almanyadan Deniz Feneri dosyasn talep etti. 5 Ocak 2009 da gelecei aklanan dosya gecikince muhalefet hkmeti sert bir dille eletirdi. 16 ubat tarihinde CHPli Ali Kl dava dosyasn Almanyadan getirdiklerini aklad. Bunun zerine Almanya dosyann bir blmnn CHPde
372
olduu aklamasn yapt. Ylan hikyesine dnen mesele en sonunda 24 ubatta Almanyadan resmi kanallarla dosyann gelmesi ve 21 Maysta evirilmesiyle sonland.32 Trk hkmeti Alman makamlarnn baz yelerinin Trkiyedeki hkmete muhalif evrelerle ilikisi olduu iddiasn ne srerken, muhalefet de hkmeti dava dosyasn geciktirmek ve davay sulandrmakla sulad. Davann bu ekilde siyasi bir hava kazanmasndan rahatsz olan Alman siyasetiler de davann siyasiletirilmemesi gerektii ile ilgili aklamalar yaptlar. Son tahlilde Deniz Feneri davas Trk ve Alman yetkililer arasnda birbirini sulayan aklamalara ve gerginliklere neden oldu. Kltrel likiler Almanyada yaayan Trkler, Trkiyede ikamet eden 70 bine yakn Alman ve her yl Trkiyeye gelen yaklak 4 buuk milyon Alman turist, Trkiye ve Almanyann kltrel anlamda da derin ilikileri olduunun bir gstergesi. 2009 yl iki lke arasnda yaplan kltrel faaliyetler asndan renkli geti. 24 Eyll-3 Ekim tarihleri arasnda yaplan, gen Trk ynetmenlerin kendisini sinema dnyasna tantmas asndan byk nem tayan 17. Hamburg Film festivalinde 8 Trk filmi gsterildi.33 Festivalde Fatih Aknn Soul Kitchen adl filmi Art Cinema dl ald. 25-28 Haziran 2009 tarihlerinde, Her ey Tkrnda: Almanyadan Yepyeni Filmler adl etkinlik stanbul Modern mzesinde gerekletirildi. Geothe-Institut ve stanbul Modernin katklaryla ilk gsterimleri Berlin, Cannes, Venedik, Toronto, Sundance gibi festivallerde yaplan 8 Alman filmi Almanca ve Trke alt yazl olarak gsterildi. Kltrel etkileimin en nemli aralarndan biri olan filmler de bu sayede Trk-Alman ilikilerine katk salam oluyor. Karde ehir protokolleri de iki lke belediyeleri arasnda devam etti. 2009 ylnda stanbul ve Berlin karde ehir olmann 20. yldnmn kutlarken, Fatih belediyesi ve Wiesbaden kenti 2008 ylnda imzaladklar karde ehir protokol kapsamnda, spor ehircilik ve eitim alanlarnda ibirlii anlamalar imzalad. Trk-Alman ortak niversitesinin kurulmas anlamasnn Bakanlar Kurulunca 29 Haziran 2009 tarihinde imzalanmas da iki lke arasnda dikkat eken
373
faaliyetlerden biriydi.34 Resmi gazetede yaynlanan kararla kurulacak olan niversite ile yksekrenim ve akademik aratrmalar alannda her iki lke arasndaki ikili ibirliini gelitirmek ve iki lkenin yksekrenimlerini zenginletirmek hedefleniyor. Kltrel faaliyetlerin iki lke halklar ve entelektelleri arasndaki ilikileri gelitirecei dikkate alndnda, kltr, sanat ve spor alannda gerekletirilen faaliyetler, nyarglarn krlmas ve halklarn birbirini daha iyi tanmas asndan byk bir neme sahiptir. Bu nedenle bu tr ilikilerin gelimesi dost lke alglamasna da katk salamaktadr. Sonu 2009 senesi Trk-Alman ilikileri iin nemli kararlarn alnmas gerektiini her iki tarafa da bir kere daha gsteren nemli bir dnm noktas olmutur. Alman i politikasnda ok enteresan bir ekilde son genel seimdir en ok tartlan ve ksmen netice veren Trkiye-AB ilikileri etkisini yitirmeye balayan bir deikene dnmtr. Yaanan ar ekonomik kriz ve alnan tasarruf tedbirleri ile can olduka sklan Alman semeni oyunun rengini belirlerken daha rasyonel konulara bakacan belli etmitir. Hristiyan Demokrat Birlik Partilerinin akil adamlar zellikle tartmal geen son Hessen eyaleti seimleri sonrasnda gmenler ve Trkiye zerinden yaplacak propaganda almalarnn partiye ve lkeye zarar verebilecei kanaatlerini bildirdiler.35
Her eyden nce isizliin artt, yaam standartlarnn geriledii, AB planlamalarnn bir trl rayna oturmad Almanyada iktidarn her bir oy pusulasna ihtiyac var. New York Timesa bu durumu yorumlayan CDUya yakn Hanns Seidel Vakfnn analisti Gerhard Hirscherin de syledii gibi, CDUnun Trkiye kart kampanya yrtme zaman geti. Partinin d politika uzmanlar, kampanyada Trkiyenin AB yeliine kartln kullanlmasn istemediini belirtti.36
Bu tartmalar sonrasnda Trkiyeyi ABye alrsak ne kaybederiz zihniyeti kendisini yava yava olsa da Ankarann tam yelii bize ne kazandrr eksenine tamaktadr. Kii bana den milli geliri 5.000 dolar aan Trkiye aslnda tketici refleksleri ile AB lkelerinin itahn kabartan bir pazar konumuna gelmitir. Ortalama nfusu 28,5
374
yanda olan Trkiye, toplum baarl bir ekilde AB ye entegre edildii taktirde daralan ekonomiye nefes aldrma ihtimalini iinde barndrmaktadr. 2009 senesi iinde Trkiyenin NATO iinde oynayabilecei yeni roller Almanyada tartlan bir dier nemli konuydu. zellikle yeni NATO Genel Sekreteri ve eski Danimarka Babakan Rasmussenin seimi esnasnda Ankarann taknd kart tavr Trkiye muhaliflerinin sorgulad bir baka konu olarak kaytlara geti. Trkiyenin batl bir lke gibi refleksler sergilemediini iddia edenler NATO Genel Sekreteri seimi esnasnda Trkiyenin verdii tepki zerinden niyet okumalarnda bulundular. Almanyada 2008de 29.300 iflas yaand. 2009un tamamnda yaanan iflaslarn 35.000i amas ekonomistleri kara kara dndryor ve 2009un Almanyada orta byklkteki iletmeler iin felaket anlamna geldii de sklkla ifade ediliyor. Bankalarn iletmelere kredi vermekteki isteksizlii ve gvence taleplerinin yksekliinin bu skntl durumu daha da ktye gtrebilecei analizleri lkenin farkl pazarlara almasn kanlmaz klyor. Tam da bu noktada Trkiye-Almanya ilikileri ekonomik veriler zerinden okunduunda 2009 senesinin olduka olumlu bir periyot olarak tamamland sylenebilir. Orta Douda Trkiyenin artan nfuzunun oluturduu vakumdan pay almak isteyen Alman firmalar Trkiye yatrmlarn arttrdlar. Trk-Alman ilikilerini tartmal boyutlara tayan etkenlerden bir tanesi de vize sorunudur. Kimliiniz ve maddi geliriniz ne olursa olsun bu engelle karlamadan Almanyaya adm atmanz mmkn deildir. Kendilerine gre hakl gerekeleri olan Alman hkmetinin, artan ticari nemi de gz nnde bulundurarak Trk i adamlarna, rencilere ve sanatlara daha uzun sreli vize verebileceini ifade etmesi ilikilerin ticari boyutuna verilen nemi gstermektedir. Avrupann en byk 7. ekonomisine sahip bir lkenin i adamlarnn bir fuara gidebilmek iin bile ok ncesinden planlar ve hazrlklar yapp vize iin gereksiz bir stres yaamasna nihayet gerek kalmayacak olmas ve reddedilen her vize iin gereke yazlacak olmas da mit verici bir gelimedir.
375
Almanyada Trkler ve Mslmanlarn topluma uyum salayamayaca iddialar i politik kayglarla devletin ve partilerin gmen ve Trkiye konularna bakn etkisi altna ald. Gmen kanununun sertletirilmesi, Almanyaya gelmek isteyenlere belli seviyede Almanca zorunluluunun getirilmesi bu tr konularn Berlin de hangi erevede deerlendirildiini gsteren nemli deikenlerdendir. zellikle seim srecinde alevlenen bu tr tartmalar muhafazakarlara ksmi baarlar kazandrm olsa da ok kltrlln iflas gibi tehlikeli balklar altnda tartlan konularn netice itibari ile aslnda kimseye bir ey kazandrmad anlalmaya baland. Almanya iin Trkiye herhangi bir lkeden ok daha fazla deeri iinde barndran bir adres konumundadr. Bu kadar ok somut ba ve bireyler arasnda artk akrabalk derecesinde yaknlama varken Trk-Alman ilikilerinin hl istenilen seviyede olmamas her iki bakentin de zerinde dnmesi gereken bir durumdur. Trkiyenin Almanya Politikas 2009 Kronoloji
3 Ocak 4 Ocak 6 Ocak 1 ubat 19 ubat 24 ubat 19 Nisan 19 Nisan 11 Mays 13 Mays Deniz Feneri davas dosyasnn 5 Maysta Trkiyeye gnderilecei akland Trkiye ile Almanya arasnda imzalanan 2007 Yl Mali ibirlii Anlamas Yrrle girdi. Erdoan Merkel ile Gazzede atekes konusu hakknda telefon grmesi yapt. Bakan Faruk elik Almanyaya ziyarette bulundu. Tr ofr Mehmet Soysal Berlin Eyalet Mahkemesine at vize davasn kazand. Deniz Feneri dosyas Trkiyeye geldi. Babakan Erdoan Schrderin doum gn davetine katlmak zere Almanyaya gitti. Babakan Erdoan Almanyann Hannover kentinde vize uygulamasn eletirdi. Angela Merkel Berlinde Trkiyenin tam yeliine hayr, imtiyazl ortakla evet aklamas yapt. Bykeli Eckart Kuntz: Deniz Feneri davasn siyasallatrmayn.
376
28 Mays
Wiesbaden ile Fatih Belediyesi arasnda ibirlii protokol imzaland.
29-31 Mays Msiad Heyeti Almanyada Avrupa Genel stiare Toplantsna katld. 16 Haziran Dileri Bakan Davutolu Almanyay ziyaret etti. 25-28 Haziran Geothe-Institut ve stanbul Modernin katklaryla Her ey Tkrnda: Almanyadan Yepyeni Filmler organizasyonu dzenlendi. 28 Temmuz Trk-Alman niversitesinin kurulmas ile ilgili karar resmi gazetede yaymland. 1 Austos Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti Aile ve Uyum Bakan Armin Laschet, eitimli Trk genlerinin Trkiyeye dnmesinin Almanyaya zarar verdiini syledi. Devlet Bakan Egemen Ba Almanyada yaplacak seimlerde Trklerin sanda giderek oy kullanmasn istedi. Bakan mehmet imek Almanya ziyaretinde, Almanyann Trk iadamlarna ihtiyac olduunu syledi. slam Kltr Merkezleri Mnihte iftar yemei verdi. Almanyada genel seimler yapld. Seimi Hristiyan Demokratlar kazand.
6 Eyll 12 Eyll 18 Eyll 27 Eyll
24 Eyll-3 Ekim Hamburg Film Festivali dzenlendi. Fatih Aknn Soul Kitchen filmi Art Cinema dl kazand. 1 Ekim 10 Ekim 26 Ekim 30 Ekim 4 Kasm 14 Kasm 14 Aralk Babakan Erdoan Merkele telefon aarak seim baarsn kutlad. 4. Trk-Alman Ekonomik Kongresi dzenlendi. Trk Akademisyenler Topluluu tarafndan Berlinde Trkiye-AB ilikileri ile ilgili bir toplant dzenledi. Bykeli Cuntz slamiyetin Almanyada ok nemsendiini syledi. Cumhurbakan Abdullah Gl Trkiyeye verdikleri sz tutmadklar gerekesiyle Almanya ve Fransay eletirdi. Almanyann Hessen eyaleti Babakan Roland Koch Trkiye ile mzakere sreci devam etmelidir aklamas yapt. Alman Merkez Bankas Ynetim Kurulu yesi Sarrazin Almanyada okullarda bartsnn yasaklanmas gerektiini ifade etti. Bakan Hseyin elik Almanyada Trklerle bir araya geldi.
19 Aralk
377
Notlar 1 Almanya Blteni, Gemiten Gnmze Almanya ve Trkiye Arasndaki likiler, MAP (nstitut fr interkulutrelle Management und Politikberatung), http://www.imap-institut. de/fileadmin/user_upload/Almanya_Buelteni_Ausgabe_7_2010_pdf.pdf 2 Almanya Blteni, Gemiten Gnmze Almanya ve Trkiye Arasndaki likiler, MAP (nstitut fr interkulutrelle Management und Politikberatung), http://www.imap-institut. de/fileadmin/user_upload/Almanya_Buelteni_Ausgabe_7_2010_pdf.pdf 3 Hseyin Bac, Trkiye-Almanya likileri, Diplomatik Gzlem, 28 Nisan aramba, 2002, http://www.diplomatikgozlem.com/turkish/ab/20030123_01.html 4 Almanya Trkiyeyi oke Etti, Milliyet, 11 Mays 2009 5 Steinmeier: Trkiye ile Yakn liki indeyiz, Anadolu Ajans, 10 Temmuz 2009, Cuma 6 Sandktan Trkiye iin Kt Sonu, Zaman, 28 Eyll 2009 7 Trkiye-Almanya likilerinde 2009 Yl, Zaman, 18 Aralk 2009 8 http://gesamtrechts.wordpress.com/2010/01/13/bildungspolitik-gegen-deutsche-turkenlernen-turkisch-als-fremdsprache/ 9 Sava Gen, Westerwellenin grd Trkiyeyi iimizdeki Merkeller grebilecek mi? http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/yazar-25858-westerwellenin-gordugu-turkiyeyiicimizdeki-merkeller-gorebilecek-mi.html 10 http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5097995,00.html 11 Orgeneral Babu, Berlinde Resmi Temaslara Balad, Big Haber, http://www.bighaber. com/orgeneral-basbug-berlinde-resmi-temaslarina-basladi/, 9 Eyll 2009 12 Sava Gen, Trkiye in Deien Ne, Zaman, 29 Eyll 2009 13 Erdoan, Merkelle 40 Dakika Telefonda Grt, Zaman, 6 Ocak 2009 14 Ekonomide Trk Alman Dayanmas, Almanya Blteni, http://www.imap-institut.de/ fileadmin/user_upload/Almanya_Buelteni_Ausgabe_7_2010_pdf.pdf 15 Trk Alman likileri, Stratejik Dnce Enstits, 9 Kasm 2009 16 Trk Alman likileri, Stratejik Dnce Enstits, 9 Kasm 2009 17 2009da 27 Milyon Turist Geldi, Almanlar Ba ekti, http://www.euractiv.com.tr/turizm/ article/2009da-27-milyon-turist-geldi-almanlar-basi-cekti-008730, 31 Ocak 2010 18 Trk Alman likileri, Stratejik Dnce Enstits, 9 Kasm 2009 19 Almanyadan 19,7 Milyon Avroluk Mali Destek, l Gazetesi, http://www.ilgazetesi.com. tr/2009/01/05/almanyadan-197-milyon-avroluk-mali-destek/, 5 Ocak 2009 20 Alman Eli Nabuccoyu Byle Anlatt, Zaman, 14 Temmuz 2009. 21 Almanyann Trk adamlarna htiyac Var, Haber 7, http://www.haberpan.com/ almanyanin-turk-isadamina-ihtiyaci-var-almanyanin-mannheim-kentinde-turkisadamlariyla-bulusan-bakan-haberi/ 22 Trkiye-Almanya Ekonomik likileri Genileyerek Devam Etmeli, Tm Gazeteler, 11 Nisan 2009, http://www.tumgazeteler.com/?a=5678338 23 Trkiye-Almanya likilerinde 2009 Yl, Zaman, 18 Aralk 2009. 24 Trkiye-Almanya likilerinde 2009 Yl, Zaman, 18 Aralk 2009, http://www.zaman. com.tr/haber.do?haberno=928954 25 Tr ofr Kazand, ABye Vizesiz Kap Araland, Hrriyet, 20 ubat 2009, http://www. hurriyet.com.tr/ekonomi/11043627.asp 26 Almanya Trkiyeye Vizeyi Kaldryor Haber7, 16 Mays 2009, http://www.haber7.com/ haber/20090516/Almanya-Turkiyeye-vizeyi-kaldiriyor.php 27 Trkiye-Almanya likilerinde 2009 Yl, Zaman, 18 Aralk 2009, http://www.zaman. com.tr/haber.do?haberno=928954 28 Erdoan, Almanyada Trklere Ynelik Vize Uygulamasn Eletirdi, Porttakal Haber Portal, 20 Nisan 2009, http://www.porttakal.com/haber-erdogan-almanya-da-turklereyonelik-vize-uygulamasini-elestirdi-292856.html 29 Erdoan: Bunun Ad Ekonomik Faizmdir., Haber7, 19 Nisan 2009, http://www.haber7. com/haber/20090419/Erdogan-Bunun-adi-ekonomik-fasizmdir.php?id=396203 30 12 Soruda Deniz Feneri Davas, Radikal, 11 Eyll 2008, http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aType=Detay&ArticleID=898145&Date=11.09.2008&CategoryID=77
378
31 Deniz Feneri Davasnda Son Durum, Tm Gazeteler, 15 Eyll 2008, http://www.tumgazeteler.com/?a=4115493 32 Gn Gn Deniz Feneri Davas, Ntvmsnbc, 16 Ekim 2009, http://www.ntvmsnbc.com/ id/24938931/ 33 17. Hamburg Film Festivali, Hamburghaber, 27 Austos 2009, http://www.hamburghaber.de/haber-17-HAMBURG-FiLM-FESTiVALi-1815/ 34 Trk-Alman niversitesi Kuruluyor, Haber7, 28 Temmuz 2009, http://www.haber7. com/haber/20100401/TurkAlman-Universitesi-kuruluyor.php 35 Aratrmalara gre Almanyada semen olan Trklerin sadece %10u CDUya oy veriyor. Data 4U irketi, Trklerin %55inin SPDye ve %23nn Yeillere oy verdiine iaret ediyor. 36 Gerhard Hirscher in New York Times daki yorumu iin: http://query.nytimes.com/gst/ fullpage.html?res=9500E5D9143AF931A35755C0A96F9C8B63&sec=&spon=&pagewan ted=all, 7 Austos 2010.
379
TRKYENN NGLTERE POLTKASI 2009

Ali Balc*
Dr., Sakarya niversitesi Uluslararas likiler Blm.
Giri Trk-ngiliz ilikilerinin erken dnemine ilikin kapsaml bir alma hazrlayan mer Krkolu, Kurtulu Savann gerekte ngiltereye kar verilen bir mcadele olduunu belirtmektedir.1 Bu nedenle boazlar meselesi ve Musul sorunu gibi Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk d politikasn ilgilendiren iki nemli konuda Ankarann temel muhatab ngiltere olmutur. Musul meselesinin zlmesi ile birlikte Trkiye-ngiltere ilikileri byk lde normalleme srecine girmi, 1930lardan itibaren Avrupada giderek artan Almanya etkisi karsnda iki lke arasnda ittifak araylar balamtr. Bu dorultuda ilk giriim Londra Hkmetinin baz Avrupa lkelerine talyann saldrs halinde yardm etme taahhdnde bulunduu ittifaka Trkiyenin 22 Ocak 1936da (Trk-ngiliz Akdeniz Anlamas) katlmas olmutur.2 Daha sonra talyann Nisan 1939da Arnavutluka saldrmasnn ardndan 12 Mays 1939da taraflar olas bir saldr durumunda birbirlerine yardm etmeyi ngren Trk-ngiliz Deklarasyonunu imzaladlar. Fransann da katlmasyla birlikte bu deklarasyon 19 Ekim 1939da Trk-ngiliz-Fransz ittifakna dnmtr. kinci Dnya Sava sona erip, Souk Sava mantalitesi dorultusunda dnya ABD ve Sovyetler Birlii arasnda iki kampa blndnde Trkiye ABDnin nderliindeki Bat Blouna dhil olmu ve ngiltere ile ilikileri byk lde bu balamda ekillenmitir.3
383
Fakat ngiltere Trkiyenin Ortadouda aktif olmasndan yana olmu hatta tam da bu nedenle Trkiyenin NATOya ye olmasna scak bakmtr. Bu politikasn daha sonra da srdrm ve Sovyetleri evreleme politikasnn Ortadou ayan temsil eden Badat Paktnn en nemli destekisi olmutur. NATO mttefikleri ve Badat Pakt yeleri olmalarnn dnda Souk Sava dneminde Trkiye ve ngiltereyi kar karya getiren en nemli olay Kbrs meselesi olmu ve zellikle 1974 Kbrs harektna kadar ngiltere Kbrs konusunda byk lde Trkiye ile birlikte hareket etmitir. Yine bu dnemde Trkiye ve ngiltere arasndaki ilikilerin ne kt bir baka alan ise Avrupa Topluluuna Trkiyenin katlma srecinde Londrann ald tavrdr. ngiltere 1980lerde Trkiyenin Avrupa Topluluuna yelik giriimlerini destekledii gibi, Ankarann 1987deki tam yelik bavurusuna Belikann yan sra lml yaklaan ikinci lke olmutur. 1990lara gelindiinde zellikle Krfez Savanda Trkiyenin blgesindeki neminin artmasyla birlikte Avrupa Birlii iinde Trkiyenin birlie ye olmasn en etkin ekilde savunan lke ngiltere olmutur. ngilterenin bu destei zellikle ABDnin Trkiyenin AB yeliine ynelik destei ile birlikte dnldnde baz yorumcular tarafndan Londrann Washington ynetimi ile birlikte hareket ettii eklinde deerlendirilmitir. Dolaysyla ngilterenin Trkiyeye ynelik destei AB iinde ABDnin etkinliini yeniden ina etme abas olarak sunulmutur.4 ngilterenin Trkiyenin yeliine ynelik bu youn destei Trkiye-AB ilikilerinin en dk seviyede olduu 1997 Lksemburg zirvesi sonrasnda ksa bir dnem azalsa da, genel olarak bu destek 2000l yllarda daha da artarak devam etmitir. 2000li yllara gelindiinde Trkiye ngiltere ilikileri zellikle 2002de Amerikann Irak mdahalesi sonrasnda mesafeli bir hal almtr. Irak sava srasnda ABDnin en nemli mttefiki olan ngiltere, Trkiyenin yeterli destei vermedii dncesinden hareketle zellikle Kuzey Irak meselesinde Ankaray zor durumda brakmtr.5 te yandan Irak sava balamnda iki lke arasnda bir gerginlik yaansa da ngilterenin Trkiyenin AB yeliine destei devam etmitir. ABnin Aralk 2004te Trkiye ile yelik mzakereleri-
384
ne balama karar almasnda en etkili lkelerin banda ngiltere gelmi, dnemin ngiliz Babakan Tony Blair mzakerelerin balamasna mesafeli bakan Fransa ve Almanyay ikna etme noktasnda bizzat devreye girmitir.6 2009 Yl Gelimeleri 2009 yl boyunca Trkiye ngiltere ilikileri zellikle Avrupa Birlii (AB), Kbrs ve Ortadou konular etrafnda ekillenmitir. ABye yelik srecinde Trkiyeye en etkin destei veren lkelerin banda gelen Londra ynetimi, Kbrs konusunda limanlarn Rum tarafna almas ve adadan Trk askerlerinin ekilmesi gibi meseleleri gndeme getirse de Trkiyeyi rahatsz edecek aklamalardan kanmtr. politika balamnda ngiliz hkmeti Krt alm ve Ergenekon srecine ilikin gr bildirmi ve iktidardaki AK Partinin her iki politikasn da desteklediini aklamtr. Ekonomik ilikiler noktasnda Trkiyenin d ticaret fazlas verdii lkelerden biri olmaya devam etmi, yabanc sermaye yatrm balamnda ise 2008 yl ile kyaslandnda ngiliz firmalarn Trkiyeye yatrmlar 2009 ylnda byk lde d gstermitir. ki lke yetkililerinin karlkl ziyaretleri bakmndan 2009 yl youn gemitir. ngiltere Dileri Bakan David Miliband Mart ve Kasm aylarnda olmak zere iki kere resmi dzeyde Trkiye ziyareti gerekletirirken, Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Ba ve Dileri Bakan Ahmet Davutolu eitli vesilelerle Londra ziyaretlerinde bulunmulardr. Yine 2009 yl iinde ngilterenin Ankara Bykelisi Nick Bairdin grev sresi sona ermi ve yerini Eyll aynda David Reddawaya brakmtr. Trkiye i politikas balamnda ise Londra ynetimi, 2009 yl boyunca sklkla gndeme gelen Ergenekon davas ve demokratik alm gibi meselelerde iktidarn politikalarn destekleyici ynde aklamalar yapmtr. Trkiye Siyaseti ve ngiltere ngilterenin 2009 yl boyunca Trkiyedeki i siyasi gelimelere ilikin politikas temelde Krt sorunu ve bu balamda uygulamaya
385
konulan demokratik alm temelinde olmutur. Trkiyede balatlan demokratik alm sreci ile birlikte Londra ynetimi zellikle dileri bakanl dzeyinde srece ilikin olumlu aklamalarda bulunmutur. Dileri Bakan David Milibanda gre, demokratik alm sreci hem Trkiyeyi gelitirecek, hem de Krt halknn temel haklarna ulamas konusunda nemli bir gndem yaratacak, ayn zamanda da Krtlerin hak ve zgrlklerine kavumas iin ok nemli bir gelimedir. Tam da bu nedenle ngiltere olarak daha iyi admlar atmas iin Trkiyeyi tevik edeceklerini belirten Miliband, bu srecin snrlar deimeksizin demokrasinin gelimesi noktasnda nemli bir adm olduuna iaret etmitir.7 Dileri bakanndan gelen bu aklamann yan sra, dileri bakanl resmi web sayfasnda lke profillerinin Trkiye ile ilgili ksmnda sz konusu alma bir paragraflk yer ayrlmtr. Bu paragraf Londrann sz konusu srece nasl baktn gstermesi asndan nemlidir. 16 Kasmda Trk hkmetinin Demokratik Alm olarak bilinen bir reform paketi balamnda ilk somut nerileri aklad belirtilen yazda bunun Krtlerin daha fazla liberallemesi ve insan haklar reformlar da dhil Krtlerin problemlerini zmeyi amaladnn alt izilmitir.8 Bu ifadelerden Londra ynetiminin ak bir ekilde demokratik alm srecini destekledii ve bunu Krt sorununun zmnde ilk somut adm olarak grd karlabilir. te yandan resmi yetkililerden de, web sitesinde yaynlanan bu ifadelere paralel birok aklama gelmitir. rnein Austos 2009da grevi sona eren ngilterenin Ankara Bykelisi Nick Baird, bu konuya ok olumlu bakyoruz nk bu sorun ok sayda Trkn yaamn yitirmesine neden oldu. Onun iin hkmetin bu abalarn gl bir ekilde destekliyoruz ifadelerini kullanmtr.9 ngiliz hkmeti demokratik alma ynelik tutumunu yine dileri bakan dzeyinde David Milibandn 46 Kasm tarihleri arasnda gerekletirdii Trkiye ziyareti srasnda ayrntl bir ekilde dile getirmitir. Konuya ilikin Akam gazetesine kapsaml bir mlakat veren Miliband, sreci tm vatandalarn siyasi ve toplumsal haklardan eit yararlanmasn salama abas olarak deerlendirmi ve Krtlerle birlikte dier aznlklarn da siyasi alana ekilerek onlar iin siyasal bir alan yaratlmasnn nemli olduunu belirtmitir.10
386
Yine CNN Trke verdii bir mlakatta demokratik alm noktasnda Trk hkmetinin att cesur admlar desteklemek gerektiini belirterek hkmetin btn Trkiyenin vatandalarnn eit haklara sahip olmas konusunda drst davrandn ve szlerine sadk kaldn ifade etmitir.11 Fakat te yandan, demokratik alm sreci zellikle Trkiyedeki i siyaset asndan tartmal bir konuydu ve Milibandn srece ak destek vermesi muhalefetin eletirilerine neden olmutur. Milibandn aklamalar muhalefetin gznde demokratik almn yabanclarla danlkl bir ekilde hazrlanan bir ey olduu sulamasna zemin hazrlamtr. rnein Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) adna Mecliste konuan Onur ymen Ne tuhaf, geenlerde ngiliz Dileri Bakan geldi Trkiyeye Hkmetin Krt almn kuvvetle destekliyorum. dedi. Biz ngilizleri tanrz, yllardan beri tanrz. imdiye kadar, bilmedikleri bir eyi desteklediklerini hi duymadk; imdi destekliyor; demek ki biliyor. Demek ki bizim bilmediimizi onlar biliyor. Nasl oluyor bu i? Bize sylemediinizi onlara m sylediniz yoksa? ... Efendim, yoksa onun ieriinin hazrlanmasna, almn ieriinin hazrlanmasna sakn yabanclar destek olmu olmasn? ... Acaba yabanclar m bu yol haritasn hazrlyor? ifadelerini kullanmtr.12 ngilterenin Trkiye i siyaseti balamnda gr bildirdii nemli konulardan biri de sivil-asker ilikilerini yeniden ekillendiren Ergenekon davas olmutur. Ankara Bykelisi Nick Baird Milliyet gazetesine verdii bir mlakatta konuya Bireylerin hkmeti yasad yollardan devirmek iin giriimlerde bulunduklar herhangi bir toplumda, bunun ciddi bir ekilde cezalandrlmas gerektii temelinde baktn belirtmitir.13 Yine ayn mlakatta AK Parti iktidar dneminde nemli tartma konularndan biri olan laiklik konusunda ise Trkiyede laikliin z itibaryla tehlikede olduunu dnmyorum. Kamu alan ile zel alan arasndaki snr belli bir deiimden geebilir. Ama bunun iin zne dokunacan sanmyorum. Konunun her iki tarafnda duran insanlarn byk ounluunun bunun deimesini istedikleri kanaatinde deilim. ifadelerini kullanmtr.14
387
Bairdin laiklik konusundaki bu aklamas Dileri Bakan Milibandn bu konudaki argmanlarnn bir devam olarak grlebilir. Miliband yine Milliyet gazetesi iin kaleme ald bir yazda, Ergenkon srecine karmak gibi bir niyetinin olmadn bunun yarglarn karar olduunu belirttikten sonra Trkiyenin temel meselesi olarak siyasal istikrarszl grdnn altn izmitir.15 Trkiyede mevcut yasal erevenin Avrupann da istei olan laik demokrasiyi koruma hedefi iin en iyi yol olup olmadn dnmesine ihtiya olduunu belirterek parti kapatma davasna imkn salayan bir sistemin siyasi istikrarszla yol atna iaret etmitir. Miliband bu olgulardan hareketle laiklik iin asl tehlikenin uzun vadede laik demokrasinin gerek garantrleri olan ekonomik kalknma ve AB katlm srecinin dman olan siyasal istikrarszlk olduunun altn izmitir. Bu balamda Trkiyeye laiklii koruyacak bir anayasal kontrol ve dengeleme (checks and balances) erevesinin tasarm iin hep birlikte almay nermitir. Trkiyenin AB yelii ve ngiltere David Miliband 2008 ylnda Trkiyenin ABye yelii konusunda temel grlerini zetleyen bir yaz kaleme almt ve 2009 yl boyunca byk lde Trkiye konusundaki grleri burada ileri srd argmanlarla paralel olmutur. Europe in Turkey: The Economic Case For Turkish Membership of the EU balkl almaya yazd nszde Miliband, arlkl olarak ekonomik gerekeler ileri srerek Trkiyenin AB yeliini meru bir temele oturtmaya almtr. Ona gre, son be ylda yzde 7,5 orannda yllk byme rakamyla Trk ekonomisi birok AB lkesini kskandrmaktadr ve Trkiye ayn dnem iinde kii bana den milli gelirini iki kat artrmtr. Bu gstergelerin yan sra, gen, iyi eitimli bir nfus, enerji gvelii noktasndaki nemi ve Mslman ounluklu demokratik bir devlet olarak baars gz nne alndnda Trkiyeye ihtiya duyduklarn belirtmektedir.16 2009un hemen banda ngilteredeki Trk toplumuna yaknl ile bilinen i Partisi Milletvekili Joan Ryana destek amacyla dzenlenen gecede konuan Miliband Trkiyenin yeliini gerekelen-
388
dirirken u ifadeleri kullanmtr: zellikle enerji ve gvenlik konusunda son gnlerde dnya politikasnda yaanan scak gelimeler, Trkiyenin rolnn ne kadar nemli olabileceini bir kez daha gsterdi. Avrupa Hristiyan bir topluluk olmann dna kp Trkiyeyi de iine almal.17 Ayn konumada, ngilterenin grnn Trkiye ile ngiltere arasndaki iyi ilikilerin artarak srecei ynnde olduunu belirten Miliband, zellikle enerji meselesi balamnda Trkiyenin sahip olduu stratejik konumun bu politikann ardndaki temel motivasyon olduuna iaret etmitir.18 Yine 9 Mart 2009da katld bir konferansta Miliband, ABnin krizi bahane ederek reformlar ertelemesinin yanl olacan ve aday lke konumunda olan Trkiyeye AB yolunu her zaman ak tutmas gerektiini ifade ederek ABde mzakere srecinde Trkiyeye ynelik taknlan mesafeli havay eletirmitir.19 Ayn ifadeleri Polonyada yaymlanan Gazeka Wyborcza gazetesine yapt aklamada da tekrarlayan Miliband, yaanan ekonomik krizin lkelerin eilimleri ne olursa olsun kendi ilerine kapanmamas gerektiini ortaya koyduunu ve tam da bu nedenle Trkiyeyi ABye yelik yolunda kesin olarak tutmak gerektiini ifade etmitir.20 Mays aynda ise Atinaya alma ziyaretinde bulunan Miliband, burada yapt aklamada, Trkiyenin AB yeliinin ertelenmesi tartmalarnda ngilterenin nerede durduunu aklayan ifadeler kullanmtr. Byle bir eyin sz konusu olmadn belirttikten sonra bu argmann baz somut rneklerle desteklemitir: ngiltere, Trkiyenin AB srecinin devamn istiyor. Kbrs konusunda da ilerleme kaydedilmesini arzuluyor. Yunanistan da son 10 yldr Trkiyenin ve bat Balkanlarn AB yeliini aka, gl ve cesur bir ekilde destekliyor. Trkiyenin yelii AByi glendirecektir.21 Atina ziyaretinin ardndan Ankaraya gelen Miliband, Atinadaki argmanlarn daha gl bir ekilde bu ziyaret srasnda dile getirmitir. Trkiyenin ABye tam yeliinin, Birlie ekonomik dinamizm getireceini, Birliin enerji gvenlii sorunlarn zeceini ve Bat ile slam dnyas arasnda yakn balar kuracan belirtmesi ngilterenin Trkiyenin yeliini destekleme noktasndaki motivasyonlarn da ortaya koymas asndan nemlidir.22 Daha sonra Ekim aynda Londra Uluslararas Stratejik Aratrmalar Enstitsnde bir
389
konuma yapan Miliband sz konusu motivasyonlarn altn bir kez daha izmitir. Bu balamda, laik bir Mslman lkenin ABye dahil edilmesinin Birlie sadece g kazandracan belirttikten sonra zellikle Avrupann enerji ihtiyacnn salanmasn garantiye alacak olmas nedeniyle Trkiyenin AB yeliinin bir hayli nemli olduunu dile getirmitir.23 Enerji meselesi balamnda Trkiyenin stratejik nemi Milibandn Ankarann AB yeliini destekleme noktasndaki en nemli gerekelerinden biri olmutur. Yine Milliyet gazetesi iin kaleme ald yazda da bu konuya deinmi ve Avrupada enerji gvenlii konusundaki endielerin gittike artmakta olduu u gnlerde, Trkiyenin bir enerji ss olarak potansiyelinin daha da gelitirilebileceini hepimiz biliyoruz ifadelerini kullanmtr.24 AB yelii konusunda zellikle Avrupa Birliinin Trkiyeye baz hakszlklar yapt argman da ngilterenin 2009 yl boyunca dile getirdii bir husus olmutur. Miliband Mays aynda Trkiyeye yapt ziyaret srasnda ABnin yelik artlar noktasnda Trkiyeye baz hakszlklar yaptn belirtmitir. ABnin Trkiyedeki deiimleri grme noktasnda problemleri olduunu belirten Miliband, bu ifadeleriyle AB lkeleri arasnda ngilterenin Trkiyenin yeliini en fazla destekleyen lke olduunu da ak bir ekilde ortaya koymutur: herkes Trkiyenin reformlar ynnde atlmlar yaptn grmek istiyor. Ama eit derecede, doru ynelim ve gr asna sahip, ak bir AB de grmek istiyoruz. Son 30 yla bakarsanz (Trkiyede) byk deiiklikler var. Yeni bir Trkiyenin kurulmakta olduunu, bunun ynnn, aikr olduunu dnyorum.25 Miliband bu argmann daha sonra eitli vesilelerle tekrarlamtr. lk olarak 2 Temmuzda Almanyada kan Frankfurter Allgemeine Zeitung gazetesine yazd bir makalede u ifadeleri kullanmtr: artlar yerine getirdikleri takdirde, Trkiye ve Bat Balkan lkelerine, AB yelii konusunda verdiimiz szlere bal kalmamz gerekmektedir. OECDnin n tahminlerine gre, Trkiye 2017 ylnda dnya genelinde en yksek ekonomik byme kaydeden ikinci lke olacaktr. Ayrca lke, Orta Dou ve Orta Asyadan alnacak petrol ve gazn naklinde nemli bir transit gzergah olabilir. Bu durumda Trkiye, Avrupa iin bir tehdit deil, bir anstr.26 Yine Kasm aynda Trkiyeye yapt ziyaret kapsamnda Hrriyet gazete-
390
sine verdii rportajda da bu argmann net ifadelerle tekrarlad: AB, Trkiyeye adil bir katlm sreci taahht etti; bu taahhdn yerine getirmelidir.27 Trkiyenin AB yelii konusunun en etkin bir ekilde gndeme gelmesi Kasm 2009da David Milibandn Trkiye ziyareti esnasnda olmutur. lk olarak Miliband Trkiyenin AB yelik srecinde ba mzakereciliini yapan Egemen Ba ile Dolmabahedeki Babakanlk alma Ofisinde bir saat sren bir grme gerekletirmitir. Grmenin ardndan yaplan basn aklamasnda Ba, ngilterenin bugne kadar olduu gibi bundan sonra da Trkiyenin AB mzakerelerine destek vermeye devam edeceini ve bu konuda kendisinden bir kez daha teyit almaktan son derece mutlu olduklarn belirtmitir. Basna yansyan ksm ile grmelerde Trkiyenin AB yelii konusunda Miliband zellikle u konularn altn izmitir: 1.) AB mzakere srecinde ngiltere, Trkiyeye tam destek vermeye devam edecek. 2.) Mzakere srecinde evre faslnn almas iin nmzde hibir engel grmyoruz. 3.) Enerji, eitim ve kltr konularnda Rum tarafndan kaynakl ekincelerimiz devam ediyor. Ancak fasllarn alacana inanyoruz. 4.) Trkiyenin demokratik almn destekliyoruz. AB stnde de olumlu etkileri olduunu dnyoruz. 5.) Gney Kbrs lideri Papandreu yelik srecini destekliyor. Son olarak da Trkiyenin eksen kaymas tartmalar balamnda Batdan uzaklat ynndeki yorumlar konusunda grlerini belirterek Douya ynelme iin doyurucu aklamalar yaptnz. Ancak neden yanl anlaldnz anlayamadk mesaj vermitir.28 Egemen Ban ardndan srasyla Babakan Recep Tayip Erdoan ve Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile gren Miliband bylelikle kapsaml Trkiye ziyaretini tamamlamtr. Davutolu ile grmesinin ardndan dzenlenen basn toplantsnda Miliband ayn yl iinde Trkiyeye iki kere ziyaret gerekletirmesinin en nemli nedeninin AB yelii srecinde ngilterenin Trkiyeye olan desteini vurgulamak olduunu belirtmitir. Miliband daha nce sklkla dile getirdii destek boyutunu bu ifadelerinin ardndan gl bir ekilde tekrarlamtr: Birleik Krallk Dileri Bakan olarak Trkiyenin ABne ait olduunu dnyorum. Hem Trkiyenin hem ABnin bu anlamda yerine getirmesi gereken
391
unsurlar var. Ancak biz bu yolun sonunun ak olmas iin elimizden gelen her destei veriyoruz.29 Miliband konumasnda ayrca Trkiyenin AB yeliini destekleme gerekelerini de tekrarlam ve u ifadeleri kullanmtr:
Trkiyenin dnyadaki 15. byk ekonomi olmas ve 2017 ylna kadar dnyada en hzl byyen ikinci ekonomi olma beklentisi yznden. Bunlar gerekten ok nemli istatistiki bilgiler. Ancak, Trkiyenin ABne gelecekte ye olmas iin bence daha derinden sebepler var. ncelikle corafi konum. Corafi konumunuz sizi Avrupadaki bizlerle balayan bir konum. Ayn zamanda, gelecekte oynayacanz enerjiye ilikin bu rol ok nemli. Bence Trkiye ve AB arasnda ok nemli ve gl bir enerji ortakl kurulabilir inde yaadmz dnya Mslmanlarn ounlukta olduu lkelerle Mslman olmayanlarn ounlukta olduu lkeler arasndaki kprlerin daha fazla ina edilmesi gerektii bir dnya. Avrupa Birlii deerlerin hakim olduu bir topluluk ve bu deerlerin en nemlileri arasnda tm insanlara, rklar, dinleri veya mezheplerinden bamsz olarak sayg gstermek var. Trkiyenin ABnin onurlu bir yesi olmas, insanlarn deerlerini dinler tesi vizyon zerinden paylaabilmelerine ilikin nemli bir sembol olacak.
Bu ifadelerden anlalaca zere ngiltere, Ankarann AB yelii srecine verdii desteini Trkiyenin artan ekonomik gc, enerji transferi balamnda stratejik nemi ve Birliin din temelli bir oluum olmadn ortaya koyacak olmas eklinde sralanabilecek nemli neden zerine temellendirmektedir. Bu dnemde ngiltere Trkiyenin yelii konusunda zaman zaman dier Avrupa lkelerini de karsna alan aklamalarda bulunmaktan kanmad. Bu balamda 26 Ekimde ngiliz BBC televizyonuna yapt aklamada Miliband, Trkiyenin Avrupal olmadn ve bu yzden Avrupa Birliine ye olmamas gerektiini belirten Fransa Dileri Bakan Bernard Kouchere tepki gstermitir. Konumasnda AB yeliinin milletler ya da rklar zerine kurulu bir sistem olmadn belirterek, AB yelii deerler zerine kurulu bir birliktir. Trkiye eer yasama, yrtme ve yarg glerinin ayrm ilkelerine tam olarak uyar ve insan haklar konusunda istenen seviyeye gelirse tam ye olur ifadelerini kullanmtr.30 Yine benzer bir ekilde, Trkiyenin limanlarn Rum gemi ve uaklarna amamas nedeniyle yaanan sorunun gndeme geldii 8 Aralktaki AB D-
392
ileri Bakanlar Toplantsnda Miliband Fransann ba ektii Trkiye aleyhtar gurubu Trkiyenin stratejik nemini tamamen gz ard etmekle ve Kbrs sorununun zm srecini de baltalamakla sulamtr.31 Bu sulama zerine Miliband ile Fransa Dileri Bakan Bernard Kouchner arasnda ksa sreli bir tartma yaanmas ngilterenin Trkiyenin AB yelii noktasndaki srarn gstermesi asndan dikkat ekici olmutur. Kbrs, ngiltere ve Trkiye ngiltere Dileri Bakan David Milibandn Avrupa ile ilikilerden sorumlu yardmcs Caroline Flint, London School of Economicsde ubat 2009da Kbrs konulu bir seminerde yapt konumada Yeil Hattn Kbrs bir yara izi gibi bldn ve blnmln gereinden uzun srdn belirtmitir.32 Flint gelecek nesillerin sadece blnmlk, tampon blge, bar gc gibi terimleri renerek bymemesinin herkesin karna olduunu, bunun Kbrsn blgesinde pozitif etki yaratma potansiyelinden deil, Avrupa, Kuzey Afrika ve Orta Dounun ortasnda bir istikrar istasyonu oluturacak olmas nedeniyle nemli olduunu dile getirmitir. Flintin bu aklamalar ngilterenin Kbrsa ynelik bar talebinin bir zeti olmas nedeniyle nemlidir. Sz konusu konferansta Trkiyeyi yakndan ilgilendiren bir talep de dile getirilmi ve Flint Trk askerinin adadaki varl konusundaki bir soru zerine, Bir noktadan sonra istikrarn salanmas iin, adada yabanc askerin olmamas gerekiyor ifadelerini kullanarak bir anlamda bar iin gerekli olan somut admlar noktasnda ngilterenin temel politikasn dile getirmitir. Flinte gre, bu noktada sadece Trk askeri deil, BM bar gc askerinin varlnn da tartlmas gerekmektedir. Flintin bu aklamalarndan bir sre sonra taraflar arasnda yaplan st dzey grmelerde Kbrs konusu sklkla gndeme gelmitir. lk olarak konu 6 Mays tarihinde Londrada ngiliz Dileri Bakan David Miliband ve Avrupa Bakan Caroline Flint ile Egemen Ba arasnda gerekleen grmede dile getirilmitir. Ba grmede Miliband ve Flinte Trk limanlarnn Rum gemilerine almas taleplerine karlk AB Konseyinin 2004teki KKTCye uy-
393
gulanan ambargoyu kaldrma kararn hatrlatarak karlk vermitir.33 Ban toplantnn ardndan Kbrs kast ederek Miliband ile bu konuda hemfikiriz ifadelerini kullanmas grmelerin olumlu getiini ve taraflar arasnda fazla gr ayrlklarnn olmadn gstermesi asndan nemliydi.34 Konu tekrar Mays aynn sonunda Milibandn Trkiyeye iki gnlk gerekletirdii ziyarette gndeme gelmi ve Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile yaplan grmenin gndem maddelerinden biri olmutur. Grmenin ardndan yaplan ortak basn toplantsnda Davutolunun kulland ifadeler Kbrs konusunda taraflar arasnda gr ayrlklar olmadn gstermesi asndan nemlidir: Sadece grmelerin teknik detay zerinde deil, Kbrs konusunda, bu grmelerin psikolojisi, gemii, gelecekle ilgili vizyonumuz konusunda ok ak, ok dostane ve byk zevk aldmz bir grme gerekletirdik Bizim Sayn Milibandla Kbrsn gelecei konusunda vizyonlarmz rtyor. Bu vizyon, hem Kbrstaki taraflara bar, gvenlik, refah getiren, hem Dou Akdenize bar, gvenlik, istikrar getiren, hem de Avrupa Birlii iinde Trkiyenin ve Trkiyeyle dost lkeler arasndaki ortak dayanmay glendiren bir vizyondur.35 Caroline Flintin 2009 banda ngilterenin Kbrs politikas balamnda yapt aklamalar ve bu dorultuda Trk askerlerinin adadan ekilmesini talep eden ifadeleri 2009un son aylarna doru daha somut nerilere dnt. Bu balamda ngilterenin Avrupa ilerinden sorumlu Dileri Bakan Yardmcs Chris Bryant, Kasm aynda, Kbrs Rum kesiminde temaslarda bulunduu bir srada Trkiyenin liman ve havaalanlarn Rum kesimine amasnn, Trkiyenin ABye yelik grmelerinde nemli bir adm olacan dile getirdi.36 Bu ifadeler ngilterenin Kbrs konusunda Trkiyeden beklentileri balamnda ikinci somut neri olarak deerlendirilebilir. Ayn ziyaret esnasnda Bryantn, Birleik Krallkn blnm Kbrsn yeniden btnlemesini salayacak bir anlamaya ulalmasna katk erevesinde askeri mdahale haklarndan vazgemeye hazr olduunu aklamas ngilterenin Kbrs politikasnn, adann btnl temelinde kurulacak bir bamsz devlet olduunu ortaya koymaktadr.37
394
Kasm aynda konuya ilikin Hrriyet gazetesine verdii bir rportajda Miliband, bu sreten beklentilerini u ifadelerle dile getirmitir: Kbrs sorununu iki kesimlilik ve iki toplumluluk esaslar zerinden zme kavuturma frsat var. Bu karnza bir kuakta ancak bir kez kan trden bir frsattr. ki tarafn da byk kararlar almas gerekiyor. Gerek Sayn Talat, gerek Cumhurbakan Hristofyas gerek taahhtleri olan, ciddi insanlar. Onlara inanmalyz, onlar desteklemeliyiz. Ayn zamanda zor kararlar aldklar takdirde onlar destekleyeceimizi taahht etmeliyiz.38 Ayn tarihlerde Akam gazetesine verdii demete de Yorgo Papandreunun Yunanistanda iktidara gelmi olmasn Kbrsta zm iin bir ans olarak grdn belirtmitir. Milibanda gre, Papandreu ve Erdoan birlikte alarak birka ay iinde Kbrsta zm ynnde ilerleme salanmasna katkda bulunma imkanna sahiptir. Bu balamda her iki babakana da adadaki Trk ve Rum taraflarn liderlerine yksek sesle u anda zm zaman, siz cesur admlar atn biz de destekleyelim ifadesini kullanmalarn nermitir.39 Miliband 5 Kasmda Dileri Bakan Davutolu ile yapt ortak basn toplantsnda da bu grlerini tekrar dile getirmitir; Kbrs ile ilgili olarak bir anlamaya varabilmek iin aslnda ok nemli bir frsat yakalanm durumda. Ben Adadaki liderin, ayn zamanda Babakan Papandreu ve Babakan Erdoann bu konudaki desteklerinin gerekten ok nemli olduuna inanyorum. Adadaki gveni oluturmak iin ve bir sonraki adma geebilmek iin bunun geerli olduunu dnyorum. nmzdeki birka ay bunun gerekten test edildii bir sre olacak. Hem liderlere destek vermeye devam edeceiz hem de ben bu konudaki almalara ve ayn zamanda Trkiyenin de bu konudaki destek almalarna katkda bulunmaya alacam.40 2009 yl boyunca ngilterenin Trkiyenin limanlar Rum gemilerine amas ynndeki talebine ise Davutolu, Miliband ile dzenledii ortak basn toplantsnda cevap vermi, Kbrs konusunda ngiliz Bakan Trk limanlarnn Rumlara almas talebinde bulundu mu? sorusunu Trkiyenin Kbrs meselesini bir btn olarak ele ald eklinde yantlamtr. Davutoluna gre, srncemede braklmas suretiyle Trkiyeye limanlar zerinden bask yaplabilece-
395
i dncesi bir vehimden ibarettir ve kapsaml bar olmakszn bu meseleyi ayr ele almak Trk tarafndan beklenilmemelidir. Yine limanlar mevzuu bu kapsaml bar dnda da veya daha sonraki amada ele alnacaksa taahhtlerin karlkll ilkesinin geerli olduunu belirtmitir. Ona gre, Trkiyenin limanlar ama konusundaki taahhd ne kadar Avrupa Konseyi karar olmas bakmndan balayc ise, Trkiye Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin izolasyonlarnn kaldrlmas da o derece balayc bir hkmdr. Bunlar ancak birlikte ele alnd zaman adil bir yaklam sergilenebilir.41 Dolaysyla ngilterenin 2009 yl boyunca dile getirdii limanlar konusuna Trkiyenin bak ya limanlarn kapsaml bar srecinin bir paras olmas ya da byle bir kapsamda ele alnmayacaksa karlkllk ilkesi kapsamnda deerlendirilmesi eklinde olmutur. Kbrs balamnda Trkiye ngiltere ilikilerinde gndeme gelen bir baka konu da Orams davas olmutur. Kbrsl Rum Meletis Apostolidis Kuzey Kbrsta 1974 ncesinde sahip olduu araziye villa ina eden ngiliz David-Linda Orams ifti hakknda Rum Kesiminde dava am ve mahkeme arazinin iadesi ile tazminat karar almtr. ngilterenin bunu uygulamas iin karar ngiliz mahkemelerine tam ve ngiliz mahkemeleri de Avrupa Adalet Divanndan gr sormutur. Orams davas olarak alnan bu dava kapsamnda Adalet Divan, Rum Kesimindeki kararlarn dier AB lkelerinde de uygulanmas tavsiyesinde bulundu.42 Sz konusu karar Kuzey Kbrsta 1974 ncesinde Rumlara ait olan topraklarda ina edilen tm mlkleri kapsamas nedeniyle Trk taraf iin bir hayli kritik bir neme sahipti. Bamzakereci Egemen Ba 6 Maysta Londrada Milibandla yapt grmenin ardndan yapt aklamada Britanyal bakanla Adalet Divannn Rum yargsn KKTCde geerli sayan Orams davasnn ele alndn, bu konuda hassasiyet ve grlerin ayn olduunu aktarmtr.43 Trkiyenin Ortadou Politikas ve ngiltere 2009 ylnda bir hayli gndeme gelen Trkiyenin Batdan uzaklat tartmalarna Milibandn yorumu Ankarann kklerinin bilincinde olan bir siyaset izlemesinin normal olduu fakat bunu ya-
396
parken ABye olan taahhtlerini unutmamas gerektii eklinde olmutur. Ona gre, Trkiyenin, kklerinin bilincinde olarak kimliine sadk kalmas, ancak bunu yaparken Avrupaya olan taahhtlerinin de gittii yolun bir paras olduu ve dnyann dier taraflarnn reddi anlamna gelmedii anlayyla hareket etmesi nemlidir.44 Benzer bir argman ngilterenin Ankara Bykelisi Nick Baird da kullanm ve zellikle Batdan uzaklama sylemi ile paralel bir ekilde kullanlan Yeni Osmanlclk tartmalarnn yaanan durumu karlamadn belirtmitir. Bairde gre, Trkiyenin Batdan uzaklamas gibi bir durum sz konusu olmad gibi, Trkiyedeki politika yapmclarnn temelde blgede istikrar salama ve ekonomik politik ilikileri gelitirme amac gttn ve kendisine gre de bunun iyi bir yaklam olduunu belirtmitir.45 Miliband Trkiyenin Batdan uzaklamadn aksine Ortadou lkeleri ile ilikilerinin Batnn karna olduunu belirterek Trkiyenin izledii sz konusu politikalara destek vermitir. Ona gre, Trkiye son birka ylda, slam dnyasnda daha fazla zgrlk ve demokrasi isteyen liberal fikirli herkes iin giderek daha byk bir ilham kayna olmaya balad. Trkiye, ayn zamanda Orta Doudaki anlamazlklarn zmnde kilit bir oyuncu olmutur.46 Dolaysyla Trkiyenin blgesindeki artan rol blgenin istikrarl bir yer haline gelmesine, radikallikten uzaklaarak liberallemesine katk salayacandan dolay nemlidir. Hatta bu balamda sraile Gazze saldrlar kapsamnda Trkiyenin verdii tepkiyi de makul bir politika olarak grdn belirtmitir. Kendisine yneltilen Trkiyenin srail ile ilikilerinin ktlemesi Ortadouda rol oynama yeteneini nasl etkiler eklindeki bir soruya Ktleme ifadesini siz kullandnz, ben deil. Ortadouda nemli bir andan geiyoruz. Byk bir gerilim var. eklinde bir cevap vermitir.47 Yine Miliband Trkiyenin Suriye ile srail arasnda grmelerin yrtlmesinde araclk yapm olmasn nemli bulduunun da altn izmitir.48 Londrann Trkiyenin rann nkleer politikasna ynelik bakn ise Miliband, Sedat Ergine verdii rportajda zetlemitir. Trkiye ile ortak hedeflerinin temelde rann nkleer silah sahibi olmamas eklinde olduunu belirttikten sonra kendi grnn ran
397
liderlii, ok bariz nedenlerle uluslararas camiann gvenini kaybettii ynnde olduunu Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn da rann nkleer programnn bar olduunu syleyemediini belirtmitir. Milibanda gre, Trkiye rann nkleer silaha sahip olmasnn tehlikelerini, komusu olduunuz iin, dier lkelerden daha iyi bilecek bir durumdadr ve rann nkleer silah sahibi bir devlet olmasn istemeyecektir.49 Ekonomik likiler ngiltere Trkiyenin d ticaret fazlas verdii lkelerden biridir. 2009 yl boyunca 9,122 milyarlk ihracat rakamna karlk ngiltereden 5,370 milyar liralk ithalat gereklemitir. Bu rakamlardan Trkiyenin ngiltere ile ticaretinde d ticaret dengesinin 3,752 milyar lira fazla verdii grlmektedir.50 D ticaretin yapsal analizi yapldnda yatrm (sermaye) mallar kategorisinde ihracatn 1,288 milyar, ithalatn 786,959 milyon, hammadde kategorisinde ihracatn 2,494 milyar, ithalatn 3,300 milyar ve tketim mallar kategorisinde ise ihracatn 3,432 milyar, ithalatn 1,260 milyar Trk Liras deerinde olduu grlr. Trkiye ngiltere ile olan d ticaretinde yatrm mallar ve tketim mallar kategorisinde fazla verirken, hammadde mallar kategorisinde ak vermitir.51 ngilterenin Trkiyeye ynelik yabanc sermaye yatrmlarna bakldnda, bunun 2009 ylnda 332 milyon dolar olduu grlebilir. Bir nceki ylda yaplan 1.336 milyon dolarlk yatrmla kyaslandnda 2009 verilerinin bir hayli dk olmas kresel lekte yaanan krizle ilgilidir. Bu durum dier lkelerin Trkiyeye ynelik yatrmlar ve Trkiyeye yaplan toplam yatrmlar ile kyaslandnda aka ortaya kmaktadr. Toplam sermaye yatrmlar 2008 ylnda 14.733 milyon dolar iken, 2009 ylnda 5.694 milyon dolara dm, Avrupa Birlii lkelerinin Trkiyeye yapt toplam yatrmlar da 11.051 milyon dolardan 4.539 milyon dolara dmtr.52 Son olarak, turizm rakamlarna bakldnda 2009 yl boyunca Trkiyeye gelen ngiliz turist says 2.445.015 iken, bu rakam bir nceki yla gre 300 bine yakn art gstermitir.53
398
Sonu olarak zetlemek gerekirse 2009 yl genelinde ngiltereTrkiye ilikileri arlkl olarak Avrupa Birlii ve Kbrs meselesi balamnda gelimitir. ngiltere Ankarann AB yeliini enerji gvenlii, ekonomik dinamizm ve slam dnyas ile kurulacak diyalog bata olmak zere salayaca avantajlara odaklanarak etkin bir ekilde desteklemitir. Kbrs konusunda ise Ankaray karsna alacak aklamalardan kanan ngiliz ynetimi adadan askerlerin ekilmesi ve Trk limanlarnn Rum gemilerine almas konularnda srarc olmutur. ran ve Filistin bata olmak zere Ortadou meseleleri konusunda ngiltere, Trkiyenin politikalarn destekleyici aklamalarda bulunsa da, iki lke rann nkleer enerji politikas karsnda farkl yaklamlara sahip olmulardr. Trkiyedeki i politik meselelerde ise ngiliz ynetimi iktidarn att admlar byk lde Trk demokrasisinin yararna gelimeler olarak sunmutur. Trkiyenin ngiltere Politikas 2009 Kronoloji
9 Mart ngiltere Dileri Bakan David Miliband katld bir konferansta, ABnin aday lke konumunda olan Trkiyeye AB yolunu her zaman ak tutmas gerektiini ifade ederek ABde mzakere srecinde Trkiyeye ynelik taknlan mesafeli havay eletirmitir. Londrada ngiliz Dileri Bakan David Miliband ve Avrupa Bakan Caroline Flint ile Egemen Ba bir araya gelmi ve grmenin gndemini Kbrs Sorunu oluturmutur. Ba grmede Miliband ve Flinte Trk limanlarnn Rum gemilerine almas taleplerine karlk AB Konseyinin 2004teki KKTCye uygulanan ambargoyu kaldrma kararn hatrlatmtr. ngiltere Dileri Bakan David Miliband Atinay ziyaretinin ardndan Trkiyeyi de ziyaret etmitir. Miliband ziyaretinde Trkiyenin ABye tam yeliinin, Birlie ekonomik dinamizm getireceini, Birliin enerji gvenlii sorunlarn zeceini ve Bat ile slam dnyas arasnda yakn balar kuracan belirtmitir. Almanyada kan Frankfurter Allgemeine Zeitung gazetesine bir makale yazan Miliband makalede artlar yerine getir-
6 Mays
27 Mays
2 Temmuz
399
dikleri takdirde, Trkiye ve Bat Balkan lkelerine, AB yelii konusunda verdiimiz szlere bal kalmamz gerekmektedir Ayrca lke, Orta Dou ve Orta Asyadan alnacak petrol ve gazn naklinde nemli bir transit gzergh olabilir. Bu durumda Trkiye, Avrupa iin bir tehdit deil, bir anstr deerlendirmesini yapmtr. Eyll 2009 26 Ekim ngilterenin Ankara Bykelisi Nick Bairdin grev sresi dolmu yerine David Reddawaya atanmtr ngiliz BBC televizyonuna yapt aklamada Miliband, Trkiyenin Avrupal olmadn ve bu yzden Avrupa Birliine ye olmamas gerektiini belirten Fransa Dileri Bakan Bernard Kouchere tepki gstermitir. Konumasnda AB yeliinin milletler ya da rklar zerine kurulu bir sistem olmadn belirterek, AB yelii deerler zerine kurulu bir birliktir. Trkiye eer yasama, yrtme ve yarg glerinin ayrm ilkelerine tam olarak uyar ve insan haklar konusunda istenen seviyeye gelirse tam ye olur ifadelerini kullanmtr ngiltere Dileri Bakan David Miliband Ankaraya ziyaret gerekletirmitir. Miliband ziyaretinde demokratik almla ilgili tartmalara da mdahil olmu ve Trk hkmetinin att cesur admlarn desteklenmesi gerektiine deinmitir. Milibandn aklamalar muhalefet parti temsilcilerince eletirilmitir. Trkiyenin limanlarn Rum gemi ve uaklarna amamas nedeniyle yaanan sorunun gndeme geldii AB Dileri Bakanlar Toplantsnda Miliband Fransann ba ektii Trkiye aleyhtar gurubu Trkiyenin stratejik nemini tamamen gz ard etmekle ve Kbrs sorununun zm srecini de baltalamakla sulamtr.
46 Kasm
8 Aralk
Notlar 1 mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri (19191926), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No. 412, Ankara, 1978, s. 3 2 lhan Uzgel ve mer Krkolu, 19231939: Greli zerklik I, Bat Avrupayla likiler, Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: I, Derleyen: Baskn Oran, letiim Yaynlar, stanbul, 10. Bask, 2004, s. 273 3 Cihat Gktepe, British Foreign Policy towards Turkey, 19591965, Frank Cass, London, 2003, s. 2 4 lhan Uzgel, 19902001: Kreselleme Ekseninde Trkiye: ABD ve NATOyla likiler, Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: II, Derleyen: Baskn Oran, letiim Yaynlar, stanbul, 8. Bask, 2005, s. 318
400
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46
rnein, Blair: Trk ordusu Iraka girmemeli, Radikal, 25 Mart 2003 Blair Trkiye iin Devrede, Hrriyet, 15 Aralk 2004 Miliband: Krt talepleri makul, Milliyet, 8 Eyll 2009; Miliband: Trkiyedeki gelimeler olumlu, Zaman, 4 Eyll 2009 Europe: Turkey, Country Information, Politics, (Last reviewed: 15 January 2010), [http:// www.fco.gov.uk] Semih diz, Trkiye, Avrupann ykselen gc olacak, Milliyet, 28 Austos 2009 Biz de ac ektik ama bartan daha iyisi yok, Akam, 6 Kasm 2009 ngiliz Bakan Milibandden CNN TRKe zel, www.cnnturk.com, 5 Kasm 2009 Bkz. TBMM, Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi, 23. Dnem, 4. Yasama Yl, 15inci Birleim, 10 Kasm 2009, Sal Semih diz, Trkiye, Avrupann ykselen gc olacak, Milliyet, 28 Austos 2009 Semih diz, Trkiye, Avrupann ykselen gc olacak, Milliyet, 28 Austos 2009 David Miliband, Laiklii koruyacak yeni bir anayasal ereve, Milliyet, 24 Mays 2008 David Miliband, Preface: Turkeys Accession to the EU The Business Case, Turkey in Europe: The Economic Case for Turkish Membership of the European Union, Adam Hug (Edt.), The Foreign Policy Centre, London, 2008, ss. 56 Trk lokantasnda Trkleri vd, Hrriyet, 23 ubat 2009 Miliband: Trkiye ile ngiltere arasndaki iyi ilikiler srecek, Zaman, 23 ubat 2009 Miliband: Trkiyeye AB yolunu ak tutmalyz, Zaman, 10 Mart 2009 ngiltereden ABye Trkiye uyars, Hrriyet, 16 Mart 2009 Trkiyenin yelii AByi glendirir, Hrriyet, 26 Mays 2009 Miliband: Yeni bir Trkiye kuruluyor, Hrriyet, 28 Mays 2009 Miliband Trkiyenin AB yeliine desteini yineledi, Hrriyet, 27 Ekim 2009 David Miliband, Laiklii koruyacak yeni bir anayasal ereve, Milliyet, 24 Mays 2008 Miliband: Yeni bir Trkiye kuruluyor, Hrriyet, 28 Mays 2009 Trkiye AB iin tehdit deil ans!, Yeni afak, 06 Temmuz 2009 Sedat Ergin, Miliband mlakat, Hrriyet, 6 Kasm 2009 ngiltereden alma destek, Hrriyet, 5 Kasm 2009 Sayn Bakanmzn ngiltere Dileri Bakan David Miliband ile Ortak Basn Toplants, 5 Kasm 2009, Ankara, [http://www.mfa.gov.tr] AB yelii rklar zerine deil, deerler zerine kuruludur, Zaman, 26 Ekim 2009 Trkiye ABde sinirleri bozdu, Milliyet, 8 Aralk 2009 Kbrs zm; Trkiye, Yunanistan ve ABye de yarar getirecek, Zaman, 26 ubat 2009 Limanlar an diyen Milibanda konsey kararlarn hatrlatt, Star, 7 Mays 2009 Ayn Tarihi, Mays 2009, [http://www.byegm.gov.tr] Sayn Bakanmzn Birleik Krallk Dileri Bakan David Miliband ile Ortak Basn Toplants, 27 Mays 2009, Ankara [http://www.mfa.gov.tr]; Davutolu: Miliband ile Kbrs konusundaki vizyonlarmz uyuuyor, Zaman, 27 Mays 2009 ngiliz bakan: Trkiye liman ve havaalanlarn Rumlara amal, Hrriyet, 23 Kasm 2009 ngiltere, Kbrsta askeri mdahale haklarn brakmaya hazr, Milliyet, 24 Kasm 2009 Sedat Ergin, Miliband mlakat, Hrriyet, 6 Kasm 2009 Biz de ac ektik ama bartan daha iyisi yok, Akam, 6 Kasm 2009 Sayn Bakanmzn ngiltere Dileri Bakan David Miliband ile Ortak Basn Toplants, 5 Kasm 2009, Ankara, [http://www.mfa.gov.tr] Sayn Bakanmzn ngiltere Dileri Bakan David Miliband ile Ortak Basn Toplants, 5 Kasm 2009, Ankara, [http://www.mfa.gov.tr] Adalet Divanndan KKTCyi zecek karar, ntvmsnbc.com, 28 Nisan 2009 Ba: AB heyecan canl tutulmal, Radikal, 07 Mays 2009 Sedat Ergin, Miliband mlakat, Hrriyet, 6 Kasm 2009 Nick Bairds Farewell Interview (26.08.2009): Turkey is not changing direction, British Embassy in Turkey resmi web sitesi, [http://ukinturkey.fco.gov.uk] David Miliband, Laiklii koruyacak yeni bir anayasal ereve, Milliyet, 24 Mays 2008
401
Sedat Ergin, Miliband mlakat, Hrriyet, 6 Kasm 2009 Sedat Ergin, Miliband mlakat, Hrriyet, 6 Kasm 2009 Sedat Ergin, Miliband mlakat, Hrriyet, 6 Kasm 2009 thalat ve ihracat rakamlar iin bkz. [http://www.tuik.gov.tr] Rakamlar iin bkz. [http://www.tuik.gov.tr] Uluslararas Dorudan Yatrm Verileri Blteni, T.C. Babakanlk Hazine Mstearl, Yabanc Sermaye Genel Mdrl, ubat 2010, s. 4, [http://www.hazine.gov.tr] 53 Turizm rakamlar iin bkz. [http://www.tuik.gov.tr] 47 48 49 50 51 52
402
TRKYENN KAFKASYA POLTKASI 2009

Kamer Kasm*
Prof. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, Uluslararas likiler Blm retim yesi.
Giri Trkiyenin d politikasnda Souk Sava dnemi boyunca nemli bir yer tutmayan Kafkasya, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra lkenin bamszln kazanmasyla birlikte ncelikli olarak ele alnan bir blge olmutur. Enerji kaynaklarnn uluslararas pazarlara ulatrlmas tartmalar ve blgesel sorunlar Kafkasyaya ynelik kapsaml bir strateji oluturulmasn zorunlu klmtr. Hazar petrollerinin ve doal gaznn tanmasnda transit lke olarak yer almak isteyen Trkiye bu alanda bir rekabetin ierisine girmi ve bunun bir sonucu olarak da blgedeki atma ve krizler Trk d politikasn daha ok ilgilendirmitir. Souk Sava dneminde iki kutup arasndaki rekabet ortamnda devletlerin d politika izgileri bu yapnn gereklerine gre ekillenmiti. Gerek blgesel glerin gerekse blgelerin kk lkelerinin hareket kabiliyetleri snrlyd. Kutup liderleri mttefiklerinin sistem d hareketlerini nleyebiliyordu. Souk Savan sona ermesiyle birlikte blgesel politikalar n plana karken blgesel glerin de uluslararas politikadaki rol ve arl artmtr. Bu ortamda Trkiye de fazla tanmad ve yeterince bilgi sahibi olmad blgelerin sorunlarna ynelik politikalar oluturmak zorunda kalmtr. Trk d politikas asndan Kafkasyann istikrarszl politikalarn uygulanmasnda sorunlara neden olmutur. ki kutuplu dnya dzeninde grlmeyen veya dile getirilemeyen ayrlk talepler Balkanlarda ve Brzezinskinin Avrasyann Balkan-
405
lar olarak adlandrd Kafkasyada atmalara ve devlet yaplarnn atrdamasna neden olmutur.* Dnyada bir taraftan Gaddisin ifadesiyle iletiim alannda devrim, karlkl ekonomik bamllk ve demokrasi gibi birletirici gler varken dier tarafta ise ar milliyetilik, etnik ve dinsel rekabet gibi ayrmc gler bulunmaktadr.1 Souk Sava dnemi sonrasnda etnik ve dinsel temelli atmalar bir ksm blgelerde ciddi istikrarszlklara neden olmutur. Kafkasya da istikrarszln olduu ve Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bamszln kazanan lkelerin toprak btnl kaygs tayp, etnik temelli atmalara srklendii bir corafya haline gelmitir. Trkiye iin Kafkasya hem Orta Asyaya alan kap hem de etkili olabilecei bir blgedir. Kafkasya, Trkiyenin enerji politikas asndan nemlidir. Ayrca Trk Cumhuriyetleri arasnda en yakn ilikilerinin olduu Azerbaycann durumu da Kafkasyann Trkiye asndan nemini artrmaktadr. Souk Sava dnemi sonrasnda Trkiye blgesel g konumunu n plana kararak aktif blgesel ibirlikleri ierisini girmi Karadeniz Ekonomik birlii Tekilatndan (KET), Ekonomik birlii rgtne kadar yeni bamszln kazanm lkelerin uluslararas rgtlere yeliini desteklemi ve tevik etmitir. Kafkasyadaki atmalar ise Trkiyenin blgeye ynelik politikasnda zorluklara neden olmutur. Blgeyi yeterince tanmayan ve bu nedenle Rusya karsnda dezavantajl olan Trkiye, Kafkasyada yakn iliki ierisinde olduu ve petrol ve doal gaz kaynaklar dolaysyla enerji politikasnda nem tayan Azerbaycann topraklarnn igale uramas nedeniyle zor durumda kalmtr. Dalk Karaba sorunu Trkiyenin Ermenistan ile olan ilikilerini de olumsuz etkilemitir. Grcistann yaad Abhazya ve Gney Osetya problemleri de, Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn getii ve Trkiyenin destekledii petrol, doal gaz ve ulatrma projelerinde nemli konumda bulunan bu lkenin istikrarn etkilemesinden dolay enerji projelerine olumsuz yansmas olmutur. 11 Eyll 2001 terr saldrlar sonras oluan uluslararas ortam, Trkiyeye Kafkasya ve Orta Asyada daha etkili olma olana vermi* Baknz Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard, American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, New York, Basic Books, 1997, Blm 5.
406
tir. Bat ile Rusya arasnda Austos 2008 sonras trmanan gerginlik ise Trkiyenin blgedeki nemini artrd gibi yeni sorumluluklar ve riskleri de beraberinde getirmitir. Bu almada Trkiyenin Kafkasya politikasnda 2009 yl ierisinde meydana gelen gelimeler analiz edilecektir. 2009 yl zellikle Trkiyenin Ermenistan ve Azerbaycan ile olan ilikilerinde hareketli bir yl olmutur. Kafkasya asndan ise Austos 2008de RusyaGrcistan atmasnn etkilerinin devam ettiini, Trkiye-Rusya ilikilerinde ise sonular Kafkasyaya da uzanan yaknlama 2009 yl iinde de srmtr. Ancak Kafkasyadaki temel sorunlar olan Karaba sorunu ve Grcistann durumu ile ilgili olarak Trkiye ile Rusya arasndaki gr ayrlklar 2009 yl iinde de alamamtr. Makalede 2009 yl iinde Trkiye-Ermenistan ilikilerinde protokollerin imzalanmasna giden sre ve protokoller, Karaba sorunundaki durum, Trkiye-Azerbaycan ilikileri, Trkiye-Grcistan ilikileri ve enerji politikalarndaki gelimeler incelenecektir. Kafkasyada Siyasi Durum 11 Eyll 2001 terr saldrlar dnya siyasetinde nemli deiikliklere sebep olmas bakmndan bir milat olarak deerlendirilmitir. Austos 2008 Rusya-Grcistan atmas da, sonrasnda oluan ortam nedeniyle Kafkasya asndan bir dnm noktas olarak deerlendirilebilir. Rusyann Abhazya ve Gney Osetyann bamszlklarn tanmas ve Kafkasyada askeri g kullanmaktan ekinmeyeceini gstermesi AB ve ABDyi Kafkasya politikalarn gzden geirmeye zorlarken, Rusya ile enerji alannda yakn ilikilere sahip olan Trkiye asndan ikilemlere yol amtr. Trkiye ve Rusya btn ibirlii grntsne ramen Kafkasyada rakip lkelerdir. Rusya Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann i ilerine mdahale edip bu lkelerin sorunlarn kullanarak bu lkeleri kendi ekseninde tutma politikas izlemitir. Azerbaycann Bamsz Devletler Topluluuna (BDT) girmeyi reddetmesi zerine Karaba sorununda Ermenistan destekleyen Rusya, Grcistann da BDT yelii ve askeri s taleplerini reddetmesi yznden Abhazyay desteklemitir. Trkiye iin ise Hazar blgesi enerji kaynaklar konusunda yaanan
407
rekabette Azerbaycan ve Grcistann istikrar ok nemliydi. Ayrca Trkiye bu lkelerin uluslararas rgtlere yelii ve Bat ile yaknlamasn desteklemitir. Trkiyenin bu politikasnn da Kafkasyada Rusyann etkisini azaltc sonular olmutur. Ermenistan, Rusya ile stratejik ortaklk dzeyinde ilikisi olan ve Rusyann pek bir itirazla karlamadan askeri g bulundurduu bir lkedir. Trkiyenin Kafkasya politikas asndan sorunlu bir konumda bulunan Ermenistan ile Trkiye kara snr 1993 ylndan beri kapaldr. Azerbaycan Kafkasyada enerji kaynaklar, gelien ekonomisi ve greceli istikraryla son yllarda blgede n plana kmaya balamtr. Trkiye ile Azerbaycan arasnda da hem petrol hem de doal gazda ibirlii srmektedir. Ancak Azerbaycann topraklarnn %20sinin igal altnda olmas ve sorunun bir trl zlememesi dier lkelerle ilikilerini de etkilemitir. Trkiye ile Ermenistan arasndaki srete Karaba sorununun ne derece yer ald Azerbaycan iin ncelikli bir konudur. Trkiyenin Karaba sorununda verdii destein srmesi beklentisinde olan Azerbaycan, Trkiye ile Ermenistan arasnda imzalanan protokollerde Karaba sorununa yer verilmemesine tepki gstermitir. Grcistan, Rusyann topraklarna mdahalesinin etkilerini amaya alrken, Abhazya ve Gney Osetya sorunlar devam etmektedir. Trkiye, Rusyann mdahalesine Grcistan ile olan balar erevesinde bir tepki gstermemi ve sorunun bymesini diplomatik yollarla nlemek amac tayan Kafkasya stikrar ve birlii Platformu nerisinde bulunmutur. Trkiye-Rusya ilikilerinde gelinen nokta, Trkiyenin Rusyann askeri mdahalesi karsnda greceli sessizliinin nedenidir. Grcistan ise hem gvenlik hem de Bat ile entegrasyon anlamnda Trkiyenin desteini beklemektedir. Enerji konusu da Kafkasyadaki siyasi gelimelerde nemli bir balktr. Azerbaycan ve Trkmenistan doal gaznn Trkiye zerinden Avrupaya ulatrlmas projesi olan Nabucco bata AB yesi lkeler olmak zere pek ok lkenin gndeminde yer alrken, Rusyann Nabucco projesini engelleyemese bile geciktirme stratejisi erevesinde abalar gndemde olmutur. Trkiye ise Nabucco projesini desteklerken Rusyann istedii Gney Akm projesine de desteini ifade etmitir.
408
Kafkasyann Rusya Federasyonu ierisinde kalan blmnde de 2009 yl gergin gemitir. eenistan ve nguetyadaki istikrarszla Trkiye, lkelerin toprak btnlklerine sayg erevesinde yaklamtr. Kafkasyadaki belirsizlik Karaba sorunu, Abhazya ve Gney Osetyann durumu, eenistan sorunu 2009 yl ierisinde de Kafkasyada devam eden ve Trkiyenin bir politika oluturmasn gerektiren konular olmutur. Trkiyenin Kafkasya Politikasnda Azerbaycan Azerbaycann etnik, kltrel ve dilsel yaknl, zengin enerji kaynaklar Trkiyenin Kafkasya politikasnda merkezi konumda olmasna yol amtr. Trkiye, Azerbaycan Orta Asyaya almda bir kpr ve ayn zamanda enerji kaynaklarndan dolay istikrarl olmasnn byk nem tad en stratejik pozisyondaki Trk Cumhuriyeti olarak deerlendirmitir. Trkiyenin Kafkasya politikasnda Azerbaycan ile olan yakn ilikisi zellikle enerji alannda nemli bir avantaj olurken, Azerbaycann bamszlndan sonra uzun bir sre iinde bulunduu istikrarszlk ve Dalk Karaba sorunu Trkiye iin Kafkasya politikasnda zorluklara neden olmutur. TrkiyeAzerbaycan ilikilerinde 2009 ylnda Trkiye ile Ermenistan arasnda imzalanan protokoller, Dalk Karaba sorunu ve enerji gndemdeki konular olmutur. Trkiyenin Azerbaycan politikas Azerbaycandaki i gelimelerden ve uluslararas ortamdan etkilenmitir. 11 Eyll 2001 terr saldrlar sonras ABDnin Kafkasyaya ynelimi ve blgesel gvenlik alannda ABD ile blge lkelerinin ibirlii, Trkiyenin de hem Azerbaycan hem de Grcistana ynelik gvenlik alannda ibirlii bakmndan ilgisini artrmtr.2 Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki gelimeler ve sre Azerbaycan ile ilikileri de yakndan ilgilendirmitir. Azerbaycann d politikasnda en nemli sorun igal altndaki topraklarn kurtarlmas ve sorunun zlmesidir. Trkiyenin destei gerek Karabada scak atmalarn srd dnemde gerekse atekes sonras srete nemli olmutur. Trkiye, Karaba sorununda diplomatik kanallarn harekete geirilmesinde ve igalin ulusla-
409
raras hukuka aykrlnn tescilinde rol oynarken, Ermenistan ile olan kara snrn kapatmas ile de Azerbaycan topraklarnn igaline tepkisini ortaya koymutur. Azerbaycan da Karaba sorunu balamnda Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki gelimeleri yakndan takip etmitir. Karaba sorunu zlmeden Trkiye-Ermenistan snrnn almas durumunda Ermenistann elinin gleneceini dnen Azerbaycan, Trkiye Cumhurbakannn Ermenistana gitmesi ve yol haritas srecini temkinle karlam ve Azerbaycan ierisinde protestolar olmutur. Azerbaycan Devlet Bakan Aliyev daha yol haritas aklandnda, srete Karaba sorununun gndemde olup olmadn merak ettiini aklamtr.3 Aliyevin stanbulda 6-7 Nisan 2009 tarihinde yaplan medeniyetler ittifak zirvesine katlmamas da Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki gelimelere tepkisi olarak deerlendirilmitir.4 Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerde Trkiyenin yapmak istediklerine ilikin olarak zellikle Azerbaycan kamuoyuna ynelik bir bilgilendirme almasnn yaplmam olmas yanl anlamalara neden olmutur. Mays 2009da Babakan Recep Tayyip Erdoann Azerbaycan ziyareti srasnda Trkiyenin, Dalk Karaba sorunu zlmeden Ermenistan ile olan kara snrn amayacan teyit etmesi iki lke ilikilerindeki gerginliin bir lde almasn salamtr.5 Karaba sorununda Trkiyenin manevra alan Ermenistann hibir ekilde konuya Trkiyeyi kartrmak istememesi nedeniyle olduka snrldr. AGT Minsk Grubu bnyesinde srdrlen diplomatik abalardan Karaba sorununun zmne ynelik bir sonu kmamtr. 14 Mart 2008 tarihinde BM Genel Kurulunda kabul edilen igal altndaki Azerbaycan topraklarnn durumu balkl Azerbaycann uluslararas alanda kabul edilmi snrlarnda toprak btnl destekleyen ve igal altndaki topraklardan tm Ermeni kuvvetlerin ekilmesini isteyen karara AGT Minsk Grubu ebakanlarnn olumsuz oy kullanmalar da Azerbaycann AGTe olan gvenini sarsmtr.6 AGT Minsk Grubunun Fransz ebakan Bernard Fassier Karaba sorununun zmnde Trkiyenin yapaca bir ey olmadn ifade ederken Ermenistan ile Trkiye ilikilerindeki srele Karaba sorununun birbirinden bamsz sreler olduunu ileri srmtr.7 AGT Minsk Grubu ebakanlarnn s-
410
reci AGT dna karmama ve dardan katklara kapal olma politikasnn pek baarl olduu sylenemez. AGT Minsk Grubu ebakannn Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki ilerleme ile Karaba sorununun farkl sreler olduunu aklamas ise Trkiyenin Ermenistan ile olan kara snrn Karaba sorununda Azerbaycan topraklarnn igali dolaysyla kapatt gerei ile elimektedir. Ermenistan, 2009 yl iinde Rusyann Azerbaycan ile gelien ilikileri ve bu durumun Rusyay Dalk Karaba sorununda Ermenistana bask yapmaya yneltmesinden endie duymaktadr. Karabadaki ynetimin srece dahil edilmemesi de Ermenistanda eletirilen konulardandr.8 Ermeni kuvvetler Dalk Karaban dndaki blgeleri ileride pazarlkta kullanmak amacyla igal etmilerdir. Azerbaycan taraf bu blgelerden beinin hemen, Lain ve Kelbecerin ise 5 yl ierisinde boaltlmasn istemektedir. Azerbaycann Karaban bir koridorla Ermenistana balanmasn kabul ettii anlalmaktadr. Tartma konusu bu koridorun gvenlii ve hangi lkenin topra olacadr. En nemli anlamazlk noktalarndan birisi de Karaban statsnn nasl olacadr. Azerbaycan Karaban kendi egemenliinde olduunu bu nedenle blgeye ancak geni bir zerklik verebileceini ifade ederken, Ermenistan, Azerbaycan bamszln ilan ettiinde, bamszlk ilannda bulunmu Dalk Karaban devlet olarak tannmasn savunmaktadr.9 Trkiye Karaba sorununa yaklarken bu parametreleri ve taraflarn pozisyonunu dikkate almak durumundadr. Aksine bir durum Trkiyenin Kafkasyadaki etkinliine zarar verecek, zellikle enerji alannda Kafkasyadaki en nemli lke olan Azerbaycan ile olan ilikilerini bozacaktr. Trkiyenin Azerbaycan politikasnda Karaba sorununun yan sra dier nemli bir balk da enerji konusu olmutur. Bak-TiflisCeyhan petrol boru hatt iki lke arasndaki nemli bir enerji kprsn olutururken, Trkiyenin Azerbaycan ile arasndaki doal gaz hatt ile birlikte bu alanda da ibirlii balamtr. Azerbaycan doal gaz Nabucco projesi iin de nem tamaktadr. Azerbaycan gaznn yannda Trkmenistan ve Kazakistan gibi lkelerin doal gazn Trkiye zerinden Avrupa ilerine kadar 3.300 kilometrelik boru hattyla tanmasn ieren Nabucco projesinin 2014 ylnda faaliyete
411
gemesi dnlmektedir. Nabucconun ilk etapta faaliyete geebilmesi iin 8 milyar metre kp doal gaz gereklidir. Proje kapsamnda ylda 31 milyar metrekp doal gazn tanmas hesaplanmaktadr. Projenin tamam 7.9 milyar Euroya mal olacaktr. Hattn 2000 kilometrelik ksm Trkiyeden, 400 kilometresi Bulgaristandan, 460 kilometresi Romanyadan, 390 kilometresi Macaristandan geecek ve 46 kilometrelik ksm Avusturyada olacaktr. Rusya ile Ukrayna arasndaki gaz krizinden sonra Avrupa Nabuccoya hz kazandrmak istenmi ve bu amala 27 Ocak 2009 tarihinde Budapetede Nabucco Zirvesi yaplmtr.10 Azerbaycan Devlet Bakan Aliyev zirvede Azerbaycann Nabuccoya desteini ifade etmitir. Rusyann Ermenistana nemli miktarda silah transferi yapt haberlerinin Azerbaycann Nabuccoya Budapete Zirvesinde desteini ifade etmesinde etkili olduu da ileri srlmtr. Ermenistandaki Gmr Rus askeri ssne gnderilen silahlar arasnda 27 adet T-72 tank ve zrhl personel tayclarnn olmas Bakde kzgnla neden olmutur.11 Ancak Nabucconun gereklemesi iin przler de bulunmaktadr. ncelikle Trkiye, Brkselin mzakere srecinde enerji baln amamas yznden projeye daha mesafeli yaklamtr. Trkiye ayrca Nabuccodan kendi ihtiyac iin de uygun fiyattan gaz kullanmak istemitir.12 Bu konudaki sorunun almas zerine Nabucco Hkmetleraras Konferans 13 Temmuz 2009 tarihinde stanbulda toplanm ve proje iin hkmetleraras anlama imzalanmtr. Hkmetleraras anlama da Nabucconun sorunsuz olduu anlamna gelmemektedir. Azerbaycann pozisyonu konusunda da soru iaretleri olumutur. Azerbaycan ve Trkmenistan gazlarnn Trkiye zerinden Avrupaya tanmasn Avrupaya gaz salanmasndaki tekeline tehdit olarak alglayan Rusya Nabuccoyu engellemek iin aba harcamaktadr. Rusyann bu konudaki bir hamlesi de Azerbaycandan doal gaz almak olmutur. lham Aliyevin Nisan 2009daki Moskova ziyareti srasnda ah Deniz II sahasndan Rusyaya gaz satnda mutabakata varmlardr.13 Bunun ilk adm 27 Mart 2009 tarihinde Azerbaycan irketi SOCAR ile Gazprom arasnda imzalanan memorandum olmutur. Bamszlndan itibaren srekli Rusyadan gaz ithal eden Azerbaycann ilk defa Rusyaya doal gaz satacak olmas ne-
412
deniyle anlama nem tamaktadr. Doal gaz retiminde dn olmas Rusyay, Avrupaya gaz tedariki iin ihtiyac olan gaz baka yerlerden temine yneltmitir.14 Azerbaycan, enerji anlamalarn Rusyann Karaba sorunundaki tutumunu deitirmek iin de kullanmak istemitir. Azerbaycann Rusyaya ah Deniz II sahasndan gaz sat ile ilgili anlama yapmas Azerbaycann Nabucco iin yeterli gaz olup olmayaca tartmalarn balatrken, Trkmenistann durumunun da net olmamas Nabucco iin dier bir sorun olarak grlmektedir.15 Ancak eer Azerbaycan ile Trkmenistan arasnda gelien ilikiler sonucunda Azerbaycan doal gazyla Trkmenistan doal gaznn birlikte tanmas konusunda bu iki lkenin antlamalar kesin bir ekilde salanrsa ve irketler de bu doal gaz boru hatt iin kararl davranrlarsa Hazar geili boru hatt projesi gerekleir. Bu noktada temel problemler ise Trkmenistan ile Azerbaycan arasnda doalgaz sahalar konusundaki anlamazlk ve Hazarn stats ile ilgili tartmalardr. Bunun yannda Trkmenistann Rusya ile yapt uzun dnemli gaz sat anlamasnn da gazn miktaryla ilgili soruna neden olabilecei ifade edilmektedir.16 Trkiye-Azerbaycan ilikileri doal gazdaki rekabetin sonucunu etkileyecek bir nitelik gstermektedir. nk Azerbaycan Karaba sorunu dahil d politikas asndan nemli konularda Trkiyeden beklediini bulamazsa, Rusya ile olan gaz sat antlamasnn sresini uzatacaktr. Azerbaycann Trkiyeye satt gazn fiyatn artrmak istemesi de piyasa gerekleri dnda Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki srece tepki olarak da grlmtr. Nabucco projesinin gelecei ve Trkiyenin Azerbaycandan ok uygun fiyata gaz almna devam edebilmesi Trkiye ile Azerbaycan arasndaki yakn ba ve ilikilerin devamna baldr. Rusya gibi enerji rekabetinde avantaj salamay isteyebilecek lkeler Trkiye-Azerbaycan ilikilerinde gerginlik kmas noktasnda bir politika izleyeceklerdir. Trkiye ile Azerbaycan ilikilerinde 2 milyar dolar aan ticaret hacminin yan sra 3 milyar dolara yakn dorudan Trkiyeden firmalarn Azerbaycana yatrmlar ve 5,1 milyar dolar bulan mteahhitlik projeleri de dikkat ekicidir. Konu ile ilgili nemli bir noktada Azerbaycanda enerji d sektrlere Trkiyeden yaplan yatrmlarn tutarnn 2,2 milyar dolara yaklamasdr.17 Azerbaycan ekonomisi-
413
nin byyen bir yapda olmas, sadece enerji kaynaklarn ihra eden bir lke olarak kalmay istememesi ve petrol ve doal gaza dayal sanayi dallarn gelitirmeye almas dikkate alndnda Trkiye ile olan ticaretin hacminin ve karlkl yatrmlarn artmasnn beklendii ifade edilebilir.18 Trkiyenin Kafkasya Politikasnda Ermenistan Trkiye-Ermenistan ilikilerinde 2009 yl ok nemli gelimelere sahne olmutur. Trkiye Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bamszln kazanan Ermenistan dier eski Sovyet Cumhuriyetlerini tand gibi tanmtr. Trkiye ile Ermenistan arasnda normal diplomatik ilikiler kurulamad gibi, 1993 ylndan beri kara snr da kapal durumdadr. Bunun nedeni Ermenistann soykrm iddialarn uluslararas alanda gndeme tamas ve bu iddialarn tannmasn en nemli d politika aralarndan birisi olarak ortaya koymas, Trkiyenin toprak btnln aka tanmamas ve Dalk Karaba sorunudur. Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanl Trkiyesi ve Bat Ermenistanda gerekletirilen 1915 soykrmnn uluslararas dzeyde tannmas abalarn destekleyecektir. demektedir. Bamszlk Bildirgesine Ermenistan Anayasasnda da atf yaplmtr.19 Yine Ermenistan Parlamentosunda da zaman zaman Trkiye-Ermenistan snrn dzenleyen 1921 Kars Antlamasnn tannmamas gerektii eklinde konumalar yaplmaktadr.20 Dalk Karaba sorunu ise Trkiyenin Ermenistan ile olan kara snrn kapatmasna yol amtr. Bu tablonun deimesi dorultusunda yaplan diplomatik giriimler sonucunda Nisan 2009da yol haritas ile birlikte balayan gelimelerle 31 Austos 2009da iki lke arasnda protokoller paraf edilmitir. Protokoller 10 Ekim 2009da Zrihte imzalanmtr. Protokollerden ilki Ermenistan Cumhuriyeti ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda diplomatik ilikilerin kurulmasna ilikindir. Dier protokol ise iki lke arasnda ilikilerin gelitirilmesine ilikindir. Diplomatik ilikilerin kurulmasna ilikin protokolle taraflar protokollerin yrrle girmesinden sonra diplomatik iliki kurma konusunda anlamlardr. Protokol ayrca uluslararas hukukun ilgili anla-
414
malar tarafndan tanmlanan iki lke arasndaki snrlarn tanndn teyit etmektedir. ki lke protokol ile iyi komuluk ilikilerinin ruhuna uymayacak bir politika izlemekten kanacaklarn taahht ederken, terrizm, iddet ve arln her trn knadklarn, bu tr hareketleri desteklemekten veya msamaha gstermekten kanacaklarn ve bu hareketlere kar mcadele iin ibirlii iinde olacaklarn ifade etmilerdir. ki lke arasnda ilikilerin gelitirilmesine ynelik protokolde ise en dikkat ekici nokta taraflarn protokoln yrrle girmesinden sonra iki ay ierisinde snrn almas konusunda anlamalardr. Protokollerde nemli bir nokta da kurulacak olan alt komisyonlardr. Tarihi boyut ile ilgili bir komisyonun kurulmas zellikle 2005 ylnda Trkiye tarafndan yaplan tarihi ve uzmanlardan oluan bir komisyonunun kurulmas nerisinin bir bakma Ermenistan tarafndan kabul edilmesi olarak da yorumlanabilir.21 Protokollerin Trkiye asndan sorunlu ksm ise Trkiye ile Ermenistan snrnn protokollerin yrrle girmesinden sonra 60 gn ierisinde alacak olmasdr. Trkiye Ermenistan ile snrn Karaba sorunu nedeniyle kapatmtr. Protokollerde ise Karaba sorunu konusunda bir ifade bulunmamaktadr ve Ermenistan zme ilikin adm atmann ok uzandadr. Karaba sorununun zm iin en azndan Ermeni kuvvetlerin Dalk Karaban dnda igal altnda tutuklar yedi blgeden beinden ilk aamada ekilmeyi kabul etmesi ve Dalk Karaban stats konusunda bir uzlamaya varlmas gerekir. Protokollerin yrrle girmesinin ardndan iki ay ierisinde snrn alaca ifade edilmesine ramen, Trkiye tarafndan en st dzeyde Dalk Karaba sorunu zlmeden snrn almayaca Azerbaycan tarafna iletilmitir.22 Bu durumda TBMMde protokollerin kabul edilmeyecei veya Karaba sorunu zlene kadar bekletilecei sonucuna varlabilir. Bir dier olaslk da Trkiyenin protokolleri onaylamas halinde bir deklarasyon yaynlayarak Karaba sorunu zlmeden snr amayacan aklamasdr. Protokollerin imzalanmasn takiben Ermenistan Devlet Bakan Sarkisyan da Trkiye ve Ermenistan milli futbol takmlar arasnda 14 Ekim 2009 tarihinde oynanan ma izlemek zere Trkiyeye gelmitir.23
415
Azerbaycan protokollerden duyduu rahatszl gndeme getirmitir. Trkiyede futbol mann oynanaca stadyuma getirilen Azerbaycan bayraklarnn toplatlmas ve Azerbaycann da Bakdeki ehitlik ile Din Hizmetleri Mavirlii nndeki Trkiye bayraklarnn indirilmesi iki lke arasnda soruna neden olmu ve Trkiye Azerbaycana nota vermitir.24 Trkiye ile Azerbaycan ilikilerinde gerginliin ortaya kmas ve iki lkenin politikalarndaki ayrma Ermenistann Ulusal Gvenlik Strateji belgesinde vurgulad gibi Ermenistan iin en nemli tehlikenin kalkmas anlamna gelmektedir. Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinde Trkiyeden Azerbaycann stratejik orta olarak bahsetmekte ve bu durumu Ermenistana tehdit olarak deerlendirmektedir.25 Bu nedenle Trkiye ile Azerbaycan arasndaki yakn ilikilerin bozulmas Ermenistann elini fazlasyla glendirecektir. Zaten askeri bakmdan sren bir igali, diplomasi yoluyla sona erdirmek ok zordur. Bir de Ermenistann eline yeni kozlar gemesi halinde Dalk Karaba sorununun zm daha zor olacaktr. Ermenistann olaanst bir d bask ile karlamad takdirde Dalk Karaba sorununun zmnde aceleci davranmayaca ngrlebilir. Ermenistan sre ierisinde diplomatik alanda avantajl konuma gelmenin hesabn yapmaktadr. Soykrm iddialarnn aratrlmasn yani tarihi boyut ile ilgili komisyonun kurulmasn kabul etmesi nedeniyle Ermenistan Devlet Bakan Sarkisyan diaspora tarafndan eletirilmitir. Yol haritasnn aklanmasndan sonra Ermenistan ierisinde de Ermeni Devrimci Federasyonu gibi gruplarn tepkisi olmutur. Diaspora iin soykrm iddialar birinci gndem maddesi ve kimlik unsuru olduundan bu konu ile ilgili gelimeler ncelikle dikkate alnmaktadr. Trkiye ile Ermenistan arasndaki protokollerde ifade edilen tarih komisyonunun kurulmas, Ermeni diasporasnn iddialara ynelik politikasn deitirmeyecektir. Diasporann asl kaygs bu konuda diaspora ile Ermenistan arasndaki ibirliinin zayflamasdr. Ermenistan ynetimi asndan ise Karaba sorunu ncelikli gndem maddesidir. Ermeni kuvvetlerin Karabadaki igali sonlandrmasn ieren bir plannn uygulanmas Ermenistan i politikasnda daha fazla ses getirecek ve iktidar asndan uygulanmas daha zor olacaktr. Karaba ile ilgili bir madde-
416
nin protokollerde yer almamas bu nedenle Sarkisyan bir lde rahatlatmtr. Ancak sorunun zmne ilikin bir plann netlemeye balamas durumunda Ermenistanda byk tartmalar olacaktr. nk Karaba sorununda bir zm mutlaka Ermeni kuvvetlerin en azndan Dalk Karaba dnda igal ettikleri topraklardan ekilmesini gerektirecektir.26 Trkiye komularla sfr sorun politikasnn bir paras olarak Ermenistan ile ilikilerini normalletirme yolunda adm atmtr. Trkiye-Ermenistan arasnda yaanan yumuama srecinin ortaya kmasnda uluslararas ve blgesel sistemden kaynaklanan etkilerin rol ok byktr. ABD ve AB asndan Ermenistan, Kafkasyada Rusyann etkisinde topraklar Rus askeri kuvvetleri tarafndan korunan bir lkedir. zledii politika yznden enerji ve ulatrma projelerinden dlanmtr. Ermenistann Bat sistemine kazandrlmas gereklidir. Bunun gerekleebilmesi iin ise ncelikle Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin normallemesi ve iki lke arasndaki kara snrnn almas gereklidir. Bu nedenle Trkiyenin Ermenistan ile ilikilerini normalletirmesi iin ABD ve ABden youn bir bask gelmektedir. Austos 2008deki Rusya-Grcistan atmas srasnda Rusya-Bat ilikilerinin gerginlemesi de Ermenistann tamamen Rus etkisine braklmamas noktasnda Batnn daha fazla istekli olmasna neden olmutur. Ermenistan asndan da Austos 2008 atmasnda Grcistan yolunun kapanmas tamamen izole olmasna neden olmutur. Trkiye ve Azerbaycan kaplar kapal olan Ermenistan iin Grcistan hattnn da kapanmas ekonomik olarak bu lkeyi etkilemitir. Grcistann Ermenistandan ithalatnda 121 milyon dolarlk bir azalmann olduu ve toplamda da krizin Ermenistan ekonomisine 700 milyon dolara mal olduu ifade edilmitir.27 Bu durum da Ermenistan Trkiye ile ilikilerini normalletirmek iin adm atmaya yneltmitir. Trkiye iin ise Ermenistan ile atlan admlar ile Azerbaycan ile olan yakn ilikilerini koruma noktasnda sorun ortaya kmtr. Trkiyenin Kafkasya politikasnda Azerbaycan ile olan yakn ilikileri nemli bir yer tutmaktadr. Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattndan Azerbaycandan gelen doal gaz hattna kadar enerji alannda yaplan ibirlii ve Trkiyenin Orta Asyaya alan kaps durumundaki Azerbaycann Bat eksenin-
417
de tutulmas da Trkiye iin nemlidir. ABD ve ABnin Ermenistan Avrupa-Atlantik eksenine kazandrma yolundaki politikalarnn Azerbaycan zellikle enerji projelerinde Rusya ile ibirliine itmesi Rusyann siyasi ve ekonomik etkisini artracaktr.28 Trkiye ile Ermenistan arasnda kara snrnn almas ve ilikilerin normallemesi Karaba sorununda bir anlamann salanmasna baldr. Ermenistan Trkiye iin ekonomik adan nemli bir partner olabilecek kapasitede deildir. Ancak Trkiye, Ermenistan iin Batya alan kap olabilecek konumdadr. Trkiye ile Ermenistan arasnda kara snrnn almas halinde ortaya kabilecek ticaret hacmine ilikin olarak 500 milyon dolardan 1 milyar dolara kadar uzanan rakamlardan ve bunun snr illerine katksndan bahsedilmektedir. Ermenistann toplam ticaret hacmi ve nfusu dikkate alndnda ksa vadede Trkiye ile ticaretinde ciddi bir srama olmas ok zordur. Trkiye ile Ermenistan arasnda hava koridoru aktr ve ticaret ise Grcistan ve ran zerinden yaplmaktadr. Kara snrnn almas halinde Trkiyenin Ermenistana snr olan illerinde ciddi bir kalknma olaca iddialar da Ermenistann ekonomik kapasitesi dikkate alndnda gereki deildir. Azerbaycan, Grcistan ve ran gibi blgede Ermenistandan daha fazla nfusa ve daha gl ekonomiye sahip lkelerle ticaretin ve bunun snr illerine katksnn bile istenilen dzeyde olmad dikkate alndnda Trkiye ile Ermenistan arasnda kara snrnn almasnn gereklilii argmannn Trkiyeye olan olas ekonomik katklarla ileri srlmesi eksik ve yanltc bir deerlendirme olacaktr.29 Ermenistann 2009 ylndaki toplam ithalat 3 milyar 304 milyon ABD dolar ve ihracat 697,8 milyon ABD dolardr. Ermenistann ithalatnda Trkiye % 5,6lk bir paya sahiptir. 2009 ylnda ihracat gelirlerinde % 34 lk d yaayan ve enerji bata olmak zere pek ok kalemde darya baml olan Ermenistann Trkiye ile olan kara snrnn almas halinde ekonomik adan nemli bir farka neden olmas zordur.30 Trkiye-Ermenistan ilikileri Kafkasyadaki dier sorunlardan ve en nemlisi de Karaba sorunundan bamsz ele alnamaz. Karaba sorunu zlmeden de Kafkasyada istikrarn salanmas ve Trkiye-Ermenistan ilikilerinde kalc bir normalleme salanmas ok zordur
418
Trkiyenin Kafkasya Politikasnda Grcistan Trkiyenin Kafkasya politikasnda, Hazar enerji kaynaklarnn Trkiyeye ulaaca gzergh zerinde bulunan Grcistann istikrar nemli olmutur. Ancak bamszl kazand gnden itibaren srekli sorunlarla uraan Grcistan iin Abhazya ve Gney Osetya bata olmak zere, Acaristan ve Cevaheti blgesindeki Ermenilerle ilgili sorunlar srekli gndemde olmutur. Trkiye bu sorunlara Grcistann toprak btnl erevesinde zm bulunmasn savunmutur. Bu, Trkiyenin geleneksel, lkelerin toprak btnlklerine vurgu yapan politikasnn bir sonucuydu.31 Trkiyede Kafkasya kkenlilerin varl ve bunlarn Kafkasyadaki atmalarda Trkiyeyi taraf olarak grmek istemeleri konuyu i politika bakmndan da hassas hale getirmitir. zellikle Abhazya sorununda bu durum daha belirgin olarak grlmtr.32 Trkiyeyi rahatsz eden bir dier durum da Rusyann Grcistann sorunlarn kullanarak Kafkasyada etkinliini artrmasyd. Rusya Abhazyaya destek vererek Grcistann BDTye ye olmasn salam ve bu lkede slere sahip olmutu. Grcistan ile ilgili politik amalarna eritikten sonra Abhazyay ablukaya alan Rusya, hem Grcistan hem de Abhazyadan istediklerini alma konusunda baarl olmutur.33Trkiye ise Rusyaya kyasla Kafkasya politikasnda tecrbesiz ve bilgi birikimi asndan da yetersizdi. Trkiye bu dezavantajn ABD ile olan yakn ilikileriyle telafi etmeye almtr. Grcistann Gl Devrimi sonras Bat ile btnleme arzusu da Trkiye ile ilikilerde ilerlemeye yardmc olmutur. Trkiye-Grcistan ilikilerinde 2009 ylndaki gelimeler ise Austos 2008 sonras ortamn etkisinde kalmtr. Austos 2008 Rusya-Grcistan atmas sonrasnda Kafkasyada yeni bir dnem balamtr. Grcistann NATOya ye olmay istemesine kadar giden Bat ile btnleme abas Rusyay rahatsz etmi Rusya tarafndan Grcistann problemleri kullanlarak engellenmeye veya sre geciktirilmeye allmtr. Rusyann Grcistan topraklarna askeri mdahalesi dnemin ABD Dileri Bakan Condoleezza Rice tarafndan sert bir ekilde eletirilmitir. Rice byk bir gcn, kk komusunu igal edip onun hkmetini devirdii, ekoslovakyann igal edildii 1968 yl dnyasnda yaanmadn, hr dnyann Rusyann komusuna yapt saldrnn blgesel ve
419
blge d etkileriyle mcadele edeceini ifade etmitir.34 Rusyann Grcistana mdahalesinin etkileri 2009 yl iinde srekli tartma konusu olmutur. Rusyann Abhazya ve Gney Osetyann bamszlklarn tanmas, Kosovann rvann almaya alt eklinde deerlendirilmitir. Grcistann Nisan 2008deki NATO Bkre Zirvesinde yelik Eylem Plan ierisine alnmamasnn Rusyay Grcistana saldr noktasnda cesaretlendirdii ifade edilebilir. Nitekim NATO Zirvesinden sonra Rusya, Abhazya ve Gney Osetya ile ilikilerini sklatrm ve 16 Nisanda hkmete Abhazya ve Gney Osetya ile diplomatik alanda ve yardm konusunda balar kuvvetlendirme yetkisi verilmitir. Rusyann Abhazyaya atmadan nce ilave kuvvetler gndermesi de bir savaa hazrland eklinde yorumlanmtr.35 Grcistann Bat ile entegrasyon stratejisi ile Austos 2008 krizinin atmaya dnmesi arasnda dorudan balant kurulmutur. Bu nedenle 2009 yl iinde Grcistann Bat ile entegrasyonunun hangi temelde olaca tartmalar yaplmtr. NATO ile Grcistan 6 Mays-3 Haziran 2009 tarihlerinde askeri tatbikat gerekletirmiler, bu durum ABD ynetiminin deimesine ramen NATOnun Grcistanda uzun dnemli stratejik karlarnn teyidi olarak yorumlanmtr.36 Obama ynetimi de Kafkasyada Grcistann nemine vurgu yapm ve Rusya ile olan temaslarnda da Grcistana verilen destek ifade edilmitir. Ancak ABD, Grcistana talep ettii tanksavar ve uaksavar sistemlerini salamay reddetmitir.37 Rusya da Abhazya ve Gney Osetya ile balarn artrp uluslararas alanda iki ayrlk topran bamsz devlet olarak tannmas iin abalarna hz verdii bir sreci balatmtr. Rusya, Abhazya ve Gney Osetya ile yapt antlamalarla iki yapnn Grcistan ile olan snrn koruma sorumluluunu almtr.38 Rusya Babakan Putin 12 Austos 2009da Abhazyay ziyaret etmitir. Putin Abhazyann gvenliinin garantisinin Rusya olduunu ifade ederek, Fransa ile Monaco arasndaki iliki biimini rnek gstermitir.39 Bu gelimeler Trkiyenin Kafkasyadaki etkisini ve Trkiye-Grcistan ilikilerini dorudan etkilemektedir. Trkiye, Grcistann toprak btnln savunan ve enerji projelerinde Grcistan odakl bir strateji izledii iin savatan olumsuz
420
etkilenmitir. Ankara, ncelikle atmann durdurulmas iin diplomasi kanallarn harekete geirmeye alm ve insani yardm konusunda harekete gemitir. Sorunun daha da bymeden kontrol altna alnmas politikas izleyerek Kafkasya stikrar ve birlii Platformu nerisini ortaya koymutur. Trkiyenin Kafkasyadaki etkinlii Rusyann ekilmesiyle paralel olarak artmtr. Trkiye, Kafkasya enerji kaynaklarnn tanmasnda Rusya ile rekabet etmitir. Sonuta Azerbaycan petrollerinin tanmasnda ana hat olarak Bak-Tiflis-Ceyhan kabul edilmi ve Rusya seenei devre d kalmtr. NATOnun Bar iin Ortaklk Program erevesinde blge lkelerinin silahl kuvvetlerine eitim verilmi ve zellikle Grcistan ve Azerbaycann Bat ile yaknlaan ilikilerinde Trkiye en nemli lke olmutur. Trkiyenin bu politikas Rusyann etkisini azaltm ve Rusya Ermenistan dnda Kafkasyada nemli bir zemin kaybna uramtr. Ancak Rusyann Abhazya ve Gney Osetyann bamszln tanmasyla birlikte bu iki yap zerinde tam bir kontrol sz konusu olmutur. Azerbaycan ve Ermenistan, Rusyann blgede askeri adan varln hissettirmesinden etkilenmilerdir. Ermenistan zerinde zaten nfuz sahibi olan Rusyann enerji alan bata olmak zere Azerbaycan ile de yaknlamas Moskova Kafkasyada 1991 ncesi konumuna m dnyor tartmalarna neden olmutur. Rusyann Kafkasyada bu denli etkili olmaya balamas Trkiye asndan olumsuz bir gelime olarak deerlendirilmelidir. zellikle Trkiyenin doal gazda Rusyaya olan bamll dikkate alndnda, Rusyann Kafkasyada enerji alannda baat konuma gelmesi ve askeri etkinliini artrmas, Rusyadaki demokratik yap eksiklii de dikkate alndnda blgesel gvenlik asndan tehlikeli olabilir.40 Kafkasyadaki gelimeler, Trkiyenin Kafkasya politikas ve karlarnn olduu dier corafyalara ynelik olarak politikalar etkileyebilecek bir boyuta ulamtr. Uluslararas sistemin ayrtrc glerinin baat olduu Kafkasyada, Rusya klasik g dengesi politikas uygulayarak etki sahasn geniletmek istemektedir. Tarih boyunca Ruslarn Kafkasyaya ynelmelerinden itibaren Rus idaresi ile Kafkasyadaki halklar arasnda sorunlar yaanm ve sonuta ac veren gler ve katliamlar olmutur. Austos 2008 atmas sonras ve 2009 yl boyunca da Kafkasyadaki istikrarszlk ve belirsizlik devam
421
etmitir. Kosovann bamszlk ilan sonras uluslararas sistemde benzer yaplarla ilgili tartmalar daha da artmt. Bunun Kbrs balamnda da, Abhazya rneinde de gndeme tand grlmektedir. Kosovada Srbistann tanmad bir bamszlk istikrarl bir yap dourmayaca gibi sadece uluslararas denetim altndaki bamszlk olarak kalacaktr. leride Srbistann AB yelii gibi bir seenein somutlamas ve bunun Srbistanda Kosovann tannmasna deecek kadar karlarna uygun bir durum olarak alglanmas halinde belki Srbistan politikasn deitirebilir. Kbrsta etnik, dil, din ve kltrel bakmdan farkl iki toplum 1963 ylndan beri fiilen ve 1974den beri resmen ayr yaamaktadr. ki toplum da ayr yaplar olarak kendi kendilerini idare etmilerdir. Burada da ksa srede bir anlama salanamazsa iki devletli bir zme doru gidilmektedir. Karaba sorununda Karaban dorudan Ermenistana veya baka bir lkeye snrnn olmamas ayrmay mmkn klmamaktadr. Abhazya rneinde ise Rusyann tand bamszln, ayrld lke olan Grcistan tarafndan tannmas durumu u anki ortamda ok zordur. Grcistana Bat ile NATO yelii bata olmak zere tam bir entegrasyon seeneinin sunulmas ve bunun somutlamas halinde Abhazya ile ilgili olarak da yeni bir adm atlabilir. Rusyann i ve d politikasnda kkl bir deiim olmadka Abhazya zerindeki hakimiyetini brakmas da uzak bir olaslktr. Trkiye ve dier Batl lkeler Grcistann toprak btnln savunurken, Abhazyay da tamamen Rusyaya brakmamaldrlar. Aksi takdirde Rusyann Abhazsz bir Abhazya politikas baarl olacaktr. Trkiyedeki Abhazlarn saysnn Abhazyann toplam nfusunun iki katndan fazla olduu dikkate alndnda bu konuda etkili bir g olabilecei aktr. Kltrel bir takm balar srdrmenin Grcistann da karna olduu ve ileride sorunun grme ortamna zemin oluturaca unutulmamaldr. Rusya Federasyonu ierisinde eenistan gibi Abhazya ve Gney Osetya benzeri yaplarn olmas da Kafkasyadaki sreci daha karmak hale getirmektedir.41 Trkiye asndan Grcistan Hazar petrolleri ve doal gaznn Trkiyeye ulamasnda transit bir lke olarak nemini korumaktadr. Yine Azerbaycandan gelip Grcistan zerinden Trkiyeye ulaacak olan demiryolu projesi de Grcistann Trkiye asndan ne-
422
mini artracaktr. ki lke arasndaki ticaret hacmi 1,5 milyar dolar gemitir.42 Ayrca bunun ok daha artrlmas mmkndr. ki lke arasndaki ekonomik ilikilerle ilgili hukuki altyapnn byk lde tamamlanmas, Ticaret ve Ekonomik birlii Antlamas, Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Antlamas, Serbest Ticaret Antlamas gibi ikili antlamalarn varl ticari ve ekonomik ilikilerin gelimesine uygun ortam hazrlamaktadr. Trkiyenin Grcistana ihra ettii balca rnler; petrol yalar, imento, demir-elik ubuklar, demir-elik inaat malzemeleri, plastik mamuller, soutucular, elektrik iletkenleri, kat havlu. Trkiyenin ithal ettii mamuller ise demir-elik hurda, alminyum dknt ve hurdalar, uzunlamasna kesilmi aa, ta kmr, briket ve kat yaktlar, kimyasal gbreler ve sklecek gemi ve dier yzen aralardr. Grcistanda 300n zerinde Trk giriimci bulunmaktadr.43 Grcistann 2009 yl ihracatnda Trkiye 35,1 milyon dolar ile % 16,1lik oranla birinci sradadr. Azerbaycanda 33,4 milyon dolar ile % 15,3lk oranla ikinci sradadr. Grcistann ithalatnda da Trkiye 191,4 milyon dolar ile % 19,8lik oranla birinci sradadr. Ukrayna 89,0 milyon dolar ile % 9,2lik oranla Grcistann ithalatnda ikinci durumdadr.44 Bu tablonun gelecek yllarda da artan ticaret hacimleriyle devam edecei sylenebilir. Trkiye ve eenistan Sorunu Trkiyenin, Kafkasyann Rusya Federasyonu snrlar iinde kalan ksmndaki sorunlara ynelik olarak politikas genel olarak toprak btnln savunmak eklinde olmutur. Ancak eenistan sorununda Rusyann insan haklar ihlalleri, kamuoyu basks ve eenlerin Trkiyede yaptklar eylemler Trkiye ile Rusyay eenistan sorununda kar karya getirmitir. 2009 yl iinde eenistan ve nguetyada durumun giderek gerginlemesi konuyu gndemde tutmutur. Trkiye, Rusya Federasyonunun toprak btnln savunmasna ramen Rusya tarafndan sulanmtr. Rusyann Trkiyenin Kafkasyadaki etkisini ve manevra kabiliyetini snrlandrmak iin psikolojik bir harektn paras olarak da benzer sylemleri dorudan resmi azlardan, bazen de dolayl olarak baka kanal-
423
larla dile getirdii grlmektedir. 1994 ylnda balayan ilk een sava 21 ay sonra Hasavyurt anlamasyla sona ermitir. 1999 ylnda Rusyann askeri mdahalesi ile birlikte ikinci eenistan sava balamtr. Drt aylk bir kuatmadan sonra Grozniyi ele geiren Rusya eenistanda bir lde kontrol salasa da istikrarszlk devam etmitir.45 11 Eyll 2001de ABDye ynelik terr saldrlar sonucu oluan uluslararas ortam da eenistan sorununda lehine kullanan Rusya, eenistandaki direni hareketinin liderlerini ldrterek Rusyaya bal bir ynetimi garanti etmeye almtr. Trkiyenin Kafkasya politikas balamnda eenistan sorunu Trkiyede olan baz eylemlerle gndeme gelmitir. Ocak 1996da Trabzondan Soiye gitmekte olan feribotun karlmas ve 2001 ve 2002 yllarnda stanbulda iki ayr otelde rehin alma olay konuyu kamuoyuna tamtr. Trkiye genel yaklam olarak Rusyann toprak btnln savunup eenistandaki insan haklar ihlallerini gndeme tamtr. 1999 AGT stanbul Zirvesi srasnda dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirel AGT yelerinin her hangi bir blgesel sorunu devletlerin i ii olarak kabul edemeyeceini, Rusyann eenistan atmasna ynelik politikasnn eenistan izole edebileceini ifade etmitir.46 eenistan konusu blgede atmalar ktka Trkiyede gndeme tanmtr. 2009 yl da eenistan ve nguetyada olaylarn olduu bir yl olmutur. Rusya-eenistan sava srasnda ok sayda eenin Dastan ve nguetyaya g etmek zorunda kalmasyla sorun bu blgelere de tanmtr. Haziran 2009da nguetya Bakan Yunus-Bek Yevkurovun intihar saldrsnda ar yaralanmas eenistan sorunun da nguetya balantsn gndeme tamtr.47 Trkiye sorunun yaylmadan ve insani boyutta gzetilerek zlmesini istemektedir. eenistan, Dastan ve nguetyay da iine alan blgede ortaya kacak geni apl bir atma ortam g sorunu bata olmak zere bir dizi etkileri Trkiyeye uzanacak problemlere neden olacaktr. Trkiye ile Rusya arasndaki gelien ilikilerin Kafkasyada ibirliine yol ap amayaca belli deildir. Bunun iin Rusyann Karaba sorununun zm yolunda Ermenistana gerek bir bask uygulamas ve enerji alannda da zellikle doal gazda daha uzlamac bir politikaya ynelmesi gereklidir.
424
Sonu Kafkasya hem enerji kaynaklar hem de Orta Asyaya alan kap olmas nedeniyle Trkiye iin Souk Sava dnemi sonrasnda nem kazanmtr. Kafkasya politikasnda Trkiyenin dezavantaj blgeyi yeterince tanmamas ve Karaba sorunu ve Abhazya sorunlar gibi etnik temelli blgesel sorunlar nasl ele alacan bilememesiydi. Byle bir ortamda Rusya blgeyi tanmasnn avantajn kullanarak sorunlar etki alann geniletmek veya daha fazla zemin kaybetmemek iin kullanmtr. 2009 yl iinde Kafkasyadaki gelimeler byk lde Rusyann 1993 ylndan itibaren izledii Yakn evre politikasyla balantl olarak Grcistan gibi blge lkelerine mdahale stratejisiyle ekillenmitir. Bu stratejinin en ileri noktas Austos 2008de Rusyann Grcistana askeri mdahalesiydi. ABD ve ABnin Ermenistann Bat sistemine entegre edilmesi ve Nabucco projesine hz verilmesi iin daha fazla istekli olmalarnn nemli bir nedeni Rusyann Grcistana mdahalesi olmutur. Ermenistann Bat ile yaknlamas ve bunun iin nemli olan Trkiye ile ilikilerinin normallemesi yolundaki abalarn Karaba sorununun zm iin abalarla desteklenmemesi halinde sonu alnamayaca aktr. Dalk Karaba sorununa zm bulunmadan Ermenistann elini glendirecek ekilde kara snrnn almas Trkiyenin Kafkasyadaki arl ve enerji politikalarndaki etkinlii bakmndan karlarna aykr bir hamle olur. Zaten Trkiyenin kara snrn kapatma gerekesi Dalk Karaba sorunudur. Trkiye en yetkili azlardan Karaba sorunu zlmeden protokollerin TBMMden geirilmeyeceini aklamtr.48 Ermenistan Avrupa-Atlantik eksenine dahil edilmeye allrken Azerbaycann Rusya eksenine ynelmesine yol almamaldr. Kafkasyadaki sorunlarn zmnde lkeler gvenliin blnmezlii ilkesi erevesinde hareket etmelidirler. Blgesel entegrasyon temelinde politikalarn devreye sokulmas iki dnya sava ve daha pek ok savata kar karya gelmi olan Avrupa lkelerinin geldii entegrasyon dzeyine bir lde yaklalmas Kafkasyadaki refah dzeyini artracaktr.
425
Trkiyenin Kafkasya Politikas 2009 Kronoloji

27 Ocak Rusya ile Ukrayna arasndaki gaz krizinden sonra Avrupa Nabuccoya hz kazandrmak istemi ve bu amala Budapetede Nabucco Zirvesi yaplmtr Azerbaycan irketi SOCAR ile Gazprom arasnda Azerbaycann ah Deniz II sahasndan Rusyaya gaz satyla ilgili bir memorandum imzalanmtr. stanbulda dzenlenen Medeniyetler ttifak Zirvesine Azerbaycan Devlet Bakan lham Aliyev, Trkiye ile Ermenistan arasndaki yaknlamay proteste ederek katlmamtr.
27 Mart
6-7 Nisan
6 Mays-3 Haziran NATO ile Grcistan 6 Mays-3 Haziran 2009 tarihlerinde askeri tatbikat gerekletirmilerdir. 13 Mays Recep Tayyip Erdoan, Azerbaycana gerekletirdii ziyareti srasnda Trkiyenin, Dalk Karaba sorunu zlmeden Ermenistan ile olan kara snrn amayacan teyit etmesi iki lke ilikilerindeki gerginliin bir lde almasn salamtr
13 Temmuz Trkiye ayrca Nabuccodan kendi ihtiyac iin de uygun fiyattan gaz kullanmak istemesi yznden oluan sorunun almasnn ardndan Nabucco Hkmetleraras Konferans 13 Temmuz 2009 tarihinde stanbulda toplanm ve proje iin hkmetleraras anlama imzalanmtr 12 Austos Rusya Babakan Putin Abhazyay ziyaret ederek Abhazyann gvenliinin garantisinin Rusya olduunu ifade etmitir. Putin, Rusya ile Abhazya arasndaki ilikilerle ilgili olarak Fransa ile Monaco arasndaki iliki biimini rnek gstermitir. Ermenistan ve Trkiye arasnda 31 Austosta paraf edilen protokoller 10 Ekimde Zrihte imzalanmtr.
10 Ekim
Notlar 1 John Lewis Gaddis, Toward the post-Cold War World, Foreign Affairs, Cilt 70, No 2, Bahar, 1991, ss. 102-122; John Lewis Gaddis, The Cold War, the Long Peace and the Future, Michael J. Hogan (Der.), The End of the Cold War Its Meaning and Implications, Cambridge University Press, 1992, ss. 21-38. 2 Kamer Kasm, 11 Eyll Srecinde Kafkasyada Gvenlik Politikalar, Orta Asya ve Kafkasya Aratrmalar, Say 1, 2006, ss. 19-35. 3 Abbas Djavadi, The Turkish-Armenian Thaw and Azerbaijan, Radio Free Europe/Radio Libery, http://www.rferl.org/content/The_TurkishArmenian_Thaw_and_Azerbaijan/1608216.html, 14 Nisan 2009. 4 Shahin Abbasov, Azerbaijan: Is Baku Ready to Cause Geopolitical problems Over Turkish-Armenian Thaw?, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insightb/ articles/eav041409.shtml, 14 Nisan 2009.
426
7 8 9 10 11
12
13 14 15
16 17 18 19 20
Erdoandan ehitlik Camiine Mesaj Gibi Ziyaret, Zaman, 13 Mays 2009; Mina Muradova, Azerbaijan: Turkish Prime Minister Offers Strong Support For Bakus Position on Karabakh, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav051309a.shtml, 13 Mays 2009 Baknz, http://www.azerbaijan.az/_News/_news_e.html?lang=en&did=2008-03-15. Fuad Axundov, Co-Chairs Against Azerbaijan, the UN General Assembly Against CoChairs, Region Plus, No. 7, (51), 1 Nisan 2008, ss. 8-12. Baknz, Kamer Kasm, The Origins and Consequences of the Nagorno-Karabakh Conflict, Basic Principles for the Settlement of the Conflicts on the Territories of the GUAM States, Bak: 15-16 Nisan 2008, ss. 64-68. Todays Zaman, 14 Temmuz 2009. Yukar Karabada En Byk Tehlike Rusya, NetGazete. Com, haberin alnd kaynak, Avrasya ncelemeleri Merkezi, Gnlk Blteni, Say: 119, 24 Temmuz 2009. Baknz, Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, ss. 40-41. mer Engin Ltem, Karabada zm mitleri, Avrasya ncelemeleri Merkezi, Gnlk Blten, Say:111, 14 Temmuz 2007. Shahin Abbasov, Russia-Ukraine Gas Conflict Helps Azerbaijan, Nabucco, EurasiaNet, http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav012009_pr.sthml, 20 Ocak 2009. Baknz http://www.dogalgazprojesi.com/show_news.asp?NewsID=7571, Shahin Abbasov, Azerbaijan: Arms Scandal Stirs Suspicions of Moscow, Eurasia Insight, http://www.eurasinet.org/department/insightb/articles/eav012709d_pr.shtml, 27 Ocak 2009. Shahin Abbasov, Azerbaijan: Russian Arms Scandal Feeds Bakus Support For Nabucco, EurasiaNet, http://www.eurasinet.org/department/insightb/articles/eav020409b_ pr.shtml, 4 ubat 2009. Nabucco ile ilgili tartmalar ve lkelerin pozisyonu iin baknz, Rovshan brahimov, Nabucco Pipeline: Increased Actuality, but Inertia in Realization (I), The Journal of Turkishweekly, http://www.turkishweekly.net/columnist/3101/nabucco-pipelineincreased-actuality-but-inertia-in-realization-i-.html, 17 ubat 2009. Rovshan brahimov, Nabucco Pipeline: Increased Actuality, but Inertia in Realization (II), The Journal of Turkishweekly, http://www.turkishweekly.net/columnist/3101/nabuccopipeline-increased-actuality-but-inertia-in-realization-ii-.html, 3 Mart 2009 Shahin Abbasov, Azerbaijan: Is Baku Offering a Natural Gas Carrot to Moscow for Help with Karabakh?, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav042009a_pr.shtml, 20 Nisan 2009. Rovshan Ibrahimov, Nabucco As a Chess Game: Azerbaijans Next Move, The Journal of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/print.asp?type=4&id=3135, 12 Nisan 2009. Bruce Pannier, Russia, Azerbaijan Achieve Gas Breakthrough, Radio Free Europe/Radio Liberty, http://www.rferl.org/articleprintview/1766221.html , 30 Haziran 2009. Jessica Powley Hayden, Azerbaijan: Baku Becomes A Question Mark For Nabucco Project, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav071609a_ pr.sthml, 16 Temmuz 2009. Baknz, Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, ss. 175177. http://www.musavirlikler.gov.tr/upload/AZER/sektor_raporu-saglk.doc, (Eriim tarihi, 04 Austos 2010) Azerbaycan ile ilgili ekonomik veriler iin baknz, Economist Intelligence Unit Country Report, http://www. eiu.com Stephan H. Astourian, , From Ter-Petrosyan To Kocharian: Leadership Change In Armenia, Berkeley Program In Soviet And Post-Soviet Studies Working Paper Series, 2000-2001, s. 20. Gerard J. Libaridian, Ermenilerin Devletleme Snav, (The Challenge of Statehood), ev. Alma Talca, Ankara: letiim Yaynlar, 2000, s. 36.
427
21 Baknz, mer Engin Ltem, Protokollerin erii, (I, II, III), Avrasya ncelemeleri Merkezi, Gnlk Blten, http://www.idizayn.com/avim/bultentekli.php?haberid=8954. http://www.avim.org.tr/bultentekli.php?haberid=9022, http://www.avim.org.tr/bultentekli.php?haberid=9065, 7-8-9 Eyll 2009. Kamer Kasm, Trkiye ve Ermenistan arasndaki Protokollerin Analizi, USAK Stratejik Gndem, http://www.usakgundem.com/yazar/1225/trkiye-ve-ermenistan-arasndaki-protokollerin-analizi.html, 1 Eyll 2009. 22 Baknz, Kamer Kasm, Trkiye ve Ermenistan arasndaki Protokollerin Analizi, USAK Stratejik Gndem, http://www.usakgundem.com/yazar/1225/trkiye-ve-ermenistanarasndaki-protokollerin-analizi.html, 1 Eyll 2009. 23 Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, 2009, s. 108. 24 Bayrak Notasna Kar Bayrak Notas, Radikal, 22 Ekim 2009. Gerginlik Trkiye Dileri Bakannn Bakye ziyareti sonrasnda bir lde almtr. 25 Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi iin baknz, Ermenistan Savunma Bakanl internet sitesi, http://www.mil.am/eng/index.php?page=49; ayrca, Harutioun Khachatrian, Armenia Adopts A National Security Strategy, Central Asia-Caucasus Institute, http://www.cacianalyst.org/?q=node/4476, 21 Mart 2007. 26 Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, 2009, ss. 101111. 27 Naira Melkumian, Armenia: Economy Hit by Georgian War, IWPR, 16 Ekim 2008. Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, 2009, s. 57. 28 Kamer Kasm, Turkey-Azerbaijan-Armenia Triangle, Journal of Turkish Weekly, 27 Mays 2009 29 Konu ile ilgili olarak baknz, Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, 2009, ss. 106-107. Sedat Lainer, Trkiye-Ermenistan likilerinde Snr Kaps Sorunu ve Ekonomik Boyutu, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Cilt. 2, Say. 6, Yaz 2002, ss. 35-68. 30 Ermenistan ekonomisi ile ilgili veriler iin baknz, , Economist Intelligence Unit Country Report, http://www.eiu.com 31 Trk D Politikasna ilikin uzmanlarn analizleri iin baknz, Habibe zdal, Osman Bahadr Diner ve Mehmet Yegin (Der.), Mlakatlarla Trk D Politikas, Ankara: USAK Yaynlar, 2009. 32 Elizabeth Owen, Abkhazias Diaspora: Dreaming of Home, Eurasia Insight, http://www. eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav030909b_pr.shtml , 9 Mart 2009. 33 Abhazya sorunu ve sorunun Grcistan-Trkiye ilikilerine etkisi iin baknz Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, 2009, s. 65 ve ss. 111-114. 34 Peace Plan Signed, But Russian Forces Appear To Advance, Eurasia Insight, http://www. eurasianet.org/departments/insight/articles/eav081508_pr.shtml, 15 Austos 2008. 35 Whitmore Brian, Did Russia Plan Its War In Georgia, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/pp081608_pr.sthml, 16 Austos 2008. 36 Giorgi Lomsadze, Georgia: Contemplating War-Ana- Peace On A Make-Believe Isle, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav060409b_ pr.sthml, 04 Haziran 2009. 37 Joshua Kucera, Georgia: Washington Declines Tbilisis Request For Defensive Weapons, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav072909a_ pr.sthml, 29 Temmuz 2009. 38 Robert Coalson, Russia Steps Up Cooperation With Breakaway Georgian Regions, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/pp050209_pr.sthml, 02 Mays 2009. 39 Georgia: Putin Visits Abkhazia, Eurasia Insight, http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav081209b_pr.sthml, 12Austos 2009. 40 Austos 2008 Rusya-Grcistan atmas ve sonrasna ilikin deerlendirmeler iin baknz, Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, 2009, ss. 209-230.
428
41 Kamer Kasm, Austos 2008 Sonras Abhazya zerine Sylei, USAK Stratejik Gndem, http://www.usakgundem.com/yazar/1517/austos-2008-sonras-abhazya-zerinebir-sylei.html, 11 Nisan 2010. 42 Grcistan ile likilerimiz Gerekten de Altn an Yayor, http://www.tobb.org.tr/ haber_arsiv2.php?haberid=2573, 6 Ekim 2009. D Ekonomik likiler Kurulu Grcistan Raporu, http://www.deik.org.tr/Lists/Bulten/Attachments/183/Gurcistan_ulkebulteni_eylul%202009_TR.pdf, 43 D Ekonomik likiler Kurulu Grcistan Raporu, http://www.deik.org.tr/Lists/Bulten/Attachments/183/Gurcistan_ulkebulteni_eylul%202009_TR.pdf 44 Grcistan ekonomisi ile ilgili veriler iin baknz, Economist Intelligence Unit Country Report, http://www.eiu.com 45 Hasan Kanbolat, Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas, Rusya zel Says, Cilt. 6, Say. 4, 2001, ss. 168-174. Oktay F. Tanrsever, Moskovann eenistan kmaz ve k Araylar, Avrasya Dosyas, Rusya zel Says, Cilt. 6, Say. 4, 2002, ss. 196-198. 46 Baknz, Kamer Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, Ankara: USAK Yaynlar, ss. 139141. Yaln Doan, Demirelden Tarihi zet, Milliyet, 20 Kasm 1999. 47 Kamer Kasm, eenistan: Kafkasyada Bitmeyen Mcadele, USAK Stratejik Gndem, http://www.usakgundem.com/yazar/1503/eenistan-kafkasyada-bitmeyen-mcadele. html, 31 Mart 2010. 48 Babakan Recep Tayyip Erdoann 17 Mays 2010daki Azerbaycan ziyaretinde de bu mesaj tekrarlanmtr. Baknz, Bizler ayn ailenin fertleriyiz, http://www.basbakanlik.gov. tr/Forms/pActuelDetail.aspx.
429
TRKYENN BALKANLAR POLTKASI 2009

Hseyin Emirolu*, Turgay Kayalak**
Do. Dr., Krkkale niversitesi, Uluslararas likiler Blm.
** Ara. Gr., Krkkale niversitesi, Uluslararas likiler Blm.
Giri Balkan merkezli bir imparatorluktan Anadolu merkezli bir ulusdevlete dnen Trkiye Cumhuriyeti, 1919-1989 aras dnemde Balkan lkeleri ile ilikilerini tarihsel ve dnemsel uluslararas politika gelimelerinin etkisinde ekillendirmitir. Balkan lkelerinde deien younlukta Osmanl bakiyesi Trk ve Mslman halklarn varl ve ilgili lkelerce bu aznlklara kar uygulanan politikalar Trkiyenin d politika gndeminin en nemli maddelerinden birisini oluturmutur. Trkiye, bu tr gerginlik alanlarnn dnda, gerek iki dnya sava aras dnemde gerekse Souk Sava dneminde Balkan yarmadasnda bar ve istikrarn hkim olmasn temel d politika ynelimi olarak benimsemitir. Ancak zellikle Souk Sava dneminde Trkiyenin Balkan lkeleriyle ilikisi iki snrlayc faktrn etkisiyle son derece snrl dzeyde kalmtr. Birinci faktr, Yunanistan hari Balkan lkelerinin kinci Dnya Sava sonras dnemde Sovyet etki sahasna girmeleridir. kincisi ise, Yunanistan ile yaanan sorunlar (aznlklar, kta sahanl, FIR, kara sular, kayalklar ve Kbrs sorunlar) hem iki lke ilikilerinin zaman zaman ok gerginlemesine hem de bir cephelemeye yol amtr. Souk Savan bitii sosyalizmin snrlayc etkisini ortadan kaldrrken, zellikle Yugoslavyann paralanmas ve ortaya kard atma dinamikleri Trk d politika gndemini ve temel d politika parametrelerini deiime zorlamtr. Bu noktada temel sorun,
433
Trk d politikasnn temel parametrelerinin nasl formle edilecei, hangi d politika aralarnn ne dzeyde devreye sokulaca olmutur. 1945-1989 dnemini Avrupa-Atlantik kurumlarna yelik ya da ye olma perspektifiyle ekillendiren Trk d politikasn oluturan sekinler, Souk Savan hemen sonrasnda, gerek stratejik admlarn atlmasnda gerekse askeri ve ekonomik d politika aralarnn hazrlk kapasitesi ve etkinlik dzeyleri konusunda hazrlksz ve kararszdrlar. Bu yeni dnemde Balkanlara ynelik vizyoner bir yaklam da sz konusu deildir. Trk d politikasn oluturan sekinler asndan Balkanlara ynelik alg, Yugoslavyann paralanmas ve sonularnn negatif bir prototip olarak Trkiyenin lkesel btnlne vermesi olas zararlara dnk sylemler ile Osmanl bakiyesi aznlk sorunlarna indirgenmitir. Souk Sava sonras Yunanistann, Yugoslavyann dalmas srecine ynelik endieleri sonucu rettii atmac d politika ile Arnavutluk gibi komularyla oluan gerginliklerin yaratt frsatlarn Balkan lkeleriyle ilikilerin gelitirilmesinde geici bir sre olduu da ok iyi analiz edilemedi. ok uzun bir sredir Avrupa-Atlantik kurumlaryla ilikide bulunan Trkiye modelinin ulat dzey, ou Balkan lkesi asndan sorunludur. Bu balamda, kendi ierisinde tutarl ve btnlkl bir d politika stratejisi modelinin oluturulmas ile ekonomik, siyasal ve toplumsal alardan baarl bir Trkiye modeli Balkan lkeleriyle yeni dnemde gelitirilecek ilikilerde byk nem tamaktadr. 2000-2009 yllar aras Balkan lkeleri arasndaki ilikilerin gelitirilmesi ve sorunlarn zmlenmesine ynelik ortak bir algnn olumaya balad yeni bir dnem olmutur. 2000 ylnda dzenlenen genel seimlerde Srbistan-Karada Devlet Bakan Slobodan Milosevicin iktidardan uzaklatrlmas ve 2002 ylnda Uluslararas Sava Sular Mahkemesine teslim edilmesi bu yeni dnemin balangc olmutur. Bu yeni dnemle birlikte, dier Balkan lkelerinde de 1989-2000 yllar aras grev yapm ve ibirliinden daha ok atmay ve kartlklar besleyen liderlerin nemli bir ksm siyasal alandan ya ekilmiler ya da tasfiye olmulardr. Balkan lkelerinde olduu gibi, 1999-2001 yllar arasnda ciddi ekonomik krizlerle sarslan Trkiyede de Kasm 2002 seimleri, eski siyasal kadrolar a-
434
sndan tam bir tasfiye olmutur. Kasm 2002 seimleri sonucunda nemli bir parlamento ounluu kazanan AK Parti liderlerinin slamc gemiinden dolay Trkiyenin d politikasnn nasl ekillendirilecei nemli bir tartma konusu olarak ortaya kmtr. Kasm 2002-Mays 2009 yllar arasnda kurulan AK Parti hkmetlerinde d politika badanmanlna Ahmet Davutolunun getirilmesi AK Parti iktidarnn d politikasna dair ipularn ortaya koymutur. Davutolunun Mays 2009da yaplan bir kabine revizyonuyla Ali Babacann yerine dileri bakan yaplmas nemli bir gelime olmutur. Bylece glge bakan olarak nitelenen Davutolunun 2001 ylnda yaymlanm olan Stratejik Derinlik balkl almasnda dile getirmi olduu grlerin uygulama boyutu ya da uygulanabilirlii daha net olarak grlebilecektir. Davutolunun dileri bakan olmas bir baka noktadan da ok byk nem tamaktadr. Trkiye, cumhuriyet dneminde ilk defa Balkan yarmadas lkelerine ynelik stratejik bir vizyon erevesinde, nceden kurgulanm ve ilkeleri ilan edilmi bir d politika izlemektedir. Trkiyenin 2002den itibaren uygulama abasna giritii bu d politikasnn temel zellikleri sorunlar dondurmak yerine zmek, srekli ve mekanizmalar oluturulmu st dzey siyasal diyalog, aktrler arasnda maksimum ibirliini ve karlkl ekonomik bamll arttrmak, toplumlararas etkileim, iletiim ve ulam olanaklarn arttrmak, blgeyi kresel aktrlerin hesaplama alan olmaktan karp ve ortak refah ve ibirlii alanlar yaratmaktr. Balkan halklarnn gvenliine ve ekonomik kalknmalarna katk salayacak vizyoner bir Trk d politikas modeli, 18. yzyln sonundan itibaren tekiletii ve meruiyetini kaybettii Balkanlarda eit aktrler arasndaki saygn ve ekincesiz yerini tekrar bulabilmesine olanak tanyabilecektir. Bu almada, 2009 ylnda Balkan lkeleri ile Trkiye arasnda d politika alannda yaanan gelimelerin incelenmesi, deerlendirilmesi ve analiz edilmesi amalanmtr. Bu alma srecinde karlalan en byk zorluk, d politika alannda yaanan gelimelerle ilgili verilere ulamakt. Ulalabilen bilgiler ise ayrntdan yoksun bilgilerdir. Kurumsal dzeyde verilerin sistematik, dzenli ve derinlikli bir ekilde ulalabilirlii akademik deerlendirme ve analizle-
435
ri ok daha kolaylatracaktr. ok gncel bilgilere ulalmasnn zorunluluu internet kaynaklarnn daha younlukla kullanlmasna sebep olmutur. 2009 Ylnda Trkiye-Balkan lkeleri likileri Trk d politikasn oluturanlar, yakn kara havzas olarak nitelenen Balkanlara bar ve istikrarn yerlemesinin ve blgenin ekonomik kalknmasnn ve toplumsal refahnn salanmasnn Avrupa ve Dnya barnn salanmasndaki sembolik tarihsel neminin bilincindedirler. 2009 yl, Balkan lkeleri-Trkiye ilikilerinin bu derin tarihsel bilincin pozitif ynlerine odaklanarak gelitirilen karlkl ve gittike sklaan ilikilerine tank olacaktr. Bu balk altnda, 2009 yl ierisinde Trkiyenin Balkan lkeleri ile kurmu olduu her dzeydeki iliki karlkl bamllk olgusunun derinlik kazanmasna yapt katk erevesinde incelenmeye allacaktr. Burada gzden karlmamas gereken husus, Trkiyenin Balkan lkeleri ile ilikilerinde belirli lkeleri eksen olarak alnm ve bu lkeler ile diplomatik temas skl dier lkelere nazaran ok daha fazla olmutur. Bu noktay Davutolunun 23 Temmuz 2009 tarihinde Srbistanda yaymlanan Politika Gazetesinde kan makalesinde yapt u vurguda da grmek mmkndr. Balkanlarn en Dousunda yer alan Trkiye ve en Batsnda yer alan Srbistan Balkanlarn kilit lkeleridir. Bu itibarla Balkanlarda daha fazla istikrar, daha fazla bar ve daha fazla refah salanmasna en fazla katkda bulunabilecek lkeler Trkiye ve Srbistandr.1 Trkiye-Srbistan likileri Yugoslavyann paralanma srecinde Devlet Bakan Miloseviin Trkiyeye geldii 23 Ocak 1992 tarihinden 2009 ylna kadar geen srete iki lke ilikileri ok kkl bir deiim geirmitir. 7 Ekim 2000 tarihinde greve balayan Devlet Bakan Vojislav Kostunica ile 2004 ve 2008de Devlet Bakanlna seilen Boris Tadic gibi liderler hzla uluslararas toplumla btnleme ve lkenin sorunlarn zme abasna ynelmilerdir. u ana kadar iktidara gelen Srp liderler,
436
lkeleri zerine on yl boyunca oluan negatif imajn giderilmesinin kresel ve blgesel dzeyde etkili bir diplomasi ile salanabileceinin bilincindedirler. Bu dnemde Trkiye, Srbistann olumlu yndeki btn diplomatik abalarna ciddi bir destek vermitir. 2009 yl iinde eitli bakanlklar dzeyinde yaplan ziyaretlerin dnda, ilk defa bir Trk Cumhurbakan Srbistan ziyaret etmitir. Kltr Bakan Nebojsa Bradic, 18-22 ubat 2009 tarihleri arasnda Kltr Bakan Erturul Gnayn davetlisi olarak Trkiyeye resmi bir ziyarette bulunmutur. Ziyaret srasnda Trkiye ile Srbistan arasnda bir Kltr birlii Protokol, imzalanmtr. mza treninde yapt konumada Bakan Bradic, protokol ile iki lke arasnda kltrel ilikilerin gelieceini dile getirmi, Bakan Gnay ise protokolle iki lke arasndaki kltrel ilikilerin daha da gleneceini vurgulayarak bu tr ilikilerin kltrler arasnda nemli bir ba ve kpr oluturduunu belirtmitir.2 Ekim 2000 genel seimlerinde Milosevic iktidarnn sona ermesinin ve bu lkeye ynelik ambargolarn kaldrlmasndan sonra Srp liderleri zellikle blge lkeleriyle ekonomik ilikilerini srekli olarak arttrma abas iinde olmulardr. 2002 ylnda kurulan TrkSrp Konseyi de iki lke arasnda karlkl ekonomik ilikileri gelitirmenin ve bu ilikilerin altyapsn oluturmann nemli bir arac durumundadr. Konsey, 23 ubat 2009 tarihinde toplanm ve iki lke arasndaki ekonomik ve ticari ilikiler deerlendirilerek iki yllk eylem plann belirlemek amacyla, Konsey ile yakn almalar yapan, gemiini ve bugnn irdeleyerek yn ve gelecekteki yeri ile ilgili katkda bulunabilecek kurulu temsilcilerinin katlmlar ile bir vizyon/strateji almas yaplmasna ve deerlendirme toplantsnn da 5 Mart 2009 tarihinde toplanmasna karar verilmitir.3 Sz konusu toplant belirtilen tarihte Trkiyenin Belgrad Bykelisi Sha Umar ve Srbistan Ankara Bykelisi Vladimir Curgusun da katlmyla Ankarada toplanmtr. Bykeli Umar toplantda yapm olduu konumada, Srbistann blgedeki istikrar ve bar iin ok nem arz ettiini, nmzdeki 3-5 yl ierisinde ABye btnleme srecinin tamamlayarak AB yeliinin ngrldn, Srbistann Balkanlardaki en byk nfusa, zengin doal kaynaklarna, eitimli ve kaliteli i gcne sahip olduunu belirtmitir. Satn alma ve ortak-
437
lklar iin uygun zaman olduunu ve Trkiye ile Srbistan arasndaki Serbest Ticaret Anlamasnn mzakerelerinin 26-27 ubat 2009 tarihinde Belgradda gerekleen grmelerde tamamlandn ifade etmitir. Bykeli Curgus da konumasnda iki lke arasndaki ticari ve ekonomik ilikilerin, potansiyelin ok altnda seyrettiini, turizm konusunda ibirlii imknlarnn bulunduunu, 2009 Haziran aynda imzalanmas ngrlen Serbest Ticaret Anlamas (STA) vesilesiyle Trkiyeden resmi bir ziyaret beklentileri olduunu, zellikle otomotiv, turizm, tekstil, inaat, demir-elik ve altyap alanlarnda ibirlii imknlarnn bulunduunu dile getirmitir.4 2009 ylnda iki lke arasndaki ilk resmi temas, Srbistan Dileri Bakan Vuk Jeremiin Dileri Bakan Babacann resmi davetlisi olarak 19-20 Martta Trkiyeye yapm olduu ziyarettir. Ziyaret erevesinde iki lke dileri bakan ba baa ve heyetler arasndaki grmelerinin ardndan ortak basn toplantsna ibirlii protokol imzalayarak balamlardr. Dzenlenen basn toplantsnda Bakan Jeremi, ziyaretinin Trkiyeye bakan dzeyindeki ilk ziyaret olmas ve hem Trkiyenin blge ve Balkanlarda nemli bir rol stlenmesi hem de Trkiyenin Kosovann bamszln tanmasnn ardndan gerilen ilikilerin normallemesi asndan nem tadna dikkat ekmitir. Jeremi aklamasnda, Trkiyenin birok alanda gl firmalar bulunduunu ve Srp hkmetinin ekonomik alanda Trkiye ile ibirlii yapmak istediini aktarm ve iki lke arasnda seyahat ve ticaret alannda snrlamalar tamamen kaldrmak konusunda elimizden geleni yapacaz demitir.5 Bakan Babacan ise aklamasnda Trkiyenin, Srbistann Balkanlarda bar ve istikrarn vazgeilmez aktr olduunun bilincini tadklarn vurgulam ve Balkanlarn zgn kimliini, istikrar, bar ve refah retecek bir mekanizmaya dndrecek potansiyele en fazla sahip iki lke olarak Trkiye ve Srbistan gryoruz. Bu nedenle ikili ilikilerinin gelimesinin blgesel ibirlii asndan olumlu yansmalar olacak deerlendirmesini yapmtr.6 Babacan, Kosova konusunda iki lkenin farkl tutumlarnn olduuna ancak bunun iki lke arasndaki ortakln ilerletilmesine engel olmadn ve Trkiye olarak Belgradn AB srecine tam destek verdiklerini ifade etmitir.7 ki lke arasndaki ilikiler sadece karlkl ziyaretler erevesinde deil, ayn zamanda farkl uluslararas platformlar kullanlarak
438
gelitirilmeye ve blgesel sorunlara zm retilmeye allmaktadr. Bu tr uluslararas toplantlara rnek Trkiye ve spanyann giriimleri ile gelitirilen Medeniyetler ttifak projesinin kinci Yllk Forumunun 5 Nisan 2009 tarihinde dzenlenen stanbul Zirvesidir. Srbistan Dileri Bakan Jeremi de Medeniyetler ttifak kinci Forumu toplantlarna katlmak zere stanbula gelmitir. Bu toplantya katlm son derece olumlu anlamlar ieren Jeremi, ziyareti srasnda Dileri Bakan Babacan ile grmelerde bulunmutur. Babacan, ayn toplantya katlmak iin stanbulda bulunan Bosna-Hersek ve Srbistan Dileri Bakanlarn iki lke arasnda bir siyasal diyalog balatmak iin bir araya getirmitir. Srbistan ile her alanda gelitirilmeye allan karlkl ilikilere ve artan resmi temas trafiine nemli bir rnek de Savunma Bakan Dragan Stanovacn stanbulda 27-30 Nisan 2009 tarihleri arasnda dzenlenen IDEF-2009 Uluslararas Savunma Sanayi Fuarna katlmasdr.8 Bakan Stanovac fuara katlmasndan ksa bir sre sonra Savunma Bakan Vecdi Gnln davetlisi olarak 11-13 Mays 2009 tarihlerinde Trkiyeyi ziyaret etmitir. Yaplan grmelerde Bakan Gnl, Trkiye ile Balkan lkeleri arasnda ekonomik, siyasal, kltrel ve insani balarn olduuna dikkat ekmitir. Trkiyenin blge lkeleri ile ilikilerinde ikili ve ok tarafl ibirliine zel nem verdiklerini ve Srbistann bu lkelerin banda geldiini ifade eden Gnl, iki lke arasnda ortak snr olmasa da Srbistan komu olarak grdklerini, Srbistann Balkanlarn geleceinde nemli bir rol ve sorumluluu olduunu ve yakn bir tarihte Avrupa gvenlik ve savunma politikasnn bir paras olacan aklamtr. Ayrca, Trkiyenin BM Gvenlik Konseyinin geici yeliine seilmesi konusunda Srbistann vermi olduu destek Trkiye iin ok nemli ve anlaml olduunu; esnasnda Trkiyenin de yelii esnasnda blgesel ve uluslararas konulara, zellikle Balkanlara, zel bir nem vereceini belirtmitir. Srbistan ile her alanda ibirliinin gelitirilmesi iin gerekli hukuki altyapnn tamamlanmas balamnda nemli bir adm atldn da ilan etmitir. Srp Bakan Stanovac ise konumasnda ziyaretinden duyduu memnuniyeti dile getirmi ve Trkiye ile stratejik ilikiler gelitirilmesi konusunda kararl olduklarn ve bu alanda daha yaplacak ok i olduunu vurgulamtr. Daha son-
439
ra iki bakan arasnda Savunma Sanayi Alannda birlii Kapsamnda Mbadele Edilen Gizlilik Dereceli Bilgi ve Malzemenin Karlkl Korunmas Anlamas imzalanmtr.9 Trkiye, Balkan lkeleri arasnda maksimum karlkl bamlln temellendii alan olarak ekonomiyi grmektedir. Bu erevede, ekonomik ibirliini arttracak ve ekonomik btnlemeye hizmet edeceini dnd mekanizmalar oluturmaya aba gstermekte ve oluturulan mekanizmalara ilevsellik kazandrmaya almaktadr. Bu mekanizmalardan biri de Trkiye-Dnya Ticaret Kprs 2009 ve Ticaret Bakanlar Zirvesidir. 1-3 Haziran 2009 tarihleri arasnda toplanan zirveye, Babakan Yardmcs ve Ekonomi ve Blgesel Kalknma Bakan Mlajan Dinkic de katlm ve ziyaret srasnda iki arasnda STA imzalanmtr. Anlama ile iki lke, aralarndaki ticari ve ekonomik ibirliinin artrlmasn, uygun rekabet koullarnn yaratlmasn, yatrmlarn karlkl olarak tevik edilmesini ve nc lkelerdeki ticaret ve ibirliinin gelitirilmesini amalamlar, ayrca gmrk vergileri, kstlamalar gibi ticaretin nndeki engeller bata olmak zere damping, devlet tekelleri, korunma, kamu ihaleleri ve kurumsal hkmler konularnda birtakm dzenlemeler yaplmtr.10 mza treninin ardndan yapt aklamada Bakan alayan, Srbistan ile serbest ticaret anlamas imzalayarak 2008 ylnda 520 milyon dolar olan iki lke d ticaret hacminin 1 milyar dolara karlmasnn amalandn belirtmitir.11 Trkiye, Balkan lkeleri Genelkurmay Bakanlar Konferans kapsamnda 9-10 Haziran 2009 tarihlerinde Belgradda toplanan konferansta Genelkurmay Bakan Orgeneral lker Babu tarafndan temsil edilmitir. Konferansn ardndan dzenlenen basn toplantsnda Genelkurmay Bakan Babu, kresel terrizme kar Balkan lkelerinin ortak mcadele etmesi gerektiini vurgulamtr.12 Genelkurmay internet sitesinden yaplan resmi aklamada da sz konusu konferansta ve yrtlen grmelerde, lkeler arasndaki sorunlardan daha ok btn Balkan lkelerini ilgilendiren konularn grld vurgulanmtr.13 Balkanlarda barn ve Dayton Anlamasnda kurulan hassas dengenin ancak, Srbistan ve Bosna-Hersek arasnda oluturulacak
440
srekli bir siyasi diyalog kprs ile alabileceini dnen Davutolu, 10 Haziran 2009da bir kez daha Srp meslektayla bir araya gelmitir. Bu aamaya kadar karlkl siyasi diyaloglarda temel konularda ya da argmanlarda bir ilerleme salanamamasna karn, diyalog zemininin srdrlebilir klnmas asndan bu toplantlar nem tamaktadr. Balkanlardaki sorunlarn zm aracnn, askeri kuvvet kullanm deil, diplomasi olduunun taraflarca vurgulanmas bile son derece nemlidir. Karlkl ziyaretlerin skl, Trkiye-Srbistan ilikilerinin geldii boyutu iyi bir ekilde gstermektedir. Bu sklaan ziyaretler kapsamnda, 22-24 Temmuz 2009 tarihleri arasnda Ahmet Davutolu, Srbistana yapt resmi bir ziyaret erevesinde Srbistan Cumhurbakan Tadi, Babakan Cvetkovi, Meclis Bakan DjukicDejanovi ve Dileri Bakan Jeremi ile bir araya gelmi, ayrca Srbistan Hkmetinde Bakan olarak yer alan iki Bonak lider Rasim Ljajic ve Sleyman Ugljanin ile de grmeler yapmtr. Davutolu ayrca, nfusun byk ksmn Bonaklarn oluturduu Sancak Blgesinde yer alan Yeni Pazar kentini de ziyaret etmitir.14 Davutolu yapt aklamada Trkiye-Srbistan ilikileri balamnda kapsaml bir vizyon ortaya koyduklarn belirtmitir. Ona gre, bu vizyonda karlkl kltrel ilikilerin artrlmas, kltrel saygnn gelitirilmesi var, ortak ekonomik projelerle, ekonomik ibirliinin gelitirilmesi var ve siyasal dzeyde de temaslarn artrlmas var. Dileri Bakan Jeremi de aklamasnda Srbistan ve Trkiye Dileri bakanlarnn ilk kez Sancak birlikte ziyaret ettiklerini ve blgenin Trkiye ve Srbistan iin bir ncelik tadn dolaysyla blgeye ilikin uzun vadeli ve byk altyap projeleri bulunduunu bu hedefleri Trkiye ile birlikte hayata geireceklerine olan inancn dile getirmitir.15 2009 yl ierisinde Srbistan ile Trkiye arasndaki ekonomik ilikiler birok zeminde gelitirilmeye allmtr. Ekonomik ilikileri st dzeye karma amacn tayan etkinliklerden biri de DEKSrbistan Yatrm ve hracat Tevik Ajans (SIEPA) ibirliinde 16 Eyll 2009 tarihinde stanbulda dzenlenen toplantdr. DEK/TrkSrp Konseyi Bakan Tamer Trker toplantda yapt konuma-
441
da iki lke arasndaki ilikilerin ticareti artrmak iin gelitirilmesi gerektiinden bahsetmitir. Toplantda, iki lke arasnda daha nce imzalanan STAnn Ocak 2010 tarihinden sonra yrrle girmesinin ngrld ve iki lke arasndaki potansiyelin ok altnda seyreden ticari ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesinin gereklilii ve iki lkenin stratejik ortak olmasn teminen gerekli siyasi alt yapnn mevcut olduu aktarlmtr.16 Gl, Cumhurbakan Boris Tadiin davetine icabetle 25-27 Eyll 2009 tarihleri arasnda Srbistana resmi bir ziyaret gerekletirmitir. Ziyarete Devlet Bakan Faruk elik ve alma ve Sosyal Gvenlik Bakan mer Dinerin yansra 50ye yakn iadam da itirak etmitir. Gl, ziyaret kapsamnda Cumhurbakan Tadile ba baa ve heyetlerin katlmyla grmeler gerekletirmi; Meclis Bakan Slavica Dukic-Dejanovici ziyaret etmi ve Babakan Mirko Cvetkovii kabul etmitir. Ziyaret srasnda iki lke arasnda Teknik ve Mali birlii Anlamas, Ekonomik ve Ticari birlii Anlamas, Ulatrma Altyaps Alannda birlii Anlamas ve Sosyal Gvenlik Szlemesi ile Sosyal Gvenlik Szlemesinin Uygulanmasna Ynelik dari Anlama imzalanmtr.17 Grmenin ardndan dzenlenen ortak basn aklamasnda Gl, iki lke arasnda yakn ibirlii ilikisi olduu ve ayn istikamette politikalar destekledikleri sre ierisinde Balkanlarda byk bir huzur ve gvenlik sz konusu olacan ve btn blgeye, Avrupaya etki edeceini belirtmitir. Gl, iki lke ilikilerinin tarihteki en st noktasna gelmesinden duyduu memnuniyeti dile getirerek ilikilerin sadece siyasi deil ekonomik alanda da gelitiine iaret ederek i adamlarna daha ok i yapmalar arsnda bulunmutur. Tadi ise Trkiye ile Srbistan arasndaki tarihi ilikilerin blgedeki siyasi sre ve Gneydou Avrupa asndan ok nemli olduunu ve iki lkenin pek ok konuda ortak bir gre sahip olduunu ve stratejik ortakl gelitirmek istediklerini ifade etmitir. Srbistann her lkenin btnln savunduunu belirten Tadi, Bosna-Hersekteki sreci de desteklediklerini sylemitir.18 Tadi, Srbistann Kosovann bamszln tanmayacan ancak Ankarann Pritine ile olan diplomatik ilikilerinin Trk-Srp ilikilerini etkilememesi gerektiini de vurgulamtr.19
442
Gney Dou Avrupa birlii Srecinin (GDA) 2009-2010 dnem bakanln Trkiyenin yrtmesi dolaysyla GDA Dileri Bakanlar 9-10 Ekim 2009 tarihinde stanbulda gayri resmi bir toplant dzenlemilerdir. Davutolu bu toplant vesilesiyle Trkiyede bulunan Srp Bakan Jeremi ve Bosna-Hersek Dileri Bakan Sven Alkalaj 10 Ekim 2009 tarihinde bir araya getirmitir. Trkiye ile spanyann e bakanlklarn yaptklar Medeniyetler ttifak Giriiminin blgesel dzeydeki giriimlere de nclk etmesi sz konusudur. Bu erevede, Trk, Srp ve Bonak dileri bakanlarnn katlmlaryla Medeniyetler ttifak blgesel toplants 16 Aralk 2009 tarihinde Saraybosnada yaplm, toplantnn ardndan Bosna-Hersek Dileri Bakan Alkalaj ve Srbistan Dileri Bakan Jeremile el ele poz veren Davutolu, lkenin blgesel btnleme konusunda ortak hareket edeceini aklamtr.20 Trkiye-Arnavutluk likileri Davutolunun Arnavutluk iin kulland Trkiyenin tabii mttefiki argman, younluu deise de Trk d politikasn oluturan sekinlerce kabul grmtr. Souk Sava sonrasnda bu lke ile her alanda gelitirilecek ilikilere byk nem verilmitir. Davutolunun, Babakan Erdoann d politika badanman olmasndan dileri bakanlna uzanan srete ok ynl gelitirilmeye allan Arnavutluk ile ilikilerde 2009 yl ierisinde nemli bir younluk yaanmtr. Yln ilk yarsnda Arnavutluk ile ilikiler siyasi ve askeri boyuttan daha ok ekonomi alannda gerekletirilmitir. Bu erevede 27-28 Ocak 2009 tarihleri arasnda Ankarada Trk-Arnavut Ekonomik, Ticari, Sanayi ve Teknik birlii Karma Komisyonu Onuncu Dnem Toplants yaplmtr. Taraflar iki lke arasndaki yatrmlarn ve ticari ilikilerin tevikinin yan sra, daha gl ticari ve ekonomik balarn gelitirilmesinin iki hkmete paylalan ortak amalar olduunu belirtmi ve ikili ibirliini ekonominin tm alanlarnda geniletmek ve eitlendirmek iin yol ve yntemleri grmlerdir. Karma Komisyon grmeleri ticari ilikiler, ticaret ve yatrm artrc faaliyetler, mteahhitlik ve teknik mavirlik hizmetleri, patent ve standardizasyon, enerji ve madenci-
443
lik, ulatrma, tarm, evre, turizm, salk, teknik yardm gibi konularda younlamtr. Taraflar sz konusu alanlarda alt balk konular belirleyerek ibirliinin derinletirilerek arttrlmas konusunda mutabakata varmlardr.21 ki lke arasndaki ikinci nemli karlkl temas askeri erevede yaplmtr. 19 Haziran 2009 tarihinde Arnavutluka resmi bir ziyarette bulunan Genelkurmay Bakan Orgeneral lker Babu, gezisi kapsamnda Savunma Bakan Gazmend Oketa ile grm ve iki lke arasndaki ilikilerin giderek gelimesinden byk mutluluk duyduunu ve Trkiyenin Arnavutlukun NATO yeliini desteklediini belirtmitir. NATO yelii sadece Arnavutluk iin deil, tm blgenin gvenlii iin nemli bir gelime olacan vurgulamtr. Babu Trk Silahl Kuvvetlerinin Arnavutluk ordusu ile yakn ibirliini srdrmeye kararl olduunu da ifade etmitir. Bakan Oketa ise Trkiyenin, lkesinin NATO yelii ve ordusunun NATO standartlarna ulamasnda verdii byk destei unutmann mmkn olmadn aklamtr.22 Ziyareti srasnda Babakan Sali Beria ve Cumhurbakan Bamir Topi tarafndan kabul edilen Babu, Cumhurbakan Topi tarafndan Altn Kartal Madalyas ile onurlandrlmtr.23 Trkiye, TKA araclyla tm Balkan lkelerinde olduu gibi Arnavutlukta da 2009 ylnda nemli restorasyon almalarnda bulunmu ve birok proje balatmtr. Trkiye, bu projeler erevesinde Arnavutlukun 10 farkl ehrinde bulunan cami, konak ve hamam gibi Trk eserlerinin 2009 ylnda restorasyonunun yaplmasn stlenmitir.24 Davutolunun Trk vizyonunun nemli bir ilkesi olarak vurgulad komularla maksimum karlkl bamllk ilikisinin en ok belirginletii alan toplumlararas iliki dzeyinin artmasna ciddi katk salayacak olan snr-tesi ulam projeleridir. nemli ulam projelerinden biri olan Reen-Kalima otoyolunun Haziran 2009da bitirilmesi, st dzey siyasi temaslara da vesile olmutur. Babakan Erdoan bir Trk firmasnn da yapmnda ortak olduu Arnavutluku Dures Limanna balayacak Reen-Kalima Otoyolunun 25 Haziran 2009 tarihinde dzenlenen al trenine katlm-
444
tr. Erdoan trende yapt konumada bu otoyolun sadece lkeleri ve ehirleri deil, ayn zamanda gnlleri birbirine balayacan ve halklar birbirine yaknlatracan belirtti. Ayrca bu otoyolun Arnavutlukla birlikte Kosovann kalknmasna da ivme kazandracan ifade etmitir.25 Erdoan konumasnda, ok sayda Arnavut ve Bonak kkenli Trkiyeli gibi Kosova ve Arnavutlukta yaayan Trkler olduunu ifade etmi ve bunlarn lkeler arasnda bir gnl ba kurduunu ifade ederek bu otoyolun yaplmasnda bir Trk firmasnn bulunmasnn kendisini mutlu ettiini vurgulamtr. Ayrca iki lke arasndaki ticaret hacminin ve Trk giriimcilerin Arnavutluktaki yatrmlarnn her geen gn arttna iaret etmitir. Babakan Sali Beria da yapt konumada Babakan Erdoann al iin lkesine gelmesinden byk bir mutluluk duyduunu ve al yaplan otoyolun tarihte ina edilen en byk yapt olduunu belirtmitir.26 Al treninin ardndan basna kapal bir grme yapan iki lke babakannn yapt basn toplantsnda Erdoan, son 6,5 yl ierisinde iki lke arasndaki ilikilerin her alanda gelitiini, d ticaret hacminin 6 yl iinde 35 milyon dolardan 350 milyon dolara ulatn ve bunu daha ileri tayacaklarn ifade etmitir. Babakan Beria da Erdoann Trkiye ile Arnavutluk arasndaki dayanmaya, Arnavutlukun NATOya yelii konusunda ve Kosovann bamszl ile bu bamszln ilan edilmesinde verdii destekten dolay teekkr etmitir. Babakan Beria, iki lke halk arasnda dostane ilikiler ve tarihi balarn son dnemde zirveye ulatn vurgulad.27 Souk Sava sonrasnda btn Balkan lkeleri iin byk bir nem kazanan AB perspektifi iki temel alanda tm blge lkeleri iin deiimin dinamiini oluturmutur. Ekonomik alandaki hedefleri belirleyen Maastricht kriterleri ile siyasi alandaki hedefleri koyan Kopenhag kriterleri dorultusunda ileyen bir piyasa ve kurumsallaan bir demokrasi sistemi iin almalar yaplmtr. Arnavutlukta 28 Haziran 2009 tarihinde demokratik teamllere uygun olarak dzenlenen genel seimler nemli bir demokrasi snav olmu ve salanan baar Trkiyede de memnuniyetle karlanmtr. Dileri Bakanl yapt yazl aklama ile bu memnuniyetini dile getirmitir.28
445
Genelkurmay Bakan lker Babuun lkeye yapt ziyaretin ardndan 13-16 Temmuz 2009 tarihleri arasnda Savunma Bakan Gazmend Oketa, Savunma Bakan Vecdi Gnln resmi davetlisi olarak Trkiyeye resmi bir ziyarette bulunmutur. Trkiye ile Arnavutluk arasndaki ilikileri, iki karde lke arasndaki ilikiler olarak nitelendiren Gnl, bu ilikilerin en yksek seviyede dostluk, ittifak ve ticaret ilikisi olduunu ve son 10 ylda giderek gelitiini vurgulamtr.29 lkesinin NATOya giri srecine verdii destekten dolay Trkiyeye teekkr eden konuk Bakan Oketa da iki lke arasndaki ilikilerin sadece ikili deil, ayn zamanda NATO erevesinde ok tarafl da devam ettiini aklamtr.30 Trkiye, Balkan lkeleri ile ok tarafl platformlar oluturarak srekli siyasal diyalog ilkesini hayata geirmeye aba gstermektedir. Bu erevede GDA ok nemli bir mekanizmadr. 9-10 Ekim 2009 tarihlerinde GDA Gayri Resmi Dileri Bakanlar Toplantsnn stanbulda yaplmasndan nce GDA Siyasi Direktrleri de bir araya gelerek sz konusu toplantnn hazrlklarn ele almlardr. Bu toplantlara Arnavutluk da dileri bakan dzeyinde katlmtr.31 GDA Toplantsndan ksa bir sre sonra 17-18 Ekim 2009 tarihleri arasnda Davutolu Arnavutluku ziyarette etmitir. Dileri bakanlar, dzenledikleri basn toplantsnda iki lke arasnda vize muafiyeti ile vize harlarnn kaldrlmasna karar verdiklerini aklamlardr. Davutolu basn toplantsndaki aklamasnda Trkiyenin Balkanlarn istikrarna nem verdiini belirtmi, bu balamda Trkiyenin Bosna-Hersekin toprak btnl ve siyasal birliinin korunmasna verdii nemi vurgularken, Arnavutluk ile de ayn perspektifi paylatklarn belirtmitir.32 Dileri Bakan lir Meta ise iki lke arasnda siyasi ilikilerin yan sra eitim ve salk alanndaki ilikilerin geldii seviyeden duyduklar memnuniyeti dile getirmi, ekonomik ve ticari ilikilerin gelimesine zel nem verdiklerini de ifade etmitir. ki lkenin uluslararas ve blgesel meselelerde srekli istiarede bulunacaklarn dile getiren Bakan Meta, iki lke arasnda vize harcnn kaldrlmas kararnn mali bir engelden ziyade psikolojik bir engelin ortadan kaldrlmas olduunu ifade etmitir. Davutolu ise vizenin kaldrlmasn, ziyaret gnnn sonrasna denk gelen Rahibe Teresa bayramn
446
kastederek Arnavut kardelerimize bayram hediyesi olduunu vurgulamtr. Davutolu, Arnavutluktaki Trk yatrmlarnn 3-4 yl iinde 46 milyon dolardan 1 milyar dolara ykseldiini, iki lkenin gen diplomatlarn karlkl eitimi konusunda anlamaya vardklarn ve niversiteler arasndaki ibirliinin de artacan belirtmitir. Kosova ile Makedonya arasnda imzalanan snr anlamasndan duyduu memnuniyeti dile getiren Davutolu, Tiran ile Ankarann NATO ve AB bata olmak zere uluslararas platformlarda birbirini destekleyeceklerini ifade etmitir. Davutolu, gezisi kapsamnda Parlamento Bakan Jozefina Topalli ve Babakan Beria tarafndan da kabul edilmitir.33 Trkiye ve Arnavutluk arasnda 2009 yl itibariyle yaanan youn resmi temaslarn en nemlisi hi kukusuz Arnavutlukla ilikilere zel bir nem veren Gln 10-11 Aralk 2009 tarihinde lkeye yapt resmi ziyarettir. Gl, Cumhurbakan Topi tarafndan Tugaylar Saraynda resm trenle karlanmtr. Taraflar arasndaki grmelerin ardndan Dileri Bakanlklar Arasndaki birliine ve Siyasal Danmalara likin Anlamann Tadiline likin Mutabakat Muhtras imzalanmtr. Dzenlenen ortak basn toplantsnda Gl, iki lke arasndaki ilikilerin tarihi ve kkl olduunu, gerek bir dostlua dayandn ve Trkiyenin her zaman Arnavutlukun yannda olacan vurgulam ve Trkiyenin Arnavutluku blgesinde stratejik ortak olarak grdn ve ilikileri bu erevede deerlendirdiini dile getirmitir. Gl, siyasi, ekonomik ve asker ilikilerin daha da ileriye gtrlmesi konusunda gr alveriinde bulunduklarn, ticari ilikilerin gelitirilmesine byk nem verdiklerini belirterek Trk iadamlarnn yatrmlar yapmas iin Tiran ynetiminin gsterdii ilgi nedeniyle teekkr etmitir. Gl, iki lke arasndaki ekonomik ilikileri geni biimde gzden geirdiklerini, ziyaretine elik eden ok saydaki iadamnn varlnn bu ziyarete verdikleri nemin gstergesi olduunu vurgulamtr. Topi de Trkiyenin her alanda, zellikle de NATO yelii konusunda, verdii destee teekkr etmi, Trkiyenin blgede bar ve istikrar iin oynad rol ok iyi deerlendirdiklerini ifade etmitir.34 Gl mevkida tarafndan onuruna verilen akam yemeinde de iki lke ilikilerinin tarihin derinliklerine uzandn ve temelinde
447
kardelik ve dostluk hislerinin olduunu belirtmi, ilikilerin karlkl anlay ve dayanma ierisinde zenginletiini ve iki lke arasnda rnek bir ortaklk modelinin olutuunu ifade etmitir. Gl, iki lkenin Balkanlar ve Akdenize ynelik politikalar bata olmak zere uluslararas ve blgesel sorunlara bak ve yaklamlarn rtmesinin de memnuniyet verici olduunu belirtmitir. Balkanlarn artk istikrarszlklarla anlan bir blge deil, gl ibirlii ve btnleme projelerinin hayata getii bir istikrar, huzur ve refah alanna dnmesi gerektiini vurgulayan Gl, Balkan lkelerinin paylatklar ortak deerlerin, tm blge lkeleri arasndaki farkllklar eritebilecek gte olduunu dile getirmitir.35 Gl, Arnavutluk ziyareti kapsamnda Trk ve Arnavut iadamlar ile bir araya gelerek Trkiye-Arnavutluk Forumuna da katlmtr. Trkiye-Arnavutluk ilikilerini mkemmel olarak niteleyen Cumhurbakan Topi yapt konumada, taraflarn dier lkede kendilerini lkelerinde hissettiklerini ifade etmitir.36 Gl de i yapabilmek iin gerekli gveni Arnavutlukta grmekten memnun olduunu aklamtr. Komnist ynetim altnda uzun yllar dnyadan tecrit edilen Arnavutlukun demokrasiye getikten sonraki 20 yl iinde gsterdii gelimenin takdire deer olduunu vurgulayan Gl, Trkiyenin Arnavutluku, Balkanlardaki en stratejik ortak olarak grdklerini ve denizcilik, enerji, madencilik, bankaclk, balklk ve ulatrma gibi farkl sektrlerde ibirlii yapabileceklerini belirtmitir.37 Gl 1993 ylnda alan Turgut zal Kltr ve Eitim Kurumunu ziyaretinde yapt konumada da Trkiye ile Arnavutluk arasnda tarihten gelen bir dostluk olduunu ve iki lke arasndaki karlkl dayanma, destek ve gvenin bundan sonra da devam edeceini belirtmitir. Gl ziyareti srasnda geni bir heyetle Trklerin atklar Epoka niversitesi Kampsnn temel atma trenine katlmtr.38 Trkiye ve Arnavutluk arasnda 2009 ylnda gerekleen resmi ziyaretlerin dnda sivil toplum rgtlerinin de almalar olmutur. stanbul Ticaret Odas (TO), daha nce 2001, 2003 ve 2004 yllarnda at Trk rnleri Sergisinin 4.sn 27-30 Mart 2009 tarihlerinde amtr. Sergi ekonomik ve ticari ilikilerin gelimesinin
448
yan sra sosyal ve kltrel ilikilerin de gelimesini hedeflemitir.39 Balkan Odalar Birlii (BOB)nin 2009 yl Dnem Bakanlnn Arnavutluk Ticaret ve Sanayi Odalar Birliine devrinin ardndan BOB 1. Genel Kurul toplants da 12 Mart 2009 tarihinde Tiranda yaplmtr. Toplantda Trkiyeyi TOBB Bakan Rfat Hisarcklolu ve beraberindeki heyet temsil etmiti.40 Trkiye-Hrvatistan likileri Bat Balkanlarda ok nemli bir jeostratejik konuma sahip bulunan Hrvatistan, Dayton Anlamasna gidilen srete Bosna-Hersek ile anlaarak blgede barn yerlemesine katkda bulunmutu. Bu srete taraflar bir araya getirmede ok nemli bir rol oynayan Trkiye asndan Balkanlarda bar ve istikrar ortamnn korunmasnda ve Dayton Anlamasnn kurduu hassas dengenin srdrlmesinde Hrvatistan zel bir nem tamaktadr. Davutolunun srekli siyasal diyalog ilkesi kapsamnda ilikilerin younlat lkelerden biri de Hrvatistan olmutur. Bu erevede 17-18 ubat 2009 tarihleri arasnda Hrvatistan Babakan Ivo Sanader, Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmi ve iki lke arasnda be nemli antlama imzalanmtr.41 D Ticaret Mstearlndan yaplan aklamada, iki lke arasnda imzalanan Ekonomik birlii Anlamasnn, ekonomik ilikilerin uzun vadede ok boyutlu olarak deerlendirilmesine salayaca katkdan dolay nemli olduu belirtilmitir. ki lke arasndaki dostluk ve yakn ibirliinin uluslararas platformlarda verilen destekler, yaplan st dzey ziyaretler ve imzalanan anlamalarla gelitii, Trk ve Hrvat ekonomilerinin birbirlerini tamamlayc zellikte olmasnn ilikilerin daha da gelimesine zemin yaratt vurgulanarak, Hrvatistann bugn Gneydou Avrupada Trkiyenin en nemli ticari ve ekonomik orta olduu ve iki lke arasnda 2002 ylnda 50 milyon dolar olan ticaret hacminin 9 kat artarak bugn 450 milyon dolara yaklat ifade edilmitir.42 18 ubat 2009da da Hrvatistan Babakan Yardmcs ve Ekonomi, stihdam ve Giriimcilik Bakan Damir Polancec Trkiyeyi ziyaret etmi ve 19 ubat 2009da stanbulda yaplan Trk-Hrvat Konseyi Toplantsna katlmtr. Toplantda Antalya ve Zadar Limanla-
449
r arasnda ibirliini ngren bir Mutabakat Anlamas imzalanmtr.43 Toplantda bir konuma yapan Konsey Bakan aatay zdoru, Trk yatrmclar iin Hrvatistann zellikle turizm sektr asndan ok nemli bir alan olduunu ve Trk turizm yatrmcsnn 20 yllk birikimini Hrvatistana aktarabileceini belirtmitir. zdoru, iki lke arasnda yatrmlarn arttrlmas ve yeni ibirlii modellerinin yaplmas iin almalar yrttklerini de ifade etmitir. Hrvat-Trk Konseyi Bakan Zlatan Frhlich ise konumasnda i forumunun iki lke arasnda ekonomi alannda ilerlemeye frsat tandn belirtmitir.44 Genelkurmay Bakan Babu da baz Balkan lkelerine dzenlemi olduu gezi programnn bir paras olarak 12 Haziran 2009 tarihinde Hrvatistan da ziyaret etmitir. Ziyareti srasnda Cumhurbakan ve Genelkurmay Bakan ile gren Babuun yapt grmelerde blgesel deerlendirmeler ele alnm, lkeler arasndaki ilikilerin ve ibirliinin daha da gelitirilmesinin nemi vurgulanmtr.45 Ayrca AB yelik mzakerelerini yrten iki lke olan Trkiye ile Hrvatistann mzakere srecinde edindikleri bilgi ve tecrbelerini karlkl olarak paylamalar byk nem tamaktadr. Bu erevede Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Ba, 9-10 Temmuz 2009 tarihlerinde Dubrovnik kentinde dzenlenen Hrvatistan Zirvesi 2009: Avrupann Stratejik Mecburiyeti: Enerji, Yatrm ve Kalknma Konferansna katlmak zere Hrvatistana bir ziyaret gerekletirmitir. Ziyaret kapsamnda ilk olarak Zagrepte Hrvatistann AB ilerinden sorumlu kurumunu ziyaret eden Ba, Hrvatistan Bamzakerecisi Vladimir Drobnjak ile yapt grmede Trkiye ve Hrvatistann AB katlm mzakere sreleri gzden geirilmi ve iki lkenin ABye ynelik reform ve katlm srelerinde edindikleri deneyimler paylalmtr. Devlet Bakan Ba daha sonra Dubrovnikte Dileri Bakan Gordan Jandrokovi ile de grmtr.46 Davutolu lkeye 2009 ylnn son resmi ziyaretini 12-13 Aralk 2009 tarihinde Dileri ve Avrupa ile Entegrasyon Bakan Gordan Jandrokoviin resmi daveti zerine gerekletirmitir. Ziyaret vesilesiyle Trk Dileri Bakanl 11 Aralk 2009 tarihinde yapt aklamada, her alanda olumlu seyreden ikili ilikilerin tm ynleriyle ele
450
alnmasnn yan sra Bosna Hersekteki gelimeler dahil olmak zere blgesel ve uluslararas konular hakknda gr alverii yaplmas ngrld ifade edilmitir.47 Temaslarna mevkida Jandrokovi ile balayan Davutolu, grmenin ardndan dzenlenen basn toplantsnda Bosna-Hersekin geleceini konumak zere Zagrebe geldiini ifade ederek iki lkenin Bosna-Hersekin geleceiyle ilgili ortak politikalar belirlemek ve uygulamak zere daha nce Trkiye, Srbistan ve Bosna-Hersek arasnda kurulmu olan l grup benzeri bir grme trafii balatma karar aldklarn aklamtr. BosnaHersek konusunda Trkiye ile Hrvatistann arasndaki ibirliinin nemli olduunu dile getirmi48 ve iki lke arasndaki mkemmel ibirliinin Balkanlarda istikrarn omurgas olduunu vurgulamtr. Trkiye-Slovenya likileri 2009 ylnda Trkiye-Slovenya ilikilerinde, Trkiyenin genel Balkan politikasnn ve AB perspektifinin olumlu katks vardr. Souk Sava sonrasnda Trkiye btn Balkan lkelerinin AvrupaAtlantik kurumlaryla btnlemelerini tevik eden ve destekleyen bir d politika izlemitir. Trkiyenin bu d politika izgisi Sloven siyasal sekinleri tarafndan byk bir memnunlukla karlanmtr. Ekonomik ve kurumsal olarak Yugoslavyann en gelimi cumhuriyeti olarak 1990 ylnda bamszln ilan eden Slovenya, 8 Nisan 2009 tarihinde stanbulda Ortak Vize Temsilcilii Merkezi aarak Trkiye ile ekonomik ilikilerinin gelimesine hizmet edecek ve hzlandracak bir diplomatik kurumu devreye sokmutur. Bu kurum, Macaristann stanbul Konsolosluunda alan Macaristan, Estonya ve Slovenyann Ortak Vize Temsilcilii Merkezidir. Al trenine katlan Dileri Bakan Samuel Zbogar vize merkezinin ilemleri kolaylatracan; ancak gelecekte Trkiyenin, ABnin vizesiz seyahat alanna dahil edilmesi gerektiini ifade etmitir.49 Cumhurbakan Danilo Trk, Gln konuu olarak 20-21 Mays 2009 tarihinde Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmitir.50 Gl, Cumhurbakannn ziyaretinin 15 yl sonra Slovenyadan Trkiyeye Cumhurbakan dzeyinde gerekleen ilk ziyaret olduunu ve iki lke arasnda karlkl sayg ve gvene dayal ibirliinin bulundu-
451
unu ve bu ibirliinin daha da gelimesine nem verdiklerini vurgulamtr.51 Cumhurbakan Trk de ziyareti srasnda kendisine gsterilen misafirperverlikten duyduu memnuniyeti dile getirerek lkesinin, Trkiyenin ekonomi, demokrasi, yasal reform sreci gibi alanlardaki deiimleri ve baarlar ile uluslararas alandaki rolne sayg duyduunu vurgulam ayrca lkesinin Trkiyenin AB srecini desteklediini anmsatmtr. Trkiyenin BM Gvenlik Konseyindeki rolne de byk nem verdiklerini ve Trkiyenin yapc rolnn uluslararas ibirliine ve istikrara nemli katks olacana inandklarn belirten Trk, Trkiyenin bir orta saha oyuncusu olarak Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya ve Ortadou gibi pek ok blgede yapc bir rol oynadn ve uluslararas toplumun bu konuda Trkiyeye mteekkir olmas gerektiini vurgulamtr.52 Cumhurbakan Trk, ziyareti srasnda stanbulda yaplan Trk-Sloven Forumuna da katlm ve yapt konumada iki lkenin ortak bir gelecee sahip olduklarn belirterek Trkiyenin, lkesinin BM ve NATO yeliine destek verdiini ve buna karlk lkesinin de Trkiyenin ABye giriini desteklemesinin borlar olduunu ifade etmitir.53 29-30 Austos 2009 tarihlerinde Slovenyay ziyaret eden Davutolu, Bled Stratejik Forumu Liderler Paneline katlm ve 21. Yzylda Yeni Kresel Ynetiim konulu bir de konuma yapmtr.54 Davutolu konumasnda, tarihte tm savalardan sonra dnyann farkl bir dzen, farkl kurumsal yap yarattna vurgu yaparak Dou Blounun kmesinden sonra yeni dnya dzenine uygun yeni yaklamlarn gelitirilmediini ifade etmi ve neler yaplmas gerektii noktasnda yeni bir dzen ve yeni bir anlay gerektiini belirtmitir.55 Grmelerin ardndan dzenlenen ortak basn toplantsnda konuan Dileri Bakan Samuel Zbogar, Trkiye-Slovenya ilikilerinin mkemmel olmasndan byk memnuniyet duyduunu ve Trkiyenin AB yeliini ve devam eden mzakere srecini desteklediklerini dile getirmitir. Davutolu da aklamasnda, iki lke arasndaki siyasi ve ekonomik ilikilerin mkemmel olduunu belirterek, Trkiye ile Slovenyann bundan sonra da Ortadou, Balkanlar ve Kafkasyada ibirliine devam etmesinin yararl olacan teyit et-
452
tiklerini aklamtr.56 Davutolu, gezisi kapsamnda Cumhurbakan Trk, Ulusal Meclis Bakan Pavel Gantar ve Babakan Borut Pahor tarafndan da kabul edilmitir. Meclis Bakan Gantar, Davutolu ile grmesinden sonra yapt aklamada, Trkiyenin AB yeliine ve mzakere srecine verdikleri destein devam edeceini ve Trkiyenin tam yeliinin ABye byk g katacan ifade etmitir. Davutolu ise aklamasnda, iki lke arasndaki siyasi ve ekonomik ilikiler, blgesel gelimeler ile Medeniyetler ttifak konularndaki grlerini dile getirmi ve Slovenya halknn Trkiyenin AB yeliine verdii gl destee teekkr etmitir.57 Trkiye-Kosova likileri Trkiye, Kosovann tek tarafl bamszlk ilann ilk tanyan lkeler arasnda yer almtr. Kosovann bamszlnn tannmas, 21. yzylda Trkiye modelinin inas srecine hizmet edecek en nemli d politika kararlarndan birisini oluturmaktadr. 2009 ylnda da Trkiye, Kosova ile olan ilikilerini her dzeyde gelitirebilmek iin youn bir aba sergiledi. Kosova ile diplomatik ilikilerin sklatrlmas erevesinde 12-14 Mart 2009 tarihinde Dileri Bakan Babacan bu lkeye resmi bir ziyarette bulunmu; Dileri Bakan skender Hseyninin dnda Cumhurbakan ve Babakan tarafndan da kabul edilmitir. Ziyaret srasnda Trkiye ile Kosova arasnda iki nemli antlama imzalanmtr. Bu anlamalardan strateji belgesiyle iki lke arasndaki ilikilerin gelitirilmesi amalanrken karlkl vize muafiyeti anlamasyla da iki lke vatandalarnn karlkl ziyaretlerinin kolaylatrlmas hedeflenmitir. Dileri bakanlarnn grmesinden sonra dzenlenen ortak basn toplantsnda Bakan Babacan ziyaretinin, bamszlktan sonra Trkiyeden Kosovaya yaplan ilk resmi ziyaret olduunu ve Trkiye olarak Kosovann uluslararas toplumda yerini almasndan duyduklar memnuniyeti dile getirmitir. Kosovann bamszlnn blgenin bar ve istikrarna olumlu katklarda bulunacan belirten Babacan, Trkiye ile Kosova arasndaki balarn tarihin derinliklerinden gelen gl balar olduunu ve iki lkede de kkenleri bu lkelerde olan ok sayda insan olduu ve halklar arasndaki ban bu anlamda ok salam bir zemi-
453
ne oturduu dile getirmitir. Kosovann nnde zmesi gereken sorunlar olduunu kaydeden Babacan, bamszlk bildirgesinde komularyla iyi ilikiler temelinde oturtulan dikkatli d siyaseti ve blgedeki krlgan bar ve istikrar ortamnn lkenin blgeyle ilikilerindeki hassasiyetlerini gstermektedir. Kosova Meclisine hitap etmekten onur duyduunu belirten Babacan, Kosovann altyap, eitim ve salk gibi alanlardaki geliimine katklarnn devam edeceini bildirmitir. Bakan Hseyni de basn toplantsnda iki lke arasnda iki nemli anlamann imzalandn hatrlatarak Trkiyenin, Kosovann bamszln tanyan ilk lkelerden biri olduunu vurgulamtr. Trkiyenin, her zaman Kosovaya destek olduunu ve bunun iin Babacana kranlarn ileten Hseyni, Trkiyenin NATO yelii konusunda desteini beklediini ifade etmitir.58 Temaslar erevesinde Cumhurbakan, Meclis Bakan ve Babakanla da grtn ve bu grmelerde iki lke ilikilerinin tm boyutlaryla ele alndn bildirmitir. Trkiye ile Kosova arasndaki ekonomik ilikilerin gelitirilmesi amacyla ziyaretinde Babacana elik eden Trk iadamlar, Kosoval iadamlaryla yaptklar toplantlar sonucunda Trkiye-Kosova Konseyini kurdular.59 Trkiye Balkan lkelerindeki Trklerin kltrel ve ekonomik haklarnn korunmas ve gelitirilmesinin yannda, aktif olarak siyasal yaama katlmalarn da desteklemektedir. Kosovada 60.000 civarnda Trk bulunmaktadr. Kosoval Trkler tarafndan kurulan Kosova Demokratik Trk Partisi Genel Bakan ve Kosova evre ve Alan Planlama Bakan Mahir Yaclar, 14-18 ubat tarihlerinde stanbulda dzenlenen 5. Dnya Su Forumu hazrlk toplantlarna katlmak zere Trkiyeye gelmitir.60 Kosova, bata Srbistan olmak zere Rusya, in vb. lkelerin tek tarafl bamszlk ilanna gsterdikleri tepkilere karn hzla uluslararas toplumla btnleme ynnde bir d politika yaklam yrtmektedir. Trkiye, gerek hkmet gerekse sivil toplum dzeyinde Kosovann bu almna byk destek vermektedir. Bu erevede, 6-8 Mays 2009 tarihinde Marmara Grubu Vakf tarafndan stanbulda dzenlenen 12. Avrasya Ekonomi Zirvesine Kosova Cumhurbakan Fatmir Sejdiu yan sra Kosova Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan
454
Justina Shiroka-Pula ve Mahir Yaclar da katlmlardr.61 Cumhurbakan Sejdiu zirvede yapt konumada lkesinin hedeflerinden bahsetmi, zellikle ekonomik anlamda dinamik bir lke olduklarn dile getirmitir. Konuk Cumhurbakan, Trkiye ile ithalat gelitirmek istiyoruz. Kosovada 300 kaytl Trk irketi var diyerek Trkiye ile ilikileri gelitirmek istediklerini dile getirmitir. Zirveye katlan Bakan Justina Shiroka-Pula ise yapt konumada lkesinin zengin linyit kaynaklarna sahip olduunu ve bu bakmdan lkesinin komu Balkan lkeleri iin enerji kayna olacan, lkesinin enerji alanndaki yatrmlara zel tevik verdiini ve Avrasya doalgaz alarna entegre olma arzusunda olduunu vurgulamtr.62 12. Avrasya Ekonomi Zirvesine katlmak iin Trkiyeye gelen Cumhurbakan Sejdiu, stanbuldaki faaliyetlerinin ardndan zmire gitmi ve verdikleri destek iin Kosova ve Balkan kkenli vatandalara ve Bakan Kocaoluna teekkr etmitir. Kosovann geleceinin ibirlikleri ve dostluklarla ekilleneceini belirten Sejdiu, Trkiyenin bu srete ok nemli bir role sahip olacan belirtti. Konuk Cumhurbakan ticaret, ekonomi ve eitim bata olmak zere pek ok alanda ibirlii imknlar olduunu da vurgulad. Sejdiuyu zmirde arlamaktan duyduu memnuniyeti dile getiren zmir Bykehir Belediye Bakan Aziz Kocaolu da Kosovann bamszlk ve ekonomik kalknma mcadelesinde her zaman yanlarnda olduklarn ve olmaya devam edeceklerini belirtmitir.63 Kosova ile ekonomik alanda i imknlarnn arttrlmas erevesinde 27-29 Mays 2009 tarihlerinde Kosovaya resmi bir ziyarette bulunan Devlet Bakan Zafer alayan, yapt aklamalarda Makedonya ve Kosovann tekstil-hazr giyim, gda, demir-elik, madencilik, mteahhitlik ve enerji firmalar iin ciddi bir potansiyel olduunu vurgulamtr. zellikle Kosovann yeniden inasnda Trk firmalarna nemli pay debileceini bildiren alayan, Kosovann zengin linyit rezervine sahip olduunu, termik santrallerine 300 milyon dolarlk yatrm yapacaklarn, 100 milyon Euroya Pritina Havalimannn ve 1,2 milyar Euro skp-Tiran otoyolunun yaplacan vurgulad.64 alayan kabulnde yapt konumada Trkiyenin Kosovaya olan desteine teekkr eden Cumhurbakan Sejdiu, iki lke arasn-
455
da ekonomik ibirlii anlamas ve Serbest Ticaret Anlamas (STA) yaplmasn temenni ettiini aklamtr. alayan ise yapt aklamada iki lkenin ortak tarih ve kltrel zelliklere sahip olduunu belirterek Trkiyenin, uluslararas alandaki desteinin devam edeceini vurgulam ve gl bir ekonomiye sahip gl bir Kosova, Trkiyenin ncelikli tercihi olduunu vurgulamtr. alayan, Kosovada zellikle havaalan ve otoyol ihalelerinde Trk mteahhitlik sektrnn yer almak istediini, ayrca lkedeki madenler konusunda da Trk madencilerinin ibirliine, aratrma ve gelitirme faaliyetlerine hazr olduklarn bildirmitir. Ziyareti srasnda Kosova Ulatrma ve Telekomnikasyon Bakan Fatmir Limay ile de bir araya gelen alayan iki lke arasndaki ticaret hacminin iki lke arasndaki dostluun boyutunda olmadna dikkati ekerek hedefin ksa sre iinde ticaret hacmini 1 milyar dolara ulatrmak olduunu ifade etmitir. Bakan Limay da iki lke arasndaki ilikilerin gelitirilmesi ve Kosovadaki Trk yatrmlarnn somutlatrlmas konularyla telekomnikasyon, yol ve altyap almalarnda karlkl ibirlii alanlarn ele alacaklarn dile getirmitir. 65 Trkiye, Trk firmalarnn blgede yapt proje allarn da karlkl srekli siyasal diyalog erevesinde deerlendirmekte ve sz konusu al programlarnda olumlu mesajlar vermektedir. Bu kapsamda Babakan Erdoan, 25 Haziran 2009 tarihinde bir Trk firmas tarafndan yaplan Reen-Kalima Otoyolunun al trenine katlmtr. Babakan burada yapt konumasnda, bu yolun Kosovann kalknmasna da ivme kazandracan belirtmitir. Daha sonra TBMM Bakan Kksal Toptan da Kosova Meclis Bakan Jakup Krasniqinin davetine icabetle 5-7 Temmuz 2009 tarihinde Kosovaya resmi bir ziyaret gerekletirmitir. TBMM Bakan Toptan ziyareti erevesinde, Cumhurbakan Fatmir Sejdiu, Meclis Bakan Jakup Krasniqi, evre ve Alan Planlama Bakan ve Kosova Demokratik Trk Partisi (KDTP) Genel Bakan Bakan Mahir Yaclar ile de grmtr. Trkiyeden Kosovaya bu ziyaretler gerekleirken, Temmuz ve Austos aylarnda ise Kosovadan bakan dzeyinde Trkiyeye iki resmi ziyaret gereklemitir. Bu resmi ziyaretlerin ilki, 18-22 Temmuz 2009 tarihinde Ekonomi ve Maliye Bakan Ahmet Shalann,66 ikinci-
456
si ise Dileri Bakan Hseyninin Davutolunun davetine icabetle 27-28 Austos 2009 tarihinde gerekletirdii resmi ziyarettir. Bakan skender Hseyni ziyareti srasnda Gl ve TBMM Bakan Mehmet Ali ahin tarafndan da kabul edilmitir.67 Bu ziyaretlerin ardndan 7-9 Eyll 2009 tarihinde Salk Bakan Alush Agashi Trkiyeye gelmi, 8 Eyllde iki lke arasnda Salk Alannda birliine Dair Anlama imzalanmtr. Salk Bakan Recep Akda imza treninde yapt konumada, Trkiye olarak Kosovann bamszlk ilannn Balkanlarda kalc istikrar ve bar iin ok nemli grdklerini belirterek iki lke arasnda her alanda ibirliinin srdn ifade etmitir. Alush Agashi ise Kosovann bamszlna verdii destekten tr Trkiyeye minnettar olduklarn ve Trkiyenin blgede istikrar ve bar unsuru olduunu sylemitir.68 Trkiye-Romanya likileri Romanya, Davutolunun ifadesiyle kara snrmz bulunmasa da Karadeniz zerinden komuluk balarna sahip olduumuz ve Trkiyenin d politikasnda byk nem atfettii bir lkedir.69 Dn olduu gibi bugn de Romanya ile Trkiye arasndaki gl ibirlii blgesel g dengelerinin salanmasnda, bar ve istikrar ortamnn yaratlmasnda ve ortak refah alanlarnn gelitirilmesinde kilit nem tamaktadr. Son yllarda Karadenizde artan kirliliin nlenmesi erevesinde 17 Nisan 2009 tarihinde Romanyann bakenti Bkrete dzenlenen Karadenizde Kirlilie Kar Korunmas Szlemesi (Bkre Szlemesi) Taraflar Diplomatik Konferans/Bakanlar Toplantsna Trkiye, evre ve Orman Bakan Veysel Erolu bakanlndaki bir heyetle temsil edilmitir.70 Erolunun ziyaretinin ardndan bakanlk dzeyindeki ikinci nemli ziyaret 3 Temmuz 2009 tarihinde Bakan Davutolu tarafndan gerekletirilmitir. Gezisi kapsamnda Devlet Bakan Traian Basescu, Babakan Emil Boc, Senato Bakan Mircea Dan Geoana ve Temsilciler Meclisi Bakan Roberta Anastase ile de gren71 Davutolu, bata Nabucco olmak zere btn enerji projelerinde Romanya ile ibirlii yapmaya hazr olduklarn, Nabucconun Trkiye iin birinci ncelikli ve stratejik bir proje oldu-
457
unu, bu projenin Avrupa enerji sektrne ciddi katklar salayacan dndn ifade etmitir.72 Davutolu, Balkan lkelerine yapt ziyaretler ncesinde ya da sonrasnda ziyarette bulunduu lke basnnda makale yaymlamaya zel bir nem vermektedir. Sz konusu makale ile gerek ziyaret edilen lkenin karar mercileri gerekse kamuoyu Trk d politikasnn temel parametreleri konusunda aydnlatlmakta ve ortak gelecein inasna duyulan istek ortaya konmaktadr. 3 Temmuz 2009 tarihinde Romanyaya resmi bir ziyarette bulunan Davutolunun biri bu gezisi srasnda, dieri de gezi sonrasnda olmak iki ayr makalesi yaymlanmtr. Davutolunun ziyaretine tekabl eden makalesi Adevarul gazetesinde 3 Temmuz 2009 tarihinde; 29 Ekim 2009 tarihli makalesi de Romanya Nine oClock ve Adevarul gazetelerinde yaymlanmtr. Davutolu her iki makalesinde de ortak u temel hususlar vurgulamtr. Dileri Bakanl grevini devralmasndan sonra Balkanlar lkelerine dzenledii ilk resmi ziyaretinin Romanyaya olmasnn, Trkiyenin bu lke ile ilikilere atfettii nemi aka ortaya koymaktadr. Trkiye ile Romanya, ortak bir tarihi ve kltrel miras paylaan yakn iki komu; ortak bir gelecek ina etmeyi isteyen gvenilir iki mttefik ve stratejik ortaktrlar. Ortak tarihsel ve kltrel deerlere vurgu yaplm; bu erevede Dimitrie Cantemirin Trk mziine yapt katk ve 2007de stanbulda alan Dimitrie Cantemir Mzesinin nemi vurgulanmtr. Bunun yannda, 15. yzylda yaam Bodan Kral Byk Stefann Topkap Mzesinde bulunan klc ve Sinan Paann Bkre Mzesinde sergilenen klc, Trk ve Romen halklarnn ebedi dostluk ilikisinin bir yansmas olarak sunulmutur. ki lke arasndaki ilikiler, ibirliini geniletmek ve derinletirmek konusunda her iki tarafta da var olan gl siyasi istek dorultusunda btn alanlarda grlmemi bir dzeye ulamasn srdrrken, 2009da siyasi diyalogu stratejik ortaklk temeline ykseltmek gibi nemli bir karar alnd belirtildi. Bu baar iki lke ilikisinde bir snr ta ve stratejik ibirliinin yapsal erevesi oluturmutur. Davutolu, Romanya ve Trkiyenin corafi konumlarn karlatrarak, Trkiyenin sahip olduu zgn tarihsel tecrbenin ve
458
corafi konumunun sonucunda pro-aktif ve ok-kulvarl d politika uygulamasnn bir tercih deil bir zorunluluk olduunu en iyi anlayacak lkelerden birinin de Romanya olduunu vurgulamaktadr. nk Romanya Balkanlar, Merkezi ve Dou Avrupa ve Karadenizin kavak noktasnda bir corafi konuma sahiptir. Trkiyenin krizleri bekleme lksne sahip olmadn ve pro-aktif bar diplomasisi ile Balkanlardan Ortadou ve Kafkaslara kadar uzanan bir alanda ok sayda sorunu zmek iin aba gsterdiklerini ve baarl olduklarn vurgulamaktadr. AB tam yelik srecinde bir AB yesi olarak Romanyann desteini isteyen Bakana gre, kresel lekteki sorunlar ve zorluklar karsnda blgesel ibirlikleri ok daha byk nem tamaktadr. Bu noktada, Trkiyenin GDA dnem bakanl ile Romanyann Merkezi Avrupa Giriiminin Bakanlnn ayn yla rast gelmesi byk frsattr. Trkiye ve Romanya etkili blgesel ibirliini kurma ve srdrme yoluyla blgenin srekli istikrar ve refahn baarmak iin blgesel sahiplik ortak vizyonunu paylamaktadrlar. Bu ortak vizyonun etkili ve hedefe dnk ibirlii temelinde enerji, altyap, ticari liberalleme ve yatrmlarn teviki ile daha byk bir blgesel ekonomik ibirlii ortaya karacana inancn belirtmitir. Davutolu, Nabucconun Trkiye iin bir stratejik ncelik olduunu ve bu konuda Romanya ile ibirliine hazr olduklarn ve kresel krize ramen Trkiye ile Romanya arasndaki artan ticaret hacmi ve yatrm olanaklarnn hzla bymesinden duyulan memnuniyet ifade edilmitir. 2008 ylndaki ticaret hacminin 7,5 milyar Dolara, Trk yatrmlarnn bugnk toplam deerinin nc lkeler kanalyla gelen yatrmlar da dhil olmak zere 5 milyar Dolar at vurgulanmtr. Gelecee gven ve iyimserlikle bakan iki dinamik lke olarak Trkiye ve Romanyann aktif ibirlikleri yoluyla blgedeki bara, istikrara ve refaha ok daha fazla katk yapabileceklerini vurgulamtr. Trkiye ve Romanya arasnda stratejik ortaklk yaratlmas karar iki lke ilikisinde sadece yeni ufuklar amakla kalmayacak, blgesel dzeyde ibirlii iin rnek bir model oluturmakta gerek bir potansiyel oluturacaktr.73 Trk Dileri Bakanl tarafndan 26-27 Austos 2009 tarihinde Trkiyeye gelen Romen Dileri Bakannn ziyareti hakknda n-
459
cesinde yaplan aklamada Bakan Cristian Diaconescunun ziyaretinin, Trkiye ile Romanya arasnda mevcut st dzey siyasi diyalogun youn bir ekilde srdrlmesine ynelik her iki tarafta mevcut iradenin bir tezahr olduu ve bu ziyaret vesilesiyle ikili ilikilerin yan sra blgesel gelimeler ve gncel uluslararas konular hakknda gr teatisinde bulunulmas dnld ifade edilmitir.74 Bu ziyaret srasnda Romen tarafnn teklifi zerine Trkiye ve Romanya arasnda, daha nce Davutolu tarafndan dile getirilen, stratejik ortaklk kurulmasna karar verilmitir.75 Davutolu, makalelerinde Romanyay en youn ekonomik ilikide bulunduumuz Gneydou Avrupa ve Balkan lkesi olarak ifade etmektedir. Trkiye, 2009 ylnda mevcut ekonomik iliki dzeyini daha st seviyelere karmak iin nemli bir aba harcamtr. Bu kapsamda, Trkiye-Romanya Ticari ve Ekonomik birlii Semineri, Zafer alayann katlmyla 16 Eyll 2009 tarihinde gerekletirilmitir. Trkiye olarak iadamlaryla birlikte dnyay dolaacaklarn ifade ederek Trkiye ile Romanya arasndaki ibirliinin artmas asndan bu tip toplantlarn nemli olduunu vurgulayan alayan, iki lke arasndaki ticaret hacminin 300 bin dolarlardan 7,5 milyar dolarlara ktn, bu rakamn sonraki 5 ylda 20 milyar dolara karmay hedeflediklerini ifade etmitir. Doru hedefler ve stratejilerle siyasi ilikiler ve ibirliinin stratejik bir ibirliine evrilebileceini vurgulayan alayan Romen hkmetinden Trk vatandalarna vize kolayl gstermesini beklediini ifade etmitir. Romanyada 3,5 milyar dolarlk mteahhitlik ii yaptklarn belirten alayan, Nabucco konusunda Romanya ve Trkiyenin ibirlii son derece nem arz ettiini vurgulamtr.76 Trkiye 2009 yl ierisinde Karadeniz havzasndaki enerji kaynaklarnn aratrlmasna zel bir nem vermektedir. Bu ynde Trk taraf olarak atlan admlarn tesinde Karadenize kys olan lkelerle de eitli zeminlerde Karadenizdeki enerji olanaklarnn aratrlmas tevik edilmektedir. Bu erevede Atlantik Konseyi ve Romanya Ekonomi Bakanl tarafndan 2 Ekim 2009 tarihinde Bkrete dzenlenen Karadeniz Enerji ve Ekonomi Forumuna Trkiyeden geni bir katlm olmutur. Trkiyenin yan sra Azerbaycan, Bulgaristan, Grcistan, Romanya, Rusya, sve, Trkmenis-
460
tan, Ukrayna, ABD ve zbekistann resmi olarak temsil edildii forumda blgenin enerji altyap projeleri ile enerji gvenlii ve enerji eitlilii konular ayrntl ele alnmtr.77 Trkiye-Makedonya likileri Trkiye, 1991 ylnda bamszln ilan eden Makedonyay kendi anayasasndaki ismi ile ilk tanyan ve bykeli atayan lkelerden biri olmutur. Bamszlndan itibaren Makedonyann toprak btnlnn korunmasna zel bir vurgu yapan Trkiye, zayf bir ekonomi ve askeri yapya sahip bu lkenin glenmesi iin elinden gelen abay gstermitir. Trkiyenin 2009 yl ierisinde her dzeyde en youn ilikide bulunduu Balkan lkelerinden birisi olmutur. Trkiye, Balkan yarmadasnda Osmanl kltr mirasnn etkisinin en youn grld lkelerin banda gelen Makedonyadaki Osmanl-Trk kltr mirasnn korunmasna zel bir nem vermektedir. Bu erevede, Makedonya Kltr Bakan Elizabeta KanceskaMilevska, Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnayn daveti zerine 21-23 Nisan 2009da Trkiyeye bir ziyaret gerekletirmi ve iki lke arasnda iki lke Kltr Bakanl arasnda 2009-2011 Yllarna Ait Kltrel birlii Program imzalanmtr.78 Trkiye, blge bar asndan ok nemli olan ve i yaps hassas dengeler zerine oturan Makedonyann siyasal istikrarn da her dzeyde desteklemektedir. Bu erevede Trkiye, demokrasinin kurumsallamasna katk salayacak tm sreleri desteklemekte ve bu lkenin yannda olduu mesajn vermektedir. lk turu 22 Mart, ikinci turu da 5 Nisanda gerekletirilen cumhurbakanl seimlerinin sonrasnda bu greve seilen Gjorge vanovun skpte 12 Mays 2009 tarihinde dzenlenen yemin trenine Devlet Bakan Selma Aliye Kavaf ile Cumhurbakanl Genel Sekreteri Mustafa sen katlmlardr.79 Makedonya Devlet Bakan Hadi Nezir 6-8 Mays 2009 tarihinde Marmara Grubu Vakfnca dzenlenen 12. Avrasya Ekonomi Zirvesi erevesinde Trkiyeyi ziyaret etmitir. Nezir zirvede yapt konumada lkesi ile Trkiye arasnda bir strateji anlamas imzalandn belirterek Trk i adamlarn yatrm yapmak iin lkesine davet etmitir.80
461
Trkiye, Yugoslavyadan ayrlan cumhuriyetlerden ekonomisi en zayf lke olan Makedonyann ekonomisinin glendirilmesi iin nemli bir aba gstermi; bu erevede, 25-28 Mays 2009 tarihinde Devlet Bakan alayan Makedonyaya resmi bir ziyarette bulunmutur. Trkiye ile Makedonya arasndaki ticari ve ekonomik ibirlii imknlarnn artrlmas ve ihracat firmalarmzn d pazar paylarnda art salanmas amacyla gerekletirilen ziyarete, Trk zel sektr de youn ilgi gstermitir. Bu ilginin rneklerinden birisi de Trkiye Kadnlar Dernei (TKAD) adna Ynetim Kurulu Bakan Nilfer Bulut ve Ynetim Kurulu yelerinin de geziye katlmalardr. Gerekletirilen ziyaret erevesinde Makedonyada iki lke st dzey yetkililerinin katlmyla seminerler, Trk ve Makedon iadamlar arasnda ikili i grmeleri gerekletirilmitir.81 Makedonyada nemli i balants yaptklarn belirten alayan, Trk firmalarnn Makedonyada altyap projelerinde yap-ilet-devret yntemi ile yer alabileceklerini belirterek zellikle tekstil-hazr giyim, gda, demir-elik, madencilik ve enerji firmalar iin ciddi i potansiyeli olduunu vurgulamtr. alayan aklamasnda ciddi i balantlar yapldn belirtti.82 Gezi srasnda dzenlenen Makedonya-Trkiye Forumuna katlan Babakan Nikola Gruevski yapt konumada, Trk firmalarnn Makedonyada yatrmda bulunmalarn arzu ettiklerini ve yatrmlar iin olumlu artlarn lkesinde mevcut olduunu ifade etmitir. Konumasnda Makedonyada 250 milyon Avro tutarnda enerji, karayolu ve demiryolu yatrmnn yaplacan ve tek kar yolun hkmetler ve iadamlar arasnda ibirliini younlatrmak ve karlkl ekonomik i birliini gelitirmek olduunu ifade eden Babakan Gruevski, ibirlii ve karlkl sinerjiyle ortak karlarla sorunlarn zleceini sylemitir. Forumda bir konuma yapan alayan, geen yl Makedonyaya ihracatn 300 milyon dolar, ticaret hacminin ise 330 milyon dolar olarak gerekletiini mevcut ticaret hacmini st seviyelere karmak, bunu yaparken de mmkn olduunca dengeli bir ticaret yapsn tesis etmek, istedikleri sylemitir. Amalarnn 2010 yl sonunda ikili ticareti daha dengeli bir biimde 1 milyar dolara ulatrmak olduunu belirten alayan, yatrmlarn karlkl olarak artrlmasnn ilikilere uzun vadeli perspektif ve kal-
462
clk salayacan kaydetmitir. Makedonyada faaliyet gsteren 100 Trk firmasnn yatrmlarnn, 180 milyon dolara ulatn, Trk iadamlarnn lkede daha fazla i yapmalarnn ana hedeflerinden biri olduunu syleyerek bu yatrmlarn Balkanlardaki istikrarn ve barn devamlln bir sigorta olacan belirtmitir.83 Bakan alayan, son derece nemli bir lke olan Makedonyann nmzdeki yllarda Trkiyenin nemli orta olacan sylemitir.84 Trkiye, Makedonya ile karlkl ekonomik ilikilerini gelitirme abasnn tesinde, bu lkenin askeri gcnn gelitirilmesine de ciddi katkda bulunmaktadr. Trkiyenin, Makedonyaya olan askeri destei 2009 yl iinde en st dzeyde askeri yetkililer tarafndan gerekletirilen ziyaretlerle de kendisini gstermitir. Bu erevede, Genelkurmay Bakan Orgeneral lker Babu, Makedonya Genelkurmay Bakan Korgeneral Miroslav Stojanovskinin resmi konuu olarak 16-18 Haziran 2009 tarihlerinde Makedonyay ziyaret etmitir.85 Korgeneral Stojanovski tarafndan askeri trenle karlanan Orgeneral Babu mevkida ile basna kapal bir grme yapm, ardndan da Savunma Bakan Zoran Konyanovskiyi ziyaret etmitir. Grmede Bakan Konyanovski, Trkiyenin lkesine sunduu olaanst desteklerini dile getirerek Babua teekkr etmi, Babu ise iki lke savunmalar arasnda ibirliinin sreceini ve TSKnn, Makedonya ordusuna yardm projesini srdreceini belirtmitir. Orgeneral Babu gezisi erevesinde Cumhurbakan Corve Ivanov ve Babakan Nikola Gruevski ile de ayr ayr grmelerde bulunmutur.86 Babuun gezisine Makedonya tarafndan verilen nem ziyaret ncesinde Savunma Bakanlnn yazl aklamasnda da kendisini gstermitir. Aklamada, Babu ve beraberindeki heyetin Makedonyann NATO yolunda yapm olduu reformlarla tantlaca ve grmeler esnasnda iki lke arasnda ikili ibirlii konularnn ele alnmasnn ngrld ifade edilmitir. Trkiyenin karlksz olarak Makedonya ordusunun eitim, askeri retim, donanm ile NATO srecinde desteklediinin alt izilmitir.87 Balkan lkelerinde her dnemde ortaya kan iki temel sorun vardr. Bunlardan birincisi aznlk sorunu, ikincisi ise istikrarsz snrlarn varldr. Balkan lkelerindeki Trk ve Mslman aznlklar hibir zaman bulunduklar lkelerdeki atma dinamiini artt-
463
racak bir unsur olarak grmeyen Trkiye, Trk ve Mslman aznlklarn bulunduklar lkelerdeki her dzeyde sahip olduklar haklarn korunmasn, gelitirilmesini ve siyasal katlmlarn tevik etmektedir. Trkiyenin bu tutumu i siyasal ve toplumsal yaps son derece hassas dengeler zerinde oturan Makedonya asndan ok nemlidir. Trkiye, bu aznlklarn bulunduklar lke ile asimile olmadan btnlemeleri gerektiini savunmaktadr. Balkanlardaki Trk ve Mslman aznlklarla iletiim kanallar srekli ak ve canl tutulmaya allmaktadr. Bu erevede, Babakan Erdoann daveti zerine, Trk Demokratik Partisi (TDP) Genel Bakan Kenan Hasip ve beraberindeki heyeti 20-23 Temmuz 2009 tarihlerinde Ankaraya resmi bir ziyaret gerekletirmilerdir. Ziyaret erevesinde TDP heyeti, Gl, Erdoan, Davutolu ve Devlet Bakanlar Zafer alayan ile Selma Aliye Kavaf ile de grmeler yaptlar.88 TDP heyetinin ziyareti srasnda Bakan alayan ile Bakan Hadi Nezir yaptklar grmede Mays aynda Ohri kentinde dzenlenen Makedonya-Trkiye Formunun ikinci blmnn Ekim aynda stanbulda yaplmasna karar verilmi, ayrca iki lke babakannn da bu foruma katlm konusunda ilgili olduklar belirtilmitir.89 alayan, iki lke arasnda ibirliinin gelitirilmesine byk nem verdiklerini ve bu yndeki temaslarna devam edeceklerini sylemi, Nezir de iki lke arasnda ibirliinin gelitirilmesi almalar kapsamnda Trkiyede Ekonomik Forumu dzenlemek istediklerini ifade etmitir.90 Temmuz 2009da Makedonyadaki Trk asll siyasetiler tarafndan gerekletirilen ziyaret sonrasnda Makedon Salk Bakan Bujar Osmani, Salk Bakan Recep Akdan davetine icabetle 7-9 Ekim 2009 tarihinde salk alannda ikili grmeler gerekletirmek ve baz salk tesislerinde incelemelerde bulunmak zere Trkiyeyi ziyaret etmitir.91 Bakan Osmani ziyareti kapsamnda Salk Bakanlna bal Ankara Atatrk Eitim ve Aratrma Hastanesini ve bir zel hastaneyi ziyaret ederek incelemelerde bulunmu ve yetkililerden bilgi almtr. Osmani ve beraberindeki heyet 8 Ekim 2009 tarihinde Sosyal Gvenlik Kurumu Bakanln ziyaret etmi ve buradaki yetkililer ile heyetler aras grmeler gerekletirmilerdir. Ayn gn iki lke Salk Bakanl heyetleri ara-
464
snda yaplan grmelerde salk alannda mevcut ibirliinin gelitirilmesi ve detaylandrlmas hususunda mutabk kalnmtr.92 Trkiye ile Balkan lkeleri arasnda en st siyasi dzeyde kurulan bu ilikiler, sadece siyasi alanla snrl kalmamakta, ok geni bir erevede ve zellikle de i adamlarnn katlmn ierdiinden maksimum karlkl bamlln oluturulmas srecine ok byk katkda bulunmaktadr. Bu erevede, Cumhurbakan Gjorge Ivanov, Gln davetlisi olarak 15-18 Ekim 2009 tarihlerinde Trkiyeye resm bir ziyarette bulunmutur.93 Gl, Ivanovu ankaya Kknde kabulnn ardndan dzenlenen basn toplantsnda, grmelerde ikili ilikileri gzden geirdiklerini, bata Balkanlar olmak zere iki lkeyi ilgilendiren blgesel ve uluslararas konularn ele alndn belirtmitir.94 Ziyaretin ilk gn Gl, Ivanov ve ei onuruna ankaya Kknde verdii akam yemeinde yapt konumada, Makedonya kentlerinin ortak tarihi ve kltrel mirasn en canl ekilde yaad gzel ehirler olduunu sylemitir. ki lkenin corafi konumlarnn, ortak tarih ve kltr miraslarnn iki lkeyi her alanda daha da yaknlatran unsurlarn banda geldiini belirten Gl, istikrar ve refahn yerlemesini arzuladmz Balkanlarn kalbinde yer alan Makedonyann dier Balkan lkeleriyle beraber Avrupa-Atlantik kurumlaryla btnlemek suretiyle istikrar ve refahn gvence altna almasn itenlikle arzuladklarn ifade etmitir. Makedonyann NATO yeliini bandan beri destekleyen Trkiye, ayn corafyay paylat yakn dostu Makedonyay anayasal adyla ve ulus olarak tanyan ilk lke olarak her frsatta bunu kantladn belirtmitir. Cumhurbakan Ivanov ise Gl ile yapt grmelerde blgesel sorunlarn yannda Avrupa ve Avrupa-Atlantik btnlemesi gibi konularda sergilenen ortak tavrn iki lke arasnda en yksek dzeydeki gr birliinin gstergesi olduunu sylemi ve lkesinin Trkiye ile ibirliinin gelimesine byk nem verdiklerini belirtmitir.95 TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi tarafndan Cumhurbakan Ivanova Fahri Doktora unvan verilmi, yaplan trende bri konuma yapan TOBB Bakan Rfat Hisarcklolu, Makedonyann doal gzellikleri, kltr miras ve arkeoloji alanlar bakmndan
465
zengin bir lke olduunu ve sahip olduu turizm potansiyelini deerlendirmeye, Makedonyal irketler ile ortaklklar kurmaya ve turizm alannda ibirliini ilerletmeye hazr olduklarn ifade etmitir. Hisarcklolu, gerek tarihi ve kltrel balar, gerek ekonomik ve ticari ilikiler asndan her zaman Trkiye iin ncelik arz eden bir lke olan Makedonyada dorudan yabanc sermaye yatrm gerekletiren yaklak 100 Trk firmas bulunduunu aklamtr.96 Ivanov, gezisi erevesinde Meclis Bakan ahin ile de bir grme yapmtr. ahin, grmede iki lkenin halklar arasnda tarihi, kltrel ve sosyal balar bulunduuna deinerek Makedonyann istikrarl ve mreffeh bir lke olarak kalknmasn ve ekonomik ilikilerin siyasi ilikiler gibi gelimesini arzu ettiklerini belirtmitir. Cumhurbakan Ivanov ise Trkiye ile Makedonyann dost iki lke olduunu ve Trkiyenin, lkesinin NATO ve AB yelii iin verdii destekten dolay teekkr etmitir. NATO yelii konusunda Trkiyenin elinden gelen her eyi yaptn, bunun da onur ve gurur verici olduunu ifade eden Ivanov, ekonomik ilikilerin siyasi boyuta yetimesini kendilerinin de temenni ettiklerini ve Makedonyada yatrm yapan Trk irketlerinin olduunu, bu yatrmlarn devam etmesini istediklerini dile getirmitir.97 vanov, stanbulda da incelemelerde bulunduktan sonra 18 Ekim 2009 tarihinde Trkiyeden ayrlmtr.98 Meclis Bakan ahinin iaret ettii ekonomik ilikilerin siyasi ilikiler dzeyine karlmas ynndeki ifadeleri ksa bir sre sonra karln bulmutur. Ekonomik ibirlii imkanlarnn tartlmas ve gelitirilmesi amacyla 5 Aralk 2009 tarihinde stanbulda Trk-Makedon Forumu dzenlenmitir. Bakan alayan toplantda yapt konumada Mays aynda iadamlar ile birlikte Makedonyay ziyaret ettiklerini ve ok nemli konular grtklerini belirterek siyasi, tarihi, kltrel ve ekonomik ilikileri olan Trkiye ve Makedonyaya mevcut ticaret rakamlarnn yakmadn ifade ederek tatmin edici olmayan 328 milyon dolarlk rakamn ksa srede 1 milyar dolara karlmas gerektiini aklamtr.99 Babakan Erdoan stanbulda dzenlenen Trk-Makedon Forumuna katlarak bir konuma yapmtr. Trkiye ile Makedonya arasnda halihazrda bir vize uygulamas bulunmadn belirten Erdoan, iki
466
lke arasndaki gvenin yksekliine iaret etmi ve bu zgvenin yatrmlarla talandrlmas gerektiini sylemitir.100 Trkiye-Karada likileri Davutolu, Balkan lkelerini ziyareti srasnda gittii lke basnnda makale yaymlama yaklamn 24-26 Temmuz 2009 tarihleri arasnda Karadaa yapm olduu resmi gezide de srdrmtr. Bu erevede Davutolunun, Karadan Pobjeda Gazetesinde 24 Temmuz 2009 tarihinde yaymlanan makalesi, Trk-Karada ilikilerinin yol haritas niteliindedir. Davutolunun vurgulad hususlar sadece Karada-Trkiye ilikileri asndan deil, tm blge lkeleri aras ilikiler asndan da dikkate alnmas gerekli bir konudur. Davutoluna gre, 2006 ylnda Karadan ve 2008 ylnda Kosovann bamszlklarn ilan etmeleri ile birlikte Balkanlar blgesindeki siyasi corafya nihai halini almtr. Souk sava sona ererken Balkanlarda sarslan dengeler ve oluan yeni denklemler bu siyasi corafyay ekillendirmitir. Tabiatyla Balkanlarda kalc bir istikrar ortamnn ve srdrlebilir bir kalknma ivmesinin yakalanmas iin daha ok aba gstermemiz gerekir. Yakn tarihimizde yaadmz ve paylatmz aclardan gereken dersleri karabildiimiz takdirde Balkan halklarnn nndeki nemli frsatlardan olabildiince yararlanmamz mmkndr... Balkanlarda yaadmz buhranlarn hepsi blge d aktrlerin mdahaleleri ile sonlandrlmtr. Ancak blge d aktrlerin mdahalesi ile yalnzca atmalar durdurmak mmkn olmutur. Kalc bar ve istikrar salamak ise blge lkelerinin sorumluluundadr. Balkanlarda bar, istikrar ve refah salamak iin aramzdaki balar glendirmek, blge dndan gelecek tm katklardan daha etkili olacaktr... Balkan halklarn ayrtran etnik ve dini nitelikte faktrlerin yannda Balkan halklarn birletiren belki daha fazla ortak deer bulunmaktadr. Blgesel ibirliini ilerletmek konusunda daha etkin bir ortak siyasi iradenin bu temelde kurulmasn mmkn grmekteyim.101 Davuolunun makalesinde iaret ettii blge ii dinamiklerin harekete geirilmesi ve her trl platformun ikili ve ok tarafl ilikilerin gelitirilmesinde kullanlmas ok nemlidir. Bu bakmdan
467
6-7 Nisan 2009 tarihinde stanbulda dzenlenen Medeniyetler ttifak kinci Forumu sahip olduu sembolik anlamnn yannda nemli bir ok-tarafl diyalog platformu ilevini grmektedir. Sz konusu Foruma Karada Dileri Bakan Milan Rocen de katlm ve Dileri Bakan Ali Babacan ile ikili bir grme gerekletirmitir.102 2009 ylnda sivil toplum seviyesinde dzenlenen etkinliklere Karadadan da st dzeyde katlm olmu; 12. Avrasya Ekonomi Zirvesine katlan Babakan Yardmcs ve Devlet Bakan Vujica Lazovic zirvede yapt konumada, krizi vesile ederek ekonomik reformlar yaplabileceini belirtmitir. ileri Bakan Jusuf Kalamperovic ise konumasnda Karadan en ksa srede AB yesi olmas iin altklarn sylemitir.103 2009 yl Trkiye-Karada arasndaki ilikilerin, yasama organlar dzeyinde de artrlmaya ve en st dzeyde temaslarn gelitirilmeye alld bir dnem olmutur. Bu erevede TBMM Bakan Kksal Toptan, Meclis Bakan Ranko Krivakopiin daveti zerine 7-8 Temmuz 2009 tarihinde Karadaa resmi bir ziyaret gerekletirmi ve ziyareti srasnda Meclis Bakan Krivakopiin yan sra Cumhurbakan Filip Vujanovi ve Babakan Milo Djukanovi ile de grmtr.104 ki lke Meclis Bakanlarnn grmelerinin ardndan dzenlenen ortak basn toplantsnda Meclis Bakan Ranko Krvakopi, tarihi bir gn yaadklarn belirterek ilk defa Trkiyeden lkesine bu seviyede bir ziyaret gerekletiini ifade etmitir. Grmelerinde iki lke arasndaki ilikileri deerlendirdiklerini syleyen Krivokapi, Trkiye ile Karadan AB yolunda hedeflerinin ayn olduunu belirterek Trkiyenin NATOnun nemli bir yesi olduunu vurgulam ve lkesinin de NATO yesi olmak istediini ve bu konuda Trkiyenin desteini umut ettiklerini sylemitir. Krivokapic ayrca Trkiye ile Karada arasnda siyasi ilikilerin mkemmel olduunu ancak ekonomik ilikilerin daha st seviyelere karlmas gerektiini de vurgulamtr. Kksal Toptan ise konumasnda Karada ve Trkiyenin tarihten gelen kltrel balarnn olduunu belirterek, iki lkenin meclis bakanlar arasndaki ilk ziyaretin gerekletiini dile getirmi ve iki lkenin blgesel konularda ortak dncelere sahip olduunun altn izmitir. Trkiyenin Karadan ekonomik olarak kalknmasna nem verdiini ifade eden Toptan, blge-
468
deki gelimeleri yakndan takip ettiklerini dile getirerek, Trkiyenin bu alanda her zaman dost bildii Karadan yannda yer alacan ifade etmitir. ki lke arasnda parlamenter dzeyde ilikilerin gelimesini salamak amacyla Kksal Toptan ve Ranko Krivokapi arasnda mutabakat metni imzalanmtr.105 Davutolunun 24-26 Temmuz 2009 tarihinde Karadaa yapt resmi ziyaret hakknda Dileri Bakanl ncesinde bir aklama yapmtr. Bakanlk aklamasnda, bu ziyaretler Balkan lkeleriyle ilikilerin d politikadaki nemi ve GDA Sreci Dnem Bakanl sresince bu lkelerle yrtmeyi arzulanan istiareler balamnda deerlendirilmektedir. Ayrca Karada ile mevcut ilikilerin her alanda gelitirilmesi imkanlarnn ele alnmasna ve taraflar ilgilendiren blgesel ve uluslararas konular hakknda gr teatisinde bulunulmasna vesile tekil edecei vurgulanmtr.106 Davutolu Karadaa dzenledii resmi ziyareti erevesinde, Cumhurbakan Vujanovi, Meclis Bakan Ranko Krivokapi ve Dileri Bakan Milan Roen ile grm ve nfusun byk ksmn Bonaklarn oluturduu Sancak Blgesinde yer alan Rojaye kentini ziyaret etmitir.107 Bakan Roen ile grmesinin ardndan aklama yapan Davutolu, Karadan stratejik adan nemli bir corafyada bulunduunu ve alt ayr lkeyle komu olduunu, dolaysyla Karada ile Trkiyenin Balkanlarn dou ve bat yakasn birletiren iki lke olarak Karadan Trkiye iin komu lkelerden biri olduunu dile getirmitir. Balkanlar krizle, gerilimle, savala anlan blge olmaktan karp, bar, istikrar ve refahla anlan blge haline getirmeye kararl olduklarn, onun iin de Karadan Avrupa Atlantik kurumlarna intibakn, NATO yeliini ve Avrupa vizyonunu desteklediklerini belirten Davutolu, Trkiyenin bu dnem GDA Srecinin bakanln yrteceine de dikkati ekerek, Roen ile bu konuda da yaplabilecek muhtemel faaliyetler ve projeler hakknda gr alveriinde bulunduklarn dile getirmitir. Bakan Roen ise aklamasnda Trkiyenin Karada ilk tanyan lkelerden biri olduunu ve 130 yl sonra ilk kez dileri bakan dzeyinde bir ziyaretin gerekletiini hatrlatarak, bunun tarihi bir gn olduunu syleyerek lkesinin yakn bir zamanda Trkiyede kendi bykeliliini aacan belirtmitir. Roen ayrca ekonomik, ticari ve kltrel alanda birlikte hareket ederek ilikilerini daha da glen-
469
direceklerini sylemitir.108 Davutolu, blgesel ibirliini ilerletmek iin en fazla gvenilen mekanizma olan GDAnn Dnem Bakanln Karadaa devredecei iin Trkiyenin dnem bakanl srasnda gerekletirilen etkinlikler konusunda Karada ile istiarelere nem vermektedir.109 Gln, Cumhurbakan Vujanovicin davetlisi olarak 11-12 Aralk 2009 tarihinde yapt resmi ziyaret, Trkiyeden Karadaa cumhurbakan dzeyinde gerekletirilen ilk resmi ziyaret oldu. Karada ile hzla gelien ikili ilikilerimizin en st dzeyde deerlendirilmesine, ilave ibirlii imknlarnn gzden geirilmesine ve Karadan Avrupa ve Avrupa-Atlantik kurumlar ile btnleme srecine Trkiye tarafndan verilen destein teyidine imkn tanyacaktr. Bu ziyaret srasnda da Forumu toplantlar dzenlendi, Karada ile ekonomik ve ticari ilikilerin en ileri seviyeye tanmas hedeflenmitir.110 Gl, ziyareti srasnda Babakan Milo Djukanovii de kabul etmitir. Grmelerin ardndan iki lke cumhurbakanlarnn huzurunda Devlet Bakan Zafer alayan ve Karadal mevkida tarafndan iki lke arasnda Ekonomik birlii Anlamas, Yolcu ve Eyann Karayoluyla ile Tanmas Anlamas ve Gmrk Konularnda birlii ve Karlkl Yardm Anlamas imzalanmtr.111 Grmelerin ardndan dzenlenen basn toplantsnda Cumhurbakan Gl ikili ve blgesel gelimeleri gzden geirdiklerini belirterek Balkanlarda gvenlik ve istikrar iin btn blge lkeleriyle istiare ve ortak almaya nem verdiklerini ifade etmi ve Karadan bamszln kazandktan sonra ksa srede nemli gelime kaydettiini dile getirerek, Trkiyenin her bakmdan Karadaa destek olacan sylemitir. Vuyanovi de Gln ziyaretinden duyduu memnuniyeti dile getirerek bu ziyaretin tarihi nitelikte olduunu ve 130 yldr ilk kez bir Trk Cumhurbakannn Karada ziyaret ettiini vurgulamtr. Vuyanovi, TKAnn Karadadaki faaliyetlerine deinerek TKAnn lkenin btn ehir ve kasabalarna ulaarak gerekletirdii faaliyetlerden dolay lkesi adna teekkr etmi ve TKAnn imdiye kadar ok sayda proje iin yaklak 4 milyon Avro para harcadn belirtmitir.112 Ziyaretinin ikinci gnnde Trkiye-Karada Formuna katlan Gl, Meclis Bakan Ranko Kriyokapi, Bonak asll Meclis Bakan Yardmcs Rfat Rastoder
470
ve Bonak asll Bakan Rafet Husovici ayr ayr kabul etmi, Bakent Podgoria yaknlarndaki Tuzi kynde bulunan Karada Medresesini ziyaret etmi ve Podgoriada bir Trk firmasnca yaplan alveri merkezinin aln yapmtr.113 forumunda bir konuma yapan Gl, Karadan turizm kapasitesi byk bir lke olduunu belirterek Avrupann nemli lojistik merkezlerinden biri olabileceine dikkati ekmi, Trk iadamlarnn zellikle enerji ve ulatrma alanlarndaki yatrm frsatlarn deerlendirmesini istemitir. Karadada turizm sektrne yatrm yaplabileceini ifade eden Gl, Karada ile daha nce serbest ticaret anlamas, dn de ekonomik ibirlii ve ulatrma anlamalar imzalandn anmsatarak Karada ile ekonomik ilikilerin de en st dzeye karlmas arzusunda olduklarn ifade etmitir. Cumhurbakan Vujanovic ise, Trkiye ile Karada arasndaki ilikilerin iyi dzeyde, ancak yetersiz olduunu vurgulamtr.114 En st dzey siyasi temaslarn dnda Karada-Trkiye ilikileri eitli zeminlerde bir araya gelme ve ibirlii imknlar elde etmitir. TKA ve DEK Salk Komitesi ibirliinde 14-15 Kasm 2009 tarihlerinde stanbulda Balkanlar ve Avrasyada Salkta Kalknma Konferans dzenlenmitir. Bu konferansa katlmc lkelerin Salk Bakanlar, Salk Bakan Yardmclar ve Onkoloji ve Hematoloji Enstit Bakanlar ile konusundaki st dzey yneticiler katlmlardr. Konferansta, Trkiye ile katlan lkeler arasnda salk konusunda sinerji yaratlmas amalanmtr.115 TKA 2009 ylnda Karadada iki salk projesine imza atmtr. Bunlardan birincisi, TKA tarafndan dzenlenen eitim program erevesinde Karadal Di Hekimlerinin Trkiyeye gelmeleridir. Heyet, Ankara Di Hekimlii Fakltesi ve Bayndr Hastanesinde aldklar eitimin ardndan sertifikalarn aldlar.116 kincisi de TKA tarafndan yrtlen salk projesi kapsamnda Karada Ulin Devlet Hastanesi KBB nitesine temin edilen yeni salk cihazlarnn teslim edilmesidir.117 Trkiye-Bulgaristan likileri Halil nalck Tanzimat ve Bulgar Meselesi almasnda Bulgaristanda Osmanllar tarafndan kurulmu ehirlerdeki hayat
471
ve manzarann tamamyla Trk olduunu belirtmitir.118 1908 ylnda Bulgaristann bamszln kazanmasndan 1990lara kadar geen srete Trk-Bulgar ilikilerinin ekillenmesinde bu lkedeki Trk nfus nemli bir rol oynamtr. Souk Sava sonrasnda Bulgaristanda oluan yeni ynetimlerin Avrupa-Atlantik kurumlarna katlmn hedefleyen politikalar, Trkiyenin bu srete verdii nemli destek, lkedeki Trk aznln sorunlarnn nemli bir ksmnn zmlenmesine katk salamtr. Bulgaristann 2004 ylnda NATO ve 2007 ylnda da AB yesi olmas Trkiye-Bulgaristan ilikilerinin istikrarl bir zeminde yrtlmesine katk salamaktadr. 2009 yl ierisinde Bulgaristan-Trkiye arasndaki ilk st dzey resmi temas yasama organlar temsilcileri dzeyinde gereklemitir. Meclis Bakan Georgi Pirinski, TBMM Bakan Kksal Toptann daveti zerine 12-14 Mart 2009 tarihleri arasnda resmi bir ziyarette bulunmutur.119 Ziyareti srasnda TBMM AB Uyum Komisyonu Bakan Yaar Yak ve CHP Genel Bakan Deniz Baykal ile de grmtr.120 Trkiyeden Bulgaristanla ilk temas bakan dzeyinde gereklemi, 14-16 Nisan 2009 tarihinde Devlet Bakan Krat Tzmen Bulgaristan ziyaret etmitir. Tzmen, ziyaretinde Ekonomi ve Enerji Bakan Petar Dimitrov, Blgesel Kalknma ve Bayndrlk Bakan Asen Gagauzov, Maliye Bakan Plamen Oresharski ve Tarm ve Gda Bakan Valeri Mitkov Tsvetanov ile bir araya gelmi ve grmelerde iki lke arasndaki ticari ve ekonomik ilikiler ele alnmtr. Bulgaristandaki yerleik Trk iadamlar ile de temaslar gerekletiren121 Bakan Tzmen, 15 Nisanda Trk ve Bulgar iadamlarnn katlmlaryla dzenlenen i forumuna da katlmtr.122 Bakan Tzmen, gezisi srasnda katld Trkiye-Bulgaristan Ticari Ekonomik birlii seminerinde iki lkenin ticaret hacminin daha da artrlmas iin ticarete ve transit geen Trk TIRlarna karlan engellerin bir an nce kaldrlmas gerektiini ifade etmitir.123 Bakan Tzmenin iaret ettii gibi, 24-25 Nisan 2009 tarihlerinde Sofyada Avrupaya doalgaz arznda Bulgaristan topraklarnn kullanlmas konusunun da ele alnaca bir enerji zirvesi dzenlenmitir. Trkiyenin bu konuya verdii nem, Gln, Sofyada dzenlenen Avrupa iin Doalgaz: Gvenlik ve Ortaklk balkl enerji zirvesine geni bir heyetle katlmas ile ortaya konmutur.124
472
Davutolunun gerek badanmanl ve gerekse Dileri Bakanl dneminde Trkiye, komularla srekli siyasal diyalog ve komularla sfr sorun ilkelerini hayata geirmekte zel bir aba harcamaktadr. Bu kapsamda, Cumhurbakan Georgi Parvanovun 16-17 Aralk 2008 tarihinde gerekleen Trkiye ziyareti srasnda Gl ile grmelerinde iki lke ilikilerinin gndeminde uzun sredir srncemede kalan baz meselelerin zme kavuturulmas amacyla iki lke dileri bakanlklar arasnda bir ortak komisyon kurulmasna ilikin mutabakata varmlardr. Sz konusu Ortak Komisyonun ilk toplantsnn iki lke Dileri Bakanlklar Mstearlar bakanlnda 18 Mays 2009 tarihinde Ankarada gerekletirilmesi kararna varlmtr.125 lk toplantsn 18 Mays 2009 tarihinde Ankarada gerekletiren Ortak Komisyon hakknda Dileri Bakanl szcs tarafndan yaplan aklamada bu oluuma Bulgaristan Parvanovun 16-17 Aralk 2008 tarihlerinde gerekletirdii ziyaret srasnda karar verildii belirtilmitir.126 Trkiye-Yunanistan likileri Dier Balkan lkeleriyle kyaslandnda Trk-Yunan ilikilerinde yaanan sorunlar ok boyutlu bir nitelik tamaktadr. Balkan lkeleri ile yaanan sorunlarn bir ksm, Trkiyenin blgesel politikalarnn bir uzants, ou zaman tek boyutlu, olarak ortaya kmaktadr. Oysaki Yunanistan ile sorunlar kara, hava, deniz, aznlklar, farkl rgtsel dzeylerde (rnein AB, NATO), blgesel dengeler vb. gibi ok farkl alanlarda var olabilmekte ve birden bire patlak verebilmektedir. Ancak 2009 ylnda her iki lke karlkllk ve iyi niyet erevesinde sorunlarn zmek ynnde srekli siyasal diyalog iinde olmaya aba gstermilerdir. 2009 ylnda Trkiyeden Yunanistana ilk ziyaret Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Nazm Ekren tarafndan 19 ubat 2009 tarihinde gerekletirilmitir. Atinada Ziraat Bankasnn Yunanistandaki ilk ubesinin resmi aln yapan Nazm Ekren, ikili ilikilerdeki yaanan olumlu havann ticarete de yansdn vurgulayarak 2008 sonu itibariyle aramzdaki ticaretin 3,5 milyar dolara ktn belirtmitir.127 Ekren, Ziraat Bankasnn Gmlcinede at ubenin
473
alnda yapt konumada da Trk-Yunan ilikilerine nem verdiklerini, Ziraat Bankasnn at ubelerin Trkiye ile Yunanistan arasndaki ticari ve ekonomik ilikilere olumlu katklarnn olacan ifade etmitir.128 Nisan ve Mays aylarnda dolayl toplantlar vesilesi ile Trk ve Yunan dileri bakanlarnn karlkl ziyaretleri ve temaslar gereklemitir. Bu ziyaretlerin ilkinde Dileri Bakan Babacan, 6-7 Nisan tarihleri arasnda dzenlenen Medeniyetler ttifak kinci Forumu erevesinde stanbulda bulunan Dileri Bakan Bakoyanni ile resmi bir grme yapmtr.129 kincisinde de Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Babacan, 14-17 Mays 2009 tarihleri arasnda yaplan Bilderberg toplantsna katlmak zere Yunanistana gitmitir.130 Haziran ay boyunca eitli zeminlerde gerekleen temaslarn dnda Trk ve Yunan liderlerinin iki lke ilikileri hakknda basna yansyan ifadeleri olmutur. Babakan Kostas Karamanlisin 3 Haziran 2009da Atina Haber Ajansna yapt aklamada Trkiyenin, Avrupa yolunda ilerleyebilmesi iin mutabk kalmasnn art olduu bir AB yesini, yani Rumlar, tanmad srada AB geleceinden sz etmek mmkn olmadn belirtmitir.131 Dileri Bakan Bakoyanni de Babakan Erdoann bir televizyon kanalna yapt aklamada Yunanistann Ruhban Okulu konusundaki tutumuna deinerek, Ruhban Okulu ile Trakya Trkleri konularnn birbirleri ile kyaslanamayacan ifade etmitir.132 Bu karlkl aklamalarn ardndan Davutolu, 27-28 Haziran 2009 tarihinde Korfuda dzenlenen AGT Gayr Resmi Bakanlar Konferans srasnda Bakan Bakoyanni ile bir grme yapmtr.133 Medya zerinden yaanan bu gelimelerin temel amac, nc taraflara mesaj vermektir. 5 Temmuz 2009 tarihinde Dileri Bakan Bakoyanninin merisia gazetesinde yer alan Trkiye ile ilgili aklamalarn deerlendiren Egemen Ba, Bakoyanninin, Trkiyenin AB yelii konusunda ykmllklerini yerine getirmesi gerektii eklindeki szlerine karlk, Trkiyenin ykmllklerinin bilincinde ve sorumluluunda bir lke olduunu kaydetmitir.134 Bakoyanni, 26 Temmuz 2009 tarihinde Elefterotipia gazetesine yapt aklamada, Trkiyenin Avrupallama yolunda zor ve ar bir dnemden getiini belirterek bu sreci ve Babakan Erdoann abalarn anlayla
474
karladn, ancak Trkiyenin anlamalar uygulamak zorunda olduunu belirtmitir.135 Kalknma Bakan Kostas Hacdakis 2 Austos 2009 tarihinde Elefteretopia gazetesinde yaymlanan demecinde, lkesinin Ege Denizinde petrol ve doalgaz aratrma ve karma almalar balatacan aklam; Trkiyenin itirazlarnn hatrlatldnda lkesinin egemenlik haklarndan ve bu konuda aka tavr almaktan hibir ekilde vazgemeyeceini sylemitir.136 Babakan Karamanlis de 6 Eyll 2009da Selanik Uluslararas Ticaret Fuarnn alnda Yunanistann, Gneydou Avrupa lkelerinin AvrupaAtlantik yaplanmalarna katlmlarn desteklediini belirterek bu erevede Trkiye ile de ibirlii istediklerini, ancak Egedeki statnn tahriklerle ve tehditlerle deimeyeceini, belirlenen krmz izgileri pazarlk konusu yapmayacaklarn ifade etmitir.137 Kltr Bakan Kostas Markopulos 13 Temmuz 2009 tarihinde Trkiyeye gnbirlik bir ziyarette bulunmutur. Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnay, lkemizi ziyaret eden Markopulos ile Ankarada iki lke arasndaki turizm ibirlii konularnn ele alnd bir grme gerekletirmitir. Trkiye, Yunan d politikasnn olduu kadar i politikasnn da arlkl gndem konularndan birisidir. Belki Yunanistann 1829da bamszln kazanmasndan sonra Yunan i siyasetinin deimeyen en nemli gndemi Osmanl Devleti ve ardl Trkiye ile ilikilerinin nasl yrtlecei sorunudur. Bu durum, ana muhalefet partisi PASOKun lideri Yorgo Papandreunun 20 Eyll 2009 tarihinde Reutersa verdii demete kulland ifadelerde belirginlik kazanmaktadr. 4 Ekimde yaplacak genel seimlerde iktidara gelmeleri halinde Trkiye ile ilikileri iyiletirmeye alacaklarn syleyen Papandreu, Trkiye-Yunanistan ilikilerinde son yllarda ortaya kan sorunlarn Trkiyenin ABye yelik ansn etkileyebileceini kaydetmitir.138 Erken genel seimleri Yorgo Papandreu liderliindeki sosyalist PASOK kazanmas zerine139 Davutolu, spanyann El Pais gazetesinde 5 Ekim 2009 tarihinde yaymlanan demecinde Trkiye ile Yunanistan arasnda mkemmel bir ilikinin olduunu belirterek PASOK dneminde zorluklar olsa da ilikilerin iyi olmay srdrece-
475
inden emin olduunu sylemitir.140 Babakan Erdoan ve Davutolu GDA Gayri Resmi Dileri Bakanlar toplants katlan yeni Babakan ve Dileri Bakan Papandreu ile bir grme gerekletirmilerdir.141 Davutolu ile Devlet Konukevinde yapt ikili grmenin ardndan Fener Rum Patrikhanesini ziyaret eden Papandreu, yapt aklamada Kbrs meselesini barl yntemlerle, uluslararas hukuka dayanarak zmemiz lazm, Kbrs garantr lkelere ballktan kurtarmamz, ayrlk duvarlardan arndrmamz lazm. Eer baarl olursak bu tm dnyaya barn gstergesi olacak ve Yunanistan ile Trkiye olarak blgede istikrarn merkezi olacaz. Trk halkna drst olacaz. Problemleri saklamayacaz demitir. Babakan Papandreu daha sonra Babakan Erdoan ile Dolmabahedeki alma Ofisinde bir araya gelmitir.142 Sanayi ve Ticaret Bakan Nihat Ergn, 31 Ekim 2009 tarihinde Yunanistanda dzenlenen Ekonomik birlii Forumuna katlmtr. Kaynaklar daha verimli alanlarda kullanmann lkelere ok daha byk faydalar salayacan belirten Ergn, Bu nedenle Trk ve Yunan taraflar olarak vehimlere kaplmayan, gemiin korkularna esir olmayan, birbirlerini tehdit olarak deil, i orta olarak gren lkeler haline gelme konusunda gsterdiimiz kararl duruu nmzdeki srete de devam ettirmeliyiz demitir.143 6 Kasm 2009 tarihinde Yunanistanda bulunan Bakan Egemen Ban Atinada Trk gazetecilerle bir araya geldiinde kulland ifadeler, Trk-Yunan ilikilerinin AB boyutunu gzler nne sermektedir. Ba yapt aklamada, Trk-Yunan ilikilerinde yeni bir dnemin balayacana ilikin yeni bir heyecan ve umudun var olduunu gzlemlediini belirterek Papandreunun babakan olmasnn bunda etkili olduunu sylemitir.144 2 Aralk 2009 tarihinde AGT 17. Dileri Bakanlar toplantsna katlmak zere Yunanistana giden Davutolu da toplantdaki konumasnda tekilatn ortak taahhtleri yerine getirme, ok boyutlu ve uluslar-st sorunlarn zmnde daha etkin yer alma, demokrasiyi, hukukun stnln, temel hak ve hrriyetlerin yaygnlatrlmasn salama, kriz ynetimi, ihtilaflarn azaltlmas ve zm ile silahlarn kontrol gibi alanlar-
476
da etkinliinin artrlmas gerektiini sylemitir. Davutolu, Babakan Papandreu ile grmesinin ardndan dzenledii basn toplantsnda ise st dzey siyasi diyalogun artarak devam edeceini, ekonomik ilikilerin glendirileceini, kltrel ilikilerin daha da gelimesi iin tedbirler alnmasnn dnldn, bu erevede nmzdeki dnemde olumlu hareketlenmeler kaydedilmesinin beklendiini sylemitir.145 Davutolu, 3 Aralk 2009 tarihinde NATO Dileri Bakanlar toplantsna katlmak zere Belikaya giderken uakta gazetecilere Babakan Papandreu ile yapt grmeyi deerlendirmitir. Trkiye ile Yunanistann drt alanda ibirlii yapma konusunda mutabk kaldn belirten Davutolu, bunlarn ikili ilikilerde dzenli siyasi diyaloglar, ABde Trk-Yunan ilikilerinin glendirilmesi, blgesel ve kresel alanda ibirlii olduunu sylemitir.146 Davutolu, 6 Aralk 2009 tarihinde Yunan Devlet Televizyonu NETe verdii mlakatta Rum kesimi Annan Planna evet deseydi u anda herhangi bir mzakere ve ek protokolle alakal problem yaanmayacakt demitir. Davutolu, aradan 5 yl gemesine ramen bu kararn yerine getirilmediini belirterek bara ve ABye evet diyen Kbrsl Trklerin cezalandrlarak izole edildiini kaydetmitir.147 Trkiye-Bosna-Hersek Federasyonu likileri Yugoslavyann paralanma srecine girdii 1990 ylndan itibaren Bonak halknn yannda olan ve Bosna-Hersekin lkesel btnlnn korunmasn savunan Trkiye, 1995 Dayton Anlamas ile kurulan siyasal dengenin sarslmadan daha ilevsel demokratik bir temelde yeniden yaplanmay ngren reform abalarn desteklemitir. Davutolu, 2009 ylnda Srbistan ve Bosna-Hersek arasndaki sorunlarn zlmesine zel bir nem vermi; iki lke liderlerini farkl zeminlerde bir araya getirerek sadece Trkiye ile Balkan lkeleri arasnda deil, ayn zamanda dier blge lkelerinin de srekli siyasal diyalog yoluyla sorunlarn zmelerine katk salamaya aba gstermitir. 2009da Trkiyeden Bosna-Herseke ilk ziyaret 14-16 Ocak 2009 tarihlerinde Dileri Bakan Babacan tarafndan gerekletirilmi-
477
tir.148 Babacan, Dileri Bakan Sven Alkalaj ile yapt grmenin ardndan dzenlenen basn toplantsnda iki lkenin arasndaki yakn ilikilerin ekonomi ve ticaret alanlarna yansmasnn nemini vurgulam, Bosna Hersekin toprak btnlnn ve siyasal egemenliinin korunmasna byk nem verdiklerini ifade etmitir.149 Babacann ziyaretinden uzunca bir sre sonra Bakan Alkalaj, stanbulda dzenlenen 12. Avrasya Ekonomi Zirvesine katlmtr. Alkalaj zirvede yapt konumada, lkesindeki mevcut elektrik santrallerini modernize ettiklerini ve bunlara yenilerinin de eklenmesiyle enerji potansiyellerini 3 katna karabileceklerini belirtmitir. Avrupa ailesi olarak doalgaz kullanacaklarn, yeni kaynaklarla ibirliini srdreceklerini ve komu lkelerle aklk ilkesi erevesinde bir araya geleceklerini aklamtr.150 Trkiye, Dayton Anlamasnn imzalanmasndan sonra BosnaHersekin askeri hazrlk kapasitesinin arttrlmasnda nemli bir rol stlenmi, ancak geen sre zarfnda st dzeyde askeri temaslarn younlukla gerekletirilmesi sz konusu olmamt. 2009 yl bu adan farkl oldu. Genelkurmay Bakan Babu, 10-12 Haziran tarihlerinde Bosna Herseke resmi bir ziyarette bulunmutur.151 BosnaHersek Savunma Bakan Selmo Cikotic, 20 Temmuz 2009 tarihinde iade ziyarette bulunmu ve iki lke ikili askeri ilikileri bata olmak zere blgesel gvenlik konular deerlendirilmitir.152 TKA, birok Balkan lkesinde ok nemli projeler yrtmektedir, ancak faaliyetlerinin en ok younlat lkelerden birisi de Bosna-Hersekdir. Trkiye, TKA tarafndan tamamlanan bu projelerden birisinin alna bakanlk dzeyinde katlarak yrtlen bu projelere verdii nemi gstermitir. Devlet Bakan Faruk elik, beraberindeki bir heyetle birlikte 16 Haziran 2009 tarihinde Sultan IV. Mehmetin saltanat srasnda 1682 tarihinde ina edilmi olan, ancak II. Dnya Sava srasnda Alman piyadelerinin geri ekilmesi esnasnda yaplan bombardman sonucu kemerleri yklan Saraybosna-Mostar Devlet yolunun 52. kmsindeki tarihi Konjic Kprsnn 2005 ylnda balatlan restorasyon almalar tamamlanmas zerine kprnn alna katlmtr.153 elik, Konjic kprsnn restorasyonu nedeniyle Bosna-Herseke geldiklerini ve ecdat mirasna sahip kmak iin TKA olarak youn bir al-
478
ma yrttklerini, TKA, medeniyetimizin ve kltrel deerlerimizin ayaa kaldrlmas ynnde Balkanlarda, Ortadouda ve dnyann birok yerinde kltrel deerlerimizin, mirasmzn ayaa kaldrlmas, restore edilmesi ve hizmete sunulmasna ynelik almalar yaptn belirterek TKAnn nemli baarlara imza attn vurgulamtr.154 evre ve Orman Bakan Veysel Erolu, ilk mezunlarn veren Uluslararas Saraybosna niversitesinin 26 Haziran 2009 tarihinde dzenlenen mezuniyet trenine katlarak bir renci yurdunun aln gerekletirmitir. Erolu burada yapt aklamada Bonaklarn gemite ok byk zulm grdklerini, gen insanlarn hayatlarn kaybettiini ifade etmitir.155 2009 ylnda Davutolunun en ok temas ettii iki kii belki de Dileri Bakan Sven Alkalaj ile Srbistan Dileri Bakan Vuk Jeremicdir. Davutolu, GDA Gayri Resmi Dileri Bakanlar Toplants vesilesiyle Trkiyede bulunan Jeremi ve Alkalaj bir araya getirmitir. Davutolunun bu giriimi, taraflar arasnda siyasal diyalog kanallarnn ak tutulmas ynndeki gayretlerinin gstergesi olarak deerlendirilmitir. 29-31 Temmuz 2009 tarihinde Trkiyeye gelen Alkalaj, Davutolu ile grm ve Gl tarafndan kabul edilmitir.156 Davutolu, Trkiyenin Bosna-Hersekin geleceiyle yakndan ilgilendiini ve Bosna-Hersekin AB ve NATO rgtleriyle btnlemesinin Trkiye ve Bosna-Hersekin istikrar asndan nemli grdklerini ifade etmitir.157 Davutolu, blgesel ve kresel sorunlarn zmlenmesinde Ky nemli bir ara olarak devreye sokma erevesinde, 12 Ekim 2009 tarihinde Dileri Bakanlnda K-Bosna-Hersek Temas Grubu Toplantsnda Bosna-Hersekteki gncel gelimeler hakknda gr al-veriinde bulunulmu ve bir sonraki toplantnn SEDAK Ekonomi Zirvesinde dzenlenmesi kararlatrlmtr. Davutolu, 16-17 Ekim 2009 tarihinde Bosna-Herseke resmi bir ziyarette bulunmu, temaslar srasnda Bosna-Hersek Cumhurbakanl Konseyi yesi Haris Slajdzi ve Bosna-Hersekli Parti liderleriyle bir araya gelerek lkede yaanan gelimeler hakknda gr alveriinde bulunmutur. Saraybosnada Yunus Emre Trk Kltr Merkezinin
479
aln da gerekletiren158 Davutolu, Bosna-Herseke giderken uakta gazetecilere yapt aklamada, Bosnay yeniden ekillendirecek srele ilgili deerlendirmelerde bulunarak Bonaklar Dayton Anlamasnn da gerisine drecek yaklamlara seyirci kalmalarnn ve Trkiyesiz bir zmn mmkn olmadn ifade etmitir.159 Davutolunun Cumhurbakan Slajdzi ile grmesinde ikili ilikiler ele alnm ve Bosna-Hersekte sren anayasa reformu sreci hakknda gr alveriinde bulunulmutur. Cumhurbakan Slajdziin, zellikle Bosna-Hersekte eitim alannda yaanan skntlara deindii ve beyin gne dikkat ekerken, Davutolu da Slajdzie gerek AB gerekse de ABDli yetkililerle yapt temaslarda Bosna-Hersek sorununu dile getirdiini sylemitir. Davutolu Bosna-Hersekin Trkiyenin bir d deil, bilakis i politika meselesi olduunu vurgulamtr.160 Ziyareti srasnda TKAnn da katklaryla Balkan Medeniyetleri Merkezi tarafndan dzenlenen Osmanl Miras ve Bugnk Balkanlarda Mslman Topluluklar balkl konferansta bir konuma yapan Davutolu, Osmanl dnemindeki Balkanlardan bahsetmi, bugn Bosnadan Abhazyaya, eenistandan Suriye ve Iraka kadar birok halkn Trkiyeden byk beklentiler ierisinde olduunu dile getirerek Trkiyenin Bosna-Hersek ile ortak bir kaderi paylatn ifade etmitir.161 Davutolu, Saraybosnann Balkanlarn ykseliini gsteren bir rnek olduunu, Saraybosnann gvenlik ve refahnn stanbulun gvenlik ve refah kadar nemli olduunu ve Bonaklarla ortak bir kaderi paylatklarn vurgulamtr.162 16-17 Ekim 2009 tarihinde gerekletirdii ziyarette Davutolu, Bonak tarafnn sorunlarn dinlemi, grlerini aktarmtr. Ksa bir sre sonra, K-Bosna Hersek Temas Grubu Toplantsnn ikincisi Davutolunun ev sahipliinde K Genel Sekreteri Ekmeleddin hsanolu ve Bosna-Hersek Cumhurbakanl Konseyi Haris Slajdziin katlmlaryla stanbulda yaplmtr. Toplantda, BosnaHersekin toprak btnl ve siyasi istikrarna verilen nem vurgulanm ve Temas Grubu lkelerinin Bosna-Hersek halknn yannda olduu mesaj verilmitir. Davutolu, Alkalaj ve Jeremi ile bir araya gelerek Bosna-Hersekteki mevcut sorunlar ve anayasal reform srecini ele almtr.163
480
Blgesel ve zellikle Bosna-Hersekin istikrar iin Hrvatistann neminin bilincinde olan Davutolu, Dileri Bakan Gordan Jandrokoviin daveti zerine 12-13 Aralk 2009 tarihinde Hrvatistana resmi bir ziyarette bulunmutur. Davutolu, yapt grmenin ardndan dzenlenen basn toplantsnda Bosna-Hersek konusunda, Trkiye-Hrvatistan ibirliinin 1990l yllarda bar ve istikrarn salanmasnda nemli bir rol oynadn ve bugn BosnaHersek durumunun ayn ibirliini gerektirdiini ifade etmitir. Davutolu ayrca iki lkenin tarihleri kadar gelecek perspektiflerinin de ortak olduunu ve blgedeki istikrarn temel unsuru olan bu iki lkenin aralarnda snr olmamakla birlikte Trkiyenin Hrvatistan komu olarak telakki ettiini sylemitir.164 Davutolu, Saraybosnada 13-14 Aralk 2009 tarihinde dzenlenen Medeniyetler ttifak Gney Dou Avrupa Bakanlar Toplantsna katlmtr. 6-7 Nisan 2009 tarihlerinde stanbulda dzenlenen Medeniyetler ttifak kinci Forumunda benimsenen ve ittifakn temel ilke ve hedeflerinin hayata geirilebilmesi ve kltrleraras diyalogun glendirilmesini salamak amacyla blgesel stratejiler oluturulmas fikri dorultusunda yaplan toplantda Gney Dou Avrupa blgesi iin oluturulan blgesel strateji kabul edilmi ve bir Bakanlar Bildirisi yaynlanmtr. Toplant vesilesiyle Saraybosnada bulunan Davutolu, Bosna-Hersek Cumhurbakanl Konseyi Bakan Zelijko Komsi ve Cumhurbakanl Konseyi yeleri Haris Silajdzi ile Nebojsa Radmanovi ile grmtr.165 Alkalaj ve Jeremi ile bir araya gelen Davutolu, grmenin ardndan yapt aklamada grmenin ok verimli getiini belirterek, Trkiye ve Srbistan olarak Bosna Hersekteki btnlemeyi desteklediklerini ifade etmitir.166 2009un son aynda st dzeyde siyasi bir ziyaret 14-16 Aralk 2009 tarihinde Bosna-Hersekten Trkiyeye gereklemitir. BosnaHersek Babakan Nikola piri, Babakan Erdoann davetine icabetle yapt ziyaret erevesinde Cumhurbakan Gl ve TBMM Bakan ahin tarafndan da kabul edilmitir. Ziyareti erevesinde ilk olarak Gl tarafndan kabul edilen piri, daha sonra Babakan Erdoan ile grmtr. Grmenin ardndan dzenlenen basn toplantsnda Erdoan, Trkiyenin daima Bosna-Hersekin yann-
481
da olduunu, Bosna-Hersek Trkiyenin ve Trk halknn gnlnde mstesna bir yere sahip olduunu ve ilikilerin artarak devamndan yana olduunu ifade etmitir.167 Siyasi dzeydeki temaslarnn dnda TOBB Bakan Vekili Faik Yavuz bakanlndaki iadamlar ile de bir toplant yapan Babakan piri, Trkiyenin, Bosna-Hersekin en ok ibirlii imzalad lke olduunu ancak, ekonomik alanda bu durumun geerli olmadn sylemitir. ki lke arasnda ekonomik alanda byk bir potansiyelin olduunu aktaran piri, bu alanda daha fazla ibirliine gidilmesi gerektiini dile getirerek Trkiye ile her trl ibirliine ak olduklarnn altna izmi iki lke arasndaki dostluun ekonomik alanda da gelitirilmesi gerektiini vurgulamtr.168 Trkiye-Moldova likileri Trkiyenin Moldova ile ortak bir kara snr ve Karadeniz zerinden bir komuluk ba bulunmamasna karn, 2009 ylnda iki lke ilikilerinin yava yava gelime kaydettiine tank olunmaktadr. Moldova, Balkan lkeleri arasnda 2009da her dzeyde en az temas ve ilikinin yaand, sadece belirli toplant ve rgtsel zeminlerde ziyaret edilen bir lke olmutur. Yln ilk ziyareti, Moldova Ekonomi ve Ticaret Bakan Yardmcs Tudor Cobacnn 12. Avrasya Ekonomi Zirvesi erevesinde stanbula gelmesi oldu. Zirvede Moldovadaki ekonomik imkanlar anlatan bir konuma yapt.169 Bu tarz toplantlarn bir dieri, 5 Haziran 2009 tarihinde Kiinevde gerekleen GDA Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi olmutur. Zirve ncesinde dzenlenen GDA Dileri Bakanlar Toplantsna da Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Ba katlmtr.170 Babakan Erdoan zirvenin alnda yapt konumada kresel mali kriz ve enerji sorunlarnn dnya gndeminde daha arlkl olarak yer ald bir dnemde yaplan Kiinev Zirvesinin kresel sorunlara kar Gneydou Avrupa lkelerinin ibirlii yapacaklarn belirtmitir. Erdoan, blge lkelerinin ortak bir gemie ve ortak hislere sahip olduklarn katlmc lkelerin yneticileri olarak bu hissiyat halklara ve blgenin barna, istikrarna ve refahna katk salayacak bir istikamete ynlendirilmesi gerektiini vurgulamtr. Son
482
dnemde blge lkeleri arasndaki ikili ilikilerde ve blgesel ibirliinde tanklk olunan gelimelerin gelecee daha gvenle baklmasna imkn verdiini aklamtr.171 4-7 Ekim 2009 tarihinde Salk Bakanlndan bir heyet Moldovaya bir ziyarette bulunmu ve Salk Bakanlnca temin edilen 51 kalem ve 34 paketten oluan tbbi cihaz ve malzemenin teslimi ve kurulumu gerekletirilmitir.172 14-15 Kasm 2009 tarihinde TKA ve DEK Salk Komitesi ibirliinde stanbulda dzenlenen Balkanlar ve Avrasyada Salkta Kalknma Konferansna Moldovadan da katlm olmu, dier katlmc lkelerle Trkiye arasnda salk konusunda sinerji yaratlmas hedeflenmitir.173 2009 ylnda dorudan st dzey siyasi temaslar olduka zayf olmasna karn, Moldova stanbul Bakonsolosu iki lke arasnda hareketli bir ekonomik ilikiyi vurgulamaktadr. Bu balamda, anakkalede eitli temaslarda bulunan Moldovann stanbul Bakonsolosu Sergiu Goncerenco Vali Abdlkadir Atalk ziyaret etmi ve stanbulda yeni kurulan bir bakonsolosluk olduklarn ve kendisine bal blgede 8 il olduunu ve bu illerden birinin de anakkale olduunu ve bu nedenle anakkaleye geldiini ifade etmitir. Trkiye ile Moldova arasnda sk bir ibirlii olduunu ve iki lke arasnda ekonomik, kltrel, siyasal ve bilimsel olmak zere 32 szleme bulunduunu hatrlatmtr. Goncerenco, iki lke arasndaki ithalat ve ihracat ilikilerinin iyi olduunu, Trkiyenin Moldova ihracatnda 11, ithalatnda ise 7. srada yer aldn, 700 Trk irketinin lkesinde almalar yaptn ve Trk iadamlarnn Moldovada alan fuarda firmalarn en iyi ekilde tantma frsat bulduunu ifade etmitir. Goncerenco, Trkiye snrlar iinde 40 bin Moldovalnn altn, bakonsolosluk sayesinde btn ilemlerini en ksa srede yapmaya gayret ettiklerini ve iki lke arasnda imzalanan eitim szlemelerine gre rencilere eitli burslar verildiini aklamtr.174 Sonu Trkiye, Balkan lkelerine ynelik d politikasn komularyla sfr sorun, srekli siyasal diyalog ve maksimum karlkl baml-
483
lk ilkeleri erevesinde ekillendirmitir. Trkiye, Srbistan, BosnaHersek, Hrvatistan, Karada ve Arnavutlukun yer ald Bat Balkanlarda tam bir diplomasi atana kalkm ve bugne kadar diplomasi tarihinde olmad kadar st dzeydeki siyasi, askeri ve ekonomik temaslar gerekletirmitir. Trkiye, Souk Sava sonrasnda Balkan lkelerinin Avrupa-Atlantik kurumlarna katlmn desteklemitir. Bu noktada izledii tutarl d politikasnn en son baars, Estonyann Bakenti Talinnde bir araya gelen NATO Dileri Bakanlarnn Bosna-Hersekin NATO yelik Eylem Planna katlm konusunda anlamalardr. Trkiyenin yrtt youn mzakereler sonrasnda Davutolu bu kararn Bosna, NATO ve Bosnay her zaman destekleye gelen karde lke Trkiye iin tarihi bir gn olduunu aklamtr.175 2009 ylnda sadece babakan ve bakanlar deil ayn zamanda cumhurbakan da Balkan lkeleri ile yrtlen son derece youn diplomasi trafiinin iinde yer almtr. Yukarda belirtilen Balkan Zirvesinin dzenlenmesi srecinde Cumhurbakan Gln de ok nemli katks olmutur. Trkiye, 2009 ylnda Davutolunun ortaya koyduu blgesel sahiplenme yaklam iinde Balkanlarn sorunlarn tm taraflarn katlm ile blge ii dinamikleri harekete geirerek zmeyi amalamtr. Trkiye, tarihsel olarak blge ile dorudan ilikisi bulunmayan fakat Medeniyetler ttifak Projesi erevesinde yakn iliki ierisinde olduumuz spanyay pozitif etkileyici bir faktr olarak Balkanlarn Avrupa-Atlantik kurumlarna btnlemesini devrede tutmaktadr. Talinde NATO Dileri Bakanlarnn dzenledikleri toplant ncesinde spanyann istei zerine Trkiye, Srbistan ve spanya Dileri Bakanlar Belgratta bir araya gelmiler; toplantnn ardndan yaplan aklamada Bat Balkanlarn ABye entegrasyonunun nemi vurgulanmtr. Davutolu, Trkiyenin bu konudaki vizyonunu Balkanlarn Avrupaya tamamen entegre olmas eklinde ifade etmitir. spanyol Dileri Bakan Miguel Angel Moratinos, hem spanya dileri bakan hem de ABnin resmi temsilcisi olarak, Trkiyenin ve Bat Balkanlarn ABye tam yeliini desteklediini aklamtr.176 Trkiye, 2009 ylnda Bat Balkan lkeleri dndaki Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Moldavya ile de her dzeyde ilikileri-
484
ni gelitirmek iin aba harcamtr. Romanya ile ilikisini stratejik ortaklk temeline oturtarak nemli bir aama kaydedilmi, Bulgaristan ile yaanan sorunlar da ortak mekanizmalar oluturularak zmlenmeye allmtr. Yunanistan ile ilikilerde her iki tarafn karlkl iyi niyetli aklamalarna karn, btnyle i kamuoylarnn zellikle Yunan kamuoyunun ve Kbrs Rum tarafnn yaratt sorunlarn glgesinden kurtulunamad izlenimi vermektedir. Her iki taraf da krmz izgilerini amadan zm srecini zorlamay hedeflemektedir. ou zaman Yunanistan, Kbrs Rum Kesimini iyi polis-kt polis yaklam erevesinde bir d politika arac olarak Trkiyeye kar kullanmaktadr. 2009 ylnda Trk-Yunan sorunlarna kkl bir zm iradesi zellikle Yunan tarafnca ortaya konulamamtr. Yunanistan, Trkiyeye ynelik ekinceli diplomatik giriimleri ile Trkiyenin Balkanlar blgesinde ok fazla inisiyatifi ele geirmesinden rahatsz gibidir. Hatrlanaca zere, Yunanistann 1997den sonra baz Balkan lkeleriyle ilikilerini dzeltmeye almasnda bu lkeler zerinde Trkiyenin artan etkisi nemli rol oynamt. Ancak Trkiye, hibir zaman Yunanistana kar dlayc bir diplomatik yaklam iinde olmamtr. Yunanistan da samimiyetle kabul etmelidir ki iki lke, sorunlarn kendileri zeceklerdir. D mdahaleler sorunlar zmekten ok daha da karmak hale getirebilmektedirler. ABnin sorunlu bir lke olan Kbrs Rum Kesimini yelie kabul etmesinin yaratt sorunlar buna en gzel rnektir. 2 Haziran 2010da Saraybosnada yaplmas planlanan AB-Bat Balkanlar toplantsna Belgrad ynetiminin tanmad Kosovann egemen bir lke olarak davet edilmesinin yaratt sorun karsnda Srbistan Dileri Bakan Jeremicin Buradaki sorunlar biz zemezsek hi kimse zemez. Bu sorunlar bizim zeceimize inanyorum diyerek blgesel diplomasinin dinamiklerini aklamtr.177 Jeremiin bu ifadesi, blgesel sahiplenme yaklamnn bir yansmasdr. 2009 ylnda Trkiye ile Slovenya ve zellikle Moldova arasndaki ilikiler daha ok ekonomik karakter tamaktadr. Karlkl ilikilerin her alanda daha ok derinletirilebilmesi asndan en st dzey diplomatik temaslarn daha da arttrlmas gerekmektedir. 2009 yl Trkiye-Balkan lkeleri ilikileri asndan var olan sorunlarn -
485
zm iin ok gl admlarn atld, ortak mekanizmalarn oluturulmaya alld, var olan mekanizmalarn ise etkili bir ekilde devreye sokulduu ve maksimum karlkl bamllk ilikisinin ekillenmeye balad bir dnem olmutur. Trkiye ile Balkan lkeleri arasndaki ilikilerde son yllarda yaanan canlanma ekonomik ilikilere de yansmtr. Ekonomik ilikilerde gelinen nokta, lke balklar iinde daha ayrntl vurguland iin burada son iki yln verilerine bakmak yeterli olacaktr. zellikle son yllarda Trkiyenin blge lkeleriyle siyasi ilikilerinde yaanan ilerlemenin ekonomik ilikilere yansmalarnn olumlu neticeler verdii rakamlara da yansmtr. 2008 ylna ilikin ekonomik veriler yakndan incelendiinde de bu eilim grlebilecektir. Ekonomik ilikilerde yaanan ykseliin 2009 ylnda bir miktar azalmas kresel ekonomik krizden kaynaklanan gelimelerden kaynaklanmtr.178
2008 YILI HRACAT VE THALAT RAKAMLARI (000 $)

LKE ADI ARNAVUTLUK BOSNA-HERSEK BULGARSTAN HIRVATSTAN KARADA KOSOVA MAKEDONYA MOLDOVA ROMANYA SIRBSTAN SLOVENYA YUNANSTAN
Kaynak: TK verileri
HRACAT 305.737 572.349 2.151.534 328.678 48.494 279.423 296.172 198.468 3.987.476 458.103 648.705 2.429.968
THALAT 36.697 24.545 1.840.008 105.665 1.339 5.148 29.713 69.527 3.547.820 61.705 243.628 1.150.715
HACM 342.434 596.894 3.991.544 434.343 49.833 284.571 325.885 267.995 7.535.296 519.808 892.333 3.580.683
DENGE 269.04 547.804 311.526 223.013 47.155 274.275 266.459 128.941 439.656 396.398 405.077 1.279.253
486
2009 YILI HRACAT VE THALAT RAKAMLARI (000 $)

LKE ADI ARNAVUTLUK BOSNA-HERSEK BULGARSTAN HIRVATSTAN KARADA KOSOVA MAKEDONYA MOLDOVA ROMANYA SIRBSTAN SLOVENYA YUNANSTAN HRACAT 273.274 226.467 1.387.709 221.092 26.483 278 053 283.419 117.686 2.215.168 306.439 594.923 1.634.076 THALAT 5.179 52.090 1.117.128 107.384 5.845 39 904 39.904 86.520 2.258.086 55.996 249.583 1.129.675 HACM 278.453 278.557 2.504.837 328.476 32.328 317.957 323.323 204.206 4.473.254 362.435 844.506 2.763.751 DENGE 268.095 174.377 270.581 113.708 20.638 238.149 243.515 31.166 -42.918 250.443 345.340 504.401
Trkiyenin Balkanlar Politikas 2009 Kronolojisi

14-16 Ocak Dileri Bakan Ali Babacan Bosna-Herseki ziyaret etmitir. 17-18 ubat Hrvatistan Babakan Ivo Sanader, Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmi ve iki lke arasnda be nemli antlama imzalamtr. 18-19 ubat Hrvatistan Babakan Yardmcs ve Ekonomi, stihdam ve Giriimcilik Bakan Damir Polancec Trkiyeyi ziyaret etmi ve Trk-Hrvat Konseyi Toplantsna katlmtr. 19 ubat 12 Mart Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Nazm Ekren Yunanistan ziyaret etmitir. Balkan Odalar Birlii 1. Genel Kurul toplants Tiranda yaplmtr. Toplantda Trkiyeyi TOBB Bakan Rfat Hisarcklolu ve beraberindeki heyet temsil etmiti. Bulgaristan Meclis Bakan Georgi Pirinski, TBMM Bakan Kksal Toptann daveti zerine resmi bir ziyarette bulunmutur. Dileri Bakan Babacan Kosovaya resmi bir ziyarette bulunmu ve Cumhurbakan, Babakan ve Dileri bakan ile grmtr.
12-14 Mart
12-14 Mart
487
19-20 Mart
Srbistan Dileri Bakan Vuk Jeremi, Dileri Bakan Babacann resmi davetlisi olarak Trkiyeye ziyarette bulunmutur. Srbistan Dileri Bakan Jeremi ve Karada Dileri Bakan Rocen de katlmyla stanbulda Medeniyetler ttifak projesinin kinci Yllk Forumu dzenlenmitir.
5 Nisan
14-16 Nisan Devlet Bakan Krat Tzmenin Bulgaristan ziyaretinde, Ekonomi ve Enerji Bakan Petar Dimitrov, Blgesel Kalknma ve Bayndrlk Bakan Asen Gagauzov, Maliye Bakan Plamen Oresharski ve Tarm ve Gda Bakan Valeri Mitkov Tsvetanov ile grmtr. 17 Nisan Romanyada Karadenizin Kirlilie Kar Korunmas Szlemesi (Bkre Szlemesi) imzalanmtr. Bakanlar Toplantsnda Trkiye, evre ve Orman Bakan Veysel Erolu bakanlndaki bir heyetle temsil edilmitir.
24-25 Nisan Cumhurbakan Gl, Sofyada dzenlenen Avrupa iin Doalgaz: Gvenlik ve Ortaklk balkl enerji zirvesine katlmtr. 27-30 Nisan Srbistan Savunma Bakan Dragan Stanovac stanbulda dzenlenen IDEF-2009 Uluslararas Savunma Sanayi Fuarna katlmtr. 11-13 Mays Srbistan Savunma Bakan Dragan Stanovac, Savunma Bakan Vecdi Gnln davetlisi olarak Trkiyeyi ziyaret etmitir. 20-21 Mays Slovenya Cumhurbakan Danilo Trk, Cumhurbakan Gln konuu olarak Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 25-28 Mays Devlet Bakan Zafer alayan Makedonyaya resmi bir ziyarette bulunmutur. 27-29 Mays Devlet Bakan alayan, Kosovaya resmi bir ziyarette bulundu. 1-3 Haziran Srbistan Babakan Yardmcs ve Ekonomi ve Blgesel Kalknma Bakan Mlajan Dinkicin katlm ile Ticaret Bakanlar Zirvesi dzenlenmitir. 5 Haziran Moldovada gerekleen GDA Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi Toplantsna Babakan Erdoan, Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Ba katlmtr. Babakan Erdoan bir Trk firmasnn da yapmnda ortak olduu Arnavutluku Dures Limanna balayacak ReenKalima Otoyolunun al trenine katlmtr.
25 Haziran
488
3 Temmuz
Dileri Bakan Davutolu Romanyaya resmi bir ziyaret gerekletirilmi; gezi kapsamnda Devlet Bakan Traian Basescu, Babakan Emil Boc, Senato Bakan Mircea Dan Geoana ve Temsilciler Meclisi Bakan Roberta Anastase ile grmtr.
5-7 Temmuz TBMM Bakan Kksal Toptan, Kosova Meclis Bakan Jakup Krasniqinin davetine icabetle Kosovaya resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 7-8 Temmuz TBMM Bakan Toptan, Meclis Bakan Ranko Krivakopiin daveti zerine Karadaa resmi bir ziyaret gerekletirmi ve Cumhurbakan Filip Vujanovi ve Babakan Milo Djukanovi ile grmtr. 9-10 Temmuz Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Ba, Dubrovnik kentinde dzenlenen Hrvatistan Zirvesi 2009: Avrupann Stratejik Mecburiyeti: Enerji, Yatrm ve Kalknma konferansna katlmak zere bu lkeye bir ziyaret gerekletirmitir. 13-16 Temmuz Arnavutluk Savunma Bakan Gazmend Oketa, Savunma Bakan Vecdi Gnln resmi davetlisi olarak Trkiyeye resmi bir ziyarette bulunmutur. 22-24 Temmuz Dileri Bakan Davutolu, Srbistana yapt resmi bir ziyaret erevesinde Cumhurbakan Tadi, Babakan Cvetkovi, Meclis Bakan Djukic-Dejanovi, Dileri Bakan Jeremi ve Bonak liderler Rasim Ljajic ve Sleyman Ugljanin ile grmtr. 24-26 Temmuz Dileri Bakan Davutolu, Karadaa resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 29-31 Temmuz Trkiyeye gelen Bonak Dileri Bakan Sven Alkalaj, Davutolu ile grm ve Gl tarafndan kabul edilmitir. 26-27 Austos Romen Dileri Bakan Cristian Diaconescu Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 27-28 Austos Kosova Dileri Bakan Hseyni, Davutolunun davetine icabetle Trkiyeye resmi ziyaret gerekletirmitir. 29-30 Austos Dileri Bakan Davutolu Slovenyay ziyaret etmi, Bled Stratejik Forumu Liderler Paneline katlm ve bir konuma yapmtr. 16 Eyll DEK-Srbistan Yatrm ve hracat Tevik Ajans (SIEPA) ibirliinde stanbulda toplant dzenlenmitir.
489
16 Eyll
Trkiye-Romanya Ticari ve Ekonomik birlii Semineri, Devlet Bakan Zafer alayann katlmyla gerekletirilmitir.
25-27 Eyll Cumhurbakan Gl, Cumhurbakan Boris Tadiin davetine icabetle Srbistana resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 7-9 Ekim Makedonya Salk Bakan Bujar Osmani, Salk Bakan Recep Akdan davetine icabetle salk alannda ikili grmeler gerekletirmek ve baz salk tesislerinde incelemelerde bulunmak zere Trkiyeyi ziyaret etmitir. Gney Dou Avrupa birlii Srecinin (GDA) 20092010 dnem bakanln Trkiyenin yrtmesi dolaysyla GDA Dileri Bakanlar stanbulda gayri resmi bir toplant dzenlemilerdir. Ankarada, K-Bosna-Hersek Temas Grubu Toplantsnda Bosna-Hersekteki gncel gelimeler hakknda gr alveriinde bulunulmutur.
9-10 Ekim
12 Ekim
16-17 Ekim Dileri Bakan Davutolu, Bosna-Herseke resmi bir ziyarette bulunmu, temaslar srasnda Bosna-Hersek Cumhurbakanl Konseyi yesi Haris Slajdzi ile bir araya gelerek lkede yaanan gelimeler hakknda gr alveriinde bulunmutur. 15-18 Ekim Makedonya Cumhurbakan Gjorge Ivanov, Cumhurbakan Gln davetlisi olarak Trkiyeye resm bir ziyarette bulunmutur. 17-18 Ekim Dileri Bakan Davutolu Arnavutluku ziyaret etmitir. Ziyarette iki lke arasnda vize muafiyeti ve vize harlarnn kaldrlmasna karar verilmitir. 31 Ekim 6 Kasm Sanayi ve Ticaret Bakan Nihat Ergn, Yunanistanda dzenlenen Ekonomik birlii Forumuna katlmtr. Devlet Bakan ve Bamzakereci Egemen Ba, Yunanistan Babakan ve Dileri Bakan Yorgo Papandreu ile parlamentodaki makamnda grme yapt. stanbulda Trk-Makedon Forumu dzenlenmitir.
5 Aralk
10-11 Aralk Cumhurbakan Gl Arnavutluka resmi ziyarette bulunmutur. 11-12 Aralk Cumhurbakan Gl, Trkiyeden Karadaa cumhurbakan dzeyinde gerekletirilen ilk resmi ziyaret olarak, Cumhur-
490
bakan Vujanovicin davetlisi olarak bu lkeye resmi ziyarette bulundu. 12-13 Aralk Dileri Bakan Davutolu, Dileri ve Avrupa ile Entegrasyon Bakan Gordan Jandrokoviin resmi daveti zerine Hrvatistana resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 13-14 Aralk Dileri Bakan Davutolu, Saraybosnada dzenlenen Medeniyetler ttifak Gneydou Avrupa Bakanlar Toplantsna katlmtr. 14-16 Aralk Bosna-Hersek Babakan Nikola piri, Babakan Erdoann davetine icabetle yapt ziyaret erevesinde Cumhurbakan Gl ve TBMM Bakan ahin tarafndan da kabul edilmitir. 16 Aralk Trk, Srp ve Bonak dileri bakanlarnn katlmlaryla Medeniyetler ttifak blgesel toplants Saraybosnada yaplmtr. Toplantnn ardndan Bosna-Hersek Dileri Bakan Alkalaj ve Srbistan Dileri Bakan Jeremile el ele poz veren Davutolu, lkenin blgesel btnleme konusunda ortak hareket edeceini aklamtr.
Notlar 1 Sayn Bakanmzn Politika Gazetesinde (Srbistan) 23.07.2009 Tarihinde Yaymlanan Makalesi, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 2 Trkiye ile Srbistan arasna ibirlii, Haber7.com, http://www.haber7.com. 3 Trk-Srp Konseyi, Trkiye Seyahat Acentalar Birlii, http://www.tursab.org.tr. 4 3 Mart 2009 tarihli Trk-Srp Konseyi Deerlendirme Toplants, D Ekonomik likiler Kurulu nternet Sitesi, http://www.deik.org.tr. 5 TGRT Haber, http://www.tgrthaber.com. 6 Kosovaya ramen Trkiye ve Srbistan ibirliinde kararl, http://www.tumgazeteler. com. 7 The News and Views of Southeast Europe, SETimes.com, http://www.setimes.com. 8 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 9 Gnl: Srbistan le likiler Gelitirilmeli, http://www.tyrktime.com. 10 D Ticaret Mstearl Web Sayfas, http://www.dtm.gov.tr. 11 Trkiye ile Srbistan serbest ticaret anlamas imzalad, Zaman, http://www.zaman.com. tr. 12 Orgeneral Babu, terre kar uyard, http://www.tumgazeteler.com. 13 Genelkurmay Bakanl Resmi Kurumsal nternet Sitesi, http://www.tsk.tr, Eriim Tarihi: 10.02.2010. 14 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 10.02.2010. 15 Trkiyeden Sancakta Bonak liderleri bartrma giriimi, http://turkishforum.com.tr. 16 Srbistan, Yatrm in Trk Adamlar le Gryor, http://www.lpghaber.com. 17 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 18 23 yl aradan sonra Srbistana ilk resmi ziyaret, CNNTRK, http://www.cnnturk.com. 19 Srbistan ve Trkiye, ekonomik anlamalar imzalad, The News and Views of Southeast Europe, SETimes.com, http://www.setimes.com, 28 Ekim 2009.
491
20 Balkan Gnl Gazetesi, http://www.balkangunlugu.com. 21 ICD Elektronik Mevzuat Klliyat Kitap, http://www.mevzuatlar.com. 22 Balkan Gnl Gazetesi, http://www.balkangunluu.com; Orgeneral Babu, Arnavutlukta, Zaman, http://www.zaman.com.tr. 23 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr. 24 Arnavutlukta Restorasyon almalar balad, Balkan Gnl Gazetesi, http://www. balkangunluu.com. 25 Erdoan, Arnavutlukta otoyol al yapt, CNNTRK, http://cnnturk.com. 26 Erdoandan Arnavutlukta tarihi al, Haber7.com, http://www.haber7.com. 27 Erdoandan Arnavutlukta tarihi al, Haber7.com, http://www.haber7.com. 28 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://tehran.emb.mfa.gov.tr. 29 Bakan Gnl, Arnavut Mevkida le Bir Araya Geldi, http://www.lpghaber.com. 30 TRT Web Sayfas, http://www.trt.net.tr. 31 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 32 Ahmet Davutolu Arnavutlukta, TRT Web Sayfas, http://www.trt.net.tr. 33 Trkiyeden Arnavutluka Bayram Hediyesi, http://www.turizmhaberleri.com. 34 Arnavutluk Blgede Stratejik Ortamz, Balkan Gnl Gazetesi, http://www.balkangunlugu.com. 35 Arnavutluk Blgede Stratejik Ortamz, Balkan Gnl Gazetesi, http://www.balkangunlugu.com. 36 Tuskon, Cumhurbakanmz le Trkiye-Arnavutluk/Karada Formunu Gerekletirdi, Gneydou Sanayicileri ve adamlar Federasyonu Web Sayfas, http://www.gunsiaf. org. 37 Gl yapabilmek iin gven gerekli, Haber7.com, http://www.haber7.com. 38 Karlkl gven bundan sonra da devam edecek, Yeni afak, http://yenisafak.com.tr, Eriim Tarihi: 10.12.2009. 39 Arnavutlukta 27-30 Mart 2009 Tarihlerinde Trk Rzgar Esecek, http://www.abvizyonu.com. 40 ABC Genel Kurulu Arnavutlukta toplanyor, Euractiv: AB Haber ve Politika Portal, http://www.euractiv.com.tr. 41 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 42 Trkiye-Hrvatistan ibirlii grmeleri balad, http://www.dunya.com; Hrvatistan turizm yatrmc bekliyor, http://haberortak.com. 43 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 44 Trk-Hrvat Konseyi Ortak Toplants, KOSGEB Resmi Web Sitesi, http://www.kosgeb.gov.tr. 45 Genelkurmay Bakanl Resmi Kurumsal nternet Sitesi, http://www.tsk.mil.tr. 46 Babakanlk Avrupa Birlii Genel Sekreterlii (ABGS) Web Sayfas, http://www.abgs.gov. tr; Egemen Ba, Hrvatistanda, Zaman, http://www.zaman.com.tr. 47 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 48 Bosna-Hersek iin Trk-Hrvat ibirlii, Zaman, http://www.zaman.com.tr. 49 Macaristan, Estonya ve Slovenyadan ortak vize merkezi, Euractiv: AB Haber ve Politika Portal, http://www.euractiv.com.tr, Eriim Tarihi: 15.04.2010. 50 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 15.04.2010. 51 Slovenya Cumhurbakan Danilo Trk Trkiyede, T.C. Cumhurbakanl Web Sayfas, http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 15.04.2010. 52 Gl-Trk Ortak Basn Toplants, Babakanlk Avrupa Birlii Genel Sekreterlii (ABGS) Web Sayfas, http://www.abgs.gov.tr, Eriim Tarihi: 15.04.2010. 53 hlas Haber Ajans Web Sayfas, http://www.iha.com.tr, Eriim Tarihi: 15.04.2010. 54 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 15.04.2010. 55 Funda zkan, Ahmet Davutolu:Yeni bir anlay lazm, Radikal, http://www.radikal. com.tr, Eriim Tarihi: 16.04.2010.
492
56 Dileri Bakan Davutolu Slovenyada, Babakanlk Avrupa Birlii Genel Sekreterlii (ABGS) Web Sayfas, http://www.abgs.gov.tr, Eriim Tarihi: 16.04.2010. 57 Dileri Bakan Davutolunun Slovenya Temaslar, Babakanlk Avrupa Birlii Genel Sekreterlii (ABGS) Web Sayfas, http://www.abgs.gov.tr, Eriim Tarihi: 16.04.2010. 58 Trkiye ile Kosova arasnda karlkl vize muafiyeti anlamas imzaland, Nethaber. com, http://www.nethaber.com. 59 Trkiye ile Kosova arasnda karlkl vize muafiyeti anlamas imzaland, Nethaber. com, http://www.nethaber.com. 60 5. Dnya Su Forumu, evre ve Orman Bakanl Web Sayfas, http://www.cevreorman. gov.tr. 61 Avrasya Ekonomi Zirvesinde 39 lke beyin frtnas yapacak, Hrriyet, http://www.hurriyet.com.tr. 62 Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf, http://www.marmaravakfi.org. 63 Kosova Cumhurbakan zmire Hayran Kald, http://www.haberciniz.biz. 64 in yerine Trkiyeyi sein slk alsanz annda geliriz, Hrriyet, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr. 65 Trkiye ve Kosova ibirliini artrma yollar aryor , http://www.dunya.com. 66 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr 67 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr 68 Akda; domuz gribi dnyada ok hzl bir ekilde yaylacak, Zaman, http://www.zaman. com.tr. 69 Sayn Bakanmzn Adevarul Gazetesinde (Romanya) 03.07.2009 Tarihinde Yaymlanan Makalesi, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 70 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 71 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 72 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 73 Sayn Bakanmzn Adevarul Gazetesinde (Romanya) 03.07.2009 Tarihinde Yaymlanan Makalesi Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr; Sayn Bakanmzn Nine oClock ve Adevarul Gazetelerinde (Romanya) 29.10.2009 Tarihinde Yaymlanan Makalesi, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 74 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 75 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 76 Trkiye-Romanya Ticari ve Ekonomik birlii Semineri, http://www.tiad.ro, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 77 Karadeniz enerji ve ekonomi forumu balad, http://www.gazeteparc.com, Eriim Tarihi: 19.04.2010. 78 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 79 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 80 Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf, http://www.marmaragrubu.org. 81 Trkiye Kadnlar Dernei, http://www.tikad.org.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 82 Bakan alayan, 330 ift katl otobs iin skp Belediyesine byle dedi: in yerine Trkiyeyi sein slk alsanz annda geliriz, Nethaber.com, http://www.nethaber.com, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 83 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 84 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 85 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 86 Genelkurmay Bakan Orgeneral lker Babu Balkanlarda, Balkan Gnl Gazetesi, http://www.balkangunlugu.com, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 87 Yeni Balkan, http://www.yenibalkan.com.mk, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 88 Trk Demokratik Partisi Web Sayfas, http://www.tdp.org.mk, Eriim Tarihi: 20.04.2010.
493
89 Mavirlik Web Siteleri, http://www.musavirlikler.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 90 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 91 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 92 T.C. Salk Bakanl Web Sayfas, http://www.saglik.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 93 Makedonya Cumhurbakan vanov Trkiyede, Zaman, http://www.zaman.com.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 94 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 95 Gl: Makedonyann refah ve istikrarn destekliyoruz, http://www.tumgazeteler.com, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 96 Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Web Sayfas, http://www.tobb.org.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 97 Trkiye Byk Millet Meclisi Web Sayfas, http://www.tbmm.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 98 T.C. Cumhurbakanl Web Sayfas, http://cankaya.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 99 D Ticaret Mstearl Web Sayfas, http://www.dtm.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 100 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 101 Sayn Bakanmzn Pobjeda Gazetesinde (Karada) 24.07.2009 Tarihinde Yaymlanan Makalesi, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 102 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 103 Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf, http://www.marmaragrubu.org, Eriim Tarihi: 21.04.2010. 104 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 105 Trkiye Byk Millet Meclisi Web Sayfas, http://www.tbmm.gov.tr, Eriim Tarihi: 21.04.2010. 106 Dileri Bakanl Web Sayfas, http:// www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 107 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 108 Balkanlar in Bar ve stikrar Vurgusu, http://www.tumgazeteler.com, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 109 Sayn Bakanmzn Pobjeda Gazetesinde 24.07.2009 Tarihinde Yaymlanan Makalesi, Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr. 110 T.C. Cumhurbakanl Web Sayfas, http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 21.04.2010. 111 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 112 Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl Web Sayfas, http://www.tika.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 113 T.C. Cumhurbakanl Web Sayfas, http://cankaya.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 114 Cumhuriyet Gazetesi, http://www.cumhuriyet.com.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. 115 Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Avrasya Blteni, Aralk 2009, n. 86, s.4. 116 Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Avrasya Blteni, Kasm 2009, n. 85, s. 11. 117 Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Avrasya Blteni, Aralk 2009, n. 86, s. 21. 118 Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, stanbul: Eren Yaynclk ve Kitaplk Ltd. ti, 1992, s. 108. 119 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 120 Trkiye Byk Millet Meclisi Web Sayfas, http://www.tbmm.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 121 Krad Tzmenin Kiisel Web Sayfas, http://www.kursadtuzmen.com, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 122 Trk-Bulgar Ticaret ve Sanayi Odas Web Sayfas, http://www.tbtik.org, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 123 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010.
494
124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155
Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.04.2010. Ziraat Atinaya Baklavayla Girdi, Akam, http://www.aksam.com.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Ziraat Bankas, Bat Trakya Trklerine Tarihi Bir Gn Yaatt, http://www.haberler.com, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Cumhuriyet Gazetesi, http://www.cumhuriyet.com.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf, http://www.marmaragrubu.org, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. T.C. Genelkurmay Bakanl nternet Sitesi, http://www.tsk.mil.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010.
495
156 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 157 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://byegm. gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 158 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 159 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 160 Cumhuriyet Gazetesi, http://www.cumhuriyet.com.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 161 Davutolu Bosnann baarsna ortak oldu, Haber7.com, http://www.haber7.com, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 162 Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Avrasya Blteni, Aralk 2009, n. 86, s. 21. 163 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 164 Bosna-Hersek iin Trk-Hrvat ibirlii, Zaman, http://www.zaman.com.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 165 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 166 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 167 TRT Web Sayfas, http://www.trt.net.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 168 Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Web Sayfas, http://www.tobb.org.tr, Eriim Tarihi: 23.04.2010. 169 Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf Web Sayfas, http://www.marmaragrubu.org, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 170 Dileri Bakanl Web Sayfas, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 171 Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl Web Sayfas, http://www. byegm.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 172 T.C. Salk Bakanl Web Sayfas, http://www.saglik.gov.tr, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 173 Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Avrasya Blteni, Aralk 2009, n. 86, s. 4. 174 Moldova stanbul Bakonsolosu anakkalede, http://www.lpghaber.com, Eriim Tarihi: 22.04.2010. 175 Bosnadan NATO yolunda dev adm, http://www.gazeteoku.com. 176 stanbulda Srpriz l Balkan Zirvesi, Zaman, http://www.zaman.com.tr. 177 stanbulda Srpriz l Balkan Zirvesi, Zaman, http://www.zaman.com.tr. 178 Bu tablo Trkiye statistik Kurumu (http:// www.tuik.gov.tr adresinden) Web Sayfasndan elde edilen verilerden derlenerek oluturulmutur.
496
TRKYENN ORTA ASYA POLTKASI 2009

Ertan Efegil*
Do. Dr., Sakarya niversitesi, Uluslararas likiler Blm retim yesi
Giri Orta Asya blgesi, Souk Savan sona ermesiyle birlikte jeostratejik neminin azaldn dnen Trkiye ve Trk karar vericileri iin, 1991 ylndan 2002 ylna kadar olan dnemde yeni bir eksen ve stratejik derinlik anlamna geliyordu. Bamszlklarn vakit kaybetmeden tanyan Trkiye, her bir Orta Asya Cumhuriyetine diplomatik temsilcilikler aarak bu devletlerle diplomatik ve siyasi ilikilerini gelitirmeye ve 21. yzyl bir Trk Asr yapmaya gayret etti. Blge devletlerinin kalknmas ve yeniden yaplandrlmas iin, ABDnin de tevikiyle, ortaya Trk Modelini atan Trk karar vericiler, blge liderlerine srekli olarak Trkiyenin liderliini, aabeyliini ve nderliini benimsetmeye altlar. Hatta Batnn ran rejimine alternatif olarak Trkiyeyi gstermesi nedeniyle Trk yetkililer, bu tevikin de katksyla blgede Rusya, in ve ran gibi lkeler ile stratejik rekabet ierisine girdi.1 Fakat Trkiye mevcut politikasnda arzu ettii hedefleri hayata geiremedi. Ne blge devletleri kendi devletleme ve uluslama srelerinde Trk Modelini kendilerine rnek aldlar ne de Trkiyenin liderliini, aabeyliini kabul ettiler. Hatta bu devletler, Rusya ve in gibi blge glerini, stratejik mttefikleri olarak nitelendirerek Bamsz Devletler Topluluu (BDT) ve angay birlii rgt () gibi blgesel kurumlarn ortaya kmasna destek verdiler. 2009 ylnda, AK Parti ynetimindeki Trkiye, blge devletleriyle ilikilerini, eitlik ve kardelik ilkeleri erevesinde yeniden canlan-
499
drmaya ve eitlendirmeye alt. Bu balamda, bir yandan Cumhurbakan Abdullah Gl, Krgzistan ve Tacikistan ziyaret ederken, dier yandan Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev ile Trkmenistan Devlet Bakan Berdimuhammedovu Trkiyede arlad. zbekistan Dileri Bakan ile New Yorkta gren Dileri Bakan Ahmet Davutolu, ikili grmelerde, karlkl ilikilerin gelitirilmesi ve eitlendirilmesi konusunu ele ald. Ayn zamanda gerek devlet kurumlarnn gerekse zel sektr temsilcilerinin desteiyle Trk iadamlar da blge devletleri ile ekonomik ve ticari ilikilerini gelitirme ynnde somut admlar attlar. Trk birlii ve Kalknma daresi (TKA) Bakanl da tarmdan eitime birok alanda blge lkelerinde yrtlen projelere mali ve teknik yardm salad. Bu almada, ncelikle Trkiyenin blgeye ilikin d politika hedefleri ve ilkeleri zetlenmekte, ardndan 2009 yl ierisinde gerekletirilen siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel giriimler ele alnmaktadr. TKAnn yardmlar da incelendikten sonra, genel bir deerlendirmede bulunulmaktadr. Trkiyenin Blge Politikasna Genel Bak AK Parti ynetimi, nceki hkmetlerin aksine, blge liderlii ve aabeylii gibi sylemleri ve Yeni Byk Oyun adl jeostratejik rekabet zihniyetini terk ederek yeni bir blge politikas anlay gelitirmitir. Trkiyenin mevcut d politikasnn amac, gerek Trkiye ierisinde, gerekse Trkiyenin etrafn eviren blgesel havzalarda ve tabii ki uluslararas sistemde, bar, karlkl anlay, hogr, iyi komuluk, birbirlerine karlkl sayg gibi Trkln geleneksel anlay ve deerleri zerine kurulu, istikrarl ve ibirliine dayal ve blgesel kalknmay salayacak bir ortamn oluturulmasdr. Bu balamda, blgesinde ve uluslararas toplumda, bar ve istikrar unsuru olarak varln srdrmesini arzu eden Trkiye, pasif iyi komuluk anlay yerine, aktif dostluk ve ibirlii ilkesine gemeyi tercih etmitir. Hatta Trk karar vericileri, Avrasyann merkezindeki corafi konumu ve geni bir alana yaylan tarihi ve kltrel balaryla bu hedefi hayata geirmek iin nemli bir katalizr ilevi grebileceini dnmektedir.2
500
Bu anlay erevesinde, Avrasya ve zellikle Orta Asya jeopolitiini, 21. yzyln uluslararas sisteminin ekillendirilmesinde ana saha olarak gren Trkiye, blge devletleriyle siyasi, ekonomik, kltrel ve sosyal ilikilerini, tarihsel ve kardelik balarnn da yardmyla, glendirmeyi arzu etmektedir. Blge devletlerinin, kendilerine has i koullarnn da dikkate alnarak demokratiklemelerini ve liberal ekonomi anlayn benimsemelerini destekleyen Trkiye, bylece i istikrar ve refah salam blge devletlerinin, gerek kendi aralarnda gerekse blge-d devletlerle birlikte blgesel btnleme oluumlarn hayata geirmek iin uygun zemine sahip olabileceklerini ngrmektedir. Kreselleen dnyada devletlerin tek balarna sorunlarn zmelerinin ve kalknmalarn salamalarnn mmkn olmadn kabul eden AK Parti hkmeti, blge devletlerinin mutlaka blgesel oluumlarn ortaya karlmasna destek vermelerini istemektedir. Bu oluumlarn inas srecinde, gerek blge devletlerinin gerekse blge-d glerin, stratejik rekabet anlay balamnda hareket etmek yerine karlkl sayg ve eitlik ilkesine bal olarak hareket etmeleri gerektiini vurgulamaktadr. Bu temel ilkeler erevesinde, Trkiyenin Orta Asya politikasnn temel hedeflerini u ekilde zetleyebiliriz: Blge devletlerinin devletleme srelerine katkda bulunmak, blgenin siyasi ve ekonomik istikrarnn korunmas ve blgesel ibirliinin teviki iin gerekli destei vermek, blge lkelerinin ekonomik ve siyasi reform srelerine katk yapmak, blge lkelerinin dnya ve Avrupa-Atlantik kurumlaryla btnlemelerine yardmc olmak, karlkl karlarn korunmas ve egemen eitlik ilkesinin gzetilmesi balamnda blge lkeleriyle ikili ilikileri her alanda gelitirilmek ve blge enerji kaynaklarnn engelsiz bir ekilde ve farkl gzerghlardan dnya piyasasna aknn salanlmasna yardmc olmak.3 Bu hedeflerin hayata geirilmesi iin youn aba harcayan Trkiye, zellikle siyasi ilikilerin gelitirilmesi amacyla bir yandan liderler baznda karlkl ziyaretlere ncelik verirken, dier yandan kurumsallamann salanmas iin Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar Zirvelerine ayr bir nem vermektedir. Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan ve Trkiyenin katld zirveler, bu devletler arasnda en yksek siyasi danma mekanizmasn oluturmak-
501
tadr. lki 1992 ylnda yaplan zirvenin sekizincisi 17 Kasm 2006 tarihinde Antalyada gerekletirilmitir. Trkiyenin blge lkelerine yapt teknik yardmlar koordine etmek amacyla oluturulan Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl (TKA) eitim, salk, ulatrma ve iyi ynetiim gibi deiik alanlarda blge lkelerine mali ve teknik yardm salamaktadr. 2008 ylna kadar Orta Asya lkelerinde TKA tarafndan finanse edilen ve tamamlanan projelerin toplam deeri, 100 milyon dolar civarndadr. Ekonomik alana ilikin olarak, Trkiyenin blge lkelerine salad ticari kredilerin toplam yaklak 1,2 milyar dolar; blge lkeleriyle olan ticaret hacmi de 3 milyar dolar civarndadr. Blgede bin civarnda Trk firmas faaliyet gstermektedir. Bu irketlerin blge lkelerindeki yatrmlarnn toplam tutar yaklak 3,7 milyar dolar, stlendikleri inaat ihaleleri ise 15,5 milyar dolar civarndadr.4 Kltrel alanda ise Trkiye, gnmze kadar blge lkesinden gelen rencilere 18.000 civarnda yksek renim imkn salamtr. Ortak kltrlerin gelitirilmesi ve tantm konusunda Trkiye, blge devletleriyle birlikte Trk Kltr ve Sanatlar Ortak Ynetimi (TRKSOY)ni kurmutur.5 Kazakistanda Uluslararas Hoca Ahmed Yesevi niversitesi ile Krgzistanda Manas niversitesinin kurulmasna mali ve idari destek salayan Trkiye, ayn zamanda blge lkelerinde Trkiye Trkesi retim Merkezleri kurmaktadr. zel sivil toplum kurulularna ait ok sayda ilkretim, lise ve niversite kurulular da blgede faaliyet gstermektedir. Terrle mcadele balamnda, blge lkelerine malzeme yardm, nakdi destek ve askeri eitim salayan Trkiye, Ekonomik birlii rgt (E) ve Asyada Gven Arttrc nlemler Konferans (CICA) gibi blgesel oluumlara ve Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultayna da destek vermektedir. Trkiye, blge lkeleriyle enerji alanndaki ibirliinin gelitirilmesine ve Dou-Bat ve Kuzey-Gney enerji koridorlarnn inasna destek vermektedir.6 Bata Ortadou ve Hazar Havzas olmak zere, dnyann ispatlanm gaz rezervlerinin %72sini ve ispatlanm petrol rezervlerinin %73n barndran bir blgede yer alan Trkiye, reten ve tketen lkeler arasnda doal bir kpr ilevi grmekte ve gzerghlarn eitlendirilmesi sayesinde hem bu lkelerin enerji
502
gvenliine destek vermeyi hem de blge corafyasnda enerji merkezi haline gelmeyi arzulamaktadr. Bu sayede blge politikasndaki ve dnya siyasetindeki etkinliini artrmak7 isteyen Trkiye, bu projelerin blgesel btnleme srelerine olumlu katk yapacan ve blge lkelerinin kalknmalarna ve yeniden yaplandrlmalarna nemli dzeyde destek salayacan dnmektedir. Ayn zamanda, nmzdeki dnemde enerji ihtiyacnn ancak %30unu kendi kaynaklarndan karlayabilecek8 olan Trkiye, ihtiya duyduu enerji talebini de uluslararas projeler sayesinde salamay planlamaktadr. Siyasi likiler Trkiyenin blge devletleriyle ilikilerini yeniden canlandrmak ve Orta Asyann Trkiye asndan tad nemi gstermek amacyla sekiz yl aradan sonra ilk kez Cumhurbakan dzeyinde bir Orta Asya gezisi yaplmtr. Cumhurbakan Gl, 26-27 Mays 2009 tarihleri arasnda kalabalk bir iadam heyetiyle Krgzistana gitmitir.9 Gln ziyaretinden nce, bir gazeteye mlakat veren Krgzistan Devlet Bakan Kurmanbek Bakiyev, Trkiyeye olduka dostane mesajlar gnderdi. Trkiye ile ilikilerin stratejik ortaklk temelinde gelitirilmesini ulusal karlar asndan bir zorunluluk olarak nitelendiren Bakiyev, bu yaklam tarihi bir gereklilik ve sorumluluk olarak grmektedir. Tarihsel, kltrel ve sosyal birliktelikten tr ilikilerin gelitiini vurgulayan Bakiyev, iki lke arasndaki ilikilerin, karlkl menfaat ve eitlik ilkeleri erevesinde yrtlmesinden olduka memnun olduunu ifade etmitir. Trkiyenin mevcut ynetiminin kendilerine hibir zaman akl vermediini, yol gstermediini ve aabeylik yapmadn vurgulayan ve ikili ticari ilikilerin seviyesini yetersiz gren Bakiyev, Trkiyeyi byk bir yatrmc lke olarak grdn, Trkiyenin lkesine her yl bir milyon dolar tutarnda askeri ara-gere yardmnda bulunduunu ve bylece Krgz ordusunun modernizasyon programna dorudan destek saladn aklamtr. Her ynyle gelimi ve dnya siyasetinde nemli bir yeri olan Trkiyeyi rnek almalar halinde Krgzistann kreselleen dnyada rekabet edebilen bir lke haline gelebileceini dnen Bakiyev, Trkiyenin vatan sevgisi, ulusal deerlere sayg, kamu
503
kurum ve kurulularnn istikrar, pazar ekonomisi anlay, kresel artlarla ulusal ve kltrel deerlerin btnlemesi ve hem laik hem de dini zgrlklerin olabildiince effaf yapya kavuturulmas gibi zelliklerinin rnek alnmas gerektiini syledi.10 Bakiyev ile benzer grlere sahip olan Cumhurbakan Gl, temaslar srasnda Orta Asyada rakip deil, ayn takmn oyuncular olduumuzun bilinciyle hareket edilmesini nererek iki lke arasndaki siyasi ve kltrel ilikilerdeki verimli ibirliinin ekonomik ilikilere de yansmasn istedi.11 Krgzistan ile ikili ve ok tarafl ilikilerde istiare ve ortak alma azmi iinde olduklarn syleyen Gl, Krgzistann demokrasi ve istikrar yolunda ilerleyen ada lke haline geldiini belirtti. stikrar ve kamu dzeninin korunmas kadar demokratik ve oulcu kurumlarn gelitirilmesi gerektiine vurgu yapan Gl, kresellemenin bir sonucu olarak siyasi ve ekonomik gelimelerin tm blgeleri etkilediini ve bu nedenle blgesel btnleme yaplanmalarnn nemine iaret etti.12 Manas niversitesinde yapt konumasnda Krgzistan Trklerin atayurdu olarak nitelendiren Gl, Tanr Dalar ve Manas Destan gibi deerlerin herkesin ortak kltrel deerleri olduunu syledi. Eitim alanndaki ibirliinden ve Trk okullarnn bu lkedeki rolnden olduka memnun olduunu13 ifade eden Gl, Krgz Cumhuriyet Meclisinde yapt konumasnda14 Krgzistandaki Kurultayn, tm Orta Asyann demokratik geliimine nclk edeceini ifade etti. Krgzistandaki demokratikleme abalarna destek verdiklerini aklayan Gl, ikili ilikilerdeki en ncelikli ve nemli paydann ortak gemi, dil ve kltr birlii olduunu vurgulad.15 21. yzyln, Avrasya jeopolitiinin kresel dengeleri belirleyecei bir a olacan ve iki lkenin de Souk Sava sonras uluslararas sistemin yaplandrlmasnda nemli rol oynayacan belirten Gl, Trkiyenin, bu jeopolitiin Bat ucunda, Krgzistann da Dou ucunda yer aldn syleyerek iki lkenin NATO, AB, BDT ve gibi rgtlerin arasnda ba oluturduunu vurgulad. Temaslar srasnda Devlet Bakan Bakiyev, Babakan Igor udinov ve Meclis Bakan Aytibay Tagaev ile gren ve Mecliste bir konuma yapan16 Gl, Yusuf Balasagun Milli niversitesi tarafndan fahri doktora unvan ile taltif edildi. Atatrk Alatoo niversitesini
504
de ziyaret eden Gl, 200 Krgz ve 90 Trk firmasnn katld Trkiye- Krgzistan Konseyine itirak etti. Gln temaslar sonrasnda iki lke yetkilileri, imzaladklar evre Koruma Alannda birlii Antlamas ile endstriyel kaynakl hava kirliliinin azaltlmas ve izlenmesi, evresel etki deerlendirmesi, su kaynaklarnn kullanm ve korunmas, mera slah, sulak alanlarnn korunmas ve benzeri alanlarda ibirlii yapmay taahht etti. Ayrca Manas niversitesinde teknopark kurulmas karar alnd. Konseyi toplants srasnda iki lkenin iadamlar zellikle enerji, elektrik retimi, kk ve orta byklkteki santral inaat konularnda yatrm yapabilecekleri ynnde ortak karara vard.17 Cumhurbakan Gl, Krgzistan gezisinin hemen ardndan 28-30 Mays 2009 tarihlerinde Tacikistana resmi ziyarette bulundu. Devlet Bakan mamali Rahman, Babakan Akil Akilov ve Meclis Bakan Sadullo Hayrullayev ile gren Gl, lkede faaliyet gsteren Trk okullarn ziyaret etti. Rahmann onuruna verdii yemekte konuan Gl, Tacikistann Orta Asyann ekim merkezi haline gelmek iin gerekli potansiyele sahip olduunu ifade etti.18 Trkiye-Tacikistan Konseyi Toplantsnda bir konuma yapan Gl, tarihten gelen ortak geleneklerin, ortak dini anlayn ve kltrel deerlerin yardmyla iki lke arasndaki balarn ok gl olduunu syledi. Mkemmel dzeyde olan diplomatik ve siyasi ilikilerin ayn seviyede tutulmas iin karlkl siyasi iradenin mevcut olduunu vurgulayan Gl, ekonomik, ticari, eitim ve kltr alanlarnda ilikilerin daha st dzeye getirilmesi gerektiini belirtti. lkedeki Trk okullarnn faaliyetlerinden olduka memnun olduunu ifade ederek Tacik hkmetinin bu okullara verdii destekten tr yetkililere teekkr etti. TKAnn teknik yardmlarna devam edeceini aklayan Gl, iki lkenin turizm, elektrik, hidroelektrik santraller, madencilik ve tarm alanlarnda ortak yatrm yapmalarn nerdi.19 lkedeki Trk okullarn da ziyaret eden Gl, nl Trk mutasavvf Mevlana Celaleddin-i Ruminin doduu topraklara geldiini syleyerek Trk okullarnn, iki lke arasnda bar ve diyalog kprleri kurduunu belirtti.20 Blgesel gvenlik ve ibirlii asndan benzer grlere sahip olan taraflar terrizm, ar akmlar, yasad g, uyuturucu, silah kaakl, rgtl sularla mcadele ve kitle imha silah-
505
larnn yaylmasnn nlenmesi konularnda ortak gre vardlar ve Trk inaat firmalarnn Tacikistana gelmesi, Duanbede bir ticaret fuarnn dzenlenmesi ve enerji, hafif sanayi, turizm, tarm ve nakliye alanlarnda ibirlii yaplmas konularnda anlatlar.21 64. Dnem BM Genel Kurul toplantlar iin New Yorka giden Dileri Bakan Davutolu, zbekistan Dileri Bakan Vladimir Norov ile grt. ki lke arasndaki ilikilerin yeniden canlandrlmas amacyla gerekletirilen grme srasnda karlkl ilikilerin gelitirilmesi ynnde atlmas ngrlen admlar belirlediler. zbekistann Afganistana komu lke olmas bakmndan jeostratejik adan nemine vurgu yapan Davutolu, zbek meslektayla daha sk grmeye ve ikili ve blgesel sorunlar daha sk tartmaya karar verdiklerini aklad. zbek Bakan Norov da Trkiyenin ne gzlemci ye olmasna destek verdiklerini belirtti.22 21 Kasm 2008 tarihinde stanbul Antlamas ile kurulan Trk Dili Konuan lkeler Parlamenter Asamblesi (TRKPA)nin I. Genel Kurulu, 28-29 Eyll 2009 tarihlerinde Bakde yapld. Toplantya Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Krgzistan Meclis Bakanlar katld ve Genel Kurulda TRKPA Bak Deklarasyonu, Sekreterya Ynetmelii ve Tzk ile 2010 yl btesi kabul edildi.23 Bu toplantdan hemen sonra, 2-3 Ekim 2009 tarihlerinde, Azerbaycann Nahvan zerk blgesinde Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar XI. Zirvesi dzenlendi. Trkiyenin yansra, Azerbaycan, Krgzistan, Kazakistan ve Trkmenistan Devlet Bakanlarnn da katld zirve srasnda Trk Cumhuriyetleri arasndaki ilikilerin, ibirliinin ve dayanmann gelimesine destek saland ve Devlet Bakanlar Konseyinin, Dileri Bakanlar Konseyinin, Kdemli Memurlar Komitesinin, Aksakallar Heyetinin ve Daimi Sekreteryay barndran Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyinin kurulmasna karar verdiler. Bylece, zirvelerin kurumsallatrlmas sreci balatlm oldu.24 Cumhurbakan Gl, zirve srasnda yapt konumasnda Kafkasya ve Orta Asya blgesindeki gvenlik ve dier sorunlarn giderilmesi amacyla Zirvelerin nemli bir dayanma ve danma platformu oluturduunu belirterek karlkl saygya ve eitlie dayal i-
506
birliinin gerekletirilmesinin kendileri asndan en doal hak olduunu syledi. Bu tr giriimlerin herhangi bir blgesel oluumlara veya glere kar gerekletirilmediini vurgulayan Gl, Trk Cumhuriyetlerinin gelimi insan gcnn, zengin yeralt ve yerst kaynaklarnn ve ortak tarihsel ve toplumsal deerlerinin karlkl ibirliinin gelitirilmesini mmkn kldn syleyerek ekonomik ilikilerin daha st seviyelere karlmasn istedi. Bu balamda Gl, bata enerji, ulatrma, iletiim ve turizm alanlar olmak zere her alanda ticari ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesini, zel sektr yatrmlarnn tevik edilmesini ve bunun iinde gerekli hukuksal altyapnn ina edilmesini nerdi. Kars-Tiflis-Bak demiryolu projesi gibi Asyay Avrupaya balayacak yeni ulam projelerinin inasnn blgesel ekonomik ve ticari faaliyetlerin gelitirilmesine yardmc olacan ifade eden Gl, enerji gvenlii konusunda Trk Cumhuriyetleri arasnda ibirliinin hayati nem arz ettiini vurgulad. Uluslararas boru hatlar projelerinin hayata geirilmesi durumunda hem Trkiyenin hem de dier Trk Cumhuriyetlerinin dnya siyasetinde hak ettikleri yere geleceini, bu projelerin yardmyla blge lkelerinin ksa srede kalknabileceini ve gvenliklerini tehdit eden blgesel sorunlara barl zm bulabileceklerini ifade etti. TRKPA ve TRKSOY gibi yaplanmalarn, Trk Dnyasnn ortak sorunlarnn sahiplenilmesine ve dier devletlere anlatlmasna imkn verdiini, bu sayede blgesel ve uluslararas gvenlie yardmc olduklarn syledi. Gle gre, ABye tam yelik mzakerelerinde bulunan Trkiye, blge lkeleri ile AB arasnda yaknlama ilevi de grecektir.25 Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev, 21-24 Ekim 2009 tarihleri arasnda, geni bir heyetle birlikte Trkiyeye geldi. Ziyareti srasnda, Stratejik Ortaklk Anlamasnn yansra, Bilim ve Teknik Alannda, evreyi Koruma, Turizm birlii Anlamalar ile Hoca Ahmed Yesevi niversitesinin yeni alma artlarna ilikin antlama imzaland. TOBB yetkilileri ile birlikte Ankara Sincan Organize Sanayi Blgesinde incelemelerde bulunan Nazarbayev, ortak Trk kltrel miraslarn dnyaya tantmak iin Trk Dnyas Akademisinin kurulmasn nerdi. Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattna destek vereceini ve Samsun-Ceyhan boru hattna petrol
507
vermeye hazr olduunu aklayan, Ceyhanda ortak rafineri kurmaya talip olan Nazarbayev, Trk firmalarnn Kazakistana gelmesini ve yatrm yapmalarn istedi.26 Ekonomik, kltrel ve siyasi alanlarda ilikilerin gelitirilmesini neren Nazarbayev,27 kltrel ilikilerin gelitirilmesine katk yaptklarn vurgulad.28 Gl de Trk Cumhuriyetleri arasndaki yakn ilikilerin, Trk Dnyasnn refahna ve huzuruna hizmet ettiini vurgulad. Bu nedenle Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyi ile TRKPAnn kurulmasna byk bir memnuniyetle destek verdi. ki lke arasnda uluslararas kurulularda karlkl olarak yapc bir ibirliinin bulunduunu aklayan Gl, bu balamda Trkiyenin, Kazakistann 2010 ylnda AGT Dnem Bakanln ve K 2011 yl Dnem Bakanln desteklediklerini belirtti. ki lkenin Avrasya jeopolitiinde stratejik konuma sahip olduklarn dnen Gl, CICA bata olmak zere, blgesel ve uluslararas platformlarda gsterilen dayanma, yakn ikili ilikilere olduu kadar, blgesel ibirliine ve istikrara da byk katk saladn ifade etti.29 Nazarbayevin ziyareti srasnda bin kadar Trk ve 105 Kazak firmas, Trk adamlar ve Sanayiciler Konfederasyonu tarafndan dzenlenen Trkiye-Kazakistan ve Yatrm Forumuna katld.30 Forumda konuan ve ulatrma konusunda, Tarihi pek Yolunu yeniden canlandrmak istediklerini syleyen ve Kars-Tiflis-Bak demiryolunun bitmek zere olduunu hatrlatan Gl, Kazakistann Nabucco projesine destek vermesini istedi. Nazarbayev de Samsun-Ceyhan petrol boru hattn destekleyeceklerini ve Kazakistann Ceyhanda yaplacak rafineri projesine ortak olmak istediini aklad. ki lke arasnda finans, altyap yatrmlar, turizm, sosyal eitim ve eitimkltr faaliyetlerinde ortak almalarn yapldn hatrlatan Nazarbayev, temel arzularnn blgesel dzeyde ekonomik ve ticari ilikilerin gelitirilmesi olduunu syledi. Toplant srasnda, mteahhitlik ve enerji sektrleri bata olmak zere Trk irketlerinin Kazakistana ynelik faaliyetleri deerlendirildi. Ulatrma, tarm ve sanayi ibirlii alanlarnda oluturulan alma gruplarnn hazrlad raporlar incelendikten sonra, enerji alannda ibirlii, Kazakistan budaynn Trkiye zerinden dnya pazarlarna ihra edilmesi ve tamaclk konularnda taraflar arasnda gr alveriinde bulunuldu.31
508
Devlet Bakan Nazarbayevin ziyaretinden nce ubat aynda, Kazakistan Parlamenter Grubu Heyeti, Devlet Bakan M. Said Yazcolu ile TKA Bakan Musa Kulaklkayay ziyaret etti. Kazak parlamenterler, iki lke arasndaki diyalogun, ortak projelerin ve faaliyetlerin srdrlmesini ve enerji ile inaat alanlarnda ibirliinin gelitirilmesini istediler. Devlet Bakan Yazcolu da ortak tarih ve kltre sahip iki karde lke arasndaki dostane ilikilerin artarak devam etmesi temennisinde bulunarak ticaret hacminin arttrlmas gerektiinin altn izdi.32 Ekonomik likiler 2009 ylnda, siyasi boyut kadar, ilikilerdeki ekonomik boyutta da nemli gelimeler yaand. Tacikistan Devlet Bakan mamali Rahman, 16-22 Mart 2009 tarihleri arasnda stanbulda dzenlenen V. Dnya Su Forumuna katlarak Cumhurbakan Gl ve Babakan Erdoan ile grt.33 Ereli Gen adamlar Dernei tarafndan dzenlenen Orta Asya gezisine ok sayda Erelili iadam katlarak Krgzistan ve Kazakistanda i olanaklarn belirlemeye altlar.34 Kuveyt Trk Evkaf Finans Kurumu Kazakistanda slami Bankacln dn ve bugn isimli bir konferans dzenleyerek Kazakistanl meslektalarna faizsiz bankacln temel ilkelerini anlatt.35 17 Nisan 2009 gn Trkiyeye gelen Bikek Serbest Ticaret Blgesi Direktr, Krgzistann stanbul Bakonsolosu ile birlikte bilgi alveriinde bulunmak ve Bikek Serbest Blgesini tantmak amacyla D Ekonomik likiler Kurulunu ziyaret etti. Toplant srasnda, serbest blgede Trk iadamlarnn yatrm yaparak salayacaklar avantajlar ve yatrm koullar deerlendirildi.36 19-23 Nisan 2009 tarihleri arasnda Trkiye-Tacikistan Hkmetler aras Karma Ekonomik Komisyonu 7. Dnem toplants Duanbede gerekletirildi. Trkiyeyi Devlet Bakan M. Said Yazcolunun temsil ettii toplantda iki lke yetkilileri, enerji alma grubunun oluturulmas, ulatrma, madencilik ve hidroelektrik santrallerinin inas, TKAnn Tacikistana yardmlarnn srdrlmesi ve gvenlik alannda ibirlii gibi konular kapsaml ekilde grt.37 Bir ay sonra ise, Trkiye-Trkmenistan II. Dnem H-
509
kmetler aras Karma Ekonomik Komisyonu toplants Akabatta gerekletirildi. Toplantya Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldzla birlikte d ticaret, inaat, enerji, sanayi, finans, bankaclk, tekstil, demir elik, otomotiv, ulatrma ve salk sektrlerinden yaklak 50 firma katld. 16-19 Kasm 2009 tarihleri arasnda Astanada Trkiye-Kazakistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) VI. dnem toplants srasnda, mteahhitlik ve enerji sektrleri bata olmak zere, Trk irketlerinin Kazakistana ynelik faaliyetleri deerlendirildi ve mevcut sorunlar zerinde duruldu. DEK ile Trk-Kazak Konseyinin iki lke arasndaki ticari ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesinde daha aktif rol stlenmesi gerektiini vurgulayan katlmclar38 ulatrma, tarm ve sanayi ibirlii alanlarnda oluturulan alma gruplarnn hazrlad raporlarn yan sra, zellikle enerji alannda ibirlii konularn tarttlar. Katlmclar, VII. dnem KEK toplantsnn 2010 ylnda stanbulda yaplmasn kararlatrdlar. DEK ve Trkmenistan Ticaret ve Sanayi Odas ile ortaklaa dzenlenen Konseyi Toplantsnda iki lkenin genel ekonomik durumu, karlkl ikili ticari ve ekonomik ilikileri ve ilikilerin gelitirilmesine ynelik atlmas gereken admlar ele alnd ve iki lke arasnda bir ibirlii protokol imzaland.39 27 Mays 2009da Cumhurbakan Gln himayesinde ve DEKin nclnde gerekletirilen Trk-Krgz Forumunda ekonomi, eitim ve kltr alanlarnda daha fazla ibirliine gidilmesi, ticaretin tercihli hale getirilmesi, gmrklerin indirilmesi, karlkl ihracat edilecek mallarn eitleri ve su, madencilik, turizm ve tarm alanlarnda ibirliinin gerekletirilmesi konular grld.40 3-5 Haziran 2009 tarihleri arasnda, Tarm ve Kyileri Bakanl, TKA Bakanl ile BM Gda ve Tarm rgt Orta Asya Alt Blge Ofisi tarafndan dzenlenen Orta Asya lkelerinde blgesel su rnleri ynetim planlamasna ynelik 2. Hkmetleraras Toplant Trabzonda gerekletirildi.41 Trkiyenin de in ile Avrupa arasnda ulam altyapsnn tamamlanmasn hararetle savunduu ve Marmaray ve Bak-TiflisErzurum demiryolu projesiyle dolayl destek verdii Hkmetler aras Trans-Asya Demir Yolu A Anlamas Haziran aynda yrrle girdi. Bylece Asyann 28 lkesini birbirine balayan ve toplam uzunluu 114.000.300 kmyi bulan an inasna aamal olarak ba-
510
land. 28 lke arasnda ekonomik ve ticari ilikilerin gelitirilmesine ve blgenin stratejik btnlemesine katkda bulunacak olan proje, Asya lkelerini, Rusya ve Trkiye zerinden Avrupaya ve ran ve Trkiye zerinden Orta Dou lkelerine balayacak. Bu ulam a, bu lkelerin bakentlerini, sanayi kentlerini, tarm merkezlerini, deniz ve hava limanlarn, konteyner datm merkezleri ile ulam merkezlerini birbirine balayacak.42 Ayn tarihlerde, Hazar kysndaki Trkmenba ehrindeki Avaza blgesini turizm alan43 haline getirmek isteyen Trkmenistan, Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnay ve Meclis D likiler Komisyonu Bakan Murat Mercann hazr bulunduu bir trenle birinci etabnda Trk firmalar tarafndan ina edilen be otelin aln yapt.44 Austos aynda, Avaza turizm blgesinin gelitirilmesi ve Trk firmalar ile ibirlii konularn grmek zere Trkmenistan Devlet Bakan Gurbangulu Berdimuhammedov Antalyaya geldi.45 Trkiye ile geleneksel dostluk ilikilerinin ok tarafl bir ekilde pekitirilmesi taraftar olduunu aklayan ve Trkiyeyi stratejik ortak olarak gren Trkmen lider, iki lke arasndaki ibirliinin turizm alannda artarak devam edeceini syledi ve Avaza Milli Turizm Blgesi projesi ile bu amacn hayata geirileceini ifade etti.46 Berdimuhammedov, Trk firmalarnn, Trkmenistann sosyo-ekonomik kalknmasnda nemli katklar saladn vurgulad.47 DEK ve Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB)nin katlmyla Trkiye Seyahat Acentalar Birlii (TRKSAB), Trkiye Otelciler Federasyonu ve Trkiye Turizm Yatrmclar Dernei tarafndan turizm konulu bir bilgilendirme toplants dzenlendi. TRKSAB, Trkmen turizmcilerin eitimine destek vereceini aklad.48 alk Holdinge bal alk Enerji de zbekistann Navol Endstri Blgesinde, mali tutar 336 milyon avro olan kombine evrim elektrik retim santrali kurmak zere zbek ynetimi ile anlama imzalad.49 1-4 Eyll 2009 tarihleri arasnda Akabatta dzenlenen Trkmenistan Trk hra Mallar Fuarna 70e yakn firma katld.50 8 Eyllde ise i grmeleri yapmak zere zbekistana giden Trk iadamlar, zbek meslektalar ile ticari ortaklklar konusunu grtler ve lkedeki ticari frsatlar yerinde grdler. Trk iadamlar ile gren zbekistan Sanayi ve Ticaret Odas Daire Bakan Nadir Sultan-
511
muhammedov, Trkiyenin zbekistan iin ok nemli ticari ortak olduunu ifade ederek Trk yatrmc ve iadamlarn lkesine daha fazla yatrm yapmaya ard.51 Ekim aynda Bikekte dzenlenen Krgzistan-Trkiye Ticaret ve Yatrm Forumuna da stanbul Ticaret Odas yesi 50 Trk firmas katld.52 15-17 Ekim 2009 tarihlerinde Trkmenistan tarafndan dzenlenen Trkmenistan Uluslararas Yatrm Forumuna 14 Trk irketi ve Trkiye Mteahhitler Birlii Temsilcisi katld.53 Karadeniz ve Denizlili Sanayici ve adamlar, 29 Ekimde TUSKON, Kazakistan adamlar Dernei ve Kazakistan Ulusal Ekonomi Odas tarafndan dzenlenen Trkiye-Kazakistan ve Yatrm Forumuna katld.54 Kasm aynda Takentte dzenlenen ve 20 lkeden 80 firmann katld Orta Asya Endstri Fuarnda Trk firmalar, sanayi alannda deiik amalarda kullanlan makineler ile gereleri tanttlar.55 Trkiye ile blge lkeleri arasndaki enerji alanndaki ibirliini gelitirmek zere dnemin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, blge lkelerini ziyaret ederek eitli konferanslara katld ve devlet yetkilileri ile uluslararas projeleri grt. Bu balamda, 17-21 ubat 2009 tarihleri arasnda Krgzistann Enerji ve Yakt Kaynaklar Bakan lyas Davidovun davetlisi olarak bu lkeye giden Bakan Gler, enerji konusunda grmelerde bulundu. Ziyaret srasnda, Karlkl Anlay ve birlii Memorandumu imzaland.56 Gler, 23-24 Nisan 2009 tarihlerinde dzenlenen Enerjinin gvenilir ve istikrarl tanmas ve uluslararas ibirlii ile srdrlebilir kalknmann salanlmasnda enerjinin rol konulu uluslararas konferansa katlmak zere Akabata gitti.57 Trkmenistann, ine petrol ve doalgaz ihra etmek zere ina ettii projenin hayata geirilmesi nedeniyle Trkmen lidere tebrik mektubu gnderen Cumhurbakan Gl, Trkmenistann enerji hatlarnn eitlendirilmesi ynndeki politikasn desteklediini belirterek enerji alanndaki ibirliinin hem kardelik ve dostluk ilikilerinin gelitirilmesine hem de halklarn refah dzeyinin daha da arttrlmasna somut katk yapacan syledi. Gl, Trkmen lider de Gln, Trkmenistann Nabucco projesine de gaz tedarik etme talebine olumlu cevap verdi.58
512
Temmuz aynda, Trkiye, AB Komisyonu Bakan Jose Manuel Barroso ile Bulgaristan, Romanya, Avusturya ve Macaristan Babakanlarnn katlmyla Nabucco Projesi ile ilgili hkmetleraras anlamann imzalanmasyla yllk 31 milyar metrekp Hazar Havzas ile Ortadou doalgazn Avrupa pazarna ihra edecek olan projenin 3300 kmlik gzerghnn 2200 kmsi Trkiye topraklarndan geecektir. Trende konuan Babakan Erdoan, Nabucco projesinin Trkiye ile AB arasndaki enerji ibirliini gelitireceini ve derinletireceini syledi.59 Trkiyenin ABnin nemli enerji orta olduunu savunan Erdoan, bu projenin Trkiyenin ABye tam yeliini gerekli hale getirdiini vurgulad. Doalgazda Trkiyenin Avrupann drdnc ana arteri haline geldiini ifade eden Erdoan, projenin, blgesel ibirliini ve istikrarn gelitireceini ve ABnin Rusyaya bamlln azaltacan hatrlatt. Trkiye ran, Katar ve hatta ileride Rusyann da projeye katlmasn istedi.60 Sosyo-Kltrel likiler Trkiye, gerek devlet kurumlar araclyla gerekse zel sektrn yardmyla sosyo-kltrel alanda karlkl ilikilerin gelitirilmesi iin youn aba harcad. Mart aynda TRT, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya corafyasnda izlenecek olan ve Trk kltrnn ve geleneklerinin yaygnlatrlmasn amalayan TRT Avaz yayna balatt.61 Cihan Haber Ajans da Mays aynda imzalad bir protokolle, Orta Asyann en byk televizyon kanal Kazakistan Khabar TV ile haber, fotoraf, grnt ve operasyonel ibirlii yapma karar ald.62 Diyanet leri Bakanl, 7. Avrasya slam urasn dzenleyerek 42 lkeden yaklak 80 din alimini stanbulda bir araya getirdi. urada, slam zerine aratrmalarn gelitirilmesi amacyla atlacak ortak admlar ele alnd.63 Kimse Yok Mu Dernei, Tacikistanda yaanan sel felaketi zerine 2500 aileye gda ve temizlik malzemesi yardmnda bulundu. Ayrca dernek bnyesinde faaliyet gsteren doktor, arama-kurtarma temsilcisi ve acil operasyonlar mdrnden oluan bir ekip de blgeye geldi.64 Krgzistan Chuy Blgesi Valisi Bolotkan Kumarov, Ekim aynda zmire gelerek Urladaki Cengiz Aytmatov Lisesini ziyaret etti ve nl airi anma programna ka-
513
tld.65 Uluslararas niversiteler Birliinin organize ettii Avrasya Rektrler Toplants, Kasm aynda stanbulda gerekletirildi. Orta Asya ve Balkan lkelerinde faaliyet gsteren niversitelerin rektrlerini biraraya getiren toplantda Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve zbekistandan gelenler dahil 110 delege, niversiteler arasnda ibirliinin gelitirilmesi konusunu ele aldlar.66 Salk Bakanl da zbekistana 600.000 doz BGC as hibe etti. zbekistana giden Salk Bakan Recep Akdada, Hematoloji Enstits bnyesinde kurulan Kemik lii Nakli Merkezini ziyaret etti.67 Tacikistandaki iddetli yalardan olumsuz etkilenen blge halkna, 2400 ton konserve et gnderen68 Trkiye, Trkmen polislere savunma taktikleri eitimi verdi. Bu balamda, lkeler arasndaki gvenlik konusunun arttrlmas ve blge gvenlik sorunlarna ada zm yollar retilmesi amacyla yrtlen Uluslararas Polis Eitimi birlii Projesi, Trkmenistanda balatld. Toplam 59 Trkmen polis, farkl zamanlarda Trkiyeye gelerek, Kriz/Rehine Mzakereleri, Gvenlik stihbarat, Taktik Mdahale ve At Kursu ile Biliim Sular Eitimi Programna katld.69 2009 ylnda TKAnn koordinatrlnde Trkiyenin blge lkelerine sosyal ve kltrel alanlarda mali ve teknik yardm salad grlmektedir. zbekistan Tarm ve Su leri Bakanl ile TKA arasnda yaplan anlama zerine serada salatalk, domates ve biber gibi alt farkl sebze trnn yetitirilmesi iin ortak almalar yapld. Ayrca seraclk sektr ile ilgili olarak zbek iftilere ksa dnemli eitim hizmeti veren70 TKA, zbek ynetimiyle Karakalpakistanda Tarmn Gelitirilmesi isimli projeyi hayata geirdi. Proje, Aral Glnn kurumas ile birlikte yaanan evresel sorunlarn azaltlmasn, ifti gelirlerinin arttrlmasn ve srdrlebilir bir kalknma ve gda gvencesi salanmasn hedefliyordu. Bu balamda ilk olarak, 12 Karakalpakistanl ifti zmir, Aydn ve Bursada bir hafta sreyle incelemelerde bulundular.71 Benzer faaliyetler Tacikistanda da gerekletirildi. TKA ile Tacikistan Tarm ve evre Koruma Bakanl arasnda yrtlen ibirlii erevesinde Yeni eitler Denenmesi ve Ekim Ynteminin Dzenlenmesi Yoluyla Tacikistanda Pamuk retim Sektrnn Gelitirilmesi amacyla Nazilli Pamuk Aratrma Enstits tarafndan tohumlar gelitirildi ve tarm makineleri ile birlikte bu tohumlar Tacik yet-
514
kililere hibe edildi.72 Krgzistan Saytayna teknik yardmda73 bulunan TKA, evre ve Orman Bakanl ile ibirlii yaparak Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katlmc Yaklam balkl eitim programnn birinci blmn tamamlad. Eitim programnda, llemeden etkilenen Orta Asya lkelerinin teknik kapasitelerinin arttrlmas hedefleniyordu.74 TKAnn abalar sonucunda Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Kazak-Trk niversitesi Yaygn Eitim Merkezi bnyesinde mobilyaclk eitim atlyesi kuruldu. Mobilyaclk, shhi tesisat ve elektrik blmleri bulunan eitim merkezinden ylda yaklak 50 kii meslek edinebilecek.75 Ayn zamanda Krgzistann Narn linde faaliyet gsteren 43 ilkretim okulunun pompa, jeneratr, kalorifer kazan gibi stma ve aydnlatma sistemleri yenilendi. Ayrca Narn Devlet niversitesi bnyesinde Trk Kltr Merkezi ald. Ylda yaklak bin kiinin istifade edebilecei merkezde, meslek edindirme kurslar da dzenlenecek.76 Tacikistanda 6 numaral hastaneye jeneratr destei77 veren TKA, Kazakistann Almat ehrinde faaliyet gsteren Ablayhan Dnya Dilleri ve Uluslararas likiler niversitesi Dou Dilleri Fakltesi bnyesindeki Trk Dili Merkezi ile Ktphanesini yeniden dzenledi.78 Kazakistann Avrasya L. N. Gumilev Milli niversitesi ile Trk tarihi, kltr, dili ve edebiyatnn retilmesini ve iki kurum arasndaki ibirliinin gelitirilmesini amalayan bir protokol imzalayan79 TKA, Kazakistann Almat li Talpar kentinde Ahska Trkleri iin 500 renci kapasiteli, 300 kiilik yurda sahip modern bir lise ina etme karar ald.80 Krgzistan Milli Yksek Eitim Kuruluna teknik donanm destei salayan81 TKA, zbekistanda da zrl rencilere meslek edindirme kursu at.82 Bu amala, iki okula marangoz ve diki atlyesi ile bilgisayar laboratuar kuruldu. Ayrca Kazakistandaki El-Farabi niversitesinde, Trk Dili ve Bilgisayar snflar ald. Sonu Trkiyenin 2009 ylnda daha nceki yllara nazaran daha aktif blge politikas izledii grlmektedir. Bu dnemde blge devletlerine yaplan ziyaretler, Babakanlk ve Dileri Bakanl deil, daha ok Cumhurbakanl seviyesinde gerekletirilmitir. Siyasi iliki-
515
lerini gelitirmeyi ve karlkl ekonomik ibirliini derinletirmeyi hedefleyen Trkiye, bu amala Cumhurbakanl dzeyinde iadamlarnn da katld resmi ziyaretler dzenledi. Trk iadamlarnn nemli ticari anlamalar imzalamalarn salayan bu ziyaretlerin, Trkiye ile blge lkeleri arasndaki ticari ilikilerin gelitirilmesine somut katk salad gzlenmektedir. Enerji alannda blgenin en nemli enerji merkezi, Avrupann 4. ana enerji arteri olma yolunda ciddi admlar atan Trkiye, bu sahaya ilikin eitli ibirlii anlamalar imzalad. zellikle Nabucco projesi iin hkmetleraras anlamann imzalanmas ve dnemin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Glerin blge lkelerine gerekletirdii ziyaretler bu amaca hizmet etmitir. Ekonomik alanda ise zellikle DEK, TKA, TUSKON ve TOBB tarafndan gerekletirilen kapsaml temaslar srasnda hukuksal ve kurumsal aksaklklar ve muhtemel ibirlii olanaklar ele alnmtr. TKAnn blgeye gerekletirdii sosyal ve kltrel yardmlar da kmsememek gerekmektedir. nk TKAnn blgeye yapt yardmlar, blge insannn gnlk ve acil ihtiyalarn karlamaya yneliktir ki diplomatik szlerden daha fazla tesirli giriimlerdir. Ayn zamanda blgede Trk kltrnn gelitirilmesi ynnde TKAnn yapt yatrmlar, Trkiyenin blge lkeleriyle kltrel alanda ibirlii olanaklarn daha fazla gelitirecektir. Bu tr yardmlarn daha kapsaml hale getirilmesi ve TKAnn ekonomik ve ticari alanlarda da kurumsal kabiliyetini gelitiren yaplandrma ierisinde olmas gerekmektedir. Trkiye, genel d politika hedefleri ve anlay erevesinde blge lkelerinin dncelerini ve gereklerini yakalam grnmektedir. nceki hkmetlerin yapt gibi byk sylemlerde bulunmaktan saknmaldr. rnein, enerji konusunda yaanan stratejik paylam rekabeti, Trkiyenin gcn fazlasyla amaktadr. Yine de Trkiyenin, mevcut giriimleri kendi lehine evirerek jeostratejik nemini artrma gayreti ierisinde olmas olduka normaldir. Trkiyenin, mevcut politikalarn hayata geirecek gerekli i yasal dzenlemeleri gerekletirmesi ve teknik altyapsn gelitirmesi gerekmektedir. Dier yandan Trkiye, blge lkeleri ile ilikilerini daha koordine hale getirmeli, daha kurumsal ve planlamaya ncelik veren bir devlet brokrasisine sahip olmas gerekmektedir. Bu
516
amala Trkiye, blge lkelerini tek tek incelemeli ve her devletin ihtiyalarn ve anlaylarn tek tek tespit etmeli, blgesel gelimeleri dikkate alan bireysel temelde politikalar gelitirmelidir. Doal olarak jeo-stratejik rekabet ve stnlk temelinde d politika sylemlerinden vazgemelidir. Trkiyenin Orta Asya Politikas 2009 Kronoloji
17-21 ubat Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, Enerji ve Yakt Kaynaklar Bakan lyas Davidovun davetlisi olarak Krgzistana giderek enerji konusunda grmelerde bulunmutur. 16-22 Mart Tacikistan Devlet Bakan mamali Rahman, stanbulda dzenlenen V. Dnya Su Forumuna katlarak Cumhurbakan Gl ve Babakan Erdoan ile grmtr. Trkiyeye gelen Bikek Serbest Ticaret Blgesi Direktr, Krgzistann stanbul Bakonsolosu ile birlikte bilgi alveriinde bulunmak ve Bikek Serbest Blgesini tantmak amacyla D Ekonomik likiler Kurulunu ziyaret etmitir.
17 Nisan
19-23 Nisan Trkiyeyi Devlet Bakan M. Said Yazcolunun temsil ettii Trkiye-Tacikistan Hkmetler aras Karma Ekonomik Komisyonunun 7. Dnem toplants Duanbede gerekletirilmitir. 23-24 Nisan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, Enerjinin Gvenilir ve stikrarl Tanmas ve Uluslararas birlii ile Srdrlebilir Kalknmann Salanlmasnda Enerjinin Rol konulu uluslararas konferansa katlmak zere Akabata gitmitir. 26-27 Mays Kalabalk bir iadam heyetiyle Krgzistana giden Cumhurbakan Abdullah Gl, temaslar srasnda Krgzistan Devlet Bakan Bakiyev, Babakan Igor udinov ve Meclis Bakan Aytibay Tagaev ile grm ve Krgzistan Meclisinde bir konuma yapmtr. Gl ayrca, Atatrk Alatoo niversitesini ziyaret etmi ve 200 Krgz ve 90 Trk firmasnn katld Trkiye-Krgzistan Konseyine de katlmtr. 28-30 Mays Cumhurbakan Gl, Tacikistana resmi ziyarette bulunarak Tacikistan Devlet Bakan mamali Rahman, Babakan Akil Akilov ve Meclis Bakan Sadullo Hayrullayev ile grm ve bu lkede faaliyet gsteren Trk okullarn ziyaret etmitir.
517
3-5 Haziran Tarm ve Kyileri Bakanl, TKA Bakanl ile BM Gda ve Tarm rgt Orta Asya Alt Blge Ofisi tarafndan dzenlenen Orta Asya lkelerinde blgesel su rnleri ynetim planlamasna ynelik 2. Hkmetleraras Toplant Trabzonda gerekletirilmitir. 1-4 Eyll 8 Eyll Akabatta, 70e yakn firmann katld Trkmenistan Trk hra Mallar Fuar dzenlenmitir. Trk iadamlar i grmeleri yapmak zere zbekistana giderek zbek meslektalar ile ticari ortaklklar konusunu grmlerdir. Trk iadamlar ile gren zbekistan Sanayi ve Ticaret Odas Daire Bakan Nadir Sultanmuhammedov, Trk iadamlarn lkesine daha fazla yatrm yapmaya davet etmitir.
28-29 Eyll Trk Dili Konuan lkeler Parlamenter Asamblesi (TRKPA)nin I. Genel Kurulu Bakde yaplmtr. Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Krgzistan Meclis Bakanlarnn katld bu Genel Kurulda; TRKPA Bak Deklarasyonu, Sekreterya Ynetmelii ve Tzk ile 2010 yl btesi kabul edilmitir. 2-3 Ekim Azerbaycann Nahvan zerk blgesinde Trkiye, Azerbaycan, Krgzistan, Kazakistan ve Trkmenistan Devlet Bakanlarnn katld Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar XI. Zirvesi dzenlenmitir.
15-17 Ekim Trkmenistan tarafndan dzenlenen Trkmenistan Uluslararas Yatrm Forumuna 14 Trk irketi ve Trkiye Mteahhitler Birlii Temsilcisi katlmtr. 21-24 Ekim Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev, geni bir heyetle Trkiyeyi ziyareti etmitir. Bu ziyarette Stratejik Ortaklk, Bilim ve Teknik Alannda, evreyi Koruma, Turizm birlii ile Hoca Ahmed Yesevi niversitesinin alma artlarna ilikin antlamalar imzalanmtr. 29 Ekim Karadeniz ve Denizlili Sanayici ve adamlar; TUSKON, Kazakistan adamlar Dernei ve Kazakistan Ulusal Ekonomi Odas tarafndan dzenlenen Trkiye-Kazakistan ve Yatrm Forumuna katlmlardr.
16-19 Kasm Astanada Trkiye-Kazakistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) VI. dnem toplants dzenlenmitir. Bu toplantlar-
518
da, mteahhitlik ve enerji sektrleri bata olmak zere, Trk irketlerinin Kazakistana ynelik faaliyetleri deerlendirilmitir.
Notlar 1 Trkiyenin bu dnemdeki giriimleri iin bkz. Ertan Efegil, Trkiyenin Orta Asya Politikasnn Rasyonalitesi, Avrasya Dosyas, c. 12, n. 1, 2006, ss. 271-296. 2 Trkiyenin genel d politika anlay iin bkz. Dileri Bakanl, Genel Grnm, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 1 Ocak 2010; 2023e kadar AB yesi bir Trkiye gryorum, Anadolu Ajans, 30 Kasm 2009. 3 Trkiyenin Orta Asya Politikas iin bkz. http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; Blent Aras, Turkish Policy toward Central Asia, SETA Policy Brief, Nisan 2008, n. 12, http://www.setav.org, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 4 Detayl bilgi iin bkz. http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 5 TRKSOY hakknda bilgi almak iin bkz. http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 6 Bu balamda Trkiye, Mavi Akm, Trkiye-ran, Bak-Tiflis-Ceyhan, Bak-TiflisErzurum, Trkiye-Yunanistan-talya, Samsun-Ceyhan, Nabucco, Mavi Akm-2, TrkiyeIrak projelerine destek vermektedir. Detayl bilgi iin bkz. Naslsn Silvio, Zaman, 22 Ekim 2009. 7 Uzmanlarn deerlendirmelerine gre Trkiye, enerji hatlarndan yllk yaklak 1 milyar dolar gelir elde edecektir. Uluslararas projelerin tamamlanmas halinde, Trkiyenin birden bire kilit lke konumuna geleceini dnen uzmanlar, projelerin stratejik kar ynnde olduunu dnmektedir. Zamanla Avrupaya akacak gazn ana gei lkesi konumuna ykselecek olan Trkiyenin ABnin enerji gvenliindeki konumu glenirken tam yelik mzakereleri srasnda Trk yetkililer kendilerine daha fazla zgven duyacaklardr. Ayrca uzmanlar, Trkiyenin bu alanda Rusya ile yaknlamasna da olumlu bakmaktadrlar. Orta Asyadaki Trk etkisinin sadece ekonomik alanla snrl kalmasndan memnun olan Rusya, Trkiyeyi artk tehdit olmaktan ziyade stratejik ortak olarak grmektedir. Uzmanlara gre, Avrasya blgesinde Trkiye ile Rusya arasnda gelimekte olan pragmatik ve istikrarl bir ekonomik ve siyasi ortaklk, blgede geni apl bir ekonomik entegrasyonun oluumuna nclk edecektir. Detayl bilgi iin bkz. Esedullah Ouz, Orta Asyada rekabetten ortakla, Zaman, 8 Austos 2009; Trkiye, gazdan ylda 1 milyar dolar kazanacak, Zaman, 11 Austos 2009; Enerjideki gl konumu Trkiyenin AB mzakerelerindeki zgvenini artrr, Zaman, 10 Austos 2009. 8 Detayl bilgi iin bkz. Dileri Bakanl, Trkiyenin Enerji Stratejisi, http://www.mfa. gov.tr, Ocak 2009 Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; Yusuf Yazar ve Hasan Hseyin Erkaya, Turkey: Energy Status and Expectations, Seta Policy Brief, Ocak 2008, Say 6, http://www.setav.org, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; Bercan Tutar, 21. Yzyln jeopolitii, Sabah, 5 Mays 2009. 9 Cumhurbakan Gl Krgzistana Gitti, Anadolu Ajans, 26 Mays 2009. 10 Aydn Pazarc, Gln ziyareti ncesi Krgz lider Bakiyevden scak mesajlar: ilikilerimiz her trl menfaatin stndedir, Zaman, 26 Mays 2009. 11 Turkey Ready to Help Bring Kyrgyz Goods to Europe, Radio Free Europe/Radio Liberty, 28 Mays 2009. 12 Cumhurbakan Gl, Krgzistanda, Anadolu Ajans, 28 Mays 2009; Marat mrov, Orta Asya ile ilikilere ziyaret ayar, Zaman, 27 Mays 2009; Atayurt ile ilikiler ivme kazanacak, Anadolu Ajans, 28 Mays 2009. Ayrca Cumhurbakan Gln Krgz Devlet Bakan onuruna verdii yemekte yapt konuma iin bkz. http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 13 Cumhurbakan Gln Manas niversitesinde yapt konuma iin bkz. Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 14 Cumhurbakan Gln Cumhuriyet Meclisinde yapt konuma iin bkz. http://www. tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010.
519
15 Cumhurbakan Gl, Krgzistana gitti, Milliyet, 26 Mays 2009; Cumhurbakan Gl Orta Asya Yolcusu, ANKA Haber Ajans, 25 Mays 2009. 16 Cumhurbakan Gl Krgzistanda Meclise hitap etti, Milliyet, 28 Mays 2009. 17 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi 2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 18 Cumhurbakan Gln Devlet Bakan Bakiyevin kendisine verdii akam yemeinde yapt konuma iin baknz: http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 19 Cumhurbakan Gln Trkiye-Tacikistan Konseyi Toplantsnda yapt konuma iin bkz. http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 20 Atf Ala ve Mamur apirov, Trk okullarna destek iin Tacik lidere teekkr etti, Zaman, 30 Mays 2009. 21 Gl, terrle mcadele kararllmz bir kez daha ifade ettik, Anadolu Ajans, 29 Mays 2009. 22 Davutolu temaslarn deerlendirdi, Zaman, 30 Eyll 2009; Trkiyenin artan diplomatik gc, Milliyet, 30 Eyll 2009. 23 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 24 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; Cumhurbakan Gl, Trk sporlar olimpiyat nerdi, Zaman, 3 Ekim 2009. 25 Cumhurbakan Gln konumas iin bkz. http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 26 Serkan Akko, Gl ve Nazarbayevden Yatrm ars, Doan Haber Ajans, 23 Ekim 2009; Aksakal vgs, Milliyet, 23 Ekim 2009. 27 Ataturk monument unveiled in Kazakh capital, Radio Free Europe/Radio Liberty, 8 Ekim 2009. 28 Gl: Kazakistanla lkemiz arasndaki birlik, Trk dnyasnn refahna hizmet edecek, Zaman, 22 Ekim 2009; Ekrem Dumanl, Bak-Ceyhan hattna daha ok destek vermek istiyoruz, Zaman, 19 Ekim 2009; Sleyman Kurt, Trk dnyasyla ilk stratejik ortaklk anlamas imzaland, Zaman, 23 Ekim 2009. 29 Cumhurbakan Gln Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayevin ziyareti srasnda yapt konuma iin bkz. http://www.tccb.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 30 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 31 Cumhurbakan Gln, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev ile Birlikte Dzenledikleri Basn Toplantsnda Yaptklar Aklama, http://www.tccb.gov.tr, 22 Ekim 2009. 32 TKA, Kazakistan Parlamenter Grubu Heyetinden TKAya ziyaret, http://www.tika.gov. tr, 3 ubat 2009. 33 Dileri Bakanl, Trk D Politikas Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 34 ERGSAD, Krgzistana yatrm yapacak, Zaman, 27 Mart 2009. 35 Kuveyt Trk, Orta Asya slami Bankacln temelini Kazakistanda att, Zaman, 13 Ekim 2009. 36 DEK, DEK Blteni, Say 2009, 16. Hafta, 13-19 Nisan 2009. 37 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; DEK, DEK Blteni, Say 2009, 17. Hafta, 20-26 Nisan 2009. 38 Temmuz aynda Kazakistana giden Devlet Bakan Faruk elik, 3. Semavi ve Geleneksel Dinler Liderleri Kurultayna katld ve TKA Astana Program Koordinasyon Ofisinin aln yapt. TKA, Devlet Bakan Faruk elik Kazakistanda, http://www.tika.gov.tr, 7 Temmuz 2009. 39 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; DEK, DEK Blteni, Say 2009, 21. Hafta, 18-24 Mays 2009.
520
40 DEK, DEK Blteni, Say 2009, 22. Hafta, 25-31 Mays 2009. 41 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 42 Asya, Demir pekyolu ile birbirine balanyor, Zaman, 15 Haziran 2009. 43 Avaza projesinin ilk etab 2011 ylnda tamamlanacak ve ilk etabn toplam yatrm maliyeti 4 milyar dolar civarndadr. 2020 ylnda tmyle tamamlanmas hedeflenen aamal projenin toplam maliyeti ise 7 milyar dolardan fazladr. Blgede altm modern otelin inas ngrlmektedir. Hatta Trk inaat irketi Sehil, blgeye yapay ada zerine bir otel ina edecektir Trkmenistanda yapay adaya otel ina edilecek, Zaman, 11 Ekim 2009; Dnyann ikinci yapay ada otelini, bir Trk irketi ina edecek, Milliyet, 10 Ekim 2009. 44 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 45 Turkmen President Visits Turkey to Discuss Nabucco, Radio Free Europe/Radio Liberty, 27 Austos 2009. BM Genel Kurulunda konuan Berdimuhammedov, Trkiye ile ekonomik ilikileri gelitirmek istediini ve Orta Asya ile Hazar Havzasnda bar ve istikrar arzuladn aklad. Sabah, 10 Ekim 2009. 46 Trk firmalarnn, Trkmenistanda, 2009 yl Ocak-Austos aylar arasnda stlendii 26 projenin toplam deeri 1 milyar 663 bin dolardr. 47 Murat Varol, Hazar Denizinin Antalya Yapma Hedefi, Doan Haber Ajans, 15 Haziran 2009. 48 Cemil Yldz, Antalyada turizmi konuacaklar, Zaman, 27 Austos 2009; Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010; Cemil Yldz ve Sleyman Kurt, Ziyaret ncesi konutu: Trkiye stratejik ortamz, Zaman, 23 Austos 2009. Trkmenistan ekonomisindeki turizm sektrnn katk payn arttrmak ve bu alanda yksek kalitede hizmet verebilecek elemanlarn yetitirilmesi amacyla Kltr ve Turizm Bakanl, TKA ve Trkmenistan Turizm ve Spor Devlet Komitesi arasnda yaplan ibirlii erevesinde Trkmenistanda Turizmin Gelitirilmesi Projesi: 2009-2010 alma Program balatld. Proje balamnda Avaza Serbest Turizm blgesinde hizmete alacak ve Trkmenistandaki otellerde alacak 40 personele eitim verildi. TKA, Trkmenistanda Turizmin Gelitirilmesi Projesi Balad, http://www. tika.gov.tr, 27 Temmuz 2009. 49 alk Enerjiden zbekistana 336 milyon euroluk yatrm, Sabah, 26 Austos 2009. 50 DEK, DEK Blteni, Say 2009, 36. Hafta, 31 Austos-6 Eyll 2009. 51 Trk iadamlar heyeti zbekistanda, Anadolu Ajans, 8 Eyll 2009. 52 Bar Ergn, Orta Asya su santrancnda Krgzistan hamlesi geliyor, Sabah, 1 Ekim 2009. 53 DEK, DEK Blteni, Say 2009, 42. Hafta, 12-18 Ekim 2009. 54 Resul Cengiz, GETAD, Kazakistan ile Denizli arasnda kpr rol, Zaman, 29 Ekim 2009; Fahri ztoprak, Kazakistan petrol ve doalgaznn Samsundan aktarlmas blgenin nemini artracak, Zaman, 26 Ekim 2009. 55 Orta Asya Endstri Fuar ald, Cihan Haber Ajans, 3 Kasm 2009. 56 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 57 Dileri Bakanl, D Politika Kronolojisi-2009, http://www.mfa.gov.tr, Eriim Tarihi: 2 Ocak 2010. 58 Sleyman Kurt, Ankara-Akabat hattnda enerji ykl mesajlama, Zaman, 27 Aralk 2009; Gl: Trkiye, Trkmenistann enerji politikasn destekliyor, Cihan Haber Ajans, 21 Aralk 2009. 59 eref Ouza gre Nabucco projesi, Trkiyeyi blgesel aktr olarak tescil etmekte ve karlkl bamll salayarak, yeni bir ekonomik ilikiler gelitirecektir. eref Ouz, Enerji Koridoru, Sabah, 13 Temmuz 2009. 60 Detayl bilgi iin bkz. Songl Selvi, Hilal Kyl ve Tark Ik, Dev Boru Hatt projesine tarihi imza: Nabucco Trkiyeyi ABye balad, Radikal, 14 Temmuz 2009; Hilal Kyl, Ankara Avrupaya nceliimiz Nabucco mesaj verdi, Radikal, 8 Austos 2009; nsal Ereke, Etraf Gaz Kaynyor, Milliyet, 15 Temmuz 2009; hsan Ekici ve Siyamend Ka-
521
61 62 63 64 65 66 67
68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82
maz, Nabucco, Avrupa basnnda: Gaz artk tehdit unsuru olmayacak, Milliyet, 13 Temmuz 2009; Trkiye gazdan ylda bir milyar dolar kazanacak, Milliyet, 11 Austos 2009; nsal Ereke, Nabucco, Trkmen gazyla m balayacak?, Milliyet, 15 Austos 2009. TRTnin yeni kanal, TRT Avaz yayna balad, Zaman, 21 Mart 2009; New Turkish TV Channel Broadcasts to Balkans, Central Asia, Caucasus, Radio Free Europe/Radio Liberty, 23 Mart 2009; TRT Avaz Yayna Balad, Radikal, 22 Mart 2009. Cihan, Orta Asyann en byk televizyon kanalyla alacak, Cihan Haber Ajans, 1 Mays 2009. Mkremin Albayrak, Diyanet, 42 lkenin ulemasn stanbulda buluturuyor, Zaman, 12 Mays 2009. Mkremin Albayrak, Anadolu, Tacikistann yardmna kotu, Zaman, 15 Haziran 2009. Krgz vali: Trkiyedeki Aytmatov sergisinden heyecan duyduk, Zaman, 13 Ekim 2009. Hemra Kse, Avrasya Rektrleri, akreditasyon ve kaliteyi stanbulda konutu, Zaman, 25 Kasm 2009. TKA, Kazakistan El-Farabi niversitesine Trke Snf , http://www.tika.gov.tr, 3 Kasm 2009; zbekistana A Destei, http://www.tika.gov.tr, 3 Kasm 2009; Salk Bakan Recep Akdadan zbek-Trk Kemik lii Nakli Merkezine Ziyaret, http://www.tika.gov.tr, 10 Aralk 2009. TKA, Tacikistana nsani Yardm, http://www.tika.gov.tr, 11 Austos 2009. TKA, Trkmen Polislere Savunma Taktikleri Eitimi, http://www.tika.gov.tr, 11 Austos 2009. TKA, zbekistan Seralarndan lk rn Alnd, http://tika.gov.tr, 28 Ocak 2009, TKA, Karakalpakistanda Tarmn Gelitirilmesi Projesi Balyor, http://www.tika.gov.tr, 25 Mays 2009. TKA, Tacikistanda Pamuk retimine Destek, http://www.tika.gov.tr, 25 Mays 2009. TKA, Krgzistan Saytayna Teknik Yardm, http://www.tika.gov.tr, 29 Temmuz 2009. TKA, Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katlmc Yaklam Eitimi, http://www. tika.gov.tr, 18 Eyll 2009. TKA, Kazakistanda Mesleki Eitim Atlyesi Kuruldu, http://www.tika.gov.tr, 11 ubat 2009. TKA, Krgzistanda 43 Okulun Istma Sistemi Yenilendi, http://tika.gov.tr, 11 ubat 2009. TKA, Tacikistanda 6 Numaral Hastaneye Jeneratr Destei, http://tika.gov.tr, 17 Mart 2009. TKA, Kazakistan Ablayhan Dnya Dilleri ve Uluslar aras likiler niversitesine Trk Dil Snf ve Ktphanesi, http://tika.gov.tr, 14 Nisan 2009. TKA, Avrasya Gumilev Milli niversitesi ile Protokol, http://www.tika.gov.tr, 6 Temmuz 2009. TKA, Kazakistanda Ahska Trkleri iin Lise Kuruluyor, http://www.tika.gov.tr, 23 Haziran 2009. Krgzistanda yaplan akademik almalar, bu sayede, elektronik ortama tanacak. TKA, Krgzistan Yksek Eitim Kuruluna Donanm Destei, http://www.tika.gov.tr, 15 Haziran 2009. Ylda yaklak 500 iitme engelli rencinin meslek edinmesi ve topluma kazandrlmas amalanmtr. TKA, zbekistanda zrl rencilere Meslek Edindirme Kursu, http://www.tika.gov.tr, 28 Nisan 2009.
522
TRKYENN DOU ASYA POLTKASI 2009#

Seluk olakolu*, Cemal Alpgiray Blcek**, Yunus Can Polat***
# *
Bu makale, SOBAG -109K238 nolu proje erevesinde TBTAK tarafndan desteklenmitir. Do.Dr., Adnan Menderes niversitesi Nazilli BF Uluslararas likiler Blm.
** Ara.Gr., Adnan Menderes niversitesi Nazilli BF Uluslararas likiler Blm. *** Adnan Menderes niversitesi Uluslararas likiler Blm Yksek Lisans rencisi.
Giri Trkiye, blgesel bir g olmann yansra gelitirdii ok ynl d politika anlayyla, corafi olarak kendisine uzak blgelerle de yakn siyasi ve ekonomik ibirliini hedefleyen bir lke konumundadr. 2009 ylnda Dou Asya lkeleri ile ilikiler mevcut dostane ortamn gelitirilmesi ve bu ortamn siyasi ve ekonomik ibirliine dntrlmesi ekseninde gereklemitir. Gerek st dzey ikili ziyaretler gerekse yaplan anlamalar Trkiyenin blgeye ynelik politikasnda daha aktif bir rol alma isteini vurgulamtr. 2009 ylnn Ocak ayndan itibaren Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde (BMGK) geici ye olarak bulunan Trkiye; d politikasn kresel bir aktr olma hedefine blge d lkelerle yakn ilikiler kurarak yaklaacann bilincinde olarak yrtmtr. in Halk Cumhuriyeti (HC) ile ilikilerinde Tek in ve inin i ilerine ve toprak btnlne sayg politikasn devam ettirirken ayn zamanda inden insan haklar standartlarnda bir aznlk politikas talebinde bulunmutur. Japonya, Gney Kore ve ASEAN lkeleri ile ilikiler de ekonomik ibirliinin gelitirilmesinin siyasi ve kltrel ilikilerin artmasyla desteklenecei anlayyla gereklemitir. Trkiyenin blgeyle ticari ilikileri lkemizin toplam d ticaretinde nemli bir yer tutmaktadr. in, Gney Kore, Japonya ve ASEAN lkelerinin 2008 ylnda Trkiyenin genel ihracatndaki pay %2,7 iken 2009 ylnda mtevaz bir artla %3,2 olmu; blge lkele-
525
rinin Trkiyenin genel ithalatndaki pay ise 2009 ylnda %15,2den %16,7ye kmtr. Bu tablodaki genel sorun Trkiyenin ithalatnn %16,7sini Dou Asya lkeleri olutururken bu lkelerin, Trkiyenin ihracatnn sadece %3,2sini oluturmasdr. Bu anlamda 2009 yl d ticaret dengesini Trkiye lehine deitirmek iin siyasi ve ekonomik dzeyde aba harcanan bir yl olmutur. in Halk Cumhuriyeti ile likiler Siyasi likiler Trkiye resmi olarak Tayvan ve Dou Trkistan/incan konularnda HCnin tezlerine destek verir bir politika izlemektedir. Trkiye, HCyi tm ini temsil eden tek yasal hkmet olarak tanmakta, Tek-in politikasn onaylamakta ve inin egemenliini ve toprak btnln desteklemektedir. Bu noktada Trkiye ini ekonomik gc, devasa nfusu ve BMGKda daimi yelii dolaysyla ok nemli bir stratejik ortak olarak deerlendirmektedir. 2009 ylnda ilikiler bu erevede st dzey resmi ziyaretler ve imzalanan ikili anlamalarla devam etmi, 5 Temmuzda SincanUygur zerk Blgesinin bakenti Urumide meydana gelen olaylar ise Trkiye-in ilikilerinin ciddi bir snavdan gemesine neden olmutur. 2009 ylnn ilk resmi ziyareti Nisan aynda Salk Bakan Recep Akdan, in Salk Bakan Chen Zunun daveti zerine ine gitmesiyle gereklemitir. Ziyaret kapsamnda iki lke arasnda salk alannda ibirlii imknlarn deerlendiren Salk Alannda birlii Anlamas imzalanmtr. Cumhurbakan Abdullah Gln Haziran ay sonunda beraberinde ileri Bakan Beir Atalay, D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan, milletvekilleri, brokratlar, iadamlar ve basn mensuplar ile in Cumhurbakan Hu Jintaonun daveti zerine gerekletirdii resmi ziyaret ise gerek siyasi gerekse ekonomik anlamda ikili ilikilerin gelitirilmesi asndan byk nem tamak-
526
tadr. 1995 ylnda Cumhurbakan Sleyman Demirelin resmi ziyaretinin ardndan 15 yl sonra cumhurbakanl dzeyinde ine gerekletirilen bu ilk ziyaret srasnda Cumhurbakan Gl, Pekin dnda ian, Shenzhen ve Urumi ehirlerini ziyaret etmi ve yerel yneticilerle grmtr. Ziyaret iin tercih edilen ehirlerden Pekinin siyasi ibirliinin gelitirilmesini, iann tarihi ve kltrel mirasta ibirliini, sanayi ehri Shehznenin ekonomik ibirlii arzusunu ve Uruminin ise Dou Trkistan sorunu hususunda karlkl bir yumuamay sembolize ettii sylenebilir.1 Ziyaret srasnda st dzey temaslar sonucunda Devlet Bakan Zafer alayan; Enerji Alannda birlii Mutabakat Zapt; Dileri Bakanl Mstear Erturul Apakan, Trkiye ve in Dileri Bakanlklar Arasnda Ortak alma Grubu Kurulmasna likin Mutabakat Zapt; Kltr ve Turizm Bakanl Mstear smet Ylmaz, Kltr Varlklarnn Korunmas, Yasa D Yollardan Yurt Dna karlmas ve Satlmasnn nlenmesi Anlamasna imza atmlardr. Cumhurbakan Gln in ziyaretini tamamlayp lkeye dnmesinden sadece alt gn sonra Sincan-Uygur zerk Blgesinin bakenti Urumide meydana gelen iddet olaylar gerek hkmet gerekse kamuoyu tarafndan tepkiyle karlanmtr. Gln ziyareti srasnda Uygur Trkleri ile ilgili bir soruya verdii yant Trkiyenin tutumunu da zetler nitelikte olmutur: Uygur Trkleri, tabii ki inin vatandalar. Ama onlar, Trkiye ile ilikilerin gelitirilmesinde kpr grevi yapyorlar. Uygur Trkleri ile ayn kkten geliyoruz, ayn dine inanyoruz. Bunu, in ynetimi dhil kimse inkr etmiyor. in, ok etnik kkenli ve ok dinli. Ama nemli olan, herkesin olduu yerde lkesiyle btnlemesi, hem de bulunduu yerden Trkiye ile dostluk ve ibirliine kpr vazifesi grmesidir.2 Bu durumda Trkiye, bir yandan Uygur Trklerine eit davranlmasn isterken dier yandan da inin i ilerine ve toprak btnlne saygl bir politika izlediini gstermektedir. Ancak 5 Temmuzda Urumide Uygurlarn gsterisinin ok kanl bir ekilde bastrlmasnn ardndan ikili ilikiler Dou Trkistan merkezli bir hale gelmitir. Dileri Bakanlndan yaplan aklamada, 5 Temmuzda Sincan-Uygur zerk Blgesinin bakenti Urumide meydana gelen olaylar lkemizde ve kamuoyunda derin bir znt ve endie yaratmtr. Trk
527
halk, akrabalk balar bulunan Uygur halkna kendini ok yakn hissetmekte, onlarn aclarn paylamaktadr denilmitir.3 inin Ankara Bykelilik Maslahatgzar iao Cncng, Temmuz aynda Dileri Bakanlna arlm ve olaylardan duyulan rahatszlk dile getirilerek Sincan blgesinde Uygur Trklerinin yaadklar hakknda bilgi vermesi istenmitir. iao Cncng Sincan blgesinde yaananlarn soykrm veya etnik ve dinsel bir atma olmadn belirtmitir.4 Ancak bu aklama Trk kamuoyundaki tepkinin azalmas iin yeterli olmamtr. stanbulda gerekletirilen Trkiye-Krfez birlii Konseyi Dileri Bakanlar toplants sonunda yaynlanan ortak bildiriye, Ankarann giriimleri sonucu Temmuz aynda Dou Trkistanda yaananlardan duyulan endieler de dhil edilmitir. Ayrca Trkiye, blgede iddetin son bulmas iin konuyu 2009 Ocak ayndan itibaren geici ye olduu BM GKya tayacan aklamtr.5 Pekin ynetimi ise, Sincandaki olaylarn inin i ii olduunu syleyerek, Trkiyenin bu olaylar BM GKya tamasna kar km, in Dileri Bakanl Szcs Qin Gang, konuya ilikin aklamasnda, inin kararl nlemlerinin yasalara uygun olduunu sylemitir.6 Gerilen ilikilerin yumuatlmas iin 12 Temmuzda Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile telefon grmesi yapan in Dileri Bakan Yang Jiechi, inin Ankara eski Bykelisi Aiquo Songu zel temsilci olarak Ankaraya gndermitir. Grmede incandaki olaylar hakknda bilgi veren zel temsilci, Trkiyenin in iin Stratejik Ortak olduunu vurgulam ve Trkiye ile ilikilerin bozulmasn istemediklerini iletmitir. Ayrca Trkiyede basnn aksettirdiinin aksine incanda lenlerin byk ksmnn Han inlisi olduunu da ne sren zel temsilci, konunun aratrlmakta olduunu faillerin yakalanacan belirtmitir.7 Bu arada Trkiyede artan protesto gsterileri ve resmi dzeyde gsterilen tepkiler nedeniyle Trkiyenin Pekin Bykeliliinin sitesi saldrya urayarak ilerimize karmayn mesaj braklmtr.8 Gerginleen siyasi ortamda, in Dileri Bakan Yardmcs Zay Cn, Trkiye-in ilikilerinin 5 Temmuzda Urumide meydana gelen olaylardan etkilenmemesini istediklerini belirtmitir.9 Bir hafta sonra ise Trkiyenin Pekin Bykelisi Murat Salim Esenli, in devlet televizyonunda ko-
528
nuk olduu bir programda Urumide meydana gelen olaylarla ilgili soruyu yantlarken, Trkiyenin bunu inin i ii olarak grdn ve in makamlarnn sorunu kendi anayasalarna ve taraf olduklar uluslararas szlemelere bal kalarak zeceklerine inandn sylemitir.10 Ekonomik likiler in, dnyada Rusya ve Almanyadan sonra Trkiyenin 3. byk ticari ortadr. 2009 ylnda yaklak 1,6 milyar dolar ihracat ve 12,6 milyar dolar ithalat ile toplam 14,2 milyar dolarlk ticaret hacmine sahip olan iki lke ekonomik ilikilerindeki en byk sorun ise d ticaret dengesizliidir. in, Rusyadan sonra en ok d ticaret a verdiimiz 2. lke konumundadr. hracatmzdaki balca maddeler krom, bakr, borat, mermer ve traverten gibi maden cevherleri (% 66), kimyasallar (% 11), makineler ve ulam aralardr (% 9). thalatmzdaki balca maddeler ise makine ve ulatrma aralar (% 48), tekstil (% 11) ve yar mamul mallardr (% 8). Ekonomik ilikilerin gelitirilmesi iin iki lke resmi makamlar arasnda gr birlii mevcuttur. Ekonomik ilikilerin yasal erevesi Ticaret Anlamas, ifte Vergilendirmenin nlenmesi (V) Anlamas, Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas (YKTK) Anlamas byk oranda tamamlanmtr. lkemizde halen 330un zerinde inli firma faaliyet gstermektedir. Bu firmalarn yatrmlarnn toplam 63 milyon dolardr. Trkiyenin indeki yatrmlar 100 milyon dolar amtr. Her ne kadar Trkiyenin ine ihracat 2005 ylndan bu yana yaklak %300lk bir art gsterdiyse de 2009 yl itibariyle 11 milyar dolarlk d ticaret ann ksa vadede kapanmas mmkn grnmemektedir. Bu nedenle, Cumhurbakan Gln Haziran ayndaki in ziyaretinin en nemli gndem maddesi olan ekonomik dengesizliin giderilmesi noktasnda inli firmalarn Trkiyeye yatrm yapmas ve ine yaplan ihracatn arttrlmas iin somut admlar gelecek yllardaki ekonomik ibirlii asndan nemli olacaktr. Bu anlamda ziyaretin zellikle iki lke arasndaki ekonomik ilikiler asndan bir dnm noktas olmas beklenmektedir.
529
Trkiyenin in Halk Cumhuriyeti ile D Ticareti 1999-2009 (Milyon $)

Yl 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 hracat 37 96 199 268 505 392 550 693 1.040 1.437 1.599 thalat 895 1.345 926 1.368 2.610 4.476 6.885 9.669 13.234 15.658 12.677 D Ticaret Dengesi 858 1.249 727 1.100 2.105 4.084 6.335 8.976 12.194 14.221 11.078
Kaynak: D Ticaret Mstearl istatistiklerinden derlenmitir.
2009 Ylnda Trkiyenin thalat Yapt lk Be lke le D Ticaret Aklar (Milyon $)

hracat 1. 2. 3. 4. 5. Rusya Fed. Almanya in Halk C. ABD talya 3.202 9.788 1.599 3.225 5.892 thalat 19.720 14.100 12.677 8.574 7.675 D Tiaret A 16.518 4.312 11.078 5.349 1.783
inli firmalarnn Trkiyeye dorudan yatrm iin zellikle madencilik, sanayi ve enerji sektrlerinin cazip olduunu gsteren ve 7 Temmuzda stanbulda gerekletirilen Trk-in Forumunda imzalanan anlamalar yledir11: - Trk- in Konseyi ve Zhejiang Eyaleti Ticaret Ofisi arasnda ibirlii anlamas, - Zhejiang Material Industry International Co. ve Haba firmas arasnda 10 milyon dolar tutarnda zel elik alam anlamas,
530
- Zhejiang Orient Engineering Co. Ltd.ve Glsan arasnda 5 milyon 150 bin dolar tutarnda hidroelektrik santrali anlamas, - Zhejiang Orient Engineering Co. Ltd.ve ARC arasnda 5 milyon dolar tutarnda hidroelektrik santrali anlamas, - Zhejiang Metals & Minerals Imp. & Exp. Corp. ve KCIC firmas arasnda 20 milyon dolar tutarnda maden ihracat anlamas, - Zhejiang Orient Engineering Co. ve Bereket Enerji arasnda 16 milyon dolar tutarnda hidroelektrik enerji santrali anlamas Trkiyenin zellikle enerji alannda yatrma ihtiya duyduunu belirten Devlet Bakan Zafer alayan, yaplan hesaplamalar sonucu Trkiyede nmzdeki 10 ylda 130 milyar dolarlk enerji yatrmna ihtiya duyulduunu, inli firmalarn bata nkleer santraller olmak zere Trkiyede enerji yatrmyla ilgilendiklerini belirtmitir.12 Trkiyenin hzla gelien bir lke olduunu ve stratejik konumu asndan, in firmalar iin ok nemli bir yatrm merkezi olduunu belirten HC Zhejiang Eyalet Valisi Lu Zushan, Trkiye ile inin dnyada yaanan ekonomik krize kar beraber hareket ederek stesinden gelebileceklerini dile getirerek, sadece Trkiye ile in arasndaki mevcut ilikileri gelitirmek istemediklerini, yeni potansiyel i alanlarnda da i birlii yapmak istediklerini kaydetmitir.13 Yine ziyaret kapsamnda Trk Telekom, Bankas ve Akbank yneticileri de in Eximbank ile Ticaret Finansman ve Kredi Limiti ereve Anlamas imzalamlardr.14 Her ne kadar in Eximbank ile imzalanan dk faizli ve uzun vadeli kredi anlamalar ikili ticari ilikilerin gvene dayal bir zeminde ilerlediini gsterse de, Trk irketlerinin in ile ticaret yapmasn tevik etmesi nedeniyle ksa vadede ithalat ve dolaysyla in ile olan d ticaret an arttrmas beklenebilir. Ancak inli firmalara Trkiyedeki yatrmlar iin verilecek kredilerin d ticaret ann orta vadede dengelenmesi adna olumlu sonular dourmas beklenmektedir. 2009 ylnn son be aynda, Cumhurbakan Gln resmi ziyareti sonras gelien ibirlii ortamnn Urumideki olaylar sebebiyle zarar grmesini nlemek adna ikili temaslar bakanlar dzeyin-
531
de devam etmitir. in Dileri Bakanlnn davetlisi olarak Austos ay sonunda in Halk Cumhuriyetini beraberindeki i adamlar heyeti ile ziyaret eden Devlet Bakan Zafer alayan, ziyaret kapsamnda D Ticaret Mstearl ve Dileri Bakanl yetkilileriyle grmeler yapm ve Urumi D Ekonomik likiler ve Ticaret Fuarnn alna katlmtr. Ziyaretin amacn Urumide yaanan olaylar sonucu olumsuz etkilenen ticari ilikileri gelitirmek olarak tanmlayan alayan, iki lkenin siyasi ilikilerinin de gelimeye devam edebilmesinin anahtarnn ticaret ve ekonomiden getiini sylemitir.15 Eyll ortasnda ise Maliye Bakan Mehmet imek, in Maliye Bakanlnn davetlisi olarak gerekletirdii ziyarette Trkiye ile in arasndaki ekonomik ve ticari ilikilerin artrlmas konusunun ve inli firmalarn Trkiyede yapacaklar yatrmlarn ele alndn belirtmitir. Ayrca, Bakan imek bakanlnda Pekinde temaslarda bulunan Trk heyeti; anakkale Boaz geii, Kuzey Marmara ve Ankara-zmir otoyolu, Bursa-Osmaneli hzl tren projesi, hzl tren garlar ve yat limanlarnn da aralarnda bulunduu projelerde inli yatrmclara yap-ilet-devret yntemiyle yer alma arsnda bulunmutur.16 Eyll ay sonunda Pekinde dzenlenen ve iki lke arasnda dzenli istiare mekanizmas ilevi gren Trkiye-in Halk Cumhuriyeti Karma Ekonomik ve Ticaret Komitesi 16. Dnem Toplants Protokol ile Trkiye ile in Halk Cumhuriyeti arasnda Altyap, naat ve Teknik Danmanlk birlii Protokol, Trkiye-in Halk Cumhuriyeti Karma Ekonomik ve Ticaret Komitesi Ebakan Devlet Bakan Zafer alayan tarafndan imzalanm, kili Ticari ve Ekonomik birliinin Geniletilmesi ve Derinletirilmesine likin ereve Anlamas ise parafe edilmitir. kili ticaretin gzden geirilme imkn bulunduu grmelerde; ikili ticareti artrc faaliyetler, yasal altyap, standardizasyon ve gmrk konular ele alnmtr.17 Bakan Zafer alayan, belirlenen alanlarda gmrk vergilerinin karlkl sfrlanmasnn ticaret hacmini arttracan belirtmitir.18 Yerli retimi korumak ve in ile olan ithalatn kontrolsz bir ekilde artarak d ticaret ann daha da artmasn engellemek ve
532
Trk mallarnn ine giriindeki yksek vergiyi kaldrarak ihracat arttrmak hedeflerini dengede tutmak kolay deildir. Bu balamda, inin elinde bulunan 2,1 trilyon dolarlk dviz rezervine dikkat eken Bakan alayan, ine Trkiyeden tahvil ve Eurobond alnmas isteklerini ve ikili ticari ilikilere ivme kazandracak olan Trkiyede banka kurma nerisi gtrdklerini aklamtr.19 Trkiyenin ine, esas olarak krom, kimyasal madde, doal ta, mermer ve bakr gibi hammaddeler ihra ettii gz nne alndnda ise Trkiyenin Pekin Bykelilii Ticaret Bamaviri Ender nc, ine yaplan ihracatta baz sektrlerde hammaddeye dayal yapdan kurtularak, makine, gda maddeleri ve dayankl tketim mallar gibi rnler iin yeni pazar stratejileri gelitirmek gerektiini belirtmitir.20 Gney Kore ile likiler Siyasi likiler Trkiyenin Gney Kore ile ilikileri 1950 Kore Savana asker gndermi olmas ve Souk Sava srasnda her iki lkenin de ABD mttefiki olmas dolaysyla olumlu bir temele sahiptir. Karlkl dostluk ilikileri iki lke arasnda siyasi alanda herhangi bir sorun bulunmamasyla gelimeye devam etmitir. Bu iyi ilikilerde sadece iki lkenin temel uluslararas sorunlara olan yaklamlarnn rtmesi deil, Trkiyenin Kuzey Koreye kar Gney Kore ile paralel bir politika izlemesi de szkonusu olmutur. 2009 ylnda da iki lke arasndaki siyasi ilikiler karlkl resmi ziyaretler ve anma trenleriyle olumlu bir havada gereklemitir. Gney Kore Babakan Han Seung-Soo 1622 Mart tarihlerinde stanbulda gerekleen 5. Dnya Su Forumuna katlmak zere Trkiyeye gelmitir.21 Babakan Han, Forumun siyasi sreci kapsamnda Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesine de katlarak su konusuna en st dzeyde siyasi nem verilmesi gerektii hususunda Trkiye ile benzer bir izgide olduunu vurgulamtr. Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl, 1517 Nisan tarihlerinde Gney Kore Milli Savunma Bakannn daveti zerine Gney Koreye resmi bir ziyarette bulunmutur.22
533
Kumyangjang-ni Muharebesinin 58. yldnm dolaysyla Ocak aynda Ankarada gerekletirilen anma treninde Korede ehit olan askerlerimiz Ankara Garnizon Komutan Vekili Tugeneral Atakan Altparmak, Kore gazileri ve Gney Kore Ankara Bykelisi Chang Yeob Kimin de katlmyla anlmtr.23 Eyll aynda Gney Koreli LG firmas Kore savana katlan Trk gazilerini iftar yemeinde arlayarak Trkiyenin Kore Savana katlmasndan duyduklar minnet ve kranlarn dile getirmitir.24 Ekonomik likiler Gney Kore blgede inden sonra en ok ticaret yaptmz 2. lkedir. Balca ihra kalemleri etilen ve profilin gibi petrol gazlar (% 27), makine ve ulam aralar (% 19), gda rnleri (%13), tekstil (% 10), bakr, inko, mermer gibi maden cevherleridir (%7). Balca ithalat kalemleri makine ve ulam aralar (% 54), kimyasallar (% 14), demir-elik (% 9) ve tekstil rnleridir (% 7). ki lke arasndaki ekonomik ilikilerin yasal zemini, Ticaret Gelitirme ve Ekonomik-Teknik birlii Anlamas, ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamas ve Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamas dhil byk oranda tamamlanmtr. lkemizde imalat, otelcilik, ulatrma ve haberleme olmak zere eitli sektrlerde faaliyet gsteren Gney Kore ortakl yabanc sermayeli firmalarn toplam 141dir. Yatrm yapan firmalar arasnda ihracata ynelik retim yapan Hyundai, LG gibi dnyann nde gelen firmalar da bulunmaktadr. lkemizdeki Gney Kore yatrmlarnn toplam 287 milyon dolardr. 2009 ylnda Trkiyenin Gney Kore ile ihracat 235 milyon dolar, ithalat ise 3,1 milyar dolar olmutur. D ticaret dengesi ise 2,8 milyar dolar ile Gney Kore lehine olmutur. 2008 ylna kyasla d ticaret ann 2009 ylnda %24 azalmas ise Trkiyenin Gney Koreye olan ihracatnn artmas sonucu deil, Gney Koreden gerekletirdiimiz ithalatn azalmas sonucu olmutur. ki lke arasndaki olumlu siyasi ilikilerin ekonomik ilikilere de yansmas ve ekonomik ibirliinin gelimesi en temel beklentidir.
534
Trkiyenin Gney Kore ile D Ticareti 1999-2009 (Milyon $)

Yl 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 hracat 102 130 62 55 58 80 100 156 152 271 235 thalat 871 1.181 759 900 1.312 2.573 3.485 3.556 4.370 4.092 3.118 D Ticaret Dengesi 769 1.051 697 845 1.254 2.493 3.385 3.400 4.218 3.821 2.883
2009un son gnlerinde Gney Kore Elektrik Enerjisi irketi (KEPCO), Trkiye ile iki nkleer reaktr yapma konusunda grmeler yaptn bildirmitir.25 Trkiyenin enerji politikalarnn nemli kalemlerinden olan nkleer g santrallerinin kurulmas iin KEPCOnun aday olmas iki lkenin enerji sektrndeki ibirliinin gelitirilmesi asndan olumlu bir zemin oluturmutur. Japonya ile likiler Siyasi likiler Trkiye ile Japonya arasnda siyasi alanda herhangi bir sorun mevcut deildir. Bunun yansra iki lke tarihindeki duygusal olaylar (1890 ylnda Japonya aklarnda batan Erturul Frkateyninde hayatta kalan mrettebatn Japon askeri gemileriyle stanbula gnderilmesi, 1985te ran-Irak Sava srasnda Trkiyenin Tahranda bulunan Japon vatandalarn tahliyesi ve 1999 Marmara depremi sonras Japonyann gsterdii dayanma) karlkl ilikilerinin salam bir dostluk temele oturmasn salamtr.26 2009 ylnda
535
Trkiye-Japonya siyasi ilikileri bu olumlu zeminde devam etmi ve dostluk ilikileri Erturul Frkateyninin Japonyay ziyaretinin 120. yl olan 2010 senesinin Trkiyede Japonya Yl ilan edilmesiyle perinlenmitir.27 ki lke arasndaki tarihten gelen dostluun ikili siyasi ibirliinin gelimesine katkda bulunaca beklenmektedir. Ancak uzun yllardr karlkl sempatinin siyasi ibirlii anlamnda somut sonular dourmad dnldnde, stratejik bir yol haritas belirlenmeli ve her iki lkenin de bata kendi blgelerinde olmak zere ibirliine girebilecei alanlar tespit edilmelidir.28 Benzer bir ekilde, Japonyann Trkiye Bykelisi Nobuaki Tanaka iki lke arasnda hibir sorun olmamasnn bazen her iki tarafn da bu olumlu ilikilerden nasl karlkl fayda salayacan inceleme anlamnda sorun tekil edebildiini belirtmitir.29 ki lke arasndaki youn ekonomik ilikilerdeki dengelerin gelien siyasi ibirlii ile Trkiye lehine dnmesi ve Trkiyedeki Japon yatrmlarnn artmas beklenmektedir. Dolaysyla Trkiye-Japonya ilikilerinde ekonomik ve kltrel ibirliinin olduu kadar siyasi ilikilerin gelitirilmesi ve dostluk ortamnn somut ibirlii ve ortaklklara dntrlmesi gerekmektedir. Ekonomik likiler Japonya, blgede in ve Gney Koreden sonra Trkiyenin 3. byk ticari ortadr. Trkiyenin ihracatnn ana kalemlerini sanayi rnleri (% 57,7), tarm rnleri (% 34,4) ve madencilik rnleri (% 7,9) olutururken, Japonyadan ithalatnn neredeyse tamamn sanayi rnleri tekil etmektedir. Ekonomik ilikilerin yasal erevesi Ticaret ve Tediye Anlamalar, Yatrmlarn Karlkl Korunmas ve Teviki Anlamas ile ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamasyla birlikte byk lde tamamlanmtr. Japonya Trkiyede yatrm yapan yabanc lkeler arasnda 8. sradadr. Trkiyede faaliyet gsteren Japon sermayeli ve Japon ortakl firmalarn says 113dr. Japon sermayesi otomotiv ve yan sanayi, imalat sanayi ve gda sektrlerinde younlamaktadr.
536
2009 ylnda Trkiyenin Japonyaya ihracat 233 milyon dolar, ithalat ise 2,7 milyar dolar olmutur. kili ticaret hacmi 2008 ylna gore %30 gerileyerek 4,3 milyar dolardan 3 milyar dolara dmtr. Ancak bu gerilemede ikili ticari ilikilerin olumsuz seyrinden ziyade 2009 ylnda yaanan dnya mali krizi etkili olmutur.
Trkiyenin Japonya ile D Ticareti 1999-2009 (Milyon $)

Yl 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 hracat 122 149 124 130 156 190 234 263 247 330 233 thalat 1.393 1.621 1.307 1.466 1.927 2.684 3.109 3.217 3.703 4.027 2.782 D Ticaret Dengesi 1.271 1.472 1.183 1.336 1.771 2.494 2.875 2.954 3.456 3.697 2.549
2010 ylnn Trkiyede Japonya yl ilan edilmesinin, iki lke ilikilerinin zellikle ekonomik ve kltrel alanda gelimesine katkda bulunaca dnlmektedir. Bu erevede gerekletirilecek etkinliklerde kullanlacak resmi logonun tantm iin Mart aynda Japonya Veliaht Prensi Naruhito Kotaishinin stanbula gelmesi de bu inanc desteklemitir. 29 Ekim Cumhuriyet bayram mnasebetiyle Trkiyenin Tokyo Bykelisi Sermet Atacanl The Japan Times gazetesinde yaynlanan yazsnda iki lke ilikilerinin gelitirilmesinin bir sembol olarak 2010 ylnn Trkiyede Japonya yl ilan edildiini, iki lke arasndaki kltrel ve ekonomik ibirliinin gelieceine inandn belirtmitir.30
537
Trkiye-Japonya Konseyi 17. Toplants Ekim aynda Tokyoda gerekletirilmitir. Farkl sektrlerden 20ye yakn i adam Trk heyetinde yer alm, 2010 ylnn Trkiyede Japonya yl ilan edilmesi mnasebetiyle Trkiyede ekonomik ve ticari faaliyetler yaplmas kararlatrlmtr. Ayrca 2010 ylnn Trkiyede Japonya yl olmas nedeniyle Trk Hava Yollar Tokyo ve Osakaya seferleri artrmak zere harekete gemitir. Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnay, Trkiye-Japonya Konseyi erevesinde gerekletirdii ziyaret srasnda iki lke arasndaki ekonomik ilikilerin kltr ve turizm alanndaki gelimeler ile hzlanacan ve Japonyadan lkemize gelen turist saysn 160 binlerden en az 300 binlere karmay hedeflediklerini belirtmitir.31 2009 ylnda da daha nceki yllarda olduu gibi iki lke ekonomik ilikilerindeki temel sorun d ticaret a olmutur. 2009 yl rakamlarna gore iki lke arasndaki d ticaret a Japonya lehine 2,5 milyar dolardr. Bu dorultuda Trk-Japon Konseyi toplantsndaki temel hedef Trkiyenin Japonyaya ihracatnn arttrlmas ve Japon yatrmlarnn Trkiyeye ynlendirilmesi olmutur. Aralk ay sonunda Hazine Mstearl ile Japonya Uluslararas birlii Ajans arasnda imzalanan uygun koullu altyap kredi anlamas, iki lke arasndaki mali ibirliinin canlandrlmas olarak grlmtr. Kredi Anlamas ile Japon Uluslararas birlii Ajansndan 26 milyar 826 milyon Japon Yeni (yaklak 294 milyon ABD Dolar) tutarnda salanan kredi ile Ankara Su Temini Projesi-Gerede Sisteminin finanse edilmesi planlanmaktadr.32 Japonya Uluslararas birlii Ajans Genel Mdr Junichi Yamada, Trkiyenin kalknmasna destek verdiklerini belirterek, imzalanan kredi anlamasnn da gelecek yl yaplacak olan Trkiyede Japonya Ylkutlamalarnn nemli bir balang iareti olduunu kaydetmitir.33 ASEAN lkeleri ile likiler Siyasi likiler ASEAN (Association of South Asian Nations), Gneydou Asya Uluslar Birlii olarak 1967 ylnda kurulmu olup bugn 10 ye l-
538
keden olumaktadr: Filipinler, Malezya, Tayland, Endonezya, Singapur, Brunei, Vietnam, Laos, Myanmar/Burma ve Kamboya. 4,5 milyon kmye yaylan ve yaklak 550 milyonluk bir nfusa sahip olan ASEAN lkeleri, blgede hem bar ve istikrar hem de ekonomik bymenin ivme kazanmas iin bir araya gelmilerdir. Trkiyenin ASEAN lkeleriyle ilikilerini olumsuz ynde etkileyebilecek siyasi sorunlar bulunmayp ilikiler dostane bir ekilde srdrlmektedir. Trkiyenin izledii ok ynl d politika erevesinde Gneydou Asyann bar ve istikrar ortamnda kalknmasna nem verilmektedir. Bu erevede blge istikrar ve kalknmasnda rol oynayan ASEAN ye lkelerinden Filipinler, Malezya, Singapur, Vietnam ve ASEANn Sekreteryasna ev sahiplii yapan Endonezya ile 2009 ylnda st dzeyde ikili temaslarda bulunulmu, resmi ziyaretler gerekletirilmitir. Endonezya Tarm Bakan Anton Apriyantono bakanlndaki heyet, Salk Bakan Mehdi Ekerin daveti zerine 1920 Ocak tarihlerinde Trkiyeyi ziyaret etmitir. Ziyaret srasnda iki lke arasnda Tarm Alannda birlii Protokol imzalanmtr.34 Yine 2025 Ocak tarihlerinde Milli Eitim Bakan Hseyin elik, beraberinde bir heyetle, Endonezya Milli Eitim Bakan Bambang Sudibyonun daveti zerine Endonezyay ziyaret etmitir.35 Ziyaret srasnda iki Milli Eitim Bakanl arasnda eitim alannda ibirliine dair hazrlanan Anlay Muhtras imzalanmtr. Bu ziyaretler, Trkiyenin slam Konferans rgt ve D8 iinde ibirlii yapt Endonezya ile dostane ilikileri arttrmak ve tarm ve eitim alanndaki ibirliini gelitirmek adna nemli olmutur. 25-27 ubat tarihlerinde Tarm ve Kyileri Bakan Mehmet Mehdi Eker Malezyann bakenti Kuala Lumpurda dzenlenen D8 Gda Gvenlii Konusunda Tarm Bakanlar Toplantsna katlmak zere Malezyaya gitmitir.36 Mart aynda Filipinler Dileri Bakan Alberto Romulo, Dileri Bakan Ali Babacann daveti zerine lkemize resmi bir ziyarette bulunmutur. Konuk Bakan, D leri Bakanmzn yan sra, Milli Savunma Bakan Vecdi Gnlle bir araya gelmi ve Cumhurbakan Abdullah Gl ile de grmelerde bulunmutur.37 16-17 Eyll tarihlerinde ise Filipinler Devlet Bakan Arroyo, beraberinde bir heyetle Trkiyeye bir alma ziyareti gerekle-
539
tirmi ve Cumhurbakan Gl ile grmtr. Ziyaretin ana gndem maddesini yllardr Moro Mslmanlar ile atan Filipinlerin sorunda Trkiyeden aktif rol almas ynnde talebi oluturmutur. Devlet Bakan Arroyonun bar grmelerinde slam Konferans rgtnn arabuluculuunu talep ettii, Trkiyeden ise slam Konferans rgtnde gzlemci olmak iin yardm istedii belirtilmitir.38 Vietnam Milli Savunma Bakan Yardmcs Nguyen Huy Hien, Milli Savunma Bakan Vecdi Gnln daveti zerine 1922 Nisan tarihlerinde lkemize resmi bir ziyarette bulunmutur.39 25-27 Haziran tarihlerinde ise Vietnam Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Pham Gia Khiem, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Blent Arnn davetlisi olarak Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmi; Ankarada ve stanbulda temaslarda bulunmutur.40 Yine Haziran aynda Singapur Cumhurbakan S.R. Nathan Cumhurbakan Abdullah Gln davetlisi olarak lkemize resmi bir ziyaret gerekletirmi; Ankara ve stanbulda resmi temaslarda bulunmutur.41 Bu ziyaret, Singapurdan Trkiyeye cumhurbakanl dzeyinde gerekletirilen ilk ziyaret olmas asndan da tarihi bir nitelik tamaktadr. 28 Eyll- 2 Ekim tarihlerinde ise Singapur Kdemli Bakan ve Ulusal Gvenlik Egdm Bakan Prof. S. Jayakumar Trkiyeyi ziyaret etmitir. Ziyaret kapsamnda Prof. Jayakumar, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Cemil iek, ileri Bakan Beir Atalay, Devlet Bakan Mehmet Aydn, MGK Genel Sekreteri Bykeli Tahsin Burcuolu, Diyanet leri Bakan Prof. Dr. Ali Bardakolu ve Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK) yetkilileriyle eitli grmelerde bulunmutur.42 Trkiyenin blge lkeleriyle gelitirecei yakn siyasi ilikiler ve ok ynl d politikasnn ASEAN lkeleriyle olan ekonomik ilikilerine de phesiz ki olumlu yansmas olacaktr. Ekonomik likiler ASEAN lkeleri ile Trkiyenin d ticaret hacmi 2009 ylnda yaklak 4,9 milyar dolar olmutur. Kresel mali krizin etkisiyle 2008 ylndaki 6,7 milyar dolarlk ticaret hacminin gerilerinde ka-
540
lnsa da Trkiyenin genel d ticaret hacmiyle oran neredeyse deimemitir. 2008de ASEAN lkelerine olan ihracat %1,16 iken 2009da %1,13e dm ve 2008de ithalat %2,60 iken 2009 ylnda ok mtevaz bir artla %2,64e ykselmitir. Genel olarak ASEAN lkeleriyle ticarette Trkiye aleyhine d ticaret aklar 2009 ylnda da devam etmitir. Trkiyenin hi ithalatnn olmad Brunei saylmazsa, sadece Singapur ile ticarette 202 milyon dolar ithalata karlk 348 milyon dolar ihracat gerekletirilmi ve d ticaret fazlas verilmitir. Ancak 2008 yl ile kyaslandnda Trkiyenin ithalatnda %16 gerilemeye karn Singapura olan ihracatta 793 milyon dolardan 348 milyon dolara derek %56 orannda azald grlmektedir. ASEAN blgesinde ticaret hacminin en fazla olduu lkelerle ise ciddi d ticaret aklar bulunmaktadr. 2009 ylnda ASEAN lkeleri arasnda Trkiyenin en byk ticari orta konumundaki Endonezya ile ihracat 251 milyon dolar iken, ithalat 1 milyar dolar gemitir. Tayland ve Malezya ile ise benzer ekilde 132 ve 140 milyon dolar ihracat rakamlar, ithalatta 957 ve 961 milyon dolar bulmutur. Vietnam ile de d ticarette Trkiye, 190 milyon dolar ihracat ve 457 milyon dolar ithalat ile ak vermeye devam etmitir.
Trkiyenin ASEAN lkeleriyle D Ticareti (Milyon $-2009)
2008 lkeler Kamboya Endonezya Laos Malezya Filipin Vietnam Tayland Singapur Myanmar/Burma Brunei Toplam ASEAN Toplam Ticaret hracat 5 284 0 98 97 154 100 793 1 1 1.533 132.027 thalat 21 1.409 1 1.512 142 443 1.473 241 20 0 5.262 201.964 2009 hracat 5 251 0 140 85 190 132 348 12 1 1.164 102.129 thalat 20 1.018 1 961 99 457 957 202 18 0 3.733 140.921
541
ASEAN lkeleri arasnda serbest ticaret anlamalar olmas dolaysyla ye lkelerle gelitirilecek ilikiler dier ASEAN lkeleri ile ilikileri de olumlu etkileyecektir. 2005 ylnda in ve 2006 ylnda Gney Kore ile Serbest Ticaret Anlamas imzalayan ASEAN, 2007 ylnda ise Japonya ile Ekonomik Ortaklk Anlamas imzalamtr. Trkiye ise Malezya, Singapur ve Endonezya gibi ASEAN lkeleriyle Serbest Ticaret Anlamalar imzalamak iin giriimlerde bulunmaktadr. Trkiyenin ekonomik nfuz alan ve blgedeki yatrm ve ticaret frsatlarn deerlendirebilmesi iin bu anlamalarn nemi byktr. Nisan aynda TASAM Ankara ofisinde gerekletirilen Asya Toplantlarnn ikincisinde konuan T.C. Dileri Bakanl Dou Asya Genel Mdr Yardmcs Eli Serap Atay, Avrupa Birliinin Asyaya ynelik d politika almlarnda bulunup byk bir hzla Asyaya yneldiini ve buna paralel olarak Trkiyenin de bu blgeye bak asn deitirmeye baladn belirtmitir. Blge lkeleri ile ithalat ve ihracatmzn gelimesi gerektiine vurgu yapan Atay, Trkiyenin ASEAN lkeleri ile serbest ticaret antlamalar yapmas gerektiini belirtmitir.43 Filipinler Dileri Bakan Alberto Romulonun 18 Mart 2009 tarihindeki ziyareti srasnda, ticari ve ekonomik ilikiler asndan ok nemli olan ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas imzalanm, iki lke arasnda daha nce imzalanm olan Yatrmlarn Karlkl Teviki Anlamasnn yrrle girmesini teminen Filipinler tarafna onay belgesi takdim edilmitir.44 Singapur Cumhurbakan S.R. Nathann Haziran ayndaki Trkiye ziyareti iki lke arasndaki ticareti hareketlendirmitir. ki lke arasndaki ticaret hacmini artrmay hedefleyen birlii Anlamas stanbulda imzalanrken Cumhurbakan Gl, Singapurun Trkiyedeki yatrm ortamnn farknda olduunu ve iki lkenin birbirini tamamlayan ekonomik avantajlar olduunu belirtmitir.45 ASEAN blgesinde Trkiyenin d ticaret hacminin en fazla olduu lkeler arasnda Endonezya, Malezya, Tayland, Singapur ve Vietnam bulunmaktadr.
542
Sonu 2009 ylnda Trkiye kendi blgesi dnda da daha aktif ve ok ynl bir d politika izleme hedefi ile Dou Asya lkeleriyle yakn ilikiler kurmutur. Gelitirilen siyasi politikalar ve ekonomik ibirlii yeterli dzeyde olmasa da umut vericidir. 2009 ylnda Trkiye-in siyasi ilikilerine iki nemli olay damgasn vurmutur. Cumhurbakan Abdullah Gl, beraberindeki geni bir heyetle birlikte ini ziyaret etmitir. Bu ziyaret 15 yl aradan sonra cumhurbakanl dzeyinde Trkiyeden ine gerekletirilen ilk ziyaret olmutur.46 Sincan-Uygur zerk Blgesinin bakenti Urumide 5 Temmuzda meydana gelen olaylar sonucu ise ikili ilikiler sarsntya uram ve 2009 ylnn son 5 ay, ilikilerin yumuamas iin tahsis edilmitir. 2009 yl Trkiye-in ekonomik ilikileri asndan d ticaret dengesinin Trkiye lehine deitirilmesi abasyla gemitir. Bu srete inli firmalar Trkiyeye dorudan yatrma davet edilmi ve Trkiyenin ine olan ihracatnn arttrlmas iin gmrk vergilerinin drlmesi gibi ikili ticari ilikilere ivme kazandracak birok giriimde bulunulmutur. Trkiye-Gney Kore ilikileri gemi yllarda olduu gibi Trkiyenin 1950 Kore Savana asker gndermesi erevesinde duygusal bir havada gereklemitir. Bununla birlikte Trkiyenin artk Kuzey Koreyi de dikkate alan daha bamsz bir Kore politikas izlemesi gerektii tartmalar da gndeme gelmitir.47 Bu erevede Kanada ve Avustralya gibi Trkiyenin de Gney Kore ile iyi ilikilerini koruyarak Kuzey Kore ile yapc bir iliki balatmas szkonusu olabilir. Gney Kore ile ekonomik ilikilerde ise olumlu siyasi ilikilerin iktisadi ibirliine katkda bulunmas iin giriimlerde bulunulmutur. Trkiyede nkleer enerji santrallerinin kurulmas iin aday olan KEPCO ile iki lkenin enerji sektrndeki ibirliinin geliecei umulmaktadr. 2010 ylnn Trkiyede Japonya yl ilan edilmesiyle artan kltrel ve ekonomik ibirliinin Japon firmalarnn Trkiyeye yatrm yapmas ve Trkiyenin Japonyaya gerekletirdii ihracatn arttrlmas gibi somut admlara dnecei beklenmektedir. ki lke ilikilerinin karlkl sempatiden teye geerek stratejik ibirliine dnmesi ncelikli bir beklenti haline gelmitir.
543
ASEAN lkeleri blgede giderek artan siyasi ve ekonomik gce dnmektedir. Bu erevede ye lkelerle gelitirilecek ibirliinin tm ASEAN lkeleriyle olan ilikilere de olumlu yansyaca politikasyla hareket eden Trkiye, blge devletleriyle serbest ticaret anlamalar imzalamak iin giriimlerde bulunmaktadr. Filipinlerin Moro Mslmanlaryla ilgili sorunda Trkiyenin aktif bir rol stlenmesini istemesi, Ankarann ok ynl d politika anlay asndan ok ilgin ve olumlu bir gsterge olmutur. Trkiyenin Dou Asya Politikas 2009 Kronoloji
19-20 Ocak Endonezya Tarm Bakan Anton Apriyantono bakanlndaki heyetin lkemizi ziyareti srasnda iki lke arasnda Tarm Alannda birlii Protokol imzaland. 20-25 Ocak Milli Eitim Bakan Do. Dr. Hseyin elik, beraberinde bir heyetle, Endonezyay ziyaret etti. Ziyaret srasnda iki Milli Eitim Bakanl arasnda eitim alannda ibirliine dair hazrlanan Anlay Muhtras imzaland. 25-27 ubat Tarm ve Kyileri Bakan Mehmet Mehdi Eker, Malezyann bakenti Kuala Lumpurda dzenlenen D-8 Gda Gvenlii Konusunda Tarm Bakanlar Toplantsna katld. 15 - 19 Mart Filipinler Dileri Bakan Alberto Romulo, lkemize resmi bir ziyarette bulundu. Ziyaret srasnda, ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas imzaland ve iki lke arasnda daha nce imzalanm olan Yatrmlarn Karlkl Teviki Anlamasnn yrrle girmesini teminen Filipinler tarafna onay belgesi tevdi edildi. 15-17 Nisan Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl, Gney Koreye resmi bir ziyarette bulundu. 19-22 Nisan Vietnam Milli Savunma Bakan Yardmcs Nguyen Huy Hien, lkemize resmi bir ziyarette bulundu. 20-25 Nisan Salk Bakan Recep Akdan ini ziyareti kapsamnda iki lke arasnda salk alannda ibirlii olanaklar ele alnd ve Salk Alannda birlii Anlamas imzaland. 8-14 Haziran Singapur Cumhurbakan S.R. Nathan lkemize resmi bir ziyaret gerekletirdi. 23-29 Haziran Cumhurbakan Abdullah Gl, beraberinde ileri Bakan Beir Atalay, Devlet Bakan Zafer alayan, milletvekil-
544
leri, brokratlar, iadamlar ve basn mensuplar ile in Halk Cumhuriyetine resmi ziyarette bulundu. 25-27 Haziran Vietnam Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Pham Gia Khiem lkemize resmi bir ziyaret gerekletirdi. 25 Haziran Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile in Halk Cumhuriyeti Hkmeti Arasnda Kltr Varlnn alnmasnn, Kaak Kaz ve Yasad thali ve hracnn nlenmesine likin Anlama Pekinde imzalanmtr.
29 Austos1 Eyll Devlet Bakan Zafer alayan in Halk Cumhuriyetini ziyaret etti ve. Urumi D Ekonomik likiler ve Ticaret Fuarnn alna katld. 14-18 Eyll Maliye Bakan Mehmet imek, in Halk Cumhuriyetine resmi bir ziyaret gerekletirdi. 16-17 Eyll Filipinler Devlet Bakan Arroyo, beraberinde bir heyetle lkemize bir alma ziyareti gerekletirdi. 27 Eyll Trkiye-in Halk Cumhuriyeti Karma Ekonomik ve Ticaret Komitesi 16. Dnem Toplants Pekinde dzenlendi. Toplant Protokol ile Trkiye ile in Halk Cumhuriyeti arasnda Altyap, naat ve Teknik Danmanlk birlii Protokol imzaland, kili Ticari ve Ekonomik birliinin Geniletilmesi ve Derinletirilmesine likin ereve Anlamas ise parafe edildi.
28 Eyll-2 Ekim Singapur Kdemli Bakan ve Ulusal Gvenlik Egdm Bakan Prof. S. Jayakumar lkemizi ziyaret etti. 28 Ekim Trkiye-Japonya Konseyi 17. Toplants Tokyoda gerekletirildi.
Notlar 1 Seluk olakolu, Cumhurbakan Gln in Ziyaretinden zlenimler, USAK Gndem, 1 Temmuz 2009, http://www.usakgundem.com (12 Haziran 2010) 2 Sincanda Dehet Fotoraflar, Hrriyet, 07 Temmuz 2009. 3 T.C. Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Ayn Tarihi, 8 Temmuz 2009. 4 inli Mstear ok arm, Hrriyet, 08 Temmuz 2009. 5 Ankara Sincan in Diplomasi Ata Balatyor, Zaman, 09 Temmuz 2009. 6 in, Trkiyenin Sincan olaylarn BM Gvenlik Konseyine tamasna kar kt, Gazete Gerek, 9 Temmuz 2009. 7 inden zel Temsilci, Hrriyet, 13 Temmuz 2009. 8 nternette Trk-in Sava Resmen Balad, Haber Vitrini, 15 Temmuz 2009. 9 in: Vize Vermeyin, Taraf, 24 Temmuz 2009. 10 Trkiyedeki inlilere Uyar, Hrriyet, 03 Austos 2009. 11 inden Trkiyeye Hzl Geri Dn, D Ekonomik likiler Kurulu, 7 Temmuz 2009,
545
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44
45 46 47
http://www.deik.org.tr/Pages/TR/DEIK_HaberlerDetay.aspx?hDetId=149&IKID=10 (10 Haziran 2010) Cumhurbakan Gln in Ziyareti, Hrriyet, 28 Haziran 2009. Trkiye ile in d ticaret hacminde byk dengesizlik mevcut, Dnya, 07 Temmuz 2009. Gl, inde, Cumhuriyet, 25 Haziran 2009. Merve Erdil, alayan da in Alm yapt, Urumi olaylarnn yarasn Pekinde saracak, Hrriyet, 30 Austos 2009. Byk projeler inde Grcye kt, Hrriyet, 17 Eyll 2009. alayandan ine Pansuman Ziyareti, Radikal, 30 Austos 2009. 3. Kprye inliler Talip, Hrriyet, 01 Eyll 2009. 2.1 trilyon dolarlk rezervi var, ine zel tahvil satalm, Hrriyet, 27 Eyll 2009. Trkiye-in Arasndaki Ticaret Hacmi Daralyor, Hrriyet, 18 Mart 2009. Gney Kore Babakan Seung Soo Trkiyede, Hrriyet, 15 Mart 2009. T.C. Dileleri Bakanl, http://www.mfa.gov.tr/nisan.tr.mfa. Kore ehitleri Ankarada Anld, Hrriyet, 27 Ocak 2009. 45 Kore Gazisi LG ftarnda Bulutu, Hrriyet, 13 Eyll 2009. Gney Koreli KEPCOnun Gz Nkleer Projelerinde, Taraf, 29 Aralk 2009. Seluk olakolu, 2010 Japonya Yl ve Trk-Japon likilerini Yeniden Kurgulamak, USAK Gndem, 11 Ocak 2010, http://www.usakgundem.com (12 Haziran 2010) 2010 Trkiyede Japonya Yl, http://www.tr.emb-japan.go.jp/Japonya2010/index.html. Seluk olakolu, 2010 Japonya Yl ve Trk-Japon likilerini Yeniden Kurgulamak, USAK Gndem, 11 Ocak 2010, http://www.usakgundem.com (12 Haziran 2010) Sympathy without knowledge can pose a problem: The Japan-Turkey case, Todays Zaman, 01 Aralk 2009. Turkey, Japan: natural allies, reliable partners, The Japan Times, 29 Ekim 2009. THY Japonya Uularn Arttryor, Hrriyet, 18 Kasm 2009. Ankarann Suyunu Japonlar Finanse Edecek, Hrriyet, 28 Aralk 2009. Ankara Su Temini Projesini Japonlar Finanse Edecek, Zaman, 29 Aralk 2009. T.C. Dileri Bakanl, http://www.mfa.gov.tr/ocak2009.tr.mfa T.C. Dileri Bakanl, http://www.mfa.gov.tr/ocak2009.tr.mfa T.C. Dileri Bakanl, http://www.mfa.gov.tr/subat2009.tr.mfa T.C. Dileri Bakanl, http://www.mfa.gov.tr/mart2009.tr.mfa Hayrettin Turan, ki nemli Zirve, Trkiye, 17 Eyll 2009. T.C. Dileri Bakanl, http://www.mfa.gov.tr/nisan2009.tr.mfa Vietnam Dileri Bakan Trkiyeye Geliyor, Star Kbrs, 25 Haziran 2009. T.C. Cumhurbakanl, Cumhurbakan Gl: Trkiye ve Singapur, Bat ile Dounun Kltrel Zenginliklerini Harmanlyor, http://www.tccb.gov.tr/common/iframes/Haberler/HaberArsiv/HaberDetay.aspx?id=538. T.C. Dileri Bakanl, http://www.mfa.gov.tr/mart2009.tr.mfa Asya Toplantlarnn kincisi Ankarada Yapld, TASAM, 16 Nisan 2009, http://www.tasam.org/index.php?altid=2857 (10 Haziran 2010) T.C. Dileri Bakanl, Dileri Bakan Sayn Ali Babacann Filipinler Dileri Bakan Alberto Romulo ile Yaptklar Ortak Basn Toplants, Ankara, 18 Mart 2009, http:// www.mfa.gov.tr/disisleri-bakani-sayin-ali-babacan_in-filipinler-disisleri-bakani-albertoromulo-ile-yaptiklari-ortak-basin-toplantisi_-ankara_.tr.mfa. T.C. Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Ayn Tarihi, 11 Haziran 2009. Glle ine Giden adamlar 2 Milyar Euroluk mza Atacak, Hrriyet, 25 Haziran 2009. Seluk olakolu, Trkiyenin Kore Politikas Alm, 3 Eyll 2009, http://www.sde.org. tr/tr/haberler/66/turkiyenin-kore-politikasi-acilimi.aspx (12 Haziran 2010)
546
TRKYENN LATN AMERKA POLTKASI 2009

Aye Aslhan elenk*
Yrd. Do. Dr., Erciyes niversitesi Uluslararas likiler Blm, Kayseri.
Giri Siyasal ilikilerin boyutu ve ideolojik deerlendirmelere bal olarak, tarih boyunca bir blge olarak Latin Amerika, farkl corafi alanlara iaret etmitir. Amerika Birleik Devletlerinin gneyi, Amerika ktasnn gneyi, spanyolca ve Portekizce konuulan eski Avrupa kolonileri gibi bu farkl tanmlamalarn yerini bugn ise, Birlemi Milletlerin snflandrmas almtr. Arjantin, Bolivya, ili, Kosta Rica, Brezilya, Kolombiya, Kba, Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, El Salvador, Guatemala, Honduras, Meksika, Nikaragua, Panama, Paraguay, Peru, Porto Riko, Uruguay ve Venezella ile Bahamalar, Barbados, Dominik Cumhuriyeti gibi kk lkeleri kapsayan bu snflandrma blgeyi Latin Amerika ve Karayipler olarak tanmlamakta ve Latinceden treyen dillerin konuulduu lkeleri gruplandrmaktadr.1 570 milyonun zerindeki nfusu ve byk ticaret potansiyeli ile Latin Amerika ve Karayipler; Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii, in ve Rusya bata olmak zere, dnyann birok lkesi ve blgesi iin nemli bir konuma sahiptir. Tarih boyunca, Avrupa devletleri arasndaki kolonileme mcadeleleri, Souk Sava ve rejimlere dair nemli i mcadelelere sahne olan blge, 2009 yl itibar ile, kendi iinde gerekletirdii ekonomik btnleme sonucunda, nemli bir ticari ve siyasi blok haline gelmitir. Ekvador, Venezlla, Kolombiya ve Bolivyadan oluan AND Birlii ile Brezilya, Ar-
549
jantin, Uruguay, Paraguay, Bolivya, ili ve Venezelladan oluan Gney Ortak Pazar MERCOSUR, blgeyi dnyada ABD ve ABnin ticari ibirlii ncelii tand bir ekonomik blok haline getirmitir. Ekonomik, kltrel ve siyasal potansiyeli ile Latin Amerika ve Karayipler dnya siyasetinde ve ekonomisinde karar alma mekanizmalarnda yer almak isteyen lkeler iin olduka byk bir neme sahiptir. Son dnemde in ve rann blge lkeleri ile artan ticari ve diplomatik ilikileri bu durumun bir gstergesidir. Bu potansiyelin yan sra, blge lkeleri, kresel gvenlik asndan tehdit oluturabilecek nemli sorunlar da bnyelerinde tamaktadr. Siyasal istikrarszlk, yoksulluk, yolsuzluk, uyuturucu ve insan kaakl gibi gvenlie ve bara byk tehdit oluturan sorunlar blgenin geleceini etkilemektedir. Ekonomik potansiyeli ve kresel gvenlik asndan tad nem sebebiyle, Latin Amerika ve Karayipler son dnemde Trk d politikas asndan da nem kazanmaya balamtr. Kendi corafyas dnda da faaliyet gstererek etkin bir uluslararas g olmay amalayan Trkiye, Latin Amerika ile son dnemde daha yakn ilikiler kurma yoluna gitmitir. Var olan ekonomik ilikilerin derinletirilmesi ve siyasal ilikilerin glendirilmesi yoluyla uzun vadede blgenin Trkiye iin stratejik bir ortak olmas ve ekonomik ve siyasal kazanlar salanmas hedeflenmektedir. Latin Amerika ile ilk ilikiler 19. yzyl sonlarnda Osmanl Devleti topraklarndan Latin Amerikaya g eden Araplar vastas ile balamtr.2 Bu dnemde balayan diplomatik ilikiler daha ok kltrel ibirlii ve dostluk antlamalar boyutunda kalmtr. 1927 ylnda Brezilya ile imzalanan Dostluk Antlamas ve 1929da Arjantin ile imzalanan Kltrel birlii Antlamas3 gibi diplomasi giriimleri, yeni kurulmu Trkiye Cumhuriyetinin d politika ncelikleri ierisinde blgeyi n sralara tamaya yeterli olmamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda son derece snrl olan ilikiler Souk Sava dneminde olduka azalmtr. Souk Sava srasnda Bat Blou iinde yer alan Trkiye iin, o dnemde siyasal istikrarszln simgesi olan Latin Amerika diplomatik ilikiler asndan ncelikli bir blge olmaktan uzak olmutur. Bu durumun balca sebeplerinden bir
550
tanesi Trkiyenin kendi gvenlik endielerini gidermeye ynelik ve bulunduu blge zerine younlaan tek boyutlu bir d politika izlemesidir. Souk Savan sona ermesi ile birlikte deien dnya dengeleri Trkiyeyi de d politikada yeni araylara itmi ve lkenin d politika nceliklerini ve stratejilerini yeniden deerlendirmesine yol amtr. Bu dnemde ortaya kan d politikay ok boyutlu hale getirme ve eitlendirme anlay Trkiyenin kendi corafyas dndaki ekonomik, siyasal ve sosyal ilikilerini gelitirmeye ynelik yeni admlara nclk etmitir. Bu balamda; Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii, in ve Rusya gibi dnya gleri iin tarihi, ekonomik ve siyasi adan byk nem tayan Latin Amerika, Trkiye asndan da nem kazanmaya balamtr. Bu alma; corafi uzaklk ve temas azl gibi sebeplerle bugne dek Trk D Politikasnn ncelikli alanlarndan biri olmayan Latin Amerikann zellikle son 10 yllk dnemde Trkiye asndan nem kazanmasnn sebeplerini ve bu balamda 2009 ylnda Trkiye-Latin Amerika ilikilerinde yaanan gelimeleri incelemektedir. almann sonu blmnde ise; ilikilerin genel bir deerlendirmesi yaplmakta ve Trkiye-Latin Amerika ilikilerinin gelitirilmesi ve eitlendirilmesine dair karmlara yer verilmektedir. Trkiye-Latin Amerika likilerinin Canllk Kazanmas: 1990-2009 Latin Amerikann Trk D Politikas ierisinde nem kazanmaya balamasnn ve blge lkeleri ile ilikilerin canllk kazanmasnn sebeplerini ekonomik ve siyasi sebepler olarak snflandrmak mmkndr. Blgenin doal kaynaklar asndan zenginlii, byme potansiyeli, tketici pazarnn byme eilimi, blgedeki artan politik ve ekonomik btnleme admlar, kii bana milli gelirde gzlenen art ve Avrupa Birlii ile ABDnin blge ile younlaan ekonomik ilikileri4; Trkiyenin blge ile kltrel ilikilere ve dostluk temellerine dayanan politikasna ekonomik boyutu da eklemitir. Latin Amerikada yaanan demokratikleme sreci ve siyasal istikrarn salanmas ynnde atlan olumlu admlar, blge lkelerinin AB ve
551
ABD ile gelitirdii siyasal ibirlii ve uluslararas rgtlerde artmaya balayan rolleri5 de blgenin Trkiye asndan siyasal bir ortak olarak nem kazanmasna yol amtr. Bu yeni anlayn bir sonucu olarak, Trkiye, 1990larda blge lkeleri ile ekonomik ve ticari ibirlii, turizm ibirlii, salk, bilim ve teknik alanlarnda ibirlii, tarm, kltr ve sanat alanlarnda ibirlii gibi bir dizi antlamaya imza atmtr.6 Bu antlamalarn yan sra, 1995 ylnda, dnemin cumhurbakan Sleyman Demirelin Brezilya, ili ve Arjantine gerekletirdii ziyaret, cumhuriyet tarihinde Latin Amerikaya devlet bakan dzeyinde gerekletirilen ilk ziyaret olarak,7 blgenin Trkiye asndan artan nemini gstermitir. Demirelin ziyaretinden sonra ivme kazanan Trkiye-Latin Amerika ilikileri 1998 ylnda Dileri Bakanl tarafndan hazrlanan Latin Amerika ve Karayipler Eylem Plan8 ile pekitirilmeye allmtr. adamlar, blgede grev yapan diplomatlar ve blge siyaseti konusundaki uzmanlarn katlm ile hazrlanan bu eylem plan ile Trkiyenin blgede etkin bir ekonomik ve siyasal ortak olmas amalanmtr. Ancak 1990larn sonunda Trkiye-AB ilikilerinde yaanan gerilimler ve i politikadaki dengelerde yaanan deiimler Latin Amerika politikasn yeniden lkenin d politika gndeminde arka sralara itmitir. politikada ve AB ile olan ilikilerde istikrarn salanmas ile birlikte, Trkiye yeniden d politikasn eitlendirme stratejisine dnm ve Latin Amerika politikasnn gelitirilmesi iin de zellikle 2006 ylndan itibaren daha somut admlar atlmaya balanmtr. 1998 ylnda hazrlanan plann gncellenmesi ile oluturulan Eylem Plan 20069 erevesinde, 2006 yl Trkiyede Latin Amerika ve Karayipler yl ilan edilmi ve bu erevede blge ile ilikileri gelitirmeye ve yeni balantlar kurmaya ynelik eitli sosyal, kltrel etkinlikler ve geni katlml ve ekonomik ve siyasi ibirlii konulu birok toplant dzenlenmitir. adamlar, diplomatlar, akademisyenler ve siyasilerin katlmyla gerekleen bu toplantlar bir takm sonular vermi ve zellikle 2008 ylndan itibaren blge ile ilikilerde gzle grlr somut admlar atlmtr. 2008 ylnda, dnyann drdnc byk ekonomik rgt olan Gney Amerika Ortak Pazar (MERCOSUR) ile imzalanan Serbest Ticaret Alan kurulmasna y-
552
nelik antlama10 blgenin Trk ekonomisine olan katksn artrmak asndan byk bir adm olarak grlebilir. Buna ek olarak; Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) Kolombiya, Ekvador ve Venezella ile ibirlii yapmak amacyla Bogotada yerleik bir bro am11 ve Brezilya ve Meksika ile ikili i konseyleri oluturulmutur.12 Ayrca, Arjantin, Kba, ili, Venezella ve Brezilyada bykelilik dzeyinde temsil edilen Trkiye, blgedeki diplomatik temsilciliklerinin saysn da 2009 ylndan itibaren artrma karar almtr.13 Blgedeki siyasal ilikilerin gelitirilmesi konusunda 2000li yllarda Trkiye, blgesel rgtlerdeki gzlemci statsnden yararlanmtr. Trkiye, Amerikan Devletleri rgt ve Karayip Devletleri Birliinin toplantlarna gzlemci lke olarak dzenli bir ekilde katlmaktadr.14 likilerin siyasi boyutunun gelitirilmesi amacyla, Trkiye; Brezilya, Venezella, ili, Meksika, Kba, Kosta Rika, Uruguay, Jamaika, Kolombiya ve Panama gibi blge lkeleri ile parlamentolar aras dostluk gruplar oluturmutur.15 Latin Amerikada nemli bir konuma sahip olan Brezilya, Meksika ve Arjantine Trkiyenin 2000li yllardaki Latin Amerika almnda zel bir nem verildiini sylemek mmkndr. 19 Ocak 2006 tarihinde Trkiye ile Brezilya arasnda imzalanan Yksek Dzeyli birlii Komisyonu Kurulmasna likin Mutabakat Muhtras,16 Trkiyenin bu lke ile olan, zellikle ticari, ilikilerine ivme kazandrma abasnn bir gstergesidir. Trkiye ile Meksika arasndaki diplomatik ilikilerin kurulmasnn 80. yldnm erevesinde 2008 ylnda Trkiyeden Meksikaya Dileri Bakanl dzeyinde gerekletirilen ziyaretle birlikte iki lke arasndaki ibirlii hz kazanm ve bu ziyaret sonrasnda Trkiye-Meksika Konseyi kurulmutur.17 Brezilya ve Meksika ile ekonomik ibirlii ekseninde gelien ilikilerin aksine, Arjantin ile olan ilikilerde 2000li yllarda siyasal boyut da tartma konusu olmutur. Trkiye-Arjantin ilikilerinin siyasal boyutunun tartma konusu olmas Arjantinin 2006 ylnda szde Ermeni soykrm iddialarn kabul ederek 24 Nisan tarihini ulusal tatil gn ilan etmesi ile balamtr. Bu karardan bir yl sonra Arjantin, 2007 ylnda 24 Nisan gnn Ermeni soykrm ansna
553
halklar aras hogr ve sayg iin eylem gn ilan etmitir.18 Bu durum, Trkiyenin Arjantin ile olan ilikilerini gzden geirmesine yol amtr. 2000li yllarda ayrca, Latin Amerika lkesi daha Ermeni soykrm iddialarn kabul eden yasalar karmtr. Bu iddialar kabul eden Uruguay, Venezuella ve ili ile olan ikili ilikiler de sz konusu yasalardan etkilenmitir. Bu lkeye ek olarak, Kba da Trkiyenin Latin Amerikadaki potansiyel stratejik ortaklarndan biri olarak nemsenen bir lkedir. Kba ile Trkiye arasnda tarih boyunca gelitirilmi iyi ilikiler ve iki lke halklarnn sahip olduu olumlu imaj da son dnemde Trkiye-Kba ilikilerinin ivme kazanmasn kolaylatrmaktadr. 2009 Ylnda Trkiye-Latin Amerika likilerinde Yaanan Gelimeler zellikle 2006 ylndan itibaren hukuksal ve siyasal temelleri atlan Trkiye-Latin Amerika ilikilerinin 2009 ylnda zellikle devlet ve hkmet bakanlar dzeyinde gerekletirilen karlkl ziyaretler, kltrel faaliyetler, eitim faaliyetleri ve ekonomik ve siyasal ibirlii admlar ile younlatn savunmak mmkndr. Baka bir deyile, son dnemde, Trk d politikasnda yaanan deiimin ve izlenmeye balanan aktif ve ok boyutlu politikann yansmalarn Trkiyenin Latin Amerika lkelerine ve blgenin geneline kar yrtt politikalarda gzlemlemek imkn vardr. MERCOSUR lkeleri ile likiler Ksa ad MERCOSUR olan Gney Amerika Ortak Pazar, Latin Amerikada ekonomik entegrasyon srecinin baarl bir rneini tekil etmektedir. 1991 ylnda Brezilya, Arjantin, Uruguay ve Paraguay tarafndan kurulan MERCOSUR, dnyada Avrupa Birlii ve NAFTAnn yannda nemli bir ekonomik Pazar oluturmaktadr ve Trkiyenin Latin Amerika alm asndan nemli bir frsat kapsdr. Trkiyenin blgeye almak iin en nemli kaplardan biri olarak grd Brezilya ile 2009 ylnda imzalanan antlamalar ve atlan somut admlar Trkiye iin Latin Amerikann artan ne-
554
mini gstermesi asndan olduka nemlidir. 2023 Mays 2009 tarihleri arasnda Brezilya Devlet Bakan Luiz Inacio Lula da Silvann lkesinin Kalknma, Dileri ve Sanayi ve Ticaret Bakanlar ile birlikte Trkiyeye gerekletirdii ziyaret19 iki lke ilikileri asndan bir milat oluturmaktadr. Bakan Lula da Silvann gerekletirdii bu ziyaret iki lke arasnda devlet bakan dzeyinde gerekleen ilk ziyaret olmas asndan nem tamaktadr. Byle bir ziyaretin ilk kez 2009 ylnda gereklemesi, uzun yllardr srmekte olan ilikileri derinletirme abasnn son dnemde sonu verdiine ve Trkiyenin de Latin Amerika lkeleri tarafndan nemli bir ortak olarak grlmeye balandna iaret etmektedir. Bu ziyaretin sonucunda; stanbul-Sao Paolo arasnda direkt karlkl uak seferlerinin balamas, Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) ile Brezilya Devlet Petrolleri irketi PETROBRAS arasnda Karadenizde petrol aranmas konusunda 800 milyon dolarlk ibirlii ve Gney Amerika Ortak Pazar MERCOSUR ile Trkiye arasnda serbest ticaret antlamas imzalanmas gibi konular ele alnm ve bu konularda antlamalar imzalanmtr.20 Bu antlamalarla, ibirliinin gelitirilmesi planlanan alanlarn banda; organik tarm, alternatif enerji kaynaklar, inaat, tekstil ve otomotiv-yedek para sektrleri gelmektedir.21 zellikle kresel mali kriz sonrasnda yeni pazar arayna giren Trkiye iin, MERCOSUR antlamas byk nem tamaktadr. Bu sebeple, 2009 ylnn Temmuz aynda Devlet Bakan Zafer alayan bakanlndaki bir heyet; MERCOSUR ile imzalanacak serbest ticaret antlamasnn ayrntlarn grmek zere Brezilya ve iliye bir ziyaret dzenlemitir.22 Ancak, bu konuda yaplan grmelerden istenilen verim alnamam23 ve antlama sonulandrlamamtr. Buna karn, iki lke ile dier konularda yaplan grmelerin olumlu sonular verdiini sylemek mmkndr. ilide alt bakan ve devlet bakan ile grmeler yrten heyet bu lkeyle bir serbest ticaret antlamasna imza atm ve heyette bulunan on be firma temsilcisi 53 milyon dolarlk i balants gerekletirmitir.24 Brezilyadaki temaslarda ise, MERCOSUR konusuna ek olarak; PETROBRAS-TPAO ibirlii ve Karadenizde yrtlen petrol arama almalar grlmtr. Ayrca, ekonomik ibirliinin gelitirilmesi amacyla iki lke arasnda bir alma grubu oluturulmu
555
ve zellikle, savunma ve havaclk konularnda ibirlii olanaklar ele alnmtr.25 2009 ylnda gelitirilen ilikiler sonucunda ayrca, Mays aynda Brezilya Devlet Bakan Lula da Silvann Trkiye ziyareti srasnda, Brezilyada 2014 ylnda dzenlenecek olan Dnya Futbol ampiyonas ile 2016 ylndaki Olimpiyat Oyunlar iin yaplacak alt yap ve st yap almalarnda Trk mteahhitlerinin de yer alabilmeleri iin bir takm antlamalar yaplmtr. 30 Mays 2009 tarihinde TPAO ile PETROBRAS arasnda stanbulda imzalanan anlama ile PETROBRASn Karadenizde petrol arama almalar balatmas ve TPAO ile kule paylam yoluna gitmesinin n almtr. Kule Paylam Anlamas ile, PETROBRAS tarafndan denizde petrol arama amacyla ina edilecek platformun Trkiye Petrolleri tarafndan Karadenizdeki baka alanlarda kullanlmasnn yolu alm olacaktr. Ayrca, iki lke anlamann kapsamnn ileride geniletilebileceini de kabul etmitir.26 Bu anlamann Trkiye asndan en byk kazanm, TPAO iin derin deniz ortamnda bizzat operatrlk yaparak petrol arama tecrbesi kazandracak olmasdr. Denizde yaplacak sondaj almalarnn 150 milyon dolar bulmas beklenen maliyeti Brezilya irketi PETROBRAS tarafndan karlanacak ve petroln yan sra, Karadenizde doalgaz arama almalar da iki lke arasndaki ortaklk erevesinde srdrlecektir.27 Trkiye asndan nemli bir pazar olana oluturan MERCOSUR ile serbest ticaret anlamas yaplmasnn temelleri 30 Haziran 2008 tarihinde MERCOSUR yesi lkeler olan, Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda imzalanan Serbest Ticaret Alan Oluturulmas Anlamas ile atlmtr. Bu anlamaya gre; taraf lkeler arasnda bir mzakere komitesi oluturulacak, taraflar arasnda ticaret politikalar, salk ve teknik standartlar ile zel gmrk rejimleri gibi konularda bilgi deiimi yaplacaktr.28 Bunun yan sra, taraflar arasnda seminerler, fuarlar, heyet faaliyetleri ve sergiler gibi ticaret artrc faaliyetlerin dzenlenmesi ve eitim programlar da bu anlama ile karara balanmtr. yl sre ile geerli olacak bu hazrlayc anlamann, taraflar aksini dilemedii srece otomatik olarak uzatlmas ngrlmtr.29 Serbest Ticaret Alanna gei iin somut bir sre ngrlmemesi ve sre-
556
cin belirsizlii, MERCOSUR ile yaplan bu antlamann henz istenilen amac getirmemi olmasn aklayabilecek bir sebep olarak ortaya kmaktadr. Trkiye ile MERCOSUR lkeleri arasnda gerekleen ticaretin son 3 yllk rakamlarna bakldnda, Trkiyenin ticaret a verdii ve blge lkeleri ile yaplacak bir Serbest Ticaret Alan anlamasnn Trkiye asndan nemli bir baar olaca grlebilir. hracat Gelitirme Etd Merkezinin rakamlarna gre son ylda Trkiyenin blge lkeleriyle ticareti u ekilde gereklemitir:
Tablo 1. Trkiyenin MERCOSUR lkelerine yapt ihracat (1000 dolar)30
lke MERCOSUR Brezilya Arjantin Uruguay Paraguay 2007 304.2 229.9 61.1 8.3 1.5 2008 442.7 318 107 14.4 3.1 2009 480 388.1 73.6 10.5 7.6
Tablo 2. Trkiyenin MERCOSUR lkelerinden yapt ithalat (1000 dolar)31

lke MERCOSUR Brezilya Arjantin Uruguay Paraguay 2007 1.629,2 1.172,6 417,5 36,0 2,9 2008 2.293,3 1.423,8 789,8 26,3 53,2 2009 1.433,8 1.105,8 225,8 30,0 72,0
Trkiyenin 2009 ylnda bu lkelere ihra ettii balca mallar; otomobil ve paralar, makine, demir ve elik levha, d lastik, ttn, gbre, fndk, amar makinesi, buzdolab, traktr, metal ileme makineleri olurken; ithal ettii balca rnler ise, demir cevheri, kahve, pamuk, yal tohum ve meyveler, hayvansal yalar, soya fasulyesi ve ya, petrol yalar, msr, yn ve pirin olmutur.32
557
Yukardaki rakamlara bakldnda, Trkiyenin MERCOSUR lkeleri ile 2009 ylnda ticaret hacmini artrd grlmektedir. Ticaret hacminin en yksek olduu ve art eilimi gsterdii lke Brezilya olurken, Arjantin ile yrtlen ticari ilikilerde nemli bir d olduu gze arpmaktadr. Trkiye tm MERCOSUR lkeleri ile olan ticari ilikilerinde d ticaret a vermektedir. Bu durumun en nemli sebeplerinden birisi, blge lkeleri tarafndan nc lkelerle yrtlen ticari ilikilerde uygulanan yksek vergiler ve kota uygulamalardr. Dolaysyla, Serbest Ticaret Alan anlamasnn ivedilikle hayata geirilmesi, Trkiyenin d ticaret ann giderilmesi asndan nemli ve faydal bir adm olacaktr. 2009 ylnda Trkiye Latin Amerikadaki almna Arjantin ile derinletirilen ilikiler ile devam etmitir. zellikle Arjantin ile bu yl ierisinde gelitirilen ilikiler Trkiyenin blgedeki gelecei asndan nem tamaktadr. Arjantin ile gelitirilecek olumlu ekonomik ve diplomatik ilikiler; Trkiyenin blgedeki dier lkelere ulamas konusunda nemli bir admdr. 2010 ylndan itibaren Arjantin, MERCOSURun nc lkelerle olan ilikilerinin mzakerecisi konumuna gemitir33 ve bu durum MERCOSUR ile Serbest Ticaret Antlamas yapma amac tayan Trkiye asndan da gz nnde bulundurulmas gereken bir gelimedir. Bu sebeple, 2009 yl iinde Trkiye ile Arjantin arasndaki ilikileri gelitirmek amacyla kurulmu olan Karma Ekonomik Komisyonun almalar younlamtr. ki lke arasndaki Karma Ekonomik Komisyon nc toplantsn 27 Ekim 2009 tarihinde Buenos Aireste gerekletirmi ve Trk heyetinin bakanln Devlet Bakan Cemil iek yapmtr. Toplantda, kresel krize kar alnabilecek ortak nlemler, ticareti gelitirme stratejileri, yatrmlar, serbest blgeler, enerji, mteahhitlik, hava ve deniz ulatrmas, bilim ve teknoloji ve tarm alanlarnda ibirlii olanaklar ele alnmtr. Ancak, son yln verilerine bakldnda iki lke arasndaki ticaret hacminin 2009 ylnda nemli bir d gsterdii grlmektedir:
558
Tablo 6. Arjantin ile Trkiye arasndaki d ticaret (1000 dolar)34

Yl 2007 2008 2009 thalat 417.506 789.411 225.821 hracat 64.496 107.099 73.669
Trkiyenin 2009 yl ierisinde Arjantinden ithal ettii rnlerin byk bir ksmn soya fasulyesi ve ya, petrol yalar, msr ve msr ya, yn ve dizel tat aralar olutururken; Arjantine olan ihracat ise otomobil ve yedek para, sentetik iplik, ttn, buzdolab, metal ileme makineleri ve zeytinya zerine younlamtr.35 Orta Amerika, Karayip lkeleri ve Meksika ile likiler Latin Amerikann nemli lkelerinden biri olan Meksika ile Trkiye ilikileri konusunda 2009 ylnda yaanan gelimelere bakldnda nemli temaslarn gerekletirildii grlr. 910 Aralk 2009 tarihlerinde Babakan Erdoan tarafndan Meksikaya gerekletirilen ziyaret srasnda yaplan grmelerde, Meksika hkmeti Trk iadamlarna uzun sreli ve ok girili vize uygulamasna gemeyi kabul etmi ve vize ilemlerini hzlandrmay ve kolaylatrmay taahht etmitir.36 Bunun yan sra, Trk mteahhitlerin, Meksikada yrtlecek 50 milyar dolarlk alt yap almalarndan pay alabilmelerinin de n almtr.37 Hkmet bakan dzeyinde gerekletirilen bu ziyaret ile, Meksikann Trkiyenin Latin Amerika politikas asndan tad nem vurgulanm ve uyuturucu ticaretinin nlenmesi gibi iki lke iin de nem tayan ortak sorunlara etkin zmler retilmesi konusunda ibirliinin gereklilii zerinde durulmutur.38 Meksika, Trkiyenin Latin Amerikaya almas asndan olduka nemli bir konumdadr ve 2008 ylnn sonlarnda balayarak 2009 ylnda younlukla devam eden Meksika ile ilikileri gelitirme abas lkenin bu nemli konumunun bir gstergesidir. Dnyann byk ekonomileri arasnda yer alan Meksika, Avrupa Birlii, Ame-
559
rika Birleik Devletleri ve Kanada ile yrtmekte olduu serbest ticaret ile Trkiyenin Kuzey Amerika pazarna gmrksz giri kapsn oluturmaktadr. 2008 ylnn sonlarndan itibaren lke ile Dileri Bakan ve Babakan dzeyinde yrtlen temaslarla iki lke arasndaki ticari ve siyasi ilikiler gelitirilmeye allmtr. D ticaretle ilgili eldeki son veriler de ilikilerin artmakta olduunu fakat dier Latin Amerika lkeleri ile olduu gibi, Meksika ile de d ticaret dengesinin Trkiye aleyhine olduunu gstermektedir.
Tablo 3. Trkiye-Meksika Ticaret Verileri (1000 Dolar)39

Yl 2006 2007 2008 2009 thalat 261.944.32 352.196.654 379.813.398 335.226.000 hracat 140.778.329 196.750.471 152.165.812 93.303.000
Son verilerden de grld zere, Meksika ile Trkiye arasndaki ithalatn artt gzlemlenirken, bu lkeye yaplan ihracatta ciddi bir azalma sz konusudur. Trkiyenin Meksikaya ihra ettii balca rnler; tat ve yedek para, ev tekstili, hazr giyim, mcevherat, ttn, istifleme makineleri ve d lastiktir.40 Meksikadan ithal edilen balca rnler ise; elektronik cihazlar, tbbi cihazlar, otomatik bilgi ilem makineleri, organik kimyasallar ve ortopedik cihazlardr.41 2009 ylnda younlatrlan ikili ilikilerin, var olan d ticaret dengesini Trkiye lehine evirmesi hedeflenmektedir. Ancak, verilerden de anlalabilecei zere, zellikle Meksika ile ABD ve AB arasnda var olan serbest ticaret antlamalar, Trk mallarnn lke pazarndaki rekabet gcn zayflatmakta ve d ticaret an korumaktadr. 2009 ylnda, Trkiyenin geleneksel olarak olumlu kltrel ve sosyal ilikiler kurduu Kba ile de ilikiler daha fazla gndeme gelmi ve bu ilikilere ekonomik boyutun da eklenmesi yolunda nemli admlar atlmtr. Kba ile artan ticaret hacmi ve Trkiye ktisadi Kalknma Ajansnn (TKA) Kbal yetkililer ile birlikte yrt-
560
t sosyal ve ekonomik kalknma projeleri bu yndeki abalarn olumlu sonular arasnda saylabilir.42 2009 ylnda Kbadaki Havana niversitesinde Trkoloji Blm kurulmas iin almalar balatlm43 ve 30 Ekim 2009 tarihinde krsnn resmi al Kbada Devlet Bakan Cemil iek tarafndan yaplmtr.44Buna karlk, Kbann nde gelen gnlk gazetelerinden olan Granma Gazetesi de Trke olarak baslmaya balanmtr.45 Bu adm, iki lke arasndaki iyi ilikilerin kltrel boyutta da vurgulanmas asndan sembolik olarak nem tamaktadr. Eitim ve kltrel ibirlii alannda atlan bu admlara ek olarak Kbann Trkiyenin Birlemi Milletler Gvenlik Konseyindeki geici yeliini desteklemesi de iki lke arasndaki derinleen ilikilerin bir gstergesi olarak yorumlanabilir ve Trkiyenin d politikasn eitlendirme yolunda att admlarn olumlu sonular arasnda saylabilir. ki lke arasndaki olumlu siyasal ve kltrel ilikilerin ekonomik gstergelere de yanstlmas asndan 2009 ylnda nemli admlar atlmtr. 26 Ekim 2009 tarihinde Kba ile Trkiye arasndaki Karma Ekonomik Komisyon Kbada toplanm ve iki lke arasnda ekonomik ibirliinin artrlmas masaya yatrlmtr. 30 Ekim 2009 tarihinde imzalanan Karma Ekonomik Protokol uyarnca; ticari ibirliinin hukuki altyaps, eximbank kredileri, yatrmlar, enerji, salk, turizm, ulatrma, gemi inas, bilim ve teknoloji, mteahhitlik, eitim ve kltr alanlarnda ibirliinin artrlmas karara balanmtr.46 2009 ylnda atlan bu admlarn, verilere yansmas aadaki gibidir:
Tablo 5. Trkiye ile Kba arasndaki D Ticaret (1000 dolar)47

Yl 2007 2008 2009 thalat 1.474 472 1.653 hracat 32.212 20.090 10.507
ki lke arasndaki ticaretin ihracat boyutu demir-elik, plastik, inaat makineleri, otomotiv yedek paras ve temizlik malzemele-
561
ri zerinde younlarken; ithalat boyutunda ise, eczaclk rnleri, deri mamulleri, alkoll ikiler, kahve, baharat ve kakaonun arl gze arpmaktadr.48 Belize, El Salvador, Guatemala, Honduras, Kosta Rica, Nikaragua ve Panamay kapsayan Orta Amerika lkeleri arasnda, 2009 ylnda Trkiyenin aktif olarak iliki iinde olduu balca lke Kosta Rica olmutur. 2009 ylnda ilikilerin devlet bakan dzeyinde gelitirildii dier bir lke de Kosta Ricadr. 25 Kasm 2009 tarihinde Trkiyeyi resmi olarak ziyaret eden Kosta Rica devlet bakan Oscar Arias, Trkiyeyi ziyaret eden ilk Orta Amerikal lider olmutur.49 Bu ziyaret ile Trkiye, Latin Amerikadaki ibirlii atlmlarna bir yenisini eklemi ve iki lke dileri bakanlklar arasnda imzalanan ibirlii deklarasyonu ile sonraki dnemlerdeki younlatrlm ibirliinin temelleri atlmtr. 2011 ylnda Ankarada Kosta Rica Bykeliliinin almasna ynelik planlar da ilikileri artrma isteinin bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Ayrca, Trkiye ile Kosta Rica arasnda 2010 yl ierisinde bir Serbest Ticaret Anlamas imzalanmas iin gerekli n hazrlklar da 2009 yl ierisinde balamtr. Bu srete, 2009 ylnn haziran aynda Trk adamlar ve Sanayicileri Konfederasyonu (TUSKON) tarafndan dzenlenen Dnya Ticaret Kprs etkinliine Kosta Rica Ticaret Bakan kalabalk bir heyetle katlm ve ekonomik ilikilerin artmas iin eitli temaslarda bulunmutur.50 Orta Amerika lkelerinden Panama ve Honduras dndaki tm lkelerle Trkiye arasnda vize muafiyeti antlamas bulunmaktadr. Ancak, bunun dnda, 2009 ylnda Orta Amerika lkeleri ile ilikilerin derinletirilmesi konusunda somut admlar atldn sylemek gtr. AND Grubu lkeleri ile likiler AND Grubu lkeleri, MERCOSURa ek olarak, Latin Amerikada nemli bir ticaret birliini oluturmaktadr. 1969 ylnda ekonomik ibirlii amacyla oluturulan grubun yeleri Bolivya, Kolombiya, Ekvador, Peru, Venezella ve ilidir. Bu lkelerin birlikte oluturduklar ticaret frsatlar, AND Grubunu Trkiye iin atlm yaplmas gereken nemli bir blge haline getirmektedir.
562
6 Ocak 1926da imzalanan Dostluk Antlamas ile Trkiye Cumhuriyetini tanyan ilk Latin Amerika lkesi olan ili51 ile tarih boyunca dosta ve kltrel ibirlii erevesinde yrtlen ikili ilikiler 2009 ylnda artan ekonomik ibirlii ile eitlendirilmitir. 2004 ylnda mzakere edilmeye balanan Serbest Ticaret Antlamas, 2009 ylnn Mart aynda sonulandrlm ve 14 Temmuz 2009 tarihinde de yrrle girmitir.52 Bu antlama ile Trkiye ve ili karlkl ticari temsilcilikler amay taahht etmektedir. Antlamann yrrle girmesinden sonra Trkiyede dzenlenen ili fuar ve stanbul ile Santiago arasnda balayan dorudan uular da iki lke arasndaki ilikilerin artmakta olduunu gstermektedir. ili ile imzalanan Serbest Ticaret Anlamas, Amerika ktasndaki lkelerle yaplan ilk serbest ticaret anlamas olmas bakmndan byk nem tamaktadr. ilide imzalanan anlama ile Trkiyeye giren ili rnlerinin %98inde hemen, tamamnda ise 6 yllk sre ierisinde gmrklerin sfrlanmas ngrlmektedir. zellikle; maden rnleri, meyve, ormanclk rnleri, balk ve arapta ili mallarna ayrcalklar tannmas sz konusudur. Bu anlama ile Trkiyenin ilideki enerji, savunma sanayi, inaat ve turizm alanndaki alt yap yatrmlarnn artmas ve ticaret hacminin ikiye katlanmas hedeflenmitir. Ayrca ili, sanayi rnlerinin tamamnda ve tarm rnlerinin %95inde gmrkleri sfrlamay taahht etmektedir. Buna ek olarak, iki lkede karlkl ticaret temsilcilikleri almas da karara balanmtr.53 Ancak son yla ait veriler, bu anlamann iki lke arasndaki d ticaret hacminin Trkiye lehine gelimekten uzak olduunu gstermektedir:
Tablo 4. ili-Trkiye D Ticaret Hacmi (1000 Dolar)54
Yl 2007 2008 2009 thalat 324.110 200.387 134.732 hracat 41.843 50.267 37.434
Trkiyenin iliye ihra ettii rnlerin banda maya, vazelin, parafin, ila ve tarm rnleri gelirken; ithalatn byk blmn ise, bakr, meyve, tohum ve baklagiller oluturmaktadr.55
563
zellikle lideri ve yaanan gelimeler ile son dnemde dnya gndeminde ne kan lkelerden birisi olan Venezella, dnya gndemi kadar Trkiye gndemini de 2009 ylnda megul eden lkelerden birisi olmutur. Venezellann kreselleme ve bata Amerika Birleik Devletleri olmak zere, byk gler kart politikalar ve d ilikiler ile ekonomik alanda yapt bamszlk vurgusu Trkiyede de kendisine desteki bulmu ve lkenin Trk kamuoyundaki olumlu imajna katkda bulunmutur. 2009 ylnda srailin Gazzede gerekletirdii saldrlara karlk Venezellann gsterdii sert tepki56 ve Filistinle diplomatik ilikiler balatmas,57 iki lkeyi Ortadou politikalar konusunda yaklatrmtr. D politikada esen bu olumlu hava, iki lke arasnda yaplan turizm ve ekonomik ibirlii antlamalarnn sayca artmasna da katkda bulunmutur. Ancak, iki lke arasnda 2009 ylnda yaanan siyasi yaknlamann ekonomik verilere de yansdn sylemek gtr.
Tablo 7. Venezella ile Trkiye arasndaki d ticaret (1000 dolar)58

Yl 2007 2008 2009 thalat 132.454 198.284 120.742 hracat 41.699 27.696 36.420
Genel Deerlendirme Latin Amerika ve Karayiplerin kresel g dengeleri iinde siyasal ve ekonomik adan nem kazanmas ile Trkiyenin Souk Sava sonrasnda d politikada yeni araylara girmesi e zamanl gelien iki nemli sre olmutur. D politikadaki etki alanlarn eitlendirmeyi amalayan Trkiye iin Latin Amerika bir frsatlar blgesi olarak ne kmaktadr. Bir btn olarak bakldnda Latin Amerika ve Karayipler, kresel dengeleri belirleyici bir rol oynayabilecek potansiyel bir gtr. Blgenin bu potansiyeli ABD, AB, Rusya ve in gibi nemli g odaklar tarafndan fark edilmi ve blge lkeleri ile ibirliini ve ikili ilikileri derinletirme yolunda ciddi admlar atlmtr.
564
19. yzyl sonlarna dayanan Trkiye-Latin Amerika ilikileri son dneme kadar daha ok kltrel ibirlii ile snrl kalm; ilikilerin ekonomik ve siyasal boyutu ihmal edilmitir. Bu ihmale karm, yzyldan fazlaya dayanan ilikilerin olumlu sonularndan birisi ise, Trkiye kamuoyunda Latin Amerika ve Karayiplere ynelik oluturulan olumlu bak asdr. Kltrel yaknlk, futbol, dans, sinema ve dil gibi konulara duyulan ilgi, corafi olarak birbirine olduka uzak olan iki blgeyi birbirine yaklatrm ve kamuoyunda olumlu bir imaj yaratmtr. Kamuoyu destei gren Latin Amerika-Trkiye ibirliinin kltr ve eitim boyutuna ekonomik ve siyasal boyutun da eklenmesi Trkiye asndan nemli kazanmlar getirecektir. Bugne dek corafi uzaklk, bilgi eksiklii ve dil sorunu gibi sebeplerle yeteri kadar gelitirilemeyen ilikiler, 2006da hazrlanan Latin Amerika ve Karayipler Eylem Plan ile yeniden gndeme gelmi ve ilikilerin derinlemesi asndan uygun bir ortam hazrlamtr. 2009 ylnda Trkiyenin Latin Amerika ve Karayipler lkeleri ile yrtt ilikilerde gzlemlenen gelimeler, bu uygun ortamn hem blge lkeleri, hem de Trkiye tarafndan deerlendirilmeye alldn gstermektedir. Latin Amerika ile ilikilerin gelitirilmesi Trkiye asndan belli bal ekonomik ve siyasal yararlar getirecektir. Ekonomik adan Latin Amerika ile ilikilerin gelitirilmesi Avrupa Birlii-Latin Amerika ilikileri ile ilintilidir. Latin Amerika Ortak Pazar MERCOSUR ile AB arasnda imzalanan serbest ticaret antlamas gereince, her iki rgte bal lkelerin mallar Latin Amerika ve Avrupa pazarlarna dk vergilerle girebilmektedir. Gmrk Birliinin bir yesi olan Trkiyenin MERCOSUR ile serbest ticaret antlamasn sonulandrmas ve ekonomik ilikilerini gelitirmesi, gmrk vergileri ve ticaret kotalar asndan Trkiye iin byk avantaj salayacak ve blge lkeleri ile olan ticaret hacmini ihracat lehine artracaktr.
565
Tablo 6. Trkiye ile Latin Amerika lkeleri Arasndaki 2009 ylna ait d ticaret59
Blge Orta Amerika, Meksika ve Karayipler Gney Amerika hracat (milyon dolar) 597 678 thalat (milyon dolar) 476 2.286 D ticaret dengesi +121 -1.608
Siyasal adan ise, Latin Amerika ile ilikilerin gelitirilmesinin en byk yarar Trkiyenin uluslararas politikada yeni mttefikler kazanmas olacaktr. Trkiyenin Birlemi Milletler Gvenlik Konseyine geici yeliini destekleyen Latin Amerika lkeleri rnei, siyasal ibirlii asndan blgenin sahip olduu potansiyeli gzler nne sermektedir. Ekonomik btnlemesini tamamlama yolunda byk mesafe kat eden Latin Amerika ve Karayipler lkeleri siyasal olarak da uluslararas rgtler iinde bir blok olarak hareket ettiklerinde, kresel g dengelerini deitirebilecek bir potansiyele sahiptir. Bylesine bir g oda ile siyasal ibirliini gelitirmek ise, zellikle ABD ve AB karsnda Trkiyenin elini glendirecek bir manevra olacaktr. 2009 ylnda gzlemlenen gelimeler, Trkiyenin Latin Amerika ve Karayipler ile ilikilerini gelitirme yolunda nemli admlar attn ve bu blgeye verdii nemin arttn gstermektedir. Getiimiz yl yaanan youn ikili temaslar, devlet bakan ve babakan dzeyinde gerekleen ziyaretler ve imzalanan ibirlii antlamalar Trkiyenin Latin Amerika politikasnn kazand ivmenin sonular olmutur. Bu ivmenin devam etmesi ise 2009 ylnda atlan temeller zerine srdrlebilir bir politika oluturulmasna baldr. likilerin liderler dzeyinde srdrlmesi, siyasal ve ekonomik ibirlii konusundaki ciddiyetin gsterilmesi ve atlan admlardaki istikrar, 2009da hz kazanan srecin devam etmesini salayacaktr. Siyaset alannda atlan admlara ek olarak; i adamlar ve akademisyenlere de bu srecin devam etmesinde nemli bir grev dmektedir. Blgede Trkiyenin varlnn ekonomik, kltrel ve akademik olarak artmas, Trkiyede blge geneline ve blge lkelerine ynelik akademik almalarn artmas ve Trkiyenin istikrarl ve srdr-
566
lebilir bir Latin Amerika stratejisi gelitirmesi, Trkiyenin d politikasn ve etki alanlarn eitlendirme yolunda att admlar Latin Amerika ve Karayipler rneinde destekleyecektir. Trkiyenin Latin Amerika Politikas 2009 Kronoloji
1995 Blgeye devlet bakan dzeyinde ilk ziyaretin dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirel tarafndan gerekletirilmesi Latin Amerika-Karayipler Eylem Plannn kabul kinci Latin Amerika-Karayipler Eylem Plannn hayata geirilmesi Trkiye-Brezilya Yksek Dzeyli birlii Mutabakat (19 Ocak) Trkiye-MERCOSUR Serbest Ticaret Alan Oluturma Anlamas (30 Haziran) Trkiye-Meksika Konseyinin kurulmas (Aralk)
1998 2006 2006 2008 2008 2009 Yl
20-23 Mays Brezilya Devlet Bakan Luiz Inacio Lula da Silvann Trkiye ziyareti. 30 Mays Haziran PETROBRAS-TPAO birlii Anlamas. TUSKON tarafndan stanbulda dzenlenen Dnya Ticaret Kprs Etkinlii. Kba-Trkiye Karma Ekonomik Komisyonu toplants. Arjantin-Trkiye Karma Ekonomik Komisyonu toplants. Kba-Trkiye Karma Ekonomik Protokol. Havana niversitesinde Trkoloji Krssnn al. Kosta Rica Devlet Bakan Oscar Ariasn Trkiye ziyareti.
14 Temmuz ili-Trkiye Serbest Ticaret Anlamas. 26 Ekim 27 Ekim 30 Ekim 30 Ekim 25 Kasm
9-10 Aralk Babakan Recep Tayyip Erdoann Meksika ziyareti.

Notlar 1 United Nations Development Program, www.undp.org 2 Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl, Trkiyenin Latin Amerika ve Karayiplere Ynelik Politikas ve Blge lkeleri ile likileri http://www.mfa.gov.tr/i_-turkiye_nin-latin-
567
amerika-ve-karayiplere-yonelik-politikasi-ve-bolge-ulkeleri-ile-iliskileri.tr.mfa (29 Mart 2010a). 3 Eren Okur, Trkiye- Latin Amerika likileri, Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar Merkezi http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=406 :turkiye-latin-amerika-iliskileri&catid=89:analizler-latinamerika&Itemid=142 (22 Temmuz 2009). 4 Turkish Business Opportunities, Ankara, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl Antlamalar Genel Mdrl, Austos 2006, s.4. 5 T.C. Dileri Bakanl, 2010a . 6 T.C. Dileri Bakanl, Temel Belgeler http://www.mfa.gov.tr/ii_-temel-belgeler.tr.mfa (29 Mart 2010b). 7 T.C. Dileri Bakanl, 2010a. 8 A.g.e. 9 A.g.e. 10 Trkiye Gney Amerika Ortak Pazar hracatnn arttracak, Zaman, 2 Temmuz 2008. 11 Fatma Gnce Kanl, Trkiye- Latin Amerika ve Karayip likileri, Latin Amerika ve Karayipler Toplantlar I. altay Sonu Raporu, Tasam Yaynlar, Eyll 2009. 12 A.g.e. 13 A.g.e. 14 Okur, 2009; Kanl, 2009. 15 Kanl, 2009. 16 Brezilya Federal Cumhuriyeti lke Raporu, Konya Ticaret Odas, Ekim 2008 17 Trkiye- Meksika i konseyi kuruldu, HrHaber, 11 Aralk 2008 http://www.hurhaber.com/news_detail.php?id=161971&uniq_id=1268130538 18 Arjantin Ermeni soykrm iddialarn kabul etmekle kalmad, 24 nisan ulusal tatil gn ilan etti, Nethaber, 15 Aralk 2006 http://www.nethaber.com/Dunya/6637/ArjantinErmeni-Soykirim-iddialarini-kabul-etmekle-kalmadi 19 Luladan tarihi ziyaret, Sabah, 21 Mays 2009. 20 Turkey and Brazil to jointly explore for petroleum in Black Sea, Turkish NY, 23 Mays 2009 http://www.turkishny.com/old/tr/ingilizce-haberler/8528-turkey-and-brazil-tojointly-explore-for-petroleum-in-black-sea.html 21 Trkiye-Brezilya Ticari likiler Deerlendirmesi, http://www.turkiyebrezilya.com/index. php/ticaret-rehberi/degerlendirme/ticari-iliskiler-degerlendirmesi.html 22 http://www.gercekgundem.com/?p=204458 21 Temmuz 2009 23 Anadolu Ajans, 21 Temmuz 2009 24 http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/bakanHaberDetay.cfm?haberNo=218 25 http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/bakanHaberDetay.cfm?haberNo=218 26 Radikal, 1 Haziran 2009. 27 A.g.e. 28 http://www.mre.gov.py/dependencias/tratados/mercosur/registro%20mercosur/Acuerdos/2008/turco/111.%20MSUR-Turquia%20turco.pdf 29 A.g.e. 30 hracat Gelitirme Etd Merkezi, www.igeme.gov.tr 31 A.g.e. 32 D Ticaret Mstearl, www.dtm.gov.tr 33 http://www.tumgazeteler.com, 23 Ekim 2009. 34 TK, www.tuik.gov.tr 35 D Ticaret Mstearl, www.dtm.gov.tr 36 http://www.turkishsteel.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=83%3Aste el-among-top-investment-areas-in-turkeys-latin-america-strategy-&catid=10%3Anewsticker-articles&lang=en 37 A.g.e. 38 Erdoan Meksika Senatosuna Seslendi, Sabah, 11 Aralk 2009.
568
39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59
D Ticaret Mstearl, www.dtm.gov.tr A.g.e A.g.e Zaman, 28 Temmuz 2009. Anka, 8 Ekim 2009. http://www.turkishny.com/economy-news/7-economy-news/17857-tuerkiye-kueba-vearjantinle-ekonomik-likileri-derinletiriyorA.g.e. http://www.turkishny.com/economy-news/7-economy-news/17857-tuerkiye-kueba-vearjantinle-ekonomik-likileri-derinletiriyorTK, www.tuik.gov.tr D Ticaret Mstearl, www.dtm.gov.tr Kosta Rika Cumhurbakan: Ankarada Bykelilik Ama Arzusundayz, AA, 25 Kasm 2009, http://www.tumgazeteler.com/?a=5743104 Patron Turk, 18 Mays 2009, http://www.patronturk.com/milyar-dolarlik-ithalat-yapanisadamlari-turkiyeye-geliyor Embassy of Chile in Turkey, http://www.chileturquia.com/description.aspx?id=10 A.g.e. Star, 15 Temmuz 2009. Trkiye statistik Kurumu, www.tuik.gov.tr D Ticaret Mstearl, www.dtm.gov.tr Milliyet, 15 Ocak 2009. Milliyet, 28 Nisan 2009. TK, www.tuik.gov.tr TK, www.tuik.gov.tr
569
TRKYENN AFRKA POLTKASI 2009

Mehmet zkan*
Doktora rencisi, Sevilla niversitesi, spanya.
Trkiyenin Afrika politikas ve Afrikaya ilgisi Trk d politikas asndan son derece yeni bir durumdur. Yakn dneme kadar ne Trkiyenin Afrikaya derin bir ilgi gsterecei dnlebilir ne de Trk dileri bakannn Afrikann yeni d politika balamnda nemli olduuna vurgu yapmas beklenebilirdi. 2008 ylnda Trkiyenin gelecek birka yl ierisinde Afrikada 15 yeni bykelilik alacan ilan etmesi1 ise artlar zorlamak olarak grlrd. Fakat beklenti ve ngrlerin aksine Trk d politikas 21. yzylda Afrikaya ynelik olarak ok ciddi bir deiim ve dnm gstermitir. 2008 ylnda Cumhurbakan Abdullah Gl 18-21 Austos tarihleri arasnda stanbulda 50 Afrika lkesinden temsilcilerin katlmyla ilk Trkiye-Afrika birlii Zirvesine ev sahiplii yapmtr. Trkiye u anda Afrika genelinde 23 fahri konsoloslua ve 8 tanesi 2009 ylnda alm olmak zere 20 bykelilie sahiptir. On yl gibi ok ksa bir srede ne deiti ki, Trkiye daha nce ihmal edilen bu ktaya yeni elilikler ama karar ald? Bu durum Trk d politikasnda Afrikaya ynelik olarak derin bir politika deiikliinin bir iareti midir? Yoksa Afrikann dnyayla deien ilikileri mi Trkiyeyi byle aktif bir tavr almaya sevk etmitir? Bu makalede bu sorulara cevap tekil edebilecek olan tarihi ve gncel gelimeler genel bir ereveye oturtularak 2009 rneinde detayl bir ekilde ele alnacaktr. Trkiyenin Afrika ile ilikileri greceli olarak uzun bir tarihe sahip iken, Afrika ile ilikileri gelitirmek iin balatlan yeni giri-
573
im ok ksa bir srede ekonomik gstergeler asndan meyvelerini vermeye balamtr. Trkiyenin souk sava sonras dnemde Afrikaya ilgilisi 1998 ylnda balam olmakla beraber bu eilim zellikle 2002 ylnda iktidara gelen Adalet ve Kalknma Partisi (AK Parti)nin abalar sonucunda daha ileri gitmi ve ilikilerde devrim niteliinde dnmler gereklemitir. On yl nce, Afrika Trkiyede alk grntleri, yoksulluk ve atmalarla birlikte anlrken bugn Afrika Trkiyede ekonomik ve siyasi alanda ortak ibirlii gelitirilebilecek bir kta olarak grlmektedir. Bu yazda ilk olarak gnmz Trkiye-Afrika ilikilerini daha iyi anlamak iin ilikilerin tarihsel boyutu ksaca zetlenecek ve sonrasnda 2009 ylnda bu kta ile gerekleen ekonomik ve siyasi ilikilerin bir dkm yaplacaktr. zellikle Trkiye-Afrika ilikilerinin tarihsel ve gncel boyutuyla alakal Trke yaynn ok az ya da hi olmamas hasebiyle ilk blmde ilikilerinin ksa bir erevesinin izilmesi olduka nemlidir. Bu blm ayn zamanda 2009 ylndaki gelimelere okuyucularn daha geni bir adan bakmasna yardmc olmak ve tarihsel sreklilik elerini vurgulamak amacn tamaktadr. Trkiye-Afrika likileri: Tarihi Miras ve Dnemlendirme Afrika ktasna corafi bir yaklam, Trkiyenin tarihsel ilikilerinin daha iyi bir analizi iin nemlidir. Afrika hakknda Trkiyedeki corafi alg genel olarak Kuzey Afrika ve Sahra-Alt Afrikas olarak ikiye ayrlmtr. Her iki kavram da Osmanl gemii merkez olmak zere tarihsel gelimeler tarafndan ekillendirilmitir. Bu durum ayn zamanda Trkiyenin d politikasnda Afrikaya yaklamna da temel tekil etmitir. Osmanllar Kuzey Afrika ile olduka gl ilikiler kurmu ve bugnk birok devlet 15 ve 16. yzyldan sonra Osmanl Devletinin bir paras olduu iin tarihsel olarak bu blge ile olan ilikiler daha eskilere dayanmaktadr. Kuzey Afrika Trk toplumunun corafi anlay asndan uzak bir corafi alan deildir. Bunun temel olarak iki nedeni vardr. Birincisi, Kuzey Afrika lkelerinde Osmanl gemii dolaysyla oluan tarihsel yaknlk ve o lkelerin Mslman nfusa sahip olmasdr. Bu durum Kuzey Afrikay Trkiyenin yakn evresi olarak grmesine yol amtr. Bu adan
574
Kuzey Afrika ile gelitirilen siyasi ve ekonomik ilikiler hibir zaman sorgulanmamtr, nk blge Trk d politikasnn eitlendirilmesinin nemli bir paras olarak grlmtr. Ayrca Kuzey Afrika geni Orta Dou alannn bir paras olarak deerlendirildii iin Trk toplumu hep kendisine yakn hissetmitir.2 Sahra-Alt Afrikas ise bir corafi alan olarak her zaman uzak olarak alglanm ve hep sorunlar, alk, hastalklar ve i savalarla edeer grlmtr. Bu yaklam genel olarak Sahra-Alt Afrikasnn Trk toplumundaki tanmlannn temel esidir. Trkiyenin, Osmanl gemii dolaysyla Afrika ile nispeten nemli ilikileri olmasna ramen, bu tarihi gemi akademik ve siyasi anlamda hi kimsenin ilgisini ekmemitir. 1999 ylndan itibaren zellikle de Osmanl Devletinin kuruluunun 700. yldnm kutlamalaryla birlikte aratrmaclar Osmanl tarihinde ihmal edilen blgelere, zellikle de Afrika ile ilikilere, ilgi gstermeye balamlardr.3 Ancak, Sahra-Alt Afrikas ile ilgili olumsuz imajn hem AK Parti hkmetinin hem de sivil toplum kurulularnn son dnemdeki almalar sayesinde deimitir. Bu adan bakldnda nemli bir dnm noktas olarak Babakan Recep Tayyip Erdoann 2005 yl Mart aynda Etiyopya ve Gney Afrikaya yapt ziyaretler bir Trk babakannn cumhuriyet dneminden bu yana ekvator izgisinin altndaki bir devlete yapt ilk ziyaret olarak tarihe gemitir. Bu ziyaret birok gazeteci, emekli diplomat ve baz basn-yayn organ tarafndan eletirilmi ve Trkiyenin snrl olan enerjisinin boa harcanmas olarak grlmtr.4 Fakat her eye ramen zellikle sivil toplum rgtlerinin abalar ve almalar ve AK Parti hkmetinin yapt giriimlerin ekonomik ve siyasi fayda olarak geri dnmesi sayesinde klasik Sahra-Alt Afrikas imajnn Trkiyede yklmaya baladn sylemek mmkndr. Tm bunlar gz nne alndnda, Trkiyenin Afrika ile olan ilikileri blmde incelenebilir. Osmanl Devletinin son dnemlerinden 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna kadar olan ilikileri birinci dnem olarak; 1923-1998 aras ilikileri ikinci dnem ve 1998 sonrasndaki gelimeleri de nc dnem olarak grmek mmkndr. Genel olarak bakldnda Osmanl dneminde Afrika ile kayda deer ilikiler olmasna ramen5 cumhuriyet
575
dneminde ilikiler en alt seviyeye inmitir. Yeni dnemdeki ilikiler ancak 1998 ylnda Afrika Alm Plannn kabul edilmesi sonrasnda balayan almalar ve 2005 yl sonrasnda kazanan ivme ile hzlanmtr.6 Birinci dnem olarak adlandrlan zaman diliminde Osmanllar Kuzey Afrika ile ciddi biimde yakn iliki iinde olmulardr. Msr, Libya, Tunus, Cezayir ve dier baz lkeler tmden ya da ksmen Osmanl devletinin bir paras olmu ve Osmanllar tarafndan ynetilmilerdir. Osmanllar Kuzey Afrikadaki spanyol mdahalelerine kar nemli rol oynam ve askeri yardm gndermilerdir. Sahra-Alt Afrikasnda da Eritre, Sudan, Etiyopya Somali, Cibuti ve hatta Nijer ve ad tm olarak ya da ksmen Osmanl egemenlii altnda kalmt. Osmanllar Portekiz smrgeciliinin Bat Afrikaya yaylmasn nlemek iin aktif bir ekilde almalar yapmtr. Sahra-Alt Afrikasnn kuzey blgesinde Osmanllar 16. yzylda g dengesi sisteminin paras olarak nemli rol oynam ve bugnk Nijeryann kuzeyi, Nijer ve ad zerinde kurulan Kanem Burnu mparatorluu ile yakn dostluk ve ibirlii gelitirmitir. 1575 ylnda Sultan III. Murat dneminde Kanem Burnu ile bir savunma pakt bile imzalayan Osmanl Devleti, Kanem Burnuna askeri tehizat ve eitimciler gndermitir.7 Ayrca 1894 ylnda Lagosta ilk caminin almasndan sonra Osmanl Devleti zel bir eli gndererek o dnemde en yksek rtbe olan Bey rtbesini Osmanl nianyla birlikte Kuzey Nijerya Mslman Topluluu lideri Muhammer ittaya taltif etmitir. itta Bey ailesi yeleri halen Nijeryada sosyal ve siyasi hayatnda nemli roller stelenmekte ve etkinliklerini korumaktadrlar.8 Sahra-Alt Afrikasnn gneyinde ise Osmanllar 1861 ylndan beri diplomatik ilikilere sahip olmulardr. Bugnk Gney Afrika Cumhuriyeti snrlar iinde kalan Cape Town ehrine ilk onursal konsolos olarak PE de Roubaixin 18 ubat 1861 ylnda atanmasndan sonra srekli konsolos atanmasna devam edilmitir. 21 Nisan 1914 ylnda ilk Trk diplomat olarak Mehmet Remzi Bey blgeye atanm ve 14 ubat 1916 ylnda orada hayatn kaybetmi, mezar Johannesburg ehrindeki Braamfontein mezarlnda bulunmaktadr.9 Osmanllarn Afrika ile ilikilerinde dini boyut da yer yer ne kmtr. rnein Cape Towndaki Mslmanlar 1863 ylnda d-
576
nemin onursal konsolosu PE de Roubaix zerinden Osmanl devletinden imam talep etmilerdir. Blge ngiliz kontrolnde olduu iin Mslmanlarn talebi ngiltere kraliesi zerinden Osmanl Devletine iletilmitir. Dnemin Osmanl sultan blgeye bir imam gnderilmesi emrini vermi ve Ebubekir Efendi Cape Towna gnderilmitir. Ebubekir Efendinin blgeye gelmesiyle beraber Osmanl Devleti ve blge Mslmanlar arasnda gl balar kurulmutur. Bunu en iyi rnei Gney Afrika Mslmanlarnn Hicaz demiryolu kampanyasna yaptklar katkdr. 1900-1997 arasnda en az 366.551 pound toplayan Mslmanlar bu paray stanbula gndermi,10 karlnda ise katkda bulunanlara iki yzden fazla altn, gm ve bakr madalya datlmtr.11 Gemite Efendi ailesinden baz fertler siyasi hayata girmi ve Gney Afrikada aktif rol oynamlardr. Gney Afrikada Efendi soyad halen yaygn olarak kullanlmakta olup aile fertlerinden bazlar Trkiyeye dnm bazlar ise Kanada, Avustralya ve Yeni Zelandaya g etmilerdir.12 kinci dnem olarak adlandrdmz 1923-1998 aras dnemde Trkiye-Afrika ilikileri en alt dzeye inmitir. Bunun temel sebepleri arasnda her iki taraftaki smrgecilie kar mcadele gibi i sorunlar ve onlara zm bulma abalar nemli rol oynamtr. Fakat her eye ramen souk sava yllarnda Trkiye Afrikaya yava yava ilgi gstermeye balam, fakat bu daha ok Kuzey Afrika ile snrl kalmtr. Daha ok souk sava mant ile blgeye yaklaan Trkiye yer yer tarihi ve sosyal gereklere kar bir politika da izlemitir. rnein 1956 ylnda Cezayirin bamszl konusunda BM Genel Kurulunda yaplan oylamada Trkiyenin hayr oyu vermesi bir tarihi hata olarak anlmaktadr.13 Trkiyenin Kuzey Afrika ile olan ilikileri snrl da olsa 1970lerdeki ok boyutlu d politika abalar erevesinde ekonomik ve siyasi anlamda gelimeler gstermitir; fakat Sahra-Alt Afrikasna dnemin Trk d politikasnda hi bir zel nem atfedilmemitir. Her eye ramen Trkiyenin Namibya ve Zimbabvenin bamszlnda snrl da olsa rol olduu sylenebilir. Ayn ekilde 1957 ylnda Gana bamszln kazand zaman Trkiye, Ganayi tanm ve elilik amtr. 1950 ve 1960l yllarda smrgecilik sonras bamszln kazanan tm yeni Afrika devletlerini tanyan Trkiye bunlarda diplomatik ilikiler kurmu-
577
tur.14 Bu erevede Trkiyenin ilk resmi diplomatik eflii, Lagosta 1956 ylnda alan konsolosluktur.15 Genel olarak bakldnda Trkiye 1960 ve 1970lerde siyasi, kltrel ve ekonomik ilikiler kurmak iin az da olsa aba gstermise de hem bu abalarn uzun soluklu proje ve planlara dayanmadn hem de Trkiyenin Afrikaya alma konusunda ciddi olmadn vurgulamak gerekir. Afrikada smrgecilik sonras dnemin balamasyla beraber ortaya kan frsattan hem Trkiye yararlanamam hem de ekonomik ve siyasi ilikiler iin bir temel oluturulamamtr. 1970lerde Trkiyenin Kbrs dolaysyla yaad sorunlar sonrasnda uygulamaya alt ok boyutlu bir d politika stratejisi olmasna ramen, Afrikann Trk d politikasnda ilgi grmemesi sadece Trkiyenin i ve blgesel sorunlaryla aklanamaz. Trkiyenin Afrikaya ynelik olarak ancak 1998 ylnda bir plan dizayn edebilmesinin en temel sebebi Afrika konusunda Trkiyede yaanan ciddi bilgi yoksunluu16 ve bunun sonucu olarak Afrikayla alakal olarak nelerin yaplabilecei konusundaki ilgi ve strateji eksikliidir. Trkiye-Afrika ilikilerinde nc dnem olarak adlandrdmz ve halen devam etmekte olan sre 1998 ylnda Afrika Alm Plannn kabul edilmesiyle balamtr. Fakat hem koalisyon hkmetleri hem de 2000-2001 yllarnda yaanan ekonomik kriz bu plann uygulanmasn 2002 yl sonrasndaki AK Parti iktidarlarna kadar geciktirmitir. Afrika Alm Plan siyasi, ekonomik ve kltrel alanda ekonomik ilikilerin gelitirilmesi konusunda somut neriler getirmekte ve yeni eliliin almasn ngrmekte; siyasi olarak st dzey ziyaretler ve siyasi danma mekanizmalarnn kurulmas yannda BM zerinden Afrikaya ekonomik yardmlar yaplmasn nermekte, ekonomik olarak ifte vergilendirmenin kaldrlmas iin anlamalar yaplmasn ve Afrikadan Tarm, Salk, ve Ticaret bakanlarnn lkeye davet edilmesini ngrmekteydi. Kltrel ilikileri gelitirmek iin ise Afrikal rencilere burs verilmesi ve Afrikal akademisyen ve sanatlarn konferans ve festivallere davet edilmesi nermekteydi.17 Bu Plan AK Parti tarafndan ciddiye alnm ve zellikle Trkiye adamlar ve Sanayicileri Konfederasyonu (TUSKON) ve nsan Hak ve Hrriyetleri nsani Yardm Vakf (HH) gibi bir ok sivil top-
578
lum rgtnn de desteiyle uygulanmaya konmutur. AK Partinin Afrikaya yaklamn nceki dnemlerden farkl klan en temel yaklam, AK Partinin nceki dnemlerde var olan iki Afrika imajn ykarak hem Kuzey Afrikaya hem de Sahra-Alt Afrikasna ayn lde deer vermesi ve bu erevede tek bir Afrika tahayyln Trk d politikasnda oturtmaya almasdr. Bu adan baklnca bugn artk Trkiyede yaplan Afrika tartmalarnda klasik Sahra-Alt Afrikasnn negatif imaj yerini, siyasi ve ekonomik olarak ibirlii yaplabilecek potansiyel lkeler topluluuna brakmtr. AK Parti dnemindeki Afrika politikasn farkl klan bir dier neden ise, ilk defa Trk d politikasnda devlet ve sivil toplum rgtlerinin yan yana ve birlikte almas olmutur.18 zellikle iadam rgtlenmeleri ve yardm kurulular iin bu konu n saflarda yer almaktadr. Ayrca yeni ortaya kan Afrika Enstitleri de buna ynelik olarak bilgi ve belge destei vermeye almaktadr. Trkiyenin 2009 ylndaki Afrika politikasn detaylarna gemeden nce ksaca 2009 ncesinde gelien Trkiye-Afrika ilikilerine deinmekte yarar vardr; nk 2009daki gelimeler birok adan nceki yllarda temeli atlan gelimelerin devam niteliindedir. Trkiye ilk defa Cumhurbakan Gl himayesinde 18-21 Austos 2008 tarihleri arasnda Trkiye-Afrika Zirvesi yapm ve bu zirveye 50 Afrika lkesinden st dzey temsilciler katlmtr. Sadece Lesotho, Mozambik ve Swaziland bu toplantya temsilci gndermemi, ancak Bat Sahra sorunundan dolay Afrika Birlii (AfB) yesi olmayan Fas toplantya itirak etmitir. Bu toplant sayesinde Trk liderler birok st dzey grmeler gerekletirmi ve Trkiyenin BM geici yelii iin destek istemitir. Ticari olarak bu zirve sonrasnda Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) ile Afrika Ticaret, Endstri, Tarm ve Profesyonel Odalar Birlii ortak bir karar alarak Trkiye-Afrika Odasn kurmu ve gelien ticari ilikilerin kurumasa temelini atmlardr. Bir sonraki zirvenin 2013 ylnda bir Afrika lkesinde yaplmas kararlatrlmtr.19
579
Tablo 1: Trkiyenin Afrika ile Ticareti (2001-2009)

hracat (Milyon $)
2001 2002 2003 2004 Kuzey Afrika Sahra-Alt Afrikas Toplam thalat (Milyon $) Kuzey Afrika Sahra-Alt Afrikas Toplam 2.115 2.138 2.519 3.231 4.212 704 558 820 1.589 1.835 2.819 2.696 3.338 4.820 6.047 4.878 3.616 5.267 3.542 2.526 3.168 2.503 2.158 7.405 6.784 7.770 5.700 371 430 554 2005 2006 2007 2008 2009 1.150 1.267 1.577 2.203 2.544 765 1.087 1.521 1.697 2.131 2.968 3.631 3.097 4.030 5.850 7.447 1.469 1.947 3.212 2.732 4.566 5.976 9.062 10.179
Kaynak: Babakanlk D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr
2005 ylnda Trkiye, Afrika Birliinde gzlemci statsn elde etmi ve Erdoan 2007 AfB Zirvesine onur konuu olarak davet edilmitir. 2008 ylnda AfB tarafndan stratejik ortak ilan eden Trkiye, Mays 2008 ylnda Afrika Kalknma Bankasna ye olmutur.20 Trkiyenin Afrika ile kurumsal ilikilerinin gelimesinin yannda ekonomik ilikileri de ciddi sekilde gelime gstermitir. 2003 ylnda 5.4 milyar dolar olan Trkiyenin tm Afrika lkeleriyle ticareti 2008 ylnda 16 milyar dolara kmtr. Tablo 1de de grlebilecei gibi dnyadaki ekonomik krize ramen 2009 ylndaki ticari ilikilerde ok ciddi bir gerileme olmamtr. Trkiye-Kuzey Afrika likileri Bu blmde Kuzey Afrikadan kast Cezayir, Libya, Moritanya, Fas ve Tunustur. Msr hem Dileri Bakanlnn resmi sitesinde bu blm altnda snflandrlmam olduundan hem de Orta Dou balamnda ilendii iin burada deinilmeyecektir. Genel olarak bakldnda 2009 ylnda Trkiyenin Kuzey Afrika ile ilikileri nceki yllara gre siyasi ziyaretler asndan zayf gemitir. Bunun temel sebeplerinden biri siyasi ilikilerdeki dalgalanmalarn yerinin belirli bir olgunlua brakmasyla aklanabilir. Babakan veya devlet bakan dzeyinde en son st dzey ziyaret Fas ve Tunusa Mart 2005te
580
Babakan Erdoan tarafndan yaplmtr. Ayn ekilde Cezayire Mays 2006da, Libyaya ise en son 24 Kasm 2009 ylnda babakan dzeyinde ziyaret yaplrken, Moritanyaya hibir resmi ziyaret yaplmamtr. Siyasi likiler Trkiyenin Kuzey Afrika ile olan siyasi ilikileri 2009 ylnda Libyaya yaplan ziyaret haricinde alt dzeylerde kalmtr. rnein dnemin TBMM Bakan Kksal Toptan Cezayir Ulusal Halk Meclisi Bakan Abdlaziz Ziarinin davetlisi olarak Ocak aynda Cezayire gitmi ve 11 Ocakta Cumhurbakan Abdlaziz Bouteflika, Babakan Ahmed Ouyahia, Millet Konseyi Bakan Abdlkadir Bensalah ile bir araya gelmitir. Toptanin Bouteflika ile grmesinden sonra iki lkenin blgesel ve uluslararas konularda ortak gre sahip olduu ve ilikilerin mkemmel dzeyde olduunu vurgulanmtr. Trkiye ve Cezayir arasndaki ticaret hacminin 4 milyar dolara kt belirtilerek iki lke ilikilerinin gelitiinin alt izilmi ve iki lke arasndaki serbest ticaret anlamasnn ok kolaylkla imzalanabileceine dair ortak gr beyan edilmitir.21 Ayrca 25 Martta Tunusa resmi ziyarette bulunan Toptan, Tunusun Trkiyenin Afrikaya alan kaps olduunu vurgulam ve Babakan Muhammed Gannuciyle grmtr.22 Grmelerde ikili ilikilerin yansra gerek blgesel gerekse uluslararas alanda Trkiye ile Tunusu ilgilendiren konular ele alnm ve bu konularda iki lkenin ortak tutuma sahip olmasndan duyulan memnuniyet dile getirilmitir.23 Meclis bakannn yan sra meclisteki dostluk gruplar da eitli ziyaretlerle ilikilerin gelimesine katkda bulunmulardr. Bu erevede 19 Ocakta Trkiye-Tunus Parlamentolararas Dostluk Grubu Tunusta temaslarda bulunmu ve burada ikili ilikilerin ve ibirliinin gelitiinin alt izilmitir. Ayrca Filistin sorunu basta olmak zere Akdenizde gvenliin salanmasnda iki lkenin ortak grlere sahip olduu vurgulanarak grmeler srasnda zellikle sanayi, ticaret, yatrm, ulam, salk, ehir planlamacl ve kltr alanlarndaki ilikiler ele alnmtr.24
581
2009 ylnda blgeye ynelik olarak en nemli siyasi gelime 24 Kasm 2009da Babakan Erdoann Dileri Bakan Davutolu ve D ticaretten Sorumlu devlet bakan Zafer alayan ile birlikte Libyaya yapt ziyarettir.25 Bu ziyaret 13 yl aradan sonra Trkiyeden Libyaya babakan dzeyinde yaplan ilk resmi ziyaret olmutur. Erdoan iki gn sren temaslar erevesinde Libya lideri Muammer Kaddafi ile de bir araya gelmitir. Babakan Erdoan ve Libya Babakan Badadi Ali El Mahmudinin grmesinin ardndan iki lke arasndaki vize uygulamasnn kaldrlmasna karar verilmitir.26 Trkiye-Libya Forumuna da katlan Erdoan, burada yapt konumasnda gelecek yln sonuna kadar Trkiyenin ktadaki bykelilik saysnn artacana atf yaparak Libyann sz konusu srete Trkiyeyi destekleyeceine inandn ifade etmi ve Libyann Afrikada r aan ve nemli bir rol olduunun altn izmitir.27 Kuzey Afrikadan Trkiye yaplan siyasi ziyaretlerin de 2009 ylnda ok snrl olduunu belirtmek gerekir. Fas Temsilciler Meclisi Bakan Mustafa Mansouri TBMM Bakan Toptann daveti zerine 10 Martta Trkiyeye gelmi, Toptan ve Salk Bakan Recep Akda ile grmtr. Akda Fasn, Trkiyenin Afrikaya al kaps olduuna vurgulayarak salk alannda iki lke arasndaki ibirliinin yeniden balatacan ifade etmitir.28 Mansouri ise Bat Sahra sorununa atfen, pozitif tarafszlk olarak nitelendirdii tutumuyla Trkiyenin, Fasn toprak btnlne verdii destekten dolay teekkr etmitir. Mansouri ayrca lkesinin Trkiyeyi ilgilendiren konularda yapc tavr takndn sylemi ve Kbrs konusunda sorunun niha zmne kadar grmelerin devam etmesi gerektiini uluslararas platformlarda dile getirdiklerini belirtmitir.29 2009 ylnda Trkiyenin ktada ve uluslararas alanda etkinliinin arttn net bir ekilde gsteren ilgin bir gelime de yaanmtr. Trkiyede hemen hemen hi bilinmeyen Bat Sahra sorunu30 hakknda Cezayir Dileri Bakanl Polisario Komitesi Bakan Yardmcs Bykeli Muhammet Beysat yaanan son gelimeler hakknda bilgi verme ihtiyac hissederek Nisan aynda Trkiyeye gelmitir. Trkiyenin BMGK, NATO ve G-20 yeliinin altn izen Beysat, Trkiyenin d politikada nemli bir aktr olduunu; bu yzden de Trkiyeden bu konuda adaletli davranmasn istediklerini belirtmi-
582
tir. Bat Sahrann doal kaynak zengini olduuna da dikkat eken Beysat, sorunlarn zlmesi durumunda Trkiyeye ekonomik ilikilerin gelitirilmesine arlk vereceklerini ifade etmi ve Trkiyeyi laik yapsyla ve demokratikleme sreci ile rnek aldklarn vurgulamtr.31 Ekonomik ve Ticari likiler Genel olarak bakldnda Kuzey Afrika ile ekonomik ve ticari ilikilerin siyasi ilikilere gre 2009 ylnda ekonomik krizin etkilerine ramen daha youn olduunu sylemek mmkndr (Tablo 2). 23 Nisan 2009da dnemin Devlet Bakan Krat Tzmen ile Libya Sanayi, Ekonomi ve Ticaretten Sorumlu Bakan Muhammet Havei serbest ticaret anlamas ve sanayi blgelerinde yatrm yaplmasyla ilgili olarak bir szleme imzalamlardr.32 Bu belge ile serbest ticaret blgesinin kurulmasna ve Libya sanayi blgelerinde yatrma ynelik olarak ilk tur grmelerin Ankarada Mays 2009 sonunda gereklemesine, ikinci tur grmelerin ise Temmuz 2009 ortasnda Trablusta yaplmasna karar verilmitir. 12 Austos 2009da Trkiyeyi ziyaret eden Libya Kamu leri Bakan Muhammed Matuk, D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan ile bir araya gelmitir. alayan, orta vadede iki lke arasndaki ticaret hacminin 10 milyar dolara kmasn umduunu syleyerek Trkiye ile Libya arasndaki dostane ilikilerin ekonomik balar kuvvetlendirmede kullanlmas gerektiine vurgu yapmtr. 13 Austosta Babakan Erdoan tarafndan kabul edilen Matuk, ayn tarihlerde dzenlenen Trkiye-Libya Ortak Ekonomik Komite toplantsna katlmtr. 23 Temmuz 2009 tarihinde Ulatrma Bakan Binali Yldrm ve Matuk tarafndan imzalanan Trkiye-Libya Ortak Ekonomik Komisyonu Protokolnde iki lkenin serbest ticaret anlamas imzalamas ve Libyada iki lke firmalar tarafndan sanayi blgelerinin kurulmas grmelerinin Eyll 2009a kadar bitirilmesi ngrlyordu.33 Ayrca Afrikada ortak yatrm tevik edecek alma grubu kurulmasna ynelik olarak ilk toplantnn Ekim 2009da yaplmasnn yannda iki lkenin orta ve kk irketleri arasnda ibirliinin arttrlmas kararlatrlmtr.34
583
Tablo 2: Trkiyenin Kuzey Afrika lkeleriyle Ticareti (2001-2009)

hracat (Milyon $) 2001 Cezayir Libya Tunus Fas Toplam 422 68 141 99 730 2002 515 166 122 139 942 2003 574 255 221 181 1.211 2004 807 338 257 331 1.733 2005 808 385 295 371 1.859 2006 490 325 552 2.388 2007 644 531 722 3.129 2008 1.614 1.075 779 978 4.446 2009 1.782 1.800 648 601 4.831 1.021 1.232
thalat (Milyon $) Cezayir Libya Tunus Fas Toplam 1.064 848 73 39 2.024 1.126 755 72 69 2.022 1.082 1.073 99 77 2.331 1.256 1.515 101 106 2.978 1.695 1.990 118 144 3.947 1.865 2.109 2.298 151 174 4.488 400 230 199 2.938 3.263 337 365 361 4.326 2.029 403 235 235 2.902
8 Ekimde Libyada temaslarda bulunan D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan, Trablusta yaplan Libya-Trkiye Ticaret ve Yatrm toplantsnda35 yapt aklamada Libyann retim ve yatrm merkezi haline getirilerek Trkiye ile Libya arasndaki ticaretin ve nc lkelere ihracatn arttrlabileceini belirtmitir. Libya ile ifte vergilendirmenin engellenmesinde, yatrmn tevik edilmesinde ve serbest ticaret antlamasnn imzalanmasnda ilerlemeler kaydedildiini ifade eden alayan, nmzdeki 5 senelik dnemde Libyann 100 milyar dolarlk yatrm hedefinden pay almay hedeflediklerini ve Libyann Trk mteahhitlerine olan borcu konusunda 2009 sonuna kadar ilerleme kaydedileceini ifade etmitir.36 21 Ekimde Cezayirde de temaslarda bulunan alayan, Cezayir Enerji Bakan ekip Halil ile grmtr. ki lke arasnda enerji alannda ibirliinin ele alnd grme sonrasnda alayan, Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklnn (TPAO) Cezayirde yeni bir ofis aacan aklamtr. TPAOnun Cezayirde petrol arama, sondaj ve retim almalarnda bulunduunu; ileriki dnemde de sz konusu alanlarda ihalelere katlacan sylemitir. alayann lkesine gerekletirdii ziyaretten memnuniyet duyduunu kaydeden Halil
584
ise, enerji alanndaki ibirliine her zaman ak olduklarn belirterek 20 Aralk 2009da uluslararas ihalelerin alacan ve bunlar TPAOnun kazanacandan umutlu olduunu ifade etmitir.37 Resmi gelime ve grmeler yannda TUSKON gibi eitli sivil toplum rgtleri de Afrika ile ticari ilikilerin gelimesine ciddi katk yapmaktadrlar. zellikle TUSKON tarafndan dzenlenen ticaret kprs toplantlar birok i anlamasnn imzalanmasna olanak salamtr. Bu erevede 7 Kasm 2009da TUSKONun dzenledii Trkiye-Fas Ticaret ve Yatrm Kprs vesilesiyle Fasa giden Sanayi ve Ticaret Bakan Nihat Ergn, Fas Sanayi Ticaret ve Yeni Teknolojiler Bakan Ahmed Reda Chami ile grmtr. Trkiyenin tekstil, otomobil ve elektrikli ev aletleri alannda ok byk ilerlemeler kaydettiini vurgulayan Chami, bata otomotiv sektr olmak zere Trkiyenin nc olduu alanlardaki yatrmlar lkesine ekmek istediklerine dikkat ekmitir.38 Bu grmenin muhtemelen enerji alannda da ibirlii imkanlarnn nn aabilecei ve bu konuda ortak almalar yapld kaydedilmitir. Grmelerde Daha naat, devlete bal Fasl bir irketle Kazablanka yaknlarnda bin 500 konutluk bir proje iin ciddi admlar atmtr.39 Trkiye-Sahra-Alt Afrikas likileri Siyasi likiler ve Yeni Elilikler Trkiyenin Afrika almnda kukusuz en byk pay yllardr ihmal edilen Sahra-Alt Afrikas lkeleri almtr. Siyasi ilikilerin daha fazla gelitirilmesi iin 2008 ylnda Afrika ktasnda 15 yeni elilik almas karar verilmiti. Bunlardan 8 tanesi 2009 ylnda alarak ktadaki 8 lkeye (Mali, Angola, Fildii Sahilleri, Gana, Madagaskar, Nijer, Uganda ve Kamerun) Temmuz aynda ilk defa bykeli atanmtr. Bylece daha nce 12 olan Trk bykelilii ayisi 20ye km oldu. Diplomatlara ayrca evre devletlerin sorumluluu da yklenmitir.40 Bu yeni bykelilikler, Cumhuriyet tarihinde Afrikaya tek seferde yaplan en byk alm olarak deerlendirilmektedir.41
585
2008 ylndaki gelimeler ve 2009 ylnda alan yeni eliliklerle beraber karlkl siyasi ziyaretlerin de arttn sylemek mmkndr. Bu erevede Cumhurbakan Abdullah Gl 20-23 ubat 2009 tarihlerinde Kenya ve Tanzanyaya resmi ziyarette bulunmutur. Bu, Trkiye adna ilk defa cumhurbakan dzeyinde Sahra-Alt Afrikas lkelerine yaplan resmi bir ziyaret olmutur. Devlet Bakan Mustafa Sait Yazcolu, Ulatrma Bakan Binali Yldrm ve TBMM Kenya ve Tanzanya Parlamentolararas Dostluk Gruplarnn Bakanlarnn yan sra 100e yakn iadam Gle elik etmitir.42 20 ubatta Kenya Devlet Bakan Miwai Kibaki ile gren Gl, Trkiye-Afrika ilikilerini gelitirmede ve farkl alanlara tamada kararl olduklarn; bunu da eitlik ve dostlua dayandracaklarn vurgulamtr. Kibaki de Gln ziyaretini tarihi olarak nitelendirerek Trk iadamlarn lkesindeki yatrmlarn arttrmaya armtr. Temaslar sonucunda salk ve sivil havaclk alannda iki ibirlii anlamas imzalanm, salk alannda ikili ilikilerin arttrlmas ve resm pasaportlarda karlkl olarak vize uygulamasnn kaldrlmasna karar verilmitir. Gln ziyaretiyle birlikte, THYnin Nairobiye direkt uular da balamtr. 21 ubatta Kenya Babakan Raila Odingay kabul eden Gl, Odinga ile Formuna katlmtr.43 Gl burada Trkiye ve Kenya arasndaki ticaret hacminin 250 milyon dolara ulatn vurgulam ve gda ktl ile mcadele eden Kenyaya yardm amacyla Dnya Gda Programna Trkiyenin 1 milyon dolar yatrdn ve bu tip yardmlarn devamnn geleceini aklamtr. Gl ayrca, gelimi lkeleri ve uluslararas rgtleri ktann sorunlaryla mcadelede daha fazla yardmda bulunmaya davet etmitir. Trkiyenin BMGK geici yesi olduunu hatrlatan Gl, Afrikann ou lkesinin Trkiyeyi desteklediini ve Trkiyenin BMde Afrikann sesi olacan sylemitir.44 Odinga da iki lke arasndaki ibirliinin Kenyann Binyl Kalknma Hedeflerini gerekletirmede yardmc olacan kaydetmitir.45 Kenyadaki temaslarnn ardndan Tanzanyaya geen Gl, TrkTanzanya Forumuna katlarak Trkiyenin Tanzanyaya daimi bykelilik amasyla iki lkenin birbirine daha da yaknlaacan ifade etmitir. Trk ve Tanzanyal iadamlarnn ortaklklar kurmasn isteyen Gl, bata inaat ve turizm alanlar olmak zere Trk
586
giriimcilerin faal olduu alanlarda ibirlii imkanlar oluturulabileceini belirtmitir. Tanzanya Ticaret Bakan Mary Nagu da konumasnda, 2008 ylnda stanbulda yaplan Trkiye-Afrika birlii Zirvesinin ekonomik, siyasal ve sosyal ilikilerin gelimesi asndan son derece yararl olduuna deinerek Tanzanya ekonomisinin son yllarda byme kaydettiini, enflasyonla mcadelede olumlu sonular alndn dile getirmitir. Trk yatrmclar Tanzanyay kefetmeye aran Nagu, hkmet olarak gerekli destei salamaya hazr olduklarn ifade etmitir.46 6-10 Nisanda Sudann bakenti Hartumda gerekleen 11. Dnem Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) toplantsna katlan Tarm ve Kyileri Bakan Mehdi Eker aralarnda d ticaret ve serbest blge, gmrk, yatrm ve istihdam, turizm ve kurumsal altyapnn da bulunduu 17 alanda grmeler yapp anlamalar imzalamtr. KEK toplantsnda ayrca Trkiye ile Sudan arasnda tercihli ticaret ve serbest ticaret anlamasnn imzalanmas kararlatrlmtr.47 2009 ylnda Trkiyeden Afrikaya yaplan st dzey ziyaretlerin yannda, Afrikadan da Trkiyeye st dzey eitli ziyaretler olmutur. 16 Ocak 2009da Trkiyeye gelen Cibuti Cumhurbakan smail mer Guellehin ziyareti iki lke arasnda cumhurbakan dzeyinde yaplan ilk resmi grme olmutur.48 Cumhurbakan Gl, Trkiyenin Afrikaya alm politikalar erevesinde kta lkeleri ile ilikilerini gelitirmeye nem verdiini belirterek ziyaretin iki lke ilikileri iin dnm noktas olduunu ve ilikilerin gelimesine ve ibirliinin artmasna ynelik frsatlar aacan ifade etmitir. Cibuti Cumhurbakan Guelleh ise, Trkiyeyi lkesine yatrm yapmaya ararak lkesinin byk ve kk sanayi yatrmlar ve faaliyetleri iin nemli potansiyele sahip olduunu sylemitir.49 3 ubatta Sudan Cumhurbakan Yardmcs Ali Muhammed Osman Taha, Trkiyede resm temaslarda bulunmu, Babakan Erdoan ve TBMM Bakan Toptan ile yapt grmelerde ekonomik ve siyasi ilikiler, iki lkeyi ilgilendiren konularn yan sra Darfur sorunu ele alnmtr.50 21 Temmuzda Trkiyede resm temaslarda bulunan Sudan Salk Bakan Hasan Ebu Aisha Hamid ise Devlet Bakan Zafer alayan ile bir araya gelmi ve gerekleen grmenin
587
ardndan iki lkenin iadamlar arasnda tbbi cihaz ve veterinerlik ilalaryla ilgili toplam 27 milyon dolar deerinde iki anlama imzalanmtr.51 Bu arada TBMM Dileri Komisyonu, aralarnda SudanTrkiye salk anlamasnn da bulunduu Arap lkeleri ile ilgili anlamalar 6 ubatta kabul etmitir. Anlamaya gre, her yl 100 Sudanl hasta Trkiyede tedavi grecek ve Trkiyenin Sudanda kurduu Sahra Hastanesi kalc hale getirilecektir. Trkiyenin Sudana salk personeli ve ila yardmnda bulunmasnn yan sra Sudanl doktorlara da eitim verilecektir.52 ubat banda Trkiyede resm temaslarda bulunan Etiyopya Dileri Bakan Seyoum Mesfin, Dileri Bakan Ali Babacan ve Ulatrma Bakan Binali Yldrm ile grmtr. Grmede ikili konularn yan sra Somali, Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve Sudandaki gelimeler ele alnmtr.53 17 Nisanda Trkiyeye resmi ziyarette bulunan Somali Cumhurbakan eyh erif eyh Ahmet, Cumhurbakan Gl ile bir araya gelmitir. Somalinin stratejik konumuna dikkat eken Gl, lkede yaanan sorunlarn blge lkelerini ve dnyay olumsuz etkilediini ifade etmitir. Korsanclkla mcadelenin nemli olduunu belirten Gl, Trkiyenin Somaliye her trl yardmda ve destekte bulunacan kaydederek gvenlik glerinin kurulmas ve eitiminde, Somali halkna insani yardm yapmada Trkiyenin destek vereceini ifade etmitir. Somali Cumhurbakan eyh Ahmet ise, uzun yllar yaanan i savatan sonra Somalide olumlu ynde gelimelerin ve ilerlemelerin yaandn belirterek korsan faaliyetlerinden byk znt duyduklarn ve Trkiyenin ve uluslararas toplumun desteini beklediklerini dile getirmitir.54 Heyetler aras grmeler sonrasnda ise TKAdan sorumlu Devlet Bakan Said Yazcolu ile Somalili Bakan teknik ibirlii alannda anlama imzalamlardr.55 2008 ylnda iki defa Trkiyeyi ziyaret eden Sudan Devlet Bakan mer El-Beir 7-9 Kasm tarihlerinde gerekleen slam Konferans rgtnn 25. Ekonomik ve Ticari birlii Komite Toplantsna davet edilmi fakat toplantya katlmaktan son anda vazgemitir. Darfur sorunu nedeniyle i ve yabanc basnda bir hayli yer tutan bu ziyaret eitli tartmalara yol amtr. Avrupa Birliinden ElBeirin davet edilmesi iin tepki gelmi ve Trkiyeden daveti yeni-
588
den dnmesini istemitir. Bu istek Cumhurbakan Gl tarafndan tepki ile karlanm ve mdahale olarak deerlendirilmitir.56 El-Beirin ziyaretinin zel olmadn, ok tarafl bir grmenin paras olduunu ifade eden Gl, herkesin bu geree bal kalarak deerlendirmede bulunmas gerektiini kaydetmitir. Babakan Erdoan da Darfuru ziyaret ettiini; burada soykrmn gerekletiine dair herhangi bir iaret grmediini syleyerek Bir Mslman soykrm yapamaz. Varsa byle bir ey, tespit etmemek mmkn deil demitir.57 Erdoan ayrca Darfurda soykrm gerekleseydi bu konuyu El-Beir ile rahatlkla konuabileceklerini ifade ederek iddialar reddetmitir.58 Ziyaretin iptal edilmesiyle ilgili Sudandan ise farkl aklamalar gelmitir. Sudan devlet haber ajansndan 8 Kasm gn konu ile ilgili yaplan aklamada, Sudan Halk Kurtulu Hareketi ile Btnleyici Bar Anlamasna dair anlamazlklar sebebiyle ziyaretin gereklemeyecei belirtilerek El-Beirin Gl telefonla arayp davet iin teekkr ettii ve gelemeyecei iin de zr diledii ifade edilmitir. ABD Dileri Bakannn Avrupa ve Avrasya lerinden Sorumlu Yardmcs Philip Gordon ise bir aklama yaparak Trkiyeden Sudan Hkmetine ABD ve Avrupannkine benzer bir mesaj vermesini umduklarn kaydetmitir. ABD Dileri Bakanl szcs Ian Kelly, Darfurda meydana gelen olaylarda ynetimin sorumluluu olduunu belirtmi ve El-Beir ile ikili grme yapmalar durumunda Trk yetkililerden sz konusu sorumluluu ve Darfur sorununu gndeme getirmelerini beklediklerini vurgulamtr.59 2009 ylnda Trkiye ayrca eitli uluslararas platformlarda Afrikal liderlerle grmeler yaparak hem ikili ilikilerin gelecei zerine fikir alveriinde bulunmu hem de yeni ibirlii admlarn atmtr. rnein Dileri Bakan Davutolu, Eyll aynda 64. dnem BM Genel Kurulu toplantlar ncesinde New Yorktaki temaslar erevesinde 23 Eyllde Gana, Kamerun ve Tanzanya Dileri Bakanlaryla grmtr.60 Babakan Erdoanla birlikte BM Genel Kurulunda dzenlenen klim Deiiklii Zirvesine katlan Davutolu, basna kapal olarak gerekletirilen ikili temaslarndan ilkini Trkevinde, Ganal Bakan Muhammed Mumini ile yapm ve daha sonra Kamerun Dileri Bakan Henri Eyebe Ayissi ve Tanzan-
589
ya Dileri Bakan Kamillius Membe ile ayr ayr grmtr. Davutolu ile Mumini grmesinde, Trkiyenin Ganada bykelilik ama hazrlnda olduu ve iki lke arasnda serbest ticaret anlamas konusunda srecin hzlandrlmasnn yararl olaca vurgulanmtr. Davutolunun Tanzanya Dileri Bakan Kamillius Membe ile yapt grme de Somali konusunun da ele alnd Tanzanyal bakann Trkiye ile Somali konusunda stratejik ortakla hazr olduklarn vurgulad belirtilmitir. Grmede ayrca Somali sorununun zmne ynelik iki lkenin yakn almasna karar verilmitir. Ganal bakan Mumuninin Trk inaat sektrn ok baarl bulduklarn syledii grmede Davutolu, TKAnn faaliyetleriyle ilgili Ganal bakana bilgi vererek ve istemeleri halinde Ganal diplomatlarn Dileri Bakanl Akademisinde eitim alabileceklerini kaydetmitir. Daha sonra Kamerun Dileri Bakan Henri Eyebe Ayissi ile Davutolu arasnda geen grmede, iki lke arasndaki ticaretin arttrlmas iin ifte vergilendirmenin nlenmesi ve serbest ticaret anlamalarnn kabul edilmesi gibi yasal dzenlemeler zerinde durulmu ve istek halinde Kamerunlu diplomatlara da Bakanlk Akademisinde eitim verilebileceini belirtmitir.61 Ekonomik ve Ticari likiler ubat ayndaki Cumhurbakan Gln Afrika karmas kresel kriz sebebiyle ihracat pazarlar daralan Trk iadamlarna yeni almlar salamtr. Ziyaret kapsamnda Afrikal ve Trk, bine yakn iadamnn karlkl grmeleri sonucu 500 milyon dolarlk ticar anlamaya imza atlmtr. Kenya ve Tanzanya ziyaretinde kurulan temaslarda Trk firmalar 200 milyon dolarlk asker konut, 55 milyon dolarlk hastane ve 78 kilometrelik yol yapmn stlenmitir. Ziyareti deerlendiren Trkiye hracatlar Meclisi Bakan Mehmet Bykeki, Trkiyenin alternatif pazarlara ihtiyacnn hzla artt bir ortamda Afrikayla ticar ibirliinin son derece nemli olduunu sylemitir.62
590
Tablo 3: Trkiyenin Baz Sahra-Alt Afrikas lkeleriyle hracat (2001-2009)

hracat (Milyon $) 2001 2002 Gney Afrika Nijerya Sudan Kenya Angola Nijer Senegal Gambiya Gine Sierra Leone Liberya Fildii Sahilleri Gana Togo Kamerun Ek. Ginesi Gabon Kongo Cum. Etiyopya Cibuti Tanzanya Mozambik Madagaskar Mauritius Toplam 78 70 55 11 9 1 14 4 5 2 9 9 18 2 9 1 2 4 33 7 3 1 3 2 352 88 63 60 9 12 1 20 7 7 2 3 16 23 9 16 1 5 7 33 4 4 1 5 2 398 2003 122 67 64 14 14 3 27 11 8 5 20 15 37 3 20 1 3 6 51 6 6 5 6 3 517 2004 2005 191 81 89 18 23 4 26 15 8 7 47 15 32 7 22 3 4 10 78 9 8 5 12 5 316 99 146 51 27 4 35 11 13 6 48 27 32 6 17 5 5 16 110 8 24 7 10 6 2006 599 84 217 86 45 4 41 12 17 7 10 30 33 9 15 11 7 15 92 11 28 9 9 9 2007 654 134 180 99 48 12 66 18 19 11 101 33 85 13 25 10 23 20 146 46 31 15 11 23 1.823 2008 1.239 281 235 234 183 16 91 18 27 16 159 40 101 18 33 15 14 29 164 41 53 19 23 31 3.080 2009 867 258 248 71 152 11 96 21 14 16 172 60 73 32 51 21 14 15 229 43 56 25 20 19 2.584
719 1.029 1.400
591
Krizden k iin yeni pazarlara ynelen iadamlarnn Afrika alm 2009 ylnda eitli sivil toplum rgtlerinin nderliinde devam etmitir. 26 Nisanda TUSKON ats altndaki derneklere ye 120 Trk iadam lkedeki yatrm imkanlarn aratrmak zere Senegale karma yapm ve Senegal Cumhurbakan Abdoulaye Wade ile grmtr. lkesine ynelik Trk ilgisinden byk memnuniyet duyan Cumhurbakan, bakentteki 150 bin metrekarelik bir alan yatrmlarda kullanlmak zere Trk iadamlarna hibe etmitir.63 Aln Babakan Erdoann yapt ve TUSKON tarafndan 1-7 Haziran tarihleri arasnda dzenlenen Dnya Ticaret Kprsne 135 lkeden 2 bin 300 iadamn katlmtr. Bunlarn 600 Afrikadan gelen iadamlarndan olumutur.64 Ayrca TUSKON 30 Haziranda Afrika ktasndaki 19 lkenin ye olduu Dou ve Gneydou Afrika Ortak Pazar (COMESA) ile birlikte stanbulda Yatrm Tantm Toplants gerekletirmitir. Birliin yetkilileri, ye 19 lkenin potansiyeli hakknda bilgi vermi ve toplantya heyet bakan sfatyla COMESA Koordinatr Kenya Ticaret Bakan Amos Kimunya katlmtr, zellikle mineral, tarm, ziraat, imalat ve turizm alanlarnda byk ibirlii imkanlar mevcut. Blgeye yatrm dnen Trk iadamlar iin elimizden gelen kolayl salarz diyen Kimunya Trk yatrmclar Afrikaya davet etmitir.65 28 Austos-6 Eyll 2009 tarihleri arasnda dzenlenen Uluslararas zmir Fuarnn onur konuu olarak Etiyopya davet edilmitir. Fuara katlan Etiyopyann Ticaret ve Endstri Bakan Girma Birru, al treninde yapt konumasnda onur konuu seilmelerinden dolay teekkr ederek iki lke arasndaki ticaret hacminin 27 milyon dolara ulatn ifade etmitir.66
592
Tablo 4: Trkiyenin Baz Sahra-Alt Afrikas lkeleriyle thalat (2001-2009)

thalat (Milyon $) 2001 Gney Afrika Nijerya Sudan Kenya Angola Nijer Senegal Gambiya Gine Sierra Leone Liberya Fildii Sahilleri Gana Togo Kamerun Ek. Ginesi Gabon Kongo Cum. Etiyopya Cibuti Tanzanya Mozambik Madagaskar Mauritius Toplam 346 229 2 4 1 1 1 1 1 1 8 18 36 3 7 1 8 2 1 1 1 1 1 1 676 2002 2003 212 182 13 3 1 1 1 1 20 33 40 3 13 1 8 4 8 4 2 1 2 553 224 8 2 1 1 1 1 1 6 44 96 5 21 2 9 7 21 1 5 1 1 3 2004 195 13 2 1 1 1 1 1 25 62 81 5 35 3 19 13 19 1 11 7 2 9 2005 235 8 2 10 1 1 1 1 1 12 34 74 3 36 6 23 14 31 1 11 13 1 10 2006 381 8 4 27 1 1 1 2 3 44 58 3 26 34 15 16 24 1 16 15 2 6 2.482 2007 494 9 13 1 2 2 1 1 2 1 87 42 1 53 46 24 15 43 1 12 19 2 9 3.038 2008 522 10 13 17 3 2 0 7 3 4 119 47 6 26 2 28 18 40 1 15 11 2 11 2.410 2009 1.104 605 8 6 9 1 2 1 1 3 2 91 103 1 22 1 12 7 36 1 12 67 3 7 2.105 336 1.007 1.260 1.794 2.173 1.503
797 1.514 1.789
Trkiyenin Gney Afrika ile ilikilerini gelitirmek amacyla D Ticaretten sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan kalabalk bir iadam heyetiyle beraber 4-7 Kasm 2009 tarihleri arasnda bu lkeyi ziyaret etmitir.67 Bununla birlikte Expotimin organize ettii ve
593
stanbul Sanayi Odasnn (SO) destekledii 2. Trk hra rnleri Fuar 12-15 Kasm tarihlerinde yz kadar irketin katlmyla Senegal`in bakenti Dakarda yaplmtr. Fuarn tantm dolaysyla dzenlenen basn toplantsnda konuan SO Genel Sekreter Yardmcs Haktan Akn, Afrika lkelerinin Trkiyenin sanayisi asndan nemli potansiyele sahip olduunu belirterek, SO olarak, 2009da Afrika lkelerine ynelik d ticaretin gelitirilmesine nem verdiklerini, Senegalin de hedef lkelerden biri olduunu sylemitir. Senegal`in Ankara Bykelilii Mstear Nicolas Nyouky de Senegal hakknda bilgi vererek iki lke arasnda yaplan ticaret anlamas sonrasnda lkeler arasndaki ticari ilikilerin arttn belirtmi ve Senegalin balklk, tarm ve gda endstrisi, turizm, su sporlar, golf, yelken, bilgi teknolojileri sektrlerinde yatrm ihtiyac bulunduuna iaret etmitir.68 Gvenlik, Afrikann Kalknmas ve Sivil Havaclk 2009 ylnda ticari ve siyasi gelimelerin yan sra gvenlik ve Afrikann kalknmas gibi konular da Trkiye-Afrika ilikilerinde nemli balklar haline gelmitir. zellikle Aden Krfezindeki korsanclk faaliyetleriyle mcadelede Trkiye aktif rol almaya balamtr. TCG Giresun Firkateyni, BM Gvenlik Konseyi kararyla oluan Birleik Grev Kuvvetine katlmtr.69 4 aylk grevine 25 ubatta balayan Giresun Frkateyni, korsanlar ve silahl soygun yapanlara kar kara operasyonuna katlmayacak ve grev alanlar ierisinde bulunan Trk ticaret ve asker gemilerine refakat ederek koruma salayacakt. Haziran aynda grev sresi dolan frkateynde 32si subay, 150si astsubay, 9u uzman erba ve 72si erba-er olmak zere 263 personel grev yapyordu.70 Grev sresinin dolmas zerine Giresun Frkateyninin Haziran sonunda Trkiyeye dnmesinde sonra, 19 Haziranda korsanlarla mcadele etmek iin bu defa Gediz Frkateyni Aden Krfezine gnderilmitir. Gediz Frkateyninde 28 subay, 156 astsubay, 10 uzman erba ve 72 erba ile er grevlendirilmitir.71 Eylle kadar blgede kalan Gediz Frkateyninin grev sresinin dolmas sonrasnda ise TCG Gkova Frkateyni, korsanlarla mcadele etmek iin Somali aklarna gitmitir. Aden Krfezinde
594
5,5 ay yani ubat 2010a kadar grev yapan frkateynde 30u subay, 158i astsubay, 79u er ve erba olmak zere toplam 267 personel bulunuyordu.72 Afrikann kalknmas konusunda Trkiyenin Afrika ile ilikileri genellikle Trkiye birlii ve Kalknma Ajans (TKA) zerinden kurulmakta ve Trk resmi yardmlar hep TKA zerinden gitmektedir. TKAnn 2009 ylnda Afrikadaki faaliyetlerini zetlemeden nce TKAnn kurumsal olarak ktaya alm hakknda ksa bir bilgi vermekte fayda vardr. TKA ilk olarak 2005 ylnda Etiyopyann bakenti Addis Adabada ilk ofisini aarak Afrikadaki faaliyetlerine balamtr. Bunu daha sonra 2006 ve 2007 yllarnda Hartum (Sudan) ve Dakar (Senegal)da yeni ofisler alarak almalarn geniletilmesi takip etmitir. TKA tm ktada bu ofisler zerinden 37 lkeye hizmet vermekte ve projeler yapmaktadr. TKA projeleri genellikle uzun dnemli kalknmaya katk yapma amac tamakta ve teknik yardm ve tarmsal kalknma arlkl olmaktadr.73 Bu erevede TKA, insanlarn byk blmnn gnlk 2 dolarn altnda bir gelirle yaamaya alt ve dnyann en yoksul 49 lkelerinden olan Burkina Faso, Cibuti, Etiyopya, Gine, Gine Bissau, Mali, Senegal, Komor Adalar, Madagaskar, Tanzanya, Kenya, Rwanda ve Ugandada Afrika Tarmsal Kalknma Programn uygulamaya balamtr. Trkiye, TKA ve Tarm Bakanl ibirliiyle yrtlen bu proje sayesinde, tarmsal sulama, bitkisel retim (pamuk, sebze, meyve, bahecilik, buday, msr vs.), tarmsal-hayvanclk mekanizasyon, hayvan yetitiricilii, balklk, gda teknolojisi ve hayvan hastalklar ile mcadele konularnda uzun sreli eitimlere katlacak ve lkelerinde uygulanacak tarmsal projelerde yeni uzmanlarn yetimesine katk salayacaktr.74 2009 ubat aynda balayan bu proje halen devam etmektedir. lkelerin tamamna insani ve teknik yardm yapan TKA, bu erevede Tarm ve Ky ileri Bakanl ile mterek olarak Trk-Sudan Tarmsal birlii Programn yrtmektedir. Programla, yaklak 250 Sudanl ziraat mhendisi ve veteriner hekimin Trkiyede, tarmsal sulama, bitkisel retim ve hayvan yetitiricilii konularnda eitim almas, Sudanl uzmanlarn kendi topraklarn iletebilen ve kendi kaynaklarn ynetebilen bilgi ve beceriyi kazanm uzmanlar olmas amalanmaktadr.75
595
Kalknma projeleri yannda Trkiye, kk de olsa ekonomik katklarla ktadaki kurumsal yaplar da desteklemektedir. Bu erevede AfBnin 2009 btesine 500.000 ABD dolar katkda bulunarak Austos 2008de stanbulda gerekleen Trkiye-Afrika birlii Zirvesi sonrasnda Trkiyenin AfB ile ilikilerini sklatrmaya devam ettirmede ciddi olduunu gstermitir. Yardm Trkiyenin Etiyopya Bykelisi Ali Rza olak, AfB Bar ve Gvenlik Komisyonu Bakan Jean Pinge teslim etmitir.76 Siyasi ve ticari ilikilerin gelimesiyle beraber sivil havaclk gibi eitli alanlarda da Trkiye-Afrika lkeleri ile ilikilerini eitlendirmitir. 2009 ylnda bu erevede gerekleen en nemli olay Sivil Havaclk Genel Mdrlnn ev sahipliinde 15-17 Haziranda stanbulda gerekletirilen Afrika Sivil Havaclk rgt Konferans (AFCAC) sonrasnda Trkiyenin 9 Afrika lkesi ile ikili havaclk anlamas imzalamasdr. Konferans erevesinde, Mali, Gambiya, Somali ve Komorlar Birlii ile ikili hava ulatrma anlamas imzalanm, Uganda, Zambiya, Fildii Sahilleri, a ve Togo ile Eyll aynda imzalanmak zere n mutabakat salanmtr.77 Afrikaya alm erevesinde daha nce de 12 Afrika lkesi ile ikili hava ulatrma anlamas imzalanmt. Eyll aynda mutabakat salanan Afrika lkeleriyle Trkiyenin ikili hava ulatrma anlamas bulunan Afrika lkelerinin says 21e ykselmi oldu. Ayrca Ekim 2009da Demokratik Kongo Cumhuriyeti Ulam ve letiim Bakannn yapt aklamaya gre, Demokratik Kongo ile Trkiye arasnda bir hava trafii szlemesinin yakn zamanda imzalayacaktr.78 Sonu Trkiyenin Afrika ile ilikileri ok eskilere kadar gitmesine ramen modern dnemdeki ilikilerin tarihi yenidir. 1998 sonrasnda balayan Afrikaya alma sreci 2005 sonrasnda hzlanm ve karlkl ticari ve siyasi ilikiler artmtr. 2009 ylndaki gelimeler nceki yllardaki gelimelerin bir nevi devam seklinde olmutur. Ekonomik ve siyasi gstergelere bakldnda ticari ilikilerin hemen hemen tm Afrika lkeleriyle artmakta olduu sylenebilir. Ayrca 2009 ylnda yeni alan 8 elilik Trkiyenin Afrika ilikilerine yeni
596
bir dinamizm kazandrmak iin nemli bir adm olmutur. zellikle hem bilgi hem de dorudan balant eksiklii gz nnde bulundurulduunda bu yeni elilikler nmzdeki yllarda Afrika ile ilikilerin artrlmasnda nemli bir rol oynayacaktr. Ticari, siyasi ve dier alanlardaki olumlu gelimelere ramen Trkiye-Afrika ilikilerinde hala varln koruyan en temel sorun bilgi eksikliidir. Gerek niversitelerdeki Afrika zerine alan uzman ve akademisyen saysnn son derece snrl oluu, gerekse hemen hemen hibir Trke kaynan olmamas nmzdeki dnemde zerine gidilmesi gereken en temel sorundur. Ayn eyi Afrika ktas iin de sylemek mmkndr. zellikle Sahra-Alt Afrikasnda Trkiye ile ilgili bilgi ve belge eksiklii o blgedeki lkelerin Trkiyeye yer yer phe ile bakmasna ve Trkiyenin iyi niyetli politikalarn yanl yorumlayabilmesine yol amaktadr. renci ve akademik deiimi, bu sorunu uzun vadeli zmenin en kolay yoludur. Trkiyedeki niversitelerde Afrika konusuna rencilerin ilgi duymasn salamak asndan Afrika ile ilgili festival, konferans ve konser gibi eitli alanlarda organizasyonlarn yaplmas Trkiyenin Afrika politikasnn sosyal altyapsn oluturmak iin nemlidir. Son olarak, yllardr Trkiyede var olan iki Afrika imajnn yklp yerine potansiyel ibirlii yaplabilecek tek bir Afrika imajnn yerlemeye balad son dnemde, Afrikaya siyasi ve ticari ilginin devam etmesi bu alg dnmnn kalc olabilmesi iin elzemdir. 2009 yl bu adan nemli katklar yapm olup sonraki yllardaki ilikilerin altyapsna da nemli lde katkda bulunmutur. Trkiyenin Afrika Politikas 2009 Kronoloji
11 Ocak TBMM Bakan Kksal Toptan Cezayiri ziyaret ederek Cumhurbakan Abdlaziz Bouteflika, Babakan Ahmed Ouyahia, Millet Konseyi Bakan Abdlkadir Bensalah ile bir araya gelmitir. Cibuti Cumhurbakan smail mer Guelleh Trkiyeyi ziyareti etmitir. Sudan Cumhurbakan Yardmcs Ali Muhammed Osman Taha, Trkiyede resm temaslarda bulunarak Babakan Erdoan ve TBMM Bakan Toptan ile bir araya gelmitir.
16 Ocak 3 ubat
597
20-23 ubat Cumhurbakan Gl, Devlet Bakan M. Sait Yazcolu, Ulatrma Bakan Binali Yldrm ve TBMM Kenya ve Tanzanya Parlamentolararas Dostluk Gruplarnn Bakanlar ve 100e yakn iadam ile birlikte Kenya ve Tanzanyaya resmi ziyarette bulunmutur. 10 Mart Fas Temsilciler Meclisi Bakan Mustafa Mansouri TBMM Bakan Toptann daveti zerine Trkiyeye gelmi ve Toptan ile Salk Bakan Recep Akda ile grmtr. TBMM Bakan Toptan Tunusu ziyaret ederek Babakan Muhammed Gannuciyle grmtr. Sudann bakenti Hartumda gerekleen 11. Dnem Karma Ekonomik Komisyonu toplantsna Tarm ve Kyileri Bakan Mehdi Eker katlmtr. Trkiyeye resmi ziyarette bulunan Somali Cumhurbakan eyh erif eyh Ahmet Cumhurbakan Gl ile bir araya gelmitir. Devlet Bakan Krat Tzmen ile Libya Sanayi, Ekonomi ve Ticaretten Sorumlu Bakan Muhammet Havei serbest ticaret anlamas ve sanayi blgelerinde yatrm yaplmasyla ilgili olarak bir szleme imzalamlardr.
25 Mart 6-10 Nisan
17 Nisan
23 Nisan
21 Temmuz Trkiyede resm temaslarda bulunan Sudan Salk Bakan Hasan Ebu Aisha Hamid, Devlet Bakan Zafer alayan ile bir araya gelmitir. 12 Austos Trkiyeyi ziyaret eden Libya Kamu leri Bakan Muhammed Matuk, D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan ile bir araya gelmitir. Dileri Bakan Ahmet Davutolu, 64. dnem BM Genel Kurulu toplantlar ncesinde New Yorktaki temaslar erevesinde Gana, Kamerun ve Tanzanya Dileri Bakanlaryla grmtr. Libyada temaslarda bulunan D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Zafer alayan Trablusta Libya-Trkiye Ticaret ve Yatrm toplantsna katlmtr. D Ticaretten sorumlu Devlet Bakan alayan Gney Afrikay ziyaret etmitir. TUSKONun dzenledii Trkiye-Fas Ticaret ve Yatrm Kprs vesilesiyle Fasa giden Sanayi ve Ticaret Bakan Ni-
23 Eyll
8 Ekim
4-7 Kasm 7 Kasm
598
hat Ergn, Fas Sanayi Ticaret ve Yeni Teknolojiler Bakan Ahmed Reda Chami ile grmtr. 24 Kasm Babakan Erdoan, Dileri Bakan Davutolu ve D ticaretten Sorumlu devlet bakan alayan ile birlikte Libyay ziyaret etmitir.
Notlar 1 Bkz. Ali Babacan, Speech to the Group of African Countries, New York, 24 Temmuz 2008, http://africa.mfa.gov.tr. 2 Bkz. Davut Dursun, Ortadou Neresi, stanbul: nsan, 1995. 3 Bu konudaki ilk rnek alma olarak bkz. Ahmet Uar, Gney Afrikada Osmanllar: 140 Yllk Miras, stanbul: Tez Yaynlar, 2000. 4 Bkz. zdem Sanberk, Gl dneminde Trk d politikas, Radikal, 21 Austos 2007; Asl Aydntaba, Etiyopya m? Sabah, 3 Mart 2005. 5 Bkz. Ahmet Kavas, Afrika Raporu, Stratejik Rapor, No: 4, stanbul: TASAM, 2005; Ahmet Kavas, Osmanl-Afrika likileri, stanbul: TASAM, 2006. 6 Mehmet zkan, Turkey Discovers Africa: Implications and Prospects, SETA Policy Brief, No 22, 2008. 7 Numan Hazar, The Future of Turkish-African Relations, D Politika, c. 25, n. 3-4, 2000, s. 109-110. 8 Hazar, The Future of Turkish-African Relations, s. 110. 9 Bkz. Tom Wheeler, Turkey and South Africa: Development of Relations 1860-2005, SAIIA Report, No 47, 2005, s. 3-5; Musa ahin, Formation of Cape Colonial Community and Ottoman Turkish existence in South Africa, Pakistan Journal of Social Sciences, c. 3, n. 9, 2006, s. 1129-1137; Serhat Orak, The Emerging Links between the Ottoman Empire and South Africa, International Journal of Turkish Studies, c. 14, n. 1-2, 2008, s. 47-60. 10 Orhan Kololu, Hicaz Demiryolu, (1900-1908) Amac, Finansman, Sonucu, an Yakalayan Osmanl, stanbul: IRCICA, 1995, ss. 220-222. 11 Selim Argun, The life and Contribution of the Osmanli Scholar, Abu Bakr Effendi: Towards Islamic Thought and Culture in South Africa, Baslmam Master tezi, Johannesburg, Rand Afrikaans Universitesi, 2005. 12 Argun, The life and Contribution of the Osmanli Scholar. 13 Meliha B. Altunk, Worldviews and Turkish foreign policy in the Middle East, New Perspectives on Turkey, n. 40, 2009, s. 174. 14 Hazar, The Future of Turkish-African Relations, s. 110. 15 Salih Z. Karaca, Turkish Foreign Policy in the year 2000 and Beyond: Her Opening up Policy to Africa, D Politika, c. 25, n. 3-4, 2000, s. 116. 16 Bu konudaki nadir almalardan birisi olan Trkkaya Atavn Afrika Ulusal Kurtulu Mcadeleleri (Ankara, A SBF Yaynlar, 1975) kitab daha ok ktadaki gelimelerin ksa bir zeti eklinde olup oradaki gelimelerin Trkiye iin ne anlama geldiine hemen hemen hi atf yapmaz. 17 Bu Plana maalesef Dileri Bakanl sitesinden ulamak mmkn deildir. Plann geni bir zeti iin bkz. Numan Hazar The Future of Turkish-African Relations, D Politika, c. 25, n. 3-4, 2000, s. 111-113. 18 Mehmet zkan ve Birol Akgn, Turkeys Opening to Africa, The Journal of Modern African Studies, c. 48, n. 4, 2010, s. 525-546. 19 Daha fazla bilgi iin bkz. Mehmet zkan, What Drives Turkeys involvement in Africa? Review of African Political Economy, c. 37, n. 126, 2010. 20 Mehmet zkan, Turkey Discovers Africa: Implications and Prospects, SETA Policy Brief, No 22, 2008, s. 5.
599
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65
http://www.byegm.gov.tr. http://www.tbmm.gov.tr. http://www.tbmm.gov.tr. Afrika Gndemi, Ankara: ACAUM, Ocak 2009, s. 12. Kaddafi Erdoan perek karlad, Milliyet, 24 Kasm 2009. Libyaya vize yok, Milliyet, 25 Kasm 2009. Libyada krallar gibi karland, Radikal, 25 Kasm 2009. www.saglik.gov.tr. http://www.tbmm.gov.tr. Bkz. Mehmet zkan, Bat Sahra Sorunu, IGMG Perspective, c. 14, n. 159, 2008, s. 26-27. http://www.birincikuvvet.com. Afrika Gndemi, Ankara: ACAUM, Nisan 2009, s. 28. Libya ile STA imzaland, 12 Austos 2009, http://www.haberturk.com. Trkiye-Irak snrnda zel sanayi blgesi kurulacak, Zaman, 12 Austos 2009. http://www.dtm.gov.tr. http://www.byegm.gov.tr. http://www.dtm.gov.tr. Trkiye otomotivde nc, Fasta retip Gney Avrupaya satalm, Zaman, 14 Kasm 2009. Trk irketi, Fasta bin 500 konut yapacak, Zaman, 16 Kasm 2009. Kara Ktaya 8 bykeli, Aksiyon, Say: 765, 3 Austos 2009. Afrikaya Trk Eli karmas, Milliyet, 29 Temmuz 2009. Turkish President Gul to Visit Kenya and Tanzania, 19 ubat 2009, http://www.turkishweekly.net. Cumhurbakan Gl vahi hayvanlarla, Milliyet, 21 ubat 2009. Nichole Sobecki, Turkey seeks economic salvation in Africa, GlobalPost, 11 Mart 2009; ve Old Ottoman friends, new voice of Africa? 16 April 2009, http://www.lesafriques. net. Kenyada Safari, Hrriyet, 22 ubat 2009. Cumhurbakan Gl yurda dnd, Hrriyet, 23 ubat 2009. http://www.tarim.gov.tr. Cibutiden misafir var, Milli Gazete, 15 Ocak 2009. Trk yatrmc, Dou Afrika pazarna Cibutiden girecek, Zaman, 18 Ocak 2009. Sudan Cumhurbakan Yardmcs Ankarada, Zaman, 3 ubat 2009. Afrika Gndemi, Ankara: ACAUM, Temmuz 2009, s. 34 Afrika Gndemi, Ankara: ACAUM, ubat 2009, s. 23. Afrika Gndemi. http://www.trt.net.tr. http://www.byegm.gov.tr. Fulya zerkan, Domestic Double standards in Darfur policies, Hrriyet, 4 ubat 2009. http://www.cnnturk.com. Trkiyenin Darfur politikas iin bkz. Mehmet zkan ve Birol Akgn, Why Welcome Al Basheer? Contextualizing Turkeys Darfur Policy, SETA Policy Brief, No 45, Temmuz 2010. Basheer cancels visit to Istanbul, http://news.bbc.co.uk. http://www.trt.net.tr. http://www.akademikozgurluk.com. adamlar, Gln Afrika karmasndan 500 milyon dolarlk anlamayla dnd, Zaman, 26 ubat 2009. Senegal cumhurbakan, Trk iadamlarna 150 dnm arsa hibe etti, Zaman, 26 Nisan 2009. stanbulda kresel krize meydan okuyan buluma, Zaman, 3 Haziran 2009. TUSKON nc oldu, 19 Afrika lkesi Trkiyeyi yatrma ard, Zaman, 30 Haziran 2009.
600
66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78
http://www.izfas.com.tr. alayan: Tercihli anlama, slam lkeleriyle ticareti katlayacak, Zaman, 6 Kasm 2009. http://www.tumgazeteler.com. Giresun Firkateyni korsan avna kyor, Hrriyet, 17 ubat 2009. Mehmetik Somaliye Gitti, 17 ubat 2009, http://www.stratejikboyut.com. TCG Gediz Frkateyni Aden Krfezine uurland, Sabah, 19 Haziran 2009. http://www.denizhaber.com. Detayl bilgi iin bkz. zkan ve Akgn, Turkeys Opening to Africa, s. 537. Trkiyeden Afrika lkelerine dost eli, Milliyet, 8 ubat 2009. http://www.tika.gov.tr. AUC News, No 38, Mart 2009. http://web.shgm.gov.tr. http://www.tumgazeteler.com.
601
TRK DI POLTKASI ZERNE BAIMSIZ MAKALELER
K YZYILIN HKYES: TRK DI VE GVENLK POLTKASINDA SREKLLKLER

Gkhan etinsaya*
eviren: Ali Balc
Prof. Dr., stanbul ehir niversitesi
On sekizinci yzyl sonundan yirminci yzyl sonuna kadar neredeyse iki yzyldr Osmanl mparatorluu ve onun ardl Trkiye Cumhuriyeti nemli meydan okumayla yzlemitir. lki Rusya mparatorluundan ve daha sonra Sovyetler Birliinden gelen askeri ve stratejik tehdittir. On sekizinci yzyln sonundan Souk Savan sonuna kadar Osmanl/Trk devlet adamlar iin (belli ksa dnemler hari) en nemli kayg Rusya/Sovyetler Birliinden gelen stratejik tehdit olmutur. kinci meydan okuma Fransz Devriminin ardndan Osmanl mparatorluunda nce gayrimslim unsurlar arasnda daha sonra Trk olmayan Mslman unsurlar arasnda milliyeti dnce ve hareketlerin ortaya k olmutur. Bu gelime Osmanlnn dalmasnn ardndan da yeni formlar altnda devam etmitir. Osmanl/Trk d politikasnn seyrini belirleyen nc meydan okuma Trkiyenin ekonomik koullar ve Batya olan mali bamll olmutur. Birbirleriyle ilikili bu meydan okuma on dokuzuncu yzyln balarndan beri Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetinin d ve i politikalarn (zellikle Batya ynelimini) ekillendirmektedir. Bunlar sadece Trkiyenin komular ve Bat ile ilikilerini belirlememi ayn zamanda Batllama sreci zerinden i politikasn da etkilemilerdir. Bu makale Batya yneli srecini incelemeye ve son iki yzyldr Trk d ve gvenlik politikasnda oluan belli sreklilikleri vurgulamaya alacaktr. On drdnc yzyldan on dokuzuncu yzyla kadar Osmanl mparatorluu Avrupann bir ksmn ynetmi ve ktann mese-
607
lelerine mdahil olmutu. On sekizinci yzyln son eyreine kadar Avusturya en byk dman, Fransa ise temel mttefik olmutur. Ancak on sekizinci yzylda Rusyann byk bir g olarak belirmesi Osmanl mparatorluu aleyhine g dengesinde bir kaymaya yol amtr1. On sekizinci yzyln ikinci yarsndan 1917ye kadar Rusya Osmanlnn zayflnn blgede yaratt boluu doldurmaya istekli olmutur. Rusyann Balkanlar, Gneydou Avrupa ve Kafkaslardaki topraklar igal etmesiyle sonulanan bir dizi Rus-Osmanl sava bu dnemde yaanmtr. Osmanllar devaml olarak (185356 Krm Sava hari) Ruslara yenilmi ve Osmanl mparatorluunun kalbi olan bakent stanbul sk sk Rus ordusunun tehdidine maruz kalmtr2. On sekizinci yzylda balayan Rus ilerlemesi nihai olarak Krma ve Karadeniz sahillerine ulamtr. 176874 savandaki Rus galibiyetinden sonra Osmanl hkmeti Kk Kaynarca Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr. Bu Rusyaya Karadenizin kuzey kylarnda bir tutunma noktas vermi, Krmn bamszln kabul ederek onu fiilen Rusyann kontrol alanna brakm ve Rus gemilerine Karadenize alma hakk salamtr. Btn bunlarn yannda Ruslara Osmanl mparatorluunun Ortodoks unsurlar zerinde hamilik rol oynama imkan salamtr3. Nitekim Rusya 1783de Krm ilhak etmi ve daha sonra 1787-92deki baka bir savata Dinyester ve Bug nehirleri arasndaki blgeyi de ele geirmitir. Fransz htilalini izleyen dnemde, zellikle 1799 ve 1812 arasndaki alkantl diplomatik olaylar ve savalar srasnda Osmanllar Avrupada eskiden izledii karmama siyaseti yerine Avrupa g ittifaklarna girmi ve Avrupa devlet sisteminin paras olmutur. Osmanl mparatorluu Avrupal Byk Glerle kyaslandnda zayf olmasna ramen, ald kararlarn daha gl devletlerin karlarn ve davranlarn ciddi ekilde etkilemesi nedeniyle nemli bir uluslararas aktr olarak kalabilmitir4 Rusya ile yaplan 182829 savanda Osmanl gleri yenildi ve stanbulun 250 km batsnda bulunan Edirne Ruslar tarafndan ele geirildi. Ordudaki salgn hastalk ve Avrupal dier Byk Glerden korkusu nedeniyle Ruslar stanbula kadar ilerleyemediler. Bunun yerine Rusya, gney snr boyunca zayf bir Osmanl mparatorluunu bir mddet iin tampon devlet olarak brakmay tercih etti.
608
1830larda, zellikle de Msr krizi srasnda (183141), savunma ve gvenlik kayglar Osmanllarn dncesinde kritik bir hale gelmitir. Osmanl devleti on sekizinci yzyln sonu ile on dokuzuncu yzyln banda ortaya kan Rusya ve dier askeri tehditlerle baa kmak iin bir dizi askeri reform balatmasna ramen, ksa sre iinde baz isel nedenlerden dolay Osmanl ordusunun Rusya ve dier modern ordularla baa kacak bir durumda olmad anlalmtr. Bu yzden Rusya ve Msr karsnda alnan askeri malubiyetler Osmanllar d ve gvenlik politikasn deitirmeye zorlamtr. Osmanl devlet adamlarnn dile getirdikleri ama mparatorluun bekas ve toprak btnl olmutur. On dokuzuncu yzyl boyunca temel tehditler atma blgesinden geliyordu: Balkanlar (Rusyann desteini alan ulusal hareketlerden); stanbul ve anakkale Boazlar (Britanya ve Rusyadan); Msr ve dier Arap eyaletleri (Britanya ve Fransadan gelen tehdit). Osmanl devlet adamlar mparatorluun askeri olarak bu tehditlerin stesinden gelemeyecek kadar zayf olduunun farkndaydlar. Bu nedenle etkin bir diplomas mparatorluun bekasnn temel garantisi olarak grlmtr. Avrupal lkelerden biri ya da bir ka tarafndan desteklenilmedii srece Rusya gibi Byk Glere kar yaplacak bir savunma savann kazanlamayaca dncesi benimsenmiti. mparatorluk bylece byk bir Avrupal gce kar dier Avrupal glerden destek grmeyecek bir askeri direni yerine diplomatik manevralara bavurmaya mecbur kalmt. Osmanllar bu srete Avrupal Byk Gler arasndaki g dengesinden faydalanmaya alm, zellikle Britanya ve Rusya arasnda Avrasya corafyasnda yaanan rekabeti (Byk Oyun) kullanmtr. Devletin bekasnn anahtar olarak grlen diplomasi balamnda on dokuzuncu yzyl boyunca Rusya gibi Byk Glerden gelen tehditlere kar iki farkl yaklam gelitirildi: ilki, bizzat g dengesi sisteminin kendisini avantaja evirerek hem Byk Glerle atmaktan hem de yakn ittifaklar kurmaktan kanmakt; ikincisi, Avrupal glerin bir veya birkayla makul bir ittifak kurmak, dier bir ifadeyle dmana kar bir gle ya da gler koalisyonu ile ittifak kurmakt5. Tanzimat dneminde (183976), Osmanl devlet adamlar ikinci yaklam srdrmeyi tercih etmilerdir. Osmanl mparatorluunun
609
dier Avrupal glerden biri tarafndan desteklenmeksizin Rusyann dengi olmad gerei yaygn bir ekilde kabul grmt. Askeri ve brokratik reformlar zaman ve g istiyordu. Bu zaman gelene kadar mevcut uluslararas durum avantaja evrilmek zorundayd. Bu ikilem Osmanl devlet adamlarn geleneksel diplomasi yerine, Britanya ve Fransa (ve bir lde de Avusturya) ile ilikilerin gelitirilmesi zerine temellendirilen yeni bir diplomasiyi benimsemeye zorlamtr. Ayn zamanda d politikadaki Bat yanls ynelime paralel olarak Osmanllar milliyetilik ve emperyalizm anda reformlar yapmak ve hayatta kalmak iin Tanzimat srecini balatmlardr. Devlet siyasal, sosyal, hukuki ve ekonomik alanlarda bir Batllama dnemine girmitir. 1839da ilan edildii zere Tanzimat reformlar adil vergi toplanmasndan dzenli bir askere alma sistemine kadar devlet ve toplumun her kurumunda genel bir reorganizasyon sz veriyordu. nerilen reformlar ksmen Avrupa modelleri zerine temellendirilmiti ve yava da olsa daha nce grlmedik bir kurumsal ve kltrel Batllama srecini balatmtr. Bu srete imparatorluun gayrimslim tebaasna vadedilen eitlik szyle slam ve Osmanl gelenei ksmen de olsa terk edilmitir. Tanzimatn Batclar Osmanl mparatorluunun ancak Bat siyasal ve ekonomik sistemine entegre olmak suretiyle kurtarlabileceine inanmaktayd. mparatorluk iin direnmek yerine Avrupaya entegre olmak daha akllca olacakt; dnya ekonomik sistemine entegre olmaktan da ayrca kar salanacakt. Rusyaya kar olan mcadelede Britanyallarn desteini garantiye almak iin Osmanl hkmeti, iki lke arasnda daha gl bir ba yaratmak amacyla belli mali ayrcalklar da sunmutur6. Tanzimat dnemi boyunca Britanya (ve Fransa, bazen de Avusturya) Osmanl mparatorluunun Rusya ile olan mcadelesinde temel destekileri olmulardr. 1838den itibaren Osmanl mparatorluunun Rusyaya kar bir kalkan olarak korunmas ve glendirilmesi Yakn Dou ve Avrasyada Britanya stratejisinin ilk ncelii olmutur. Bu politika zirvesine Rusyann Britanya, Fransa ve Osmanl mparatorluundan oluan koalisyon glerince yenilgiye uratld 185356 Krm Sava srasnda ulamtr. Mart
610
1856da imzalanan Paris Antlamas dorultusunda mparatorluun toprak btnl ve bamszl garanti edilmi ve Osmanl hkmeti Avrupa (concert) sisteminin ve kamu hukukunun avantajlarna itirak etmeye davet edilmitir7. Bylelikle Osmanl mparatorluu Avrupa devlet sistemine resmi bir ekilde kabul edilmi ve Avrupal Byk G stats onaylanmtr. Sz konusu kabuln devam etmesi bu tarihten itibaren Osmanl/Trk devletinin temel d politika amalarndan biri olmaya devam etmitir. Paris Antlamas mparatorluun Batl glerle ilikilerinde 1875e kadar srecek olan bir sakinlik dnemine yol amtr. Balkanlarda, Suriye ve Lbnanda i krizler olsa da uluslararas bir kriz yaanmamtr. Fakat 187577 Byk ark Krizini Rusya ile yaplan sava (1877-78) izlemi, sava boyunca Rus askerleri Balkanlarn ve Dou Anadolunun ilerine kadar ilerlemi, Ocak 1878 sonuna gelindiinde ise Rus askerleri stanbulun banliylerine ulamlardr8. Rusyann stanbulu igal etmesine kar ktn aklayan Britanya, donanmasn Osmanl bakentini savunmas iin blgeye gndermitir. Bu arada Ruslar Osmanl hkmetini kendi bar koullarn kabul etmeye zorlam ve Mart 1878de geni bir Bulgar devleti yaratan Ayastefanos Antlamas imzalanmtr. Ancak Britanya basks ve tehdidinin sonucunda Ruslar Ayastefanos Antlamasn Berlinde toplanan uluslararas bir kongreye sunmay kabul etmilerdir. Bu srada Britanya Kbrsn geici olarak verilmesi karlnda Dou Anadolunun korunmasn garanti etmitir. Haziran 1878de toplanan Berlin Kongresinde yeni Bulgar devletinin snrlarn daraltlm, Bosna-Hersek Avusturya-Macaristann igaline braklm ve Kafkas snrlar boyunca uzanan Batum, Kars ve Ardahann Rusyaya devredilmesi onaylanmtr9. Berlin Antlamas ile Osmanl mparatorluu birka yl iinde nfusunun bete birini ve topraklarnn da bete ikisini kaybetmitir. Tanzimat d politikasndan ve 1871de Almanya devletinin kurulmasndan sonra ortaya kan yeni uluslararas sistemden dersler karan Sultan II. Abdlhamid (1876-1909), Berlin Antlamasnn bir sonucu olarak imparatorluun yeni bir d politika aray ihtiyacnda olduuna kanaat getirmiti. mparatorluun Avrupal Byk Glerin nfuzuna kar savunmasz olduundan endie eden Sul-
611
tan Abdlhamidin ncelikli d politika amac mparatorluun bamszln ve toprak btnln savunmak olacaktr. Abdlhamid sadece dardan gelen askeri saldrlardan deil, Msr (ve Hindistan) rneklerinde olduu gibi nihayetinde blnmeye kadar gidecek nfuz blgelerinin kurulmasna yol aan barl szma stratejisinden de korkuyordu. Abdlhamidin mparatorluun bamszln ve toprak btnln otuz yl boyunca korumadaki baarsn ncelikle onun diplomasisine balamak gerekir. Abdlhamid, Osmanl mparatorluunun ok fazla blgede ok fazla potansiyel dmanla muhatap olduu, ufak bir atmann kolaylkla saysz dmana kar byk bir savaa yol aabilecei ve mparatorluu yok edebilecei sonucuna varmtr. Abdlhamidin d politikas o srada Avrupada oluan her bir Byk Gler ittifakna kar denge ve tarafszlk gden bir d politikayd. O dnemde Avrupada ekillenmekte olan hi bir Byk G ittifaknn Osmanl mparatorluunu koruyamayacana ve Byk Glerin kendi aralarndaki atmalarnda taraf tutmann akllca olmadna inanyordu. Sz konusu glerle bar zaman ittifaklarndan kanm, tarafszlk ve balanmama (non-commitment) temelli genel bir diplomatik tutum srdrm, imparatorluun eski hamisi Byk Britanyadan uzaklam ve imparatorluun en byk dman olan Rusya ile ilikileri dzenleyerek Kk Kaynarca Antlamasndan (1774) beri RusOsmanl ilikilerinde en uzun bar dnemini balatmtr. Abdlhamid ayrca Britanya ve Rusyay dizginlemek iin Almanya ile yakn ilikiler gelitirmitir10. Tarafszlk ve denge stratejisi en azndan 1890larn sonuna kadar baarsn kantlam ama baars Osmanl mparatorluunun maniple edebilecei Byk G blnmeleri ve dengelerinin varlna baml olmutur: Rusya ve Britanya arasnda Boazlar iin rekabet, Rusya ve Avusturya-Macaristan arasnda Balkanlarda stnlk mcadelesi, Britanya ve Fransa arasnda Msr iin yaanan rekabet, Fransa ve talya arasnda Kuzey Afrika rekabeti. 1897den sonra bu rekabetlerden kaynaklanan avantajlar ortadan kalkm ve Sultan Abdlhamidin manevra kabiliyeti azalmtr: Avusturya-Macaristan ve Rusya Balkanlar zerinde anlam, talya Fransayla yaknlam ve Britanya ile Rusya 1907de ittifak antlamas imzalamtr.
612
1908de iktidara gelen ttihat ve Terakki Cemiyeti (TC) ksmen Abdlhamidin politikalarna ksmen de 1907 sonras oluan uluslararas sisteme bir tepki olarak yeni bir d ve gvenlik politikas benimsemitir. Temel ama savunmac bir d politika ve tilaf Devletleri (Britanya, Fransa ve Rusya) ile yaknlamak olmutur. Balkan Savalarnn (191213) Trk siyasi ve askeri sekinleri zerindeki travmatik etkilerinin ardndan mparatorluun toprak btnln korumak iin sadece Britanya ve Fransa ile yaplacak bir ittifakn mparatorluun varln srdrmesinin garantisi olabileceine ikna olmu olan TC (19081918), Londra ve Paristen destek almaya almtr. Fakat bu hedef gerek dnemin Byk Gler siyaseti ve gerekse Birinci Dnya Savann balamas nedeniyle imknszd; nitekim TC d politika hedeflerini yerine getirmekte baarsz olmutur. Dier yandan, TC liderleri Osmanly yalnzlatraca ve macerac devletlerin insafna brakacandan dolay tarafszlk siyasetinin bir felaket olacana inanmlard. Sonunda TC Hkmeti Almanya ile ittifak oluturmu ve savaa girmitir11. Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl mparatorluu Dou Anadoluda Ruslara kar; Mezopotamya, Arabistan ve Filistinde ngilizler ve mttefiklerine kar atmalara girmitir. Osmanllar 1915de anakkalede Britanya-Fransz ortak donanmas ve kara kuvvetleri karsnda baarl bir direni gsterse de dier blgelerde o kadar baarl deildi: Ruslar Dou Anadolunun ilerine kadar szm, ngilizler Badat, Filistin ve Suriyeyi ele geirmiti. Sava boyunca Mttefikler Osmanl mparatorluunun blnmesi iin birok antlama imzalamtr. stanbul Antlamalar olarak bilinen Mart-Nisan 1915 ngiliz-Fransz-Rus antlamalarnn sonucu olarak, Britanya ve Fransa stanbul ve Boazlar meselesinin buralarn Rusya tarafndan ilhak edilmesiyle zlecei konusunda anlamaya varmlard. Nisan-Ekim 1916 Sykes-Picot Antlamas dorultusunda ise Rusyaya Dou Anadolunun byk bir ksm (Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis dahil) verilirken, Fransa Suriye ve Kilikyay alacak ve Britanya da karlnda Filistin ve Mezopotamyann kontroln stlenecekti12. 1917ye kadar Rus kuvvetleri Trabzon-Van hattnn dousunu igal etmiti; 1917 Bolevik Devrimi sayesindedir ki Osmanl ordusu, Rus kuvvetlerinin Devrim sonras yaanan s-
613
re nedeniyle boaltt Dou Anadoluyu yeniden kazanabilmitir. Rusyann savatan ekilmesinin sonucu olarak stanbul Antlamalar da dahil Rusya ile yaplan antlamalar fesholmutur. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinin ardndan Britanya, Fransa ve talya nceki antlamalar zerine temellenen ahsi taleplerini Paris Bar Konferansnda dile getirmi ve Anadolunun baz ksmlarn igal etmeye balamtr. Sevr Antlamas olarak bilinen ve 10 Austos 1920 tarihinde son Osmanl Hkmeti ile yaplan bar antlamas fazlasyla ar bir antlamayd; Osmanl mparatorluunu tm Arap vilayetlerinden koparmakla kalmam, ayn zamanda Osmanl hkmetinden Boazlarn kontroln alm, bamsz bir Ermeni devleti yaratm, ve gelecekte Bat Anadolunun Yunan kontrolne girmesini ngrmtr. Mustafa Kemal Paa (Atatrk) nderliindeki Trk milliyetileri Mttefiklerin igaline kar silahl bir direni organize etmi ve baarl bir ekilde Yunanllar, Franszlar ve talyanlara kar Bat ve Gney Anadoluda, Ermenilere kar Dou Anadoluda savamlardr13. Bolevik devrimiyle birlikte Rus-Trk ilikilerinin tarihinde yeni bir sayfa almtr. Mustafa Kemalin dnceleri Boleviklerin Sosyalizmi ile ok az ortaklk tamasna ramen, Ankara ve Moskova Batl glerden gelen (zellikle Britanya kaynakl) ortak bir tehdit ve Sevr Antlamasna ynelik ortak honutsuzluk nedeniyle bir araya gelmitir. Trk-Sovyet Dostluk Antlamas (16 Mart 1921) iki hkmet arasndaki yaknlamann zirvesini temsil etmekteydi14. Ankaradaki yeni rejim Boleviklerin doal mttefiki olmu, karlkl kar zerine temellenen zel bir iliki gelitirilmi ve bunlar Dostluk ve Tarafszlk Antlamas (17 Aralk 1925) ile sonulanmtr. Bu dostluk atmosferi (1930larda balayan uzaklama eilimine ramen) kinci Dnya Savann patlak vermesine kadar srmtr. Lozan Bar Antlamas (24 Temmuz 1923) Ankarann taleplerini ksmi olarak yerine getirmi olmasna ramen yeni Trkiye Cumhuriyetine uluslararas bir tannma salamtr. Lozan sonras dnemde Cumhuriyet ynetimi dikkatini ierde yeniden yaplanmaya vermitir. D politika balamnda ise dikkatler Musul, Boazlar ve Hatay gibi snr sorunlar ve Osmanl borlarnn denmesi de
614
dhil Lozan grmelerinden artakalan problemleri zmeye yneltilmitir. Birinci Dnya Sava sonras oluan yeni uluslararas sistemde Trk d politikas, Lozan Konferansnn bitmemi konularn zdkten sonra Byk Gler ve komu lkelerle (bunlardan bazlar- Irak ve Suriye rneinde olduu gibi- aslnda yine Byk Glerdi) ilikilerin normalletirilmesini amalamtr. Atatrkn d politikas yeni Trkiyenin mutlak bamszlk ve egemenliini teyit etmeye urayor ve bu amala d politikada tarafsz bir tutum taknyordu. Trkiye bu dnemde uluslararas hukuk ve antlamalara, ve 1932de yesi olduu Milletler Cemiyeti emsiyesi altnda kolektif gvenlik dncesine byk bir sayg gstermitir15. Atatrk dneminde (19231938), Trkiyenin Bat ynelimi tedrici bir ekilde olutu ve 1930larda kararl bir ekilde temellendirildi. Bu hem isel hem de dsal dzlemde izah edilebilir; isel olarak Trk sekinleri Batllama dorultusunda radikal modernletirme reformlar balatm, dsal olarak da dnemin karmak uluslararas olaylarnn ortasnda kendilerini revizyonist gler yerine ngiltereFransa ittifaknn safnda grmtr. Temel ama Batl devlet sistemi iine gvenli bir ekilde dhil olmak olduundan Trkiye 1930larda statkocu bir aktr olmutur. Hitler ve Mussolininin revizyonist politikalar ayn zamanda Trkiyeye bat ve dou snrlar zerinde bir gvenlik kua (ya da savunma ittifaklar) oluturma gds vermitir. Ankara 1934te Balkan Antantnn (Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya) ve 1937de Sadabat Paktnn (Trkiye, ran, Irak ve Afganistan) kurulmasnda nc bir rol oynamtr. Bu dnemde Oniki Adalar elinde bulundurmas nedeniyle komu olan talya, ncelikli temel stratejik tehdit olarak Rusya/SSCBnin yerini almtr. Sovyetler Birlii ile ilikiler 1920ler boyunca ve 1930larn banda en scak seviyesinde olmasna ramen, 1930larn ikinci yarsnda Britanya ve Fransa ile ilikileri hatr saylr derecede gelitike Trkiye kendisini Moskovadan uzaklatrmtr16. 1930larn sonunun hzla ktleen uluslararas ortamnda Atatrkten sonra Cumhuriyetin ikinci cumhurbakan olan smet nn (19381950), hayati karlar ak bir ekilde tehlikede olmad srece sava srasnda lkenin tarafszln srdrmekte kararlyd. Fakat Austos 1939 tarihli Nazi-Sovyet Saldrmazlk Pak-
615
t Ankarann Britanya ve Fransa ile askeri ittifak antlamas imzalamasn tetiklemitir (Ekim 1939). Ankarann kaygs Sovyetler Birliine kar bir savan iine ekilmek olasl olduu iin, Trk Hkmeti Moskovay da bu ittifaka dahil etmek istiyordu; fakat btn abalar sonusuz kald. kinci Dnya Sava srasnda Trkiye (savaa katld 1945 bana kadar) Nazi kart koalisyonun savad (non-belligerent) mttefiki olarak kalmtr. Trkiye, Britanya ve Fransa ile askeri ittifak antlamas imzalam olmasna ramen, Mttefikler tarafndan dile getirilen talepler, tevikler, tehditlere karn sava-d bir siyaseti srarla takip etmitir. Bunun da tesinde, Alman basksna ramen Mihver askerlerinin, gemilerinin ve uaklarnn Trkiyenin kara, deniz ve hava alanlarndan gemesine izin verilmemi; Montr Konvansiyonu dikkatli bir ekilde Boazlarda uygulanmtr. Austos 1944de Almanya ile diplomatik ilikilerini kesen Trkiye, Birlemi Milletlerin (BM) ortaya kmasn salayan Nisan 1945deki San Francisco Konferansna katlmann bir n koulu olarak ancak ubat 1945te Almanyaya kar sava ilan etmitir. Trkiye BMnin elli bir kurucu yesinden birisi olmutur17. Nazi-Sovyet Saldrmazlk Paktnn ardndan Sovyetler Birlii bir kez daha temel stratejik kayg haline gelmi ve bu durum Ankarann sava srasndaki politikalar zerinde nemli bir etkiye sahip olmutur. Trkiye, Austos 1941de Britanya ve Sovyetlerin ran gneyden ve kuzeyden igali, Sovyetlerin ran Azerbaycanndaki mevcudiyeti ve zellikle Krt ve Azeri milliyetiliini tevik etmesi ve rgtlemesi dolaysyla bir hayli tedirgin olmutur. Trkiye, rann Krt ve Azeri blgelerindeki Sovyet eylemlerinden duyduu rahatszl Londra ve Washingtona srekli olarak iletmi olsa da, bu rahatszln sava srecinde muhatap bumas zordu. Mttefiklerin garantilerine ramen Sovyetler tarafndan savan sonunda kur(d)ulan ksa sreli Krt ve Azeri cumhuriyetleri Trkiyenin bu kayglarn hakl karacaktr18. Mart 1945te Trkiye Montr Konvansiyonunun deitirilmesi, Boazlarda askeri s kurulmas (bylelikle suyollarnn ortak kontrol) ve Dou snrlarnn deimesi de dhil Sovyet basks ve toprak talepleri ile kar karya kalmtr. Bu Sovyet tehdidinin sonucu olarak kinci Dnya Savann ardndan Amerika Birleik Devletleri
616
ile ilikiler hzla gelimi ve Sovyet yaylmasn evrelemek iin oluan ortak kar gelecek krk yl boyunca Amerika-Trkiye ilikilerinin temelini oluturmutur. ABD ile iki tarafl yakn balarn gelimesi, ABDnin Trkiyenin ve Yunanistann gvenliini garanti ettii ve her iki lkeye de askeri ve ekonomik yardm sz verdii Mart 1947deki Truman Doktrini ile ekillenmeye balamtr19. Trkiye ayrca ABD desteindeki Avrupa Onarm Programna (Marshall Plan) katlm ve Amerikann Souk Sava stratejisine destek balamnda Kore Savanda (19501953) BM glerine asker takviyesinde bulunmutur. Trkiye sadece savunma amacyla deil ayn zamanda siyasi, ekonomik ve kltrel sebepler dolaysyla da ye olmak istedii Kuzey Atlantik Pakt (NATO) ittifakna 1951 ylnn sonbaharnda kabul edilmitir. ubat 1952den itibaren resmileen Trkiyenin NATOya kabul karar, NATOnun gney kanadn gney Akdenizi de iine alacak ekilde geniletme stratejisi balamnda yaanan nemli tartma ve gr ayrlklarnn ardndan gelmitir. Trkiyenin kabulyle NATO, artk Varova Pakt ile daha uzun bir kara snrna sahip olmu ve stelik Trkiyenin Karadeniz sahilleri ve (Sovyetler Birliinin Akdenize ulamasn salayan) Boazlar ile ilgili bir antlamaya dnmtr. Ayn zamanda Trkiye NATOya insan says bakmndan (Amerikadan sonra) en geni ikinci orduyu salam, ayrca ileri konulanma ve istihbarat toplama alanlarna ulama imkn sunmutur. NATOnun Mttefik Kara Kuvvetleri Gneydou Avrupa Karargh zmirde kurulmu ve NATOnun amalar iin Adana yaknnda ncirlik ss oluturulmutur. 1954de Amerika ile yaplan askeri antlamalar baka NATO tesislerinin almasn ve Amerikan askeri personelinin Trkiyeye yerlemesini salamtr20. Trk-Sovyet ilikilerinin bozulmas yirminci yzyldaki Trk d ve gvenlik politikas tarihinde nemli bir dnm noktas olmutur. Trkiye, kinci Dnya Savann sona ermesinden itibaren Sovyetler Birliini temel dman olarak grmeye balamtr. Yukarda belirtildii gibi Ankarann Sovyet niyetlerinden kukusu tarihsel olarak arlk Rusyasnn nfuzunu Karadenizin tesine Dou Akdeniz ve Ortadouya geniletme teebbslerine dayanmaktayd. Souk Sava boyunca Trkiyenin gvenlik kayglarn Sovyet aske-
617
ri gc karsndaki savunmaszl belirlemitir21. Trkiye, Sovyet kara kuvvetlerinin yirmi tmeni ile Transkafkasya blgesindeki 500 kilometreden daha uzun olan ortak snrda kar karya kalm; youn nfusun yaad blgeleri ise Sovyet sava uaklar ve fzelerinin yakn menzilinde olmutur. Sovyet deniz kuvvetleri ve denizaltlar Karadenizin kontroln elde tutacak ekilde konulanmt. Bir NATO yesi olarak Trkiye, Varova Pakt ve Sovyetler Birliinin askeri glerine kar NATOnun gney kanadn gvene almak konusunda hayati bir misyon stlenmitir. Trk Silahl Kuvvetleri, stanbul ve anakkale Boazlarn ve Transkafkasya blgesinde Sovyetler ile olan kuzeydou snrn savunmak zorunda kalmtr. Sovyetler Birliinin Ortadouda daha iyi evrelenmesi iin Trkiye 1955te, Britanya, ran, Irak ve Pakistan ile ok tarafl bir savunma antlamas olan Badat Paktnda (1958deki Irak htilalinin ardndan Merkezi Antlama Tekilat- CENTO- adn ald) bir araya gelmitir22. Trkiye, NATO ve CENTO ittifak sistemleri arasnda kpr olarak hayati bir diplomatik ve stratejik rol oynamtr. 1950lerde Trk d politikasnn temel ilkesi Bat ittifaknn bir paras olmak ve stratejik nemini bu ittifakn yelerine kantlamak olacaktr. 1950ler ve 1960lar boyunca Trkiye, Sovyet yanls lkelerin nfuzunu snrlandrmak iin genellikle Ortadoudaki dier ngiliz ve Amerikan mttefikleri ile ibirlii yapacaktr. Trkiye, Souk Sava derinletike Bat yanls tutumunu devam ettirmitir: 1950de Avrupa Konseyine, 1960da OECDye katlmtr. Bu dorultuda daha ileri bir adm olarak, 1959da (daha sonra Avrupa Birlii olan) Avrupa Ekonomik Topluluuna yelik iin bavurmutur. Trkiye 1963te ortak ye olmasna ve 1970de Ek Protokol imzalamasna ramen, Avrupa Birlii (AB) ile ilikilerin gelimesini byk lde i siyasi ve ekonomik koullar engellemitir.23 1960larda, Souk Savan Yumuama dneminde, Ankarann Kbrs konusunda uluslararas alanda yalnzlamaktan ve bu konuda Batl mttefiklerinden destek gelmeyiinden duyduu hayal krkl, o zamana kadar srdrd d politika yaklamn sorgulamasna neden olmutur. Trkiye 1945ten beri izledii tek boyutlu d politikann faydalarn sorgulamaya balam ve zellikle 1960larn or-
618
talarndan itibaren ok boyutlu bir d politika izlemeye almtr. Ksmen Souk Sava srecindeki ve Bat ittifakndaki gelimeler ksmen de Kbrs sorunu iin BMde destek salama ihtiyac nedeniyle Ankara, Sovyet Blou, Balantsz lkeler ve slam Dnyas ile ilikilerini gelitirme abasna girimitir.24 Trk-Amerikan ilikilerinin dnm Ankarann ok boyutlu d politika araynda nemli bir rol oynamtr. 1960lar ve 1970lerin problemleri Trkiyenin gvenlik ve ekonomik ihtiyalar iin (1950lerde olduu gibi) sadece ABDye bel balanamayacan gstermitir. 1960larn banda meydana gelen iki gelime Trkiyeyi hayal krklna uratm, Batl mttefiklerine ynelik derin bir gvensizlik ve honutsuzlua yol am ve giderek TrkAmerikan ilikilerinde bir krize neden olmutur. 1962 Kba Fze Krizi ve 196364 Kbrs Krizi (zellikle 1964 tarihli Johnson Mektubu) Trk-Amerikan ilikilerine nemli lde zarar vermi25, ilikiler Trkiyenin 1974te Kbrsa mdahalesine bir tepki olarak uygulanan Amerikann silah ambargosu ile daha da bozulmutur. Ankarann silah ambargosuna tepkisi, NATO misyonlar ile dorudan balantl olmayan Trkiyedeki tm tesislerde Amerikann askeri operasyonlarn askya alarak misilleme gstermek olmutur. Kbrs meselesi Amerika-Trkiye ilikilerini birka yl iin son derece ktletirmi; Amerikan Kongresinin 1978de silah ambargosunu kaldrmasndan sonra bile iki tarafl savunma ibirlii ve askeri yardmn 1974 ncesi seviyesine gelmesi iin iki yl gerekecektir.26 Kbrs meselesinin Trk d politikasna etkileri ok byk olmutur. 1970lerdeki gelimelerin bir sonucu olarak Trkiye ulusal gvenliini yeniden tanmlam ve ulusal gvenlie ynelik tehdidin sadece kuzeyden (Sovyetler Birlii) deil ayn zamanda batdan da (NATO yesi Yunanistandan) geldii vurgulanmtr27. 1970lerdeki iki ambargo (silah ambargosu ve petrol ambargosu) Trkiyeyi d politikasn daha fazla eitlendirmeye zorlamtr. Arap dnyas ile ilikileri normalletirme abalar zellikle Trkiye zerinde bir hayli zararl etkileri olan petrol ambargosunun ardndan hz kazanmtr. Ankara Ortadouda ABDye snrsz destek salamakta daha az istekli olmu ve blgede Arap ve Filistin yanls bir politika izlemeye balamtr.28
619
Trkiyenin Sovyetler Birliinden kukular Yumuama dneminde tedrici bir ekilde azalm ve bu durum 1970lerde baz iki tarafl ekonomik ibirlii anlamalarna giden yolu hazrlamtr. ok tarafl d politika izleme dorultusunda atlan admlarn bir sonucu olarak Trkiye-SSCB ilikilerinin normallemesi bu dnemde byk bir deiim anlamna geliyordu; ancak ilikiler ekonomik ibirlii anlamalaryla ve Sovyetlerin Trkiyeye ekonomik yardm ile snrlyd29. Bu yeni gelime Trkiyenin d ve gvenlik politikasna yeniden yn verdii anlamna gelmiyordu; Trkiye Bat ittifaknn bir parasyd; ama artk d politikasn eitlendirmek istiyordu. 1960lar ve 1970lerde baz nemli deiimler geirmi olsa da, Trk d politikasnn temel ilkeleri ayn kalmtr. 1979da kinci Souk Savan balamasyla Trkiyenin stratejik pozisyonu yeniden nem kazanmtr. 1979 ylnda yaanan iki olay, Sovyetlerin Afganistan igali ve ran slam Devrimi, Trkiye ve ABDdeki tehdit alglamalarn deitirmi ve iki lke arasnda yakn ilikilere yol amtr. zellikle Sovyetlerin Afganistan igali Trkiyenin Sovyetlerin yaylmasndan kaynaklanan korkularn yeniden canlandrm ve ilikilerin soumasna neden olmutur. 1980ler boyunca Trk-Amerikan stratejik ibirlii artm ve ilikiler tedrici bir ekilde de olsa eski dzeyine yeniden kavumutur. Ankara, Amerikan Kongresinin Kbrs meselesinden dolay Trkiyeye askeri yardmlar srekli bir ekilde kstlama abalarndan dolay rahatsz olsa da, nce Babakan (198389) ve daha sonra Cumhurbakan (19891993) olan Turgut zal genellikle Amerikan ynetimlerini Trkiyenin karlarna daha yakn grm ve Trkiyenin gelecekteki gvenliinin Amerika ile gl ilikilerin devamna bal olduuna inanmtr. Washington, zaln liberal ekonomik politikalarna destek vermi ve Avrupa lkelerinden farkl olarak Trkiyeyi insan haklar ihlalleri konusunda ak bir ekilde eletirmekten kanmtr.30 1980lerde Trkiyenin yaad ekonomik zorluklar ve i politika sorunlar, 1980 askeri darbesinin d politikadaki sonularyla birlikte ikiye katlanm, AB ile ilikiler (insan haklar gibi konularda) daha da ktleirken lkeyi bir kez daha ABDye yaknlatrmtr. Bu dnemde Trkiyenin AB ile ilikileri yeni krizlere konu olurken, ABD
620
ile ilikileri glenmitir. Trkiye 1987de ABye yelik bavurusunda bulunmu ama bu talebi Aralk 1989da reddedilmitir. lk kez Bat artk Trkiyenin d politika ynelimi bakmndan bir btn olmaktan kmtr31. 1980lerde ilk kez Trk d politikasnda iki Bat (Avrupa ve Amerika) alglamas ya da fikri domutur. 1989-91 yllarnda Souk Savan sona ermesi ve Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte Trkiyenin gvenlik ortam temelden deimi ve Trkiye yeni bir uluslararas ortama kavumutur. Bir kere Rus/Sovyet askeri tehdidinin sona ermesi Trkiyeyi 200 yllk bir kamburdan kurtarmtr. kincisi, Trkiyenin kendisinden hem askeri hem de iktisadi bakmdan zayf yeni komular ortaya kmtr. ncs, bu yeni uluslararas ortam Balkanlar, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Douda yeni frsatlar dourmakla birlikte (istikrarszlklar, belirsizlikler, Trkiyenin snrlar etrafnda yeni atmalar balamnda) yeni riskleri de beraberinde getirmitir. Son olarak Trkiye, blgesinde (Souk Sava dnemindeki gibi bir kenar lke deil) merkez lke konumuna gelmitir. 1990larn banda uluslararas ve blgesel siyasetteki muazzam deiikliklerin Trkiyenin tehdit algs, kendi kimlii ve d ilikilerine bak zerinde nemli etkisi olmutur32. Bu yeni stratejik ortamda baz Trk sekinleri lkenin uluslararas konumunu yeniden deerlendirmeye balamtr. Son 200 yllk dnemdeki tarihsel parametreler ortadan kalkt iin, bu deiimlere tepki olarak Trkiyenin d/gvenlik politikasna yeniden yn verme ihtiyac belirmi ve buna ilikin tartmalar artarak devam etmitir.33 Souk Sava sonras yeni dnya dzeninde Trkiyenin izlemesi gereken yeni d politika ne olmaldr tartmasnda tarz- siyasetten bahsedebiliriz: AB seenei; Osmanl hinterland ya da slam seenei; Avrasya seenei. Yukardaki tarihsel zetten de grlebilecei gibi, 1990larda tartlan btn bu seenekler de dahil olmak zere eitli d politika seenekleri 19. yzyldan balayarak siyasi ve askeri elitler tarafndan tartlm, ama bu farkl seenekler Trkiyenin gvenlik kayglarn tam olarak gideremedii ya da yetersiz kald iin, hem de bu farkl seenekler dorultusunda yaplan baz giriimler (Mslman ve Trk dnyas ya da yakn evrede-
621
ki komular gibi) baarsz kald iin d politika tercihi Batya ynelik (Bat ile ittifak ya da Bat sistemi ierisinde balantszlk/denge araylar eklinde) olmutur. 1830lardan itibaren Osmanl/Trk d politikas incelendiinde ideolojisi ya da dnya gr ne olursa olsun devlet adamlarmzn Ortadou, slam Dnyas veya Avrasya seenekleri zerinde dnp birtakm teebbslerde bulunmalarna ramen, son tahlilde tercihlerini Bat siyasi ve stratejik sisteminden yana yaptklarn grmekteyiz. Dier seeneklere hazrlk tekil edebilecek araylarn ise ya baarsz ya da ksa mrl olduu grlmektedir. Trkiyenin Souk Sava sonras ortaya kmaya balayan Yeni Dnya Dzenindeki muhtemel d politika tercihleri zerine (ieride ve darda) balayan tartmalarn en nemlilerinden birisi Trkiye ve NATO zerineydi. Bir gre gre, NATO asndan Souk Sava sonrasnda Trkiyenin stratejik nemi kaybolmu, Bat ittifaknn Trkiyeye ihtiyac kalmamt. Trkiye asndan da yeni d politika seenekleri yahut frsatlar karsnda NATO ittifakna gerek kalp kalmad tartma konusuydu. Ancak bata Krfez Sava (1990-1991) olmak zere dier blgesel (Kafkaslar ve Balkanlardaki) atmalar ve istikrarszlklarn ksa zamanda ortaya k bu tartmalar iki taraf asndan da bitirdi. ki tarafnda birbirine ihtiyac devam ediyordu. Hatta Trkiyenin bu yeni uluslararas ve blgesel ortamda nemi daha da artacak; Trkiyenin katks Bat iin, zellikle NATOnun yeni (Afganistan gibi alan d) misyonlarnda hayati olacaktr. Trkiye blgesindeki yeni tehditler ve istikrarszlklardan dolay NATOya nem vermeye devam etmi ve yeni NATO misyonlarna kararllkla katkda bulunmutur. Ankarann zellikle Balkanlarda istikrar garantilemek ve gvenlii salamak iin yaplan NATO operasyonlarna katlmas Trkiyenin NATOda gelecekte oynayaca pozitif role ilikin AB evrelerinde de olumlu etkiler yaratmtr. Trkiye, ulusal kar zerine temellenen kendi tehdit alglamalarnn yan sra, Batnn yeni global tehdit alglamalarn da (global terrizm, kitle imha silahlar vb.) paylamaktadr. Trk siyasi ve askeri elitleri, klasik Osmanl/Trk gvenlik ncelikleri- yani toprak btnl ve siyasi rejimin bekas- ile birlikte bu yeni tehdit alg-
622
lamalarn da dikkate almaya balamtr. Bir baka ifadeyle, Souk Savan sonu ile birlikte Bat ve Trkiyenin alglad tehdit parametreleri deimi ama iki taraf da yeni tehditleri tanmlamak konusunda ortak bir noktada buluabilmitir. Balkanlar, Avrasya ve Ortadouda meydana gelen yeni gelimeler Trkiyeye yeni frsatlar, ama ayn zamanda yeni riskler, gvenlik boluklar ve meydan okumalar getirmitir34. 1990/91den beri geen dnem Trkiyenin etrafndaki blgede istikrarszlk ve belirsizlik dnemi olmutur. Trkiyenin snrlar, Balkanlarda, Kafkaslarda ve Ortadoudaki yeni istikrarszlklarn, atmalarn ve savalarn meydana getirdii alkantlarla tehdit edilmi; Trkiye etnik ve dini alkantlarla fokurdayan bir blgenin merkezinde kalmtr. Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoudaki etnik ve dini atmalarn bir sonucu olarak ortaya kan bu yeni tehdit alglamalar, Trkiye ve Bat arasnda hem ibirlii iin yeni bir zemin yaratm, hem de yeni gerilimlere yol amtr. Gerek 11 Eyll ve gerekse 2003teki Irak savandan beri yaanan global ve blgesel gelimeler gz nne alndnda, bu trendin devam ettii grlmektedir. Trk d politikasnn istikameti zerine 1990larda balayan bu tartmalar, eilimler ve sreler Kasm 2002 seimlerinden sonra ibana gelen AK Parti hkmetleri dneminde yeni bir ivme ve vizyon kazanmtr. nce Babakanlk Badanman sfatyla, daha sonra Dileri Bakan olarak byk lde Prof. Dr. Ahmet Davutolunun teori ve pratiini ynlendirdii bu yeni d politika, 1990larn banda gndeme gelen tarz- siyaset yerine, drdnc bir siyaset yahut istikamet belirlemitir. AK Parti Hkmetleri dneminde biimlendirilen Trkiyenin yeni d politika vizyonuna gre Trkiye Souk Sava dneminde olduu gibi bir cephe lkesi ya da Souk Sava sonras nerilen kpr lkesi deil, yeni uluslararas sistemde blgesel merkezi bir g, merkez (pivot/mihver) lke olmaldr. Bu balamda Trkiye, bir merkez lke ve blgesel g olarak tarihi, corafi ve stratejik derinlii ile kresel bir g olabilme potansiyeline sahiptir. Souk Sava sonras ortaya kan yeni stratejik parametreler erevesinde 2002den itibaren devam eden bu srecin Trk d politikasnn tarihsel temelleri balamnda bir sreklilie mi yoksa kopua m iaret ettii tartmas ise bir baka yaznn konusu olmay hak ediyor.
623
Kaynaklar Allen, W.E.D. ve Muratoff, P. (1953), Caucasian Battlefields (Cambridge: Cambridge University Press). Altunisik, M.B. and Tr, . (2005), Turkey: Challenges of Continuity and Change (London: Routledge Curzon). Anderson, M.S. (1966), The Eastern Question, 17741923 (London: Macmillan). Anderson, M.S. (ed.) (1970), The Great Powers and the Near East, 17741923 (London: Edward Arnold). Athanassopoulou, E. (1999), Turkey: Anglo-American Security Interests, 19451952: The First Enlargement of NATO (London: Frank Cass). Aydin, M. ve Ismael, T.Y. (eds) (2003), Turkeys Foreign Policy in the 21st Century: A Changing Role in World Politics (Aldershot: Ashgate). Bac-Muftuler, M. (1997), Turkeys Relations with a Changing Europe (Manchester: Manchester University Press). Bal, . (ed.) (2004), Turkish Foreign Policy in the Post Cold War Era (Florida: BrownWalker Press). Boll, M.M. (1979), Turkeys New National Security Concept: What It Means for NATO, Orbis, 23. Blkba, S. (1988), Turkish-American Relations and Cyprus (Lanham, MD: University Press of America). etinsaya, G. (1999), Ikinci Dnya Savanda Trk-ran likileri, 19391945, Strateji, 11. Davison, R.H. (1973), Reform in the Ottoman Empire, 18561876 (New York: Gordian Press). Davison, R.H. (1976), Russian Skill and Turkish Imbecility: The Treaty of Kuchuk Kainardji Reconsidered, Slavic Review, 35. Deringil, S. (1989), Turkish Foreign Policy during the Second World War: An Active Neutrality (Cambridge: Cambridge University Press). Fromkin, D. (1991), A Peace to End All Peace: Creating the Modern Middle East, 19141922 (London: Penguin).
624
Fuller, G. and Lesser, I.O. (1993), Turkeys New Geopolitics: From the Balkans to Western China (Santa Monica, CA: RAND). Gokay, B. (1997), A Clash of Empires: Turkey between Russian Bolshevism and British Imperialism, 19181923 (London: I.B. Tauris). Hale, W. (2000), Turkish Foreign Policy, 17742000 (London: Frank Cass). Hurewitz, J.C. (1961), Ottoman Diplomacy and the European States System, Middle East Journal, 15. Karpat, K.H. (ed.) (1975), Turkish-Soviet Relations, iinde Kemal H. Karpat (ed.), Turkeys Foreign Policy in Transition, 19501974 (Leiden: E.J. Brill). Karpat, K.H. (ed.) (1975), Turkeys Foreign Policy in Transition, 19501974 (Leiden: E.J. Brill). Kent, M. (ed.) (1984), The Great Powers and the End of the Ottoman Empire (London: George Allen & Unwin). Kuniholm, B. (1994), The Origins of the Cold War in the Near East (Princeton: Princeton University Press). Kuniholm, B. (1996), Turkey and the West since World War II, iinde Vojtech Mastny ve R. Craig Nation (eds), Turkey Between East and West: New Challenges for a Rising Regional Power (Colorado: Westview Press). Kurat, A.N. (1990), Trkiye ve Rusya (Ankara: Kltr Bakanl). Larrabee, F.S.ve Lesser, I.O. (2002), Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty (Santa Monica, CA: RAND). Leffler, M.P. (1985), Strategy, Diplomacy and the Cold War: The United States, Turkey and NATO, 19451952, The Journal of American History, 71. Mango, A. (1999), Ataturk (London: John Murray). Martin, L.G. ve Keridis, D. (eds) (2004), The Future of Turkish Foreign Policy (Cambridge, MA: The MIT Press). Naff, T. (1984), The Ottoman Empire and the European States System, in Bull, H. ve Oran, B. (eds) (2001a), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980 (stanbul: letiim).
625
Oran, B. (ed.) (2001b), Trk D Politikas, Cilt 2: 19802001 (stanbul: letiim). Robins, P. (1991), Turkey and the Middle East (London: RIIA, 1991). Robins, P. (2003), Suits and Uniforms: Turkish Foreign Policy since the Cold War (London: Hurst). Rubin, B. and Kirisci, K. (eds) (2002), Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional Power (stanbul: Bogazici University Press). Sever, A. (1997), Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bati ve Ortadou, 19451958 (stanbul: Boyut). Sezer, D.B. (1981), Turkeys Security Policies, Adelphi Papers 164 (London: IISS). Sezer, D.B. (1993) Turkey and the Western Alliance in the 1980s, iinde Atilla Eralp, Muharrem Tunay ve Birol A. Yesilada (eds), The Political and Socioeconomic Transformation of Turkey (Westport: Praeger). Vali, F.A. (1971), Bridge Across the Bosporus: The Foreign Policy of Turkey (Baltimore: The Johns Hopkins Press). Watson, A. and Bull, H. (eds) (1985), The Expansion of International Society (Oxford: Oxford University Press). Yasamee, F.A.K. (1993), Abdulhamid II and the Ottoman Defence Problem, Diplomacy and Statecraft, 4/1. Yasamee, F.A.K (1996), Ottoman Diplomacy: Abdulhamid II and the Great Powers, 18781888 (stanbul: ISIS). Yasamee, F.A.K. (1999), Ottoman Diplomacy in the Era of Abdulhamid II, 18781908, iinde ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre (Ankara: TTK). Yasamee, F.A.K. (2000), The Ottoman Empire and European Alliances, 18151914, The Great Ottoman-Turkish Civilization: Politics (Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar). Yasamee, F.A.K. (1995), Ottoman Empire, in Decisions of War, 1914, iinde Keith Wilson (ed.), The Ottoman Empire (New York: St. Martins Press). Yeilbursa, B.K. (2005), The Baghdad Pact (London: Frank Cass).
626
Notlar 1 Naff, T., The Ottoman Empire and European States System, in H.Bull & A.Watson. (eds.), The Expansion of International Society, Oxford:Clarendon Press,1984). S.143169 2 Kurat, A.N., Trkiye ve Rusya, Ankara, Kltr Bakanl, 1990; Allen, W.E.D. ve Muratoff, P., Caucasian Battlefields, Cambridge, Cambridge University Press, 1953 3 Davison, R.H.,Russian Skill and Turkish Imbecility: The Treaty of Kuchuk Kainardji Reconsidered, Slavic Review, 35, 1976, s. 436483. 4 Anderson, M.S., The Eastern Question, 17741923, London, Macmillan, 1966, s. 2855. 5 Hale, W., Turkish Foreign Policy, 17742000, London, Frank Cass, 2000, s. 1343. 6 Davison, R.H., Reform in the Ottoman Empire, 18561876, New York, Gordian Press, 1973. 7 Anderson, M.S. (ed.), The Great Powers and the Near East, 17741923, London, Edward Arnold, 1970, s. 81. 8 Anderson, M.S., The Eastern Question, 17741923, London, Macmillan, 1966, s.178 219. 9 Anderson, M.S. (ed.), The Great Powers and the Near East, 17741923, London, Edward Arnold, 1970, s. 108112. 10 Yasamee, F.A.K., Abdulhamid II and the Ottoman Defence Problem, Diplomacy and Statecraft, 4/1, 1993, s. 2036; Yasamee, F.A.K, Ottoman Diplomacy: Abdulhamid II and the Great Powers, 18781888, stanbul, ISIS, 1996; Yasamee, F.A.K., Ottoman Diplomacy in the Era of Abdulhamid II, 18781908, iinde ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara, TTK, 1999, s. 223232 11 Kent, M. (ed.), The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, London, George Allen & Unwin, 1984; Yasamee, F.A.K., Ottoman Empire, in Decisions of War, 1914, iinde Keith Wilson (ed.), The Ottoman Empire, New York, St. Martins Press, 1995, s. 229268 12 Fromkin, D., A Peace to End All Peace: Creating the Modern Middle East, 19141922, London, Penguin, 1991 13 Mango, A., Ataturk, London, John Murray, 1999; Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul, letiim, 2001, s. 95238; Hale, W., Turkish Foreign Policy, 17742000, London, Frank Cass, 2000, s. 4478 14 Gokay, B., A Clash of Empires: Turkey between Russian Bolshevism and British Imperialism, 19181923, London, I.B. Tauris, 1997 15 Hale, W., Turkish Foreign Policy, 17742000, London, Frank Cass, 2000, s. 4478; Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul, letiim, 2001, s. 239384. 16 Hale, W., Turkish Foreign Policy, 17742000, London, Frank Cass, 2000, s. 4478; Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980 stanbul: letiim, 2001, s. 239384. 17 Hale, W., Turkish Foreign Policy, 17742000, London, Frank Cass, 2000, s. 79108; Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul: letiim, 2001, s. 385 479; Deringil, S., Turkish Foreign Policy during the Second World War: An Active Neutrality, Cambridge, Cambridge University Press, 1989. 18 etinsaya, G., Ikinci Dnya Savanda Trk-ran likileri, 19391945, Strateji, 11, 1999, s. 4179 19 Hale, W., Turkish Foreign Policy, 17742000, London, Frank Cass, 2000, s. 109121; Kuniholm, B., The Origins of the Cold War in the Near East, Princeton, Princeton University Press, 1994. 20 Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul, letiim, 2001, s. 522 575; Leffler, M.P. Strategy, Diplomacy and the Cold War: The United States, Turkey and NATO, 19451952, The Journal of American History, 71, 1985, s. 807825; Athanassopoulou, E., Turkey: Anglo-American Security Interests, 19451952: The First Enlargement of NATO, London, Frank Cass, 1999. 21 Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul, letiim, 2001, s. 499 521; Karpat, K.H. (ed.) Turkish-Soviet Relations, iinde Kemal H. Karpat (ed.), Turkeys
627
Foreign Policy in Transition, 19501974, Leiden, E.J. Brill, 1975, s.73107 22 Yeilbursa, B.K., The Baghdad Pact, London, Frank Cass,. 2005; Sever, A., Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bati ve Ortadou, 19451958, stanbul, Boyut, 1997 23 Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul, letiim, 2001, s. 808 853; Bac-Muftuler, M., Turkeys Relations with a Changing Europe, Manchester, Manchester University Press, 1997 24 Vali, F.A., Bridge Across the Bosporus: The Foreign Policy of Turkey, Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1971; Karpat, K.H. (ed.), Turkeys Foreign Policy in Transition, 19501974, Leiden, E.J. Brill, 1975. 25 Blkba, S., Turkish-American Relations and Cyprus, Lanham, MD, University Press of America, 1988; Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul, letiim, 2001, s.716768. 26 Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul, letiim, 2001, s. 681 715; Kuniholm, B., Turkey and the West since World War II, iinde Vojtech Mastny ve R. Craig Nation (eds), Turkey Between East and West: New Challenges for a Rising Regional Power, Colorado: Westview Press, 1996, s. 4569 27 Sezer, D.B., Turkeys Security Policies, Adelphi Papers, 164, London, IISS, 1981; Boll, M.M., Turkeys New National Security Concept: What It Means for NATO, Orbis, 23, 1979, s. 609631. 28 Robins, P., Turkey and the Middle East, London, RIIA, 1991. 29 Oran, B. (eds), Trk D Politikas, Cilt 1: 19191980, stanbul: letiim, 2001, s. 769 783. 30 Oran, B. (ed.), Trk D Politikas, Cilt 2: 19802001, stanbul, letiim, 2001,s. 34101; Sezer, D.B., Turkey and the Western Alliance in the 1980s, iinde Atilla Eralp, Muharrem Tunay ve Birol A. Yesilada (eds), The Political and Socioeconomic Transformation of Turkey, Westport: Praeger, 1993 s. 215231. 31 Altunisik, M.B. and Tr, ., Turkey: Challenges of Continuity and Change, London, Routledge Curzon, 2005 s. 111. 32 Robins, P., Suits and Uniforms: Turkish Foreign Policy since the Cold War, London, Hurst, 2003, s. 113133. 33 Fuller, G. and Lesser, I.O., Turkeys New Geopolitics: From the Balkans to Western China, Santa Monica, CA, RAND, 1993. 34 Rubin, B. and Kirisci, K. (eds), Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional Power, stanbul, Bogazici University Press, 2002; Bal, . (ed.), Turkish Foreign Policy in the Post Cold War Era, Florida, BrownWalker Press, 2004; Larrabee, F.S.ve Lesser, I.O, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, Santa Monica, CA, RAND, 2002; Aydin, M. ve Ismael, T.Y. (eds), Turkeys Foreign Policy in the 21st Century: A Changing Role in World Politics, Aldershot, Ashgate, 2003; Martin, L.G. ve Keridis, D. (eds), The Future of Turkish Foreign Policy, Cambridge, MA, The MIT Press, 2004.
628
KRESELLEME, MODERNTE VE DEMOKRAS TRK DI POLTKASI 2009 VE SONRASI

E. Fuat Keyman*
Prof. Dr., stanbul Politikalar Merkezi ve Uluslararas likiler Blm, Sabanc niversitesi
Zbigniew Brzezinski 1997de yaymlanan etkili Byk Satran tahtas: Amerikann Kresel stnl ve Jeo Stratejik karlar adl kitabnda Trkiye ve ran sadece nemli jeo-stratejik oyuncular deildir, i koullar blgeye ok byk etkisi olan jeopolitik merkez noktalardr. Her ikisi de orta-lekte kuvvetler olup blgesel isteklere ve kendilerinin tarihsel olarak nemli olduu duygusuna sahiptir demitir1. Tabi ki, 1997de Brzezinskinin bunu belirttiinden itibaren Trkiyede ve dnya politikasnda radikal deiiklikler olmutur. Ancak, stnde duracam gibi, Brzezinskinin Trkiye hakkndaki tehisi ve bir lkenin i koullar ve d politika kimlii/davran arasndaki balants hakknda hatrlatmas doruluunu korumutur. Trkiyenin jeopolitik merkez ve blgesel rol geen yllarda dnya politikasnda daha da nemli hale gelmitir. Uluslararas toplum tarafndan Trkiyenin Ortadouda bara ve istikrara katkda bulunmasndan, terrizme ve kktencilie kar etkin bir rol oynamasna kadar, yeni bir enerji merkezi olmasndan diyalog, tolerans ve beraber yaama zerine kurulu bir dnya vizyonunu hedefleyen kltrleraras diyalog inisiyatifinin mimarlarndan birisi olmasn da iinde barndran proaktif, ok boyutlu ve yapc bir d politika izlemesi beklenmitir2. Bu yzden, Trkiye ve ada tarihine olan ilgi artmtr. Ayrca, bu kresel ilgi sadece Trkiyenin Ortadou, Balkanlar ve Kafkas blgelerinde, jeopolitik bir gvenlik noktas ilevine sahip gl bir devlet olmasndan deil, ayn zamanda da ounluu Mslman olan bir toplumsal oluumda, sekler ana-
631
yasal dzeni ve demokratik ynetiimi kurma abasndan kaynaklanmaktadr.3 Souk Savan bitimi Trkiyenin d politikasnda tampon devlet kimliinin bitii anlamna gelmekteydi- dnya politikasnda Trkiyenin jeopolitik pozisyonuna dayal olan bir kimlik4. 1990lardan itibaren, Trkiye yeni bir kimlik arayndayd, Ahmet Davutolunun da doru bir ekilde belirttii gibi, bu yeni kimlik yapc ve daha etkin bir d politika davran gerektirmekteydi. Ayrca, dnya daha kresel, bal, riskli ve stratejik derinlie sahip olmaya baladka, bu yeni d politika kimlii jeopolitikann dnda kimlik ve ekonomiyi de kullanmaya balad5. Bu yzden, bugn jeopolitika, modernite ve demokrasi Trk d politikasnn ana paralarn oluturmaktadr. Trkiyenin d politika kimliindeki ve davranndaki bu deiiklikler kresel ve genel sylemlerde Trkiyenin dnya politikasnn anahtar ve merkez bir oyuncusu olduu eklinde alglanmtr6. Burada nemli olan Trk d politikasndaki proaktif, yapc ve ok boyutlu etkinlii ereveleyen, stratejik derinlie anlam veren ve Trkiyeye artan kresel ilgi ve dikkat yaratan yumuak gcn artan grnrl ve roldr.-bu g, askeri ve jeopolitik kapasiteden gelen sert ve jeopolitik ge eklenmektedir7. Tabi ki, yumuak g- Trkiyenin kendisini ok kltrl, demokratik ve oulcu yapmasndaki sregelen hatalarna ramen modernitedeki ilgin ve nemli gezisinden, demokrasiyi yerlemi ve derinlemi yapmasndaki hatalarna ramen demokrasiye politik olarak kararllndan, insan-geliiminde devamll olan bir ekonomi olmasndaki sorunlarna ramen ekonomik dinamikliinden ve kendisini gereki ve etkin yapamamasna ramen proaktif, sorun zc ve diyalog tabanl komuluk diplomasisinden gelmektedir. Yakn gemiteki Trk d politikasnn btn bu nitelikleri, gelecek sayfalarda zerinde duracam gibi, sadece Trkiyeye olan ilginin artmasna neden olmam, Trkiyenin geleneksel jeopolitik neminin yannda yumuak g barndran blgesel g statsne sahip anahtar ve merkez bir lke olarak alglanmasn da salamtr. Birok d politika analisti tarafndan da belirtildii zere, Trkiye jeostratejik nemi, modernitesi, demokrasisi ve ekonomisisiyle- ki bunlarn hepsi Trk d politikas kimliinin proaktif, ok boyutlu ve yapc olmasnn poli-
632
tik ve sylemsel tabann oluturmutur- blgesel ve merkez bir aktrdr.8 Bu makalede, Kreselleen Dnyada Trkiye adl aratrmama dayanarak, Trkiyeye merkez devlet/alternatif modernite olarak artan ilginin ve dikkatin Trkiyenin sert gcnden ziyade yumuak gcnden kaynaklandn belirteceim9. 2009 ylnda bu g giderek ortaya kt, hatta glendi. Aada yapacam Trkiye alglamalar analizi, bu kimliin, hem farkl boyutlarn, hem de giderek glendiini ortaya koymaktadr. Trkiyenin, yumuak g olarak, kilit lke ve blgesel g konumunun tarihsel balam, phesiz ki, 11 Eyll sonras dnya ve kresellemenin ekonomiden terre ciddi bir alkant dnemine girmesidir. Gerekten de, Brzezinkinin Byk Satran Tahtasnn iaret ettii Souk Sava sonras dnem, Trkiyeyi dnya politikasnn nemli bir aktr haline getiren kresel deiikliklere ve deiimlere anlam vermektedir10. Lenore Martinin Trk D Politikasnn giriinde belirttii gibi
Yirminci yzylda uluslararas ilikileri ekillendiren tektonik glerSovyetler Birliinin kmesi, Balkanlar ve Avrasyada etnik atmalar, byyen kktendinci slam, ulusal ekonomilerin kresellemesi, sivil toplum ve demokratikleme iin artan talepler- Trkiyeyi jeostratejik alanda daha bir merkez role itmitir. 21. yzyln bandaki oklar, 11 Eyll olaylar, Bat kart terrizmin yaylmas ve Amerikann Irak igali ve NATO ve BMde atlayan fikir birlii Trkiyenin kritik roln dorulayan ve daha karmak hale getiren zorluklar olmutur. 11
Graham Fuller de benzer olarak Yeni Trk Cumhuriyeti adl kitabnda Trkiyeyi Mslman dnyasnda merkez bir devlet olarak tanmlamaktadr. Proaktif d politika oluumunun kresel ilgi ve dikkat ekerek Trkiyenin 11 Eyll sonras dnyada blgesel bir kuvvet haline geldiini belirtmektedir.12 Fakat kresel deiiklikler ve dnmler kreselleen dnyamza risk ve belirsizlik getirmitir. Bu belirsizlik Stephen Larrabee ve Ian Lesserin Trk d politikas hakkndaki yeni almalarn Belirsizlik anda Trk D Politikas13 olarak adlandrmalarna neden olmutur. Proaktif, yapc ve ok-boyutlu Trk d politikas ve Trkiyeye artan kresel ilgi Trkiyenin daha demokratik, daha kresel ve Avrupaya daha fazla eklemlenmi olmasn direk salama-
633
maktadr. Kuzey Irak ve Krt Sorunu karsnda artan gvenlik tabanl d politika sylemi ve ykselen milliyetilik risk ve belirsizlik karsnda Trkiyenin 11 Eyll sonras dnyada daha fazla milliyeti ve ie bakan gl bir devlet olabileceini de gstermektedir. Larrabee ve Lesser bu balamda unu belirtmektedir:
Trkiye Bat algsnda merkez bir durumda olabilir, transatlantik ilikilerdeki belirsizlik Ankarada grlen Bat kavramnn netliini bozmaktadr. Bundan te, Trkiye kendi d politikasnn ve gvenlik politikalarnn ynn ve enerjisini etkileyen ciddi politik, ekonomik ve sosyal basklar hissetmektedir. Olaslklar olduka genitir, daha kresellemi bir Trkiyeden, Avrupayla ve Batyla daha fazla eklemlenmi olan bir Trkiyeye, anahtar blgelere ok tarafl bir politikayla yaklaan bir Trkiyeden, daha milliyeti ve ie bakan Trkiyeye, daha kstl ve tek tarafl blgesel politikalar izleyen bir Trkiyeye kadar.14
Larrabee ve Lessere dayanarak Trkiyedeki i glerin demokrasi ve modernite hakknda yapaca seimin Trkiyenin daha kresel ya da ie bakan milliyeti bir devlet olup olmayacana karar vereceini belirteceim. Trkiye, yerlemi demokrasisiyle ve okkltrl modernitesiyle yumuak gcn ve merkezi durumunu 11 Eyll sonras dnyada koruyabilir. Ya da d politikasnda ve i politikasnda sadece jeopolitie, gvenlie ve tek taraflla odaklanarak ie bakan ve millyeti bir Trkiye olacaktr. Bu nedenle modernite ve demokrasi sreklilik arz eden bir Trk d politikas iin anahtar etkenler olacaktr. Yakn gemiteki tartmalar Trkiyenin proaktif devlet davrannn gerekilik, verimlilik ve etki gcne sahip olaca bir ana eksenegerek olup olmadn da iermitir. Burada drt noktay vurgulamak nemlidir: (a) Avrupa Birlii (AB)yle ana ekseni demokratikleme olan proaktif bir d politika (b) Amerikayla ana ekseni gvenlik olan proaktif bir d politika (c) Trkiye-Avrasya ilikilerine ana ekseni enerji-ekonomi-gvenlik olan proaktif bir d politika ve (d) ana ekseni olmayan, ulus-devlet temelli bir d politika (bamszlk ve pragmatism)15. Bu seenekler Trkiye ve Trk d politikas hakknda deiik vizyonu olan kiiler tarafndan ne srlmtr. Trk d politikasn devam edebilir, gereki ve etkin yapmak, Trkiyenin yumuak gcne daha fazla dayanmak, ve Trk moder-
634
nitesini, ok kltrl ve oulcu yapmak ve Trk demokrasisini yerletirme ve derinletirmek iin Trkiye-AB ilikileri proaktifliin ana ekseni olarak kabul edilmeli ve uygulamaya konulmaldr. Dier seeneklerle karlatrldnda Trkiye veAB ekonomik, politik, tarihsel, kltrel balamda ve demokrasi, kimlik, gvenlik ve ekonomi alannda sistem dntren corafi olarak kurgulanm derin eklemlenme ilikilerine sahiptir. Bugn, gven sorunlarna ve ilikinin geleceine dair hissedilen belirsizlik ve gvensizlik duygusuna ramen, AB- tam yelik apas Trk devleti ve Adalet ve Kalknma Partisi (buradan sonra AK Parti) tarafndan Trk d politikasnn ana ekseni olarak dnlmeli ve hesaba katlmaldr. Aada, 11 Eyll sonras dnyann ksa bir deerlendirmesini yapacam ki bu Trkiyeye ynelik kresel ilginin analitik tabann oluturacaktr. Sonra Trkiyenin d politikasn ve yneliminde daha proaktif, yapc ve ok boyutlu olmas beklentisine dayanan 11 Eyll sonras dnyadaki kresel akademik ve genel sylemde Trkiye hakknda baz kimlik tabanl alglamalar sunacam. Ayrca, Trkiye hakkndaki bu kimlik-tabanl alglamalar yumuak g ve Trkiyenin yumuak gcnn Trk d politikasnn kayna olduu kavramna baldr. Son olarak, demokratik konsolidasyon bir elde ve Trkiye-AB tam yelik ilikileri bir elde, devam edebilir, gereki ve etkin bir d politika iin gerekli ve d politikay oluturan paralardr. 11 Eyll Sonras Dnyada Trkiye 11 Eyll terrizminin dnyamza getirdii ok olumsuz etkileri mevcut uluslararas ilikileri byk derecede etkilediini sylemek abartma olmaz. Yaadmz dnyay 11 Eyll sonras dnya olarak tanmlamak olas ve gereklidir. Yakn gemiteki tartmalara ksa bir bakla 11 Eyll 2001 terrist saldrlarnn dnya politikasnda yaratt krlmalar grlebilir. Kresel politikadaki baz temel ve radikal belirsizliklerin getirdii bu krlmalarn, imdinin doasn 11 Eyll sonrasndaki uluslararas ilikiler olarak tanmlamay mmkn klacak ekilde mevcut uluslararas ilikileri ya da uluslararas sistemin mevcut yapsn ve dinamiini deitirdiini syleyebili-
635
riz. Bunu netletirmek nemli. Bush ynetiminin neo-muhafazakar ideolojisinin 11 Eyll sonras dnyay tamamen uluslararas ilikilerde yeni aama, yeni koul ya da yeni dnem olarak tanmlamasnn tersine, bugnn dnya politikasnn doasn 11 Eyll sonras dnya gibi konumak iin, uluslararas ilikilerde devamllklar ve deiiklikleri tanmak gerekmektedir. Dier kelimelerle ifade etmek gerekirse, gvenlik, sosyal adalet ve demokratikleme anlamnda devam eden uluslararas ilikilerin problemlerinin farkndaln kaybetmeden 11 Eyll terrizminin nemli etkisinin yeniliini tanmak, 11 Eyll sonras dnem hakknda konumaktr. Bu krlmalardan nemli olanlar dnya risk toplumunun oluumu ve Amerikan hegemonyasnn deien doasdr16. zleyen blmde, bu krlmalar ksaca tanmlayacam. Bugn uluslararas ilikilerin doas olduu gibi gelecei hakknda da belirsizlik, kesinsizlik ve ontolojik gvensizlik barndran bir dnya risk toplumunda yaamaktayz; bu duygu masuma yneltilmi kreselleen bir iddet eylemi olarak terrizmin ciddi ve gerek bir tehlike olduundan ortaya kmaktadr. 11 Eyll saldrlar ve bu saldrlarn stanbul, Madrid, Londra, Bali ve Msrdaki devam dnya risk toplumu fikrini glendirmitir. Bir elde yakn gemiteki doa felaketleri ve kazalar, dier elde dnyann eitli yerlerinde olan ykc finansal krizlerin artan says modern toplumlarn giderek risk toplumlar haline geldii kresel bir dnyada yaadmz gstermektedir17. Benzer bir ekilde, 11 Eyll terrizmi Amerikan d politikasnn hegemonik bir vizyonla hareket ettii bir deiiklik yaratmtr. Bu deiiklik hegemoninin (a)ekonomi ve sosyal adaletin zerinde askeri g ve gvenlik (b) ok-tarafllk yerine tek-tarafllk(c) pazarlk yerine dost-dman olma politikas yumuak g yerine sert g (e) zgrlk ve hrriyet yerine toplum ve gvenlik baznda yeniden yaplanmasna neden olmutur. Bu deiiklikle beraber, yeni Amerikan d politikas g ve egemenlik ideolojisi olarak neo-muhafazakar bir ideoloji temelinde hareket etmi ve kresel politikay ve dnya politikasn sava ve igalle tanmlamaya almtr.18 Bu radikal deiiklikler 11 Eyll sonras dnya olarak bilinen kavram oluturmutur. Bu tarihsel balamda Trkiyeye ve modern tarihine ilgi ve Trkiye hakknda kresel dikkat artmtr- sekler,
636
demokratik ve anayasal bir demokrasinin ounluu Mslman olan bir toplumda gerekleebileceini gsteren bir tarih. 11 Eyll sonras dnya sadece insanlk d ve dnya apnda lmcl terr saldrlarnn hzla artmasn iermeyip bunlarn slama olan balantsn ve bu yzden slamn bir dman, tehlikeli bir teki, olas bir terrist olarak tanmlanmasn da barndrmaktadr. Ayrca, bu dnyada, sava ve igal terre kar kresel savata Amerika d politikasnn ana bir stratejisi olmutur. Bu yzden 11 Eyllden beri uluslararas ilikiler sadece medeniyetler atmas tarafndan erevelenmemi, ayrca kresel politikada sava ve igal devlet odakl politikalarn gcnn artn getirmitir. slamn sekler modernite ve liberal demokrasinin ztt olarak tanmlanmas bu sylemin temelinde yer almaktadr ve bu sregelen terre kar kresel savata baarnn slamn modernite ve demokrasi ile beraber ifade edilebilme olaslna bal olduu belirtilmitir. Politik ve akademik sylemde, bu nerme baarsz devletlerde rejim deiikliine neden olacak sava ve igal ile demokrasi ihracndan uluslararas, blgesel ve ulus-ii ilikilerde sosyal etkileimin rehber ilkeleri olarak tolerans, sayg ve sorumluluk ieren deiik kltr ve medeniyetlerin beraber var olmas iin etkin bir temel kurabilecek kresel demokratik ynetiim taleplerine kadar deiik formlarda ifade edilmitir. 11 Eyll sonras dnyada Trkiye ve Trkiyenin modernite ile tarihsel tecrbesi slam ve demokrasinin beraber var olabilmesi iin nemli bir rnek tekil etmektedir19. Byk bir Mslman nfusa sahip bir sosyal oluumla politik sistemini ok partili bir demokrasiye ve zgr-piyasa ekonomisine dntrerek Trkiye kendini gl devlet yapsyla modern bir ulus devlet olarak kurmay baarmtr. Ayrca, Bat ve Dounun kesitii konumda olan bir sosyal oluum olarak Trkiyenin kimlii her zaman Batllama ve Avrupallama olarak anlalan ada medeniyetler seviyesine ulamak iradesiyle tanmlanmtr20. Dier kelimelerle ifade etmek gerekirse, slam her ne kadar Trkiyenin kltrel kimliinde nemli sembolik bir referans olarak kalmsa da, Trkiyenin modern tarihi sekler modernite, ekonomik gelime ve demokrasinin bir alan olarak Batllama tarafndan karakterize edilmitir. ok parti-sisteminde baz rejim krlmalar ve demokrasi eksiklikleri olmasna ramen, Trki-
637
ye parlamenter demokrasi ve onun normlarna ballnda srar etmitir. te bu srar AK Parti ounluk hkmetinde grld gibi politik partilerin slam kimliiyle ok-partili parlamenter demokraside yer bulmasyla kalmayp bu yeri sekler devletin ynetici partisi olacak kadar geniletmesini de aklamaktadr. Tabii ki, Trk modernite tecrbesi ve demokrasisi tekrar eden ciddi politik, ekonomik ve kltrel krizlere uramadan olmamtr. Gerekte, modern Trkiyenin tarihi baar ve baarszlk olarak tanmlanmtr- ulus-devlet, modern pozitif hukuk, parlamenter demokrasi, piyasa ekonomisi ve vatandalk gibi modernite iin gerekli kurumsal yaplar kurmaktaki baar ve demokrasiye yerletirmek, istikrarl ve srdrlebilir ekonomik kalknma yaratmak, vatandalk pratiine haklar ve zgrlkleri koymak noktalarnda baarszlklar. Fakat modernite ve demokrasiye, ayrca Batllama ve Avrupallamaya olan srekli ve sabit srar yzden Trkiye kresel politikada ok nemli aktrlerden birisi haline gelmitir. Trkiye ve ABnin derinleen ilikileri ve Avrupa Konseyinin 2004 Aralk Zirvesindeki Trkiyeyle tam yelik mzakerelerine balama ynndeki tarihsel karar ve 3 Ekim 2005de bu mzakerelerin balamas Trkiyenin gnmzde olduka gvensiz dnyamzdaki artan nemini hesaba katmadan aklanamaz. Benzer olarak, Trkiyede slamn modernite ve demokrasi ile barl bir ekilde beraber var olma baars Trkiye-Amerikan ilikilerinde giderek merkezi bir yer almaktadr. Orta Dou blgesini tek tarafl olarak yeniden yaplandrma eyleminde Bush ynetimi Trkiyeye ve Trkiyenin modernite tecrbesine blge iin bir model olarak yaklat21. Son gnlerde Trkiyeye olan ilgi, zellikle Trkiyenin ABye tam ye olma olasl alannda, birok slam lkesinde de gzlemlenebilir. Gerekte, Trkiye hakknda artan almalara ve kresel akademik ve genel tartmalara hzl bir bakta Trkiyenin blgesel ve kresel olarak nemli, hatta merkezi bir uluslararas aktr olarak grld ortaya kmaktadr.22 Trkiye hakknda Kimlik-Temelli Alglamalar 11 Eyll sonras dnyay haritalandrrken, her birinin kresel kriz ve gvenliin, kresel ynetiimin ve kresel politik ekonomi-
638
nin ok nemli paralarn oluturduu alanlarda Trkiyenin artan varl ve rol gzlemlenebilir23. Bu krizin, ynetiim ve politik ekonomi alanlar u ekilde sralanabilir. 1)Irakn gelecei ve Kuzey Irakla ilgili olarak PKK sorunu; 2) ran sorunu ve Orta Dou blgesinin gelecei; 3) srail-Filistin sorunu; 4) Rusya, Avrasyann gelecei ve enerji sorunu, 5) ok-kltrlln krizi ve Avrupa kimliislam ilikisi; 6) Avrupa Birliinin gelecei ve kresel kriz,; 7) Medeniyetler atmas ve kresel demokratik ynetiim sorunu; ve 8) Akdeniz politikas ve kimlii tartmas. Trkiye bu tartmalarda merkezi bir konuma sahip. Ayrca, 9) Trkiyenin kresel politik ekonomik ve kresel enerji politikas alanlarnda artan varl ve rol ve BM Gvenlik Konseyi yelii de, Trkiyenin etki ve etkileim alanlarn geniletmektedir. Trkiyenin alglamasn ve Trkiyenin bu alanlardaki proaktif d politikasn analiz edersek, 11 Eyll sonras dnyada Trkiyenin rol hakknda baz kimlik-bazl alglamalar olduunu grmekteyiz. Birinci olarak, demokratik ynetiimli modern ulus-devlet ve sekler anayasal yapsyla Trkiye, Orta Dou ve slam dnyasnda ve zellikle Irakta istikrar ve bar olasl iin model lkedir. Gerekte, yzyldan uzun modernleme reformlar ve anayasal demokrasi tecrbesiyle Trkiye, Mslman bir toplumla en iyi demokrasi rneini tekil etmektedir. kinci olarak, Trkiyenin modern tarihi medeniyetler atmas tezine bir alternatif (Birlemi Milletler, spanya ve Trkiye tarafndan gelitirilen Kltrleraras Diyalog Projesinde grld gibi) ve slam dnyasndan zellikle Malezya, Fas, Endonezya gibi lkelerin kendi demokratikleme srelerinde renebilecei nemli bir tarihsel tecrbe oluturmaktadr. zellikle, AK Parti tecrbesi ve muhafazakar-demokratik sa parti olarak bir seim zaferi kazanmas bu balamda, Mslman lkeler corafyasnda retici rnek ilevi grmektedir. nc olarak, Trkiyenin, hem Orta Dou, hem de Avrupa lkesi olarak ikili-kimliinin yannda, belli sorunlar olmakla birlikte, sekler demokrasisini barl bir ekilde devam ettiren bir lke olmas, ve demokratikleme yolunda yrmesi, blgesinde kendisini kilit devlet/blgesel g haline getirmitir. Irakn geleceinden ran sorununa, srail-Filistin sorunundan daha istikrarl bir Orta Dou yaratma olaslna ve Balkan co-
639
rafyasndan Kafkas corafyasna blgesel istikrarn oluturulmasna, Trkiye, katk beklenen bir kilit devlet-blgesel g konumundadr. Drdnc olarak, Trkiye-AB ilikilerinin derinlemesi ve tam yelik mzakerelerinin balamasyla, ekonomi ve d politika aktrler arasnda Trkiyenin Avrupaya derin blgesel bir entegrasyonla ok-kltrl ve kosmopolitan model hale gelme konusunda yardmc olabilecek, ulus-sonras ve demokratik vatandalk temelinde vatan-sonras toplum yaratlabilecek bir alan ve demokratik kresel ynetimin oluumuna katkda bulacak kapasitede bir aktr olarak Avrupa entegrasyonu iin benzersiz bir rnek olduuna dair bir alglama vardr. ABnin bu nitelikleri kazanmas Trkiyenin ABye tam yelii hakkndaki kararlarna baldr. Beinci olarak, dinamik ekonomisi, tekrar eden byme oranlar ve gen nfusuyla, Trkiye her ne kadar (Hindistan ve Brezilya gibi) merkezi olmasa da bugnn kresel ekonomisinin nemli gelien piyasa ekonomilerinden bir olmutur. Son olarak, Trkiye her ne kadar petrol veya doal gaz retmese de, Trkiye Orta Dou, Sovyet sonras Cumhuriyetler ve Avrupa arasnda doal gaz transferinden sorumluenerji datcs olarak davranmaya balamtr. Modernite ve Demokrasi: Baar ve Baarszlk Trkiye ve proaktif d politikas hakknda btn bu alglamalar gnmz dnyasnda Trkiyeyi Mslman bir toplumda sekler demokrasinin en baarl rnei klan yumuak g kavramdr. Gerekte, Amerika ve Avrupada grld gibi modern dnyann genel olarak ok kltrllk, zellikle slama ynelik ok kltrllk konusunda phelerin olduu gnmzde, seklarizm ve demokrasiye ball ve ekonomik dinamiklik tabannda baars ile Trkiye, demokrasi, slam ve piyasa deerlerinin beraber var olabileceini gsteren tarihsel bir tecrbe sunmutur. Trkiye son yllardaki tecrbesiyle atma yerine beraber var olabilmenin mmkn olduunu ve bu beraber var olmayla sadece ulusal oluumunun ounluu Mslman olan bir toplumda sekler anayasal ve demokratik bir sistemin olasln gstermemi, bu ulusal oluumun kresel politikada bar ve istikrarn yaratmnda proaktif ve yapc bir ekilde kul-
640
lanlabileceini de gstermitir. Bu tecrbeyi takdir etmek ve bu tecrbeden bir eyler renmek iin Trk d politikasn modernite ve demokrasi bak alarndan analiz etmek kullanl olacaktr. Trkiyenin nemli bir yumuak g ve merkezi devlet olduu analizi dnya politikasnn geen yllarda yeniden yaplanmasnda ne kan slama nasl yaklalaca sorunsalna Trkiyenin alternatif modernite ve demokrasi tecrbesinin etkin bir cevap vereceinden karlmaktadr. Modernite bak as, bu anlamda, Trk modernitesinin sadece sra d doasn gstermekle kalmayp yakn gemiteki demokratik dnmn de gsteren sosyolojik ve tarihsel bir analitik aratr. Trk d politikasn analizde modernite bak asn kullanrken, modernite hakknda deiik teorik aklamadan renebiliriz. Birinci olarak Charles Taylorun Two Theories of Modernity (ki Modernite Kuram) adl eserine dayanabiliriz, ki bu eser kltrel ve akltrel modernite teorileri arasnda ayrm yapmaktadr24. Kltrel teori, kltrel farkllklarn ve her kltrn kendisine has zelliklerinin farkna varrken ve modernite ve Bat arasndaki balantnn Bat modernitesini izleyerek ve onu taklit ederek modernize olunabilecei fikrine ulatrmadn belirtirken, akltrel teori, moderniteyi Bat nedenselliinin, seklerizminin ve arasal rasyonalitesinin geliimi ve bymesi olarak grmektedir. Kltrel modernite bak asn kullanarak, Trk modernitesi genel manada sekler/bireysel temelde ulusal kimlik yaratacak bir sosyal ethos eksiklii barndran modern ulus-devlet, ulusal ekonomi ve ulusal hukuk kurmak isteyen bir politik modernite projesi olarak grlebilir25. Bu yzden, Trk modernitesi politik moderniteyi kurmay baard, ancak slamn kimlik oluumundaki ana sembolik referans olma zelliinin ortadan kalkmas anlamna gelmedi. kinci olarak, Gerard Delantynin modernite analizine dayanarak, alternatif modernitenin, modernitenin varsayd soyut liberal birey ile toplumsal deiim srecinde ortaya kan kan kltrel kimlik arasndaki boluun, ya da gerilimin bir sonucu olduunu syleyebiliriz. Alternatif modernite oluumlar, ulus devleti ve serbest pazar kabul eden ve iselletiren, ama soyut liberal birey anlayn kabul etmeyen, ve devlet ile ekonomiyi kltrel kimlikle eklemleyen deneyim-
641
lerden ortaya kmaktadr 26. Trkiye, bu anlamda, sekler ve batllama temelinde hareket eden devlet merkezci modernlemeyi, ounluu Mslman olan bir toplumda baarm bir rnektir, ve son yllarda ortaya kan slami kimliin siyasi, ekonomik, kltrel alanlarda ykselii sreci de bu balamda dnlmelidir. nc olarak, modernitenin tek olmad, farkl ulusal alanlarda alternatif oluumlar ortaya kartabileceidir. Dolaysyla alternatif ya da oklu modernlemeler anlayndan iki neri ortaya koyabiliriz. Birincisi modernitenin bir deil ok olduunun, yani ekonomi ve kltrn deiik uluslarda deiik anlamlar olduunun farkna varlmasdr. kincisi ise, kreselleen dnyamzda ve 11 Eyll sonras dnyada, modernite Batllamadan ayr bir hale gelmektedir; son yllarda, modernite ve Batllama arasndaki kopukluk giderek derinlemektedir. Gerekte, kreselleen dnyamzda, giderek artan bir ekilde politik ve ekonomik moderniteye (ulus-devlet ve piyasa kapitalizmi) ynelik olarak Batl, sekler ve birey bazl nedensellii kabul etmeyen taleplerin olutuunu gzlemlemekteyiz27. Modernite Batllama ile zlemeye indirgenemez. Modernitenin kabul otomatik olarak sekler-bireyci kltr ve benlie neden olmamaktadr. Japonyadan ine, randan Malezyaya, slam kktenciliinden Oksidentalizme, geni bir spektrumda, modernite ve Batllama arasnda giderek artan fark ve alternatif, ok ve kresel modernite fikri kresel politikaya son yllarda ekil vermektedir. Trkiyenin gemi yllardaki tecrbesi, medeniyetler atmas tezine ters olarak, dnyaya byk bir Mslman ounlua sahip sosyal bir oluumda sekler anayasa korunurken slam, demokrasi ve zgr piyasa deerlerinin beraber var olabileceini gstermitir.28 Fakat atma gibi beraber var olma da demokrasiye ihtiya duymaktadrmodernite ve demokrasiyi ifade edilebilir klan yerlemi bir demokrasidir.29 Bu nedenle, modernite bak asnn demokrasi ve yerlemi demokrasi bak asyla ada Trkiye tarihinin eletirel bir analiziyle tamamlanmas gerekmektedir. Birok kii tarafndan belirtildii gibi, her ne kadar Trkiyenin modernite yolculuu demokrasi referans tadysa da tarih bir paradoksu gzler nne sermektedir, demokrasiye geite bir baar, fakat demokrasiyi yerletirmede bir baarszlk30. Trkiye yakn gemie kadar mo-
642
dernizasyon ve demokrasinin beraber bulunmasnda bir baar ve modernitesini daha liberal, oulcu ve demokrasisini ok kltrl ve demokrasisini derinletirerek ve yerletirerek daha istikrarl, katlmc ve gl yapmasnda bir baarszlk gstererek bir paradoksal gelime tecrbe etmitir. Dier kelimelerle ifade etmek gerekirse, tek-partili politik sistemi ok partili parlamenter demokrasiye dntrerek demokrasiye gei gibi politik modernite31 iin modern politik ve kurumsal yapy kurmada baarl olduysa da, modernite ve demokrasisini derinletirmede baarsz olmutur. Bu paradoks kendisini (a) ok-partili parlamenter sistemdeki rejim krlmalar sorununda (b)1980den itibaren kimlik bazl krizlerin ortaya kmasnda (slamn yeniden ykselmesi, Krt sorunu ve sivil toplum yaygnlamas sreleri) ve (c) gl-devletin ynetim krizinde ve mteri-temelli, yolsuzluk sorunlar olan ve poplist ynetim biimini ieren siyaset anlaynn meruiyet krizinde gstermitir. Btn bu sorunlar ve sreler demokrasinin Trkiyede glenmesini gerekli klarken, kurumsal atmalara ve toplumsal kutuplamaya neden olmaktadrlar. Demokrasi, zgr seimler ve kuvvetler-aras ayrm gibi kurumsal norm ve prosedrleri ierir. Ama demokrasinin glenmesi, devlet-toplum/birey ilikilerinin haklar, zgrlkler ve sorumluluklar temelinde dzenlenmesini gerekli klar. Trkiye, bugn demokrasinin glenmesi sorununu yaamaktadr. Demokrasinin glenmesi, esas olarak, deiik ve ok kltrl bir toplumda birlik yaratm sorunuyla de ilgilenmektedir.32 Demokratik yerlemeden genellikle anlalan devlet-toplum/birey ilikilerinde demokrasinin derinlemesi iken, bu sre davransal, tavrsal ve anayasal ekilde de tanmlanabilir:
Davransal olarak, nemli bir ulusal, sosyal, ekonomik, politik veya kurumsal bir aktr demokratik olmayan bir rejim yaratarak ya da iddet veya d mdahaleye bavurarak devletten ayrlmay hedeflemek iin nemli miktarda kaynak harcamyorsa demokratik bir rejim yerlemitir. Tavrsal olarak, kamuoyunun gl bir ounluu demokratik prosedrler ve kurumlarn kollektif yaam ynetmek iin en uygun yol olduu fikrine sahip ve sistem kart alternatiflerin kk ya da
643
demokrasi yanls glerden izole olduu zaman demokrasi rejim yerlemitir. Anayasal olarak, devlet ve devlet d gler benzer olarak egemen olunan toprak paras zerinde krizlerin zmnn belirli kurallar, prosedrler ve kurumlar tarafndan cezalandrlan yeni demokratik ilemlere maruz kald bu ileme alt zaman demokratik rejim yerlemitir. 33
Tabi ki, demokrasinin yerlemesi iin iyi ileyen bir devlet dnda be tane bal ve birbirini glendiren koullarn var olmas veya oluturulmas gerekmektedir. Birinci olarak, zgr ve canl bir sivil toplumun gelimesi iin koullar var olmaldr. kinci olarak, greceli olarak bamsz ve deerli politik bir toplum olmaldr. nc olarak, vatandalarn zgrlklerini ve zgr rgt yaamn hukuksal garantiye alan hukuk stnl olmaldr. Drdnc olarak, yeni demokratik hkmet tarafndan kullanlabilecek bir devlet brokrasisi olmaldr. Beinci olarak, kurumsallam ekonomik bir toplum olmaldr34. Trkiye balamnda, demokrasi tarihi geite bir baary gsterirken yerlemede ve glendirmede bir baarszl gstermektedir. Bu manada, Trkiyede bugn yaadmz sorunlarn znde, demokrasinin hem kurumsal, hem de toplumsal-kltrel olarak derinlememesi ve farkllklar iinde birlik dilinin yaratlamamas vardr. Alternatif modernite ve demokratik yerleme kavramlar temelinde baktmz zaman, Trkiye, slam, demokrasi ve sekler modernitenin beraber var olmasn salayan yeteneiyle kilit bir blgesel gken, kendi iinde demokrasisini glendirememe sorunu yaayan bir lkedir. 2009 ve 2010 yllarnda bu sorun yaanmaya devam etmektedir. Yumuak g kabiliyetleriyle ve kapasiteleriyle glenen Trkiye d politikas, srdrlebilir ve etkili olmak iin, lke iinde demokrasinin yerlemesini ve glenmesini gerekli klmaktadr. Larrabee ve Lesser unu belirtmektedirler:
Bat alglamasnda Trkiye, merkezi bir rolde olabilir, ancak transatlantik ilikilerdeki belirsizlikler Ankarada Bat kavramn belirsiz yapmaktadr. Her eyden te, Trkiye lkenin d ve gvenlik politikasnn yn ve enerjisi iin ciddi etkileri olan nemli politik, ekonomik ve sosyal basklarla yzlemektedir. Olaslklar olduka
644
genitir, daha kresellemi bir Trkiyeden, Avrupayla ve Batyla daha fazla eklemlenmi olan bir Trkiye, anahtar blgelere ok tarafl bir politikayla yaklaan bir Trkiyeden, daha milliyeti ve ie bakan Trkiyeye, daha kstl ve tek tarafl blgesel politikalar izleyen bir Trkiyeye kadar.35
Larrabbe ve Lesserin argmanlarna geri dnersek, Trk demokrasisinde atma yerine beraber var olma tabanl ok kltrl moderniteyle birlikte yerleme abas olmadan, Trkiye rahatlkla gvenlie vurgulu, ie bakan d politika ynelimine ve milliyeti devlete kayabilir. Gerekte, Trkiyeyi ve proaktif d politikasn rakip edinen budur. AK Parti hkmeti Trk demokrasisini ilerletme ve gelitirme iradesini ne kadar kaybederse, milliyetilik de o kadar politika ve d politika sylemini erevelendirmektedir, bunun sonucu olarak da Trkiye medeniyetler atmas tezine bir alternatif olmak yerine Trkler ve Krtler, sol, liberal ve muhafazakar politik ideolojiler tarafndan gl bir ekilde seslendirilen gerici ve dlayc milliyetiliklerle karlamaktadr. Trkiye-AB likileri ve Demokratik Yerleme Trkiye-AB ilikileri derinletike ve 3 Ekim 2005de tam yelik mzakerelerinin balamas kesinletike, Trkiyede demokratik yerleme olasl belirdi. Gerekte, Trkiyeye tam ye adaylnn verildii 1999daki Helsinki Zirvesinden beri Trkiye-AB ilikileri kesinlik kazand. Bu kesinlik Trkiyedeki politika ve devlet aktrlerini demokrasiye odaklanmaya zorlad, nk Trkiyenin aday lke sfat Trkiyenin Kopenhagen kriterlerini tamamlamasn zorunlu klyordu ki bu modernite ve demokrasinin AB tam yeliine aday bir lkede ilikilendirilmesi ve gelitirilmesi anlamna geliyordu. 2002 Kopenhagen Zirvesinden nce Trkiyenin gerekletirdii nemli hukuksal ve anayasal deiiklikler sadece AByle tam yelik mzakerelerinin balamas iin Trkiyenin devlet-toplum ilikisinde Kopenhagen politik kriterlerini uygulamas koulu ile koullu tarihi (gecikme olmadan 2004) almasn salamtr. Avrupa Konseyinin 2004 zirvesinde 3 Ekim 2005de Trkiyeyle tam yelik mzakerelerine balanmas kararnda da grld gibi Trkiyenin mzake-
645
re iin bir balang tarihi alma abalar baarl olmutur. Gerekte, mzakereler balad ve AB Trkiyeye tam yelik srecinde bir lke sfat verdi. Trkiyenin tam yelik konusuna ynelik tepkiler, belirsizlikler ve pheler vardr. Benzer olarak, Avrupa phecilii Trkiyede artmaktadr. Fakat burada iki noktann zerinde durulmaldr. Birinci olarak, AB pas imdiye kadar Trkiyedeki demokrasi seviyesini glendiren olumlu bir rol oynamtr, AK Parti hkmeti bu nedenden dolay baz kurumsal ve anayasal reformlar tam yelik mzakerelerine balamak iin gerekletirmitir. Kopenhag politik kriteri demokratik yerleme ynnde hareket anlamna geldiinden, Trkiyenin reform sreci devlet-toplum/birey ilikilerinin dzenlenmesi ve politik partiler arasnda politik rekabet iin demokratik yerlemeyi ana alan haline getirmitir36. Yakn zamandaki trban sorunu ve AK Partiyi kapatma davasndaki politika ve yarg krizlerine ramen, parlamenter demokrasi kabul edilen politik bir norm olarak kalmtr. Bu her ne kadar Trk demokrasisinin yerlemeye ihtiyac olduunu gsterse de, ehirdeki tek oyun iin otoriterlikten daha ok demokrasinin aday haline gelmeye balad anlamna da gelmektedir37. kinci olarak, Trkiye-AB ilikilerindeki phelere ve gven sorununa ramen, bu ilikiler Trk modernitesi ve demokrasisi balamnda en fazla sistem-dntrc olan ilikiler olmu ve Trk d politikasna olumlu etkilerde bulunmutur. Trkiye-ABD veya Trkiye-Avrasya ilikilerinin tersine, Trkiye-AB ilikileri ekonomik, kltrel ve politik olarak sistem-dntrc ilikiler olmutur, bu balamda, bu ilikiler Trk d politikasnn ve onun proaktif, yapc ve ok-boyutlu ileyiinin ana eksenini oluturmaldr. Gerekte, 11 Eyll sonras dnyada Trkiyeye olan ilgi Trkiyenin AByle tam yelik mzakerelerini balatmak iin gerekletirdii demokratik reformlarla ayn zamanldr. Ayrca, ABnin Trkiye zerindeki devlet-toplum/birey ilikisinin demokratik bir dnmn ve ekonomik yaamda istikrar ve kalknma yaratmay amalayan bir ekonomik dnm talep eden Kopenhagen politik kriterlerinin uygulanmas gereksiniminden ortaya kan yumuak gc, 11 Eyll sonras dnyada Trkiyenin d politikada artan bir ekilde d politi-
646
kasnda yumuak g kullanmasna katkda bulunmutur38. Blgesel ve kresel olarak Trkiye, demokratik ve ekonomik dnm balamnda ABden gelen yumuak-g basklar altnda proaktif, yapc ve ok-boyutlu d politikasnda yumuak g kullanmaya ve yumuak gce odaklanmaya balamtr. Dier kelimelerle ifade etmek gerekirse, Trkiye demokrasisini gelitirmek iin politik bir irade gstermi ve demokratik reformlar hzlandrm, ayrca, kresel akademik ve kamu tartmalarnda dnya politikasnda en nemli aktrlerden ve merkezi devletlerden birisi olarak alglanmaya balanmtr. Dahas, Ian Lesserin hakl olarak vurgulad gibi, Trkiyenin d politikasn gereki ve etkin yapmak iin ncelik koymas noktasna odaklanmas gerekmektedir. Lessera gre:
Yunanistanla olan yumuama; Suriye hatta ranla olan almalar ve Ermenistanla gerekten bir alma olasl. Bunlar anlaml eylerdir, ama hepsi Trkiyenin komularndadr. Trkiyenin d politika aktivizminin kapsamna bakarsanz, Trkiye her eyi bir anda yapmaya alyor gibi gzkyor. Baz koullar altnda, bu mkemmel bir yaklam olabilir. leriye baktmda, Trkiyenin ikliminin daha zor olduu gryorum; Trkiye Avrasya ve Bat, Mslman dnya ve Avrupa arasnda olmama seimini yapmama lksne sahipti. Gelecek yllarda, Trk d politikas genel aktivizmden daha ok nceliklerle ilgili olacaktr. 39
Lesserle ayn fikirdeyim. Trkiye sadece proaktif d politikasn gereki ve etkin yapmak iin deil, daha nemli olarak kresel politikada nemli aktr ve merkezi devlet roln korumas iin nceliklere daha fazla odaklanmaldr. 11 Eyll sonras dnem ok kutuplu bir dnya yerine tek-kutuplu bir dnya yaratrken ve bu dnyada kriz byk gler arasnda bir kriz haline gelirken, Rusya sorunu ve ran problemi vakalarnda grld gibi, Trkiye proaktif d politikasnda ncelie genel aktivizmden daha byk bir vurgu yapmaldr. Bu deiikliklerin olduu zamanda, Trkiye Birlemi Milletlerde Gvenlik Konseyi yesi olmutur. Bu baar Trkiyenin krize ve deiime nasl tepki vereceine baldr. Trkiyenin d politikasn ynlendirirken ncelie verecei nem Trkiyenin etkinliini ve dntrc gcnn derecesini belirleyecektir. Bu balamda, Trkiyenin ok-boyutlu operasyonunda ana eksen kur-
647
mak iin etkin paya sahip olmas Trk d politikas iin nemli ve kullanl olmaktadr. Bu almada ifade ettiim gibi, TrkiyeABD ilikilerinden, Trkiye-Avrasya ilikilerinden veya ncelik ve pa olmadan zgr bir lke olarak hareket eden Trkiyeden daha ok Trkiye-AB ilikileri, Trkiyenin Avrupallamasndaki mevcut olan problem ve belirsizliklere karn, Trk d politikasnn ana eksenini oluturmaktadr. Bu opsiyona karn, Trkiye-AB ilikileri derin eklemlenme ilikileridir, tarihsel ve kurumsal olarak kurulmulardr ve Trkiye ve Avrupada ekonomik, politik ve kimlik-bazl sistem-dntrc etkiler yaratmaktadr40. Mustafa Aydn ve Sinem Akmeenin gsterdii gibi Trk demokrasisi ve d politikasnn dnmnde ve ikisi arasnda birbirini balayan balantlar kurarakAB yeliinin olasl kesinlikle bir rol oynamtr41. 11 Eyll sonras dnyada Trkiyenin blgesel gc ve merkezi devlet rolyle uyumlu ve bunlar iin kullanl olan etkin bir AB pas daha fazla benimsenmesi iin Trk d politikasnda ncelik yerine genel aktivizme vurgu yaplmaldr. Bu balamda, 2009 ylnda glenmeye balayan proaktif bir Trkiye d politikasnn srdrlebilmesi iin lke iinde demokrasinin glenmesi gerekmektedir. Hem demokrasinin derinlemesi, hem de d politikada eksen mi kayyor? ya da Trkiye Batdan uzaklayor mu? tartmalarna son vermek iin, Trkiye-AB ilikilerinin proaktif d politikann ana ekseni olduu vurgulanmaldr. Bu vurgunun gerekilii, lke iinde demokrasinin glenmesinin somut ifadesi olan anayasal ve kurumsal reform srecinin derinletirilmesi ve demokratik almn devamdr. Dileri Bakan Sn. Ahmet Davutolu, tarihsel-kuramsal-yntemsel d politika vizyonuyla ve stratejik-derinlik anlayyla, gelecek iin ok nemli gvence vermektedir. Trkiye, yaanlan kresel kriz, dnya siyasetinde ran sorunu ve lke iinde yaanlan kurumsal kavga ve toplumsal kutuplama sorunuyla birlikte, Ian lessern vurgusu gibi, nceliklerine nem vermek durumundadr. Bu ncelik, ierde demokratikleme, darda gereki proaktivizm, ve Trkiye-AB ilikilerinde ana eksen konumunu glendirmektir.
648
Kaynaka
Abramowitz, Morton, ed., Turkeys Transformation and American Policy, Washington: The Century Press, 2000. Ahmad, Feroz, Turkey: The Quest for Identity, Oxford: One World, 2003. Appadurai, Arjun, Fear of Small Numbers: An Essay on the Geography of Anger, Durham: Duke University Press, 2006. Aronowitz, Stanley and Heather Gautney, eds., Implicating Empire: Globalization and Resistance in the 21st Century World Order, New York: Basic Books, 2003. Aydn, Zlkf, The Political Economy of Turkey, London: Pluto Press, 2005. Aydin, Mustafa and Sinem Acikmese. Europeanization through EU Conditionality: Understanding the New Era in Turkish Foreign Policy, Journal of Southeastern European and Black Sea Studies, 9, no.3 (2007): 263-274. Baban, Feyzi and E. Fuat Keyman. Turkey and Postnational Europe, European Journal of Social Theory, 11, no.1 (2008): 107125. Beck, Ulrich, Cosmopolitan Vision, Cambridge: Polity Press, 2006. Brzezinski, Zbigniew, The Grand Chessboard: American Primacy and its Geostrategic Imperatives, New York: Basic Books, 1997. Chomsky, Noam, Hegemony or Survival, New York: Hamish Hamilton, 2003. Cornell, Erik, Turkey in the 21st Century: Opportunities, Challenges, Threats, Richmond, Surrey: Curzon Press, 2001. Davutolu, Ahmet, Stratejik Derinlik, stanbul: Kre, 2001. Delanty, Gerard, Social Theory in a Changing World, Cambridge: Polity Press, 1999. Dzgit, Senem Aydn and E. Fuat Keyman. Turkey and European Integration: Towards Fairness and Reciprocity. In Remaking Turkey: Globalization, Alternative Modernities, and Democracies, edited by E. F. Keyman, 245-259. Lanham: Lexington Books, 2008.
649
Eisenstadt, Shmuel N. Multiple Modernities, Daedalus, 129, no.1 (2000): 1-31. Fuller, Graham E., The New Turkish Republic: Turkey as a Pivotal State in the Muslim World, Washington: United States Institute of Peace Press, 2007. Fuller, Graham E. and Ian O. Lesser, Turkeys New Geopolitics: From the Balkans to Western China, Boulder: Westview Press, 1993. Jung, Dietrich and Catharina Raudvere, eds., Religion, Politics, and Turkeys EU Accession, New York: Palgrave Macmillan, 2008. Keyman, E. Fuat, ed., Remaking Turkey: Globalization, Alternative Modernities, and Democracies, Lanham: Lexington Books, 2008. Keyman, E. Fuat and Ziya ni, Turkish Politics in a Changing World, stanbul: Bilgi University Publications, 2007. LaGro, Esra and Knud Erik Jorgensen, eds., Turkey and the European Union: Prospects for a Difficult Encounter, New York: Palgrave Macmillan, 2007. Larrabee, F. Stephen and Ian O. Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, Santa Monica: RAND, 2003. Lechner, Frank J., and John Boli, eds., Globalization Reader, London: Blackwell, 2004. Lesser, Ian O. Turkey to Face Tough Foreign Policy Choices, Todays Zaman, September 18, 2008. Mardin, erif, Din ve deoloji, stanbul: letiim, 1999. Martin, Lenore G. and Dimitris Keridis, eds., The Future of Turkish Foreign Policy, Cambridge: MIT, 2004. Nye, Joseph S., Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York: Public Affairs Books, 2004. zbudun, Ergun, Contemporary Turkish Politics, Boulder: Lynne Rienner, 2000. zyrek, Esra, Nostalgia for the Modern, Durham: Duke University Press, 2006.
650
Rubin, Barry and Kemal Kirii, Turkey in World Politics: On Emerging Multiregional Power, stanbul: Boazii University Publications, 2002. Smith, Steve, Amelia Hadfield and Tim Dunne, eds., Foreign Policy: Theories, Actors, Cases, Oxford: Oxford University Press, 2008. Sunar, lkay, State, Society and Democracy, stanbul: Bahcesehir University Publications, 2004. Taylor, Charles. Two Theories of Modernity. In Alternative Modernities, edited by D. P. Gaonkar, 172-197. London: Duke University Press, 2001. Turam, Berna, Between Islam and the State: The Politics of Engagement, Stanford: Stanford University Press, 2007. Williams, Andrew J., Failed Imagination? New World Orders of the Twentieth Century, Manchester: Manchester University Press, 1998.
Notlar 1 Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard: American Primacy and its Geostrategic Imperatives, New York, Basic Books, 1997, s.124-35. 2 Souk Sava dnemindeki Trk d politikas kimlii olarak tampon devletten 11 Eyll sonras dnemdeki kilit lke konumuna geii, proaktif, yapc ve ok boyutlu d politika kavramlar gstermektedir. Trkiyenin yeni d politikas daha etkin, ok boyutlu (hatta Trkiye-Yunanistan, Kbrs sorunu, Trkiye-Orta Dou ilikilerinde) olduu gibi komu lkelerle, blgesel ve kresel olaylarda yapc ve sorun-zc olmaktadr. 3 Trk d politikasnn daha detayl analizi iin, bak. Lenore G. Martin and Dimitris Keridis, eds., The Future of Turkish Foreign Policy, Cambridge, MIT, 2004. 4 Trk d politikasnn doasnn detayl bir analizi iin bak. Barry Rubin and Kemal Kirii, Turkey in World Politics: On Emerging Multiregional Power, stanbul, Boazii University Publications, 2002. 5 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul, Kre, 2001. 6 F. Stephen Larrabee and Ian O. Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, Santa Monica, RAND, 2003. 7 Yumuak g, emir-odakl, baskc, sert gcn tersine ibirliine dayal, baskya dayanmayan ve rzaya dayal gce tekabl etmektedir. Devlet, kaynaklar diplomasi, ekonomi, kltr ve kimlik olan yumuak gle dierlerinin gznde meruiyet kazanr. Yumuak g rzay ierir. Yumuak g yoluyla, devlet dier devletin kendisinin istediini istemesini salar. Detay iin bak. Joseph Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York, Public Affairs Books, 2004. Trk d politikasnda artan yumuak gcn rol iin bak. Insight Turkey special issue, Turkeys Rising Soft Power, Insight Turkey, Cilt 10, No 2, 2008. 8 Bak. Lenore G. Martin, Introduction, in The Future of Turkish Foreign Policy, eds. L. G. Martin and D. Keridis, Cambridge, MIT, 2004. 9 E. Fuat Keyman, Turkey in a Globalizing World: actors, discourses, strategies, Kreselleme adl William Coleman, MacMaster University, Canada tarafndan ynetilen bir aratrmann parasdr. Bu alma Trkiye hakknda yazlan kitap, makale, gazete ve raporla-
651
10 11 12 13 14 15
16 17 18 19
20 21 22
23 24 25 26 27 28
rn ierik analizinden olumaktadr. Bu ierik analizi Trkiyenin nasl alglandn, Trk d politikasna kresel akademik ve genel sylemlerde nasl kimlik-bazl alglmalarla yaklaldn aratrmaya amalamaktadr. Bu aratrma hala devam etmektedir ve sonular bir kitap olarak baslacaktr, ad imdilik Turkey in a Globalizing World: Identity, Democracy and Foreign Policydir. 11 Eylln d politika zerinde etkisi iin, bkz. Steve Smith et al., eds., Foreign Policy: Theories, Actors, Cases,Oxford, Oxford University Press, 2008. Martin, Introduction, 3. Graham E. Fuller, The New Turkish Republic: Turkey as a Pivotal State in the Muslim World, Washington, United States Institute of Peace Press, 2007. Larrabee and Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty. Ibid, iii. 11 Eyll sonras dnya zelinde, Souk Sava sonras dnem genelinde yapc, proaktif ve ok boyutlu Trk d politikasnn ana ekseninin ne olacana ilikin olarak Trk akademisinde ve genel sylem ve tartmalarda bu seenekler ne srlmtr. Bu pozisyonlar Turkey in a Globalizing World adl aratrmamda analiz ettim (9 nolu dipnota baknz ). Detayl bir analiz iin baknz Morton Abramowitz, ed., Turkeys Transformation and American Policy, Washington, The Century Press, 2000; Martin and Keridis, eds., The Future of Turkish Foreign Policy; Larrabee and Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty; Graham E. Fuller and Ian O. Lesser, Turkeys New Geopolitics, Boulder, Westview, 1993 ve E. Fuat Keyman ve Ziya ni, Turkish Politics in a Changing World, stanbul, Bilgi University Publications, 2007. Detay iin baknz, Arjun Appadurai, Fear of Small Numbers: An Essay on the Geography of Anger, Durham, Duke University Press, 2006 ve Ulrich Beck, Cosmopolitan Vision, Cambridge, Polity Press, 2006. Baknz Frank J. Lechner and John Boli, eds., Globalization Reader, London, Blackwell, 2004. Noam Chomsky, Hegemony or Survival, New York, Hamish Hamilton, 2003 ve Stanley Aronowitz and Heather Gautney, eds., Implicating Empire: Globalization and Resistance in the 21st Century, New York, Basic Books, 2003. rnek olarak baknz Berna Turam, Between Islam and the State: The Politics of Engagement, Stanford, Stanford University Press, 2007, Dietrich Jung and Catharina Raudvere, eds., Religion, Politics, and Turkeys EU Accession, New York, Palgrave Macmillan, 2008) ve Zlkf Aydn, The Political Economy of Turkey, London, Pluto Press, 2005. Keyman ve ni, Turkish Politics in a Changing World, ve Esra LaGro ve Knud Erik Jorgensen, eds., Turkey and the European Union: Prospects for a Difficult Encounter, New York, Palgrave Macmillan, 2007. Abramowitz, ed., Turkeys Transformation and American Policy. rnek olarak baknz, Erik Cornell, Turkey in the 21st Century : Opportunities, Challenges, Threats, Richmond, Surrey, Curzon Press, 2001; Abramowitz, ed., Turkeys Transformation and American Policy; Keyman ve ni, Turkish Politics in a Changing World; LaGro and Jorgensen, eds., Turkey and the European Union veFuller ve Lesser, Turkeys New Geopolitics. Bu alanlarn genel bir analizi iin, baknz Andrew Williams, Failed Imagination? New World Orders of the Twentieth Century, Manchester, Manchester University Press, 1998 ve Smith et al., eds., Foreign Policy. Charles Taylor, Two Theories of Modernity, (der) D. P. Gaonkar Alternative Modernities, London, Duke University Press, 2001,s.172-197. Baknz erif Mardin, Din ve deoloji, stanbul, letiim, 1999. Gerard Delanty, Social Theory in a Changing World, Cambridge, Polity Press, 1999. Shmuel N. Eisenstadt, Multiple Modernities, Daedalus Cilt: 129, no.1, 2000, s. 1-31. slam ve modernitenin beraber var olmasnn bir rnei olarak Trkiye iin, baknz E. Fuat Keyman, ed., Remaking Turkey: Globalization, Alternative Modernities, and De-
652
29 30
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41
mocracies, Oxford, Lexington Books, 2008, Esra zyrek, Nostalgia for the Modern, Durham, Duke University Press, 2006, ve Keyman ve ni, Turkish Politics in a Changing World. Baknz Keyman and ni, Turkish Politics in a Changing World. Baknz lkay Sunar, State, Society and Democracy, stanbul, Bahcesehir University Publications, 2004, Ergun zbudun, Contemporary Turkish Politics, Boulder, Lynne Rienner, 2000, Feroz Ahmad, Turkey: The Quest for Identity, Oxford, One World, 2003 ve Keyman ve ni, Turkish Politics in a Changing World. Politik modernite iin ulus-devlet, modern devlet brokrasisi, seklerizm, ve vatandalk gerekli koullar arasnda saylabilir. Baknz Keyman ve ni, Introduction, Turkish Politics in a Changing World. zbudun, Contemporary Turkish Politics, 14. Ibid., 15. Larrabee ve Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, iii. Detaylar iin, baknz Keyman, ed., Remaking Turkey. Baknz Keyman ve ni, Chapter 2, Turkish Politics in a Changing World ve zbudun, Conclusion, Contemporary Turkish Politics. Bu konularda daha fazla rnek ve bilgi iin, baknz Senem Aydn Dzgit ve E. Fuat Keyman, Turkey and European Integration, (der) Fuat Keyman Remaking Turkey, Oxford, Lexington Books, 2008, s.245-259. Ian Lesser, Turkey to Face Tough Foreign Policy Choices, Todays Zaman, Eyll 18, 2008, 1-6. Vurgu benimdir. Sistem-dntrc etkilerin detayl bir analizi iin, baknz Feyzi Baban ve E. Fuat Keyman, Turkey and Postnational Europe, European Journal of Social Theory, Cilt: 11, no.1, 2008, s. 107-125. AB yelii olaslnn getirdii dnm ve almlarn detayl bir analizi iin, baknz Mustafa Aydin and Sinem Acikmese, Europeanization through EU Conditionality: Understanding the New Era in Turkish Foreign Policy, Journal of Southeastern European and Black Sea Studies, Cilt: 9, no.3, 2007, s. 263-274.
653
ANA AKIM TRK DI HABERCLNDE ARKLILATIRMA PRATKLER

Fahrettin Altun*
stanbul ehir niversitesi, letiim Fakltesi. Email: fahrettinaltun@sehir.edu.tr. Yazar tevik, eletiri ve katklarndan dolay Burhanettin Duran, Gkhan etinsaya, mit Cizre, Ebru Kayaalp, Mahmut Mutman, Medaim Yank ve Zeynep Merve Uyguna kranlarn sunar.
Giri Medya sosyolojisi aratrmalarnn temel bei olduu sylenebilir. Bir medya aratrmas medya kurumu, medya mesaj ve medya etkisini odana alarak rlebilir. Bu alma, medya mesajn eksen almakta ve medyann temsil stratejilerine odaklanmaktadr. Medya sosyolojisi alanndaki aratrmalar, en temelde medya etkisini sorunsallatrarak erevesini oluturmusa da sre iinde nce medya kurumu, ardndan medya ierii aratrmalar da nemli hale gelmeye balamtr. Bununla birlikte medya etkisine dair benimsenen metodolojik perspektif hala medya ierii ve medya kurumuna ilikin olarak yrtlen almalarn ynne ve erevesine yansmaktadr. Bu nedenle, bir medya sosyolojisi aratrmas, yntemsel bir berraklk oluturmak adna medyann etkisi balamnda ne tr bir metodolojik perspektifle yol aldn ortaya koymaldr. Bu alma medyann, dorudan etki kuramnda bahsedilenin aksine birey, grup ve toplumlara bir rnga iinde dnce ve tutum enjekte etmediini, kullanmlar ve memnuniyetler zerinde duran aratrmalarn gsterdii gibi bireylerin medya ile gemiten getirdikleri kimlikleri, kiilikleri, toplumsal, siyasi, ekonomik konum ve beklentilerine gre muhatap olduklarn, insanlarn medyaya maruz kalrlarken ona teslim olmayp gndelik hayatn iinde birok farkl iletiim srecinde ayn anda yer alabildiini ve medya mesajn almlarken dier birok toplumsal pratii de yerine getirebildiini, onu bir bo-
657
lukta deil bir balam iinde algladn, bu erevede medya mesajnn pasif birer tketicileri olmadklarn, hal byle olsa da medyann toplumsal renme teorisinde ortaya konduu zere sosyalletirici bir rol oynadn ve yetitirme kuramnda erevesi izildii ekliyle medyaya fazla muhatap olanlarn giderek medya gerekliini toplumsal gerekliin nne geirebildiini ve medya sembollerinin gerek dnyann nne geebildii durumlarn da vaki olabileceini varsayan bir medya okumasna dayanarak varlk bulmaktadr. Bu erevede bu alma, Trk d haberciliindeki arkllatrma pratiklerini konu edinmektedir. Trk d haberciliindeki arkllatrma pratiklerinden bahsetmek, Trk medyas (ya da Trk basn) diye bir sosyolojik gerekliin varln kabul etmek anlamna gelir. Hemen belirtmekte yarar var, bu almada Trk medyas tabiri, Trke ierik tayan kitle iletiim ortamlarna atfen kullanlmaktadr. Bu ynyle Trk medyas farkl kabulleri, alkanlklar, tarzlar, gelenekleri, meslek birikimleri ve kltrleri bnyesinde ihtiva eder. Bununla birlikte Trk medyas diye tabir ettiimiz gereklik alan, bir ideal-tip olarak kavranmaya msait bir tarihsel ve sosyolojik gereklie de sahiptir. Trkiyenin modernleme sreci iinde gelien basn pratikleri farkl kabuller, alkanlklar ve tarzlar yannda, ortak bir meslek kltrel alann oluumuna da katkda bulunmutur. Sz konusu kltrel alan iinde sosyalleen yeni nesil medya mensuplar Trk basnna mahsus zellikleri devirerek mesleki faaliyetlerini srdrmlerdir. Bu makaledeki nemli bir dier kavram da ana akm medya kavramdr. Carpenter ana akm medyann karsnda konumlandrlan alternatif medyann paylamc, gerek katlma ak, genelde kk apl, hegemonik politikalara, nceliklere ve perspektiflere alternatif sunan, pazarn ve devletin dnda, yerel bilgiyi nemseyen, sivil toplumun sesini duyurmaya alan ve hiyerarik olmayan bir tarzda rgtlendiini belirtir.1 Alternatif medyaya ilikin olarak ortaya konan bu zellikler, ana akm medyaya ilikin de bir fikir sunmaktadr. Bununla birlikte ana akm medya kavram, son dnem eletirel medya aratrmalarnda ounlukla maniplatif, ideolojik, monolitik ve kat medyay nitelemek zere kullanlmaktadr.2 Ne var ki bu zellikler, tek bana ana akm medyay nitelemeye yetmemekte-
658
dir. Zira resm ideolojiyle yaknlk yannda medya kuruluunun tiraj, toplumsal etkisi, siyasi nfuzu, ekonomik gc ve kulland iletiim teknolojisi gibi faktrler, ana akm medyay niteleyen zellikler olarak karmza kmaktadr. Bu ynyle Trkiye gereklii balamnda, resm ideolojiyle uyumlu, yksek tirajl, siyasi, iktisadi ve toplumsal gndeme etki edebilen ve yaygn kitle iletiim ortamlar (gazete, televizyon vb.) zerinden mesajn ileten medya kurulularn ana akm medya kategorisi altnda deerlendirebiliriz. almadaki kurucu konumu gerei referansta bulunmamz gereken bir dier kavram ise ark ve arkllatrma kavramlardr. Edward Saide gre ark, Batnn kendi varln ina, meruiyetini tesis etmek zere kurgulad bir simgesel btndr. ark, iinde olunmak istenmeyen, telenen, kanlan, tabulatrlan bir unsur, bir kurucu tekidir. arkllatrma ise bir tekiletirme sreci, arkn snrlarna hapsetme eylemi olarak ifadelendirilebilir. arkllatrma, arkla zdeletirilen kltrel zlerin varlk bulduu dnlen her ortamn, arka ait klnmas abasdr. Bu almada ana akm Trk d habercilii alanndaki arkllatrma pratikleri, bu pratiklerin ierik, neden ve sonular zmlenecek, sz konusu zmleme gazetecilik alan ile snrlandrlacaktr. alma, 5 Mays-5 Haziran 2010 tarihleri arasnda ana akm Trk basnnda kendisine yer bulan iki ulusal gazetenin (Hrriyet ve Habertrk) Dnya sayfalarnn incelenmesine ve oryantalizm teorileri ve medyann kltrel stratejileri ile ilgili okumalara dayanarak varlk bulmaktadr. Medyada Kltrel Stratejiler ve Oryantalizm Rnesans sonras Bat kltr hayatnda karmza kan Dou temsilleri, oryantalizmin alan iinde kurumsallam ve oryantalizm Dou hakkndaki egemen temsiller sisteminin ekillenmesine byk bir etki yapmtr. Said, oryantalizmi hem bir akademik gelenek, hem ark ve Garp arasnda kat bir ayrma dayanan ve ark tekiletiren bir dnme biimi, hem de ark tahakkm altna almay, yeniden ina etmeyi ve onun zerinde otorite kullanmay amalayan Batl bir bilgi tarz olarak deerlendirir.3 Buluta gre oryantalizm, Batnn Dou hakkndaki imajlar ya da Douya ilikin Ba-
659
tl kolektif muhayyile olarak tanmlanabilir.4 Turner oryantalizmi, Douyu duraan, btnleik, toplumsal deimeye kapal, modernlemeden yoksun, orta snf burjuva kltrnden mahrum, sivil toplumu olmayan bir entite olarak ele alan Batl mirasla ilikilendirir.5 Burke III ve Prochaska ise oryantalizmi gnmz Bat dnyasnn zellikle Orta Douya bakn belirleyen, kltr ve iktidar birletiren sylemsel bir pratik olarak ilediini ne srerler.6 Oryantalizm, Batl emperyal znenin ierisinde kendisini gizledii tarz ya da sylemin ad olarak da konumlandrlabilir.7 Oryantalizm, Batl bir deneyim olarak takdim edildiine gre, ana akm Trk gazetecilii iindeki ark temsillerini ve arkllatrma pratiklerini zmleyeme alrken, bu kavrama referansta bulunmann Trk medyas ve oryantalizm arasnda analojiler kurmann ne denli anlam olabilir? Oryantalizmin Trkiye ile ilikisini konu edinen almalar, ounlukla ya oryantalist dnce veya bilgideki Trkiye imgesine odaklanm, Trkiyenin nasl nesneletirildiini ve arkllatrldn sorunsallatrm8 ya da oryantalist dnce, bilgi ya da sanatn Trkiyedeki geliimini incelemilerdir.9 Bununla birlikte son dnemlerde, oryantalizmin Trkiye resmini sorunsallatranlar arasnda Trklerin oryantalizm retme kapasiteleri zerinde duran almalara rastlamak da mmkn hale gelmitir. Bu almalar da znde iki kategoride kendisini gstermektedir. Birinci kategorideki almalar daha ziyade Trklerin kendi kendilerini arkllatrmas zerinde durmakta ve oto-oryantalizm ya da selforyantalizasyon kavram etrafnda analiz yapmaktadrlar. Bu analizlerde, Gumpertn zmlemesinde olduu gibi oryantalizmin geri arld ve yeniden retildii bir kltrel gereklik alannda Trklerin kendilerini arkllatrdklar10 ya da Yavuzun zmlemesinde yer ald gibi modernliin transferini Batdan sadece paral dzeyde yaparak kendi kendini oryantalize ettii iddia edilmektedir.11 Tarz ve slup benzerliine ramen, ierik itibariyle birinci kategorinin dnda konulandrlabilecek olan ikinci kategorideki almalar ise Trklerin, kendi Dousunu arkllatrma kapasiteleri zerinde durmaya balamlardr. Elinizdeki alma, bu ikinci balam ierisinde varlk bulmakta ve ana akm Trk gazeteciliinin kendi Dousunu kefetme tarzlarn ve arkllatrma pratiklerini incelemeye abalamaktadr.
660
Bu noktada yeniden sorumuza dnebiliriz. Trk medyas ve oryantalizm arasnda iliki kurmak ne kadar anlaml bir giriimdir? Trkiyenin yaad Batllama sreci olmasayd ve medya bu srecin en nemli aktrlerinden birisi olarak ne kmam olsayd sz konusu giriim anlaml olmayabilirdi. Daha ak bir syleyile, Trkiyenin Batl modernlie ulama amac etrafnda bir modernleme ideali kurgulamas ve medyann bu srecin baat aktrlerinden biri olmas ana akm Trk medyasndaki oryantalist temsillerden bahsetmeyi anlaml klmaktadr. Trkiye balamnda medya ve oryantalizm ilikisini sorunsallatrmann bir dier gerekesi ise, oryantalizmin kaynaklar tartmasnda kendisine yer bulur. zellikle 1980 sonrasnda kltrel aratrmalar alannda yaplan kayda deer oryantalizm incelemelerinin bir ksm, oryantalizmin sadece Batl bir olgu, gereklik ya da sylem olmayabileceini iddia etmeye balamlardr. Said, her ne kadar oryantalizmin Bat-dndaki elit kltre yapt etkiyi deerlendirmeye almsa da, o oryantalizmi Batl bir fikir, kurum ve sylem olarak grr. Oysa tersine oryantalizm kavram etrafnda meseleyi tartan Sadk Jalal Al-Azm iin oryantalizm, Bat-d toplumsal gereklik alannda da varlk bulur ve bu varlk alannda ya oryantalist imgelerle kurulan tarihsel mitlere ve kimlie balanma biimlerini ya da ayn oryantalist imgelerden hareketle kendi tarihine ve toplumuna dnk bir aalama duygusunu ifade eder.12 Makdisi, Bat merkezli modernlik anda, her lkenin kendi Dousunu ina ettiini syler.13 Bu ina sreci, Bakic-Haydene gre oryantalizmin dayand orijinal ikiliin bir yeniden retim modeli olarak iler ve bu noktada bir Doular hiyerarisi ve srekli oalan oryantalizmler sahneye kar. Buna gre, Asya, Dou Avrupadan daha Dou ya da daha tekidir; Dou Avrupann kendi iinde bu derecelendirme ii en Doulu olarak alglanan Balkanlarla yeniden retilir; Balkanlar iinde de benzer ekilde hiyerariler kurulur.14 Bu Doular hiyerarisi iinde rnein Trkler, Avrupallar tarafndan arkllatrlan Dou Avrupallar tarafndan Doulu olduu varsaylan zellikleri nedeniyle tekiletirilebilmektedir.15 Burada karmza kan yaklamlara gre, her insan topluluu kendi Dousundakini tekiletirerek ve onun Doululuunu kefe-
661
derek kendi varln anlaml klmakta, bylelikle oryantalizm salt Bat kltr corafyasna ve tarihine ait bir unsur olmaktan karak kresellemektedir. Burada oryantalizm, Kikuchinin Kore kartl zerinden gelien Japon tarz oryantalizmi tartrken ortaya att arkl arkiyatlk,16 el-Betarn Arap oryantalizmi17 ve Dirlikin Asyallarn ark kimliinin inasndaki rolnden hareketle gelitirdii arkllarn arkiyatl18 kavramlar ile betimlenmeye allan bir epistemolojik duruma dnmektedir. Hi kukusuz, oryantalizmin Bat-d formlarnn retilmesine ilikin olarak yaplan bu tartma, oryantalizmin Batdaki etkisini yitirdii ve popler kltrdeki karlklarnn ortadan kalkt anlamna gelmemekte, oryantalizmin Bat dndaki retim ve yeniden-retim srelerinin kuramsal imkann gsterme amac tamaktadr.19 Bu noktada, sz konusu durumun medyann kltr stratejileri iindeki karlklarna deinilebilir. Trkiyenin modernleme kurgusu ve sreci iinde medya, birbiriyle ilikili fakat farkl kltrel strateji benimsemitir. Birinci kltrel strateji Garplk olarak nitelendirilebilir. 19. yzyl Osmanl reformlar ile balayan Batya yaknlama projesi, Cumhuriyet tarafndan resm olarak benimsenmi, bu srete basn toplumsal aydnlanmann ana arac olarak grlm, 1867deki Kararname-i lde basna yklenen btnletirme, ahlk islah ve dardan gelen yermeleri def etme grevleri Cumhuriyet basnnn da benimsedii grevler olmutur.20 Nitekim aydnland iddiasndaki zneler, kitleleri birlik iinde tutarak aydnlatma misyonunu benimsemiler ve bu misyon sre iinde medya faaliyetlerine yn veren temel dinamiklerden birine dnmtr. Zaten dili Tanrnn armaan olmaktan karp bir iletiim aracna dntrerek gnmz medyasna ontolojik bir imkan alan aan Aydnlanma kltr,21 medyadaki egemen kltrel sermayenin Aydnlanma (ve aydnlatma) ideali dorultusunda ekillenmesine de olanak salamtr. Kendi Aydnlanma (ve aydnlatma) idealini Cumhuriyet devriminde bulan ana akm Trk medyas, Kemalizmin sunduu siyaset etii ve at iktidar alann bir kazanm olarak deerlendirmi ve tam da bu nedenle bir yandan Kemalist iktidar ve ideoloji ile uyumlu bir biimde faaliyetlerini srdrrken, dier yandan sz konusu ideolojinin, toplumsal ve kltrel meruiyetinin salan-
662
mas noktasnda nemli roller stlendiini varsaymtr. Bu balamda ana akm Trk medyasnn izledii birinci kltrel strateji, ideal bir Batl modernlik kurgusu sunmak ve bu kurgunun siyaset, ekonomi, toplum, kltr, sanat, dnce ve gndelik hayat alanlarndaki karlklarn gstermeye almak olmutur. Mardinin Osmanl mparatorluunda balayp Cumhuriyet Trkiyesinde yeni boyutlar kazanan, Bat Avrupann toplumsal ve fikirsel bileimini eriilmesi gereken bir hedef olarak gren yaklam diye nitelendirdii Garplk22 Batl standartlara uygun olarak geleneksel deerlerin tasfiyesi, taassubun ve cehaletin aydnlanmac bir ruhla ortadan kaldrlmas amacn esas almtr.23 Cumhuriyet dneminin ynetici elitleri ar Batllamay eletiri konusu yapmlarsa da24 Garp ideolojinin birok ideali benimsenmi ve bu idealler kltr politikalarnn ekillenmesine ciddi etkilerde bulunmulardr. Sz konusu kltr politikalarnn oluturulmasnda ve tanmasnda medya nemli roller stlenmitir. Ana akm medya alannda sahneye konan ikinci kltrel strateji ise Batnn tekiletirilmesine, bir baka deyile Batnn Garpllatrlmasna dayanmaktadr. Burada da teki/dman Bat, Trkn sesini duymas gereken Bat imgeleri sahnedeki yerini almtr. Bu durumun, bir baka deyile Garplk ve Garbiyatlk stratejilerinin ayn mecrada retiliyor olmasn bir eliki olarak gren aratrmaclarn bir ksm ya bu durumu grmezden gelmiler ya da grlerden birini gerek, dierini konjonktrel olarak alglama yolunu semilerdir. Oysa Ahskann ifade ettii gibi Avrupa, Trk ulusal kimlii iin hem bir arzu nesnesi hem de bir hayal krkl kayna olmu, uzun ve gergin bir tarihsel srete Bat kartl bir Oksidentalizm retmitir.25 Faikin Arap dnyas26 ve Chenin in zerinden gsterdikleri gibi oksidentalizm de tpk oryantalizm gibi g ilikilerinin bir uzants olarak gndeme gelmi, zellikle bir i tahakkm arac olarak ilev grmtr.27 Bu srete oksidentalizmin retildii ve dolama sokulduu ana mekanlar kitle iletiim ortamlar olmu, medya bu srete bir yandan ideal Bat resmi izerken dier yanda, Batnn arlklarna ve Trk kartlna vurgu yapm, Baty yenilmesi gereken bir dman olarak resmetmitir. Kltrel hafzamzdaki izlerine Yeni Osmanllarn rettii metinlerde, Ahmet Mithatn ro-
663
manlarndan balayarak birok edebiyat eserinde II. Merutiyet dneminin kltr-teknoloji tartmalarnda ya da Cumhuriyetin kurucu metinlerinde rastlayabileceimiz bu gerilim, medya araclyla poplerletirilen bir meydan okuyucu retorik zerinden haber, elence, reklam ieriklerine yansmtr. Ana akm Trk medyas iinde kendisine yer bulan nc kltrel strateji ise Trkiyenin Dousunun arkllatrarak sahnelenmesidir. Bu durum, yukarda da ifade ettiimiz zere Trk medyas ve oryantalizm arasnda iliki kurmamz merulatran bir durumdur. Ana akm Trk medyas, oryantalizmin retildii mekanlarn banda gelmektedir. Burada devreye giren arkllatrma faaliyeti, en temelde Trk modernliinin kltrel meruiyetini ve stnln ortaya koymaya almaktadr. Trkiyedeki Dou temsillerine dnk en sistemli ve etkili kltrel mdahale, modern Trklk bilincinden beslenen arkllatrma pratii, Kahramann ifadesiyle iselletirilmi oryantalizmdir. selletirilmi oryantalizm, znenin iine doduu toplum ve kendisini var eden koullar hakknda hkm verirken Batl bir oryantalist muhakemeye bavurmas srecidir.28 Bu sre, bir Trk ya da Trkiye tipi oryantalizmi beraberinde getirmektedir.29 Trk tipi oryantalizm, nce bir muhayyel Dou yaratmaya, ardndan bu Douyu tekiletirerek kendi kimliini kurma faaliyetine dayanr. Makdisinin Trkiye balamnda Osmanl modernlemesi ile paralel bir biimde gelitiini syledii Doululatrma stratejisinin balca nesnesi, yeterince modern olamam olduu dnlen insan topluluklar ve onlarn kltrleridir. Mahmut Mutman, fiili olarak arkl ya da arkta olmann arkiyat bilginin dnda ya da karsnda bulunmann doal bir teminat saylamayacan, zira arkn bir temsille kirletildiini belirtir.30 Bununla birlikte bu temsil ya da temsil krizi muhayyel bir Batllk kurgusuna referansla ortaya kmakta, bu srete treyen Trk tipi oryantalizm, her eyden nce keskin dualitelerden beslenerek varlk bulmaktadr. Bu dualiteler ierisinde Bat-Dou ve modernlik-gelenek, kadim-cedit dualiteleri son derece ilevsel bir role sahip olmu, Batl ve modern olmann psikolojik gereklilikleri zerinden bir sosyo-politik alan yaratlmaya allmtr. Dou, yoksulluk, geri-kalmlk, gelenekilik, id-
664
det ve terrle zdeletirilmi, eletiri refleksi ehliletirme arzusundan beslenmitir. Sz konusu arzu, zellikle Krt ve Arap toplumsal gereklikleri karsnda kendisini gstermi, bununla birlikte bu arzunun snrlar, ayn gerekliklere kar duyulan korkunun snrlar ile i ie geebilmitir. leri, alkan, stn, deerlerine bal ve temiz Trk imaj, Trk tipi oryantalizmle birlikte gelen arkllatrma faaliyetinin kaynan oluturmutur. Bu noktada ana akm Trk medyasndaki oryantalist tasavvurlarn hangi imgeler erevesinde ya da hangi alanlarda karmza kt sorusunu sorabiliriz. Hi kukusuz bu sorunun kapsayc ve net bir cevabn vermek hi de kolay deildir. Bununla birlikte Trk medyasndaki oryantalist ierikleri Krt, Arap, tre, kadn, iddet, terr vb. gibi imgeler zerinden aratrmak olasdr. Nitekim, medya ve oryantalizm ilikisiyle ilgili olarak yaplan almalarn birou bu tarz temalar ya da imgeler zerinden yrtlmtr.31 Oryantalist ieriklerin ve arkllatrma pratiklerinin analizi, bylesi temalar zerinden yaplabilecei gibi farkl medya teknolojileri, trler ve medya meslek alanlar esas alnarak da yaplabilir. Bu balamda, Trkiyede televizyon, gazete, radyo, sinema, nternet vd. mecralarn arkllatrma pratikleriyle ilikisi, reality-show, yerli film ve dizilerde karmza kan Dou temsilleri, reklam ve haber metinlerinde retilen oryantalizm gibi farkl tasnifler zerinden bir okuma yaplabilir. Bylesi bir okumann yarar, kitle iletiim mecralarnn ve medya faaliyet trlerinin kendi aralarndaki farkllklar ortaya koyabilme imkan sunmasdr. Ne var ki, bugne kadar medya ve oryantalizm ilikisini sorunsallatran almalar, medya alan iindeki mesleki kltr ve konvansiyonlar arasndaki farkllklar nemsememiler ve medya-basn, reklam-haber, elence-haber, reklam-elence, haber-yorum vb. gibi medya retiminin ieriine etki eden ayrmlar dikkate almakszn genel okumalar yapmlardr. Bu genel okumalarn yannda eer sz konusu olan haber alan ise burada da bu haberin hangi iletiim mecrasnda retilip yayld, rnein ekonomi, siyaset, d habercilik, magazin ya da kltr-sanat alanlarnn hangisinde varlk bulduu nemli grlmemitir. Bu durum, aratrma nesnesi ile olan ilikiyi sorunlu bir hale getirebilmekte ve indirgemeci sonulara ulalmasna yol aabilmektedir.
665
Bu ynyle bu alma, son dnem ana akm Trk gazetecilik alan iinde karmza kan d habercilik rneklerindeki arkllatrma pratiklerini analiz etme abasndadr. Bu almann temel varsaym, Trk medyasndaki oryantalist ieriklerin kefedilme alanlarndan birisinin de Trk medyasndaki d habercilik alan olduu, oryantalist kltrel stratejilerden hareketle ekillenen arkllatrma refleksinin, ana akm d habercilii iinde kendisine kolaylkla yer bulabildiidir. Bu balamda, ana akm Trk gazeteciliinde kendisine yer bulan d habercilikteki oryantalist perspektif ve arkllatrma rnekleri zmlenmeye allacaktr. Burada, ncelikle d habercilik ve oryantalizm arasndaki ilikiye deinilecek, ardndan sz konusu arkllatrma pratiklerinin nasl rneklendiine odaklanlacaktr. D Habercilik ve arkllatrma D habercilik, yaplan haberi okurun hayatna yapaca dorudan ya da dolayl etki ile el-Dakuki, Trkler ve Araplarn birbirlerine ilikin imajlarn aratrd almasnda, Trklerin Araplar hakkndaki negatif imajlarn ortaya koyar ve bunlarn Araplarn Trkiyenin ulusal gvenliine zarar vermek iin slam dinini suistimal ettikleri, Trkiyenin i ilerine kartklar, Trkiye sularnda hak iddia ettikleri, Trk topraklarn gzlerine kestirdikleri, Krtleri kkrtp onlar ayrlmaya ikna etmeye altklar, Trkiyeye ve Trklere kar olduklar, Arap corafyasndaki Trk aznlklara kt muamelelerde bulunduklar eklindeki olduunu ifade eder.32 Dikkat ekilmesi gereken nokta, bu unsurlarn ortaya kmas en muhtemel alann d habercilik alan olduudur. Bununla birlikte Trke retilen d haberlerde ne tr Dou temsilleri ortaya konduu ya da ne tr oryantalist imgelerin dolama sokulduu konusunda herhangi bir medya sosyolojisi incelemesine henz rastlanamamtr. Oysa ki d haber retimi ile oryantalizm retimi arasnda ciddi bir paralellik sz konusudur. Her ikisi de darnn bilgisini ieridekilere tamaya almakta ve zsel bir i-d ayrmna dayanarak faaliyetlerini srdrmektedir. D habercilik, darda olanlarn ya da kalanlarn gndelik hayatlarndan, iktisadi, siyasi, toplumsal ve kltrel ya-
666
amlarna, doal afetlerinden savalarna, krizlerinden glerine kadar yaadklar gereklikleri bilgi haline getirir. Hi kukusuz d haber yapanlar, bu srete sadece yaanan olay bildirmez, ayn zamanda haberci znenin ilgileri ve snrllklar erevesinde sz konusu olay temsil, tercme ve tevil eder.33 D habercilik, yaplan haberi okurun hayatna yapaca dorudan ya da dolayl etki ile birlikte sunar. Zira haberin dsallnn, onun dier haberlerden farkl olarak iselletirilmesi ihtiyacn da beraberinde getirdii dnlr. Sz konusu iselletirme faaliyetindeki ana merulatrma stratejisi ise d haberin ierideki znelerin hayatlaryla olan irtibatnn kurulmasdr. Bu ilikilendirme srecinde, okurun bir ulus-devlet vatanda olarak muhatap olaca tehdit ve imknlar merkeze alnmakta, haber biz ve onlar (buna paralel biimde iyiler ve ktler) kategorileri ekseninde kurgulanmaktadr. Bu noktada dolama sokulan imgelerin nemli bir zellii, temsil etme iddiasnda olduklar gereklikleri, kendi tarihsel koullar iinde sunmamas, buna karlk sz konusu gereklikleri tek bir gereklik olarak takdim etmesidir. Bylelikle, bahse konu gereklikler genellemelerin konusu haline gelmekte, tikellikler, zgnlkler, farkllklar, elikiler ve deiimler gz ard edilebilmektedir. Pek ok gazeteci, herhangi bir olayn haber olup olmadna karar verirken igdsel olarak o olayn kendisiyle ve yaad toplumla ilikisini sorgulasa da34 bu sorgulamay d haberler sz konusu olduunda ok daha fazla yapar. Bu durum, Trkiyede geerli olan bir d haberlerin az okunduu genel kabulnden de beslenir.35 Bu nedenle d haberlerde olayn ierii sk sk olaya yklenen muhtemel etkilerin gerisine debilmekte, temsil ve gereklik arasnda ciddi bir uurum oluabilmektedir. Kuzey Irakta yaanan herhangi bir gelime haber yaplrken, sz konusu gelimenin, olayn dorudan taraflar iin ne tr anlamlar ve maliyetler rettii ortaya konmadan nce, soyda Trkmenlere ne tr etkilerde bulunaca, onlarn konumunu ne kadar zayflataca ya da glendirecei tartlmaktadr. Ya da Ermenistann gayri safi milli haslasndaki dle ilgili olarak yaplan bir haberde olayn nedenleri ve bu olaydan dorudan muzdarip olanlar iin ne anlam tad ele alnmamakta, bu durumun Trkiye-Ermenistan ilikilerine, Trkiyede yaayan Ermeniler ze-
667
rindeki etkilerine ve hatta Ermenistan ile yaanan tarihsel ihtilaflarda bu durumun Trkiyeye ne tr avantajlar salayabileceine kadar geni ama olayn neden ve sonular ile giderek daha az ilintili alanlarda yorumlarda bulunulmaktadr. Bu durum, haberciliin birinci kural olarak nitelendirilen 5N 1K kuralnn da haber metninde yer almamasn meru klabilmekte, haberin kurgulanmasnda herhangi bir nedensel zmlemeye ihtiya duyulmayabilmektedir. D haber metinlerinin okurun hayatyla ilikilendirilme abas, haberi cazip hale getirme amacnn bir rndr. Bu da sklkla d haberin magazinletirilmesi sonucunu beraberinde getirmekte, d haber metinleri ya elenceli hale getirilmekte ya da elenceli olduu dnlen d olaylar d haberin konusu klnmaktadr. Medyadaki tabloid kltre ait bir unsur olarak kabul edilen magazin gazetecilii, d habercilik alanna da etki etmeye balam ve d habercilik mehur figrlerin zel hayatlar ile de ilgilenir hale gelmitir.36 Haberin magazinellemesi konusu sadece d haberlerle ya da d habercilikle ilgili bir durum deildir. Bununla birlikte d haberin magazinellemesi sonular itibariyle daha fazla stereotip retimine neden olmakta, darda ve yabanc olarak addedilen kltrel gerekliklerin egzotikletirilmesine ya da tekiletirilmesine de neden olmaktadr. Bu srecin hangi ekillerde karmza ktna ise birazdan deineceiz. D haberciliin bu ilintilendirme stratejisi, balam metnin nne geirmekte, tekil ierikler genel karmlara kurban edilebilmektedir. Bununla birlikte, bu durum d haber yazmnda tarihsel ve yapsal analize bavurulduu anlamna gelmemektedir. Nitekim Galtung ve Ruge, klasik makalelerinde habercilerin olaylar toplumsal glerin ya da yaplarn bir rn olarak deil, insan teklerinin eylemleri olarak grdklerini ve gsterdiklerini belirtirler ve bu yaklamn insann kendi kaderinin efendisi olduuna ve olaylarn bamsz (insan) iradesinin sonucu olarak ortaya ktna inanan bir kltrel idealizmden beslendiini ne srerler.37 Zira haberciler haberlerin gruplar ya da sosyal srelerle deil, bireylerle ilgili olmas gerektiine inanrlar38 ve yerleik iktidar deil bireysel otoriteyi sorunsallatrrlar. Ne var ki bu durum ele alnan olayn ierii, nedenleri ve sonular ile ilgili genellemelere gidilmesine, balamn met-
668
nin nne geirilmesine engel oluturmaz. Bu srete haber, ya haberi yapan kurumun ihtiyalarna, ya habercinin kiisel tercihlerine, ya olayn nemine ya da haber kaynann talep ya da ynlendirmesine bal olarak ekillenir.39 Hi kukusuz ana akm Trk d haberciliinin tek bir Dou muhayyilesi olduunu varsaymak zc bir yaklam olacaktr. Bununla birlikte d habercilik rnleri iindeki farkl Dou temsillerinin varl, oryantalist Dou temsillerini aa karmaya engel deildir. Ne var ki ana akm Trk d haberciliindeki oryantalist perspektiflerin nemine vurgu yapmak, Trk ya da Trkiye tipi oryantalizmin Trkiyenin dousuna bakarken hkim grme biimi olarak ilev gren bir bilme ve yanstma biimi olduunu ifade etmekle40 ayn anlama gelmemektedir. Her ne kadar Trkiyede medya alan ierisinde oryantalist Dou temsillerinin zaman zaman hkim grme biimi olarak iledii durumlar sz konusu olabilmekteyse de bu durumun Michel de Certaunun syledii anlamda yeni strateji ve taktiklerle deiebildii, yeni kltrel stratejilerin btnsel ya da paral olarak devreye sokulabildii durumlarn vaki olduu da bilinmelidir. Bu alma, ana akm Trk gazetecilii iinde yer tutan d haberciliin gelitirdii arkllatrma refleksine ve bu refleksin yansmalarna odaklanacaktr. Bu erevede, oryantalist temsil gc olan bir dizi d haber (dnya haberi) analiz edilecek ve arkllatrma refleksinin tezahrleri tespit edilmeye allacaktr. zmlemeye konu olan haber rnekleri, Trkiyenin etkin ve yksek tirajl iki ulusal gazetesinin 5 Mays-5 Haziran 2010 tarihleri arasndaki Dnya sayfalarnn taranmas sonucunda elde edilmilerdir. Tesadfi olarak seilmi bir zaman diliminde, iki ayr sermaye grubuna ait olan ve ana akm Trk medyasn temsil ettii dnlen Hrriyet ve Habertrk gazeteleri incelemeye dahil edilmilerdir. Gazetelerin inceleme safhasnda, ncelikle, belirtilen mecra ve tarihlerdeki btn haberler taranm ve mevcut haberler arasnda corafi ve/ya kltrel adan Dou gerekliiyle ilintilendirilen ve metin, balk veya grsel materyal itibariyle oryantalist imgeler barndrd dnlen haberlerin hangileri olduu tespit edilmitir. Bu haberlerin her birinin incelenmesinin ardndan bir snflama yaplm ve bu snflamaya uygun olarak sembolik gc yksek olduu dnlen ve farkl arkl-
669
latrma pratiklerine rneklik tekil edecek haberler belirlenerek zmlenmitir. Sadece matbu nshalar esas alnd gazete incelemesine Dnya sayfalarndaki ke yazlar dahil edilmemi, aratrma sadece haberlerle snrlandrlmtr. Bunun birinci nedeni, zmlenecek olan haberin sayfa iindeki konumunu, haber metnini desteklemek amacyla kullanlan grsel malzemenin ya da malzemelerin biimini ve haber metninin ierik ve biim asndan sahip olduu tasarm zelliklerini grebilme kaygsdr. kinci neden ise, gazetenin basl nshasnda yer alan btn haberlerin, dijital versiyonlarnda ayn ekliyle bulunamamas, zaman zaman baz haberlerin daha sonra yayndan kaldrlabilmesidir. Bu erevede zellikle kk haberlere gazetelerin online nshalarnda yer verilmediini, buna mukabil bu alma zelinde sz konusu kk haberlerin son derece merkezi nemde olduunu da belirtmek gerekmektedir. mzasz olarak yaymlanan ve yeterince ilenmeyen bu haberler, yayn kuruluunun bakn daha dorudan yanstabilme zellii gstermektedir. Alt izilmesi gereken bir dier nokta, bu almann d habercilikteki arkllatrma pratiklerinin dier haberler iindeki niceliksel orann ortaya karmak gibi bir amac olmad, bu nedenle de ierik analizine bavurmayacadr. Bunun yerine burada aratrlmak istenen, arkllatrma pratiklerinin gazetelerdeki d habercilik rnlerine nasl yansd meselesidir. Sz edilen arkllatrma refleksinin yansmalarn haberlerin analizi zerinden ele alacak, bu analizin ardndan haberlerin mevcut ekilleriyle retilme nedenlerini ve etkilerini tartmaya aacaz. Yaplan tarama sonucunda, oryantalist imgeler barndrd dnlen ve tam listesi EK-1 ve EK-2de sunulan 191 haber tespit edilmitir. arkllatrma performanslar asndan eletirel bir okumaya tabi tutulan bu haberlerin bir ksmnn d politika, bir ksmnn ise gndelik hayat alanlarnda olduu grlm; d politika haberleri ierisinde iddet, terr, aktel siyasi figrler ve Ortadou ile ilgili haberlerin ne kt, gndelik hayat haberlerinde ise irtica ve araf temalarnn younlat gzlemlenmitir. Hi kukusuz gndelik hayat haberleri ve d politika haberleri etrafnda yaplan ayrm, Weberin nerdii ideal-tipler tasavvurunda olduu gibi gereklii
670
kavramamza yardmc olmas iin oluturulmu yapay bir snr mahiyetindedir. Nitekim iddet, terr, irtica, araf, Ortadou vb. temalar etrafnda bir araya getirdiimiz haberler hem d politika hem de gndelik hayat balamlarna oturtulabilecek trden haberlerdir. Bu erevede elimizdeki mevcut haber klliyatn bu alan ve temalar etrafnda ve temsil gc yksek haber rnekleri zerinden zmleyeceiz. Dnya Haberlerinde arkllatrma rnekleri ncelenen haberler ierisinde terr ve iddet temal haberler, arkllatrma performanslar asndan kayda deer bir biimde ne kmaktadr. Gerek iddet gerekse de terr haberlerinin kurgu ve takdimi oryantalist imgeler dolaymnda varlk bulmakta, bu da nmze zmlemeyebileceimiz bir dizi haber koymaktadr. rnein ABDnin Yeni Dman Cihad Janeler balkl haber, ABDnin yeni ulusal gvenlik stratejisini konu edinmekte, Amerika iin tehdit tanmnn deitiini bildirmektedir. Haberde Amerikan eski bakan George W. Bushun 11 Eyll sonrasnda ilan ettii gvenlik stratejisinin ncelikli hedefinin yurtdndaki el-Kaide terr rgtne ynelik operasyonlar dzenlemek olduu ve Afganistan ile Irak igallerinin bu strateji kapsamnda gerekletirildii hatrlatlmakta, yeni bakan Obamann yeni bir stratejiyle eski bakandan ayrd belirtilmektedir. Hedef Tehlike alt balyla verilen haberde artk tehdidin ABDde doup byyen terristler olarak belirlendii ifade edilmektedir. ABDde doup byyen terrist tanmlamasn somutlatrmak zere 13 silah arkadan ldren Mslman Binba Nidal Hasan ve internette Cihad Jane rumuzunu kullanan ve dinci rgtlere militan bulan Coleen LaRose isimli Amerikal Mslman kadn rnek olarak gsterilmektedir. Haberde bu iki rnein Obamann yeni stratejinde iteki tehditlere ynelmesinde etkili olduunun tahmin edildii ifade edilmekte, sz konusu tahminin kaynana ilikin herhangi bir veri sunulmamaktadr. Haberde ayrca New York Etkisi alt bal altnda yllarca ABDde yaayan Pakistanl Mslman Faysal ehzadn New Yorkta bir arac hava uurma teebbsnde bulunmasnn rnek gsterilebilecei belirtile-
671
rek verilmek istenen mesaj pekitirilmeye allmaktadr. Ana haber metninde yeni ulusal gvenlik stratejisine ilikin olarak yazl veya szl herhangi bir birincil kaynaa referansta bulunulmamakta, sadece Drt Ylda Bir Yenileniyor balkl yan haberde strateji belgesine atf yaplmakta ve terre kar kresel sava ve slamc arlk ibarelerine strateji belgesinde yer verilmedii belirtilmektedir. Bu enformasyona ramen, haberin genel kurgusu, terre kar kresel sava reflekslerini ve tehdit algsn yanstmakta, terr, Mslmanlkla zsel bir tarzda ilikilendirilmektedir.41 Obamann Vur Emrine Misilleme baln tayan benzer bir haber ise, Amerikal din adam Enver el-Evlakinin ABD ordusu iindeki Mslman askerlerin Irak ve Afganistana giden dier Amerikal askerleri vurmas mesajn ihtiva eden demelerine ilikindir. el-Kaidenin Yemen koluyla balantl olduu ifade edilen ve szleri bir misilleme olarak takdim edilen Evlaki, hem terr arsnda bulunan bir siyasi figr olarak hem de Amerikal Mslman bir din bilgini olarak sunulmaktadr.42 Ayn haber, ayn gn Habertrk gazetesinde Yemenli mam ABDyi Tehdit Etti balyla verilmekte, Amerikan vatanda Yemenli mam olarak grlen El-Avlakinin Amerikan askerlerine ve sivillerine saldr arsnda bulunduu ifade edilmektedir.43 Yine Almanyada Gzler slam Seminerinde balkl haber, Mslman terrist imgesini besleyecek tarzda kurgulanm, Hamburg Anayasay Koruma Dairesi Bakan Yardmcs Manfred Murckun azndan slami tehdit konusunda duyulan endie duyurulmutur. slam Yolu adl dernek tarafndan dzenlendii ifade edilen ve balnn slamiyette Bar olduu bildirilen tartmal seminerin Anayasa Koruma Dairesi nezdinde oluturduu tehdit algsna odaklanan haber metni, 3 gn srecei bildirilen toplantnn dikkatle izleneceini belirtmektedir. Dikkatle izlenecei ifade edilen ve henz ortada herhangi bir eylem ya da su kayd olmad halde kriminalize edilen toplantnn uyandrd bu negatif imajn Murckun toplantya katlan baz konumaclarn radikal olduklar ynndeki endiesinden beslendii grlmekte, haberi kurgulayan kii ya da kiiler bu imaj yeniden retmektedirler.44 Mslmanlar Kzdran Kampanya45 baln tayan benzer bir haber, slam kart bir reklam kampanyasna Mslman-
672
larn gsterdiiyi tepkiyi konu edinmekte, 30 kadar otobsn stne yaptrlan slam terk etmek mi istiyorsunuz yazl afilerin insanlar RefugeFromIslam.com adl internet sitesine ynlendirdii bildirilmektedir. Dikkat ekici olan, haberde slam terk etmek isteyenlerin yardm isteyen kiiler olarak yanstlmalar ve haberin spotunda sz konusu afilerin yardm afileri olarak takdim edilmeleridir. Amerikadaki slamlamay Durdurma adndaki rgtn yneticisi Pamela Gellern giriimin dini zgrlk kapsamnda deerlendirilmesi gerektii ynndeki demecine de yer verilen haberde, Amerikan slami likileri Konseyinden Fazya Alinin kampanyann insanlarn slam dinine bal kalmaya zorlandklar gibi yanl bir intiba uyandrd ve Kent Konseyi yesi Robert Jacksonn kampanyann ar saclarn slamiyete ynelik saldrs olduu ynndeki grlerine de atf yaplmaktadr. Haber, uzman gr ile son bulmakta ve analistlerin bu afilerin radikal Mslman gruplarn tepkisini ekebilecei ve otobslere terr saldrs dzenlenmesine yol aabilecei eklindeki kanaatlerini okurlarla paylamaktadr. Haberde yer alan Terristlere Davetiye mi? eklindeki ikinci byk baln ise sz konusu kanaati pekitirmek amacyla karmza kt ve olaydaki fiili iddet yerine olaydan treyecei vehmedilen muhayyel iddete ynelme tavrn merulatrd aktr. Son olarak ayn olayn, Hrriyet gazetesinde Mslmanlarn Tepkisini eken Afi balyla verildiini, haberde reklam afiinin ieriinin, afii hazrlayanlarn ve afie kar kanlarn grlerinin daha yaln ve yansz bir tarzda sunulmaya alldn belirtmekte yarar vardr.46 Terr ve iddet haberleri erevesinde Batdaki Dou haberleri yannda Doudaki Dou haberleri de arkllatrma refleksinden etkilenmektedir. Kabilde dzenlenen bir uraya yaplan intihar saldrsn konu edinen Bar urasna Burkal Saldr balkl haber rnek olarak ele alnabilir.47 Haber metninin giriinde bar urasna katlan aktrlerin listesi verilmekte, sz konusu aktrler arasnda nce airet liderleri, ardndan vilayet ve blge yneticileri, milletvekilleri ve sivil toplum temsilcileri zikredilmektedir. Haberde bar urasnn bir niversitede yapld ile ilgili bir ayrntya yer verilmekle birlikte, habere konu olan olayn ana mekan olduu sy-
673
lenen bu niversitenin adyla ilgili herhangi bir bilgi verme ihtiyac duyulmamakta, tikel, yaayan ve gerek bir kurum yerine 12 bin asker ve polis tarafndan korunmas gereken, belirsiz bir mekana vurgu yaplmaktadr. Bu belirsiz niversite mekan, atlan roketlerle ve yalar 17 ile 20 arasnda deien ve etkisiz hale getirilen 3 intihar bombacs ile zdeletirilmekte, bu intihar bombaclarnn kadn klna girerek zerlerindeki bombalar patlatmay amaladklar belirtilmektedir. Bu insanlara kadn klna girme imkan veren kyafetin ne olduu ile ilgili bir detay verilmemekle birlikte, haber spotunda geen burka giymi Taliban militanlar ifadesi bu insanlarn araf giyerek kendilerini gizlediklerini anlatmaktadr. Haberde geen alt balk ve seilen fotoraf bize, kadn klna girerek aslnda komik duruma den kt kahramanlara, en doru cevab yine Afganistanl barsever modern kadnlarn verdiini ihsas ettirmektedir. Burkal siyah arafla birlikte zihinlerde oluturulan tehditkar ve iddet ykl grntye, renkli rtler ve makyajl yzlerle bar urasna katld izlenimi verilen bir grup kadn fotoraf elik etmekte ve karmza bir kartlk konmaktadr. Bununla birlikte, Afganistanl bu modern kadn, gerek bir zne olarak takdim edilmemekte, sz konusu fotoraf Kadnlar da Katlyor st balyla sunulmaktadr. Haberde verilen bir dier mesaj ise hangi tarihte, nerede ve hangi gerekeyle gerekletii tam olarak belli olmayan bu iddet olaylarna blge halknn alt, hatta almas gerektii ynndedir. Nitekim haber metninde, sz konusu iddet ortamna ilikin olarak Devlet Bakan Hamid Karzainin mesaj Ben Altm balyla verilmekte, Karzainin herkes buna alk dedii ifade edilmektedir. Bylelikle iddet zc bir biimde bir corafyaya ve kltre ait bir unsur olarak tasavvur edilmi olmakta ve iddet uygulama eylemi kltrel bir alkanla indirgenmektedir. Terrn kltrel bir ereveye hapsedildii, nerede ortaya karsa ksn arkl bir unsur olarak takdim edildii birok haber metnine hem Habertrk hem de Hrriyet gazetelerinde rastlamak ve yukardaki rnekleri oaltmak mmkndr. Bu balamda El Kaide Bombac Bulamyor, Obamay Endonezyada ldreceklerdi, New York Bombacs Uakta Yakaland, stanbuldaki Somali Liderinin Saray Kuatma Altnda, Bangok Yand, syan Bastrl-
674
d, Masaj Pabucu mu, Yryen Bomba m? NATO Konvoyuna ntihar Saldrs, Taylandda Temizlik Vakti, Barzaninin Kzyla Ak Yazd, kenceyle ldrld, Suudilerden Devrim Gibi Karar: Kzlar Diri Diri Yanmayacak, Somalili Korsanlara nanlmaz Ceza, Karikatristin Evi Kundakland, Pakistanda Camilere Saldr gibi haberler terr ve iddetin bir dizi kltrel zle ilintilendirildii ve bu kltrel zn modernlik ncesi ve kart bir tarihsel duruma ait olarak deerlendirildirildii haberlere rnek olarak gsterilebilir.48 Dnya sayfalarnda arkllatrma pratikleri asndan anlaml bir btn oluturan bir baka haber grubu ise ran temas etrafnda rlm haberlerdir. ran, gerek Trkiye ve Bat ile girdii ilikiler balamnda gerekse de Ortadounun karanlk yzn temsil eden bir imge olarak dnya sayfalarnda birok habere konu olmaktadr. rann nkleer bir tehdit, d politikada bir gerilim unsuru ve gerici bir yaam tarzna sahip lke imgeleriyle birlikte tasavvur edildiini ve yanstldn gzlemlemek mmkndr. ncelenen gazetelerin dnya sayfalarnda baskc ve gerici ran ynetimi ile ilgili birok haber yer almaktadr. rtica haberleriyle paralel bir ereve iinde verilen bu haberler, ounlukla randaki gndelik hayata dnk baskc ve gerici mdahaleleri konu edinmekte, ran a-dlk imgesi zerinden tekiletirilmektedir. Bu tekiletirme sreci birka haber rneinden hareketle ortaya konulabilir. rnein Tahranda kadnlar taciz eden krk srcnn aracna el konmas olayn ileyen randa Kadnlara Laf Atan Srclere Ceza balkl haber, ran ahlak polisinin genlere ynelik basksn konu edinmektedir. El konan ve yarsnn yabanc markal olduu ifade edilen aralarn Tahrann mehur Endarzgo Bulvarnda zerlerinde kadnlara tacizle mcadele yazan tabelalarla sergiledii belirtilmektedir. Haber metninde ayrca, arac aylk bir sre iin balanan ve ehliyetine el konan bir srcnn arata beni kz arkadamla yakaladlar. Arabaya ve ehliyetime el koydular. Evet mziin sesi biraz fazla akt eklindeki ifadesine de yer verilmektedir. Haber metni, randa ahlak polisinin yaz aylarnda genlere ynelik basksn arttrd ve her yl barts kayd ya da kapri pantolon giydii iin pek ok kadnn ahlak polisinin radarna yakaland bilgisiyle son bulmaktadr.49
675
rana Dnerse dam Edilecek balkl haber, 2 yl nce ngiltereye iltica eden ranl lezbiyen aktris Kiana Firuzun snma bavurusunu konu edinmektedir. Haberin bal Firuzun rana dndnde idam edilecei bilgisini hibir pheye yer brakmayacak ekilde muhatabna sunmaktadr. Ne var ki haberin spotunda bu mutlak bilginin yerini Firuzun arkadalar, gen kadnn Tahrana gnderilmesi halinde idam edileceini ne sryor cmlesi almaktadr. Firuzun, kendi yaamndan yola karak hazrlad ve ranl lezbiyenlerin gizli yaamn konu ald Cul de Sac isimli filmi nedeniyle ranl yetkililerin hedefi haline geldii ifade edilmektedir. Haberde ngilteredeki ecinsel gruplarn ve ranl muhaliflerin Firuza gsterdikleri destee de vurgu yaplmakta ve Tahrana geri gnderilmesi halinde ikence grecei ve idam edilecei gerekesiyle Firuza snma hakk verilmesi gerektii belirtilmektedir. Haber metninin sonunda randa lezbiyen olduu belirlenen kadnlara 100 krba cezas verildii, ayn sutan 4 kez yakalananlarn idam edildikleri bilgisine yer verilmekte, baskc ran ynetiminin uygulad vahet bylelikle gzler nne serilmektedir.50 Bu erevede 300 Bin Dolara zgrlne Kavuuyor, Ahmedi nsafa Geldi: Amerikal Daclarn Annelerine zin kt, Fransz retmene Kar ranl ki Mahkum, Paris-Tahran Hattnda Mahkum Takas, Babakan Katili Tahrana ade Ediliyor, randan Dnd Sarkozy Karlad, Tutuklular Kesinlikle Casus ve Kefaletle Serbest Brakld balkl haberler de dnya sayfalarnda yer almtr.51 D politika haberleri balamnda ran, Trkiye ve Brezilya arasnda cereyan eden uranyum takas sreci de dnya sayfalarnda genie ilenmitir.52 Bu haberlerde ran, sorun karan bir Doulu devlet, Trkiye ise Bat adna onunla ilgilenmesi gereken Batllam bir devlet olarak yanstlmaktadr. Trkiye ile ilgili ideal duruma ramen Trkiyenin son dnem d politikasnda ortaya koyduu performansla yzn Douya srtn Batya dnd ve eksen kaymas yaad yorumlar incelenen gazetelerin Mays ay nshalarnda gndeme gelmeye balam, Haziran aynn ilk haftasndan itibaren pek ok d politika haberine kaynaklk etmitir.53 ncelenen haberlerde, zaman zaman Trkiyenin rann nkleer program ile ilgili olarak tarafszln yitirdii ve ran yanls bir politika izledii ne
676
srlmekte, maniple edilmi, kandrlm bir Trkiye resmi izilmektedir. Bununla birlikte Trkiyenin er ya da ge bu kandrlmln farkna varaca ya da varmas gerektii belirtilmekte, eer farkna varmazsa bana gelebilecek skntlarn neler olabilecei de haber metinlerinde ve balklarnda aklanmaktadr.54 Dikkat ekici bir baka unsur da Trkiye ve rann realist d politika retme kapasitesine sahip iki bamsz deil, baml ve onaya tabi aktr olarak resmedilmeleridir. rnein ABD: Onay Almadan Tahrana Gittiler balkl haberde Trkiye ve ran ilikileri sz konusu olduunda ABD bir onay makam olarak takdim edilmekte, ismi verilmeyen 3 st dzey Amerikal yetkilinin telekonferans yntemiyle katldklar bir bilgilendirme toplantsna atfla Amerikann bamsz, Trkiye ve rann baml aktr konumlarna referansta bulunulmaktadr.55 Bunlarn yannda rann ounlukla fkeli bir din devleti olarak yanstldn da belirtmek gerekir. rnein terr rgt PJAKa mensup be kiinin Tahranda aslarak idam edilmesini konu edinen bir haberde rann bu kiileri Allahn dmanlar olarak grd ve bu nedenle ast belirtilmektedir.56 Ne var ki, ran bir yandan saldrgan bir g olarak ele alnrken, dier yandan iddete maruz kalmas kanlmaz, pasif ve yoksul bir lke olarak deerlendirilmektedir. rnein srail rana Denizalt Yollad balkl haberde srailin nkleer fze ykl denizaltsnn ran aklarna konulandrld iddias zerinden rann aresizlii konu edilmekte, srailin fzelerinin randa her yeri vurabilecei, rana Mossad ajan sokabilecekleri vurgusu karmza kmaktadr.57 Yine Obama, Ahmedinin Ensesinde, Ankara Washingtondan ran Haberi Bekliyor ve srail Tahran Nasl Durduracak? haberleri byle bir yaklamla kurgulanmlardr.58 ran haberleri yannda karmza kan Taliban haberleri de medyadaki arkllatrma politikalar bakmndan nemli bir zemin tekil etmektedir. Taliban sadece belirli bir corafyada iktidar aray iinde olan bir aktr olarak deil, ayn zamanda Ortaa karanln sembolize eden, gerici insanlar topluluu olarak da resmedilmektedir. ngiliz The Guardian gazetesi kaynak gsterilerek sunulan ve en temelde Afgan hkmetinin Taliban liderlerine, silahl mcadeleyi brakma karlnda yapmay dnd srgn teklifini konu
677
edinen Taliban Liderleri Srgne Gidecek balkl haber rnek olarak ele alnabilir. Haberin maneti, yaplmas dnlen bir teklife deil, gereklemesi kanlmaz olan bir duruma referansta bulunmakta, Taliban liderlerini bir aktr olarak deil, sunulan teklifi kabul etmek durumunda kalan pasif birer unsur olarak deerlendirmektedir. ngrlen teklif plannn Londrada dzenlenen bir uluslararas konferansta dile getirildii belirtilmekte, bu teklif plannn Afganistan Devlet Bakan Hamid Karzainin 10-13 Mays tarihlerinde yapaca ABD ziyaretinde Bakan Barack Obamayla da ele alnmasnn beklendii ifade edilmektedir. ABD ve Londra referanslar ile glendirilen haber metni, kzgn biraderler olarak nitelenen Taliban militanlarna, hal dokumacl bata olmak zere el sanatlar sektrnde binlerce i imkan salanmasnn ngrldn belirtmekte, Talibann varl isizlikle ilintilendirilmekte, yoksul Afganllara i verildii takdirde onlar Talibann tuzandan kurtarmann mmkn olabilecei ima edilmektedir. Alt-haber ise arkllatrma refleksinin ne ekilde devreye girdiini gzler nne serecek niteliktedir. Haberin hakim renkleri durumundaki gri, siyah ve beyazdan ayrlarak krmz renkle ve Hrszlarn Elleri Kesildi balyla verilen haber, Talibann aslnda ne olduunu okura gstermeyi hedeflemekte, gerekli olduu dnlen bir hatrlatma yapmaktadr. Pakistann Kuzey Veziristan blgesinde hrszlkla sulanan kiinin, Taliban tarafndan kurulan bir mahkemede yarglandktan sonra ellerinin kesildiini konu edinen haberde, iddet ve kltr ilikisi bir kez daha hatrlatlmaktadr. Mahkeme ve yarglama ifadelerinin trnak ierisinde verildii metinde, haber hakknda yine herhangi bir detay verilmemekte, haber, kendisiyle ilgili herhangi bir belge ya da fotorafla desteklenmemektedir. Dijital bir dzenlemeyle sol kesine geleneksel kyafet giymi iki erkein (baba ve ocuk olduu imaj veren) sa kesine ise bir lde iki askeri tankn konulandrld bir fotoraf konulmutur.59 Yine Talibann 8 Alman Militan Var, Talibandan Yeni Gaz Saldrs, Afganistanda Gizemli Hastalk, Taliban Parayla ldryor, Ordudan Talibana Operasyon, Ahmedi Camisine Taliban Saldrd balkl haberler, Taliban bir ideoloji etrafnda rgtlenen siyasal bir grup olarak deil, gerici ve gaddar bir dini cemaat olarak
678
ele almakta, Talibana kaynaklk ettiine inanlan dini anlay iddeti besleyen bir unsur olarak deerlendirilmektedir. 60 Gndelik Hayat Haberlerinde arkllatrma rnekleri D politika haberleri yannda, incelenen gazetelerin dnya sayfalarnda arkllatrma performans asndan ne kan haberlerin bir ksm da gndelik hayat haberleridir. Bu haberlerde ise zellikle irtica ve gericilik haberlerinin, bunlar arasnda da araf ve burka haberlerinin ayrcalkl bir konuma sahip olduu grlmektedir. Dnya sayfalarnda yer alan irtica haberleri modern toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel yaam alanlarna dnk ar dinsel mdahaleleri konu edinen haberler olarak betimlenebilir. Bu haberlerde sz konusu mdahalelerin kriminalize edildikleri, Doulu ve tarih-d bir kltrel gereklik alanna ait klndklar, bariz bir modernlik-gelenek kartlna dayandrldklar ifade edilebilir. Bu kategoriye yerletirilebilecek haberler arasnda Suudi Arabistan bata olmak zere Ortadou lkelerinin uyguladklar dinsel bask politikalarn konu edinen haberlerin ne kt rahatlkla belirtilebilir. rnein Suudi Polisi MTVdeki Arap Gencin Peinde balkl haber, MTVde yaymlanan Resist the Power isimli belgeselin Suudi Arabistan nasl kartrdn konu edinmektedir. Haberde, Ciddede yaayan baz Suudi genlerin gndelik hayatlarn mercek altna ald belirtilen belgeselin, muhafazakarlarn tepkisini ektii, belgesele kar nce bir Facebook sitesi kurularak kamuoyu oluturulduu ve nihayet Suudi din polisi(nin) belgesele konuk olan gencin peine dt ifade edilmektedir. Haberde muhafazakarlar, Facebook sitesi kuranlar ve Suudi din polisinin birbiriyle ayn aktrler mi yoksa farkl aktrler mi olduu konusunda herhangi bir bilgi verilmemekte, yekpare kzgn bir muhafazakar kesimden sz edilmektedir. Belgeselde 24 yandaki Azizin Facebookta tant ve holand bir kzla sadece ailelerin girebildii bir alveri merkezinde gizlice buluma abasnn, 20 yandaki Fatmann kadnlar iin siyah araf giyme zorunluluu olan lkede, renkli araf satn alma urann ve adalet ve eitlik istedii belirtilen Ahmetin hemen tamam yasak kitaplardan oluan ktphanesini kameraya gs-
679
tererek sansrc ynetimden ikayet ediinin anlatld ifade edilmektedir. Haberde belgeselin MTVnin Arapa kanalnda yaymland, byle olmasna ramen birok Suudi vatandann bu belgeseli nternetten izledii bilgisi verilmektedir. Haber metninin sonunda yer alan ve bu belgeselin son yllarda reform abas iinde olan lke iin bir test nitelii tayaca ynndeki ifade, habercinin oryantalist perspektifi hakknda fikir vermektedir.61 Benzer bir haber Suudi Kadnlar Polislere Sava At haberidir. Suudi Arabistandaki kat slami kurallarn toplumda uygulanp uygulanmadn denetlemekle ykml ahlak polisinin geirdii zor haftay konu alan haberde, lkenin iki farkl kentinde ahlak polisine saldrldn bildirmektedir. Haberde, ailesinden olmayan bir erkekle parkta yrye kan bir kadnn, kendilerini durduran ahlak polisini dverek hastanelik etmesi ve halka ak bir alanda yabanc bir erkekle grlen bir kadn(n) ahlak polisinin aracna ate amas olaylarna yer verilmekte, kadnlarn ahlak polislerine kar verdii zgrlk mcadelesine vurgu yaplmaktadr. Yerel basn referans gsterilerek sunulan haberde, olaylarda yer alanlarn isimlerine ve olaylarn nedenlerine ilikin olarak herhangi bir spesifik bilgi verilmemekte, genel bir deerlendirme yaplarak kat kurallar uygulayan Doulu despotlara kar isyan eden bilinli modern kadn imgesi ina edilmektedir.62 Dnya sayfalarnda geleneksel ve despotik Doulu otoritelere kar duran birok modern birey haberine rastlanabilmektedir. Bu erevede Kadn Sunuculardan Zorla Trban syan, Sex and The Cityye Abu Dabi Engeli, Liberal Gazetecinin Bask stifas, Pakistanda stenmeyen Adam Oldu vb. gibi haberler Doulu olarak takdim edilen kltrel ve toplumsal gereklikleri arkllatran pek ok unsuru bnyesinde barndrmaktadr.63 rtica haberleri ierisinde ne kan unsurlardan biri de araf haberleridir. Dnemsel olarak Avrupada gndeme gelen burka (peeli araf) yasa, incelediimiz dnemdeki dnya sayfalarnda sklkla ilenen konulardan biridir. Fakat araf konusunun gazetelerde yer bulmas sadece sz konusu burka yasa tartmalar ile snrl deildir. araf, ayn zamanda bir kltrel sembol olarak ele alnmakta ve Doulu bir imge olarak tekiletirilmektedir. Aada ele alnacak haberlerden birincisi burka yasa tartmalaryla, ikincisi
680
ise bir kltrel sembol olarak araf imgesiyle ilintilidir. Sarkodan Meclise: Yasaklayn araf balkl haber, arkllatrma pratikleri balamnda muhatabna nemli ipular sunmaktadr. Bu haber, herhangi bir spesifik yayn organ ismi vermeksizin Fransz basnna yapt referansla, Fransa Cumhurbakan Nicolas Sarkozynin peeli arafn kamuya ak yerlerde yasaklanmas iin hazrlanan yasa tasarsnn vakti geirilmeden parlamentoda onaylanmas isteini gndeme tamaktadr. Sarkozynin bu konudaki gecikme dolaysyla dile getirdii yaknmaya ve kararlla dikkat eken haber, iki alt haberle beslenmektedir. Eini Eve Kapatacak baln tayan birinci haber talyada peeyle postaneye girdii iin 500 Euro para cezas deme riskiyle kar karya kalan Amel Mamouri adl Arap kadnn kocas Bin Salih brahimin demecine odaklanmaktadr. Haber, kocasna baml, eve hapsolmu arkl ve arafl bir kadn portresini akla getirecek bir tarzda organize edilmi ve aresiz kocann einin evden dar kmas ile ilgili olarak ald karara odaklanlmtr. Ne var ki, haber metninde bundan byle evden dar kamayacak. Elimden bir ey gelmiyor diyerek bu aresizlii pekitiren bir dil seimi yaplrken, haberin balnda ceberrut Doulu erkek figrne atfta bulunulmaktadr. Hangi haber kayna zerinden edinildii belli olmayan bu alt haberin yannda yer alan ikinci alt haber ise ilk bakta, bu yasan gerekli olmadn belirten Almanya ileri Bakan Thomaz de Maizierein muhalif bakn ne karm gzkmektedir. Ne var ki, Maizierenin yasaa kar k gerekesi olarak Almanyada en fazla 100 kadnn araf giymesi gsterilmekte ve bunun mazur grlebilecei grn akla getirmektedir. Yine Maizierenin slam Konferansnda daha nemli sorunlarn tartlmas gerektii ile ilgili gr vurgulanarak slamn sorun retme kapasitesi hatrlatlmaktadr. Burada ayrca belirtilmesi gereken, habere ayrlan alann %40lk ksmnda siyah arafl ve peeli bir kadn fotorafna yer verilirken, bu fotorafn karsnda haber alannn sol alt ksmnda kravatn dzelten bir Sarkozy fotorafna yer verilmektedir.64 araf giyen silahl bir erkein yapt soygundan bahseden Sydney arafl Soygunu Konuuyor balkl haber ise, bir klt-
681
rel sembol olarak arafn dnya sayfalarnda nasl tekiletirildiine rnek tekil etmektedir. Avustralyada gnn konusu olduu sylenen bu olayla ilgili herhangi bir spesifik detaya yer verilmemekte, soygunun maliyeti, ne zaman gerekletii, gerek olay mahalli, olayn aktrleri hakknda somut ayrntlar haber metninde kendisine yer bulamamaktadr. arafl adamn tabancas karsnda aresiz kalan kuryenin iinde ykl miktarda para bulunan antay verdiini bildiren haber metni, iddetin kltrellii imgesini beslemektedir. Ne var ki, Avustralyada yaanan bir soygun olayndan haber veren bu metinde araf kelimesi, soygun kelimesinin 3 kat orannda kullanlmakta, bu da dnya sayfasnda karmza kan bu haberin tad oryantalist yke iaret etmektedir. Zira, arafl olann yapt eylem deil, Syndeyde arafla grnmek haber olarak deerlendirilmektedir. Bu durum, haberin son iki cmlesiyle daha da belirgin hale gelmektedir: Avustralyadaki Mslman kadnlar genellikle barts takyor. araf giyen Mslman kadn saysnn ise yok denecek kadar az olduu belirtiliyor.65 Bu olayla ilgili olarak kullanlan fotorafsa, burka giymi bir kadn fotorafdr. Bu fotorafla verilmek istenen mesaj, bu kyafeti giyenin aslnda bir erkek olduudur. Her ne kadar, bu fotoraf bir kadn fotoraf olsa da arafn altndan grnen geleneksel kyafetin yeterince feminen bir grnt arz etmediine hkmedildiinden bu fotoraf, araf giyen silahl bir erkei temsilen haber alannn neredeyse yarsn kaplayacak ekilde kullanlmtr. Gerek burka yasa ile ilgisi balamnda gerek bir kltrel sembol olarak araf konusu birok baka habere de konu olmu, bu haberlerde Doulu bir unsur olarak arafn hem Batdaki hem Doudaki gndelik hayata yansmalar haber yaplmtr.66 araf haberleri yannda, incelenen haberler iinde arkllatrma srecinin nemli bir unsuru olan egztotikletirme eylemi de sklkla karmza kmaktadr. ABD Gzeline Miss Hizbullah Sulamas, ok Eli Lider Aldatld m?, ABDnin En Gzel Kz Mslman, Dubai Yolcularna Sevimeyin Uyars, Konsere Katlanlar Tutukland vb. haberler egzotik bir Dou varsaymn popler kltr alannda yeniden retmektedir.67
682
Sonu Yerine Buraya kadar yaplan haber analizlerinin de gsterdii gibi dnya sayfalarnda karmza kan haberler eyleme deil, ze younlaan bir habercilik yaklamyla ekillendirilmitir. Haber metinlerinde olaylarn detaylarna, niteliine, yer, zaman, biim ve faillerine ilikin tasviri nitelikte bilgiye yeterince yer verilmemekte, onun yerine haber reticisinin olayn zne ilikin kurgusu metnin merkezine yerlemektedir. Haberin biriciklii ve kendine zgl yerine genelgeerlii ve dier olaylarla benzerliine dikkat ekilmektedir. Haber metni ina edilirken, habere konu olan olayn ierii yerine balam sorunsallatrlmakta, ounlukla ierik balama uygun olarak yeniden yaratlmaktadr. Haber metninde olayn biriciklii, kendine zg yanlar ve aktrleri ile ilgili detayl bilgilere yer verilmediinde sansasyon yaratmak ve haberi ilgi ekici klmak da bir habercilik deeri olarak ne kmaktadr. Bu erevede dikkat eken bir dier husus da incelenen haberlerde haberin kaynann ve yazarnn ou kez ortada olmay, haberin anonimletirilerek nesnelletirilmeye allmasdr. ncelenen dnem ve mecralardaki dnya haberlerinin ok byk bir ksmnda haberi kaleme alan muhabirin imzas ya da haberin alntland kaynan ismi yer almamakta, iddia edildi kalb sklkla kullanlmaktadr. Sterotiplerin yeniden retimi sz konusu olduunda bu anonimletirme giriimi, metnin yazarna bir imkan alan amaktadr. ncelenen haberlerin ne kan zelliklerinden biri de keskin ikili kartlklardan beslenerek arkllatrma ediminde bulunmalardr. zellikle modern-modern olmayan (olamayan) ve Dou-Bat kartlklar ekseninde rlen haberlerde modern olamamann toplumsal, siyasal, ideolojik ve kltrel maliyetleri eitli imgeler zerinden haber metnine yanstlmaktadr. Saidin ve Hentchin68 Batnn Dou tahayylne ilikin tasvirleri, incelenen haberlerde ortaya kmakta, Dou negatif bir imaj olarak, Bat ise pozitif bir imaj olarak resmedilmeye devam etmektedir. Dnya sayfalarnda Trkiye, Batl/Batllam bir lke olarak resmedilmekte, Trk d politikasnn nndeki en byk tehlike olarak Douyla zdelemek gsterilmektedir. arkllatrma faaliyetinin karmza kt haber rneklerinde sadece Douyla ilgili haberler yaplmamakta, ayrca Batdaki Dou
683
haberlerine de ska yer verilmektedir. Fiziksel olarak Batda olduu halde kltrel olarak Doudan kurtulamayanlar hakknda yaplan birok haber, Batdaki Dounun yaratt problemleri yanstmaktadr. zellikle gndelik hayat haberlerinde, geleneksel unsurlarn Doulu, modern unsurlarn Batl kltrel iklimlerden beslenerek varlk bulduklar ima edilmekte, Douya ait olduu ihsas ettirilen ve krsaln snrlar iine hapsedilen belirli imgeler yer yer kriminalize edilerek normalin, kentliliin, Batnn ve modernin snrlar izilmeye allmaktadr. Dnya haberlerinde dikkati eken noktalardan biri de haber kurgularnda 11 Eyll sonras gvenlikletirme refleksinin baskn bir biimde kendisini hissettirmesidir. iddetin kltrel bir eylem, terrn neredeyse slamla ilikili bir faaliyetler btn olarak yanstld bir medya kltr zellikle 11 Eyll sonrasnn siyasal atmosferinde sklkla karmza kmaya balamtr.69 Pooleun terre kar sava doktrini etrafnda ekillendiini syledii haber yapma tarznn70 Hrriyet ve Habertrk gazetelerinin dnya sayfalarnda da kendisine yer bulduu sylenebilir. iddetin Douya ait, Dou iin sradan bir kltrel fiil olarak takdim edildii birok haber karmza kmakta, birok haberde terr slamla ve Mslmanlkla zdeletirilmekte, slam, sadece tehdit retip retmeme potansiyeline gre tasnif edilmekte, Arap slam, radikal slam ve lml slam kategorileri devreye sokulmaktadr. Bu srete lml slam Trk slam ile radikal slam ise Arap ve Fars slam ile zde kabul edilmektedir. Sz konusu zdeletirme abas ve dier arkllatrma pratikleri tekiletirme, pasifletirme, egzotikletirme ve komik drme stratejilerinden beslenmektedir. Haber metinlerinde arkllatrma ediminin nesnesi haline getirilenler, deien l ve zamanlarda teki, pasif, egzotik ve komik unsurlar olarak yanstlmaktadrlar. rnein zaman zaman teki, zaman zaman egzotik bir unsur olarak resmedilen arkl kadn eve hapsolmu, baml bir varlk olarak sunulmakta, pasif ve ikincil bir konumda yer ald izlenimi haber metinlerinde karmza kmaktadr. Kadn ve kadnlarla ilgili haberler, arkllatrma refleksinin yannda cinsiyeti bir perspektifin de devreye girdii haberler olarak nitelendirilebilir. Yine yer yer komik, yer yer teki olarak sunulan Arap imgesi, pasiflii ve egzotiklii iere-
684
cek ekilde takdim edilmektedir. Bunun yannda ounlukla iddetle, Bat-kartlyla ve duraanlkla zdeletirilerek tekiletirilen Dou, kimi zaman da maneviyatla ilintilendirilerek egzotikletirilmekte, bu da Walt Whitmannn iirlerinde ya da Charles Wilkinsn metinlerinde temsilini bulan ve oryantalizmin nemli kaynaklarndan biri olarak nitelenen Spritel Dou yaklamnn popler kltrdeki karlklarnn hala nasl canl olduunu gzler nne sermektedir. Doulu olduu dnlen unsurlar, sz edilen bu drt alt stratejiyle birlikte haberletirilmekte, bu srete birok kalp yarg karmza kmaktadr. Bununla birlikte haber metinlerinde karlalabilecek ilgi ekici bir husus da zaman zaman negatif imajlar besleyen durumlara tanklk ettii dnlen Doulu aktrleri, zre tabi bir durumun olup olmadna baklmakszn, mevcut artlar dolaysyla mazur grme ve gsterme abasdr. Haberlerde karmza kan bu unsurlarn varl, iselletirilmi oryantalizm yannda d haberciliin son dnemlerdeki rgtlenme biimiyle de ilikilidir. Yukarda da bahsedildii zere incelenen haberlerin byk bir ksm imzasz haberlerdir. Bunun en temel gerekesi, bu haberlerin medya kuruluu ile ilintili herhangi bir muhabir tarafndan retilmeyip eitli kaynaklardan derlenmesidir. Bu derleme srecinde, abonelik sistemiyle ileyen byk haber ajanslar yerine, bulvar gazetelerine enformasyon sunan nternet siteleri ve haber portallar aktif biimde kullanlmaktadr. Medya faaliyetleri iinde nternet merkezli gazeteciliin ne kmas, haberin kreselletii dncesi ve d muhabirlik kurumunun yksek maliyet getirdii kanaati d haberle d muhabir arasndaki mesafeyi arttrm ve d muhabirin d haber retimindeki roln azaltmtr.71 Bu sreci, habere dorudan muhatap olan muhabir yerine, medya merkezinde faaliyet gsteren sayfa editrleri ynetmekte ve haberler zerindeki merkezi kontrol artmakta, ierik, slup ve dizayn itibariyle haberler tektiplemeye balamaktadr. Haber retimi seici bir sretir ve iinde haber yapann aktif katlmn ngrr. Bir baka deyile, neyin haber olup olmayaca znde onun toplumsal gereklik iindeki yerine gre deil, muhabirin ya da bir baka haber reticisinin haber retme/yaratma arayndaki bir zne olarak neyi haber olarak grmek istedii ile ilgili bir
685
durumdur. Habere yakn olann muhabir olmas durumunda sz konusu seme eylemini gerekletiren kii byk oranda muhabir olmaktadr. Haberin konusuna ilikin kendisine editr ya da yaz ileri mdrnden bir direktif gelse dahi, haberi byk oranda muhabir ieriklendirmektedir. Zira o dardadr ve darnn bilgisine vakf olduu iddiasyla oradadr. D muhabirin, d haber retim srecinden dlanmas ve merkezi bir editryal gzn srece yn vermesi birbirine benzer birok sterotipin haber metinlerinde yeniden dolama sokulabilmesini kolaylatrmaktadr.72 Haberi paylaan ve reten arasndaki mesafe arttka, haber metninde daha fazla kalp yargya rastlamak olas hale gelmektedir. Bu durum, bilgi aknn yn dolaysyla daha da fazla sorun oluturmakta, Avrupa ve Amerikan medyasnda yer alan oryantalist imgeler Trk medyasnda yeniden retilmekte, alglar, kalplar ve yarglar herhangi bir eletirel szgeten geirilmeksizin Trkeye tercme edilmektedir. Bu da, evresine Urrynin turist bak olarak ifadelendirdii bakla bakan bir habercilik pratiini beraberinde getirebilmektedir.73 Turist bak, byk oranda egzotik tecrbeler edinme istencine dayal olarak ortaya kan bir bakma eylemidir.74 Turist baknn nemli bir zellii de muhatap olduu toplumsal gerekliin yaayan, deien, elikileriyle birlikte varolan, farkl aktrlere ve onlar arasndaki atmalara ev sahiplii yapan doasn skalayabilmesi, sz konusu gereklii arkllatrabilmesidir. Bu arkllatrma ise, Habermasn ifade ettii tahrif edilmemi iletiim idealini medya iin daha da ulalamaz klmakta, sz yerine iddetin, olgu yerine sansasyonun, ayrnt yerine genellemenin daha deerli olduu bir habercilik kltr varln srdrmeye devam etmektedir. EK-1: ncelenen Habertrk Haberleri Habertrk gazetesinin Dnya blmnde 5 Mays-5 Haziran 2010 tarihleri arasnda yaymlanan ve bnyesinde arkllatrma refleksinden/stratejisinden izler tad dnlen haber balklar unlardr. 1. New York Bombacs Uakta Yakaland, 5 Mays 2010, s. 10. 2. Talibann 8 Alman Militan Var, 5 Mays 2010, s. 10.
686
3. Suriyeye Yaptrmlar Uzatld, 5 Mays 2010, s. 10. 4. Muhaliflerden Yeni Tasar, 5 Mays 2010, s. 11. 5. Tahrann Milyoner Dilencileri, 5 Mays 2010, s. 11. 6. Sarkodan Meclise: Yasaklayn araf, 6 Mays 2010, s. 10. 7. 166 Kiinin Katili Kasaba dam Cezas, 7 Mays 2010, s. 10. 8. Taliban Liderleri Srgne Gidecek, 7 Mays 2010, s. 11. 9. Dubai Yolcularna Sevimeyin Uyars, 7 Mays 2010, s. 11. 10. Sydney arafl Soygunu Konuuyor, 7 Mays 2010, s. 10. 11. Badata Duvar rlecek, Habertrk, 8 Mays 2010. 12. talyada Pee Cezas Yaylyor, Habertrk, 8 Mays 2010, s. 10. 13. Konsere Katlanlar Tutukland, Habertrk, 8 Mays 2010. 14. Avusturalyada araf Tartyor, Habertrk, 9 Mays 2010, s.12. 15. Fas Muhalefeti Elton Johna Sava At, Habertrk, 9 Mays 2010, s.12. 16. araf Yasa Tasarmclar Korkuttu, 10 Mays 2010, s. 10. 17. Lbnandan Humus Hamlesi, 10 Mays 2010, s. 10. 18. Haniyeye Obamadan Cevap Yok, 10 Mays 2010, s. 10. 19. Terr Eylemine 7 Bin Dolar Harcad, 10 Mays 2010, s. 10. 20. Trkiye Boru Hattn Patlatan Militanlar Astlar, 10 Mays 2010, s. 10. 21. Barzaninin Ziyaret Tarihi Kesinlemedi, 11 Mays 2010, s. 10. 22. Obamaya Mektup Gnderdik, 11 Mays 2010, s. 10. 23. Bomba Dzenekli Ayakkab, 11 Mays 2010, s. 11. 24. Irakta ilere z Saldr, 11 Mays 2010, s. 11. 25. Filistinli Milyarder Arabulucu, 12 Mays 2010, s. 10. 26. Filipinlerde Diktatr de Kazand, Demokratlar da, 12 Mays 2010, s. 10. 27. Pakistan Hkmeti Ladinin Yerini Biliyor, 12 Mays 2010, s. 11.
687
28. Talibandan Yeni Gaz Saldrs, 12 Mays 2010, s. 11. 29. Fransadan araf Yasana lk Adm, 12 Mays 2010, s. 11. 30. Irak Yeni bir Etnik atmann Eiinde, 12 Mays 2010, s. 11. 31. Irakllar Kurtlar Vadisi zliyor, 12 Mays 2010, s. 11. 32. Bushun er Eksenine srailden Revizyon: ran, Suriye ve K. Koreyi Suladlar, 13 Mays 2010, s. 11. 33 Taylandda Gerilim Trmanyor, 13 Mays 2010, s. 11. 34 Karikatriste Saldr, 13 Mays 2010, s. 11. 35. Tlin Dalolu, Trkiye, rann Samimi Olmadn Anlayacak, 13 Mays 2010. 36. Mlteci Kampna ABD Yardm, 13 Mays 2010, s. 11. 37. Afganistanda Gizemli Hastalk, 13 Mays 2010, s. 11. 38. Kuds Konusunda Konumayn, 14 Mays 2010, s. 10. 39. Ankara Washingtondan ran Haberi Bekliyor, 14 Mays 2010, s. 10. 40. ngiliz Hkmetinde lk Mslman Kadn Bakan, 14 Mays 2010, s. 10. 41. Erdoan Tahrana Gitmiyor, 15 Mays 2010, s. 10. 42. El Kaideye Sava Bakan, 15 Mays 2010, s. 10. 43. srailden Bar Refaeliye iPad Cezas, 16 Mays 2010, s. 12. 44. 108 Militan ldrld, 16 Mays 2010, s. 13. 45. Karikatristin Evi Kundakland, 16 Mays 2010, s. 13. 46. Obamay Endonezyada ldreceklerdi, 16 Mays 2010, s. 13. 47. randan Dnd Sarkozy Karlad, 17 Mays 2010, s. 10. 48. Birleik slam Devleti Kuralm, 17 Mays 2010, s. 10. 49. Muhalefet Liderine Gzalt, 17 Mays 2010, s. 11. 50. Embesil Hakaretini ltifat Kabul Etti, 17 Mays 2010, s. 11. 51. Liberal Gazetecinin Bask stifas, 17 Mays 2010, s. 11. 52. Pakistanda stenmeyen Adam Oldu, 17 Mays 2010, s. 11.
688
53. ABDnin En Gzel Kz Mslman, 18 Mays 2010, s. 10. 54. Babakan Katili Tahrana ade Ediliyor, 18 Mays 2010, s. 11. 55. Sex and The Cityye Abu Dabi Engeli, 18 Mays 2010, s. 11. 56. Msr Hamas ile Ban Kesti, 18 Mays 2010, s. 11. 57. Trkiyenin Nkleer Tecrbesi Yok, Risk Alyor, 18 Mays 2010, s. 10. 58. Takas Restlemesi, 19 Mays 2010, s. 10. 59. Tlin Dalolu, Hayr Diyeceiz, 20 Mays 2010, s. 10. 60. Fransada arafl Kadna Saldr, 20 Mays 2010, s. 10. 61. Mugabeden Kime Hayvan kram, 20 Mays 2010, s. 10. 62. Bangok Yand, syan Bastrld, 20 Mays 2010, s. 10. 63. zbek niversitesine Saldr, 20 Mays 2010. 64. Suriye ve Lbnana Gidecek, 21 Mays 2010, s. 10. 65. Hamasl vekil 4 Yl Sonra Serbest , 21 Mays 2010, s. 10. 66. rana Dnerse dam Edilecek, 21 Mays 2010, s. 10. 67. Obama, Ahmedinin Ensesinde, 21 Mays 2010, s. 10. 68. Cameron Drt Gzle CARLAy Bekliyor, 22 Mays 2010, s. 10. 69. srail Tahran Nasl Durduracak?, 22 Mays 2010, s. 10. 70. Kudse Girii Yasakland, 22 Mays 2010, s. 10. 71. Beckham Cephede Silaha Sarld, 23 Mays 2010, s. 13. 72. Almanyada Gzler slam Seminerinde, 23 Mays 2010, s. 13. 73. Suudi Kadnlar Polislere Sava At, 23 Mays 2010, s. 13. 74. srail ile Toprak Takasna Hazrz, 23 Mays 2010, s. 13. 75. Yemenli mam ABDyi Tehdit Etti, 24 Mays 2010, s. 10. 76. stanbuldaki Somali Liderinin Saray Kuatma Altnda, 24 Mays 2010, s. 10. 77. Tutuklular Kesinlikle Casus, 24 Mays 2010, s. 10. 78. srail Fze Yamuruna Hazrlanyor, 24 Mays 2010, s. 10. 79. Taliban Parayla ldryor, 24 Mays 2010, s. 10. 80. Umut Ttnc, Erdoandan Tahrana Sessizlik ars, 24 Mays 2010, s. 11.
689
81. Seim ncesi Szm Tutamadm zr Dilerim, 24 Mays 2010, s. 11. 82. ran Mektubunu UAEKye Sundu, 25 Mays 2010, s. 10. 83. Sarkozyden Erdoana: Kayglar Var, 25 Mays 2010, s. 10. 84. ABD Basn Trkiyeye Yklendi, 25 Mays 2010, s. 10. 85. Pentagon Ortadouda Faaliyette, 26 Mays 2010, s. 10. 86. Clinton: ran Hile Yapyor, 26 Mays 2010, s. 11. 87. Trkiye sraile Nota Vermedi, 26 Mays 2010, s. 11. 88. Kefaletle Serbest Brakld, 26 Mays 2010, s. 11. 89. srailde Chomsky Protestosu, 26 Mays 2010, s. 11. 90. Saddama Sbyanc Komplosu, 27 Mays 2010, s.10. 91. Gazzeye Yardm Filosu Bugn Yola kyor, 27 Mays 2010, s. 10. 92. Hizbullahtan sraile Tehdit, 27 Mays 2010, s. 10. 93. Gazzeye Hava Saldrs, 27 Mays 2010, s. 10. 94. New Yorkta Camiye Onay kt, 27 Mays 2010, s. 11. 95. Birok Suikast Atlattm, 27 Mays 2010, s. 11. 96. Irak Havayollar Kapatld, 27 Mays 2010, s. 11. 97. Taylandda Bombal Saldrlar, 27 Mays 2010, s. 11. 98. ABDnin Yeni Dman Cihad Janeler, 28 Mays 2010, s. 10. 99. Pakistan Youtube Yasan Kaldrd, 28 Mays 2010, s. 10. 100. Ksa Etek Satana Ruhsat ptali, 28 Mays 2010, s. 11. 101. Mslmanlar Kzdran Kampanya, 29 Mays 2010, s. 10. 102. Pakistanda Camilere Saldr, 29 Mays 2010, s. 10. 103. El Kaide Bombac Bulamyor, 29 Mays 2010, s. 10. 104. Arenadan Iraka Transfer, 29 Mays 2010, s. 10. 105. Yemin Edip Greve Balad, 29 Mays 2010, s. 10. 106. Chomsky ii Lider Fadlallah ile Grt, 29 Mays 2010, s. 12. 107. Casus Gvercin Gzaltnda, 30 Mays 2010, s. 10. 108. Guantanamoda 48 Masum Var, 30 Mays 2010, s. 10.
690
109. Bahreyne lk Seks Maazas Ald, 30 Mays 2010, s. 13. 110. Biri Suriyeyi Uzaydan Gzetliyor, 31 Mays 2010, s. 10. 111. Kadn Sunucular Kapal Giyinmeye Kar kt, 31 Mays 2010, s. 10. 112. Militanlarn Sna Bombaland, 31 Mays 2010, s. 10. 113. Tren Terrne Operasyon, 31 Mays 2010, s. 10. 114. PJAK Operasyonu Can Ald, 31 Mays 2010, s. 11. 115. Irakta Milyarlarca Dolar Yolsuzluk, 1 Haziran 2010, s. 11. 116. Ordudan Talibana Operasyon, 1 Haziran 2010, s. 11. 117. Hayvanlar Deney in Yaratld, 1 Haziran 2010, s. 11. 118. Bar urasna Burkal Saldr, 3 Haziran 2010, s. 10. 119. Bollywood Oscarlarna Sava Sular Protestosu, 3 Haziran 2010, s. 10. 120. Mrettebat Korsanlar ldrd, 5 Haziran 2010, s. 12. 121. Nasrallah: Trkiyeyi Takdir Ediyorum, 5 Haziran 2010, s. 12. 122. Papay Grd Samalad, 5 Haziran 2010, s. 12. 123. Hamasn Eli Glendi, 5 Haziran 2010, s. 12. EK-2: ncelenen Hrriyet Haberleri Hrriyet gazetesinin Dnya blmnde 5 Mays-5 Haziran 2010 tarihleri arasnda yaymlanan ve bnyesinde arkllatrma refleksinden/stratejisinden izler tad dnlen haber balklar unlardr: 1. ran Neden Brezilyay Arabulucu Seti?, 5 Mays 2010, s.22 2. Bombac Pakistanl, 5 Mays 2010, s. 22. 3. Bombac Uaa Nasl Bindi, 6 Mays 2010, s. 24. 4. Ermeniler Ar Dan Klonlayacak, 7 Mays 2010, s. 27. 5. Times Meydanna Taliban Bombas, 7 Mays 2010, s. 27. 6. Barzaninin Kzyla Ak Yazd, kenceyle ldrld, 8 Mays 2010, s. 31.
691
7. randan Gvenlik Konseyi yelerine Yemek Diplomasisi, 8 Mays 2010, s. 31. 8. Fasl AK Partiden Elton Johnu Yakalayn, 8 Mays 2010, s. 31. 9. srail Filistin Mzakereleri Yeniden Balyor, 10 Mays 2010, s. 16. 10. ran 5 PJAKl Terristi Ast, 10 Mays 2010, s. 16. 11. Masaj Pabucu mu, Yryen Bomba m? 11 Mays 2010, s. 24. 12. Somalili Korsanlara nanlmaz Ceza, 12 Mays 2010, s. 24. 13. Ahmedi nsafa Geldi: Amerikal Daclarn Annelerine zin kt, 12 Mays 2010. 14. srail Babakan Netanyahu Haham Gibi Konutu: Kuranda Kuds Yok, 13 Mays 2010, s. 23. 15. lk Mslman Kadn Bakan, 14 Mays 2010, s. 28. 16. Nerdun Hacolu, Perese Rus Gmrnde Face Control, 15 Mays 2010, s. 31. 17. 300 Bin Dolara zgrlne Kavuuyor, 16 Mays 2010, s. 31. 18. Taylandda Kzl Kyamet, 16 Mays 2010, s. 31. 19. Irakta Sonu Ayn, 17 Mays 2010, s. 26. 20. Fransz retmene Kar ranl ki Mahkum, 17 Mays 2010, s. 26. 21. Tahranda Son Tango, Hrriyet, 17 Mays 2010, s. 26. 22. Suudilerden Devrim Gibi Karar: Kzlar Diri Diri Yanmayacak, 18 Mays 2010. 23. Arzu akr Morin, Paris-Tahran Hattnda Mahkum Takas, 18 Mays 2010, s. 23. 24. Sydneyden Avrupaya Protesto, 18 Mays 2010, s. 23. 25. Mahkum Takas Tamam, 19 Mays 2010, s. 17. 26. NATO Konvoyuna ntihar Saldrs, 19 Mays 2010, s. 17. 27. Obamann Zeytuni Halasna ltica Hakk, 19 Mays 2010, s. 17.
692
28. Tutsak ocuklar in arafa Girdiler, 19 Mays 2010, s. 17. 29. Fransada Pee Yasa Kabineden Geti, 20 Mays 2010, s. 16. 30. Trkiyenin Yldz Parlad, 20 Mays 2010, s. 16. 31. Pakistanda Facebook ve Youtubea Yasak, 21 Mays 2010, s. 28. 32. Bat Kurallarn stemiyorlar, 22 Mays 2010, s. 25. 33. Suudi Arabistanda Emocu Kzlara Tutuklama, 23 Mays 2010, s. 23. 34. Gazze Gemileri Yolda, 23 Mays 2010, s. 23. 35. ABD Gzeline Miss Hizbullah Sulamas, 24 Mays 2010, s. 24. 36. Obamann Vur Emrine Misilleme, 24 Mays 2010, s. 24. 37. Taylandda Temizlik Vakti, 24 Mays 2010, s. 24. 38. Somalide slamclar Saraya Saldrd, 24 Mays 2010, s. 24. 39. randa Kadnlara Laf Atan Srclere Ceza, 25 Mays 2010, s. 23. 40. Bat Trakyada eriat Kaldrlsn, 25 Mays 2010, s. 23. 41. WP: Trkiye ile ABD likileri Gerilebilir, 25 Mays 2010, s. 23. 42. Polis Uzun Etek Giydirecek, 26 Mays 2010, s. 26. 43. rann Takas Mektubunda Boluklar Var, 26 Mays 2010, s. 26. 44. CIA, Saddama Gay Seksli Kaset Komplosu Kurmu, 27 Mays 2010, s. 27. 45. srail Sert kt: O Gemilere Hi Gerek Yok, 27 Mays 2010, s. 27. 46. Gazzeye Geit Yok, 28 Mays 2010, s. 25. 47. Mslmanlarn Tepkisini eken Afi, 28 Mays 2010, s. 25. 48. Ahmedi Camisine Taliban Saldrd, 29 Mays 2010, s. 25. 49. Akdenizde Gazze Alarm, 29 Mays 2010, s. 25. 50. Mslman Facebook Kurdular, 29 Mays 2010, s. 25. 51. spanyada Pee Yasa, 29 Mays 2010, s. 25.
693
52. ABD: Onay Almadan Tahrana Gittiler, 30 Mays 2010, s. 25. 53. Pakistan Casusu Gvercin Yakaland, 30 Mays 2010, s. 25. 54. ABD, Afganistanda Yanllkla Vurmu, 30 Mays 2010, s. 25. 55. Kadn Sunuculardan Zorla Trban, 31 Mays 2010, s. 26. 56. Akdenizde Ke Kapmaca, 31 Mays 2010, s. 26. 57. srail rana Denizalt Yollad, 31 Mays 2010, s. 26. 58. Barzani: Trkiye Krdistana Sayg Gstersin, 31 Mays 2010, s. 26. 59. sraile Knama Yayor, 1 Haziran 2010, s. 23. 60. Evden Kaan ocuk Gelinleri Kamladlar, 1 Haziran 2010, s. 23. 61. 3 Numara ldrld, 2 Haziran 2010, s. 23. 62. Msr nsafa Geldi, Gazze Snrn At, 2 Haziran 2010, s. 23. 63. srail ABDyi Zora Soktu, 2 Haziran 2010, s. 23. 64. Suudi Polisi MTVdeki Arap Gencin Peinde, 3 Haziran 2010, s. 19. 65. Darda Kyamet, eride Bar, 3 Haziran 2010, s. 19. 66. Netanyahu: Ak Gemisi Deildi, 4 Haziran 2010, s. 25. 67. Biden: srail Mdahalesi Hakl, 4 Haziran 2010, s. 25. 68. ok Eli Lider Aldatld m?, 5 Haziran 2010, s. 33.
Notlar 1 Nico Carpentier, Understanding Alternative Media, Buckingham: Open University Press, 2008, s. 12-20. 2 rnek olarak bkz. Edward S. Herman, Noam Chomsky, Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media, Vintage: Londra, 1994. Bu kullanm biiminin en temel sorunu, zc ve dlayc bir tavr ierisinde aratrma nesnesine yaklamas ve ana akm olarak betimlenen medyann tm tarih ve toplumlar iin ayn ekilde ileyen bir biimde takdim edilmesi, medyay yanl bilin tayan bir zihinsel ifsat aygt olarak deerlendirmesidir. Aydin ve Hammern belirttikleri gibi aratrma nesnesini negatif medya temsillerinin pasif kurbanlar olarak gstermek, medya aratrmalar iin nemli bir sorundur. Cemil Aydin & Juliane Hammer, Muslims and Media: Perceptions, Participation, and Change, Cont Islam, n. 4, 2010, s. 3. 3 Edward Said, Orientalism, New York: Pantheon Books, 1978, s. 2. 4 Ycel Bulut, Oryantalizmin Eletirel Ksa Tarihi, stanbul: Yneli Yaynlar, 2001, s. 10. 5 Bryan S. Turner, Orientalism, Postmodernism and Religion, Londra: Routledge, 1994, s. 5. 6 Edmund Burke III ve David Prochaska, Introduction: Orientalism from Postcolonial Theory to World History, i. Edmund Burke III ve David Prochaska (der.), Genealogies
694
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
20 21 22 23
24 25
of Orientalism: History, Theory, Politics, Nebraska: University of Nebraska Press, 2008, s. 1. Ayrca bkz. Mahmut Mutman, arkiyatlk / Oryantalizm, i. Uygur Kocabaolu, (der.), Modern Trkiyede Siyas Dnce: Modernleme ve Batclk, c. 3, stanbul: letiim Yaynlar, 2002. Mahmut Mutman, Under the Sign of Orientalism: The West vs. Islam, Cultural Critique, 23, s. 169. Carel Bertram, Imagining the Turkish House, Texas: University of Texas Press, 2008. Semra Germaner ve Zeynep nankur, Turkey and Orientalism, Turkish Cultural Service Foundation, 1989. Matthew Gumpert, Everyway that I can: Auto-Orientalism at Eurovision 2003, i. Ivan Raykoff ve Robert Deam Tobin (der.), A Song for Europe: Popular Music and Politics in the Eurovision Song Contest, Ashgate Publishing, 2007, s. 157. Hilmi Yavuz, Modernleme: Para m, Btn m? Batllama: Simge mi, Kavram m?, Modernleme ve Batclk, c. 3, stanbul: letiim Yaynlar, 2002, s. 212-218. Sadik Jalal Al-Azm, Orientalism in Reverse, Khamsin: Journal of Revolutionary Socialists of the Middle East, n. 8, 1981, ss. 5-26. Ussama Makdisi, Ottoman Orientalism, American Historical Review, c. 107, n. 3, 2002, ss. 768-96. Milica Bakic-Hayden, Srekli oalan Oryantalizmler: Eski Yugoslavya rnei, ev. Birgl Koak, i. Ayta Yldz (Der.), Oryantalizm: Eletiri Metinleri, Ankara: Dou-Bat Yaynlar, 2007, s. 356-357. Bakic-Hayden, Srekli oalan Oryantalizmler, s. 362. Yuko Kikuchi, Japanese Modernisation and Mingei Theory, Cultural Nationalism and Oriental Orientalism, New York: Routledge Curzon, 2004, s. 153. Aktaran A. L. MacAffie, Orientalism. London: Longman, 2002, s. 128. Arif Dirlik, Chinese History and the Question of Orientalism, History and Theory, c. 35, n. 4, 1996, s. 96; Arif Dirlik, Post-Colonial Aura, Third World Criticism in the Age of Global Capitalism, Boulder: Westview, 1997, s. 108. Littlen ile Lutz ve Collinsin yaptklar almada gsterdikleri zere Araplar, Afrikallar ve Asyallar Bat toplumsal balam iinde oryantalist stratejiler eliinde temsil edilmeye devam etmektedir. Douglas Little, American Orientalism: The United States and the Middle East since 1945, Chapel Hill & Londra: The University of North Carolina Press, 2004; Catherine A. Lutz ve Jane L. Collins, Reading National Geographic, Chicago: University of Chicago Press, 1993. Kararname-i lden aktaran Orhan Kololu, Medya-Devlet ve Sermaye, Birikim, n. 117, s. 69. Paul Heyer, Communications and History: Theories of Media, Knowledge, and Civilization, New York, Greenwood Press, 1988, s. 11. erif Mardin, Batclk, i. Mmtazer Trkne ve Tuncay nder (der.), Trk Modernlemesi, stanbul: letiim Yaynlar, 4. Bask, 1995, s. 9. kr Haniolu, Batclk, i. Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 5, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 1382. Daha detayl bilgi iin bkz. Uygur Kocabaolu (der.), Modern Trkiyede Siyas Dnce: Modernleme ve Batclk, c. 3, stanbul: letiim Yaynlar, 2002; Tark Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyas Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004; . Tufan Buzpnar, Celal Nuris Concepts of Westernization and Religion, Middle Eastern Studies, c. 42, n. 2, ss. 247-258. Karlatrmal bir analiz iin bkz. Ashis Nandy, Intimate Enemy: Loss and Recovery of Self under Colonialism, Delhi: Oxford University Press, 1983; Syed Hussein Alatas, The Captive Mind and Creative Development, International Social Science Journal, c. 26, n. 4, 1974. Meyda Yeenolu, Colonial Fantasies: Towards a Feminist Reading of Orientalism, Cambridge: Cambridge University Press, 1998, s. 129. Meltem Ahska, Occidentalism: The Historical Fantasy of the Modern, South Atlantic Quarterly, c. 102, n. 2-3, 2003, s. 351.
695
26 Said Faiq, Cultural Encounters in Translation From Arabic, Bristol: Multilingual Matters Limited, 2004, s. 20. 27 Xiaomei Chen, Maocu oksidentalizm ve Batl oryantalizm arasnda kyaslama yapar ve Batl oryantalizmin d tahakkmn, Maocu oksidentalizmin ise i basknn bir arac olarak kullanldn ne srer. Xiaomei Chen, Occidentalism: A Theory of CounterDiscourse in Post-Mao China, New York: Oxford University Press, s. 7. Oksidentalizm konusunda aydnlatc bir ereve iin bkz. Alim Arl, Oryantalizm, Oksidentalizm ve erif Mardin, stanbul: Kre Yaynlar, 2003. 28 Hasan Blent Kahraman, selletirilmi, Ak ve Gizli Oryantalizm ve Kemalizm, Dou-Bat, n. 20, Ankara, 2002, s. 184. 29 Sabri Ate, Oryantalizm ve Bizim Doumuz, Doudan, c. 1, n. 1, 2007. 30 Mutman, Under the Sign... s. 192. 31 Medyadaki oryantalist temsiller sz konusu olduunda Edward Saidin ilk basks 1981 ylnda yaplan Covering Islam isimli kitabnn at ufuk, alanda alma yapan aratrmaclar asndan hl deerini korumaktadr. Saidin bu almas Batdaki oryantalizm almalar ile ilgili olarak yazd ve bugn bir klasik haline gelen Orientalism isimli eserindeki teorik ereveden hareketle Bat medyasndaki slam imajn aratrmaktadr. Edward Said, Covering Islam: How the Media and the Experts Determine How We See the Rest of the World, New York: Vingate Books, 1997. 32 brahim Al Dakuki, Arab and Turkish Images of Each Other, i. Tahar Labib (der.), Imagining the Arab Other: How Arabs and Non-Arabs View Each Other, Londra: I. B. Tauris, 2008, s. 293. 33 Ulf Hannerz, Foreign News: Exploring the World of Foreign Correspondents, Chicago: University of Chicago Press, 2004, s. 3. 34 Tony Harcup ve Deidre ONeill, What is News? Galtung and Ruge Revisited, Journalism Studies, c. 2, n. 2, 2001, ss. 261-280. 35 Mcahit Kkylmaz ve Hakan opur, Trk Basnnda D Habercilik, Ankara: SETA Yaynlar, 2010, s. 67. 36 Daha geni bilgi iin bkz. Zeynep Karahan Uslu, Yazl ve Grsel Medyada Magazinellemenin Tarihsel ve Sosyolojik Dinamikleri, letiim, n. 12, 2001, s. 1-23; Hakan Ergl, Televizyonda Haberin Magazinellemesi, stanbul: letiim Yaynlar, 2001. Ayrca d haberler editrlerinin konuya yaklam ve beyanlar iin Kkylmaz ve opurun almasna baklabilir. Bir rnek olarak bkz. Trk basnnda d politikann ve d politikaya dair haberlerin ilgi grmedii inanc var. Magazin konular ya da d politikann magazinsel boyutu daha ok ilgi gryor, nk daha kolay ve elenceli. Mesela Sarkozynin att nemli bir imzadan ok Sarkozy-Bruni ilikisi daha ok ilgi ekiyor. Kkylmaz ve opur, Trk Basnnda D Habercilik, s.76-77. 37 Mari Holmboe Ruge ve Johan Galtung, The Structure of Foreign News: The Presentation of the Congo, Cuba, and Cyprus Crises in Four Norwegian Newspapers, Journal of Peace Research, c.2, n. 1, 1965. s. 70-71. 38 Herbert J. Gans, Deciding Whats News: A Study of CBS Evening News, NBC Nightly News, Newsweek, and Time, Londra: Constable, 1980, s. 8. 39 Gans, Deciding Whats News, s. 80. 40 Bkz. Ate, Oryantalizm ve Bizim Doumuz, 41 ABDnin Yeni Dman Cihad Janeler, Habertrk, 28 Mays 2010, s. 10. 42 Obamann Vur Emrine Misilleme, Hrriyet, 24 Mays 2010, s. 24. 43 Yemenli mam ABDyi Tehdit Etti, Habertrk, 24 Mays 2010, s. 10. Arap isimlerinin birok farkl ekilde Trkeletirildiini grebiliyoruz. Burada da iki farkl yazm sz konusudur: El-Avlaki ve el Evlaki. 44 Almanyada Gzler slam Seminerinde, Habertrk, 23 Mays 2010, s. 13. 45 Mslmanlar Kzdran Kampanya, Habertrk, 29 Mays 2010, s. 10. 46 Mslmanlarn Tepkisini eken Afi, Hrriyet, 28 Mays 2010, s. 25. 47 Bar urasna Burkal Saldr, Habertrk, 3 Haziran 2010, s. 10.
696
48 El Kaide Bombac Bulamyor, Habertrk, 29 Mays 2010, s. 10; Obamay Endonezyada ldreceklerdi, Habertrk, 16 Mays 2010, s. 13; New York Bombacs Uakta Yakaland, Habertrk, 5 Mays 2010, s. 10; stanbuldaki Somali Liderinin Saray Kuatma Altnda, Habertrk, 24 Mays 2010, s. 10; Bangok Yand, syan Bastrld, Habertrk, 20 Mays 2010, s. 10; Masaj Pabucu mu, Yryen Bomba m? Hrriyet, 11 Mays 2010, s. 24; NATO Konvoyuna ntihar Saldrs, Hrriyet, 19 Mays 2010, s. 17; Taylandda Temizlik Vakti, Hrriyet, 24 Mays 2010, s. 24; Barzaninin Kzyla Ak Yazd, kenceyle ldrld, Hrriyet, 8 Mays 2010, s. 31; Suudilerden Devrim Gibi Karar: Kzlar Diri Diri Yanmayacak, Hrriyet, 18 Mays 2010, s. 23; Somalili Korsanlara nanlmaz Ceza, Hrriyet, 12 Mays 2010, s. 24; Karikatristin Evi Kundakland, Habertrk, 16 Mays 2010, s. 13; Pakistanda Camilere Saldr, Habertrk, 29 Mays 2010, s. 10. 49 randa Kadnlara Laf Atan Srclere Ceza, Hrriyet, 25 Mays 2010, s. 23. 50 rana Dnerse dam Edilecek, Habertrk, 21 Mays 2010, s. 10. 51 300 Bin Dolara zgrlne Kavuuyor, Hrriyet, 16 Mays 2010, s. 31; Ahmedi nsafa Geldi: Amerikal Daclarn Annelerine zin kt, Hrriyet, 12 Mays 2010, s. 24; Fransz retmene Kar ranl ki Mahkum, Hrriyet, 17 Mays 2010, s. 26; Arzu akr Morin, Paris-Tahran Hattnda Mahkum Takas, Hrriyet, 18 Mays 2010, s. 23; Babakan Katili Tahrana ade Ediliyor, Habertrk, 18 Mays 2010, s. 11; randan Dnd Sarkozy Karlad, Habertrk, 17 Mays 2010, s. 10; Tutuklular Kesinlikle Casus, Habertrk, 24 Mays 2010, s. 10; Kefaletle Serbest Brakld, Habertrk, 26 Mays 2010, s. 11. 52 Erdoan Tahrana Gitmiyor, Habertrk, 15 Mays 2010, s. 10; Takas Restlemesi, Habertrk, 19 Mays 2010, s. 10; Tahranda Son Tango, Hrriyet, 17 Mays 2010, s. 26; rann Takas Mektubunda Boluklar Var, Hrriyet, 26 Mays 2010, s. 26. ran Mektubunu UAEKye Sundu, Habertrk, 25 Mays 2010, s. 10; randan Gvenlik Konseyi yelerine Yemek Diplomasisi, Hrriyet, 8 Mays 2010, s. 31. 53 Bkz. ran Neden Brezilyay Arabulucu Seti? 5 Mays 2010, Hrriyet, s. 22. zellikle Hazirann aynn ilk haftasndan itibaren gerek Hrriyet, gerekse de Habertrk gazetelerinde pek ok eksen kaymas haberi ve yorumuna rastlamak mmkndr. Ne var ki sz konusu dnem mevcut aratrmann snrlar dnda kalmaktadr. 54 Bkz. Tlin Dalolu, Trkiye, rann Samimi Olmadn Anlayacak, Habertrk, 13 Mays 2010, s. 11; Sarkozyden Erdoana: Kayglar Var, Habertrk, 25 Mays 2010, s. 10; ABD Basn Trkiyeye Yklendi, Habertrk, 25 Mays 2010, s. 10; Clinton: ran Hile Yapyor, Habertrk, 26 Mays 2010, s. 11; Bat Kurallarn stemiyorlar, Hrriyet, 22 Mays 2010, s. 25. 55 ABD: Onay Almadan Tahrana Gittiler, Hrriyet, 30 Mays 2010, s. 25. 56 ran 5 PJAKl Terristi Ast, Hrriyet, 10 Mays 2010, s. 16. Bkz. Birleik slam Devleti Kuralm, Habertrk, 17 Mays 2010, s. 10. 57 srail rana Denizalt Yollad, Hrriyet, 31 Mays 2010, s. 26. 58 Obama, Ahmedinin Ensesinde, Habertrk, 21 Mays 2010, s. 10; Ankara Washingtondan ran Haberi Bekliyor, Habertrk, 14 Mays 2010, s. 10 ve srail Tahran Nasl Durduracak?, Habertrk, 22 Mays 2010, s. 10. 59 Taliban Liderleri Srgne Gidecek, Habertrk, 7 Mays 2010, s. 10. 60 Talibann 8 Alman Militan Var, Habertrk, 5 Mays 2010, s. 10; Talibandan Yeni Gaz Saldrs, Habertrk, 12 Mays 2010, s. 11; Afganistanda Gizemli Hastalk, Habertrk, 13 Mays 2010, s. 11; Taliban Parayla ldryor, Habertrk, 24 Mays 2010, s. 10; Ordudan Talibana Operasyon, Habertrk, 1 Haziran 2010, s. 11; Ahmedi Camisine Taliban Saldrd, Hrriyet, 29 Mays 2010, s. 25. 61 Suudi Polisi MTVdeki Arap Gencin Peinde, Hrriyet, 3 Haziran 2010, s. 19. 62 Bu isyan srecinde isyan edenin kullanld sylenilen iddete ilikin olarak ise herhangi bir sorunsallatrmaya gidilmemekte, Suudi yetkililer, son yllarda ahlak polisine ynelik iddet ve saldr olaylarnn saysnda gzle grlr bir art olduunu vurguluyor cmlesi ile yetinilmekte ve haber sonlandrlmaktadr. Suudi Kadnlar Polislere Sava At,
697
63
64 65 66
67
68 69 70 71
72 73 74
Habertrk, 23 Mays 2010, s. 13. Gazetelerin dnya sayfalarnda benzer erevede kurgulanan birok habere rastlamak mmkndr. Bkz. Suudi Arabistanda Emocu Kzlara Tutuklama, Hrriyet, 23 Mays 2010, s. 23; Evden Kaan ocuk Gelinleri Kamladlar, Hrriyet, 1 Haziran 2010, s. 23; Ksa Etek Satana Ruhsat ptali, Habertrk, 28 Mays 2010, s. 11; Pakistanda Facebook ve Youtubea Yasak, Hrriyet, 21 Mays 2010, s. 28; Polis Uzun Etek Giydirecek, Hrriyet, 26 Mays 2010, s. 26. Kadn Sunuculardan Zorla Trban syan, Hrriyet, 31 Mays 2010, s. 26; Kadn Sunucular Kapal Giyinmeye Kar kt, Habertrk, 31 Mays 2010, s. 10; Sex and The Cityye Abu Dabi Engeli, Habertrk, 18 Mays 2010, s. 11; Liberal Gazetecinin Bask stifas, Habertrk, 17 Mays 2010, s. 11; Pakistanda stenmeyen Adam Oldu, Habertrk, 17 Mays 2010, s. 11 Sarkodan Meclise: Yasaklayn araf, Habertrk, 6 Mays, 2010, s. Sydney arafl Soygunu Konuuyor, Habertrk, 7 Mays 2010, s. 11. Bkz. Muhaliflerden Yeni Tasar, Habertrk, 5 Mays 2010, s. 11; talyada Pee Cezas Yaylyor, Habertrk, 8 Mays 2010, s. 10; Avusturalyada araf Tartyor, Habertrk, 9 Mays 2010, s.12; araf Yasa Tasarmclar Korkuttu, Habertrk, 10 Mays 2010, s. 10; Fransadan araf Yasana lk Adm, Habertrk, 12 Mays 2010, s. 11; Fransada arafl Kadna Saldr, Habertrk, 20 Mays 2010, s. 10; Tutsak ocuklar in arafa Girdiler, Hrriyet, 19 Mays 2010, s. 17; spanyada Pee Yasa, Hrriyet, 29 Mays 2010, s. 25. Dubai Yolcularna Sevimeyin Uyars, Habertrk, 7 Mays 2010, s. 11; Konsere Katlanlar Tutukland, Habertrk, 8 Mays 2010; ABDnin En Gzel Kz Mslman, Habertrk, 18 Mays 2010, s. 10; ABD Gzeline Miss Hizbullah Sulamas, Hrriyet, 24 Mays 2010, s. 24; Tahrann Milyoner Dilencileri, Habertrk, 5 Mays 2010, s. 11; ok Eli Lider Aldatld m?, Hrriyet, 5 Haziran 2010, s. 33. Thery Hentch, Muhayyel Dou, ev. Aysel Bora, stanbul: Metis Yay., 1996. 11 Eyll 2001 sonrasnda oluan politik atmosferin medyadaki etkilerine ilikin olarak bkz. Matthew J. Morgan ve Roy Stewart, The Impact of 9-11 on the Media, Arts, and Entertainment, New York: Palgrave Macmillan, 2009. Elizabeth Poole, Muslims and the News Media. Londra: I. B. Tauris, 2006, s. 1. Medya kurulularnn d muhabirlik sistemini ya tamamen ortadan kaldrmaya baladklar ya da dnya corafyasnn farkl blgelerindeki d muhabirlerinin saylarn hatr saylr bir biimde azalttklar grlmektedir. Bunun yannda saylar azaltlan d muhabirlerin sabit bir blgeyle ilgilenmek yerine, ok geni bir fiziksel corafyay ilgi alanlarna almalar da istenmektedir. Virgil Hawkins, The Other Side of the CNN Factor: The Media and Conflict, Journalism Studies, c. 3, n. 2, s. 227. Bu editrlk yaps ise blge ve konu uzmanlna dayal bir sisteme deil, kurumsal nceliklere ve idari ileyilere bal olarak ekillenmektedir. John Urry, The Tourist Gaze, 2. Bask, Londra: Sage Publications, 2002. Baranay, belki de bu nedenle oryantalizm, kolonyalizm ve turizm arasnda bir ortaklk olduunu ifade eder. Ona gre arama (quest) ve fethetme (conquest) arayndaki turizm, kaynaklarn kolonyalizmde bulur. Inez Baranay, The Edge of the Bali, New York: Harpercollins, 1992, s. 1.
698
TRK DI POLTKASINDA AFGANSTAN

Sevin Alkan zcan*
Dr., Bilim ve Sanat Vakf, Kresel Aratrmalar Merkezi Direktr.
Souk Sava dnemi uluslararas sistemin statik yapsndan Souk Sava sonrasndaki dinamik yapya geite nemli dnm noktalarndan birini oluturan Afganistan krizi, Trk d politikasnn yeni gvenlik, tehdit ve menfaat tanmlarnn olumasnda nemli bir rol oynad. Souk Sava sonras ortaya kan scak atma alanlarnn corafi olarak ok yaknnda bulunmas ve bu atma alanlar ile tarihi ve kltrel balarnn bulunmas, Trkiyeyi bu atmalarda nemli bir yere oturttu. Ancak Trkiyenin bu blgelere ynelik olarak gerekletirilen siyasi ve diplomatik srelerden ok askeri sreler iinde yer almas, Souk Sava sonras dnemin ilk yllarnda, onun byk lde askeri gcne nem verilen bir lke olmas imajn glendirdi. Bu adan bakldnda, Afganistan operasyonu sonrasnda Trkiyenin gsterdii ilk tepkiler ve gelitirdii d politika Trkiyenin yeni dnemde sadece askeri potansiyeli ve yeteneklerine nem verilen bir lke olarak kalp kalmayacana cevap verir nitelikteydi. Trkiyenin Souk Sava sonras dnemde Afganistana ynelik politikasnn temel ilkelerinin belirlenmesinde 11 Eyll saldrlar ve ardndan 7 Ekim 2001de ABDnin Afganistana ynelik dzenledii operasyonun etkisi byk oldu. Bu nedenle Trkiyenin 2009 ve 2010 yllarnda Afganistana ynelik izledii d politikann ele alnd bu makalede ncelikle 2001 sonras Trkiyenin yeni duruma verdii tepkiler ve gelitirdii politikalar tartlacaktr.
701
ABDnin Afganistan Operasyonu ve Trk D Politikas 11 Eyll saldrlarnn gereklemesinin hemen ardndan tm devletler, saldrlarn kimin tarafndan gerekletirildiinden ok, saldrlarn sonrasnda oluacak uluslararas atmosfere nasl cevap verecekleri sorusu ile ilgilendiler. Trkiye ve Trk d politika yapmclar iin bu sorunun yant, dier pek ok devlet iin ifade ettiinden daha fazla anlam ifade etmekteydi. Trkiyenin NATO yesi tek Mslman lke olmas, laik bir ynetim modelini benimsemi olmas, terrizmle mcadele konusunda tecrbesinin bulunmas ve Amerikann terrist saldrlar bahane ederek yapaca operasyonlarda Trkiyenin hava sahasn ve ncirlik ssn kullanma talebinde bulunma ihtimali Trkiyeyi yeni uluslararas atmosferde nemli bir konuma oturtuyordu. Saldrlarn hemen ardndan Trkiyeden gelen resmi aklamalar genellikle, uluslararas terrizmin ve ABDye kar yaplan saldrlarn knanmasn iermi; bu aklamalarda Trkiyenin uzun sredir terrle mcadele eden bir lke olduu vurgulanmtr.1 Trkiyenin yeni uluslararas atmosfere ynelik ilk tepkileri olduka temkinli ve slam ve terr zerine yaplan tartmalar konusundaki tavr da olduka saduyuludur.2 O dnemde Bakanlar Kurulunun ald bir karara gre Trkiye, yeni ortaya kan durumu, terr konusundaki tezini Avrupaya ve dnyaya anlatmak iin kullanma yolunu tercih etmi, Trkiyenin yllardr maruz kald terr saldrlar karsnda NATOnun 5. maddesinin iletilmesi gerektiini savunduu ancak bunu kabul ettiremediini vurgulamtr. Bununla birlikte NATOnun 5. maddesinin iletilmesi ile ilgili karardan memnun olan Trkiye, bu maddeden doan ykmllklerini yerine getireceini dnemin Cumhurbakan, Babakan ve Dileri bakannn azndan tm dnyaya duyurmutur.3 Bu erevede Trkiye ve ABD arasnda stratejik ortakla iaretle, Trkiyenin terrle mcadele alannda uluslararas ibirliine tam destek verdii, gerektiinde Trk hava sahasnn ve havaalanlarnn ABD nakliye uaklar tarafndan kullanlmas ynndeki ABD talebine de scak bakt belirtilmitir.4 Bununla birlikte Trkiyenin Afganistan politikasn anlamak asndan alt izilmesi gereken bir husus, balangta her ne kadar ABDnin Trk hava sahas ve havaalanlar ile ilgili talebini olumlu karlamsa da Trki-
702
ye, olas bir operasyonda yer almak zere ABD ya da NATOdan gelecek asker talebine scak bakmamtr. Eer Afganistana bir operasyon yaplacaksa, operasyona asker salamak yerine, Kuzey ttifak glerine askeri eitim ve istihbarat yardm vermeyi tercih ettiini belirtmitir.5 7 Ekim 2001de ABD Afganistana ynelik olarak NATO erevesi yerine ngiltere ile birlikte tek yanl bir operasyon balattnda Trkiye ilk tepki olarak, NATO erevesinde hareket etmeye ve uluslararas ibirliine zen gstereceini aklad ve operasyon srasnda sivil halkn zarar grmemesi gerektii konusundaki kayglarn dile getirdi.6 Genel olarak bakldnda 11 Eyll ve 7 Ekim tarihleri arasnda Genelkurmay, Babakanlk ve ankaya Trkiyenin operasyona katksnn hep NATOnun 5. maddesi ile snrl olaca ynnde aklamalar yaptlar. Ancak hkmetin ksa sre sonra Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesi iin TBMMden yetki istedii ve 10 Ekim 2001 tarihinde yetki tezkeresi kararn Meclisten kard grld. 31 Ekimde ise ABDden gelen asker talebine, 90 kiilik bir zel harekt grubunu gndermeyi kararlatrmakla olumlu yant vermitir.7 Gnderilecek olan ekibin grev yapaca blge Kuzey ttifaknn etkin olduu kuzey blgesi olacak ve gerektiinde scak atmalara girebilecekti. Ekibin scak atmalara girme ihtimali Trkiyenin balangtaki scak atmalara girmeme ilkesiyle atan bir tutum olmutur. Kasm 2001de Taliban kontrolndeki ehirlerin tek tek dmesiyle birlikte Afganistana uluslararas bir askeri gcn konulandrlmas gndeme gelmi, bundan sonra Trkiye snrl sayda asker gnderme yerine byk miktarda askeri gle bar gcne nderlik etme ihtimalini konumaya balamtr. Bu tartmalar esnasnda Trkiye, bar gc kapsamnda gnderilecek olan Trk askerlerinin hangi byklkte ve grev blgesinin neresi olaca konularnn altn izmi, Trk askerlerinin yalnzca Kabilde grev yapmasnn istendii eitli dzeylerde resmi azlardan dile getirilmitir.8 20 Aralk 2001de BM Gvenlik Konseyinin ald 1386 nolu karar Afganistann gelecei asndan olduu kadar Trk d politikas asndan da nemlidir. Bu kararla Afganistana gnderilecek olan Uluslararas Destek ve Gvenlik Gc (ISAF) yetkilendi-
703
rilmi, ngiltere ay sreyle Gcn komutasn stlenmitir. Balangta 4500 askerden oluacak olan ISAFa Trkiye balangta 267 kiiden oluan bir birlikle katk salayacan aklamtr. Haziran 2002de ise BM Gvenlik Konseyinin 1413 sayl karar gereince Trkiye ISAF IInin komutasn stlenmi ve komutas sresince katklarn istikrarl bir biimde devam ettirmitir. ISAFn komutas 11 Austos 2003 tarihinde NATOya devredilmi, Kabil ve evresi ile snrl olan grev alan lke apna yaylacak bir biimde geniletilmitir. NATOya devredilmesinin ardndan alnan en nemli kararlardan biri NATO Kdemli Yksek Sivil Temsilciinin Ocak 2004te Trkiyeye verilmesidir. Trkiyenin NATOya ye tek Mslman lke olmas ve Afganistana salad katklar bu grevin ona verilmesinde etkili olmutur. Grld zere, Trkiyenin 11 Eylln hemen akabinde balayan Afganistan krizi srasnda izledii d politikada uluslararas hukuk vurgusu olduka gldr. NATOnun 5. maddesinin iletilmesi, uluslararas ibirliine zen gsterme, sivil halkn zarar grmemesi scak atmalara girmeme ve BM Gvenlik Konseyi kararlarna uygun hareket etme gibi ilkeler Trkiye tarafndan kriz srasnda sklkla dile getirilmitir. Ancak unu da belirtmek gerekir ki Trkiye, kriz srasnda zaman zaman uluslararas hukukun snrlarn zorlama noktasna da gelmitir. Trkiye, BM kararlarnn yetkilendirmedii tek tarafl bir Amerikan mdahalesinden sonra, yurt dna asker gndermeyi ieren yetki tezkeresini Meclisten geirmek suretiyle neredeyse bu mdahaleye ortak olma noktasna gelmitir. Ancak operasyonun ksa srmesi ve ardndan BMnin 1386 nolu Gvenlik Konseyi kararyla ISAFn oluturulmas Trkiyeyi zor durumdan kurtarm ve uluslararas bir erevede hareket etme imkn salamtr.9 Obamann AfPak Stratejisi ve Trk D Politikasnda Afganistan 2001de Afganistan operasyonunu NATO erevesinin dnda gerekletiren ABD, ISAFn komutasn Austos 2003 itibariyle NATOya devrederek Irak igaline daha fazla younlamak zere zerindeki yk hafifletmeye alt. Bylece aralarnda Trkiyenin
704
de bulunduu pek ok devlet, NATO erevesinde Afganistandaki riski bir kez daha stlenmi oldu. Ancak ISAFn komutasnn el deitirmesi Afganistanda gvenlik ve istikrarn salanmasna yetmedi, tam aksine Afganistan gn getike ABD iin ikinci bir Vietnam olarak anlr oldu. 2001deki Anglo-Amerikan operasyonuyla lkenin dou ve gneyine ekilen Taliban, Pakistann snr blgelerinin sunduu gvenli alann da desteiyle NATO glerine byk kayplar verdirecek bir gce ulat.10 2008 ylnda yalnzca Amerikan askerilerinin deil, ayn zamanda ngiliz, Kanada ve Fransz birliklerinin ar kayplar vermesi, ABDnin yeni Bakan Obamay, ABD ve ngiltere iin terrle mcadelenin kalbi durumundaki Afganistan ve Pakistanla ilgili olarak yeniden dnmeye ve mevcut politikalar gzden geirmeye itti. Obamann 27 Mart 2009da Ulusal Gvenlik Danman James Jonesun azndan aklad AfPak Stratejisi, Afganistanda yaanan kayplarn artmasna verilmi bir yant olarak okunabilir. ubat 2009da Obamann Afganistana 17.000 asker daha gnderecei ynndeki aklamas, bu strateji ile teyit edilmitir. ABD bu strateji ile terrle mcadele konusunda gemie nazaran yeni dnemde Pakistana daha fazla younlaaca mesajn vermektedir. ABDnin Gney Asyann nemli oyuncular Pakistan ve Afganistanla, istihbarat paylam, snrlarda askeri ibirlii, ticaret, enerji ve ekonomik gelime konular bata olmak zere pek ok alanda ibirlii iinde olaca belirtilmektedir.11 AfPak Stratejisi ile Afganistan ve Pakistan Obamann d politikasnn merkezine oturmu, Talibann Amerikal ve dier glere verdirdii kayplar karsnda Taliban direniini krmay amalamtr. Bu erevede Pakistana askeri ve ekonomik yardmlarn artrlmas, snr gvenlii iin Pakistanla ibirliinin artrlmas ve Afganistann Pakistanla birlikte dier komular ran, Rusya ve Hindistanla da diplomatik ilikilerin younlatrlmas hedeflenmitir. ABDnin yeni stratejisinin en nemli maddesini Afganistana ilave 30.000 askerin konulandrlmas karar oluturmaktadr. Afganistanda halen 110.000e yakn mttefik askeri bulunmakta, bu saynn 70.000ini ABD askerleri oluturmaktadr. Afganistandaki NATO kuvvetleri komutan bu saynn 40.000 artrlarak 150.000e
705
karlmasn teklif etmitir. Obama da bunun zerine 30.000 yeni ABD askerinin gnderileceini ve mttefiklerin de buna destek vermesini istemitir. Bu erevede de NATO Genel Sekreteri mttefiklerin 5.000-7.000 yeni asker gndererek katk salayabileceini aklamtr. Nisan 2009da NATO Zirvesinde ve Obamann Trkiye ziyareti srasnda Afganistan iin Trkiyeden ek asker talebinde bulunmas, ABDnin yeni stratejisi erevesinde Trkiyenin askeri atmalarn iine ekilmek istendiini gstermektedir. NATOnun tm yelerden toplam 5.000 asker talebinde bulunduu ve bunun 1.000 kiilik blmnn Trkiyeden istendii bilinmektedir.12 Bununla birlikte hlihazrda Afganistanda 1750 askeri bulunan Trkiye, bu talebin ardndan muharip g gndermeme konusunda kararl olduunu yinelemitir. Trkiyenin Afganistandaki katks gvenlik glerinin eitilmesi ve halkn sosyal ve ekonomik durumunun iyiletirilmesi ynnde olmu, sivil destek projelerine nem vermitir. Bu sayede Afganistan halknn gznde iyi bir imaja sahip olan Trkiye, muharip asker gnderme taleplerine scak bakmamtr. Bu da Trkiyenin, krizin bandan bu yana izledii scak atmalara girmeme prensibi ile uyumlu bir politikadr. Obamann aklad AfPak stratejisinin unsurlarn Afganistana muharip g gnderme dnda da destek veren Trkiye, gvenlik ve istikrarn salanmas, demokratik seimlerin yaplmas, ekonomik kalknma, sivil kayplarn engellenmesi ve lkenin yeniden yaplandrlmas gibi temel konularda Amerikan hkmetiyle ayn grtedir. Ek asker talebine olumlu yant verse bile Trkiyenin bu askerlerin scak atmalara girmesini arzu etmedii kesindir. ABD ve NATOnun asker saysnn artrlmas talebi yalnzca Trkiye deil dier ye lkeler nezdinde de bekledikleri kadar destek grmemitir. rnein Almanya, atmalarn youn olduu gney blgelerine gitmeyi reddetmekte, Kanada ise askerlerini 2011 ylnda geri ekmeyi planladn sylemektedir. Amerika ve Avrupa kamuoylar da artan oranda Afganistandan ekilmeyi istemektedir. 2009da Afganistan NATO kuvvetleri komutannn hazrlad, Washington Post tarafndan ele geirilen gizli raporda, Afganistann gvenlii konusunda son derece olumsuz bir tablonun sz konu-
706
su olduu yazlmaktadr. Asker saysnn artrlmamas durumunda ABDnin sava kaybedecei, Afgan hkmetinin tehlike altnda olduu ve direnii krmaya almak yerine hkmetin korunmas gerektiini belirten rapor13 gvenlik zafiyetini ve ABDnin baarszln ak bir biimde ortaya koymaktadr. Ayrca Afgan hkmetinin yapt yolsuzluklarn direnii glendirdii belirtilen raporda, hapishanelerde yaplan kt muamele ve ikence nedeniyle el-Kaideye sempati ve katlmn artt da belirtilmektedir. ABD ve NATO kuvvetleri Taliban ve direnie verilen maddi ve lojistik yardmlar engelleyememekte ve ciddi bir istihbarat zafiyeti yaamaktadr.14 Bylesi gvenlik zafiyetinin olduu bir blgede Trk askerinin scak atmaya girip kayplar vermesi, Trkiye hkmeti tarafndan istenmeyen bir durumdur. Zira byle bir durumda Afgan halknn sempatisini kaybedecek ve yapt dier sivil faaliyetler akamete urayacaktr. Nitekim Trk Dileri Bakan Ahmet Davutolunun 9-10 Haziran 2009da Pakistana ve hemen ardndan 11-13 Haziranda Afganistana yapt ziyaretler Trkiyenin Afganistan politikas konusunda herhangi bir deiimin olmayacan gstermesi asndan nemliydi. Davutolunun Pakistanda Mays aynda ordunun Talibana kar balatt operasyonlar srasnda yerlerinden edilen 4 milyon Pakistanlnn kald mlteci kamplarndan ah Mansuru ziyaret etmesi ve yardm malzemeleri datmas,15 Trkiyenin meselenin insani boyutuna verdii nemi gstermekteydi. Pakistan ziyaretinin ardndan Afganistana giden Davutolu, Kabile varmadan nce baz vilayetlerde trbe, cami, hastane ve okullar ziyaret etmi, Mevlanann babas Bahaeddin Veledin vatan Belh Vilayetinin merkezi Mezar- erif e giderek Mevlanann bar mesajlarn hatrlatmtr. ibirgana giderek Vali Haim Zari ile bir araya gelip Afganistan unutmadk mesajn vermi, burada cami, okul ve hastane yaptracaklarn sylemitir. Afganistan-Trkiye Dostluk ocuk Hastanesini ve Aka ilesinde Habibe Kadiri Kz Lisesini ziyaret eden16 Davutolu, Trkiyenin Afganistan sorununun sivil halk boyutuna ok fazla nem verdiini gstermitir. 2009 ylnn Afganistan iin byk nem tayan olaylarndan biri 20 Austosta yaplan tartmal seimler oldu. Tartmal idi,
707
nk gvenlik probleminin en st dzeyde yaand bir lkede meru ve adil bir seimin yaplmas imknszd. NATO kuvvetleri ile Taliban arasnda atmalarn yaand zellikle dou ve gney eyaletlerinde gvenlik sorunu nedeniyle oy kullanamayan milyonlarca insann varl sz konusu idi. ABD ve ngilterenin seimler ncesinde mmkn olduunca gvenli bir ortam oluturmak amacyla Helmand blgesinde Talibana kar balatt operasyonun baarl olduunu sylemek mmkn deildi. Amerikan mdahalesinin ardndan ikinci kez yaplan genel seimler, Devlet Bakan Hamid Karzai, Rabbani izgisinin nemli ismi eski dileri bakan Abdullah Abdullah, Fransz okullarnda yetimi eski planlama bakan Ramazan Beerdost ile Karzai hkmetinde maliye bakanl yapm Dnya Bankas ve BMde st grevler alm Eref Gani arasndaki rekabete sahne oldu.17 2004 ylnda devlet bakan seilen Karzai bu tartmal seimler sonucunda ikinci kez seilmi oldu. Son yllarda yolsuzluk, adam kayrma ve kt ynetimi nedeniyle Karzai, Bat medyasnda ciddi bir biimde eletirilse bile koalisyon gleri iin hala vazgeilmez bir isimdi.18 Bakent Kabilde dzenlenen yemin treniyle ikinci dnemine balayan Karzai, nceliinin lkedeki iddet olaylarna son vermek olduunu syledi. NATOnun yardmlaryla Afgan glerinin be yl iinde lkenin gvenliini eline alabileceini syleyen Karzai, youn bir ekilde eletirildii yolsuzluk konusunda mcadele edeceini syledi.19 Yolsuzluk iddialar nedeniyle hem Afgan halknn hem de uluslararas aktrlerin gvenini yitiren Karzai, bata ABD olmak zere koalisyon glerinin pek ok koulunu yerine getirmek zere yeniden devlet bakan olarak kabul grd. Bu koullarn banda ise Afganistann gvenliinin salanmasnda Afgan hkmetinin ve gvenlik glerinin daha ok sorumluluk almas, Pakistan ile ibirlii, yolsuzlukla mcadele, uyuturucu ticaretinin kontrol altna alnmas ve kurulacak hkmetin lkedeki tm gruplar iermesi geliyordu. Ancak tm bu koullar Karzainin yerine getirmesi nceki ynetimi gz nne alndnda olduka zor grnmektedir. Zira Karzai ieride Tacik, Hazara, zbek ve Trkmen gibi etnik gruplarn desteine sahip deildir; byk oranda Petunlarn desteine sahip ve daha ok onlar memnun edecek politikalar yrtmtr.20
708
Davutolu, Karzainin greve balad trenin st dzey katlmclar arasndayd. ABD, ngiltere, Fransa ve Pakistan bata olmak zere pek ok lkenin yannda Trkiye de Karzainin bu koullar yerine getirmesi gerektiine inanyordu, zira yalnzca Afganistan deil Pakistan iin de istikrarszlk kayna olan Taliban glerinin oluturduu gvenlik boluu Trkiye iin de nemli bir endie kaynadr. Yeni Amerikan ve NATO askerlerinin blgeye gnderilmesi ile de zlecek gibi grnmemektedir. Afganistanda gvenlik ve istikrarn salanmas tm yerel aktrlerin taleplerini dikkate alan bir uluslararas koalisyona bal grnmektedir. Trkiye bandan bu yana bu prensibi savunmakta ve uluslararas koalisyonun yelerine eit mesafede durmay tercih etmektedir. 27 Ekim 2009da Babakan Erdoann Pakistana yapt ziyaret Afganistan sorunu balamnda Trkiye-Pakistan ilikileri asndan nemli bir dnm noktas olarak kabul edilebilir.21 Pakistan ve Trkiye halklar arasndaki tarihi yaknlk Afganistan ve evresinde istikrar ve barn salanmasnda bu iki lkeyi nemli bir yere koymaktadr. Sovyet igali srasnda Petunlarn siyasi direni hareketi Hizb-i slami ve lideri Glbeddin Hikmetyar destekleyen Pakistan, 1994ten sonra yine Petunlarn tabann oluturduu Taliban hareketinin ortaya kmasnda nemli roller oynam ve ksa zamanda iktidara gelmesini salamtr. Ayrca Hindistanla yaad Kemir sorununun ortaya kard atmalarda Afganistandaki slami direni gruplarn kullanan Pakistan, pek ok Kemirli direniinin Afganistann Taliban kontrol altndaki blgelerinde eitilmesini salamtr.22 Trkiye ile Pakistan arasndaki yaknlk Pakistann Afganistanda ve blgede sadece kendi karlarn koruyan politikasn gzden geirmesini gerektirmektedir. AfPak stratejisi ile ABD, Pakistana bu politikasn deitirmesi gerektii mesajn vermi oldu. Aksi takdirde Pakistan, ABD ve ngiltere tarafndan ska ifade edildii ekliyle terr reten bir corafya olarak anlmaya devam edecek. Nitekim ABD ve ngiltere bir taraftan Pakistann iyi niyetini devam ettirmesini isterken dier taraftan Hindistan kartn kullanmak suretiyle Pakistan bask altnda tutmaya devam etmektedirler.23 2009 ve 2010 yllar Trkiyenin blgede istikrar ve barn salanmas iin diplomatik abalarn artrd yllar oldu. 25 Ocak 2010da
709
stanbulda yaplan Trkiye-Afganistan-Pakistan l Zirvesi, 2007 ylnda balatlan srecin drdnc toplantsyd. Afganistan Cumhurbakan Hamid Karzai, Pakistan Cumhurbakan Asf Ali Zerdari ve Trkiye Cumhurbakan Abdullah Gln katld zirvede, Afganistan ile Pakistann st dzeyde yaknlamasnn salanmas ve ibirliinin artrlmasna ynelik mekanizmalar zerinde duruldu. Genelkurmay ve gvenlik birimlerinin grmelerinde ise Afganistan ordusunun eitimi ile ilgili konular ele alnd. Babakan Erdoan ile Cumhurbakan Karzainin zirve erevesinde yaptklar grmelerde er aylk periyotlarla Afganistandaki asker ve polisin eitilmesi ve terrle mcadele konusunda daha yakn ibirlii yaplmas kararlatrld. lke arasnda imzalanan ortak bildiride Babakan Erdoann Afganistanda tamam TKA tarafndan yaptrlan 68 okulun aln yapmas kararlatrld. Ayrca lkenin eitim bakanlarnn imzasnn yer ald, eitim konusunda ibirlii alanlarn ieren ortak bir bildiri yaynland.24 l zirvenin hemen ertesi gn stanbulda yaplan, Asyann Kalbinde Dostluk ve birlii Zirvesi Trkiyenin Afganistan sorununda diplomasinin aralarnn youn bir biimde kullanlmas gerektii yaklamnn bir baka gstergesidir. Afganistana komu lkelerin katld zirve sonunda aklanan bildiride Trkiyenin Afganistan politikasnn ana hatlarnn alt bir kez daha izilmi, blgesel ibirliinin nemi vurgulanmtr. Emin, gvenli ve mreffeh bir Afganistann blgesel bar ve istikrarn hayati unsuru olduu, kar karya kalnan risk ve sorunlarn ortak olduu ve terrizmin tm biimleri ve yasad uyuturucu ticaretinin blgedeki tm lkeleri etkiledii ifadeleri bildiride yer almtr.25 Bu zirvelerin gsterdii gibi Trkiye, Afganistan meselesini Afganistan snrlar iinde zlecek bir mesele olarak grmemekte, blgesel bir yaklamla zlmesi gerektiini dnmektedir. Blgesel yaklamn en nemli unsurlarndan ve sorunun en nemli taraflarndan biri olan Pakistanla ibirliinin artrlmas gerekmektedir. Trkiyeye gre Afganistan ile Pakistan arasnda st dzey iliki ve ibirliinin artrlmas blgenin istikrar ve bar iin hayati neme sahiptir. Trkiyenin nclnde gerekletirilen l zirveler bu amaca hizmet etmek ve iki lke arasndaki buzlar eritmek ama-
710
cyla yaplmakta ve baarl da olmaktadr. Bu zirvelerin sonucunda yaplan Afganistana komu lkeler zirvesi (Iraka komu lkeler zirvesi benzeri) de yine Ankarann nclnde yaplmtr. Trkiye, Pakistan ve Afganistann yan sra ran, in, Rusya, ngiltere, ABD, Japonya, Tacikistan, Krgzistan, BAE, K, BM, NATO ve ABnin st dzey temsilcileri zirveye katlmlardr. Uluslararas katlmn olduka youn olduu Afganistan konulu bir baka toplant 28 Ocakta Londrada yapld. Afganistann geleceinin yeniden masaya yatrld, yaklak 70 lkenin dileri bakanlar ve st dzey temsilcilerinin katld Londra Konferans, 2001den bu yana Afganistann yeniden yaplandrlmas iin yaplan konferanslar zincirinin sekizincisi oldu. Londra Konferansn dierlerinden farkl klan, Karzainin uzla plan erevesinde ilk defa Talibann lml unsurlarnn silah brakarak anayasay kabul etmek suretiyle siyasi yapya entegre edilmesini ngryor olmasdr.26 Ayrca konferansta uluslararas glerin yetkilerinin yerel birliklere devredilmesi gndeme geldi. Taliban militanlarn siyasi srece dahil etmek iin katlmc lkelerin 140 milyon dolarlk bir fon oluturmasna karar verilirken, Cumhurbakan Karzai de yolsuzlukla etkin mcadele edeceine dair sz verdi. Afgan askerlerinin istikrar salayabilecek kapasite ve yetenee kavutuktan sonra uluslararas glerin lkeden ekilmesine karar verildi.27 2009 ve 2010 NATO ve ABD birliklerinin byk kayplar verdii yllar oldu. Bu nedenle Avrupa ve ABD kamuoylarnn, askerlerin geri ekilmesi konusundaki basklar bu iki ylda artt. Asker ve sivil kayplarn azaltma, Taliban direniini krma ve nihayetinde istikrar saladktan sonra geri ekilme plann ieren AfPak stratejisinin uygulanmas iin 30.000-35.000 ek asker takviyesinin gerekmesi, ABD ve NATOnun nasl bir batakln iinden kmaya altnn ak bir gstergesidir. Yukarda atfta bulunulan raporunda dile getirdii uyarlar Obama ynetimini rahatsz etmi olmal ki ISAF Komutan General McChrystal Haziran 2010da Rolling Stone dergisinde kan yazs bahane edilerek grevinden alnm, yerine General David Petraeus getirilmitir. McChrystalin Obama ynetimin Afganistan politikasn ak bir biimde eletirdii bilinmektedir. 2010 Hazirannda 2001den bu yana en byk kayplarn verildii dnl-
711
dnde ABDnin baarl olduunu sylemek zor grnyor. Asker seviyesinin AfPak stratejisinin ngrd ekliyle istenilen dzeye karlmasndan 18 ay sonra yabanc askerlerin lkeden ekilmeye balayaca ngrlmektedir. Obama, General Petraeusun greve gelmesiyle birlikte Afganistan stratejisinde herhangi bir deiiklik olmayacan aklad. Buna gre Temmuz 2011 tarihinden itibaren ekilmenin balayaca fakat bunun birka sene devam edebilecei belirtilmektedir. 2009 ve 2010 yllarnda Trkiyenin pozisyon belirlemek durumunda kald en kritik d politika konularndan biri, ABDnin AfPak Stratejisi erevesinde Trkiyeden bekledii katklar oldu. Trkiyeden Afganistana muharip asker gndermesi, Kabil blge komutanlnda grev yapan Trk birliinin grev alann atmalarn younlat gneye doru geniletmesi ve Trkiyeden scak atmaya girmeme prensibini gzden geirmesi istendi. 2009 ylna kadar zaman zaman gndeme gelen bu talepler ilk kez bu kadar net bir biimde ifade edilmi oluyordu.28 Kasm 2009da ISAFn Kabil blge komutasn ikinci kez stlenen Trkiye, blgenin gvenliini salamakta; lojistik, istihkm ve altyap desteinde bulunmakta ve askeri eitim faaliyetlerine devam etmektedir. Askeri lise ve harp okullarnda Trk eitmen ve danmanlar bulunmaktadr. Ayrca, askeri akademinin kurulu ve organizasyonunu stlenmitir. Salk alannda faaliyetlerine devam etmekte ve hastaneler aan Trkiye, 27 ilk ve ortaokulun yeniden inas ya da onarlmasna katk salam, 38.000 renciye renim imkn sunmu ve kz ocuklar iin bir lise ve kadn geliim merkezinin almasna nclk etmitir. Trkiyenin yapt bu trden katklar medyada sk sk yer almakta ve bunlardan vgyle sz edilmektedir. Ancak bu alanlarda desteini artrmasna ramen operasyon blgesine asker gnderme talebine scak bakmamtr. Trkiyenin operasyona fiilen katlacak asker gndermesi ve grev sahasnda ve tanmnda esneklik gstermesi hari yeni stratejiye olumlu cevap vermesi beklenmektedir. Bu erevede ekilmenin nceliklerinden olan Afgan gvenlik glerinin kapasitesinin artrlmas iin Trkiyenin, Afgan ordusunun eitim ve organizasyonunda daha fazla katk salamas beklenmektedir.29 Son iki ylda blgede bar, gvenlik ve istikrarn salanmas iin diplomatik abalarna arlk veren Trkiye, 7-8 Haziran 2010 tarih-
712
leri arasnda, Asyada birlii ve Gven Artrc nlemler Konferans (AGK, CICA) nc Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesine ev sahiplii yapm ve Konferansn yeni dnem bakanl grevini almtr. CICAnn misyonunu Asyada birliine Dayal Gvenliin nas olarak tanmlayan Trkiye, dnem bakanl sresince Afganistan sorununda Asya lkelerinin desteini alabilecei ve diplomatik abalarna ivme kazandraca bir platform elde etmitir.
Notlar 1 Yaplan resmi aklamalar iin bkz. Babakan Blent Ecevitin ABDde Meydana Gelen Terrist Saldrlara likin Olarak Yaptklar Alama, 12 Eyll 2001, Dileri Gncesi Arivi, http://www.mfa.gov.tr; Dileri Bakan smail Cemin, ABDye Ynelik Terrist Saldrlar Hakknda Basn Mensuplarna Yapt Aklama, 13 Eyll 2001, Dileri Gncesi Arivi, http://www.mfa.gov.tr. 2 Dileri Bakan smail Cemin, ABDye Ynelik Terrist Saldrlar Hakknda Basn Mensuplarna Yapt Aklama, 13 Eyll 2001, Dileri Gncesi Arivi, http://www.mfa.gov. tr; Derya Sazak, Sezerden Huntington Uyars, Milliyet, 18 Eyll 2001. 3 Dileri Bakan smail Cemin TV-8 televizyonuna verdii mlakat, 20 Eyll 2001, Dileri Gncesi Arivi, http://www.mfa.gov.tr. 4 Dileri Gncesi Arivi, http://www.mfa.gov.tr, 2001 yl Eyll ay gelimeleri. 5 Dileri Gncesi Arivi, http://www.mfa.gov.tr, 5 Ekim 2001. 6 Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer Bakanlnda, ABDnin Afganistana Ynelik Askeri Operasyonu Konusunda Yaplan Deerlendirme Toplantsna likin Aklama, Dileri Gncesi Arivi, http://www.mfa.gov.tr, 8 Ekim 2001. 7 Trk Askerine Yol Grnd, Milliyet, 1 Kasm 2001. 8 Milliyet, 23 Kasm 2001. smail Cemin yapt aklama. 9 Bu argmann detayl bir analizi u makaleye baklabilir. Sevin Alkan zcan, ABDnin Afganistan Operasyonu ve Trk D Politikas, Avrasya Ettleri, TKA, 27-28, SonbaharK 2005, s. 33-75. 10 Ebru Afat, Obamal ABDnin lk Hedefi AfPak, Anlay, Mart 2009. 11 FPC Briefing, General James Jones, National Security Advisor, President Obamas Afghanistan-Pakistan (AFPAK) Strategy, Foreign Press Center, March 27, 2009, http:// fpc.state.gov, Eriim Tarihi, 12 Haziran 2010. 12 Trkiye Afganistana bin asker gnderecek, Zaman, http://www.zaman.com.tr, Eriim Tarihi: 15 Haziran 2010. 13 McChrystal Raporu iin bkz. General McChrystaln Afganistan Raporu, Hrriyet, 30 Eyll 2009, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr. 14 M. Serkan Taflolu, Afganistanda Gvenlik: NATO Kuvvetleri Zorda, http://www.orsam.org.tr. 15 Davutolu Pakistan ve Afganistan Ziyaret Etti, Anlay, Temmuz 2009. 16 Davutolu Srad Afganistan Turunda, Radikal, 13 Haziran 2009. 17 Nuh Ylmaz, Seimler Afganistana Gvenlik Getirecek mi?, Anlay, Eyll 2009. 18 Ebru Afat, ABD ve ngilterenin Afganistan Oyunu, Anlay, Austos 2009. 19 kinci Karzai Dnemi Balad, BBC, http://www.bbc.co.uk. 20 Sabri ifti, Hamid Karzai Afganistan iin zm Olabilir mi?, http://www.orsam.org.tr. 21 Turkey and Pakistan, Daily Times, 27 Ekim 2009. 22 Zalmay Khalilzad, Afghanistan: The Next Phase, Perceptions, Aralk 2000-ubat 2001, s. 8. 23 Syed Talat Hussain, Londra Konferans Afganistana Yenilikler Getirmeyecek, Daily Times, 28 Ocak 2010, ev. Ebru Afat, Anlay, ubat 2010.
713
24 Afganistanda 15 okul daha ina edilecek, Zaman, 29 Ocak 2010, http://www.zaman. com.tr. 25 Asyann Kalbinde Dostluk ve birlii iin stanbul Bildirisi, 26 Ocak 2010, http://www. mfa.gov.tr. 26 Fikret Ertan, Londra Konferans, Zaman, 28 Ocak 2010. 27 Yeni Afgan Stratejisi, Star, 29 Ocak 2010. 28 Armaan Kulolu, Afganistana Operasyon icin Trk Askeri Gider mi? http://www.orsam.org.tr. 29 Kulolu, Afganistana Operasyon icin Trk Askeri Gider mi?
714
KATKIDA BULUNANLAR
Ali Balc | Dr., Sakarya niversitesi Uluslararas likiler Blm Ali Resul Usul | Do. Dr., Baheehir niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm Aye Aslhan elenk | Yrd. Do. Dr., Erciyes niversitesi Uluslararas likiler Blm Bahadr elebi | Ara. Gr., Fatih niversitesi Uluslararas likiler Blm Burhanettin DURAN | stanbul ehir niversitesi Blent Aras | Prof. Dr., Dileri Bakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan Cemal Alpgiray Blcek | Ara.Gr., Adnan Menderes niversitesi Nazilli BF Uluslararas likiler Blm E. Fuat Keyman | Prof. Dr., stanbul Politikalar Merkezi ve Uluslararas likiler Blm, Sabanc niversitesi Ertan Efegil | Do. Dr., Sakarya niversitesi, Uluslararas likiler Blm Fahrettin Altun | stanbul ehir niversitesi, letiim Fakltesi Gkhan etinsaya | Prof. Dr., stanbul ehir niversitesi Hseyin Emirolu | Do. Dr., Krkkale niversitesi, Uluslararas likiler Blm smail Numan Telci | Ara.Gr., Sakarya niversitesi Uluslararas likiler Blm Kamer Kasm | Prof. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, Uluslararas likiler Blm Kemal nat | Do.Dr., Sakarya niversitesi Uluslararas likiler Blm Mehmet zkan | Doktora rencisi, Sevilla niversitesi, spanya Mesut zcan | Yrd.Do.Dr., stanbul Ticaret niversitesi Uluslararas likiler Blm Muhittin Ataman | Prof. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, Uluslararas likiler Blm Nasuh Uslu | Prof. Dr., Krkkale niversitesi, Uluslararas likiler Blm Nuh Ugan | Doktora rencisi, Abant zzet Baysal niversitesi, Uluslararas likiler Blm Pnar Akpnar | retim Grevlisi, Yalova niversitesi Ramazan Gzen | Prof.Dr., ankaya niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm Sadk nay | Yrd. Do. Dr., Balkesir niversitesi, ..B.F., Uluslararas likiler Blm. Sava Gen | Do. Dr., Fatih niversitesi Uluslararas likiler Blm Seluk olakolu | Do.Dr., Adnan Menderes niversitesi Nazilli BF Uluslararas likiler Blm Sevin Alkan zcan | Dr., Bilim ve Sanat Vakf, Kresel Aratrmalar Merkezi Direktr Turgay Kayalak | Ara. Gr., Krkkale niversitesi, Uluslararas likiler Blm Vgar manov | Yrd. Do. Dr., stanbul ehir niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm Yunus Can Polat | Adnan Menderes niversitesi Uluslararas likiler Blm Yksek Lisans rencisi
Trk D Politikas Yll lkemizde uluslararas ilikiler literatrnde var olan byk boluu doldurma konusunda katk sunmay amalamaktadr. Trkiyede, zellikle Trke yazlm uluslararas ilikiler konulu eserlerin gerek say ve gerekse ierik olarak ciddi eksiklikleri olduu ilgili alann uzmanlar tarafndan srekli olarak dile getirilmektedir. Trk D Politikas Yll, bu boluu doldurmak zere, Trkiyenin d politikasnn deiik alanlarna ilikin verilerin, konunun uzmanlar tarafndan belirli bir sistematik ierisinde ve olaylarn anlalmasn kolaylatrc bir biimde okuyucuya aktarlmasn salamay hedeflemektedir. Aktarlan bu verilerin analizi konusunda okuyucuya yol gsterilmekte, ancak aktarlan bilgilerden okuyucunun kendi analizini yapmasna da frsat tannmaktadr. Trkiye gibi, giderek artan bir ekilde blgesinde nemli roller stlenen bir lkenin d politikasn inceleyen dzenli bir yllk almasnn bugne kadar yaplmam olmasnn ciddi bir eksiklik olduu dncesiyle 2009 yllyla balayan bu projenin nmzdeki yllar iin de planlandn mjdelemek istiyoruz. Temel amacmz, bu ekilde, Trk d politikasna ilgi duyan okuyucularn, rencilerin ve aratrmaclarn faydalanaca bir alma serisinin Trk uluslararas ilikiler literatrne kazandrlmasdr. Bu kitabn ve Trk D Politikas Yllnn bundan sonraki saylarnn okuyucuya faydal olmasn diliyoruz.
SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Reit Galip Caddesi Hereke Sokak No:10, GOP, ankaya 06700 Ankara, TRKYE Tel: +90 312 405 61 51 | Faks: +90 312 405 69 03 www.setav.org | info@setav.org

SETA-Turk Dis Politikasi Yilligi 2009

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

SETA-Turk Dis Politikasi Yilligi 2009

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

2009

BURHANETTN DURAN KEMAL NAT MUHTTN ATAMAN

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

SETA Yaynlar XIII

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

SETA | SYASET, EKONOM VE TOPLUM ARATIRMALARI VAKFI

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

** retim Grevlisi, Yalova niversitesi.

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

TRK DI POLTKASINDA DAVUTOLU DNEM: 2009 DEERLENDRMES

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

Yrd. Do. Dr., Balkesir niversitesi, ..B.F., Uluslararas likiler Blm.

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET

TRK DI POLTKASI YILLII 2009

EKONOMK KRESELLEME AINDA DPLOMAS: TRKYENN YEN DI POLTKASI VE REKABET DEVLET