Membran Ayirma Teknikleri

01.Giris 02. Membran Ayirma Teknikleri 02.01.Ultrafiltrasyon 02.01.01.Konsantrasyon Polarizasyonu 02.01.02. Kirlenme 02.01.03. Ultrafiltrasyon Membranlarinin Yapisi 02.01.04. Membran Morfolojisi 02.01.05. Membran Materyalleri 02.01.06. Proses Niteleme zellikleri 02.01.06.01. Molekl agirligi siniri 02.01.06.02. Alikonma Faktr 02.01.06.03. Verim 02.01.07. Diafiltrasyon 02.02. Mikrofiltrasyon 02.02.01. Membran Sekilleri ve zellikleri 02.02.02. Mikrofiltrasyon Membran Tipleri 02.02.02.01. Kivrimli Gzenek Membranlar 02.02.02.02. Kilcal Gzenek Membranlar 02.03. Ters Osmoz 02.03.01. Ters Osmoz Cihazinin Tasarim Kriterleri 02.03.02. Ters Osmoz Membranlarin Periyodik Yikanmasi 02.03.03. Ters Osmoz Sistemi Iin n Tasfiye 02.03.04. Ters Osmoz Sistemi Iin Son Tasfiye 02.04. Nanofitrasyon 03. Membran Ayirma Tekniklerinin Gidalardaki Uygulamalari 03.01. St Teknolojisi 03.01.01. Peynir Alti Suyu Konsantresi retimi 03.01.02. Stten Bakteri Uzaklastirilmasi 03.01.03. Peynir Yapimi 03.01.04. Peynir Alti Suyu Yapiminda Nanofiltrasyon Kullanimi 03.02. Meyve Suyu Ve Sarap retimi 03.02.01. Aritma 03.02.02. Konsantre Etme 03.03. Biracilik 03.04. Yenilebilir Yaglarin Rafinerizasyonu 03.05. Su Aritma 03.06. Seker Endstrisi 04.Sonu

01.Giris Gida sanayisinde farkli fazlarin birbirinden ayrilmasi amaciyla degisik filtrasyon teknikleri siklikla kullanilmaktadir. Filtrasyon bir akiskan sistemden boyut farkina dayanarak iki veya daha fazla bilesenin ayrilmasi olarak tanimlanir. Geleneksel olarak filtrasyon sivi ve gaz akiskan iinde karismayan kati paraciklarin ayrilmasi amaciyla kullanilir. Membran filtrasyon ise bu uygulamayi sivi iinde znen katilarin ve gaz karisimlarinin ayrilmasini da kapsayan daha ileri bir asamaya tasir. Bir membranin ncelikli rol seici bir bariyer gibi davranmasidir. Membranlar bir karisimin belirli bilesenlerinin geisine izin verirken diger bilesenleri ali koyar. Bylelikle ya sznt

yada tutulan faz bir veya birka bilesence zenginlestirilmis olur. En genel anlamiyla membran iki faz arasindaki devamsizlik rejimi veya yigin hareketine karsi bariyer gibi davranan fakat bir veya daha fazla trn kisitli ve/veya dzenli geisine izin veren fazdir. Bu tanimlara gre bir membran gaz, sivi kati veya bunlarin kombinasyonlarindan olusabilir. Membranlar syle siniflandirilabilir: a) zelliklerine gre dogal sentetik gzenekli gzeneksiz gaz-faz ayirma gaz-sivi ayirma adsorpsiyon-yayinim iyon degistirici ozmotik seici olmayan membranlar

b) yapilarina gre

c) uygulanmalarina gre

d) membran davranis mekanizmasina gre

Ayrica membranlar; -geisken trlerini fiziksel veya kimyasal olarak degistirebilirler (r: iyon degistiriciler, biyofonksiyonel membranlar), -elektrik akisini dzenlerler, -geisi engellerler (r: paketleme ve kaplamalar), -geis hizini dzenlerler (r: kontroll salinim teknolojisi). Yani membranlar geisken trlerin kimyasal zelliklerini etkilemelerine bagli olarak pasif veya reaktif olabilirler. Membranin yapisindaki iyonik gruplar ve gzenekler membranlara seici geirgenlik veya yari-geirgenlik gibi zellikler kazandirirlar.

Sekil 1.1. Farkli Ayirma Tekniklerinin Kullanildigi Araliklar

Tablo 1.1. Membran Proseslerinin zellikleri Proses Osmoz Dializ Mikrofiltrasyon Ultrafiltrasyon Nanofiltrasyon Ters osmoz Elektrodializ Itici g Kimyasal potansiyel Konsantrasyon farki Basin Basin Basin Basin Voltaj/akim Sznt znenler, su Byk molekller, su Asili paraciklar, su Byk molekller, su Kk molekller, Divalent tuzlar, znms asitler, su Tm znenler, su Iyonik olmayan znenler, su Uucu olmayan molekller, su Tutulan Su Kk molekller, su znms sivilar, su Kk molekller, su Monovalent iyonlar, znmemis asitler, su Su Iyonik znenler, su Uucu kk Molekller, su

Pervaporasyon Basin

Osmoz bir zeltide znen maddenin ok yogun olan fazdan az yogun olan faza yari geirgen bir membrandan geisidir. Burada itici g her iki taraftaki zelti arasindaki kimyasal potansiyel farkidir. Dializ makromoleklleri saflastirmada kullanilan bir laboratuar teknigidir. Buna rnek proteinlerden tuzun ayrilmasi olabilir. Dializde itici g dializ torbasi iindeki ve disindaki geisken trler arasinda olan konsantrasyon farkidir. Elektrodializ ise voltaj farkina dayanir ve iyon seici membranlar farkli iyonik trlerin ayriminda etkilidir. Basin etkili membran prosesleri olan mikrofiltrasyon (MF), ultrafiltrasyon (UF), nanofiltrayon (NF) ve ters osmoz (TO) uygulamalarindaki fark, tasinimi hizlandirmak iin uygulanan hidrolik basintir. Bununla birlikte membranin yapisi da hangi bilesenin geip hangisinin tutulacaginda etkilidir. Sekil 1de grldg gibi ideal olan TO tm bilesenleri tutarken UF sadece makromoleklleri veya 10-200 (yaklasik 0.001-0.02 m) den daha byk moleklleri ayirabilir. Diger taraftan MF mikron boyutundaki yani 0.10 m ile 5 m boyutlarindaki asili paraciklari tutabilmesi iin tasarlanmistir. Yani en genis anlatimiyla ters osmozun bir konsantre etme teknigi oldugu sylenebilirken UF ayni zamanda saflastirma, konsantre etme, ve makromoleklleri veya ok kk kolloidal sspansiyonlari fraksiyonlarina ayirma yntemi olarak grlebilir. MF asil olarak bir filtrasyon temizleme yntemi olarak kullanilirken, sspansiyonlarda asili halde bulunan yeterli boyuttaki partikller de mikrofiltrasyon membranlarinda alikonulur. NF, TO membranlarina gre daha byk porlardan olusan fakat seker gibi birok organik bilesenin geisine izin vermeyen digerlerine gre daha yeni bir prosestir. Ancak znms bir bileseni znmeyen formlarindan ayirmakta da olduka kullanislidir. Yani laktik, sitrik, asetik asit gibi organik asitleri dsk pHlarda kolaylikla geirirken yksek pHlarda bunlarin tuz formlarini tutar. Kullanislilik ynnden membran teknolojisiyle karsilastirilabilecek tek yntem

santrifjlemedir. Ancak santrifjlemede iki faz arasinda uygun bir yogunluk farkinin olmasi ve bilesenlerin birbiri iinde znmemis olmasi sarttir. Membran ayirmada byle bir gereklilik yoktur. Gerektende uygun membran kullanildiginda znms molekllerin iyonik yklerine gre ayrilabilmesi membran filtrasyonun en byk avantajidir.

02. Membran Ayirma Teknikleri 02.01. Ultrafiltrasyon Ultrafiltrasyon terimi 1907 yilinda Bechhold tarafindan bu prosesin daha byk partikllerin (>1 m) ayristirildigi filtrasyon tekniginden ayirt edilmesi amaciyla kullanilmistir. UF yksek molekl agirlikli bilesenleri isi uygulamasi ve faz degisimine ugratmadan konsantre etme imkani sunar. Sznt; gidada bulunan kk molekl agirlikli bilesenleri beslemedeki konsantrasyonuna yakin bir oranda ierirken byk molekl agirlikli bilesenler membran tarafindan tutulur. Bu da yksek molekl agirlikli bilesenlerin zeltideki hem yas hem de kuru agirliklarinda artisa neden olur. UF uygulamalarinda basin 1-15 bar arasindadir. Bu basin degerleri TO uygulamalarina gre olduka kktr. Protein ve nisasta gibi isiya duyarli molekller iin UF teknigiyle ortam sicakliginda yapilan konsantre etme islemi bunlarin znebilirlik, kpk ve jel olusturma kapasitesi, emlsifiye olma, su ve yag baglama gibi fonksiyonel zelliklerini olumsuz etkileyen isil reaksiyonlari en aza indirger. Ayrica UF gida proses ve fermantasyon atiklarindaki yararli bilesenleri geri kazanmak amaciyla da kullanilir. Bu amala en ok st rnleri endstrisinde yararlanilir. UF uygulamalarinda karsilasilan en nemli iki sorun kirlenme ve konsantrasyon polarizasyonundan kaynaklanan basin dsmesidir. 02.01.01. Konsantrasyon Polarizasyonu Itici gcn basin oldugu membran proseslerinde ayirma zeltinin tamaminda degil sadece membrana yakin olan ve sinir tabakasi olarak bilinen, membranin kk bir blgesinde gereklesir. Bu da sinir tabaka zerinde konsantrasyon polarizasyonunu arttirir. Konsantrasyon polarizasyonu bir bilesenin membran tarafindan geisine izin verilmediginde meydana gelir. Sonu olarak membran yzeyinde o bilesenin konsantrasyonu artar ve sinir tabaka zerinde bir konsantrasyon gradienti olusur. Bu konsantrasyon artisi membran yzeyinde nemli bir ek diren olusmasini destekler ve makromolekllerin membran zerinde jel veya kirli tabaka olusturmasina neden olur. Konsantrasyon polarizasyonunun etkileri UFden geirilecek solsyon yerine su kullanildiginda akistaki nemli dssten anlasilir. Su solsyonla yer degistirdiginde genellikle bir dakikadan az bir srede akis hizi 2-20 kat azalir.

02.01.02. Kirlenme Birok uygulamada kirlenme gereklesir ve bu UF de karsilasilan en nemli problemdir. Kirlenmeyi olusturan materyal membran yzeyinde ve bazen ierisinde birikir ve rn akisinda dzenli bir azalmaya neden olur. Akis hizindaki uzun sreli dss yatiskin kosullardaki srekli bir prosese byk lde zarar verir. Ayrica daha sert bir temizleme islemi gerektireceginden membranin mrn azaltir. Kirlenme kainilmazdir. Proses ncesinde kolloidlerin ve partikllerin zeltiden uzaklastirilmasi ok nemli bir nlemdir ve her zaman yapilmalidir. Kirlenme saf su kullanildigi durumlarda bile gzlenmistir. Proteinler gibi daha kompleks materyaller sz konusu oldugunda membran materyaliyle protein arasinda etkilesimler meydana gelebilir. rnegin proteinler hidrofobik etkiler, hidrojen baglanmasi ve elektrostatik etkilerle yk transferi veya bunlarin kombinasyonundan dogan etkilerle membrana baglanabilirler. Baglanma miktarini en aza indirgeyen kosullar kirlenmeyi de azaltmalidir. Kirlenmeyi en ok etkiledigi grlen iki nemli zellik membranin fizikokimyasal yapisiyla yzeyin gzenekliligi ve morfolojisidir. esit kirlenme vardir. Bunlar; kek tabakasi olusumu, gzenek blokaji ve gzenek ii kirlenmedir. Kek tabakasi olusumu ve gzenek blokaji membran yzeyindeki kirlenmeyi ifade eder. Kek tabakasi olusumunda biriken molekller membran yzeyine yigilirken, gzenek blokajinda geri evrilen molekller por aikliklarini tikar. Gzenek ii kirlenme molekllerin porlarin ierisinde birikmesiyle olusur ve bu membranin ortalama gzenek boyutunu azaltir. 02.01.03. Ultrafiltrasyon Membranlarinin Yapisi UF uygulamasinda zeltideki bilesenleri ayirmak iin seici molekler agirlik ve yapisal zelliklere gre ayirim yapan yari geirgen membranlar kullanilir. Ultrafiltrasyonda zelti belli bir basin altinda membranla temas halindedir. Uygulanan basin zc ve kk molekllerin membrandan gemesini saglar. Membran daha byk moleklleri tutar. Membrandan geen zelti rn tutulan moleklleri ieren zelti sznt olarak adlandirilir.

Sekil 2.1. Spiral sarilmis membran modlnn temel yapisi Iki membran arasina bir rn tasiyici (permeate carrier) yerlestirilmistir. Iki membran ve rn tasiyici kenarindan birbirine yapistirilarak yaprak olarak adlandirilan yapiyi olusturur. Yapistirilmayan kenar da merkezdeki delikli toplama tpne baglanmistir. Membran yapragi boyunca bir ag yapili besleme tutucu (mesh spacer), merkezi toplama tp zerine spiral sarilmistir. Yaprak uzunlugunu azaltmak iin birok membran yapragi ayni anda merkezi tp zerine sarilmistir. oklu yaprak tasarimlari rn akisindaki dss minimize eder. Sarmal modl bir basin kabi ierisine yerlestirilmistir. Besleme ag yapili besleme tutucu boyunca uzanan merkezi toplama tpne paralel akar. Besleme tutucu konsantrasyon polarizasyonunu azaltmak iin kargasali akis olusturur. Besleme modlden asagi dogru akarken besleme tutucu akisin membran yzeyine dogru olmasini saglar. zeltinin membran yzeyine dik akisi zeltinin membran yzeyinden beslemeye geri difze olmasini kolaylastirir. Ayrica konsantrasyon polarizasyonu etkisini yok eder. Beslemenin bir kismi membrana nfuz eder ve bu rn tutucu boyunca akar. Akisin dogrultusu spiral ve besleme akisina diktir. rn, merkezi tp iinde toplanir. 02.01.04. Membran Morfolojisi Membranlar simetrik ve asimetrik olarak siniflandirilabilirler. Bu iki membran tipi arasindaki fark asimetrik membranlarda gzenek boyutu gradienti olmasidir. Yani st tabakadaki gzeneklerin alt tabakadakilerle karsilastirildiginda farkli boyutta olabilir. st tabakanin tamamen gzeneksiz olmasi veya farkli malzemeden yapilmis olmasi da mmkndr. Eger

farkli malzeme kullanilmissa bu durumda kompozit membran olarak adlandirilir. Simetrik membranlarda gzenekler ya uzun kanallar formunda ya da snger yapida olabilir. Simetrik membranlar da tamamen gzeneksiz ( r: homojen filmler ) olabilir. Bununla birlikte membranlarin kesitinde yapisal bir farklilik yoktur.

Sekil 2.2. Simetrik ve asimetrik membran kesitlerinin sematik grnm ve kullanildiklari prosesler. Ultrafiltrasyon membranlarinin ogu asimetrik yapidadir ve st tabakalari gzeneklidir. Membranlarin hazirlanmasinda polimerik ve inorganik materyaller kullanilir. Polimerik UF membranlar siklikla daldirarak keltme prosesiyle hazirlanir. Bu amala bir polimer solsyonu ince bir film halinde dklr ve polimer iin zc olmayan bir madde ieren koaglasyon banyosuna daldirilir. zc homojen likit polimer filmin disina dogru difze olmaya baslarken zc olmayan madde iine difze olur. Faz ayirimi polimer film iinde gereklesir ve polimer gzenekli asimetrik membran yapisini olusturmak zere kati faz olarak ker. 02.01.05. Membran Materyalleri Membran teknolojisi ticari anlamda asimetrik selloz asetat TO membranlarin 1962de Loeb ve Sourirajan tarafindan bulunmasiyla ekici hale gelmistir. Dogal polimer sellozun bir trevi olan selloz asetat (SA) ilk on yilda UF iin ana membran malzemesi olarak kullanilmistir. SA membranlarin hazirlanmasi digerlerine gre daha kolaydir. Bununla birlikte kimyasal stabilitesi de dsktr yani digerlerine gre daha dar bir pH araligina toleranslidir, biyo bozunurlugu yksektir. stelik SA membranlar 30Cnin zerindeki sicakliklarda kullanilamazlar ve membran performansi polimer kaymasindan dolayi zamanla azalir. Bu nedenlerle yeni membran malzemeleri ortaya ikmistir. Polislfon (PSF) ve polieterslfon (PES) basariyla kullanilmis polimerlerdir. Bu materyallerle hazirlanmis UF membranlar genis 8

bir pH araligi, isiya ve st endstrisinde sika kullanilan sterilizasyon ve temizlik malzemesi olan klora karsi diren gsterir. Diger yandan beslemede bulunan protein gibi bilesenlerin adsorbsiyonundan kaynaklanan geri dnsmsz membran kirliligi ciddi basin dsmelerine neden olur. PSF ve PES hidrokarbon ortamina karsi da direnli degildir. Bu yzden UF materyali olarak hidrofilik polimerler veya geri dnsmsz protein kirlenmesini engelleyen polimer karisimlari ve daha fazla veya daha az kimyasal stabilitesi olan rejenere selloz, poliakrilonitril, polivinilklorid, poliamid, polivinilidinflorid gibi yeni polimerler zerinde arastirmalar yapilmistir. Inorganik membranlar olduka yksek kimyasal ve isil stabiliteleri nedeniyle nem kazanmaktadir. Bunlar cam, metal ve seramik materyallerden yapilabilmektedir. Mkemmel dayaniklilikla birlikte daha uzun mrl olmalari zellikle daha sert prosesler iin inorganik membranlar polimerik membranlara gre daha elverisli kilmaktadir. Diger yandan inorganik membranlar genellikle polimerik membranlardan daha pahalidir ve olduka kirilgandirlar. Seramik membranlar genellikle alminyum oksit veya zirkonyum oksitten; cam membranlar silikon oksitten yapilarlar. 02.01.06. Proses Niteleme zellikleri 02.01.06.01. Molekl Agirligi Siniri Ultrafiltrasyonda kullanilan membranlar molekl agirligi sinirina (MAS) gre nitelendirilirler. Molekl agirligi siniri membran tarafindan %90 tutulan bir globuler molekln mol agirligidir (Harrold ve ark., 1992). UF membranlarinda MAS 2000-300000 arasinda degisir. Bu degerlerden, alt sinir olan 2000 NF ile, st sinir olan 300000 MF ile akisir. MAS 5000 olan bir membran molekl agirligi 5000 ve zerindeki bilesenlerin geisine izin verirken daha dsk olanlari geirmez. MAS degeri arttika uygulamada kullanilmasi gereken basin azalir. Ancak MAS membranlari tanimlamada kusursuz degildir, nk znen maddelerin tutulmasina dayanir ve bu da znen maddenin boyutuna, geometrisine, esnekligine, znen-membran etkilesimine, test kosullarina, test cihazina baglidir. Prosesi tanimlamakta kullanilan diger zellikler ise sunlardir:

02.01.06.02. Alikonma Faktr Alikonma faktr deneysel olarak beslemedeki her bir bilesen iin ayni anda beslemeden ve szntden rnek alinarak analizi sonucunda elde edilir. Bu deger ayristirma isleminin basarisini bir lsdr. Alikonma faktr asagida belirtildigi gibi tanimlanir: R = (CF-CP)/CP Burada; CF : bilesenin beslemedeki konsantrasyonu CP : bilesenin szntdeki konsantrasyonu Buna gre elde etmek istedigimiz rn iin R=1 ayirmak istedigimiz bilesen iin R=0 olmalidir. 02.01.06.03. Verim Ultrafiltrasyon zeltilerdeki degerli bilesenlerin konsantre edilmesi veya geri kazanilmasi iin kullanildigindan verim prosesin ekonomik zelliklerini etkileyen en nemli faktrdr. Verim bir bilesenin beslemede bulunan miktarinin szntde kalan miktarina oranidir ve geri kazanilmasi istenen bilesenler iin prosesin veriminin yksek olmasi istenirken toksinler gibi uzaklastirilmasi istenen bilesenler iin verim mmkn oldugunca dsk olmalidir. Buna gre verim asagida verildigi gibi tanimlanir: Y = VCCC/VFCF Burada; VC ve VF : besleme ve rn hacmi CC ve CF : besleme ve rn konsantrasyonu 02.01.07. Diafiltrasyon Ali konma faktr dsk olan bilesenleri daha yogun konsantrasyonda elde edebilmek iin ultrafiltrasyona ek olarak konsantre etme prosesinin belirli bir aninda su eklenmesi islemidir. Srekli ve kesikli olmak zere iki sekilde yapilir. Kesikli diafiltrasyonda konsantre edilmis rn sulandirilarak tekrar filtre edilir. Srekli diafiltrasyonda ise uzaklastirilan szntyle esit hacimde su zeltiye srekli ilave edilir.

10

02.02. Mikrofiltrasyon Ultrafiltrasyonda oldugu gibi mikrofiltrasyon da src gc basin olan bir prosestir. Teorik olarak MF ve UFnin temelleri aynidir ve bu iki uygulama arasindaki tek fark ayristirilan materyallerin boyut araligidir. MF kolloidler, yag globlleri, ve hcreler gibi dagilmis paraciklari ayristirirken UF znms makromolekllerin ayristirildigi bir prosestir. Yillarca MF olduka kk gzenekli simetrik membranlarin kullanildigi sonlu bir derinlik filtresi tipi olmustur. Byle membranlar partiklleri tutar ve bir fitre keki olusmasina neden olurlar. Bu da akis hizini dsrr ve basin dss belirli bir degere ulastiginda membranin degistirilmesi veya rejenere edilmesi gerekir. Ayrica filtre keki membrandan gemesi gereken partiklleri tuttugundan filtrasyon karakteristiklerini degistirir. Bu nedenlerle byk lekte kullanilmasi pratik olmamistir. apraz akisli mikrofiltrasyon apraz akis teknigiyle mikrofiltrasyonu birlestiren bir gelismedir. apraz akisli MFnin avantaji besleme akisinin membrana paralel olmasini saglayarak klasik MFde karsilasilan problemleri en aza indirgemesidir ve bylece prosesin byk lekte kullanilmasina imkan tanir.

Sekil 2.3. (a) Sonlu ve (b) apraz akisli membranin alisma prensipleri

11

02.02.01. Membran Sekilleri ve zellikleri MF membranlarin geometrik yapisi UF membranlarla aynidir. Bu nedenle modl barinaklari ve yardimci ekipmanlari da benzerdir. Ayrica membran tipleri de (selloz, sentetik polimer, inorganik) UF ile aynidir. Ancak inorganik membranlara MF uygulamalarinda, UF ve TO uygulamalarindan daha fazla rastlanir. Hatta bazi inorganik membran tipleri yalnizca MF gzenek boyutlarinda grlr. Membran retiminde cam, metal ve alminyum, zirkonyum ve titanyum karisimlarindan olusan farkli inorganik materyaller kullanilmistir. Ayrica membran geometrisinde de geleneksel membran dizaynlarina gre nemli farkliliklar grlebilir. Inorganik membranlar genis gzenekli bir destek ve yzeyi kaplayan aktif membran olmak zere iki kisimdan olusur. Destek materyalleri rn hidrodinamik direnle karsilastirmadan geirmelidir. Bu nedenle gzenek api 10 m veya daha fazladir. Bunlar alminyum, karbon, paslanmaz elik ve nikel gibi materyallerin ince tozlarinin katilastirilmasiyla retilir. Membran tabakasi direk genis gzenekli destek materyali zerine kaplanabilir. Ama UF veya kk gzenekli MF membranlarda destek materyalinin yzey alanini artirmak iin orta derecede katilastirilmis seramik tabaka kullanilir. Genellikle alminyum, zirkonyum ve titanyumdan olan membran tabaka destegin kolloidal bir sspansiyonla kaplanip destegin yanma sicakligindan daha dsk bir sicaklikta yakilmasiyla olusturulur. Akis hizinin azalmasini engellemek iin membran kalinligi birka mikrondan fazla olmamalidir. 02.02.02. Mikrofiltrasyon Membran Tipleri Yapilari ve retimleri bakimindan farkli iki temel membran tipi vardir. Bunlar kivrimligzenek membranlar ve kilcal-gzenek membranlardir. Bunlarin farklari kullanildiklari uygulamalardan kaynaklanir. 02.02.02.01. Kivrimli Gzenek Membranlar Membran boyunca dolambali yollar olusmasina neden olan, membran polimer yapisi evresinde birbirine bagli bir ok bosluktan olusurlar. Kivrimli gzenek retiminde en ok kullanilan teknik polimer yapisindaki bosluk sayisini ve boyutunu belirlemek amaciyla farkli 12

miktarlarda polimer, zc ve farkli kuruma hizlarinin kullanildigi ters faz dkm metodudur. Bu membran dkmnn en nemli sonucu birbirine bagli bosluklardan ayrilan kanallarin yapisidir. Herhangi bir kanalin genisligi dzenli degildir. Kanal boyunca herhangi bir noktada daralmalar olusur. Kanalin bu daralma noktalarindaki api membrandan geecek materyalin boyutunu belirler. Birbirine bagli ve dolambali yapidaki bu kanallar membrana adini verirler. 02.02.02.02. Kilcal Gzenek Membranlar Yeni bir teknik olarak dielektrik film iinde dz kanalli sabit apli silindirik gzeneklerin retimi 1960larin ortalarinda gelistirildi. Bu membranlar iki asamali iz oyma (track-etch) prosesiyle retilmistir. Bu iki asama membranin yapisinin yksek oranda kontrol edilmesini saglar. Birok uygulama iin bu iki membran tipinin istenen benzer zellikleri vardir. Her iki membranda belirtilen gzenek apindan daha byk partikller iin kesin bir tutulma gsterirler. Bu sebeple sterilizasyon gibi partikllerin veya organizmalarin tamamen uzaklastirilmasini gerektiren uygulamalar iin son derece uygundur. Bu amala her iki membran tipi de en azindan bir kez otoklavlanmalidir. Kivrimli gzenek ve kilcal gzenek membranlarin uygulamalarindaki farklar ise sunlardir: Kilcal gzenek membranlarin ince film yapisi nedeniyle dayanikliligini saglamak iin gzenekliligi %10 gibi dsk bir seviyedeyken kivrimli gzenek membranlar %80 oraninda gzeneklilige sahiptir. Kilcal gzenek membranlar, kivrimli gzenek membranlarin 1/20si kadar kalinliktadir. Kilcal gzenekli olduka esnek olduklarindan kartuslarin ierisine yerlestirilebilirler. Kivrimli gzenek membranlarin yksek gzenekliligi; besinler membran altindan geirilirken organizmalarin membran yzeyinde kltrlenmesi veya toplanmasini, molekllerin membran kesiti boyunca bir elektrik alani ierisinde tasinmasini saglamaya yarar. Kilcal gzenek membranlarin dsk gzenekliligi ve dzenli dz yzeyi membran yzeyinde biriken materyalin mikroskobik analizinin yapilmasi veya organizmalarin sayimi iin boyama yntemi kullanilmasi gereken uygulamalarda avantajlidir.

13

Ayrica kilcal gzenek membranlardaki ince ve dz kanal yapisi su uygulamalarda da nem kazanir; virsler gibi biyolojik ajanlari konsantre etme veya saflastirmada kivrimli gzenege gre membran kanallarinin yzeyine ok daha az materyal tutunacagindan daha karlidir, daha kisa olan kanal uzunluklari sayesinde difzyon ve tasinim alismalarinda kullanilir, farkli boyutlarda bir rnegin fraksiyonlarina ayrilmasi gerektiginde, kk paraciklarin adsorbe olacaklari yzey alani daha az olacagindan kullanislidirlar. Kilcal gzenek membranlar dzgn yzeyi ve paralel silindirik aikliklari nedeniyle kivrimli gzenek membranlara gre daha dsk bir szme kapasitesine sahiptir ancak dar bir alanda genis yzey alani saglayan kartuslarin ierisine yerlestirilebilmeleri bu kapasite dsklgn karsilar. UF ve RO ile karsilastirildiginda kurulum maliyeti daha yksek olan MFde filtre paralarinin degistirilmesine daha az gerek duyuldugundan isletme maliyetinin daha dsk olmasi bu dezavantajini dengeler. Ayrica MF membranlar digerleriyle karsilastirildiginda daha keskin bir MAS gsterir ve istenen boyuttaki partikllerin tmn etkin biimde ali koyar. Bu nedenle rnegin fraksiyonlarina ayrilmasi veya sterilizasyonuna imkan saglar. Bir MF membran seerken gzenek boyutunun belirlenmesi, paracik bozunumu etkisi, gzenek yapisi ve seklinin etkisi, adsorbsiyonun etkisi, farkli partiklleri tutma mekanizmasi gibi dikkate alinmasi gereken birok etken vardir. Membranin gvenilirliginin ve gzenek boyutunun belirlenmesinde kabarcik nokta (bubble point) testi kullanilir. Bu test islak bir membranin gzeneklerinden sivi molekllerin uzaklastirilmasi iin gerekli gaz basincini llmesi ilkesine dayanir. Biyolojik materyaller gibi sekil degistirebilen partikllerin membranda alikonulmalari veya geirilmeleri gzenek boyutuna baglidir. Alyuvar hcreleri gibi aplari hcre apindan daha kk olanlar membrandan geebilirken daha kati olan hcreler gzenek api kendi aplarindan daha byk olmadika geemeyeceklerdir. Farkli boyutta partikller ieren bir rnegi filtre etmek iin kullanilan membranin farkli alikoyma mekanizmalari olmalidir. Difzyon katsayilari ok yksek olan kk partikller

14

membran yzeyinde veya gzeneklerin iinde yakalanacaktir. Daha byk partikller iin ise baskin mekanizma gzenek kenarina arpmadir. 02.03. Ters Osmoz Osmoz prensibinin ne oldugunu bilmeden ters osmozu anlamak mmkn degildir. Onun iin burada osmoz prensibine kisaca deginelim. Osmoz olayi, tabiatta canlilarin tmnn yasaminda byk nem tasir. Bitki kklerinin topraktan suyu almalari, beden iindeki hcrelerin beslenmesi iin kandan sivi alip vermeleri, bbreklerde kanin idrardan ayrilmasi gibi birok tabii olay osmoz prensibi sayesinde olur. Tabiattaki saf sular kendinden daha az saf, yani daha ok mineral ieren sulara dogru geerek tabiattaki sularda bir tuzluluk dengesi saglarlar. Tabii osmoz olayini tabiatta sular arasindaki mineral dengesinin saglanmasi olarak da dsnlebilir. Osmoz prensibi ile topraktaki sular, bitki kk zerindeki zari asarak daha ok tuzlu olan bitki iindeki sularin iine girer. Oysa toprak iindeki suyun basinci yksek bir agacin kkndeki suyun basincindan daha azdir. Buna ragmen, topraktaki az mineralli su 100 metre ykseklikteki agacin dahi kk iine girer ve bylece aga ihtiyaci olan suyu ve mineralleri alir ve yasamina devam eder. Bu dogal olay az mineralli suyun daha ok mineralli suya kiyasla bir basinci oldugunu ispat eder. Sularin tuzluluk (mineral) farkindan dogan bu Ozmotik Basin sayesinde, ayni atmosferik basin altinda bulunan su, canlilari veya hcreleri ayiran zardan (yani membrandan) diger tarafa kolayca geer. Bu tabiat olayinda, bir zar ile ayrilan sular arasinda bildigimiz bilesik kaplar kanunu geerli degildir. Su iinde znms halde bulunan minerallerin miktarina gre suyun ozmotik basinci hesaplanabilir. rnegin, iinde 35000 mg/litre znms madde bulunan Akdenizin suyunun ozmotik basinci 26 Bardir. Demek ki, bir kabi yari geirgen bir dogal zar veya TO membrani ile ikiye ayirirsak, bir tarafa deniz suyu ve diger tarafa saf su koyarsak, saf suyun deniz suyu tarafina gemesini engellemek iin deniz suyu tarafina en az 26 Bar basin uygulamamiz gerekir. Mineralli su tarafina, ozmotik basintan daha yksek bir basin uygulanir ve bylece ters osmoz olayi yaratilarak mineralli (tuzlu) sulardan tatli su tarafina dogru su geisi elde edilir. Ters osmoz olayinda su iindeki znms mineraller membranin diger tarafina geemezler. Ham su iinde bulunan kati maddeler, bakteriler, virsler, organik maddeler de membrani asamazlar ve mineralli su tarafinda kalirlar. Iste, TO cihazi bu prensip ile alisir: kuyu suyu gibi az mineral ieren sulardan iyi su elde etmek iin 10 15 Bar gibi basinta

15

alisan TO cihazlar kullanilir; deniz suyundan iyi su elde etmek iin ise 60 - 70 Bar basinta alisan TO cihazlari tasarlanir. Bir filtrede su filtre yzeyine dik olarak hareket eder ve sudan ayrilmasi istenen katilar filtre yzeyinde kalir, suyun %100 szlr. Oysa TO tekniginde su TO membrani yzeyine paralel olarak hareket eder, membranin iki tarafindaki basin farki ile mineralli suyun bir kismi mineralleri terk ederek ve saf olarak membranin diger tarafina geer. Mineralli sular TO Membrani boyunca hareket ederken su miktari gittike azalir, ancak kalan suyun mineral miktari gittike artar, bu kalan su, sudan ayrilmasi istenen mineraller ile beraber TO cihazini terk eder. TO tekniginde, suyun iindeki mineral miktarina gre bu atilan suyun orani hesaplanir. TO da filtrasyon mertebesi bir mikronun binde biri altindadir (0,001 mikronun altinda). Minerallerin geemedigi bir filtreden virsler dahi geemez. Teorik olarak, minerallerin membrandan diger tarafa gememesi gerekir, ancak, tatbikatta ok az bir miktar mineral saf su ile beraber membrani asar. Mineral kaagi olarak adlandirilan bu olayin miktari ham suyun iindeki minerallerin trne ve miktarina, kullanilan TO membrani trne, TO cihazinin isletme basincina, atik su oranina ve TO cihazinin tasarimina gre degisir. rnegin, deniz suyunu iyilestiren TO cihazlari suyun iindeki znms minerallerin %99unu ayirir ( yani %1 kadar mineral iyi su tarafina kaar), deniz suyundan iyi su elde edilirken ham suyun %60 kadari atik olarak atilir. Oysa 1000 mikroS/cm iletkenlikteki bir kuyu suyundan kazan besi suyu reten bir TO cihazinin %3 kadar mineral kairmasina msaade edilir, bu islem sirasinda ham suyun %20 kadari atik su olarak atilir. 02.03.01. TO Cihazinin Tasarim Kriterleri TO cihazi tasariminda ham suyun iindeki znms maddelerin tr ve miktari, suyun sicakligi, retilecek suyun debisi ve bu suyun kullanim amaci tasarim kriterleri iin en nemli verilerdir. TO teknolojisi gelistike TO membranlarinin tr de ogalmistir. Dsk basinta alisan ve ham sudaki minerallerin yalnizca %70 kadarini ayiran membranlar oldugu gibi, ok yksek basinta grev yaparak minerallerin %99 kadarini ayiran membran trleri de mevcuttur. Diger taraftan, ok dsk maliyet ile iyi su rettigi iin bugn en ok tercih edilen poliamid membranlar klorlanmis suya dayanikli degilken, ilk icat edilen membranlardan olan SA tr membranlar klor ile dezenfekte edilen sularda ve steril ortamlarda halen kullanilmaktadir. Membranlarin ogu 45 50C sicakliklarda deforme olurlar. Son yillarda 80C su ile yikanabilen membranlar da retildi. Son icat edilen TO membran trleri ile artik 16

her ihtiyaca, her prosese ve atik su dahil her kt suya uygun TO membrani semek ve TO cihazi imal etmek kolaylasti. TO cihazi, zerinde membran kaplari, TO membranlari, bir pompa, vanalar, borular ve bazi l birimleri ve bunlari kontrol eden bir ana panodan yapilmis bir sistem olarak kabul edilebilir. Ancak, basit grnen bu tesisatta membran trnn ve miktarinin seimi, membranin ham su tarafindaki su hizi, membran iinden suyun diger tarafa geis hizi, gittike mineral orani artan ham suyun kristal reterek membranlari tikama risklerinin hesabi gibi bir ok hassas noktalar TO tasarimini bir mhendislik konusu yapar.Iyi tasarlanmis ve iyi bakimi yapilan bir TO cihazinin membranlari genelde 5 ile 7 yil kadar grev yapar ve bu sre sonunda cihaza yeni membranlar takilir. TO cihazi sudaki mineralleri ayirir ve bunlari disari atabilmek iin bir miktar suya ihtiyaci vardir. Mineralleri atmak iin yeterli miktarda su olmazsa, TO iinde taslar olusur. Bu nedenle, ham suda bulunan mineral miktarina gre ve TOnun retecegi su miktarina gre atik su orani hesap edilir. rnegin ok mineral ieren deniz suyunu aritan bir TOda atik orani %60 kadarken, 1000 iletkenlikte bir kuyu suyu ile alisan TO yalnizca %1520 kadar su atar. Su iinde bulunan ve kristal retmeye meyilli olan silikat, kalsiyum ve magnezyum minerallerinin ok yksek olusu tasarim sartlarini ok etkiler ve bu tr sular ile alisan TO cihazlari ancak ok su atarak saglikli alisabilirler.ok az miktarda su reten TO cihazlarinda TO membran sayisi azdir. Ham su, az sayidaki membranlardan geerken suyun byk bir kismi szlmeden membrani terk eder. Bu nedenle, az su reten TO cihazlarinin retim randimani ok dsk olur ve bu cihazlar, ham su kalitesi ok kt olmasa dahi (1000 mikroS/cm gibi) %60 - %80 kadar su atarlar. Ayni kalitede ham sudan 30 40 m/saat su reten bir TO cihazi ise yaklasik %15 kadar su atar, dolayisi ile yksek kapasiteli TO cihazlari ok daha randimanlidir.1970li yillardan bu yana gelismis olan ve dnyadaki kullanimi ok yayginlasan TO cihazlari proses suyu ihtiyaci yaninda aik buhar kullanan isletmelere ve enerji santrallerine yksek ekonomi saglar. 02.03.02. Ters Osmoz Membranin Periyodik Yikanmasi

Her TO reticisi kendi imalati olan membran modeline gre yikama sekli ve yikama kimyasallari nerir. TO cihazi satin alindiginda bu cihaz ile beraber verilen el kitabinda TO membranlarinin yikanmasi iin gerekli bilgiler bulunur. Genelde, sorun yasanmayan TO 17

cihazlarinin membranlarinin yikanmasi birka saat gibi bir srede yapilir ve bu nedenle isletme bu durustan etkilenmez. Yikama solsyonunun hazirlandigi sentetik bir kapta bakteri ve organiklere karsi yksek pH degerinde bir kimyasal ve kristal olusumuna karsi dsk pH degerinde bir kimyasal solsyonu hazirlanir. Normal isletme sirasinda TO iinden geen suyun yn ile ayni ynde bu kimyasal solsyonlar geirilir, yani ters yikama yapilmaz. TO cihazinin montaji veya tasarimi sirasinda hazirlanmis olan sirklasyon hatti sayesinde, nce bir kimyasal solsyonun membranlar iinde sirklasyonu yapilir, daha sonra cihaz alistirilarak membranlar durulanir. Bundan sonra ikinci kimyasal solsyonu ile membranlar iinde sirklasyon yapilir ve tekrar cihaz durulanarak yikama yapilmis olur. Bu yikama isleminden hemen sonra TO cihazi en iyi suyu retmeyebilir. Genelde birka saat isletme sresinden sonra TO cihazi normale dner ve iyi su isletmeye baslar. 02.03.03. Ters Osmoz Sistemi Iin n Tasfiye n tasfiye olarak adlandirilan sistem, TO cihazi besi suyunun, yani ham suyun, TO cihazina gelene kadar olan fiziksel ve kimyasal tasfiyesidir. n tasfiyede suyun katilardan iyice arindirilmasi, yani iyi bir filtrasyon her TO sistemi iin genel bir ihtiya ise de, filtrasyondan sonra yapilacak islemler ham suyun kalitesine ve TO cihazinin trne gre degisir. Genelde, n tasfiye olarak asagida belirtilenlerin biri veya birkai beraberce yapilir:

Asit dozaji ile suyun pH derecesinin dsrlmesi; Kostik (NaOH) dozaji ile suyun pH derecesinin ykseltilmesi; Su iinde bulunan gazlarin ayrilmasi; Suyun yumusatilmasi; Suya antiskalant dozaji yapilarak TO membranlari iinde kristallerin olusmasinin nlenmesi.

02.03.04. Ters Osmoz Sistemi Iin Son Tasfiye TO cihazi ile retilen suyun pH derecesi ne olursa olsun bu su genelde ok koroziftir, nk su saflastika korozif olur. Ayrica, TO retim suyunun kullanilmasi planlanan yerlerde bu derece saf su istenmeyebilir. Veya, TO retim suyu bir sitenin veya sehrin boru sebekesine verilecekse, bu sebekede suyun bakteriler ile temasi riski ile suya klor verilebilir.Iste bu tr nedenler ile TO retim suyunun son tasfiyesi yapilir. Son tasfiye suyun kulanim amacina gre degisir. 18

Kostik (NaOH) veya baska bir kimyasal dozaji ile suyun pH derecesinin ykseltilmesi; Suyun metallerde korozyon yapmasini nlemek amaci ile suya "korozyon inhibitr" dozaji yapilmasi; Suya bazi mineraller dozlanarak suyun belli bir proseste veya rn imalatinda kullanilmasi; Su iinde bulunan gazlarin ayrilmasi; Sehir sebekesine vermeden nce suya klor (sodyum hipoklorit veya kalsiyum hipoklorit) dozaji yapilmasi.

02.04. Nanofiltrasyon Nanofiltrasyon son zamanlarda kullanilmaya baslamis ve molekler agirlik siniri ultrafiltrasyon ile ters osmoz arasinda (200 ile 2000 Dalton ) olan bir membran ayirma yntemidir. Genellikle bakterilerin, virslerin, organik kalintilarin, ve sertligin uzaklastirilmasinda kullanilir. Ayrilma islemi organik bir yari geirgen membrandan olusan seici geirgen bir tabaka zerinde gereklesir. Islemde itici g membranin iki tarafindaki besleme ve sznt arasindaki basin farkidir. Membran seiciliginden dolayi su ve molekl agirligi 200 Dadan kk bilesenler yari geirgen ayristirma tabakasini geebilirken znmemis karisimlarin bir veya birka bileseni itici gce ragmen membran tarafindan tutulur. Genellikle membran materyalinin pozitif veya negatif ykl olmasindan dolayi NF membranlar Donnan dengesiyle aiklanan iyonik seicilige sahiptir. Buna gre kk mineral iyonlarini ieren zeltiler membrandaki sabit iyonik molekllerle aralarinda Donnan potansiyeli denen elektriksel bir potansiyel farkinin dogmasina ve Donnan dengesi adi verilen dengenin olusmasina neden olurlar. Bu dengenin saglanmasi iin zit ykl maddelerin ters ynde geisi veya znmeyen formlarinin znr hale dnstrlmesi gerekir. Bu etki dolayisiyla NF membranlar tek ykl iyonlari iki ve daha ok ykl iyonlara gre daha fazla geirir. zeltideki tuz orani arttika membranin bu zelligi de artar. NF cihazlarinda yaygin olarak spiral sarilmis membran modlleri kullanilmistir. Bunlarda membran alani genis oldugundan isletme maliyeti dsktr fakat kapsamli n tasfiye gerektirmesi gibi bir dezavantaji vardir. Besleme tutucunun yksekligini dsk olmasi nedeniyle ok abuk kirlenirler ve MF ve UF de oldugu gibi hidrolik olarak temizlenemezler. Kirlenmeyi nlemek ve membran yzeyini temizlemek amaciyla geleneksel tasfiye islemleri veya UF uygulamasinin kimyasal (antiscalant, asit) dozlamasiyla birlikte uygulanmasi gerekmektedir. Ancak yeni gelistirilen kapiler NF bu olumsuzlugu ortadan kaldirmistir. Bu sistem genellikle su aritmada kullanilir.

19

Sekil 2.4. Kapiler nanofiltrasyon cihazinin alisma prensibi Bu cihazin sistemi sonlu UF ye benzetilebilir. Buna gre modl dik olarak yerlestirilir. Belirli bir zaman boyunca su (besleme) filtre edilir. Bu sre boyunca sadece sznt (atik su) aiga ikar ve rn (temiz su) tahliye edilmez. Sznt akisi toplam akisin %10u kadardir. Bir sre sonra sistem basinli su ve/veya havayla temizlenir ve sistemdeki btn su tahliye edilir. rnn bu sekilde kesikli olarak elde edilmesi nedeniyle sistem sonlu kapiler NF olarak da adlandirilir. Filtrasyon srecinde tuz ve esitli partikller birikir ve bunun sonucunda ozmotik basincin artmasi nedeniyle akis azalir ve kirlenme gereklesir kirlenmeyi ortadan kaldirma iin su srekli sirkle edilir ve bir sre sonra sistem temizlenir. Bu sistemle ham su tek adimda proses suyu haline getirilmis olur.

03. Membran Ayirma Tekniklerinin Gidalardaki Uygulamalari 03.01. St Teknolojisi 03.01.01. Peynir Alti Suyu Konsantresi retimi Ultrafiltrasyon ile toplam kuru maddesinin % 35-80i protein olan peynir alti suyu konsantresi (PASK) retimi ticari olarak birka yildir uygulanmaktadir. Yksek protein ieren PASK ayni zamanda yksek oranda yag iermektedir ve bu da onun fonksiyonel zelliklerini ve depolanma mrn azaltmaktadir. Ierdigi yagin nemli bir blm degerli fosfolipitlerdir. Atik yag Maubois et. al. nerdigi gibi isi uygulamasi sonucu (55C, 8 dk.) kalsiyumla kelmesinden yararlanilarak ayrilabilir. Olusan kelti 2 mlik MF membranlardan

20

geirilerek uzaklastirilir. Yagsiz PAS islenmemis PAS na gre UF da daha yksek akis hizi saglar. UF ile PASK % 70 protein ierigine kadar konsantre edilebilir. Protein ierigi % 80 olan PASK retimi iin diafiltrasyon uygulanir. 03.01.02. Stten Bakteri Uzaklastirilmasi Pastrize stlerin raf mrn uzatmak veya peynire islenecek stlerin kalitesini arttirmak amaciyla yagsiz st 1.4 mlik seramik MFdan geirilir. Bu yolla elde edilen stn bakteri yk baslangitaki miktarin %0.05i kadar olmustur ve atik neredeyse tm bakterileri ve sporlari iermektedir. 03.01.03. Peynir Yapimi Peynir yapiminda genellikle UF teknigi kullanilir. UFnin peynir yapiminda farkli kullanim amalari vardir. Bunlar syle siralanabilir: Yil iinde stn degisen protein ierigini standardize etmek. Diger bir kullanim amaci da n konsantrasyondur. Stn n konsantrasyonu: bu islem ekipmanlarin kapasitesini arttirir, ancak isletme verimi sabit kalir. Gzenekli peynirlerin yapiminda toplam kati madde ierigi % 20 40 olan st elde edilirken kismi konsantrasyon islemi iin kullanilir. Toplam konsantrasyon amaciyla yani peyniri son rndeki toplam kuru madde miktarina getirmekte de UF kullanilir. 3.1.4. Peynir Salamurasinin Temizlenmesi Tuz konsantrasyonu % 20 ve zerindeki salamura suyunda bile Listeria ve Staphylococcus sp. gibi mikroorganizmalarin hayatta kalabildigi grlmstr. Salamuralari saflastirmak iin pastrizasyon, NaOCl eklenmesi ve Kieselghur uygulamasi gibi yntemler kullanilmistir. Bu baglamda MF teknigi salamuranin kimyasal kompozisyonunu degistirmeden bakterilerin uzaklastirilabildigi bir yntemdir. Bu yntemde ncelikle salamuranin 20C civarinda olmasi gereklidir, bylece kalsiyum fosfat komplekslerinin membran materyali zerinde kelmesi ve akis hizini dsrmesi engellenir. 03.01.04. Peynir Alti Suyu retiminde Nanofiltrasyon Kullanimi PAS retiminde nanofiltrasyon uygulamalari sunlardir: UFde n konsantrasyonu yapilmis PAS nun laktoz ve trevlerine islenmesi srecinde daha ileri konsantrasyonunun elde edilmesi ve kismen demineralize edilmesi.

Tuzlu PAS nun atilmasini nlemek amaciyla normal PAS elde edilmesi. 21

Tatli PAS ndan % 50 demineralize edilmis rn elde etmede n konsantrasyon ve kismi demineralizasyon veya % 90 demineralize rn retiminde iyon degisim ve elektrodializ islemleriyle birlikte kullanilmasi.

Hidroklorik asit kazein PAS nun dsk klorlu tatli PAS na dnstrlmesinde kismi demineralizasyon ve konsantre etme amaciyla.

03.02. Meyve Suyu Ve Sarap retimi 03.02.01. Aritma Meyve suyu retiminde rn depolama srecinde istenmeyen bulanikliga yol aan pektinler, selloz, hemiselloz, nisasta, ve proteinler gibi bilesenleri ierir. rnn bu bilesenlerden arindirilmasi gerekir. 1970lerin sonundan itibaren meyve suyunun durultulmasinda UF kullanilmaktadir. UF cihazlarinin ogu elma suyu reten tesislerde kurulmustur. Ancak zm, armut, ananas ve portakal suyu reten fabrikalarda da bu uygulamaya rastlanmaktadir. Simdilerde meyve suyu ve sarap durultulmasinda MF da kullanilmaya baslanmistir. Membran teknolojisinin kullanilmasinin avantajlari sunlardir: Basit ve srekli bir sistem olmasi Isleme sresinin azalmasi Personel giderinin azalmasi Yardimci madde maliyetinin dsmesi Verimin artmasi Rengin daha iyi olmasi 2 mden kk gzenek kullanilmasi durumunda pastrizasyona gerek kalmamasidir. 03.02.02. Konsantre Etme Meyve sulari raf mrlerinin uzatilmasi, tasima ve depolama maliyetlerinin azaltilmasi amaciyla konsantre edilirler. Satisa sunulmadan nce de sulandirilip pastrize edilir ve ambalajlanirlar. Konsantre etme islemi genelde vakumlu evaporasyonla yapilir ve bu islem sirasinda uucu aroma maddeleri buharla birlikte kaybolur ve rn kalitesinin dsmesine neden olur. Meyve sularini konsantre etmek iin membran teknolojisi kullanildiginda ise aroma kaybi olmadigindan daha kaliteli bir rn elde edilmis olur. Ticari olarak farkli tip meyve suyu konsantrasyonunda TO kullanilmaktadir. Poliamid membranlar kullanilarak yksek oranda aroma tutulmasinin saglandigi belirlenmistir. Ancak ozmotik basin ve viskozite nedeniyle TO 20-25Brix kati madde ierigine ulasilan bir n konsantrasyon basamagi olarak kullanilirdi. Ancak son zamanlarda 10-14 MPa basinla alisan oyuk lif (hollow-fiber) modllerin kullanildigi bir seri TO uygulamasiyla 55-70Brix rnler elde edilmistir.

22

03.03. Biracilik Bira retiminde szntnn sulandirilarak ters osmoz ile zellikle dsk alkoll bira retilmesi uygulamalarina sika rastlanmaktadir. Maliyetin tesinde rndeki aroma kaybi olduka nemli bir faktrdr. Genellikle yeteri kadar alkoln uzaklastirilmasinda selloz asetat membranlar kullanilir. Bu membranlarin poliamid membranlara gre aroma tutma zelligi daha zayif olmasina ragmen poliamid TO membranlarin alkol tutma zelligi % 70 gibi yksek degerlere ulastigindan dsk alkoll bira retiminde kullanilmalari uygun degildir. Biranin durultma ve tank alti keltilerinde kalan biranin geri kazanimi amaciyla birok arastirma yapilmistir. Bir diger potansiyel uygulama da birada pastrizsyonun yerine MF kullanimidir. apraz akis MF kullanimiyla termal ykten kainilmis olur ve ayni zamanda geleneksel filtrasyon islemleri ile rne geebilen partikllerinde uzaklastirilmasiyla daha berrak bir bira elde edilir. apraz akis MFnin biracilikta nemli bir potansiyeli vardir. Durultma, tank dibi kalintisinin geri kazanimi, pastrizasyon gibi islemlerin bir tek asamada birlestirilmesi biraciligin srekli bir proses olmasini ve srekli fermantasyon tekniginde olduka byk gelismeler olmasini saglayacaktir. Seramik membranlar ve yksek apraz akis hizi kullanilarak birok alisma yapilmis, ancak kirlenme problemi sonucu akis hizi azalmis ve bu da renk, aci tat bilesenleri ve kpk stabilizasyonunu saglayan proteinlerin kaybina neden olmustur. Ancak son yapilan alismalarda asimetrik yapidaki membranlarin kullanilmasi ve backshock adi verilen bir prosesle 200 L/m2sa sabit akis hizina ulasildigi belirtilmistir. Bu uygulamada membranin transfer yn uygulanan basinca ters dogrultudadir, yani besleme modle szntnn iktigi ynden girmektedir. 03.04. Yenilebilir Yaglarin Rafinerizasyonu Membranlarin zc direnlerinin artmasi sonucu yenilebilir yaglarin rafinerizasyonunda UF ve MF uygulamalarina ynelim de artmistir. Genellikle yenilebilir bitkisel yaglarin saflastirilmasi ve retiminde kimyasal rafinerizasyon kullanilmaktadir. Ancak kimyasal rafinerizasyonda prosesler arasinda rn isitma, sogutma ve gerekli vakumun olusturulmasi iin ok fazla enerjiye ihtiya duyulmaktadir. Alkali solsyonlarla islem yapilmasindan dolayi kimyasal hasar artmakta bu da nemli oranda rn kaybina neden olmaktadir. Islenmemis miselde degumming islemi ve szlms miselden hegzan uzaklastirilmasi ve hatta agartma UF ile tek asamada yapilabilir. Ayrica hidrojenlenmis yaglardan katalizr uzaklastirilmasi ve kullanilmis kizartma yaginin yeniden kullanilmasi amaciyla da membran teknolojisinin kullanilmasi mmkndr. 03.05. Su Aritma Dnya apinda su kitligi ekilen birok alanda deniz suyu ve diger az tuzlu sulardan (kuyu ve nehir sulari) ime suyu elde etmek iin TO kullanilir. Iilebilir su 500 ppmden daha az znmemis kati iermelidir az tuzlu sularda bu oran 1000-10000 ppm arasindayken deniz suyunda 35000 ppmin zerine ikar. Bu nedenle az tuzlu sularin aritilmasi % 95 kati tutulma oraniyla gereklesebilirken deniz suyunda tutulma % 99 olmalidir. Deniz suyunun az tuzlu sulara gre islenmesi daha zordur nk az tuzlu sularin 5 barlik ozmotik basincina karsilik deniz suyunun ozmotik basinci 40 bardir, bu ozmotik basinca dayanacak membranlar

23

olmadigi iinde 1960larin sonuyla 1970lerin basindaki uygulamalarda yalnizca az tuzlu sular islenebilmistir. Ayrica uzun dnemde membran performansi zerinde daha ciddi etkiler meydana getirir. Her iki kullanim iin de kirlenme ve konsantrasyon polarizasyonunu nlemek iin beslemenin kelme ve pH ayarlamasi iin n islemlerden geirilmesi ve iindeki kumun uzaklastirilmasi gerekir. Tek geisli, ok asamali tasarimlar su kazanim faktr yksek, spiral ve oyuk lif membranlarin kullanildigi yksek kapasiteli isletmelerin kurulmasina nc olmustur. Ancak yine de deniz suyu aritmasindaki problemlerin stesinden yksek basinca (70 barin zerinde) dayanikli ve yksek tuz tutma oranina sahip membranlarla gelinmistir. Bylelikle deniz suyunda 35000 ppm olan znmemis kati miktari 500 ppme kadar dsrlmstr. 03.06. Seker Endstrisi Seker endstrisinde konsantrasyon ve berraklastirma amaciyla genellikle NF ve UF membranlar kullanilir. NF genellikle isisal konsantrasyonun istenmedigi veya etkisiz oldugu durumlarda kullanilir. NF membranlar suyun % 60ini uzaklastirarak islenmemis seker suyunu 12 den 30Brixe ikarir. UF membranlar ise etkin molekl agirlik siniri zellikleri sayesinde renge olumsuz etkisi olan tanenler ve diger organik bilesenleri uzaklastirirlar. 04. Sonu Dnyada 1950lerden bu yana gida ve biyoteknoloji uygulamalarinin yani sira kimya, tip, eczacilik, deri, tekstil ve metal endstrisinde membran teknolojisi kullanilmaktadir. Membran proseslerinde akis hizini optimize etmekte zorluklarla karsilasilsa da son zamanlarda gelistirilen apraz akisli membranlar ve geri yikama gibi uygulamalarla bu sorunun byk lde stesinden gelinmistir. Membran teknolojisinin birok avantaji vardir. Bunlardan en nemlisi termal bir proses olmamasi ve uygulama sirasinda faz degisimi olmamasi nedeniyle enerji gereksiniminin dsk olmasidir. Diger bir avantaj ise ayristirma sirasinda ekstrakte edici veya absorblayici maddelere ihtiya duyulmamasidir. Bu zellikler ayni zamanda rn kalitesinin ykselmesine yol amakta ve zellikle gida sanayiinde kullanilmalarini tesvik etmektedir. Ayrica membran modllerinin kurulmasi olduka basit, kompakt ve kullanimi kolaydir. Tm bu avantajlarina ragmen lkemizde membran teknolojisi gida sanayiinde ancak son birka yildir sinirli olarak kullanim alani bulmaktadir. Bunun en nemli nedeni prosesin kurulum masrafinin yksek olmasi nedeniyle tercih edilmemesidir. Oysa ki; ayrintili ekonomik analizinin yapilmasi durumunda isletme maliyetinin ok daha dsk oldugu grlecektir. Diger bir neden ise bu konuda yetismis yeterli uzman olmamasi nedeniyle teknik hakkinda eksik veya yanlis bilgiler bulunmasidir. Tm bunlara ragmen son yillarda dnyada ve lkemizde kaliteli rn talebinin artmasiyla retimde yeni proseslerin kullanilmaya baslamistir. Bu nedenle membran teknolojisi de en kisa zamanda lkemizde hakkettigi yeri bulacaktir.

24