Yeni kitabnda Atatrk'n resm kaynaklarda yer almayan konumalarn ortaya karan Taha Akyol:

Atatrk siyasi liberalizme kesinlikle karyd

Taraf gazetesinden Nee Dzel'e konuan Hrriyet yazar Taha Akyol, Atatrk'n devlet ve hkmet yetkilileriyle yapt grmelerde sar ettii ve bugne kadar yaynlanmam diyaloglar hatrlatt.

Siz bir ilki gerekletirdiniz ve Atatrk'n hukuk ve yargyla ilikisini anlatan bir kitap yazdnz. Bu konuyla ilgili konumadan nce, kitabnzda bahsettiiniz bir olay sormak istiyorum izninizle. Siz, Atatrk'n Sovyet Elisi'ne "Ben de komnizm taraftarym" dediini yazyorsunuz. Atatrk komnizm taraftar m? Hayr. Atatrk kesinlikle komnizm taraftar deil. Ne Kurtulu Sava srasnda ne de sonrasnda Atatrk'n komnizme ve sosyalizme hi bir zaman hibir sempatisi olmad. Sovyet Elisi'ne yalan m sylyor? Taktik yapyor. Sovyetler Birlii'nden yardm almak iin bunu sylyor. yi ki de yardm alyor. nk biz Sovyetler'den o yardm almasaydk, Milli Mcadele'yi kazanmak zor olurdu. Ama milli mcadelenin gc artnca, Atatrk komnizmle arasna mesafe koyuyor ve komnistleri tutuklamaya balyor. Atatrk'n ilk Meclis dneminde din vurgulu konumalar da yaptn yazyorsunuz

siz. Atatrk dindar m? Atatrk'e dindar diyemeyiz. Ama bence mistik bir taraf var. Mesela Milli Mcadele

srasnda Atatrk tam pozitivist deil. Sakarya Sava'n neredeyse kaybetmek zereler. "Anne dua et" diye telgraf ekiyor annesine. Fakat kendine gveni arttka, hem laiklik uygulamas hem de pozitivist grleri keskinleti Atatrk'n. Mesela 1923 sonras Cumhuriyet dneminde, Atatrk artk, "Biz ilhammz gkten indii zannedilen kitaplardan almadk. Hayattan aldk" diyor. zel, toplumsal ya da siyasi, hayatn hibir alannda din bir referans kabul etmiyor. Anlayacanz, dindar bir Atatrk portresi izmeye alan muhafazakrlarn kullandklar olaylarn hepsi 1923 ncesinin M. Kemal'ine aittir. Peki, niye kurtulu sava srasnda ok din vurgulu konumalar yapyor? Atatrk o dnemde taktik olarak hem komnizm taraftarym diyor, hem de Abdlhamit'ten daha slamc kavramlarla konuuyor. ngiltere'ye kar slam dnyasnn ve Hint Mslmanlarnn yardmn almak iin din vurgulu konumalar yapyor. Kurtulu Sava'nda Bolevik ve slamc kavramlar

birarada kullanan M. Kemal ile 1930'larda slamc kavramlar toplum hayatndan tamamen karmaya alan M. Kemal farkl Mustafa Kemallerdir. Atatrk'n taktisyen tarafn, dehasn anlamak ve hangi artlarda ne yapt, ne syledi diye bakmak lazm... Bu, yksek bir dehann m yoksa yksek bir pragmatizmin mi iareti sizce? Pragmatizm de denilebilir. Ama u var. Kurtulu Sava srasnda ve sonrasnda izlenen i ve d politika formlasyonlarn Karabekir ve Rauf Orbay'da grmyoruz. "Bolevizm'le slam arasnda eliki yok mu" diye sorduklarnda, M. Kemal, u cevab veriyor: "Var ama slamiyet'in mmetilii Bolevizm'in enternasyonalizmine (beynelmilelciliine) tekabl eder" diyor. Atatrk'n liberal iktisad savunan grleri de var. Atatrk liberal mi? Hayr. smet Paa'ya gre ekonomide daha piyasa yanlsdr ama siyasi grleri kesinlikle liberalizme kardr. Trende alt oku nasl yapalm diye konuurlarken, Atatrkkr Kaya'ya "Siz iktisadi doktrinler uzmansnz. Bize anlatn. Liberalizm nedir" diye soruyor. kr Kaya'nn verdii cevap "Liberalizm, smrge ekonomisidir" oluyor. "Biz de smrgecilie kar olduumuza gre liberalizme karyz" diyor Atatrk. 1937'de Cumhuriyet Halk Frkas'nn alt oku anayasaya konurken... Evet... Liberal eilimli Halil Mentee, Meclis'te, "Siz, Anayasa'ya devletilii yazyorsunuz. Biri kar da liberalizmi savunursa ne olacak?" diyor. Mebus Rasih Kaplan cevap veriyor: "br dnyaya gider!" Atatrk, siyasi liberalizme kesinlikle kar! Atatrk liberal de deil. Atatrk ne peki? Atatrk her eyden nce Atatrk. Harbiye talebeleri Beyaz Kule'de bir akam "sen ne olacaksn" diye aralarnda laflyorlar. Herkes bir ey sylyor. M. Kemal susuyor. Fethi Okyar, "Sen niye susuyorsun?" diye steleyince, "Ben hepinizden stn olacam" diyor. O dnemde padiahsz bir rejim dnlemediinden, arkadalar "Padiah m olacaksn" diye glyorlar. "Ondan da stn" diyor Atatrk. Byk devrimler yapm, byk yetkileri elinde toplayp kullanm btn liderlerin tabiatnda bu var. M. Kemal her eyden nce Atatrkdr. Atatrklk nedir?

Burada Atatrk'n Atatrkln ideolojik anlamda sylemiyorum. Btn yetkilerin kendi elinde toplanmasdr bu. Atatrk'n btn siyasi hayat kendi yetkilerini olabildiince maksimize etmek iindir. Atatrk'n herhangi bir ideolojisi, fikri, inanc var m? Var. Atatrk'n ideolojisi, Jn Trklerin pozitivist, materyalist ideolojisidir. Bu yzden Atatrk'n laiklik tatbikat ok sert oldu. Jn Trk neslinin slogan udur: "Halkn bilimi dindir, aydnlar dini bilimdir!" Zaten, "hayatta en hakiki mrit ilimdir" demek, bilime din gibi inanmaktr. Oysa bilim bir mrit deildir. Bilim nedir? Bilim bir metottur ve sadece hayatn belirli sahalarnda geerlidir. Hayatn dier alanlarnda sanat, estetik, din, edebiyat vb. geerlidir. Hayatn her alannda bilimi egemen kldnzda, sonu bilim adna diktatrlk olur. Atatrk, "hayatta en hakiki mrit bilimdir" diyen bir kii. Bilime ok stn deer veriyor ama dil ve tarih grlerinin yanl olduu da bir gerek. Demek ki bilimi yceltmek yanlmay nlemiyor. Aslnda Atatrk'n nihai ideolojisi, Trkiye'yi Fransa gibi bir cumhuriyet yapmaktr. Fransa gibi derken ne kastediyorsunuz? Liberal taraf zayf, devrim ve laik taraf radikal bir modern cumhuriyet kurmak Atatrk'n nihai ideolojisi. Bunun iinde demokrasi var ama bu demokrasi kendisinden birka nesil sonra ulalabilecek uzak bir hedef. Mesela Atatrk'n 1930'da bir Serbest Frka denemesi vardr. Fethi Okyar'a parti kurdurmasn, Atatrk'n demokrasi arzusu olarak gsterirler. Deil mi? Aslnda devletilik uygulamasnn kt gitmesinden dolay, ufak bir denetim grubu Meclis'e gelsin de "yle yapmayn, byle yapn" desin diye bir abadr o. Ama halkn o partiyi tuttuunu grnce Atatrk ne yapyor? Partiyi kapatyor, daha sert bir rejim geliyor, basn ve cemiyetler kanunlar deiiyor. Trk Ocaklar, kadn dernekleri kapatlyor. nk hepsi Serbest Frka'y destekliyorlar. nsanlar tek adam, tek parti ynetiminden ok mu bunalmlard?

Evet, ok bunalmlard. Ahmet Emin Yalman, Hseyin Cahit Yaln gibi, laiklikleri Atatrk'ten ok daha nce olan insanlar bile "ok bunaldk" diye yazyorlar. Parti mutemetlerinin Anadolu'da yaptklar yolsuzluklar ve tahakkm dnmek lazm! Serbest Frka'dan da nce, Cumhuriyet'in ok erken bir zamannda, daha 1925'te Ahmet Aaolu Atatrk'e bir rapor veriyor ve "Partimiz yolsuzlua batt. Biz halka tepeden bakyoruz" diyor. Zaten onun iin de 1930'da Serbest Frka'y kuran liberaller, ekonomik durgunluun ve yolsuzluun kaynanda otoriterlik- tek adam rejiminin olduunu sylyorlar. Atatrk ne diyor? Atatrk bunu kabullenmiyor. Atatrk'e gre yolsuzluk sistem deil, bireysel bir ahlak meselesi. Kim yolsuzluk yapyorsa grevden uzaklatrlmal. Mesela Atatrk'n Serbest Frka hakkndaki gr de udur. Fethi Okyar soruyor: "Demokraside sert kavgalar ve eletiriler olur Paam. Tahamml edecek misiniz." "Edeceiz. Baka aremiz yok" diyor. Ediyor mu peki? Etmiyor tabii. Kavgalar ktnda, Fethi Bey'i aryor. "smet'le aranzda hakemlik yapacam. Son sz ben syleyeceim" diyor. Dnn... Fethi Bey muhalefet lideri, smet Paa da babakan. Bernard Lewis, Atatrk dl kazanm, Atatrk hayran bir tarihidir. Atatrk'n pederahi bir ynetim kurduunu sylyor. Btn kuvvetleri kendisinde birletirip, millete tek bana hkmetmek mi istiyor Atatrk? Bu, klasik ortaa tr bir istibdat deil. Bu, modern bir tek adam ynetimi! Padiah bir slaleden geldii iin hkmeder. Stalin proletarya partisinin genel sekreteri olduu iin hkmeder. Atatrk niye hkmeder? Milletin iradesini temsil ettii iin hkmeder. Milletin iradesini temsil etmek iin bir eye dayanmak lazm. O srada demokratik ve serbest seimler var m? O srada Gazi bir milli kahramandr. Millet ona taparcasna baldr. Kazm Karabekir'e, "Milletin bana gveni tam. Mebuslar ben tayin edeyim" diyor. Atatrk eittir millet! Peki, millet byle mi dnyor?

Hayr. Millet byle dnseydi Serbest Frka'ya oy vermezdi. Serbest seimler olsayd, Halk Partisi kaybederdi. Baknz... Milli hkimiyet kavram liberal bir kavram deildir! Bu, Rousseau'cu bir kavramdr. ki boyutu vardr. "Millet karar versin. Ortaya sandk koyalm" dediinizde, bu milli hkimiyet anlayndan liberal bir demokrasi kar! teki milli hkimiyet anlay ise "milleti, millet iin en doru olan bilenler temsil eder" grdr. O zaman da milli irade demek, milletin iyiliinin ne olduunu bilenlerin iradesi demektir. Robespierre'in, Atatrk'n, Kemalizm'in ve gnmzde Sina Akin'in milli hkimiyet tanm budur. Meclis'te buna kar kanlar olmad m? Oldu tabii. Mesela Kazm Karabekir ve Rauf Orbay milli irade kavramn liberal anlamda kullandlar. Zaten Falih Rfk da bunu aka sylyor. "Zaferden sonra milli hkimiyet kavram, muhafazakrlarn ve liberallerin silah oldu. Kemalist rejim ise orduya, brokrasiye ve partiye dayand" diyor. evket Sreyya da bunu, "dar bir klie dayand" diye aklyor. nk tek parti dneminde, milli irade, milli efin iradesi olarak tanmland. "Milletin iradesini sadece Atatrk temsil eder" dediiniz zaman da ortaya, 1930'lardaki tek adam rejimi yani ef rejimi kt. Milletin, kendisini Atatrk'n temsil etmesi gerektiini dndn nereden biliyor Atatrk? O bir inan. Snanm bir bilgi deil. evresi de ona inanyor. Milli Mcadele kahraman olmasnn ona kazandrd Weberyen bir karizma var. Bu bir diktatrlk sistemi deil mi? Ben bu tr ok deer ykl kavramlar yerine, Atatrk rejimini, "otoriter tek adam rejimi" olarak niteliyorum. nk diktatr deyince nmzde bir Hitler, Mussolini rnekleri var. Atatrk kesinlikle o deil. Atatrk'n ilkelerinden bahsedenler hangi ilkelerinden bahsediyorlar peki? Bu, genellikle alt oktur. Hlbuki Atatrk'n hayatnda alt okun drt yllk bir yeri vardr. 1935 ncesinde alt ok yoktur. Serbest Frka, halktan bu kadar tasvip grnce bunlar, "liberalizmi halk niye bu kadar tutuyor" diye aryorlar. Liberalizmin karsnda bir doktrine sahip olma ihtiyac duyuyorlar. nk ortada byle sistematik bir siyasi gr, felsefe yok. Zaten Atatrk aydnlarn hep ihtiya duyduklar ve yapmak istedikleri bir eydir bu. Yakup Kadri ve evket Sreyya hep, "eksik kald bu" diye yazarlar. Atatrk dneminde aydnlarda hep byle bir fikriyat aray var.

Niye byle bir aray var? nk Atatrk'n gr eitli vecizeler ve uygulamalardan oluuyor. Bu grn sosyolojisini, felsefesini, dnyadaki yerini, iktisada bakn sistematik olarak izah etmek lazm. evket Sreyya daKadro dergisini bunun iin karr. Kadro dergisi bu ii sol, Trk Ocaklar da muhafazakr bir anlayla yaparlar ve aydnlardan byk ilgi grrler. Atatrk bunlardan holanmaz ve dergiler kapatlr. Atatrk aydnlarn ilgisinden niye holanmaz? nk bu ilgi, ideolojik inisiyatifin, rejimin elinden kamas demektir. Yani ideolojik

inisiyatifin, Trk Ocaklar ve Kadro dergisi evresinde bamszlamas demektir. Halk Partisi'nin genel sekreteri Recep Peker, Atatrk'ten iareti alr ve Yakup Kadri'yle evket Sreyya'y arr. "nklb biz yaptk, ideolojisini siz mi yapacaksnz?" diye barr. Onun yerine parti, lk diye kuru bir dergi karr. Recep Peker alt okun teorisyenliini yapar. Aslnda o dnemde Serbest Frka'nn ok nemli eletirileri vardr. Ne gibi eletiriler bunlar? Mesela demiryolu bu lke iin ne lde nemli, onu tartalm diyor. Bir ylda bin kiinin seyahat edecei bir demiryolunu yapmak iin u kadar para harcamak m iyi yoksa oraya kara yolu yapp kalan parayla oraya fabrika kurmak m daha iyi diye soruyor. Yl 1930. Meclis'te btn bu konular tartlamyor mu? Hayr. Meclis'te hibir eletiri yok. Meclis'te "eflerimizden ne gelirse onu kabul etmek boynumuzun borcudur" anlay var. Size bunlar Meclis tutanaklarndan, zabtlardan aktaryorum. 1920-23 arasndaki Birinci Meclis'te tartma var. Gensoru ve kanunlara ret oyu veriliyor. Baz hkmet tasarlar deitiriliyor. 1923-27 arasndaki kinci Meclis'te ise bu muhalefet ancak 1925 ylna dek srebiliyor. Ondan sonra tartma, eletiri bitiyor. nk 1925'te stiklal Mahkemeleri kuruluyor ve btn muhalefet ve basn susturuluyor. Muhalefet tamamyla tasfiye ediliyor. Artk nc Meclis'te demokrasi tamamen bitiyor. 1925'te ne oluyor?

1923 seimlerine giderken, btn milletvekili adaylarn Atatrk gene tek bana belirliyor ama Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Rauf Orbay, Adnan Advar gibi Milli Mcadele'nin kahramanlarn listeye koymazlk edemiyor. Ama bunlar Meclis'e girince tabii Meclis'te bir muhalefet oluyor. Bunlar, Terakkiperver Frkas'n kuruyorlar. Parti tzne, "biz liberaliz" diye yazm isimler bunlar. Terakkiperver Frkas 1925'te kapatlyor. 1925'ten sonra da artk Meclis'te hibir muhalefet olmuyor. Bu eletirisizlik, byk bir beceriksizlie, ilerin aksamasna, tkanmasna yol ayor. Bu durum Atatrk'te, "bize muhalefet lazmm" grn uyandryor. Zaten o srada yabanc gazeteciler de kendisine hep ayn soruyu soruyorlar. "Sizde niye birden fazla parti yok? Siz diktatrsnz" diyorlar. Atatrk ne cevap veriyor? "Benim hayatm milli hkimiyet iin istibdada kar mcadeleyle geti" diyerek, Atatrk buna ok sinirleniyor. "Biz diktatre benziyoruz. Ben diktatrlk miras brakmak istemem. Yeni bir parti kuracaz" diyor. Aslnda Serbest Frka 60-70 mebustan fazla karamaz diye dnyorlar. yle olmuyor. Bu yeni parti nce belediye seimlerini kazanyor. Halk oluk oluk ona akyor. ktidarn el deitireceini anlyorlar ve partiyi kapatyorlar. Kemalizm, liberalizm karsnda sistematik bir siyasi gre sahip olabildi mi

hi? Atatrk dneminde ya da sonrasnda alt okun ii doldurulabildi mi? Hayr, alt okun ii hi doldurulamad. Bir sistem getirilemedi. Sol ve liberallere kar Kemalizm ortaya bir siyaset felsefesi koyamad. Bu yzden Ecevit 1970'lerde CHP'yi yceltirken alt oku geriye ekti gvercini ne srd. nk alt ok deyince baz hatralarn oluturduu bir anlay var. Otoriter, baskc, jandarma dipii, karakolda ikence, halkn dland, kyafetinden tr k Veysel'i Ankara'ya sokmayan anlay akla geliyor. Siz, "Atatrk'n htilal Hukuku" isimli gerekten muhteem bir kitap yazdnz. Yeni kitabnzda Atatrk'n kuvvetler birliini savunduunu yazyorsunuz. Atatrk'n savunduu kuvvetler birlii nasl bir sistem? Atatrk'n muhalifleri de dhil olmak zere, Birinci Meclis'te (1920-23) herkes kuvvetler birliini savunuyor. Atatrk, 1921 ylnn ocak aynda 1921 Anayasas mzakere edilirken, kuvvetler birliiyle ilgili mthi bir konuma yapyor Meclis'te. "Kuvvetler ayrln savunanlar delidir, lgndr" diyor. Herkes alklyor bunu. Anlayacanz, Meclis'teki fikir ayrl ve atma, kuvvetlerin hangi elde toplanaca meselesinde kyor!

Muhalifler ne istiyor? Atatrk ne istiyor? Atatrk'n muhalifleri, Meclis'in gl olmasn istiyorlar. "Kuvvetler birlii demek, Meclis'in gl olmas demektir" diyorlar. Atatrk ise "Hayr Meclis deil, yrtme gl olmal" diyor. Yrtme dedii kim? Kendisi, ordu, brokrasi... Hkmet tekilat... Aslnda hkmet demek M. Kemal Paa demek. Yrtmeyi en ste gryor M. Kemal. "cra eden, karar verenden daima daha gldr" diyor. Yani "hkmet, Meclis'in stndedir, yarg da siyasi konularda yrtmeye bal olmaldr" diyor. Muhalifler ise, Meclis'in yrtmenin stnde olmasn savunuyor. M. Kemal'in grleri bugn ok tuhaf gelebilir ama Ocak 1921'de Meclis'te yapt konuma bu. Zaten arive ve belgelere indiinizde, Atatrk'n yarg bamszln reddettiini gryorsunuz! Sadece 1921'de deil, sonraki gelimeler de hep bu ynde oldu. Kemalist rejim, yrtmenin stn olduu bir kuvvetler birlii sistemi kurdu. Zaferden sonra Atatrk milletvekillerini de tayin etti. Btn kuvvetleri birletirip, tek bana hepsine hkmetmeyi mi istiyor Atatrk? Atatrk, Trk milletinin lehine olan yolu kendisinin tuttuunu, dier btn yollarn Trk milleti iin zararl olacan dnyor. Kendisinin tuttuu yoldan gidilmesinin, bir inklp, yenilik olduunu dnyor. Bu dnceyle, yasama, yrtme ve siyasi konularda da yarg erkinin kendi emrinde toplanmasn istiyor. smet Paa'y eletiren Atatrkler, "Halk Partisi'ne deimez genel bakanlk sistemini 1939 kurultaynda smet Paa getirdi" derler. Hayr, deimez genel bakanlk sistemi 1927 tznde kabul edildi. eflik sistemidir bu.