1

1. GR

Yer kabuunda en ok bulunan ikinci metalsel element olan ve gnmz endstrisinde elikten sonra en fazla kullanlan alminyum ve alminyum alamlar; hafif olmalar, iyi sl ve elektrik iletkenlikleri, artrlabilen mukavemet zelikleri ve korozyona kar direnleri nedeniyle mhendis ve tasarmclar iin gnmzde nemli bir malzeme konumundadr. zellikle son yllarda, enerji tasarrufuna dnk almalar, daha az yakt harcayan hafif ve ekonomik tatlarn retimini gndeme getirmi ve alminyum alamlar, otomobillerde, otobslerde, trenlerde, deniz tatlar yapmnda ncelikli olarak tercih edilen metalsel malzemeler olmutur. Esasnda bu alamlar, uzun yllardr havaclk endstrisinde kullanlmakta olan malzemelerdir ve artrlm mukavemet ve darbe zelikleri sayesinde savunma sanayiinde de kullanma girmilerdir.

Endstride kullanlan alminyum alamlar; dvme ve dkm alminyum alamlar olarak retilmektedirler ve zellikle dvme alminyum alamlarnn sl ilem uygulanamayan (souk ekil deitirme sertletirmeli) ve sl ilem uygulanabilen (kelme sertletirmeli) birok tr tat yapm endstrisinde (otomobil, rayl tat, zrhl tat vb.), uak ve uzay aralar yapm ve gemi yapm endstrisinde geni uygulama alan bulmaktadr. Bu almada, dnyada ve lkemizde endstriyel uygulamalar hzla artan alminyum ve alminyum alamlar ve endstride en ok kullanlan dvme alminyum alamlar anlatlmtr.

2. ALUMNYUM Alminyum tabiatta en ok bulunan elementlerden biridir ve mhendislik yaplarnda elikten sonra en ok kullanlan metaldir. Alminyumun younluu (2,71 g/cm3), eliin younluunun (7,83 g/cm3) te biri kadardr. Aluminyum alamlar elikle karlatrldnda dk ekme zelliklerine sahip olmasna ramen mukavemetarlk oran aluminyum da ok iyidir. Mukavemet / Arlk = ekme Mukavemeti / Younluk Baz alminyum alamlarnn akma snr deerleri 500 MPa deerini gemektedir ki bu deer pek ok elik trnn akma snr deerlerinin zerindedir. Alminyum alamlar bu zelliklerinden dolay, zellikle hafiflik istenen uygulamalarda sklkla kullanlmaktadrlar. Aluminyum genellikle arln nemli bir faktr olduu uaklarda ve otomobillerde kullanlmaktadr. Aluminyum, dayanm arttrma tekniklerine kolayca cevap vermektedir. Tablo 2.1. de tavlanm olan saf aluminyum zelliklerinin eitli yntemlerle kyaslanmas

kuvvetlendirilmi

aluminyum

alamlarnn

zelliklerine

grlmektedir. Alamlarn saf aluminyumda 30 kez daha mukavemetli olduu grlmektedir. Fakat bu zelliklere karn aluminyum yorulmada dayanma snr gstermemektedir ve sonuta krlma ok dk gerilimlerde olmaktadr. Ayrca aluminyum dk ergime scaklna sahiptir ve bu nedenle yksek scaklklarda kullanlamaz. Aluminyum alamlar dk sertlie sahip olduundan dolay kt bir anma direnci gsterirler.

Tablo 2.1. Aluminyum ve Aluminyum Alamlarna Dayanm Arttrc Yntemlerin Etkisi

Malzeme

ekme Dayanm (MPa)

Akma Dayanm (MPa) 17

% Uzama

AkmaDayanm(alam)/ AkmaDayanm (saf)

Tavlanm (%99,999Al) Ticari Saf Al

saf

Al 45

60

2,0

90

34,5

45

2,4

(tavlanm,%99) Kat eriyikle dayanm 110 kazanm (%1,2 Mn ) %75souk saf Al Dalmla kazanm (%5 Mg ) Yalandrlm (%5,6Zn - %2,5Mg) 572 503 11 29,2 dayanm 290 152 35 8,8 ilenmi 165 152 15 8,8 41 35 8,8

Tablo 2.2. Baz malzemelere ait spesifik ekme mukavemeti deerleri

Alminyumun elektrik ve s iletkenlii, bakra gre daha azdr. Fakat spesifik elektrik iletkenlii (elektrik iletkenlii/younluk) ve spesifik s iletkenlii (s iletkenlii/younluk) deerleri karlatrldnda bakrdan daha iyi olduu grlr. Bundan dolay, hava elektrik hatlarnda alminyum alamlar kullanlr. Ayrca alminyumun fiyat da bakra gre daha dktr. Korozif ortamlarda alminyumun yzeyi bir oksit tabakas ile kaplanarak, alminyumun korozyona dayanklln salar. Bu zelliinden dolay alminyum pek ok korozif ortamda kullanlabilir. Alminyum alamlarnn iindeki dier elementler alminyum ile galvanik pil oluturmaya uygun olduklarndan dolay, korozyon asndan alminyumun mmkn olduu kadar saf olarak kullanlmas tavsiye edilir. Fakat mekanik zelliklerindeki dayanm dkl (zayflk) nedeniyle uygulamalarda saf Al kullanm yaygn deildir. Alminyumun, scak ve souk ekillendirilebilme kabiliyeti iyidir. Ekstrzyon yntemiyle ok kark geometrik yapya sahip alminyum profiller retilebilir. Kalnl bir ka mikrona ulalabilen folyalar retilerek paketlemede ilemlerinde

kullanlabilir. Gda endstrisinde kullanlan paketleme folyalar saf alminyumdan yaplr. Alminyum, elektrolitik olarak oksitlendirilerek deiik renklerde retilebilir. Eloksal denilen bu ilem ile hem korozyona dayankl, hem de deiik renklerde mimaride kullanlan profiller retilerek pencere, kap vb. yapmnda kullanlabilmektedir. Baz durumlarda sertlii ve dayanm yksek alminyum alamlarnn st saf alminyum ile kaplanarak korozyon zellikleri iyiletirilebilmektedir.

3. ALUMNYUM ALAIMLARI VE SINIFLANDIRILMASI Alminyum alamlarnn mekanik, fiziksel ve kimyasal zellikleri alam elementlerine ve mikroyapsna bal olarak deiir. Alminyuma katlan en nemli alam elementleri bakr, mangan, silisyum, magnezyum ve inkodur. Alminyum alamlar retim yntemine bal olarak dvme ve dkm alamlar diye iki gruba ayrlr.

Bu iki grup ierisindeki alamlar sl ilem uygulanabilen ve sl ilem uygulanamayan alamlar eklinde alt gruplarda incelenebilirler. Isl ilem uygulanabilen alamlara yalanma sertlemesi sl ilemi uygulanr. Isl ilem uygulanamayan alamlara ise kat eriyik, deformasyon ve dalm sertlemesi yntemleri uygulanarak mekanik zellikleri iyiletirilebilmektedir. 3.1. Dkm Aluminyum Alamlar Dkm alminyum alamlarndan pek ou tektik reaksiyona neden olan , iyi akclk, ve dklebilirlik salayan yeterince silisyum ierirler (%5-12 Si). Akkanlk, sv metalin kalp ierisinde iyi ekilde vaktinden nce katlamadan akabilmesidir. Dklebilirlik, iyi bir dkmn kolay bir ekilde bir alamdan elde edilmesidir.

ekil 3.1. Al Si Faz Diyagram Alminyum silisyum alamlarnn zellikleri, alminyum matrisin kat eriyik mukavemetlenmesi, faznn dalm mukavemetlenmesi, ilk tane boyutu, ekli ve ayn zamanda tektik oluumu tayin eden katlamayla kontrol edilir.

Hzl soumann elde edildii metal kalpta yaplan dkmlerde daha ince bir tane bykl ve tektik yap elde edildiinden daha yksek mukavemet elde edilebilmektedir. Belirli alamlarda mikro yapy ve bu nedenle de dalm mukavemetlenmesi dzeyini iyiletirmek amacyla bor ve titanyum ilaveleri ile tane inceltme, tektik yapy deitirmek iin sodyum veya stronsiyum kullanarak modifikasyon veya birincil silisyumu incelterek mukavemetlenme salamak iin fosfor ilavesi yaplr.

Dkm alminyum alamlarnda % 0,3-1,0 magnezyum ilavesi kelti sertlemesine bal dayanm art salar. Bakr, baz dkm alminyum alamlarnda % 1- 4 oranlarda bulunur. zellikle yksek scaklklarda dayanm art salar.

3.1.1. Dkm Alminyum Alamlarnn Snflandrlmas

Isl ilem durumlarna gre dkm aluminyum alamlar

1XX.X: Saf alminyum. 2XX.X: Esas alam elementi bakrdr. 3XX.X: Esas alam elementi silisyumdur. Bakr ve magnezyum gibi baka alam elementleri de bulunabilir. Sanayide kullanlan dkm alamlarnn % 90' 3XX.X serisidir.

4XX.X: Esas alam elementi silisyumdur. 5XX.X: Esas alam elementi magnezyumdur.

6XX.X: Bu seri numaras kullanlmamaktadr. 7XX.X: Esas alam elementi inkodur. 8XX.X: Esas alam elementi kalaydr.

3.2. Dvme ( lem ) Aluminyum Alamlar Dvme alamlarnn, plastik

deformasyon

kabiliyeti

iyi

olup

kolayca

ekillendirilebilirler. Alminyum dvme ve dkm alamlarnn byk bir ksmna sl ilem uygulanabilmektedir. Amerikan alminyum birliine gre, alminyum dvme alamlar drt harfle snflandrlmaktadr ( ekil3.2.).

ekil 3.2. Amerikan Alminyum Birliinin dvme alamlar iin isimlendirme kriterleri

10

3.2.1. Dvme Alminyum Alamlarnn Snflandrlmas Bu snflandrma u ekildedir; 1XXX: Saf alminyum. Genellikle elektrik ve kimya endstrisinde kullanlmaktadr. 2XXX: Al-Cu alamlardr. Esas alam elementi bakrdr. Bata magnezyum olmak zere dier alam elementleri de bulunabilir, yksek mukavemet istenen havaclk sektrnde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. 3XXX: Al-Mn alamlardr. Esas alam elementi mangandr. Boru, sv tanklar ve mimari uygulamalarda kullanlmaktadr. 4XXX: Al-Si alamlardr. Esas alam elementi silisyumdur. Termal genleme katsays dk, anma direnci ve korozyon dayanm yksek alamlardr. Kaynakl yaplarda, levha retiminde, otomobil paralar retiminde kullanlmaktadr. 5XXX: Al-Mg alamlardr. Esas alam elementi magnezyumdur. Magnezyum oran arttka sertlik ve mukavemet artar fakat sneklik azalr. Denizel korozyona kar direnci yksek olduundan, bu ortamda alacak yaplarn imalatnda kullanlmaktadr. 6XXX: Al-Mg-Si alamlardr. Esas alam elementleri magnezyum ve silisyumdur. ekillendirilme kabiliyeti yksek olan bu alamlar zellikle ekstrzyon ile retilen paralarn imalatnda sklkla kullanlr. 7XXX: Al-Zn alamlardr. Bakr esas alam elementi olup, magnezyum, krom ve zirkonyum ilave alam elementleridir. 7XXX serisi, alminyum alamlarnn en yksek mukavemete sahip olandr. Uak paralar yapm ve dier yksek dayanm istenen yerlerde kullanlr.

11

8XXX: Al-Li alamlardr. Esas alam elementi lityum olup, kalay eklentiside yaplabilmektedir. zellikle uak ve uzay yaplarnda kullanlmaya balanan bu malzeme, iyi yorulma direnci ve iyi tokluk zelliklerine sahiptir. Fakat dier Al alamlar ile karlatrldnda retim maliyetleri yksektir.

Isl ilem durumlarna gre dvme aluminyum alamlar 3.2.2. Isl lem Uygulanamayan Dvme (lem) Alminyum Alamlar: 1XXX, 3XXX, 4XXX ve 5XXX serisi dvme alminyum alamlar sl ilem uygulanamayan alamlardr. 4XXX serisi aluminyum alamlarnn magnezyum ierenleri yalandrlabilir. Bu alamlar sadece ekil deitirme yolu ile sertletirilebilirler. 1xxx Serisi Alamlar: Bu alamlar minimum %99,0 alminyum, emprite olarak da silisyum ve demir ierirler. Dayanm art iin %0.12 bakr ilavesi yaplabilir. Bu alamlar yksek oranda haddelenerek levha veya folyo haline getirilerek kullanlrlar. 1100 alamnn tavlanm durumda ekme mukavemeti 90 MPa dr.

12

3xxx Serisi Alamlar: Bu serinin en nemli alam 3003 tr . Bu alam 1100 alamna %1,25 mangan ilavesi ile oluturulur. 3003 alamnn tavlanm durumda ekme dayanm 110 MPa dr. Bu da demek oluyor ki mangan ilavesi dayanm art salar. Bu serinin alamlar iyi ilenebilirliin gerektii yerlerde kullanlabilen genel amal alamlardr. 5xxx Serisi Alamlar: Bu serinin ana alam elementi olan magnezyum kat eriyik mukavemetlenmesi salar ve miktar %5 e kadar kabilir. Bu serinin endstride kullanlan en nemli alam 5052 dir. Bu alam %2.5 Mg, %0,2 Cr ierir ve tavlanm durumdaki ekme dayanm 193 MPa dr.

Tablo 3.1. 5000 Serisi (Al-Mg) alasmlarn mekanik zellikleri

3.2.3. Isl lem Uygulanabilen Dvme (lem) Alminyum Alamlar: alamlar ise sl ilem ile

2XXX,

6XXX,

7XXX

ve

8XXX

serisi

sertletirilebilmektedirler. Her alamda denge faz olumadan nce uyumlu keltiler olumaktadr. Bu alamlarda ok iyi mukavemet ve mukavemet/arlk oran elde

13

edilir. Fakat bu alamlarda kelti miktar snrldr. Ayrca yalandrlm durumda bu alamlar 175 o C nin zerinde kullanlamazlar. Aada 2XXX, 6XXX ve 7XXX serisi aluminyum alamlarnn katlama fazlar verilmitir. 2XXX : ss + GP I GP II + + 6XXX : ss + GP zonlar + ( Mg2Si ) + ( Mg2Si ) 7XXX : ss + GP zonlar + ( MgZn2 ) + ( MgZn2 ) 2xxx Serisi Alamlar: Bu seri alamlarnn bir ouna bakrn yannda magnezyum ve dk miktarlarda dier elementler eklenir. 2xxx serisi alamlar birim arlk dayanmnn yksek olmas gereken uak sanayi gibi alanlarda kullanlr. Bu alamlar kat eriyik mukavetlenmesi ve kelti sertlemesiyle dayanm kazanrlar. Endstriyel uygulama alan bulabilmi en nemli alam 2024 alamdr. 2024-T6 alam %4,5 bakr, %1,5 magnezyum ve %0,6 mangan bulundurur ve ekme dayanm 442 MPa dr. 6xxx Serisi Alamlar: Mg2Si intermetalik bileikleri, kelti sertletirilmesi ile dayanm art salar. En yaygn kullanlan alam 6061 alamdr ve bu alam %1,0 magnezyum, %0,6 silisyum, %0,3 bakr ierir. 6061-T6 alamnn ekme mukavemeti 290 MPa dr. Bu seri, otomotiv sektrnde genel amal yap eleman olarak kullanlr. 7xxx Serisi Alamlar: Temel keltiler MgZn2 intermetalik bileiinden oluur. inkonun ve magnezyumun alminyum iersinde yksek znebilirlii yksek younluklu keltilerin olumasn, bu da dayanmn olduka ykselmesini salar. Bu serinin en nemli alam 7075 tir ve bu alam %5,6 inko, %2,5 magnezyum, &1,6 bakr ve %0,25 krom ihtiva eder. 7075-T6 alamnn ekme dayanm 504 MPa dr. Bu seri yksek dayanmn gerekli olduu yerlerde kendisine uygulama alan bulur.

14

Tablo 3.2. Isl ilem uygulanabilen aluminyum alamlar iin farkl soutma yntemleri ile bulunan akma deerleri

3.3. Alminyum Alamlarnda Isl lem Uygulamalar Alminyum alamlarna yaplan sl ilemler deiik ekillerde uygulanabilir. Sertletirilmenin derecesi alamn sl ilemine veya deformasyon sertlemesine bal olarak temper snflandrlmasnda T veya H ile gsterilir. T veya H harflerini izleyen say, deformasyon sertletirilme miktarn, sl ilem tipini veya alamn ilemi srasndaki dier zel durumlarn belirtir. Uygulanan ilem sembolleri ile alam numarasnn yanna yazlr. Bu ilemler u ekilde ifade edilmektedir: O: Tavlanm, F : retildii gibi, H: Souk ilem grm (Sertletirilmi), H1x: Sadece souk ilenmi (x souk ilem miktarn ve dayanm artn gstermektedir.) H12: ekme mukavemeti O ile H14 arasnda olacak ekilde souk ilem yaplmtr. H14: ekme mukavemeti O ile H18 arasnda olacak ekilde souk ilem yaplmtr. H16: ekme mukavemeti O ile H14 ile H18 arasnda olacak ekilde souk ilem yaplmtr.

15

H18: %75 kesit daralmas olacak ekilde souk ilem uygulanm. H19: ekme mukavemeti H18 ilemi ile elde edilenden 14Mpa daha fazla olacak ekilde souk ilem grm. H2x: Souk ilem grm ve bir miktar tavlanm. H3x: Souk ilem grm ve dk scaklkta yalanmay engelleyecek kararl bir yap elde edilmi. T: Isl ileme tabi tutulmu ( Yalandrlm ) T1: Scak ekillendirme ileminden sonra soutulmu ve tabii yalanmaya braklm. T2: Scak ekillendirme ileminden sonra soutulmu, souk ekillendirilmi ve tabii yalanmaya braklm. T3: zeltiye alma ilemi yaplm, souk ekillendirilmi ve tabii yalanmaya braklm. T4: zeltiye alma ilemi yaplm ve tabii yalanmaya braklm. T5: Scak ekillendirme ileminden sonra soutulmu ve suni yalandrma yaplm. T6: zeltiye alma ilemi yaplm ve suni yalandrma yaplm. T7: zeltiye alma ilemi yaplm ve ar yalandrma yaplm, karal hale getirilmi. T8: zeltiye alma ilemi yaplm, souk ekillendirilmi ve suni yalandrma yaplm. T9: zeltiye alma ilemi yaplm, suni yalandrma yaplm ve souk ekillendirilmi. T10: Scak ekillendirme ileminden sonra soutulmu, souk ekillendirilmi ve suni yalandrma yaplm.

Al-Mg-Si Alam Al-Mg-Zn Alam kelme sertlemesi gsterirler.

16

3.4. kelme Sertlemesi Gsteren Alminyum Alamlar 3.4.1. Al-Cu Alam Al-Cu faz diyagram incelendiinde, eriyikten ayran ve en azndan tektik yap bileeni niteliinde olan Al2Cu arafaz, malzemenin gevreklemesine yol at iin dkm teknii bakmndan tektik bileime yakn olmas gereken Al-Cu alamlarnn pratikte kullanlmasn engeller. te yandan katlama aralnn genilii nedeniyle yapsal ar souma dikkate alnarak teknik Al-Cu alamlarnn bileimindeki bakr miktar %4.5 ile snrlandrlmtr. Al-Cu faz diyagram incelendiinde tektik scakln altnda bakrn alminyum kafesindeki znrl azaldndan,kelme sertlemesi iin gerekli n koullardan biri yerine gelmi olur. Malzemeyi gevrekletirmeden dayanm art salayan kelme sertletirmesi ilk kez Al-Cu alamlarnda bulunmutur.

ekil 3.3. kelme Sertletirmesi

17

ekil 3.4. kelme Sertletirmesi

ekil 3.5. Al-%4Cu sistemi iin Cu2Al faznn TTT diyagram

18

ekil 3.6. Isl islem (yaslandrma) scakl ve zamannn Al-%4Cu alasmnn akma dayanmna etkisi

ekil 3.7. Yalanama sertlemesi sl ilemi faz diyagram

19

keltilerin tr, dalm, miktar,ortalama ap ve says ile malzemenin dayanm deeri deiir.

ekil 3.8. Yalandrma aamalarndaki mikro yaplar

ekil 3.9. Scaklk ve zamana gre yalandrma

20

ekil 3. 10. Sertlik, ekme dayanm ve yalanma basamaklar

ekil 3. 11. 2014 Al alamnn zellikleri zerine yalanmann etkisi

3.4.2. Alminyum-Magnezyum Alam Sistemi Magnezyum iin kat znebirlirlik snr tektik scaklkta % 15,35'den oda scaklnda yaklak % 2'ye dmektedir. Bu da alamlarn eriyie sokma ve yalandrma s ilemlerine tabi tutulmasna imkan salar. Denge artlar altnda % 15 den az magnezyum ieren alamlarda sadece bir kat eriyii bulunmaktadr, ancak dendiritik segregasyona ar eilimi, % 4 kadar az Mg bulunduu zaman + (Mg2Al3)

21

arasnda tektik oluumuna neden olabilir. Eriyie sokma ilemi dendiritik segregasyonu ve olunmu an tektii ve bylece tane snrlarnda meydana gelen kirlilikli kat eriyii gidermek iin kullanlabilir. Aluminyum-magnezyum alamlar iyi korozyon direncine sahiptir, ancak gerilmeli korozyona ve doal yalanma sertlemesine duyarldrlar. Sv halde magnezyum oksidasyona ok eilimli olup bu problemin zm iin zel ilemler gerekmektedir. Al-Mg-Si alamlarnda ubuk eklindeki ' kaynak keltisi (Mg:Si) denge keltisine dnerek, Al-Mg-Cu alamnda ise ubuk veya kre eklindeki S kaynak keltisi, S(Al2CuMg) denge keltisine dnerek mukavemetlerime salanmaktadr. Al-Si alarmlarna gre Al-Mg alamlarma, dkm zellikleri daha az uygundur. Her nekadar % 7-8 Mg bileimine sahip alamlar kokil dkm ve basnl dkmle snrl olmakla beraber, birou kum dkm yntemi ile retilmektedir. Al-% 10 Mg alam sl ileme cevap vermekte ve T4 sl ilemi ile yksek mukavemet, sneklik ve darbe direnci kombinasyonu elde edilebilmekledir. Dkm paralar eriyie sokma s ilem scaklndan yavaa su verilmelidir, aksi taktirde artk gerilmeler gerilmeli krozyona neden olabilmektedir. Ayrca alam tropik artlarda tane snrlarnda Mg5Al8 (muhtemelen Mg2Al3) kelmesine neden olan kararsz olma eilimi gstermekte, bu da hem sneklii drmekte, nemde belirli br sre sonra gerilmeli krozyona neden olabilmektedir. Sonu olarak Al-% 10 Mg alamnn daha yksek mukavemet ve snekliine gereksinim duyulmad srece Al-Si-Mg gibi dier alamlar kullanlmaktadr.

22

Magnezyum ( % Arlk)

ekil 3. 12. Al-Mg denge diyagram

a)Al-MgZn2

b) Al-MgZn

c) Al-Mg2Zn

ekil 3. 13. Al- Mg Zn faz diyagramlar

23

Al Mg sisteminde yaplan yalandrma ileminin basamaklar ve faz diyagram zerinde gsterimi ekil 3.14. de verilmitir.

ekil 3. 14. Yalandrma ilemi 1. 340-451oC arasnda sl islem yap (%100) 2. Oda scaklna hzla sout (%100) 3. 340oC nin altnda sl islem yap (-cok ince cokelekleri)

24

ekil 3. 15. Al-%5.5Mg sistemi iin Mg5Al8 faznn TTT diyagram 3.5. AA 6063 alminyum ekstrzyon alamnn metalurjisi

Alminyum ekstrzyon endstrisinde (profil, boru, ubuk, lama retimi) en ok kullanlan malzemelerden birisi olan AA 6063 alam, sl ilem ile sertletirilebilen alminyum alamlar grubundandr. Biimlenebilme kabiliyeti yksek olan, sl ilem ile mekanik deerleri nemli lde arttrlabilen bu alam, genel olarak bir Al-Mg-Si alamdr. AA 6063 alamnn kimyasal bileimi aada gsterilmitir (arlka %): Si: 0.20-0.60 % Cr:0.10 % max. Mg: 0.45-0.90 % Cu:0.10 % max. Fe0.35 % max. Mn:0.10 % max. Ti:0.10 % max. Dier: Herbiri 0.05%, toplam 0.15% max.

25

ekil 3. 16. Al-Mg-Si faz diyagram ve katlama fazlar

3.5.1. Alminyum Ekstrzyonu

ekil 3. 17. i dolu (solit) alminyum profil - Ekstrzyon ile retimi (Direkt Ekstrzyon)

ekil 3. 18. i bo aluminyum profil - Portol (kprl) kalp kullanlarak ekstruzyon ile uretimi (Direkt Ekstrzyon)

26

ekil 3. 19. i bo alminyum profil - Mandrelli ekstrzyon presi ile retimi (Direkt Ekstrzyon)

ekil 3. 20. Indirekt Ekstrzyon ile Aluminyum Profil retimi

3.6.Genel Olarak Alam Elemetlerinin Etkileri Bakr ( Cu ): Bakr alminyuma % 12 oranna kadar katldnda dayanc arttrr, daha fazlas gevreklik yaratr. Genellikle yksek scaklk zellikleriyle ilenebilirlii arttrr. % 4 - 6 arasnda katldnda yalandrlabilir alamlar oluturur. Dkm zorlatrr ve gerilim yenimini azaltr. inko ( Zn ): Yksek inkolu alamlar scak atlama ve souma ekmesi gsterirler,inko dier alam elementleriyle birlikte dayanm ok arttrr , buna kar dklebilirlii drr. % 3 inkodan daha az inko ieren ikili alminyum alamlarnda belirgin bir etkisi grlmez. Demir ( Fe ): Az oranlarda baz alamlarn sertlik ve dayancn arttrr, dkmlerin scak atlama eilimlerini azaltr. Demir alminyum alamlarnda mmkn olduunca kullanlmamasnn nedeni meydana getirdii gevrekliktir.

Magnezyum ( Mg ): Kat zelti sertlemesi meydana getirir. % 6'dan fazla Mg ieren alamlarda kelme sertlemesi olur, dkmleri zordur. Mg2Si alamn oluturup Al -

27

Si

alamlarnn

dayancn

arttrr.

Yksek

yenim

direncine

sahiptir.

Mangan ( Mn ): Dklebilirlii arttrmak iin demir ile birlikte kullanlr. Metaller aras bileiklerin zelliini deitirir, ekmeyi azaltr, alamlarn sneklik ve tokluk zelliklerini arttrr. Silisyum ( Si ): Akkanl ve yenim direncini arttrr, scak atlama eilimini azaltr. % 13'den fazla silisyum ieren alamlarn ilenmesi ok zordur. Krom ( Cr ): CrAl7 eklinde metaller aras bileik oluturur. Tane kltc etkisi vardr, yenim direncini arttrr. Fosfor ( P ): tektik alt Al - Si alamlarnda tektik silisyum paracklarn iriletirir, tektik st alamlarda ise kltr. Titanyum ( Ti ): Bor ile birlikte tane kltc etkisi vardr, dayanm arttrr. Nikel ( Ni ): Yksek scaklklarda srnme dayancn arttrr.

3.7. Alminyum ve Alamlarnn Korozyonu Dk zgl arlk, elektrik ve sy iyi iletebilme, yeterli saylabilecek mekanik dayanm ve iyi plastik ekillendirilme kabiliyetine sahip olan alminyum, deiik korozif ortamlarda kullanlabilmektedir. zellikle korozyon dayanmnn arand durumlarda, alminyumun saflnn % 99,5un altnda olmamas gereklidir. Fakat genellikle alminyumun mekanik zelliklerini gelitirebilmek iin alamlama yapldndan dolay, alminyum alamlarnn korozyon direnci, saf alminyumdan daha dktr. Tabloda baz alminyum alamlarnn farkl korozyon ortamlarndaki durumlar gsterilmitir.

28

Tablo 3.3. Alminyum ve baz alamlarnn farkl korozyon ortamlarndaki durumlar

Alminyumun bir ok korozif ortama kar gsterdii diren, mevcut koullara bal olarak yzeyinde oluan, amorf veya kristalin alminyumoksit ( Al2O3 ) tabakasndan dolaydr. Atmosferde oluan yzey filmi daha ok amorftur, su ve su buhar ierisinde ise daha ok kristalin yapda yzey filmi oluur. Oluan tabaka ne kadar homojen ise, ayn koullarda korozyon dayanm da o kadar iyidir. Alminyum malzemeler, atmosfer ierisinde korozyona olduka dayankldrlar. Endstri atmosferinde (SO2, kir, toz) ve deniz atmosferinde otuz yl sonras korozif etki sonucu, alminyum malzemedeki dayanm azalmas, yaklak % 9- 13 kadardr.

29

ekil 3.21. Alminyum malzeme ve imalat eliinin karlatrmal atmosferlerde korozyon durumu

Alminyum malzeme ve imalat eliinin karlatrmal atmosferlerde korozyon durumu Alminyum ve alamlarnda oluan korozyon trleri farkl olabilmektedir. Eer asit ve bazlarn etkisinde zel bir durum yoksa, tahribat homojen olarak geliir ve oksit tabakasnda eit kalnlkta azalma olur. Klorr iyonlar ieren zeltilerde, ukurcuk korozyonu meydana gelir. Oksit tabakasnn tam olarak olumad ya da gzeneklerin mevcut olmas halinde de, blgesel tahribata rastlanlabilir. kelme kabiliyetli alamlarda, daha ok interkristalin (taneler aras) korozyon grlr. Tane snrlarnda ylma yapan kelmeler, tane yzeyi zerine nazaran genellikle soy olmayan potansiyele sahiptir ve bundan dolay, buralardan zlme olur. Alminyumbakr alamlarndaki kelmeler matrise nazaran daha soy olduu iin, kat zeltinin tane snr blgesinde bakr azalmas zerine, interkristalin korozyon meydana gelir. Isl ilem yaplrsa, kelmelerin olumsuz etkisi daha az olur.

30

Alminyum malzemelerin korozyon artlar, anodik olarak oksidasyonla (anoksirleme, eloksal yapma ile) doal korumadaki oksit tabakasnn kalnl 10 m ila 30 m deerine arttrlarak, iyiletirilebilir. Bunun iin, eloksal yaplacak paralar, daha ok slfirik asitli elektrolitik ierisinde doru akm altnda ilem grrler. Anot olarak balanan paralarda meydana gelen oksijen, alminyumla reaksiyon yapar ve oksit tabakas teekkl ettirilir. Anoksirleme ilemi, yalnzca kimyasal dayanm iyiletirmez, ayrca oksit tabakasnn yksek sertliinden dolay, anma direncini de ykseltir. Al-Mg alamlar alkali ve tuz ieren korozyon ortamlarna kar saf alminyumdan daha dayankldr. Fakat bu her durumda geerli deildir. Artan magnezyum miktaryla birlikte, interkristalin korozyona ve gerilim atla korozyonuna eilim artar. zellikle % 5 'den fazla Mg ieren alamlarda bu durum oluabildiinden, bugn teknikte kullanlan alamlarda magnezyumun st snr % 5,5 (AlMg5) kadardr. nterkristalin korozyonun sebebi, tane snr kelmesidir (- faz). Bu durum, drlm magnezyum miktarnda, mangan (% 1 'e kadar) ilavesiyle dengelenebilir. AlMg 4,5Mn gibi alamlar, ncelikle gemi yapmnda ve zellikle at kaplamalarnda kullanlr. Mangan ilavesi sonucunda, klorr iyonu ieren ortamlara kar korozyon direnci artar. Alminyum-mangan alamlar da, doal sertlikteki alminyum malzemelerdir. % 0,81,5 mangan ieren alamlarnn korozyon dayanm ve ilenebilirlii, ar alminyum gibidir. Fakat daha yksek mekanik dayanma sahiptirler. kelmeyle sertleebilir alamlarndan olan Al-Cu-Mg alamlar ( % 2,8-4,8 Cu ve % 0,4-1,8 Mg), yksek dayanmlar nedeniyle tat ve uak yapmnda kullanlrlar. Korozyon dayanmlar, bir ok alminyum alamnda daha dktr. Deniz suyuna kar dayankll garanti edilemez. Homojenletirme scaklndan ok hzl soutulur (en az 400 C/s hzda) ve ardndan yalandrma yaplrsa korozyon dayanm arttrlabilir. Yava soutma ve yalandrma yapldnda meydana gelen kelmeler, interkristalin korozyona ve gerilim atla korozyonuna sebep olurlar. Orta dayanml, sertleebilir Al-Mg-Si alamlar (% 0,4-3,5 Mg ve % 0,3-1,5 Si), iyi ekillendirilebilirlii nedeniyle yaygn kullanlrlar. Al-Cu-Mg alamlaryla karlatrldnda interkristalin korozyona

31

kar daha direnli olduu grlmektedir. Deniz suyuna kar dayanm iyidir. Gemi yapm dnda, tekstil ve gda maddeleri endstrisinde, aparat yapmnda ve benzeri yerlerde kullanlr. Fe ve Cu miktar, korozyon oluumuna ynelik etki yaptndan, genellikle % 0,5 (Fe) ve % 0,1 (Cu) miktarlarnn geilmesine izin verilmez. Mn ve Cr ilavesiyle, Fe ve Cu elementlerinin olumsuz etkisi azaltlabilir. Al-Zn-Mg alamlar, orta dayanml ve kelmeyle sertletirilebilir konstrksiyon malzemeleridir. Al-Cu-Mg alamlarna nazaran daha iyi korozyon dayanm gsterirler, fakat korozyon dayanm Al-Mg ve Al-Mg-Si alamlarna nazaran daha azdr. Atmosferik koullarda, alam koruyan siyah kaplama tabakas oluur. Buna karlk, su buhar Al-Zn-Mg alamlarnda iddetli korozyona neden olur. Ayrca, gerilim atla korozyonuna da eilimi vardr. Korozyona duyarllk, ykselen Mg ve Zn miktaryla artar. Genel olarak, gerilim atla korozyonunu nlemek iin, toplam alam miktarnn % 5- 6 'y amamas gerekir. Daha yksek alam miktarlarnda, % 0,1- 0,15 krom ilavesi, gerilim atla korozyonunu azaltr. Al-Zn-Mg-Cu alamlar yksek dayanml, sertleebilir alamlardr. Al-Cu-Mg alamlarnda olduu gibi ncelikli olarak mekanik zelliklerinden dolay kullanlrlar. Kullanm yerlerine rnek olarak, madencilik sektr, uak ve makine imalat verilebilir. Scak sertletirilmi halde 500 Mpa dayanm deeri elde edilir. Al-Zn-Mg alamlarnda olduu gibi, % 0,1-0,3 krom ilavesi, gerilme atla korozyonuna kar eilimi azaltr.

32

4. OTOMOTV ALAIMLARI

ENDSTRSNDE

ALMNYUM

VE

ALMNYUM

4.1. Otomobil Endstrisinde Alminyum Alminyum 1800'l yllarda kefedilmi olmasna karn gelimi bir retim sreci bulunmas ise 1870'li yllarda gereklemitir. Buna ramen alminyum, her yl dier demir d metallerin toplamndan hacimsel olarak daha fazla retilmektedir. Alminyum, dnya zerinde en ok bulunan 3. elementtir. Gnden gne kaynaklar azalmakta olan dnyamz'da %8 orannda bulunan alminyumun, yapsal zellikleri de dikkate alnarak alminyum alamlar halinde yaygn olarak kullanlmaktadrlar. Alminyum ve otomotiv endstrileri, en yaygn hafif metalin, tatlarda kullanmnda ortak bir tarihe sahiptirler. Bu ortak tarihin sonucunda gnmzde ortalama bir otomobil ok eitli alminyum paralar iermektedir. Bunlarn banda dkm yntemiyle retilen silindir kafalar, dili kutular, jantlar; levha ve ekstrzyon yntemiyle imal edilen radyatrler, tamponlar, koltuk raylar, yan arpma ubuklar vs. gelmektedir. Bu paralarn bir arataki ortalama arl 100 kg civarndadr (Toplam arln %10'u).Her 100 kg arlk azaltmnda 100 km'de 0,6 litre daha az yakt tketilmektedir. Daha az yakt tketimi ayn zamanda daha dk egzoz emisyon deeri ve alma maliyeti demektir Alminyum emniyet, konfor ve gvenilirlikten dn vermeden arlk azalm iin anahtar bir malzemedir. Dk zgl arl ve yksek mukavemeti sayesinde alminyumun yaygn olarak kullanm orta snf bir otomobilde yaklak 300 kg arlk azaltm salayabilir. Bu oran,aracn toplam arlnn %30'una denk gelmektedir. Geri dnm dikkate alndnda alminyum dier tm malzemelerden daha verimlidir. Alminyum kalitesinden bir ey kaybetmeden tekrar geri dntrlebilir. Yksek hurda deeri, geri dnm ve tekrar kullanmn garanti etmektedir. Otomotiv sektrnde kullanlan alminyumun %95'i toplanarak geri dntrlmektedir. Bu malzemelerin hurda deeri normal deerlerinin %50 sinin zerindedir. Hafiflik zelliinin yannda alminyum malzeme, boyasz veya kaplamasz olsa bile sudan ve yol tuzlarndan kaynaklanan korozyona kar dayankldr. Grsel olmayan paralarda elik iin gerekli olan ve ilave maliyet getiren galvanizleme, kaplama veya

33

boyama alminyum iin gerekli olmayabilir. Alminyum, boyann izilmesi veya kalkmas durumunda elik gibi paslanmaz, korozyona direnlidir. Baz plastik malzemeler gibi l sca, kuzey souu veya UV nlarnn etkisi sonucunda zellikleri zayflayarak krlganlamaz.

4.2.Tatlarda Kullanlan Aluminyum Esasl Paralarn ekillendirme Yntemine Gre Deerlendirilmesi Tablo 4.1. ve 4.2. de tatlarda yaygn olarak kullanlan alminyum paralarn ekillendirme yntemlerine gre snflandrlmas gsterilmektedir . Tablo 4.1. Tatlarda kullanlan alminyum esasl paralarn ekillendirme yntemleri ve arlklar

34

Tablo 4.2. Tatlarda kullanlan baz alminyum paralar ve bunlarn ekillendirme yntemleri

Al ve alamlar; dkm , levha ve profil halinde tat yapmnda bir ok para imalatnda kullanlmaktadr. Otomobillerde kullanlan dkm alminyum alam paralar bir otomobilin: deiik kutular, motor sistemi, ereve ve balant elemanlar, fren sistemi, enjeksiyon sistemi gibi temel gruplarnda kullanlr. Tablo 4.3.de tatlarda yaygn olarak kullanlan alminyum dkm paralar ve bunlarn retildii alamlar gsterilmektedir. Otomobillerde alminyum dkm paralarn en ok kullanld alanlar; motor, vites ve aks sistemleridir .1998 ylnda, bir otomobilde dkm alminyum kullanm 70 kg olmutur. Bunun 32 kg kadar motor aksamnda, 31 kg kadar hareket ve jant sisteminde kullanlmtr. 2008 ylnda bir otomobilde 120 kg alminyum kullanlmas ve bu miktarn 45 kg kadar motor ve vites, 32 kg kadar ise jant ve hareket sisteminde olmas hedeflenmektedir .

35

Tablo 4.3. Tatlarda yaygn olarak kullanlan Al dkm paralar

36

4.2.1. Motor Paralar Motor otomobillerdeki en ar nitelerden birisidir. Bu sebeple alminyum kullanm ile ok byk miktarlarda arlk tasarrufu potansiyeline sahiptir. Birok motor alminyum motor kapana sahiptir ve bazlarnn motor bloklar da alminyumdur (ekil 1). Motor paralar genellikle basnl dkmle retilirler ve bu paralar kutulara gre daha yksek mukavemet gerektirirler. Motor aksamnda bulunan dier metalik paralar mekanik sktrma yntemi ile yerletirilirler. Dizel motorlarda alminyum kullanm daha azdr. nk bu motorlar benzin motorlarna gre daha yksekmukavemet gerektirirler. Ayrca dizel motorlarda grlt ok nemli bir problemdir. 1995 ylndan beri BMW, 6 silindirli motorlarn yeni versiyonlarn retmektedir. Drt valf teknii, bu 6 silindirli benzinli motorlarn (silindir hacmi 2-2.8 litre) bir yeni jenerasyonudur. Alminyum motorlarda silindir bal dnda silindir krank karteri de hafif metal alamlarndan retilmektedir. BMW 6 silindirli motorlar 158 kg civarndadr. Bu motorun arl dier malzemelerden yaplm olanlara gre 31 kg daha hafiftir. Yalnzca silindir krank karterinde 20 kg arlk tasarrufu yaplmaktadr. Drt silindirli motorlar uzun zamandan beri talya ve ngiltere'de alminyumdan retilirken, son yllarda Japonya'ya da sramtr. Bu gne kadar Alman otomobil reticileri bu tip motorlarda dkme demiri tercih ederken, Porsche 911'de silindir krank karterinde tektik st alminyum dkm alamn denemilerdir. 1995 ylndan beri Ford Fiesta'da 4 silindirli motorlarn tamamen alminyum olmas alminyum kart fikirleri deitirmitir. Bu motorlar 1.25 litre silindir hacminde motorlardr (55 KW g). Bunlarn motor blou zel kum dkm prosesi ile retilmektedir. Bu tip motorlarla birlikte tm seri iin bir start noktas olumutur. Gelecekte silindir hacminin 1.4 ve 1.7 litreye karlmas hedeflenmektedir. Bu motorlarn motor blou ve silindir kapa Almanya'da dkm yntemi ile retilmektedir . Kompleks dkm paralan iin kum dkm yntemi kullanlmaktadr. Maa retiminde maa paketleme sistemi tercih edilmektedir. Tek paralardan olumu komple kum kalp, souk kutu yntemi ile kum maalar otomatik ve srekli bir ilemle retilirler. Maa paketleme sistemi ile garantili ve yksek l hassasiyetli, uygun maliyetli yksek kaliteli alminyum dkm paralar retilebilmektedir .

37

Gelecekte silindir hacminin 1.4 ve 1.7 litreye karlmas hedeflenmektedir. Bu motorlarn motor blou ve silindir kapa Almanya'da dkm yntemi ile retilmektedir. Kompleks dkm paralan iin kum dkm yntemi kullanlmaktadr. Maa retiminde maa paketleme sistemi tercih edilmektedir. Tek paralardan olumu komple kum kalp, souk kutu yntemi ile kum maalar otomatik ve srekli bir ilemle retilirler. Maa paketleme sistemi ile garantili ve yksek l hassasiyetli, uygun maliyetli yksek kaliteli alminyum dkm paralar retilebilmektedir .

4.2.2. Akslar Alminyumun akslarda kullanm nispeten daha yenidir. ok zor koullarda ilev gren bu parada alminyum kullanm yksek mukavemet, hafiflik ve korozyona dayanm salamtr. Bu uygulamalarda alminyumun hafiflii aracn sadece genel performans ve yakt ekonomisini arttrmakla kalmamakta ayn zamanda titreim ve grlty de azaltmaktadr.

4.2.3. Jantlar Alminyum jantlar bir aracn yaylanmayan arln nemli lde azaltarak yol tutu ve hakimiyeti nemli lde arttrr. Paslanmaya kar hassas deillerdir. Alminyum jantlar otomobillerde ilk olarak sadece estetik sebeplerle, seime bal donanm olarak sunuldu. Gnmzde alminyum jantlar birok arata standart donanmdr.

4.2.4. Aluminyum gvde Alminyum; mukavemet, hafiflik, dayankllk ve mkemmel arpma zellikleri ile uzun zamandr tat gvdelerinde kullanlmaktadr. Alminyum zellikle tr, otobs gibi ticari ara gvdelerinde ilk tercih edilen gvde malzemesi durumundadr. rnek olarak: Amerika Birleik Devletleri Posta Servisi'nin am olduu kamyonet ihalesini 24 yl gvde mr ile alminyumdan retilecek bir kamyonet kazanmtr .

38

4.2.5. Alminyum gvde panelleri Son 15 yl boyunca alminyum gvde panelleri birok yksek adetle seri retilen arata kullanlmtr. Alminyumun orta snf bir sedan aracn kaputunda kullanmnda %4060 aras yani ortalama 11kg lk arlk kazanm gereklemektedir. Bu arlk kazanm, son yllarda aralar belirli bir arlk snfnda kalarak kilitlenmeyi nleyici fren sistemi ABS, hava yast gibi yeni zellikleri de ihtiva etmelerine imkan salamtr . Alminyum gvde paneli uygulamalarnda birok farkl alminyum alam kullanlabilmesine karn birka alam bu uygulamalar iin daha ekici konumdadr. Alminyum gvde uygulamalar iin farkl tip alam mevcuttur: Al-Cu alamlar, Al-Mg alamlar ve Al-Mg-Si alamlar.

4.2.6. Alminyum ekstrzyon gvde profilleri Alminyumun bundan nce bahsedilen avantajlar ekstrzyon profiller iinde ayn ekilde geerlidir. Ekstrzyon yntemiyle retilen alminyum profiller otomotiv gvde yaplarnda youn olarak kullanlmaktadrlar. Dnya otomotiv endstrisi, alminyum uzay kafes teknolojisi ile ara gvdesi retiminde hzla ilerlemektedir. Uzay kafes metodunda alminyum ekstrzyon profiller direk olarak birletirilerek kullanlabildii gibi, dkm veya preste retilmi alminyum paralara d panellerin balanmas yntemiyle de retim yaplabilmektedir.

Alminyum ekstrzyon gvde profilleri iin iki tip alam nerilmektedir: 6xxx (AlMg- Si) ve 7xxx (Al-Zn-Mg) serileri. Bunlarn dndaki birok alminyum alamlar da ekstrzyon yaplabilmektedir fakat retilebilirlik ve performans zellikleri bakmndan en iyi sonular bu iki alam vermektedir.

39

Tablo 4.4. Alminyum ekstrzyon alamlarnn mekanik zellikleri

40

5. SONU

Gnmzde, alminyum ve alminyum alamlar dk younluklar, yksek mukavemetleri, iyi korozyon direnleri ve uygun kaynak kabiliyetleri nedeniyle eliklerden sonra en ok kullanlan metalsel malzemelerdir. Alminyum ve alminyum alamlar, eklenen alam elementlerinin etkisiyle mekanik zelikleri ve korozyon direnleri deitiinden dolay saflk derecesine gre snflandrlrlar. Alminyuma eklenen alam elementleri, alamn mekanik zeliklerini deitirebildii gibi sl ilem ve kaynak kabiliyetini de nemli lde etkiler. Aluminyum salad zellikler asndan gelien teknoloji ile birlikte uzay ve uak sanayiinde, otomotiv sanayiinde ve daha birok alanda kullanm alan gittike genilemektedir.