LO

=Hlco
z
nr

^(_p
=[--

;CQ

o^^!?
K
1?
ii

~Q
761

UNIVE

"^

co

Gumplowicz, Maksymilian Pocztki religii ydowskiej w Polsce

Biblioteka

U.M.K.

Toru..

Dr. maksymiaian Gumplowicz:

pocztki

religii

ydowskiej

polsce

?i

W'

***

Uarszawa 1903

&

nakadem Ksigarni

ftJende

Ska.

?*

mm,

POCZTKI

RELIGII

YDOWSKIEJ

W POLSCE

Z DRUKARNI

NARODOWEJ W KRAKOWIE

POCZTKI RELIGII YDOWSKIEJ

W POLSCE
NAPISA
Dr.

AAKSY/AILIAN GU/APLOWICZ

(Z

TEKI POZGONNEJ)

WARSZAWA

1903
E.

NAKADEW

KSIGARNI

WENDE

S-KA

920?

3M
337

1/

TRE:
str.
1.

Historya

ydw w

Polsce

II.

Handel Kaukazko-Batycki
Polsce

przedhistorycznej
7

III.

Skd

kiedy przyszli ydzi do Polski

...

13 15

IV.

Chazarowie
Walki Chazarw
z

V.
VI.
VII.
VIII.

Gotami

19

Pastwo

Chazarskie
I.

25

Mieczysaw

przyjmuje

wiar rzym. -katolick

29

Stosunek Chazarw do Sowian

35

IX.

Pooenie
stwa

ydw

po zaprowadzeniu chrzecia-

39

X. Pierwsze

przeladowania

ydw w

Polsce

43

Digitized by the Internet Archive

in

2010 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/pocztkireligiiydOOgump

u im* tu w

OD WYDAWCY.
Najwiksz
III-X)

cz

niniejszej

publikacyi (rozdziay
religii

stanowi odczyt o pocztkach

ydowskiej

Polsce" wypowiedziany przez autora

akademickiem

stowarzyszeniu Ognisko" we Wiedniu

proczu

zi-

mowem
druku.

1896/7

r.

Nie

majc na
autor
nie

razie

zamiaru publi-

kowania tego

odczytu

przygotowa go do

To te spisany

przez niego tekst odczytu nie

i

obejmowa adnych
aczw do rde
nych pogldw
i

not objaniajcych

adnych
ten

odse-

lub dzie na

poparcie wypowiedzia-

pomysw. Materya
tylko,

dowodowy
i

spoczywa, niestety po czci

piskach
i

wycigach
go

za-

autora,

ktrych

wydawca

zaczerpn

odpowiednich miejscach pod tekstem umieci.

Rozdziay
znalazy si

II

nie

byy objte
z

odczytem,

ale

tece autora jako

lune na

papier rzu-

cone szkice, ktre jednak

tematem odczytu

w cisym
wstpne

zostaj zwizku, a
do niego uwagi.
Grac,

wedug

treci

tworz

niejako

w marcu

1903.

Cudwik Gumplowicz.

%smm\

HISTORYA
zieje
z

YDW W
polskich

POLSCE.

ydw

s
i

bezwtpienia jedn

najmniej zbadanych czci naszej historyi

krajowej.

Pomimo

pracowitych

studyw
nie

Sternberga. Kraushara

Nussbauma

ma

dotd
i

ani jednej krytycznej historyi

te

ydw w
tylko

Polsce.

Wszystkie

prace

waciwie

obrobieniem

uzupenieniem rozprawy Czackiego O ydach", ktra jednak pomimo wielkiej sumiennoci autora zupenie nie
odpowiada

wymogom

nowoczesnej krytyki historycznej.

ona do dzi dnia rdem oglnie Z panujcych pogldw na history ydw w Polsce.
tern wszystkiein jest

Gzacki rzuci jednak tylko

gar domysw

o po-

w Polsce, sam niezdecydowany, Nastpcy jego uwzgldniali tylko te uwagi Czackiego, ktre odpowiaday ich zapatrywaniom, ignorujc zupenie wszystko, co im byo niejasnem lub
cztku
religii

ydowskiej

co o tern

sdzi.

nieznanem.

Ztd powstaa panujca

Pocz.
rei.

oglnie

bajka,

i ydzi
i

yd. w Polsce.

przyszli do Polski z Niemiec, czego

1

argon ma dowodzi; ) w Polsce komo otwartemi ramionami podobnie

gentynie
i

ju ich pniemiecki za przyjto ich wrzejak dzi

Ar-

podczas kiedy

caej Europie ich przela-

dowano, Polska bya dla nich zawsze krajem obiecanym. ydzi przyszli do Polski dopiero Z tegoby wypywao,

w XII lub XIII wieku, kiedy owych wybuchy wielkie ich

chodzie.

wskutek wypraw

krzyza-

przeladowania na
susznie

Ale jak

ju

Naruszewicz

zauway,

byli

ju ydzi w

Polsce od niepamitnych czasw", a zatem

jeszcze przed

wprowadzeniem chrzeciastwa do
to.

Polski.
z

Potwierdzaj zdanie

hebrajskie opisy Polski

IX

w. u tak zwanego Gorionidesa oraz u arabskich geo-

grafw, nareszcie opisy

podry do Polski z X w. ydw hiszpaskich Abrahama ben Jakuba i Quaswiniego,

z

ktrych jasno wynika,

ju wwczas

religia

moj-

eszowa miaa w

Polsce licznych

wyznawcw.

l ) Kwestya: jakie czynniki wpyny na rozpowszechnienie si argonu niemieckiego midzy ydami w Polsce wymaga osobnego zbadania. Nie trzeba zapomnie, jzyk niemiecki przez wieki by jzykiem panujcych w ziemiach sowiaskich Gotw; w IY-tym wieku na sowiaskiej ziemi w Panonii urodzi si Ulfilas, ktry bibli przetmaczy na jzyk Gotw; Gotowie w Krymie narodowo i jzyk swj do XVI wieku zachowali; jzyk niemiecki by jzykiem Ruryka, jego potomstwa i druyn waregskich; e, jak pisze Czacki: traktaty i tranzakcye publiczne,

ktre byy pisane w Litwie przed Jagie s pisane albo jzykiem niemieckim, albo aciskim, albo ruskim", e nawet jeszcze Witod z Jagie umowy swoje spisywali po niemiecku (Czacki, o litewskich prawach I 55). Panowa wic w krajach midzy Dunajem a Dnieprem przez dugie

jzyk niemiecki. Oczywista, e do utrzymania jzyka niemieckiego midzy ydami polskimi przyczynili si w pniejszych wiekach (od XIII zaczwszy) po czci przybysze ydowscy z zachodu, ktrych w przeciwieki

wiestwie do polskich
klami), po

ydw

nazywano Aschkenazami

Frankami (Fran-

stach

czci za napywajcy z Niemiec polskich zaprowadzili jzyk niemiecki.

mieszczanie, ktrzy po mia-

Pocztek
siga
stwo
lan ze

religii

ydowskiej

krajach sowiaskich

jeszcze VIII. w.,

kiedy to Chagan Chazarw Bureligi

swym dworem przyj

Chazarw

ydowsk. Pa-

rozcigao si wtenczas szeroko od Wogi het nad Wis; podlegao mu bowiem wiele ugryjskich. Kiedy paludw sawiaskich, alaskich nowanie Chazarw kwito, wiele stronnikw jego rd Sawian, Alanw i ludw ugryjskich poszo za przykadem Chagana, sawnego ze zwyciskich walk z Arabami. Kiedy za u schyku X. wieku pastwo Chazarw upado pod orem ksit waregskich: w krajach nad ktrymi Chazarowie duej lub krcej panowali ydowstwo w znacznej czci zostao si. Wszyscy bowiem stronnicy ich, ktrzy bolenie odczuli miecz zwycizcw starego zakonu" Chazarw, tem gorliwiej skupili si koo jedynej pozostaoci po chrobrych Chazarach, ktrzy pierwsi wnieli ywio cywilizacyjny nad

Wog

Wis

),,
i

koo

starego

zakonu",

uwaajc

wszystkie klski

nieszczcia,

ktre z biegiem czasu

spady na Chazarw jako kar za to, e nie cile przestrzegali przykaza Jehowy przepisw Mojesza. Pomimo to jednak pastwo Chazarw ju nie zmartwychwstao a z biegiem czasu nawet imi ich poszo w niepami. Pocztek za ydowstwa w ziemiach sawi skich sta si coraz wiksz zagadk.
i

do
i

Poniewa za
Palestyn,

Biblia

znaa

tylko

jedn ojczyzn ydw:

Chazarskie, o kt-

wszelkie

wic

tradycye

rych jeszcze Czackiemu wspominali rabini, tak dalece

uwaano
x )

za

bajki,

nawet

ydzi sami uwierzyli

Tadeusz Wolaski susznie zauwaa,

uycie

liter

samarytastr.

skich przez

ydw

do pogaskiej Polski" wprowadzonem zostao. (Odkry-

cie najdawniejszych

pomnikw

Narodu] Polskiego.'

Pozna

1843

14).

1*

\*

oglny dogmat,

wszyscy

ydzi

wiaskich przyszli z Niemiec. Kiedy sza 40 lat podobno bdzili po puszczy, zanim doszli do ssiedniej Palestyny, odpowiadao
zupenie
do
obrali
biblijnej tradycyi,

w krajach saza ju za Mojez

Egiptu

to

wic

w wdrwce

Palestyny

Polski - -

wstpi dusz drog

i

do pieka po drodze
przez Niemcy,

mu byo tylko

eby
i

omin
1

Kaukaz ). Do powstania tego dogmatu przyczynia si gwnie ta okoliczno, e Ghazarowie byli Karaitami tj. zwolennikami kacerskiej sekty ydowskiej, nie uznajkrtsz
naturalniejsz przez
cej

Persy

talmudu, podczas gdy

og ydw

polskich

w p-

niejszych wiekach

uznawa powag talmudu. Na ziemiach wchodzcych w skad dawnej Rzeczypospolitej zachowao si zaledwie kilka nielicznych
gmin
karaickich,

ktre z biegiem

czasu coraz wicej

topniej,

amalgamujc si

coraz wicej z talmudystami'-).

i

Opinia oglna

uwaa

nadto

te

nieliczne resztki cha-

zarsko-karaickie za pniejsze kolonje.

Maj

to

by

poks.

tomkowie owych 383 rodzin, ktre rzekomo Witod w.

litewski

przenis

Krymu do ucka
s
)

Halicza. Aczkolwiek

Czacki
z
tej

sam

przestrzega,

e wiadomo t
nikt przecie

zaczerpn

bardzo

mtnego rda
nim
nie

w prawdziwo

tradycyi po

wtpi.

A
l

przecie Halicz nie podlega wcale juryzdykcyi

pierwszein zjawieniu

si

ydw

wychodcw

z Palestyny

wskutek zburzenia tego miasta przez krla Babyloskiego Nebuchodonozora w VI. w. przed Chrystusem donosi kronika gruziska, ktra czerpaa z dawnych zaginionych rde historycznych gruziskich. Porwn. Klaprotha:

Podr
St.
*)
3
)

do Kaukazu tom.

II.

str.

87.

wydania

niemieckiego

take
145.
92.
str.

Yirien de

Martin Recherches sur

les

populations du Caucase 1847

str.

Porwn. Richard Andree: Zur Volkskunde der Juden. (1881)

Rozprawa

Karaitach wyd. Turowskiego

str.

143.

Witocla, nikogo
lejami

wic tam on ani osadza ani przywiobdarza nie mg. Prcz tego Halicz jest bram

r. 1340 zaprowadzonem zostao. Wtenczas bowiem zdoby kraj ten Stefan Wojewoda modawski, ktry, korzystajc z walki Kazimierza W. z Tatarami o Ru Czerwon,

Pokucia,

ktrem chrzeciastwo dopiero

jako sojusznik krla polskiego pobiwszy panujcych na

Pokuciu na Bukowinie
i

Kumanw ) zdoby dla siebie tak zwan ziemi szepinieck". On to dopiero r. 134 0. zmusi koo 200.000 Kumanw czyli Guzw przodkw dzisiejszych Hucuw do przyjcia chrztu w rzece Seret. Po1

niewa jednak
za

Stefan

zaj

ziemie szepinieck,

cz

uwaan
W.,

Rusi czerwonej, jako lennik Kazimierza

staa si ona wkrtce

a Multanami.

koci

niezgody

midzy Polsk
cesarza

wreszcie za

porednictwem

Zygmunta przysza miedzy Jagie a hospodarami wooskimi do skutku ugoda, na mocy ktrej pnocna

cz
W

ziemi szepinieckiej.

Pokucie, wrcia pod bezporuskich, podczas kiedy jej

redni wadz wojewodw

poudniowa

cz,
razie

Bukowina, zostaa przy Multanach.

kadym

chrzeciastwo

byo tam

za

Jagiey

jeszcze bardzo powierzchowne, a obdarzenie Karaitw

pokuckich przywilejami

SAYobodami,

jakich

chopom

pokuckim

wic ogromnej wikszoci mieszkacw

Pokucia, nie przyznano, byoby dla ludnoci pokuckiej formaln zacht do gromadnego przyjcia wiary Karaickiej.

Oczywista wic,

wszechwadne

chowiestwo
lenie
l

katolickie

nigdvby nie

Jagiey dudozwolio na udzieza

osieksi-

Karaitom takich przywilejw. Podanie wic o

)

iiumanowie, niedobitki Chazarw,

jakkolwiek pacili

da

tom

halickim zachowali jednak na

wewntrz zupen niezawiso.

dleniu

Karaitw

Haliczu

przez

Witoda

jest oczy-

echem owej tradycyi, Karaici sprowadzeni zostali na Litw przez Witoda. Przywileje wic Karaitw, ktre nawet za Jagiey zostay uznane, datuj si oczywista z czasw przed zaprowadzeniem chrzeciastwa na Pokuciu. Przez Ja-

wist bajk albo

raczej tylko

gie za
dzone,

zostay tylko
ci

te przywileje

Karaitom potwier-

ktre

potrafili

sobie

obroni

chwili

za-

prowadzenia chrzeciastwa na Pokuciu, tak samo jak

przywileje udzielone

ydom

Karaitom przez Witoda

tylko potwierdzeniem

tych praw, ktrych oni

uy-

wali

na Litwie za czasw pogaskich.

II.

HANDEL KAUKAZKO-BALTYCKI W POLSCE PRZEDHISTORYCZNEJ.

a wybrzeach morza

Batyckiego,

okoli-

cach dawnych miast handlowych jak

Julin
i

Gdask,
wielkich

t.

d.,

lecych nad ujciami

jak Wisy,

rzek sawiaskich,

Odry,

aby
wieku

znaleziono

rnymi
i

czasy,

zaczwszy od XVI

mnstwo monet arabskich bitych za Kalifw w wieIX- tym po Chr. 1 ) Powszechna dzi panuje kach VIII zgoda midzy uczonymi, e te wielkie masy pienidzy arabskich 2 ) dostay si w te kraje pnocne, zwaszcza
do
i

miast

handlowych
z

nadbatyckich,
za
liczne

drog

handlu

stanowiy niegdy zapat

artykuy han-

dlowe sprowadzane
bogatego

tych krajw

barbarzyskich do

wwczas
:

wschodu

arabskiego.

Artykuami
die Ara1.

')

Porwn.

Georg Jacob: Welche Handelsartikel bezogen

Gotlandyi,

ber des Mittelalters aus den baltischen Landern?" Berlin 1881. str.
2

Na samej
1.

dokd pienidze

arabskie dostay

si od
ktre

miast portowych batyckich, naliczono 13.000 znalezionych srebrnych monet

arabskich. Jacob
c.

Tene

autor oblicza

ilo monet
(str.

arabskich,

si drog handlu na pnoc dostay na miliony

27.).

tymi

>yy:

bursztyn, najrozmaitsze futra, mid

te

itp.

Co

do drg handlowych, ktremi

towary

krajw naddzisiaj

batyckich dostaway si do Maej Azyi,

niema

rwnie sporu
i

midzy uczonymi.

Stwierdzono

oglnie

nie podlega to

dlowe

cigny
z jednej,

dzi wicej kwestyi. e drogi te hansi midzy morzeni Gzarnem a Kaspija Batyckiem
z

skiem
kraje,

drugiej

strony

przez

ktre

pniejszych wiekach

weszy

w skad

pastwa
Dniepru

polskiego.

Szy zatem

drogi te od brzegw

zachodnio-pnocnym kierunku poprzez Wo-

y,
po

Podole, przez

Ru

do Powila, po
i

czci ldem,
ku Batykowi
krajw

czci pewnie rzekami Bugiem

i

Wis

tam

napowrt.

Ot

zachodzi
i

pytanie,

kto

te

produkta

nadwilaskich przewozi ku morzu nadbatyckich Kaspijskiemu? Stwierdzonem bowiem jest, Czarnemu e to nie byli Arabowie! Literatura arabska w owych
i

wiekach
starcza

ju

obfitujca

podropisy

geografie

do-

niewtpliwych dowodw,

Arabowie

krajw

tych z

wasnego dowiadczenia nie znali, e nie odbywali adnych podry w ziemie Saklabw", co wicej, e uwaali podre w te kraje za niebezpieczne, bo ..Saklabowie zabijaj ludzi". 2 ) Jeeli wic Arabowie
L
)

skiein a

O bardzo oywionym ruchu handlowym midzy morzem KaspijBatykiem donosi kosmograf Ethikus (Cosmographia Aethici ed. Wuttke) porwn. Lelewel: Geographie du moyen age, epilogue str. 15. 2 mniemanie, e po za pastwo Bu) Midzy Arabami panowao garskie na pnoc zapuszcza si nie mona, albowiem dzikie pnocne ludy zabijaj kadego obcego, ktry si tam zjawi. Pisz o tem geografowie
i Istachri. (Porwn. Frahn Ibn-Foszlan str. 266 i JaDer nordisch-baltiscbe Handel" str. 122. atwo by moe, kupcy krajw pnocnych, pniejszej Rusi i Polski naumylnie takie wieci sze-

arabscy Ibn-Haukal
cob

midzy Arabami, aby niebezpiecznych konkurentw zwiedzania krajw pnocnych i nadbatyckich odstraszy.
rzyli

handlu

od

sami nie wyprawiali si po

polskie,
to

te

towary

ziemie pniej
tru-

oczywista musieli

by

jacy porednicy
krajami
i

dnicy si ogromnym handlem midzy

nad

Batykiem po przez pniejsz Polsk do Euxynu morza Kaspijskiego. Kt to byli ? Lud rolniczy krajw midzy Batykiem a Euxynem nie by pewnie nigdy midzynarodow o-kupieckim. Nie trzeba
r

zaiste do tego znajo-

moci modnego dzi

folkloru",

eby

orzec stanowczo,

dzisiejszy

chop

wielko-czy

maopolski,

ani Mazur

dzisiejszy, ani Rusin nie s potomkami midzy-narodowych handlarzy. Ani te pradziadowie polskich milites* XI wieku, a pniejszej szlachty polskiej nie byli handlarzami. To chyba rzecz jasna. Uczy nas bowiem

dowiadczenie historyczne,
z

moliwem

jest

przejcie
i

zawodu wojowniczego

rycerskiego do handlu
i

ku-

piectwa, ale odwrotnej metamorfozy z kupiectwa

han-

dlarstwa do rzemiosa rycerskiego nie

ma w

dziejach

przykadu. Wprawdzie Normanowie, ktrzy bezwtpienia

stanowili
Polski,

gwny pie

najezdcw, a pniejszych

panw

przedstawiani

bywaj

tak

w rdach

history-

cznych,

jakote przez nowoytnych historykw jako

i

zarwno korsarze

handlarze
oni

monaby

wskutek tego

myle, e w kupcw:

to

moe

Polsce przedzierzgnli

si

byoby jednak mylneni. Charakterystyka bowiem Normanw jako kupcw nie odpowiada istocie rzeczy. Kupcem jest ten, ktry kupuje sprzedaje. Normanowie wprawdzie take sprzetakie przypuszczenie
i

dawali,

ale nigdy nie kupowali,

tylko sprzedawali to

co zrabowali.

Rabusie-rozbjnicy nie staj si nigdy kupcami, jakkolwiek czsto jak to historya uczy: panami. Jeeli wic Szajnocha normaskich najezdcw
1

l )

Lechicki pocztek Polski rozdzia VIII.

10

Polski

nazywa narodem wdrownym, kupieckim,

roz-

bjniczym, osobliwie niewolnikw

akomym ",
Normanw

to przy-

miotnik kupiecki tylko o tyle si do

stosuje,

e ywy
kaden
kupca.

nieywy up

swj sprzedawali, jak

to

rozbjnik czyni: ale to jeszcze z niego nie robi

tern

wic

ani

myle mona,
stali

aby rzekomo
kupcami:

take kupieccy" Normanowie

si

w Polsce

woleli zosta Panami, jak w wielu innych krajach europejskich, bo jako tacy pozosta mog przy dawnym od-

wiecznym swym zwyczaju

nabywania darmo,

prze-

moc

gwatem. A wic to moe

i

Niemcy, pradziadowie pniejszego

mieszczastwa polskiego handlem tym si zajmowali? adnym razie! bo znamy dokadnie dat imigracyi Niemcw do Polski; byo to dopiero w wieku trzy-

nastym. Przedtem ich tu nie byo.

prowadzi tu ten handel midzy Batykiem a Wschodem, kt mg wywozi produkta krajw pomorskich i nadwilaskich do Naddnieprza, a stamtd do Arabii? Kt z bogatych krajw Kalifw srebrne Dirhemy" przywozi do Nadwila Pomoi

Wic kt mg

rza

takich

masach,

badacze

dzisiejsi

wielkiej

dzi dnia w krajach tych monet nie wahaj si wywnioskowa, e oglna suma pienidzy, ktre z Arabii napyny w te kraje pnocne musiaa wynosi miliony"? 1 ) Oczywista, e tak rozleiloci znalezionych do

gego, po dalekich obszarach przewalajcego si handlu nie

to

mogo prowadzi

kilka jednostek,

ale

musiaa
tej

by ludno

gsta, ktra przeliczne gazie

siebie rozdzielaa,

czyn-

noci handlowej miedzy

x

bo koniecz-

Georg Jacob

Der nordisch-baltische Handel der Araber

str.

27.

11

nym warunkiem

tak rozlegego,

tyle

rnych produk-

tw i artykuw obejmujcego handlu, jest daleko sigajcy podzia pracy, specyalizacya zawodw kupieckich

na osobne gazie, na handel futrami, bursztynem, kadej za miodem i licznymi innymi artykuami. gazi znw koniecznym jest podzia pracy midzy tych, ktrzy bezporednio odszukuj miejsca produkcyi i z samych rde czerpi, a tych ktrzy hurtownikom dostarczaj towaru w wikszych ju partyach", nareszcie tych, ktrzy nagromadziwszy wielkie iloci towaru zajmuj si bezporednio transportem, a wic organizuj i wyprawiaj karawany w dalekie rynki

zbytu.

Rozwaywszy

wszystkie te konieczne czynnoci,

i

ten

ogrom rozgazionej
to jasna rzecz,

zorganizowanej pracy, ktrej

mi-

wymaga handel midzynarodowy bilansujcy si

lionami
:

ludnoci krajowej,
Jeeli

musiaa to by liczna klasa ktra handlem tym si zajmowaa.

przodkowie ludu rolniczego, ani
ani
to

za

to nie byli

pniejszej

szlachty,

pniejszego
oczywista

mieszczastwa

niemieckiego

Polsce,
i

jaka klasa kupiecka wziwszy to sowo w znaczeniu ekonomicznem, a nie wyznaniowem, a zatem jacy ydzi", cho nie koniecznie mojeszowego wyznania, ktre w 8-mym wieku

musiaa to by handlujca, sowem jacy ydzi",

mogo
nionem
*)

jeszcze
1

nie

by w

krajach

tych

rozpowszech-

).

zaprawd ktokolwiek znajcy skad spoe-

Cytowany przez Czackiego pisarz XVII. wieku Wacaw Grabowsamego jest zdania, powiadajc, byo u nas zoto, srebro i ziemiopody, musia by handel; byli zatem i ydzi". Ten wniosek nosi cech prawdy" dodaje do sw powyszych Czacki. tern tylko myl si obaj ci pisarze, z pniejszych czasw stosunki i wyobraenia przenomusieli szc do przedhistorycznych Polski wiekw, sdz, ci ydzi by z plemienia Izraela" i religii mojeszowej. By handel midzy Baski takiego

'

12

czestwa polskiego
nych,
alho tylko

pniejszych wiekach historyczbez

to,

nad

w XIX-tym wieku kwesty powysz si zastanowi,

uprzedzenia
i
i

uprzedzenia
jeli

sdzi

bdzie bez
historykw

nie

obaamucony bajkami
datujcych przybycie
XIII.,

pseudo-historykw
i

ydw
do

do Polski od wieku XII.

nie

moe przyj

innego rezultatu jak. e handlem owym midzy Batykiem a Euxynem zajmowali si ju w VIII. wieku ydzi tj. przodkowie pniejszych ydw w ziemiach polskich ruskich. Takiemu wnioskowi sprzeciwia si jedynie oglne mniemanie, e ydzi daleko pniej
i

dopiero przybyli do Polski, mniemanie jak zobaczymy,

zupenie bezpodstawne.

tykiem a Ensynem

byli

ydzi"

w
ci

znaczeniu

ekonoinicznem, ktrzy nim

jak

nosi cech prawdy", ydzi" byli koniecznie z plemienia Izraela" religii mojeszowej, tego z owego faktu, by handel, wywnioskowa jeszcze nie mona. By handel, a zatem byli ydzi to prawda, ale religii ydowskiej jeszcze wtedy nie byo w tych krajach, ani ci ytrudnili.

si

Tak

dalece

w wniosek Grabowskiego

powiada
i

Czacki.

Ale,

eby

(i

dzi nie byli z plemienia Izraela"!

###########
III.

ZKD

KIEDY PRZYSZLI DO POLSKI?

za Kazimierza

YDZI

|glne jest mniemanie,

ski

e ydzi przyszli do Polz

W.

Niemiec.

Za dowd

ich przybycia z Niemiec

suy

ich
byli

argon

niemiecki.
sce za

Tymczasem ydzi ju

w Pol-

Mieczysawa starego (koo 1170) kiedy rzekomo 2 a nawet za jego protekcy faszowali monety polskie )
,

ju

Wadysawa Hermana (10811102) jeszcze wczeniej, bo za w. Wojciecha, a wic przed rokiem 997, kiedy handlowali wtedy niewolnikami w Polsce. ) Po za czasy w. Wojciecha nie siga adna kroza
i

nika

polska,

nasuwa
not

si wic mimowolnie pytanie,

)
2 )

Porwn. powyej

rozdzia
o

I.

Kadubek

lib.

IV wspomina

surowych karach za zniewaeuie

yda

za Mieczysawa Starego.
3
)

ydowskiej przez Judyt, ks. II rozd. 1; o sprzedawaniu za ydom niewolnikw chrzecian w Polsce za czasw w. Wojciecha wspomina ywociarz tego witego, Bruno. Mon. Pol. I 197. Man-

O wykupywaniu chrzecian

z niewoli

on Wadysawa Hermana wspomina Balduin Gallus

cipia Christiana perfidia et Judeis yendebant."
4

14

waciwie ydzi przyszli do Polski, skoro za czasw zaprowadzenia chrzci stwa ju tutaj byli? eby odpowiedzie na to pytanie musimy rzucie okiem na rozwoju tym rozrozwj religii ydowskiej wogle.
kiedy

talmudyczna. rni si dadz dwie fazy: biblijna ledzc za rozszerzanie si religii ydowskiej na pi

noc od pierwotnych

jej

siedzib,

pokazuje

si,

za-

prowadzon ona zostaa do Europy jako

sekta babilosko-fenicka, a

filozoficzna

na ziemiach pnocno-sawiaskich zawdzicza swoje rozszerzenie gwnie Chaktrzy przyjli

religi
1
'

ganom Chazarskim,
i

ydowsk

takow w pastwie wojem

propagowali.

religii ydowskiej przez Chaganw Chazarskich porw, Dodatku do Allgemeine Zeitung" (Monachium) z d. 18 kwietnia 1895; Cassel: Magyarische Alterthumer (Berlin 1848) str. 212. Tene: Der Chazarische Konigsbrief, Berlin 1876. Hartwig Hirschfeld Das Buch Al-Chazari (Wrocaw 1885) str. XI sqq. wiadectwa historyczne o ydowstwie Chazarw zebra Frahn: Yeteres Memoriae Chazarorum. ex Ibn-Foszlano, Ibn-Haukalo i t. d. w Pamitnikach Akademii Petersburskiej 1821. Harkawy: Ein Briefwechsel zwischen Cordova und Astrachan zur Zeit Swiatoslaus 960 w Bussische Revue 1875 str. 69. Chwolson: Izwjestja o Chazarach u Abu-Ali Achmeda ben Omara Ibn-Dasta (Petersburg 1869) str 17. Dorn: Tabary's Nachrichten liber die Chazaren w Sprawozdaniach Akademii nauk Petersburskiej 1844 1845 T. I p. 45 i Pamitniki teje Akademii z r. 1844 Tom VI str. 445.
x

O przyjciu

sprawozdanie

IV.

CHAZAROWIE.
|hazarowie
byli

szczepem
pierwotnie

ugryjsko-fiskim 1 ).
z

Przyszedszy
Uralskich
i

pnocy,

gr

Wochoskich, zawojowali w pniejszych wiekach pastwo pnocnych

r.

Bugarw (680
kimi podlegymi
i

po

Chr.),

ktrzy przed

wiekiem

pobiwszy (632-640)
2

Awarw zawadnli

byli wszyst-

tyme ludami sawiaskimi, alaskimi turko-ugryjskimi ). Pastwo Chazarskie obejmowao wic rwnie wszystkie te niegdy przez Awarw podbite kraje jak np. ca Polsk, Ru, Czechy, Morawy, Karantani, Panoni. Nawet w Boni przypomina
dzi
x

ich

jeszcze

nazwa gr Kozara-Planina, podczas gdy

Mylnie dawniej poczytywano ich za szczep turecki, porwn. ViSt.

vien de
2
)

Martin

loc. cit. str.

143.

Synny

oryentalista

Klaproth tak pisze o Chazarach: Les Kho-

zars etaient une des nationsle plus

remaruable de moyen age qui ont fonde

partie orien-

des puissants

empires dans 1'occident de 1'Asie et dans la

tale de 1'Europe.
la

Lenr domination s'etendait sur une grand portion

III.

de

Russie actuelle"... (Journal asiatiue T.

(1823) p. 153).

my
16

na Rusi,
nich

a nawet

ma

nazwisko.

w Poznaskiem wie Wie za Kawiory"

Kozarz

od

pod

KrakoChazar-

wem

przypomina Kabarw, jedn

gae

ludu

skiego'). Polski,

panowanie Chazarw rozcigao si

z

do

wynika jasno
geografa

przytoczonego

przez

Thunwy-

manna

ormiaskiego X. wieku,

ktry

ranie mwi,
czyli

panowanie Chazarw rozciga si

do pnocnej Sarrnacyi

do ,,Pilachw"

t.j.

Polakw

a
!

do Polski
:

2
;.

Porwu
oazo

Constantyna Porfyrogenet u Zeussa

:oiv ^aapa>v yvsac
jjwjp-/ov...

str.

753.;

01

Xey-

pvot

y.ajapoi

t%

nie

jeden

Krakowianin

ju

gow

nigdy pod Krakowem nie rosa ani

Nad t nazw Kawiory" sobie ama. Bo oczywista ani kawa kawioru tam nie owiono. Nazwa za
znanych praw fonetycznych przez

Kabar" w ustach ludu polskiego zmikczenie goski ,,b u i znan

wedug

jcego a" jak

ludu krakowskiego wymawiamusiaa si zmieni na Kawiory". Rwnie koo Sandomierza jest miejscowo Kawyary (Dugosz, Libri benificiorum T. I. w tych Kawiarach mieszkali jacy ydzi" wida ztd, e str, 387).
,,o"
,,

wymow

miejscowociach

tych

byy

pod

Krakowem
2

jest

tradycya, o

pisze (circa coementerium sive

)

ydowskie, o czem o Kawiorach Kawyarach pod Sandomierzem Dugosz sepulturam Iudaeorum viuea dicta Kawyary)
cmentarze
tiber die Geschichte stlicher

Thunmann

Untersuchungen

euro-

paischer Volker, Leipzig 1774 p. 156.

yjcy
o nich,

na schyku V. wieku histo-

ryk ormiaski

Mojesz Cho reski

z

wspomina

ju

.,Khazirw",
III.

nazy-

wajc
dotarli

ich

ludem

pnocy

opowiada

na pocztku

wieku

a do wwozu Derbend midzy Kaspijskiem morzem a Kaukazem w zamiarze uderzenia na Armeni. Krl ormiaski Yagharz stoczy z nimi krwaw bitw, w ktrej poleg (Collection des Historiens de 1'Armenie
par
V. Langlois. Paris 1859. T.
II.
r.

p.

113., 114).

pisarz

Jordanes yjcy koo

<

550 pisze

o nich;

Od Gotw pochodzcy Na poudnie od

Estw (mieszkajcych na poudniowym brzegu morza Batyckiego) siedzi lud Akazirw tak nazywa Chazarw) bardzo potny, nie znajcy rolnictwa, utrzymujcy si tylko z trzd i polowania". (Jordanes caput
5).

Sto

lat

pniej,

koo

r.

650.,

wiadomo
(item

Jordanesa

potwierdza

geograf Raweski, ktry opisujc bardzo rozlegy kraj

ktry

Chazary

zwany,

take

nosi

nazw

wikszej

Scytyi

ponitur in locis

planiciis

longe lateue nimis

latur).

spatiosissima

Chazaria et

usue major

Scytia appel-

objania wyranie,
ed.

e Jordanes Chazarw
Parthey 1860
p. 168.,

Akazirami mianuje ,,Quos

Chazaros supra scriptus Jordanes Acaziros vocat". (Ravennatis

Anonymi

Cosmografia

Piuder

et

porwnaj

take Thunmanna

17

zachodnich

rdach niema wprawdzie

i

nigdzie

wyranej wzmianki o Chazarach, gdy niemieckie ludy Chazarw nazywaj zarwno Awarw jak Bugarw Hunnami ), tak jak Szkoci Wallizy do dzi dnia nazywaj Anglikw Sasami*, pomimo, e panowanie Sasw " ju dawno si skoczyo. Poniewa panowanie Awarw skoczyo si 632-40, panowanie Bugarw nad pnocn Sowiaszczyzn midzy Donem a Elb trwao tylko do 680, wic wszel1
i

Untersuchungen
lin

iiber die alte Geschichte einiger uordischer

Volker.

Ber-

1772.

str.

228).

kocioa angielskiego Beda, ktry pisa na po(zmar 735.) wyliczajc szczepy pogaskie, ktre przy kocu VIIgo wieku (koo 690) siedziay w dawnych siedzibach AngloSasw t. j. na poudniowych wybrzeach morza Batyckiego midzy doln

Synny

historyk

cztku

VIII. wieku

Elb a Odr wymienia midzy Fryzami, Danami, Rugianami i Sasami take Hunnw". Poniewa za Hunnw wtedy ju od przeszo dwu wiekw w Europie nie byo, to jasna rzecz, e Beda mwi tutaj o Chaza-

w tym czasie na zachodzie i pnocy Europy zwano Hunnami (porwn. not nastpn), a ktrych Jordanes nazywa jeszcze Akazirami. (Zdanie Kuniga, jakoby Beda przez Hunnw w tern miejscu rorach, ktrych

zumia Sawian

nie

ma

najmniejszej

podstawy

bo nigdy

nigdzie

a-

wian
swoim

Hunnami

nie zamieniano).

Nareszcie
z

synny podrnik

yd

Ibrahim ben Jakub

podropisie

koca X-go wieku wyranie powiada, e rne szczepy" zapanoway nad Sowianami, midzy szczepami tymi za wylicza imiennie Chazarw. Mwi za Ibrahim wyranie o Sowianach nadwilaskich i o pastwie wspczesnego mu krla Mieszka (koo r. 960). Porwn. Izwjestje
Al-Bekri o Sowianach
i

ich

ssiadach przez Kuniga

r.

Zapiskach Akade-

mii Petersburgskiej

Tom

32 z

1878.

str.

54.

*) Porwn.: Cassel Magyarische Alterthiimer str. 6. Nach der Volkerwanderung heissen alle fremden Vlker Hunnen". Cassel przywodzi na to liczne przykady z pisarzw redniowiecznych. Rwnie DUmmler w dziele

Piligrim von Passau" str. 44. wspomina, pogaskie ludy w wiekach rednich nazywano Hunnami so dass darunter je nachdem es zweckmassig
schien Hunnen, Avaren o der

Tak samo pieni

Poc2.

starorosyjskie
str.

Ungarn verstanden werden konnten". nazywaj Hunnami Poowcw

487).

Ta-

tarw. (Heinzel Hervarasaga

rei.

yd. w

Polsce.

M
Ta '1

18

kie

wzmianki o Hurmach w tych stronach od r. 680 do 900, odnosz si wycznie do Ghazarw 1 ).

Tote
nani

ci

tak czsto

Hunnowie, od ktrych

dlowe na Pomorzu

pnocnych sagach wspomisawne emporyum hanmiasto Julin (Wllin) nazywao

wanie Chazarami. si pierwotnie Hunisburg, stosunek Ghazarw do ludnoci tubylczej sawiaskiej by stosunkiem panujcych do poddanych, wynika to z natury rzeczy, nie mniej jak ze wiadectw

historycznych.
pasterski

Albowiem

gdziekolwiek lud koczujcy,

ten ostatni
i

najeda

lud rolniczy,

cho

licz-

niejszy zostaje podbity.

Tak wszdzie
ugryjskie

zawsze bywao.
jakoto

W
e

taki

sposb

wszystkie

szczepy,

Hunnowie, Bugarowie, Awarowie, a

Chazarowie

w kocu

Magya-

rowie podbijali rolnicze szczepy sawiaskie. Fakt za,

poudniowej

Rosyi pobierali haracz

od rnych szczepw sawiaskich

powiadcza, jak

to

zobaczymy, Nestor.

l
)

ujcia
kazu.

Wogi

poowie VII-go wieku panowanie Chazarw rozcigao si od na wschd ku morzu Czarnemu na pnocnych stokach Kaurozpostarli pa-

Poniewa rwnoczenie Arahowie, pobiwszy Persw

nowanie swoje
zetknicie

do morza Kaspijskiego, po przez Kaukaz,

i

nastpio wic

Chazarw w krajach Kaukazkich. Najprzd toczyli ze sob walki, nastpnie weszli ze sob w stosunki handlowe. Stuletnia walka o panowanie w tych krajach midzy Arabami a Chazarami skoczya si za kalifatu Harum- al- Easchida; Arabowie zajli zachodnie wybrzea morza Kaspijskiego (nazwanego wtedy Chazarskiem") a Chazarowie ustpili w kierunku pnocno-zachodnim i zajli wybrzea pnocne morza Czarnego i Tauryd (porwn. sprawozdanie z dziea Saweljusa o monetach arabskich w Tomie VI. Archiv fiir Wissenschaftliche Kunde Russland" Ermana str. 436439).

si Arabw

ca

WALKI CHAZAROW Z GOTAMI

pnocno - zachodniej jednak Sowiaszczynie Chazarowie spotkali si z potnymi wspzawodnikami w panowaniu nad Sowianami, z rnemi druynami germaskiemi,
mianowicie
z

Gotami. 1)
i

przeciwiestwie do Chazarw Normanie

Go-

towie nie byli ludami konnymi, ani pasterzami, ale raczej

ornikami, ktrzy na cznach, czajkach okrtach puszczali si na najrozmaitsze strony, plondrowali po wybrzeach morskich, rzekami staych ldw si zapuszczajc, napod wod w padali na ludno rolnicz miasta nad rzekami lece, takowe upic i rabujc. Pniej osadzali si, budujc sobie warowne zamki wrd ludnoci ujarzmionej.
korsarzami, wojownikami,
i

gb

*) Gotw (Gotonw) zna ju Tacyt, piszcy koo r. 98 po Chr. nad ujciem Wisy. Siedliska Gotonw* powiada Naruszewicz w komentarzu do Germanii Tacyta byy w czci Pomeranii, midzy Odr, Wis, Noteci i morzem Batyckiem". Oczywista, tam stanowili klas panujc. pniejszych po Tacycie czasach liczne druyny Gotw posuway si na poudnie coraz dalej, podbijajc ludno sowiask. r. 215 kilka druyn ich stacza walki z Rzymianami za cesarza Caracalli. Inne ich oddziay podbijay kraje sowiaskie nad niszym Dunajem i dotary do morza Czarnego. (Porwn. not nastpn).

20

bojw midzy Musiao wic przyj do stare Gotami. Walki te o pakonnymi Chazarami a pieszymi nowanie nad Sa wianami odbyway si na wielk skal przez kilka wiekw na caej przestrzeni midzy Batykiem a morzem Gzarnem. Historya przechowaa nam
i

tylko ostatni akt tego kilkowiekowego

dramatu

w kronice

Nestora,
o Kijw

walk midzy Chazarami poudniow Rosy.

i

a Russami- Waregami

O poprzednich za walkach nie zachoway si adne historyczne zapiski, li tylko w pieniach ludowych germaskich pozostay
tych walk
i

liczne echa

wspomnienia

Hunnw

Gotami"
t.

w
j.

krajach nad

Wis

"

pod grami Chorwatw"

Karpatami.

Zwaszcza Herwarasaga kreli nam w ywych barwach tak waln rostrzygajc bitw midzy Gotami a Hunnami. Nie jest to oczywista opis historyczny ale
raczej przedstawienie poetyczne,

ktrem ogniskuj

si rysy

licznych walk

jeden typowy obraz,

ktrym

poeta daje

nam

ostateczny rezultat wiekowego dramatu:

zwyciztwo Gotw nad

Najprzd

Hunnami".
ale

zwyciaj Hunnowie,

nastpnie na
pobici,

Dunaheide pod grami Jassw" zostaj

Goci

poczem

Zwykle opowiadanie

cigaj Hunnw Wis", a pod gry Chrobatw. to tumaczono tak, jakoby to bya bitwa midzy Hunnami Attyli a Gotami gdzie nad

Donem

Wis

pod Kaukazem. Ale w caej Herwarasadze niema adnej wzmianki o Attyli a pogo z nad Donu po pod gry Chrobatw jest niemoliwoci

geograficzn. Oczywista,

takie

tmaczenie Herwa-

rasagi jest z gruntu faszywe.*)

J ) Ani te w opisie bitwy na Dunaheidzie nie mona si dopatrzy, jak to niektrzy uczeni chc, reminiscencyi bitwy na polach Kataloskich

21

Hreidgothland,
raczej, jakto

kraj

Gotw
1

Herwarasadze
co

jest

ju Thunmann
geograf
z

susznie

zauway, krajem
take

Gotw we Witlandyi we wschodnich Prusach,

potwierdza
i

Rawenny 2 ). Tene Thunmann prof. Heinzl 3 ) podnosz, e w kraj Gotw lea nad Batykiem w Prusach wschodnich. to wic ci sami

Goci, o ktrych

zachowao si wspomnienie na nagrobChrobrego*).

ku

Bolesawa

Za

Dunaheide

bei Jos-

surfalsu"

jest to

jakie Danowo

ziemi

Jadwingw

na Podlasiu, gdzie

jest kilka wsi tego

nazwiska, a

skd

istocie

mona puci

si

Wis a
walczyli
i

pod gry Ghrobatw.

(451),

bo tutaj po stronie

Hunnw

wtre Attyla nie dozna stanowczej poraki

dzie

nie ucieka,

take Goci (Ostrogoci) pocho si w pocho-

zatrzyma
x )

nad Ren cofn.

5.

p.

130.

wydania berliskiego (1860) gdzie w okolicach nad Niemnem fluvius, kadzie siedziby Getho-Gethorum". qui nominatur Lutta") Prof Heinzl Sitzungsbericht der Wiener Akad. Herwarasage str.
)

ustpie IV.

str.

176.

..ad

frontem

Roxolanorura u

a zatem

469.

sq.
4 )

Lelewel:

Polska wiekw rednich

II.

str.

319.

Tu

possedisti...

Regnum
nia

Sclavorum, Gotorum seu Polonorum". Jakkolwiek

nagrobek

ten

pochodzi z XIII. w. to zawiera on z

pewnoci

echo

wspomnie panowa-

Gotw w Polsce. Zreszt przypomnie tu naley, e Bolesaw Chrobry zawojowa Chrobacy t. j. pniejsz Maopolsk. Ot w tej Chrobacyi klasa panujca pochodzia rwnie od Gotw, co zreszt stwierdzone jest przez autentyczne wiadectwa historyczne. (Tego zdania jest take Fr.
Sassinek
dze).
:

Die Slovaken. Eine monographische Skizze

Biaochrobacyi"

II.

wyd. 1875.

Pra-

Z
r.

tej

bowiem wysza
(de

(koo

635) jedna
1

cz
'

pocztkiem VII-go wieku

Poloniae...

szlachty

partibus

septem

vel

octo tribus nobilium

jak pisze Thomas archidiacon spalatensis

Historia

Salonitana

c.

VII. ed Lucie p.

cesarza Herakliusza za

posiadoci w z nad Wisy

31618) udajc si na poudnie, gdzie od usugi wojenne przeciw Awarom nadane im zostay dzisiejszej Kroacyi i Dalmacyi. Ot tych Chrobatw" nie tylko dziejopisowie rednich wiekw, jak wspomniany

Tomasz archidyakon Spalatyski ale urzdowe akta papieskie nazywaj wyranie Gotami. Wynika ztd, e w VII-ym jeszcze wieku w Biaochrobacyi nadwilaskiej klas panujc byli Gotowio. Nie ma w tern nic nieprawdopodobnego, bo wiemy, e po upadku pastwa gockiego Herman-

22

Jarosaw biskup Chryo wojnach Andyslawa ) (t. j. Andzisleifa) i Prusakw z Dzambegem", krlem Roxolanw. Dzam jest to tureckie imi (nazywa si
Zreszt pocki kanonik
1
i

styan

wspominaj rwnie

tak np.

brat Bejezida

II.)

beg" lub pech"

za by
i

majordomus chaganw Chazarskich 2 ). Zreszt stare hebrajskie monety, znajdywane w Polsce z napisami Abraham Duchs 3 ) lub Abraham Pech, dowodz, e w
runo pod ciosami Attyli (374 r.) Gotowie rozpierzchli si na wszystkie strony, jedni udali si na poudnie i schronili si za Dunaj, udajc si pod opiek cesarstwa wschodnio-rzymskiego, drudzy schronili
rycha, ktre

si za Karpaty, gdzie jako

ludzie bitni zdobyli

sobie

posiadoci

po

sawiask. Zreszt pastwo Hermanrycha sigao a po Wis; uciekajcy wic przed Attyl Gotowie mogli u swoich pobratymcw nad Wis znale gocinne przyjcie.
ujarzmiwszy
rolnicz

Wis,

ludno

Po dwch wiekach pobytu w Chrobacyi rozmnoywszy si znacznie zwyczajem germaskich druyn, jedna ich szukaa nowych posiadoci i w tym celu wynaja si cesarzowi Herakliuszowi (610) w celu zwal-

cz

czania Awarw, napadajcych na pastwo rzymskie, za co cesarz ten porozdawa im ziemie opanowane dotd przez Awarw nad Saw, Draw, Verbasem i w Dalmacyi. Tam rda historyczne nazywaj ich Chorwati

seu

Gothi. (por. Pricot: Les Slaves Meridionaux Par. 1874

str. 68.)

Z czasem zwyczajem wszystkich Gotw przyjli oni narodowo ludnoci, nad ktr panowali, stali si wic tam Poudniowo -Sawianami, tak jak w Polsce zostali Polakami. Bolesaw Chrobry opanowa Chrobacy z kocem X. wieku. Jeeli wic na jego nagrobku pooono powyszy napis, to stao si to take z tej racyi, e opanowa Chrobackich Gotw (ju spolszczonych), susznie zatem nalea mu si tytu krla Sclavorum, Polonorum seu Gothorum.
J

kronice biskupa Chrystiana porw. Voigt

Geschichte Preus-

sens"

I.

33

nocie

623,

jzyka polskiego"
2
)

Bibl.

tudzie Bielowskiego: Pierwsze pomniki Warsz. 1853. tom III. str. 20.
str.

Geschichte der Juden (1895) Tom V-ty Frahn. Veteres Memoriae Chazarorum ex Ibn Fozlano etc.

Porw. Gratz:

177.

Peters-

Memoires de 1'Academie 18171818 p. 592. Rex Chacan magnus autem vicarius Chacan bh hic est qui exercitus ducit regitue rempublicam etc. U Konstantego Porphyrogenety, Uv/ ^aCapua; (de adm.
burg.
..

ejus

imp.

c.
3

42).
)

Porwn: ks. Ignacy Polkowski. Wykopalisko gbockie redniowiecznych monet polskich Gniezno. 1876. str. 38. jakote Wolaskiego

23

mistyczny

yd Abraham

Prochownik, ktry

wedug

po-

da

przed Piastem jeden dzie

panowa w

Polsce, nie

koniecznie jest

way si

za

osob bajeczn. Podania o nim zachoporednictwem staro-mazowieckiej rodziny

wojewodw Abrahamw Sochw, dobrych katolikw, ktrzy zreszt o swojem ydowskiem pochodzeniu z pewnoci ani syszeby chcieli, nie mniej zapomnie nie mogli, e jeden z ich przodkw imiennikw kiedy przed Piastami panowa w Polsce. Ot monety hebrajskie z napisami Abraham Duchs i Abraham Pech wskazuj, e by rzeczywicie jaki krlik chazarski Abraham, ktry kiedy w przedhistorycznych czasach panowa w Polsce. Imi Dochs znachodzi si bowiem
i

Bugaryi, jako

ugro-bugarskiego

imi jednego rodu, a wic

tamtejszych
przy

ksit

lingwistycznem
i

najbliszem pokrewiestwie Ugro-Bugarw

jest

Ghazarw
hebrajskie

jasnem,
i

w Abraham Dochs, bijcy

monety

nalee
zarskich

do finno-ugryjskiej dynastyi
religii

noszcy ugro-bugarskie imi, mg w Polsce Chaganw Chaydowskiej.

to

Potwierdza

napis,

znajdujcy si na owych
Pech,

hebrajskich monetach

Abraham
1
'

gdy

Pech zwal

si u Ghazarw Majordomus Ghagana, ktry za niego wszystkie wojny prowadzi.

spis

monet piastowskich

dziele

Stronczyskiego

Pienidze Piastw"
hebrajskimi
i

(1847) na
)

kocu

str.

5.

Po

pierwszych

wykopaliskach

monet

napisami,

Lelewel uwaa je przypisy wa je dobie

i

za zabawki synagogi", za faszywe

podrobione",

zamienia numizmatyki polskiej" t. j. schykowi 12 pocztkowi 13 wieku. Wykopaliska jednak tych ydowsko-polskich monet mnoyy si tak, e trudno byo wtpi, i ta moneta nie bya ani

zabawk synagogi" ani faszerstwem Jewrejw" ale rzeczywist obiegow monet w Polsce. To te Stronczyski (Pienidze Piastw. Warszawa
1847 wyd. 2-gie 1883), ktry tych monet

wicej

mia

jak

Lelewel,

nie

24
autentycznoci, ale stara si zbija zdanie Tadeusza Wolajakoby monety z napisami hebrajskimi pochodziy z czasw przedchrzecijaskich, a zwaszcza, aby brakteaty z napisami hebrajskimi

wtpi
s

o ich
o,

I utrzymujc, e to jest moksidz kanonik Polkowski, opisujc Wykopalisko w Gbockiem" (Gniezno 1876) rwnie nie wtpi w autentyczno tej monety ydowsko-polskiej, ale przypisuje takow, tak samo, jak Stronczy ski, czasom Mieczysawa III i inicyatywie myncarzy ydo-

Meszko, krl polski"

byy monet Mieszka

i

neta Mieczysawa III Starego;

wskich" tego ksicia. Ale dziwnaby to

bya
III,

rzecz,

eby w

Polsce od

wiekw
ks.

ju

katolickiej za

Mieczysawa

kiedy jak susznie

dwu zauwaa

Polkowski pooenie
t o

dno
c z

ydw w Polsce chmurzy si zaczynao a luwstrtnem okiem spogldaa na ydw", eby dopiero wtedy z abi monet
!

z hebrajskimi

napisami

na takie zabawki synagogi

pozwalano

Trzeba raczej

przypuci, e, jeeli jeszcze

12

13 w., kiedy
bito

ju

katolicyzm rzymski sta si religi

panujc w

Polsce,

monety

z hebrajskimi napisami,

ten zwyczaj

utrzyma si
by

z dawniejszych

czasw, kiedy katolicyzm rzymski jeszcze nie

zakorzeniony a chazarskie
dziedzinie handlu
i

ydowstwo powany
sowoci
polskiej.
i

jeszcze

wywierao

wpyw w

finan-

Wybijanie monety hebrajskiej

kocu
rej

12

pocztku 13 w.

uwaa raczej
Chazarw

Mieczysawa III na naley za ostatni lad powanego

za

niegdy

wpywu ydowskich

przedchrzeciaskiej Polsce,

w kt-

domyla Wolaski, ydzi poczli dopomaga Sowianom w sztuce pisania" (loco citato str. 5) porwn. take Tad. Wolaskiego: Odkrycie najdawniejszych pomnikw Narodu Polskiego (Pozna 1843)
jak si susznie
str.

14.

VI.

PASTWO
akkolwiek
skiego

CHAZARSKIE.

gwna siedziba pastwa Ghazarbya od VII do X w. miedzy dolnym

Wog, panowanie ich jednak rozcigao si od Kaukazu do Meklenburgu. Rozcigo tego panowania tmaczy si tem, polegao ono gwnie na pobieraniu haraczu od licznych ludw miast, rozsianych na dalekiej tej przestrzeni, co Chazarom jako ludowi bitnemu konnemu atwo byo osign za pomoc przelotnych wypraw to w t to w tamt stron w celu cigania haraczu. Tym sposobem gromadzili oni bogactwa w gwnej siedzibie swojej nad doln i Kaukazem w rezydencyi Ghagana w Sarkel nad (Itil). Pastwo to Ghazarw byo przez cztery wieki przedmurzem Europy przed Arabami, ktrzy zawadnwszy pastwem Perskiem, Azy Armeni, gwatem chcieli zawojowa Kaukaz, gdzie im si nawet udao podbi tamtejsze krlestwo chrzecijaskie Gruzyi (Iberyi) oraz ziemi Albanw. Podbici przez Arabw Armeczycy, Czerkiesy, Gruzini, Osetycy, Alanie uciekali do Ghagana Ghazarw, ktry
Dniestrem a

Wog

Wog

Ma

26

proby par razy w krwawych wojnach stara Armeni Arabom a nastpnie emisi odbi Gruzy grantom gruziskim, alanskim ormiaskim porozdawa rne siedziby w krajach sawiaskich. Ztd podobiestwa midzy wielu herbami szlachty litewskiej a znakami rodowemi Osetycw; ztd liczne nazwy wiosek
na
ich
i i

Jasianie

t.

j.

Alany

lub

Gzerkieswka

pniej polskich.
i

W pastwie

Ghazarskiem
religii

w ziemiach by Chagan
ydowskiej
oraz Bar-

jego dwr oraz szlachta Ghazarska

do teje naleeli pierwotnie za przykadem Ghazarw

Bugarzy nadwoascy, Alanie

danie czyli Berendycze

czyli

Poowcy

zaoyciele Berdyczewa.

Obok

Chagana krla-krlw" byo dwch wice-krlw: Pech krl wojny" Gzausz-Ur Pan Sdw", ktrego
i

godno

przypomina miasteczko Gzausy na Biaej Rusi.

jedyny powiat na

(Jest to

caym

wiecie,

gdzie

ydzi jeszcze
zarskich
tern

r.

1870 stanowili

52%

ludnoci, oczy-

wista najlepszy dowd,

im wicej reminiscencyi Gha*))

wikszy procent ludnoci ydowskiej

najwiksz

*)

Fakt

gsto

ludnoci ydowskiej znachodzimy na

najdalszym
jest byli

na Litwie i w poudniowej Rosyi znamiennym. Gdyby bowiem, jakto oglnie mniemano, ydzi do Polski napynli z zachodu, z Niemiec: to oczywicie najgciej siedzieliby
wschodzie ziem polskich,

w
a

zachodnich czciach Polski, a

kiedy im wicej na wschd

wic na lsku i w Maopolsce, podczas ludno ydowska coraz wicej-by rzedniaa,

poudniowej Rosyi byaby bardzo rzadk. Tymczasem najgstsza ludno ydowska znajduje si na wschodnio-pouduiowych kresach Polski; jest to najlepszym dowodem, gwnem gniazdem jej, zkd si na ziemie polskie rozszerzya, kraje
i

ju

na Litwie

rzecz

przeciwnie

si ma:

poudniowo-rosyjskie, ktre

Do wymowny.
o

tego

byy gwn siedzib Chazarw. argumentu doda jeszcze mona nastpujcy nie mniej

Ju w
lsku,
a

pierwszych wiekach, z ktrych

mamy wiadomoci

historyczne

wic w

wiekach 13

14 znajdujemy tam wzmianki o ydach.

Ot uderzajcym

jest fakt,

ju

wtedy

mczyni

kobiety

midzy
Lybusza.

ydami na lsku nosz

imiona sowiaskie np. Koszma

(Kuma)

27

Obok tych dwch najwyszych dostojnikw Chagana-Pech

i

Czausz-Ura

bya rada

sdziw;
i

tych

ydw, 2 mahometan, 2 chrzecian 1 poganin. ydowskiem bowiem pastwie Chazarw panowao zupene rwnouprawnienie wyzna. Ale ta wietno Chaganw trwaa zaledwie 300 lat (680-980). Z poudniowego wschodu napady na nich dzikie plemiona Peczenegw Kumanw, parte przez Arabw wci naprzd. Z pnocnego zachodu za uderzy na Chazarw jeszcze groniejszy wrg: liczne druyny upieskich Rusw-Normandw. Zdobyli oni Kijw koo r. 852 i cae dorzecze Dniepru, wskutek czego pastwo Ghazarskie rozpado si na wschodnie nad Do2

byo

Wog

nem

zachodnie

nad

Wis

Dniestrem,

midzy

ktremi Rusowie

uniemoliwili wszelk

komunikacy.

Jednoczenie

zawadnli Wikingowie Normascy

i

caem Pomorzem
nie

bogatym Hunnisburgiem. Rycerstwo

i

pomorskie, pochodzenia wandalskiego

gotskiego, ktre
i

mogo si oprze nawaowi Normanw znie ich jarzma; uderzyo na ssiednie

wiaskie pod panowaniem Chazarskiem,
Dobruska, Kucz,

nie chciao

kraje

so-

ktre pozba-

Disslawa, Bogumia, Stanka, Smolka, Smogil, Wilczko,

Czesaw, Somko, Szidczyna, Czhorza itp. (porwn. Ludwig Oelsner: Schlesische Urkunden zur Geschichte der Juden im Mittelalter" w ,,Archiv fur Kunde osterr. Gesehichfcsuellen" T. XXXI str. 59143). Ot gdyby ydzi
na

lsku

byli przyszli z zachodu, z Niemiec, to

byliby

mieli

wycznie

nazwy niemieckie, skdby im si byy wziy nazwy sawiaskie? Nazwy najlepszym dowodem e musieli najmniej przez liczne genesawiaskie racye przebywa wrd ludnoci sawiaskiej, co na powolne rozszerzanie si ich od wschodu ku zachodowi albo na przebywanie od niepamitnych istocie te ten sam histoczasw" na ziemiach sawiaskick wskazuje. ryk niemiecki Ludwik Oelsner stwierdza, e dawno zanim niemieccy kolonici napynli do lska tutaj powoli stali si wacicielami ziemskimi, yli ju ydzi w tym na wskro sawiaskim jeszcze kraju, posiadali tam dobra ziemskie i trudnili si gospodarstwem wiejskiem. (1. c. str. 66.)

28

wion pomocy

Ghaganw nad Wog, upa musiao. Do tych walk ..Gotw z Hurmami" odnosz si zapewne owe wspomnienia w sagach pnocnych
centralnych
szczeglnie

Herwarasadze, (porwn.

wyej

str.
i

20).

Goci sposb zdobyli pomorscy Wandalowie dowdztwem Leszkw Popielw koo r. 850 dzisiejpod sz Wielkopolsk, a pod dowdztwem Kraka Przemysawa koo r. 900 Maopolsk. Najpniej jak si zdaje Woyniem. zawadnli oni Mazowszem Wkrtce jednak powsta im nowy wrg: byy dawnych poddanych Chazarw, to druyny Polan, ktre zapdzone przez Pomorzan w bagna nad Gopem pod dowdztwem Piastw zdobyy za Mieczysawa I Gniezno i Wielkopolsk a za Bolesawa Chrobrego Krakw Maopolsk do Bugu. Oczywista, e Piastowie zamawszy panowanie Popielw innych dynastw Pomorskich w Polsce, zawadnli krajem dla
taki
i

siebie

a
i

nie
z

dla

Chazarw,

ktrym dawniej haracz

z

pacili

ktrymi

przyjaznych byli stosunkach. Nie

hebrajskie
i

mniej jednak monety

krl
polski",

napisem

,,

Meszko

..Leszek"

Kazimierz"

przed przyjciem
religia

Ghrzeciastwa w ydowska miaa wielkie znaczenie, a

wskazuj, e pastwie Piastw

co najmniej
I

wskazuje ta okoliczno,
szek mieli ydowskich

Mieszko

dziad jego Lei

przeoonych mennic. A
I

wielIII
*)

bd darowany przez Mieszka

nie urodzi

cesarzowi Ottonowi

Wis,

si prawdopodobnie nad Gopem ani nad tylko jest dowodem, e jeszcze Mieszko I utrzyprzyjazne
stosunki
z

mywa
jako

Chazarami,
z

oczywista

ich

sprzymierzeniec

walce

Rurykowiczami.

Thietmar Merseburski ksiga IV rozdz. 7 pod

r.

985.

VII.

MIECZYSAW
opiero,

I.

PRZYJMUJE

WIAR

RZYMSKO-KATOLICK.
kiedy po dugich ze

zmiennym losem
z

prowadzonych walkach Rurykowiczw

zarami

Cha-

udao si wiatosawowi pokona zdoby stodoszcztnie Chazarw (955)

i

eczne

ich miasto Sarkel:

wtedy Mieczysaw

I.

nie

mo-

gc

pomoc chazarsk i widzc si we dwa ognie wzitym, od pnocy przez pogawicej liczy na
skich

adn

dynastw pomorskich a od poudnio-wschodu przez

za

prawosawnych Rurykowiczw, musia si oglda

sprzymierzecem,
cierajcym

aby nie uledz ze wszech stron na-

na

wrogim zdobywcom.

Pooenie bowiem Mieszka byo bardzo grone.

Z trzech stron by on otoczony nieprzyjacimi, gotowymi zawsze do podboju zaboru ziem polskich. Z zai

chodu nacierali na ziemie jego margrabiowie niemieccy;

pnocy dynastowie pomorscy, a na wschodzie rosa coraz groniej potga Waregw-Russw. Osaczony tak z trzech stron, gdzie mg szuka pomocy? Jedynie jeszcze na poudniu u Czechw, ktrzy mieli
z

30

nim wsplny interes przeciwko Warego-Russom, zbliajcym si od wschodu coraz wicej do granic posiadanej wtedy przez nich Chrobacyi. Wsplne zatem obu pastwom: Czechom Polsce ze wschodu od Warego-Russw, zwaszcza po stanowczej klsce Chaz
i

zarw,

groce

niebezpieczestwo, utworzyo naturaln

podstaw sojuszu polsko-czeskiego. Zwycistwo wiatosawa nad Chazarami staje si bezporedni przyczyn zaprowadzenia wiary rzymskokatolickiej w Polsce. Zaledwie bowiem wie o klsce
sprzymierzecw^ swoich Chazarw dosza Mieczysawa
L,

wyprawia

on poselstwo

do

krla

czeskiego Rolez

sawa,
lickiej

wassala Cesarstwa niemieckiego,

i

propozycy

polubienia Dbrwki
(966).
1

przyjcia wiary rzymsko-katota

Propozycy

zostaa przyjt;

Dbrwka

zjechaa do Polski ) a wkrtce potem Mieczysaw przyjmuje chrzest 2 ), zakada pierwsze biskupstwo rzymskokatolickie

w
)

Polsce

Poznaniu

(1968)

sprowadza
do
Polski,

pierwszego
Jordana.
3

biskupa

rzymsko-katolickiego

Wstpiwszy

tym

sposobem
I

zwizek

pastw

rzymsko-katolickich Mieczysaw

wedug wyo-

brae
synem

wczesnych samo przez

si sta si zarwno
wassalem Cesarstwa

kocioa

rzymskiego

rzymsko-niemieckiego, co

ni

przed

swoj drog mogo go ochrocigymi napadami marchionw niemieckich,

ktrzy

pod

oson

cesarstwa niemieckiego bezustan-

nie szarpali ziemie jego

*) )

nadodrzaskie. To te

r.

966 T)ubravea venit ad Miseconem (Annales Crac. vetusti). 967 Mysco dux baptizatus (tame). 3 Borys ) Przed Mieszkiem z pobudek politycznych przyj chrzest bugarski (865) po Mieszku tak samo uczynili Wodzimierz rosyjski (988) i Szczepan krl wgierski (997). Por. Iirecek: Geschichte der Bulgaren
2
;

1876

str.

153

31

si podobnie jak wielu ksit krlw na dwr cesarski do Kwedlinburga, aby hod cesarzowi niemieckiemu Henrykowi II. ) Tak wic donone w skutki zwycistwo wiatosawa nad Ghazarami nie tylko pchno Polsk w objcia Rzymu, ale zmusio take Mieczysawa I. do poddania si Cesarstwu rzymsko-niemieckiemu" w roli
984
udaje
i

zoy

wassala, podobnie jak nim

gier jego

by ju

od wielu

lat

szwa-

Bolesaw

czeski.

*)
i

Prcz Mieczysawa zjawi si tam

czeski.

Bolesaw

powtrnie

zjawia
III.

i Mestwin, Obotrytw Thietmar Merseburski IV. 2. Rok pniej Mieczysaw si na dworze cesarskim w Kwedlinburgu, aby

ksi

zoy

hod Ottonowi

Uwaga.
Niektrzy

nowoczeni

historycy

nasi przedstawiaj

Piastw jako walczcych przeciwko Niemcom

obronie
to

narodowoci sowiaskiej albo te

trywania,

polskiej.

zapa-

nowoczesne

przeniesione

owe czasy,

ktrym

one zupenie

byy

obce.

W rednich
obronie

wiekach kronikarze

podnosili zasugi bohaterw

rzeniu wiary katolickiej;

kocioa i w szew dzi historycy podnosz zasugi

Tymczasem dynastom

bohaterw

obroyiie

narodowoci.

redniowiecznym, podobnie jak dzisiejszym, chodzio przedewszystkiem o

a

wasn potg
nie

interes swj dynastyczny,

ju

o idei

narodoioo-sawiaskiej u pierwszych Piastw

taksamo

mowy by

moe

jak u pierwszych PrzemyByli

to

sawiczw
nami,

lub Rurykowiczw.

zdobywcy wcale nie

sawiaskiego pochodzenia, ktrzy panowali nad Sowiaale ktrzy

w kadej
i

chwili
i

gotowi byli

pod swoje panowanie

i

Czechw

zagarn Niemcw i Wgrw

ci

Bg

wie kogo jeszcze.

i

Dynasto wie
zdobywcw,

byli

potomkami

normaskich korsarzy

ktrzy

we Francyi

z czasem zostali Francuzami,

cylii

Anglii Anglikami,
stali

Sy-

Wochami:
to

oczywista

Rossyi

si Rossyanami,

w
ski

Polsce Polakami a

Czechach

Czechami. Co do Pol-

udowodni
Polsce

dostatecznie Szajnocha,

klasa panu-

jca w

pochodzia przynajmniej po

najwikszej

33

Czci od korsarzy normaskich (Lechicki pocztek Polski). Bo te dziwnem by to byo, eby ci normascy Wikingowie, ktrzy w pniejszych wiekach t.j. od V] II-go zaczloszy, podbili sobie rne dalsze na wschd i zachd od Szwecyi lece kraje i ludy, nie byli przedtem podbili najbliej im, bo naprzeciw wybrzeom szwedzkouorwegskim lecych krajw nad ab, Odr i Wis. Ale Szajnocha, cho faktu tego dowodzi porednio przez
'porwnanie rnych
i

nazw

urzdze

szivedzkich

polskich

przez bardzo logiczne rozumowanie,

i

pomin

jednak jehisto-

dno ciekawe
ryczne,

wiarygodne wspczesne wiadectwo

wprost

ktre
i

zawiadcza zdobycie Polski przez

ich

Normanw
krajw
coraz
(a

t kolejno
t.

podbojw od najbliszych im
i

wic ziem nad aba, Odra

j.

Wis)

a
.Jest

do

dalszych

na wschd,
i

poudniowy-wschd od
to

Newy

do Donu, Dniepru

Czarnego morza.

oklnik patryarchy konstantynopolitaskiego

Focyusza do
kt-

patryarchw wschodu z drugiej polowy IX-go wieku, w

rym tene
dopiero
zjawili

tlunaczy, dlaczego
czasie
f
i

skandynawscy Possowie"
r.

w obecnym

(koo
i

866) po raz pierwszy

swj podnieli przeoni najsamprzd,
siebie
xai za-a

si na Morzu
on,
a

arnem

or

ciw

pastwu Rzymskiemu.
llldu
(to'jto
jtEpiij
ot;

Poniewa
to Ptc,
o'.

powiada

ujarzmili wszystkie
to
xetXou[J.EV7]

naokoo
07j

mieszka-f^
Pojjaociktj;

jce
ac/r,;,

touc

auT3v

SouXo)ffajivot...

yaca;

avri|pav.

(MlCIUC

P(l-

trologia graeca.

Tom

10:2.

str.

722).

Ot

jeeli Norma-

nowie, (ktrych

bizantyscy pisarze nazywali Passami"),

siebie

najsamprzd ujarzmili wszystkie okoo

ludy" zanim doszli przez

mieszkajce

Possy
te

Morze Czarne

do

Bizancyum:

to

oczywista

mi krajami

naokoo

nich u

lecymi
wegia
i

nie

mogy by

inne jak najbliej

kraje

tu pod
i

Nor-

Szwecy lece

nad aba, Odra

Wisa.

34

To te druyny szwedzko-norwegskich Normanw podbija;/ najprzd kraje nad teml rzekami lece i ujarzmiali/
Siawian ych ziem,
a dziao si
to

wiekach poprzedobrze z hi-

dzajcych

wszystkie pniejsze

znane

nam
VI-tym.

storyi dalsze podboje,

t.

a wic zwaszcza przed

IX wiekiem
Przywdcy

j.

w
tych

wiekach

VIII-ym,

VII-ym

za

druyn

reguli" krlikowie dali

tych

pocztek pni ejostatecznie

szla-

szi/m

krlom

Siawian
i

krajw,

a wic
tak

Przemysaw iczom
stw nie

Piastom.
i

za

samo jak
i

chta tych krajw tak

dynastye Przemysawiczw
i

Pia-

byy
to

ani o

wos wicej sowiaskie

tego

tuziemcze,
najlepiej,

anieli

dynastya

Rurykowiczw,

dowodzi

jak susznie

podnis prof.Wojciechowski (O Piacie" w Rozprawach Akad. Krakowskiej Ser. II. Tom VII.
1899)
ta

okoliczno,

e
tej

na dworach

tych

trzech dynasty i

zarwno

wylgy si

samej tendencyi bajki polityczne

celu

(niby to tradycye")

majce na

zatuszowa fakt gwai

townego

najazdu obcych zdobywcw

ujarzmienia krajo-

wej ludnoci.

Na

dworze Rurykowiczw bajeczka ta brzmiaa,

Sawiauie

nie

mogc si midzy sob

1
.

pogodzi, posali
aby raczyli

za morze do normaskich Waregw z

prob,

przyj
wiczw

i
i

nad nimi panowa}

Piastw
bajeczka

Na
ta

dworach

za

Przemysawicej
krlw tych
ot

przybraa

jeszcze

sielankow form,
nie
byli

opiewajc,

protoplaci

wcale obcymi ani zdobywcami,

tylko

sobie
so-

prostymi chopkami za pugiem, ktrych

bie

lud

obra

na krlw. Susznie podnosi prof. Wojciechowski

tych

ten-

dencyjno

tradycyi u
i

ktre tern dobitniej

i

dowodz,

tak

iv

Pradze

Gnienie, jak

w Kijowie miano

w pniejszym
najazdu.

czasie ten

sam

interes

zatuszowania faktu

'W *
1

UTERATO*

VIII.

STOSUNEK CHAZARW DO SOWIAN.

ielce

ciekawe

dokadne opisy

Polski przez

hiszpaskich geografw arabskich

stawie listw
skiego

na podChagana Jzefa do hiszpaoraz

i

yda

Chasdaja

relacye

ydw

hiszpaskich Gorionidesa Quaswiniego

Abrahama ben
ile

Jakuba

w. Ostatni podaje szczegowo

i

kosztuje

Krakowie pszenica

futro,

ile

w
i

Pradze,

wspo-

minajc przy tem ju o ydowskich kopalniach soli. Quaswini byli Poniewa Abraham ben Jakub
tylko

na dworze Mieszka

I.

Kruszwicy, a Gorionides
oczywista,

wcale

Polsce

nie by,

wic

tak do-

kadne wiadomoci
polskich, ktrzy
i i

o Polsce mieli od wczesnych

ydw

ju w
to

X. w. handlowali sol, pszenic

futrami

wtedy zapewne
jak

ju

chrzcili

wino wgierskie

dzi czasem si zdarza. Byli to oczywista potomkowie dawnych zag Chazarsko-alakrymskie,

36

skich,

oraz ich stronnikw sowiaskich,

i

ktrym zdo-

bywcy pomorscy zabrali ziemi, woci nalenych do tyche chopw poddanych, zostawiajc im jedynie wolosobist, a ktrzy korzystali ze stosunkw swych

no

handlowych, aby sobie zapewni zarobek.

panowali Chazarowie
i

Jak

dugo

Polsce, judaizm ich kolonistw

stronnikw nie koniecznie

stronnicy

gboko by

zakorzeniony;

kiedy jednak

pogascy Pomorzanie zawadnli Polsk,

pobitych

Chazarw ju z samego antagonizmu do pogaskich zdobywcw, lgnli coraz wicej do wiary ydowskiej, a moe take w klsce Chazarw widzieli kar Jehowy za niewypenianie przepisw mojeszowych. Kiedy za za Mieszka I. wzmagao si w Polsce panowanie katolicyzmu przeladowanie innowiercw, coraz wicej skrystalizowaa si religia ydowska u potomkw kolonistw chazarsko-alaskich ich stronnikw. Niewola ludu bowiem pod wadz zdobywcw pomorskich, a nawet Piastw bya daleko
wszyscy
i

intenzywniejsz jak za czasw chazarskich. Chazarowie

bowiem zawadnwszy pastwem Awarsko-Bugarskiem, oczywista, e we wasnym interesie musieli popiera Sawian przeciw dawnym ich Awarsko-Bugarskim ciemizcom. Rwnie w Polsce panowanie Chazarw opierao si przewanie na sojuszu ze szczepami sawiaskimi. Gwne siedziby Chazarw pozostay nadal nad Wog; do Polski posyali oni tylko zaogi wojskowe emigrantw kaukazkich. Zadawalniali si oni danin ze skrek wiewirczych kun oraz exploatacy kopal
i i

krajowych.

panowanie Chazarw dugo jeszcze po ich upadku u Sowian zostawao w dobrej pamici wida
to

37

jasno
i

szczdzc przeklestw Obrom Niemcom, a nawet pokrewnym Drewlanom: Chazarom

z

Nestora, ktry nie

czyni tylko ten jeden zarzut,

e byli
t

religii

ydowskiej,

o czem zreszt stara si jak najmniej

jako powd ich upadku tylko
ich

mwi, podajc

okoliczno,
podczas

miecze

miay

tylko

jedno

ostrze,

kiedy

miecze

Rurykowiczw byy obosieczne". 1 )

zauway jak Nestor w kadej klsce zawsze widzi kar Bo, ten musi si dziwi, dlaczego klska Chazarw nie bya kar Bo. Oczywista dlatego, poniewa ich klska bya zarazem klsk Sawian, bo panowanie Chazarw u Sawian nie dawao powodu
Kto tylko
do kary Boej tak, jak
kowiczw.

panowanie niektrych Rury-

Podobnie

na zachodzie,

Polsce,

panowanie

Pomorzan dao si dotkliwie uczu ludnoci tuziemczej. Wygnani ze swojego kraju przez Wikingw, pomorscy
emigranci
rozdzielili ziemie Polskie

midzy

siebie

osiedli

nich.

Kady

emigrant pomorski sta si

i

panem

co

najmniej jednej wioski

pw.

Nic

dziwnego,

e ludno

wacicielem miejscowych chowolna po miastach

a to

tem cilej midzy

sob si zczya,
i

na podstawie

organizacyi gmin ydowskich, ktre

dawa pomoc
i

ubogim
ich z

byy zobowizane cierpicym wspwyznawcom

Im wicej jednak czasy

wykupywa

niewoli.

szy w zapomnienie, im wicej panowanie pomorsko-piastowskiej szlachty si wzmagao, tem wicej poniao si stanowisko ydw, niedobitkw chazarskich stronnikw. Z drugiej strony znw im wicej zaprowadzenie chrzeciastwa sprowadzao ogranicze
chazarskie
l

Bielowriki:

Wstp

71; Nestor Mon. Pol.

I.

561.

38

innowiercw 1 ) tern bardziej przejmoway si niedobitki

chazarskie

Polsce

wiar ydowsk,
Polsce, jak

tern bardziej

rs

nich fanatyzm ydowsko-religijny jako reakcya prze-

ciwko

panujcemu w

wszdzie

wiekach

rednich, fanatyzmowi katolickiemu.

')

R. 1161

Bolesaw Kdzierzawy wyda

ostry edykt dla podbitych

ziem pruskich o skutkach prawnych przyjcia lub nieprzyjcia wiary chrzeciaskiej. Pisz o tem Kadubek (Mon. Pol. IL. 373.) i Bogufa (tame II.

nawet kar mierci tym, ktrzyby przyzna wyznajcym wiar chrzeciask wiksze prawa, ktrych niewiernym" odmwi. By to zdaje si pocztek prawnego upoledzenia ydw w ziemiach pruskich, ktre si jeszcze spotgowao po objciu ziem tych przez Krzyakw. Zaraz bowiem pierwszy wielki mistrz krzyacki Seyfried von Feuchtwangen wyda r. 1309 ku chwale Boga
524.) Oczywista
ten,

e edykt

grocy

nie przyjli wiary chrzeciaskiej,

czci Matki Boskiej" edykt zabraniajcy ydom przebywa w Prusiech krzyackich ktoby ich za ukrywa i u siebie goci mia by wedug prawa karanym. (Porwn. Jolowicz: Geschichte der Juden in Knigsberg", Pozna 1867 str. 1; Lukas David: Preussische Geschichte" ks. 8).
i
;

IX.

POOENIE YDW PO ZAPROWADZENIU

CHRZECIJASTWA.
spowodowao

^naprowadzenie chrzecijastwa
wiernych, a

przed ewszystkiem usunicie wszystkich nie-

wic gwnie ydw, od wszystkich urzdw publicznych, mimo co jednak wszyscy nie katolicy musieli paci duchowiestwu katolickiemu dziesiciny.

Jedynie
z

stosunki

handlowe pierwszych

Piastw

Chazarami,

oraz

okoliczno,

Piastowie obalajc

pomorskie dynastye Popielowicw musieli popiera ich

przeciwnikw,
nia

byy powodem,

pomimo zaprowadze-

Chrzecijastwa
i

Polsce,

ydzi zachowali

wolno
utrzymali

osobist

sw wasno,

oraz,

na

razie

si jaki czas przy tych prawach, ktre posiadali w chwili zaprowadzenia chrzecijastwa w pastwie Piastw. I tak w XI. XII. wieku maj ydzi jeszcze prawa
i

wasnoci

ziemskiej

posiadania niewolnikw, prawa.

40
ktre

wwczas

caej

Sowiaszczynie przysugiway

wycznie

tylko szlachcie. Ale z nastaniem katolicyzmu

rzymskiego, a zwaszcza

w miar wzmagania si

fana-

tyzmu, ktry prowadzi do wojen krzyowych, zaczto

i

Polsce coraz bardziej ogranicza

dawne swobody

ydw.
I

tak syszymy,

e
1

w.

Wojciech gwatownie wyposiadali chrzeci-

stpuje przeciwko temu,

eby ydzi

jaskich niewolnikw
dyta,

).

Za jego przykadem posza Juktra

matka Bolesawa Krzywoustego,

brat Spitygniew
z

rwnie

jak

jej

czeski,

wykupuje niewolnikw
2

chrzecijaskich
ciwko

niewoli ydowskiej
i

).

Wykupywanie niewolnikw
niewolnictwu

wystpowanie

przeszla-

to
i

czyny bezwarunkowo

chetne, a

w.

Wojciech

krlowa Judyta zasuyli si

przez to niewtpliwie ludzkoci. Szkoda tylko,

ogra-

niczyli sw akcy jedynie do niewolnikw w posiadaniu ydw, a o niewolnikw w rkach chrzecijaskich wcale si nie troszczyli, cho tych byo

daleko wicej.

Oczywista,

nie

wystpowali
tern

przeciw

niewolnictwu jako takiemu, bo

nie widzieli nic

zdronego,

tylko

chcieli

zapobiedz,

aby
nie

niewolnicy

chrzecijascy
religii

posiadaniu

ydw

przyjmowali
nieraz

ydowskiej, jak si to oczywista

dzia

musiao,

gdy w

wiekach rednich niewolnicy zawsze

przyjmowali religi swych panw.

Nadto niewola u ydw,

bya stosunkowo

cho znoniejsz, gdy

Wojciecha Mon. Pol.
p.

zawsze

niewola,

yd
I.

waciciel

Brunona

ywot w.

197.

')

Gallus ed. Bandtkie,

131.

(Mater

Boleslai

Juditha multos

Chmtianos de Servitute Judeoruui

suis facultatibus redimebat."

41

niewolnikw,
rozlicznymi

by w

stosunku
biblii
i

do

nich

skrpowany
ktre
ostro

przepisami

talmudu,

broniy wszelkiego zncania si nad niewolnikami a nawet przeciania ich prac, podczas kiedy chrzecijanie
tymi przepisami nie byli krpowani.

handel niewolnikami, prowadzony

w za osawiony przez ydw nie by

tej

bynajmniej

ich

specyalnoci.

samej

ksidze,

aciski kronikarz polski Balduin Gallus o wykupywaniu niewolnikw chrzecijan z niewoli ydowskiej wspomina, donosi on zarazem, e Wojewoda Sieciech wielkorzdca polski za Wadysawa Hermana, przeciwnikw swoich zaprzeda wa w niewol ). Handel niewolnikami jecami prowadziy na wielk skal przez cae wieki rednie witobliwe i wielce pobone republiki Raguza, Genua i Wenecya. ktre adnego kacerza nie puszczay do swych murw, a arktrej pierwszy
1

cy katoliccy Hiszpanie

Portugalczycy,

ktrzy

tysice

ydw

kacerzy

ywcem

na stosach

palili

lub z kraju

wypdzali prowadzili handel niewolnikami jawnie do 1870. A do roku paskiego 1848, a skrycie

a
za-

tem handlowanie niewolnikami przez

kach
nie

ydw w
tylko

wie-

rednich,

bez

kwestyi

okrutne

barbarzystwo,

byo bynajmniej waciwoci ydowsk,

rednich.

wa-

ciwoci wiekw
Dziwne

jest tylko,

krlowa Judyta

waa

niewolnikw od ydw, a nie

wykupyzabieraa ich

im wprost. Oczywista, e owe jednostki ydowskie miay wwczas tak niezawise stanowisko w kraju, e

Gallus ed Bandtkie
erat, sed

p.

139: Setheus palathius comes vir sapiens

uobilis

et formosus

avaritia excecatus

multa crudelia

et

ira-

portabilia exercebat, alios scilicet viii occasione trausvendebat"...

42

nawet krlowa nie

miaa

samowolnie

naruszy

ich

wasnoci.
wtedy

nawet midzy
dowodzi
dbr

nisz

szlacht nie brako

ydw,

tego

czste powtarzanie

si

imion ydowskich. Dawid, Saul, Samson, Abraham

dzy wacicielami
ziemskich.

mi-

Wasno

ziemska

bya wtedy bowiem

checkim.

absolutnie tylko przywilejem szla-

(7H.ITfP.AT0*

x.

PIERWSZE PRZELADOWANIA

YDW W
tak

POLSCE.
ydw w
nie

czenie jednak pooenie

Polsce

zaczo si pogarsza,
niach

a jeeli

mamy

dokadnych wiadomoci o przeladowa-

ydw w

Polsce,
jest to

jak o ich przela-

dowaniach na zachodzie, nie

dem,

bynajmniej dowo-

eby

takowych

Polsce

nie

byo,

albowiem
pol-

posiadamy tylko bardzo szczupy zasb rocznikw

skich z

przez

wiekw rednich, a te pisane s wycznie mnichw katolickich, piszcych tylko o rzeczach obchodzcych bliej ich poszczeglne klasztory. Pierw-

sz wiadomo
zapisuj kroniki

o przeladowaniach

ydw w

Polsce

ydowsko-niemieckie za czasw
Nie

Wa-

byo to zapewne specyalne religijne przeladowanie ydw, ale oglne przeladowanie stronnikw wypdzonego Wadysawa II. przez
dysawa
II.

(1146 1 ).

Bolesawa
J

IV.

jego braci,

ktrzy zwyciyli

gwnie
III.

Jalie: Geschichte des

Deutschen Reiches unter Konrad

1845.

str.

109.

44

krajowego, a wic przeladowa innowiercw. Przyczynia si do tego ta okoliczno, e midzy posikami ruskimi Wadysawa II. r. 1148 byo wielu Saracenw ) t. j. Sarukanw, Poowcw, BardaAlanw podlegych kumaskiemu nw, Ghazarw chanowi Samkowi z dzisiejszej Ukrainy, ktrzy wyzna-

wskutek

poparcia

duchowiestwa

mu-te

ochoczo pozwolili

wali religi

karaicko-ydowsk. Posiki

te

ruskie

nad-

zwyczaj
ci

krwawo gospodaroway
byli

w
z

Polsce.

e
r

jednak

ydzi Sarukanie nie cijan ruskich wynika

przyznajc,

wcale gorszymi od Chrzekroniki

kijowskiej,

to

jasno

ktra

ruskie

wojska

Izasaw a

bardzo
Saru-

bezwzgldnie

Polsce raboway, nic o

ydach

kanach nie wspomina,

mnicha byo zawsze z chrzecijan na ydw,

to

cho przecie dla kronikarza pontnem zwala win mordw

ktrzy przy tern
byli.

Ale

eby zwycizkie hufce Bolesawa IV. zdobywszy po duszem obleniu Krakw ydw ukranie mciy si za spustoszenia Rusinw
wcale nie przeszkadzao,
i
i

iskich na ydach polskich

r

krakowskich.

Z tych czasw te pochodzi prawdopodobnie, jedyny zreszt w Polsce, icie hiszpaski zakaz, przebywania ydw na Mazowszu 2 ), ktry dopiero w XVI.
wieku zniesionym zosta.

Mazowsze byo bowiem dzielnic BolesaAva IV., ktry Mazowsza sam dopiero zdoby na Prusa-

cz

multitudine

Yladislaus dux Polemice collecta max ma Wincenty z Pragi Ju Naruszewicz sutam Saracenum qnam Ruthenorum. sznie zauway, tutaj nie o bisurmacach", ale o Poowcach jest mowa, i starzy kronikarze nasi i obcy czsto Poowcw Partami, Dakami i Saracenami nazywaj,". (Hist. nard, polsk. wyd. 1781. T. Ul. str. 300).
*)
: i

2
)

Lelewel, Polska dzieje

rzeczy

jej

T. III.

str.

180.

45

Jadwingach poczem caej ludnoci kaza przychrzecijastwo pod kar mierci ). Do jakiej buty doszo duchowiestwo katolickie wzgldem ydw za Bolesawa IV., dowodz najwyrakach
i
1

niej

wyrzuty,

ktrymi

biskup
i

krakowski

Wincenty

Kadubek obsypuje
Starego,

jego brata

by
ta,

tak

okrutny,

nastpc Mieczysawa i zabjstwo ydw

(ut sacrilegiuin
2

przez klerykw

kara jakby zbrodni"

).

Skarga

rzucajca charakterystyczne wiato na

bliniego witobliwego
biskupa

e za Bolesawa IV. zabjstwo yda ju nie koniecznie uwaano za zbrodni. Pooenie ydw w Polsce zaczo si wogle co raz pogarsza. e owa gocinno" z jak rzekomo miano ydw przyj w Polsce jest tylko bajk wielkiego kronikarza, ale jeszcze wikszego ydoercy Dugosza, dowodzi

chrzecijask Kadubka, dowodzi,

mio

dokument

zawarty

Bolesawa Wstydliwego z r. 1262. Kodeksie dyplomatycznym maopolskim dla

Cystersw

klasztorw

Koprzywnicy,

ktrym wy-

ranie
po

zakazuje im

sprowadza
pogorszyo

Jeszcze bardziej

ydw 3 ). si pooenie ydw

kolonistw

napadzie Tatarw na Polsk wskutek

rozpocztej

wwczas na wielk skal kolonizacyi

niemieckiej.

Wedug
splstwa
*)

kronikarzy

zachodnich, jak np.

wedug
po-

Mateusza Parysa, tworzyli ydzi" znaczn

cz

wojsku tatarskiem 4 ).

Byy

to

bowiem ludy
Bogufa wMod.

Wincenty Kadubek, wyd. Przedzieckiego

str.

150.

Pol. II. str. 524.

2 )
3

Kadubek

)
4

ed. Przedzieckiego str. 158. Kodeks dyplomatyczny Maopolski wyd. Piekosiskiego I. str. 77. Scriptores Rerum Brittauicarum Nr. 57. p. 76. Mathaus ParisienTartari... de

sis

opowiadajc guomodo

montibus suis prorumpeutes Orien-

talium multis finibus vastantes etiam Cbristianos jam perterruerunt" do-

46

skad pastwa Ghazarskiego, a nastpnie podbite przez Kumanw, ktrych pastwo zostao znw zawojowane przez Tatarw, mianowicie:

wchodzce niegdy

niedobitki

Chazarw, Biaowiezcy
Alany, Jasincy
i

Torki

ukraiskie,
czyli

Poowcy
dycze

czyli

Bardanie

Beren-

ktrzy wszyscy zreszt od

nazwy wczesnych
nazywani
byli

panw swych Kumanw, Kunami lub Kohnam i,

Byli to pierwotnie

zazwyczaj
tak

samo jak

ydw

pakt-

stwa Frankoskiego nazywano Frankami.

autochtonowie

Ukrainy,

rzy nastpnie albo zruszczeni albo

przez

Kozakw.

Oczywista,
jak

e
inni

ci

wymordowani zostali ydzi Chazarskoz

Kumascy zarwno

liczni
i

mali christiani" ksi-

ta
z

Ruscy, Gruziscy przyjemnoci cignli

obce im kraje,
I.

heretycy"

rwn
da-

ze

swych stepw ukraiskich

i

nad dolnego Dniepru, Donu

i

Wogi na wojn w

lekie

rozkaz Napoleona

jak np. Legiony polskie na szy wojowa z katolick Hiszpani,

z
r.

na San

Domingo lub w
i

1870

Poznaczycy

na
sym-

rozkaz Moltkiego

Bismarka cignli na
straszne

wojn

patyczn im Francy

Swoj drog
dajc
rzy
z

te

napady Tatarskie na
Historia bajeczk,

Piotra Komestorjusza

Scolastica

ci

Tata-

owych 10 plemion ydowskich, ktre Aleksander W. zamkn w grach kaspijsikch. Z wasnej fantazyi za Mateusz Parys opowiada historyjk, jak ydzi niemieccy tym krewniakom swoim pseudo-tatarskim
z z

gr kaspijskich potajemnie broni

dostarcza

chcieli,

o co

obwinieni,
albo

oddani zostali na

mki

albo do wizienia

doywotniego wtrceni,

cici

zostali.

Dziwna
zarwno jak
i

tylko,

ten

ydzi-tatarzy, dla ktrych

sam Mateusz Parys opowiada, e ci niby to ydzi niemieccy chcieli przemyca bro, ydw
non solum
Christianos,

chrzecijan zabijali!

immo

Bo-

ganos, Judaos nemini parcenes omnibus indiferenter mortem inferentes..."

(Mon. Germanie Scripr. XVIII.

p. 207.)

JTI

*483aaEJ

47

Ru, Polsk
przeciw
grzech

Wgry byy
Andrzeja

tylko
i

przeladowaniu pogan
przez krla
II

naturaln reakcy mahometan na Wjego

pobon

on
x

Niemk

Gertrud, ktr
inaczej
jej

bo by im

podobnie jak

w kocu Magyarzy zamordowali, cae Wgry bya zgermanizowaa siostra w. Jadwiga wrocawska zgeri

manizowaa cay dolny rodkowy lsk. 2 ) Za namow take krlowej Gertrudy zaprowadzi by krl Andrzej II na Wgrzech w. Inkwizycy gwatem zmusza licznych nawczas midzy Magyarami Kumanami pogan, mahometan, ydw prawosawnych do przyjcia katolicyzmu. Wtenczas to Ban Biham, ktremu jako kacerzowi
i

biskup Egbert prawie

ca

rodzin wymordowa
z

przy

pomocy

w.
i

Inkwizycyi chcia skonfiskowa

wszystkie jego dobra,

cae jego

hrabstwo

rozpaczy

wezwa

Tatarw na pomoc przeciwko w. Inkwizycyi. Oczywista, e ydzi nieraz gocinnie przyjmowali Tatarw, tembardziej, e gminy ydowskie zawsze obowizane opiekowa si chorymi wspwyznawcami.
i

Z tego samego powodu, majc licznych wspwyznawcw w wojsku tatarskiem nieraz zapewne poredniczyli w wykupywaniu niewolnikw Tatarw, pomimo, e Tatarzy nieraz zapewne mordowali bez rnicy zarwno
chrzecijan jak
i

ydw.
i

powstay oglne zarzuty, e ydzi zdradzaj kraj Tatarom, e ydzi ich sprowadzali stoj Morawach z nimi w zwizku, co na Rusi, Wgrzech

Pomimo

to

dao powd do nowych przeladowa

*)

ydw.

Czy
Tom
II

Porwn. Krones: ..Handbuch der Geschichte Osterreichs",

Porwn. Szczsnego Morawskiego Sdeczczyzna"
:

str.

89.
8 )

I str.

61

62.

48

przeladowania
nie

takie wtenczas

Polsce

miay

miejsce

mona

powiedzie dla absolutnego braku wszelkich

czasu

wiadomoci o wczesnych ydach w Polsce. W kadym razie datuje si od owego

w w

Polsce kolonizacya niemiecko-katolicka, obok

mordw

kozackich
Polsce.

najwiksza

klska,

ktra

spotkaa

ydw
do

Kolonizacya
Polski

niemiecka

sprowadzia

bowiem

zastpy najzacitszych wrogw tubylczej ludnoci ydowskiej, trudnicej si przewanie handlem i rkodzieami.

Bo

'niemieccy mieszczanie, trudnicy

i

si rw1

przemysem, jako konkurenci byli naturalnymi wrogami ydowskiego mieszczastwa. ) Jako katolickie za, mieszczastwo niemieckie mogo zawsze liczy na pomoc poparcie duchowiestwa katolickiego, ktre w obronie kocioa musiao zawsze wszdzie
i
i

nie handlem

wystpowa przeciwko Tym sposobem

pogbionym
religijnym.

niewiernym".
naturalny

antagonizm
wiary

midzy
i

mieszczastwem niemieckicm a ydowskiem w Polsce

jeszcze

zosta

rnoci

podnie-

conym przez obustronne duchowiestwo fanatyzmem Zagroeni upoledzeniem prawnem ydzi musieli si u<1ec pod opiek ksit za drogie pienidze kupowa sobie listy ochronne" jakto nazywano
i
J

Susznie

zauwaa

ekonomista niemiecki Roscher,

przelado-

zaczynaj si wszdzie i zawsze wtedy, kiedy narody ktre si nauczyy handlu od ydw same do handlu si zabieraj i ju nauwania
czycieli
i

ydw

si od handlu ydowskiego dopiero

Polsce chwila ta wyzwolenia mistrzw handlu nie potrzebuj. w nowszych czasach nastpia, ale ju

XIII. w. kolonizacya niemiecka

wprowadzia do Polski Niemcw

Polsce. (Porwn.:

ro-

bicych

ydom

konkurency

handlu, ktrzy zatem z natury rzeczy byli

inicyatorami wszelkich

przeladowa ydw w
1875).

Wilhelm
fiir

Roscher: Die Stellung der Juden im Mittelalter."

Zeitschrift

die

gesammte Staatswisseuschaft" rok

49

Niemczech,

czyli

przywileje".

Pierwszym

takim

przywilejem

Polsce,

by w
r.

znany przywilej Bole-

sawa

Kaliskiego z

1264

Przeciwko tym przywilejom

wystpowao

ducho-

wiestwo uchwalao

katolickie

na synodach prowincjonalnych
przywilejw

statuty

postanowieniom tych

wprost przeciwne. Tak np. wkrtce po wydaniu owego

pierwszego przywileju Bolesawa Kaliskiego synod pro-

wincyonalny we Wrocawiu pod przewodnictwem kar-

dynaa Gwidona (1267) powzi uchway przeciwko

temu przywilejowi skierowane,
1

dce do zupenego
1

odsunicia ludnoci chrzecijaskiej od ydowskiej

do

zupenego rozczenia tych dwch klas ludnoci. Tym sposobem wszcza si wiekowa walka dwch prdw prawodawczych wzgldem ydw: wieckiego duchownego. Ten ostatni zwyciy. ydzi z czasem zostali zupenie odosobnieni od reszty spoeczestwa
stanowili osobny nard

narodzie.

eby rnorodne ywioy w cigu rozwoju pastwowego zlay si w jedn cao narodow, nastpi coraz gbszy rozam spoeczestwa krajowego,
Zamiast,
ktry
Polski.

sta si bezwtpienia jedn

przyczyn

upadku

Sprawdzia

si

tutaj

zasada:

Concordia
dilabuntur."

res paiwae crescunt, discordia et

maximae

')

X. Tadeusz Groranicki: Synody prowiucyouahie

Ktr.

Polsce.

Kra-

kw

1885.

114-131.

h^A
]

PRACE AUTORA:
A.
1.

OGOSZONE

ZA YCIA:

2.

Madziaryzacya Sowakw; w Ateneum warszawskiem w zeszycie styczniowym r 1889 z podpisem: Meg(Maksymilian Ernest Gumplowicz). Bischof Balduin Gallus von Kruszwica, Polens erster lateinischer Chronist; w sprawozdaniach cesarskiej Akad. nauk we Wiedniu 1895 w osobnej odbitce.
i

B.
3.

Bolesaw

WYDANE PO MIERCI AUTORA. miay Biskup Stanisaw; w Kwartalniku

i

4.

Historycznym - lwowskim Roczn. XII. Zur Geschichte Polens im Mittelalter; Innsbruck 1898.

5.

Wyprawa Pomorska Bolesawa miaego; w Ateneum

6.

7.

w zesz grudn 1900 w odbitce. zaginionych Rocznikach Polskich z XI. w.; w krykrakowskiej z r 1901 iw osobnej odbitce tyce* z dodanemi notami ywot Balduina Gallusa biskupa Kruszwickiego (1066
warszawskiem
i

1145
8.

Ateneum warsz.
Schicksale

To samo
Leben

nieco obszerniej

1901 w osobnej odbitce. w jzyku niemieckim p. t

i
:

und

Balduins

Bischofs

von
oso-

Kruschwitz,
bnej odbitce
19.

Zeitschrift der Historischen Gesell-

schaft fur die Provinz Posen,

Tom XVI

Polacy na Wgrzech; w lwowskiem czasopimie Lud (organie Towarzystwa ludoznawczego; w t. VII VIII
i i

osobnej odbitce,

Lww

1903.

10.

Die Quellen des Balduin Gallus. Eine uellen-kritische

(w Mittheilungen des Instituts fur Oesterr. Geschichtsforschung XXIII 4. Innsbruck 1902).

Studie.

C W
a) PO

TECE POZGONNEJ SPOCZYWAJ JESZCZE NASTPUJCE WIKSZE ROZPRAWY:

Pocztki biskupstwa krakowskiego.

Roczniki polskie

y)

Studya nad Kadubkiem.

WiyfcS

BM 337
G85

Gumplowicz, Maksymilian Pocztki religii ydowskiej w Polsce

PLEASE

DO NOT REMOVE
FROM
THIS

CARDS OR

SLIPS

POCKET

UNIYERSITY

OF TORONTO

LIBRARY