Anda di halaman 1dari 640

www.portalguarani.

com

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com
irBVBVBBPBBBBBBVBBBBBBBBBBBBBBBBBmBBBBBMiiWB9mw*m
SOfl

i fOb

'iabn (farer frxjhm:

Ctfarttm

pnmm Htttteraihr

ThiG

book

2 fhe qift oj

John

NcholCLQ JBrotun

.,,,,. ,.,.M,X,X,.ML,.M, W...

'"""""'

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com
/

lli i^ i' jF^ri^'i'TfTAnrrFx


ii '

itiiCMiiiii.^,LmniiTiinni^irit^iiirii M .Tt

www.portalguarani.com
-Ta

ARTE, Y BOCABVLARIO

DE LA
'

GVARANI. COMPUESTO POR EL PJDRE


oAntonio TkjAtZnde la Compaa de

LENGVA
Virgen

IESFS.
la Soberana

Dedicado

3a

vuDRrpt
640'.

Con PruiIih.Ea Madrid por lun SiBchtz.Ao

www.portalguarani.com
'"*,

""! A,

31!

I
.

...

,,
-'

**

Xi

'

'

'

|1

.,.

11

I
'}

W
lili

;'

"lll
'nl

r:

'III
',

i-

-'
r-

...

...

....

,.

,,

'..,,..
J...>
. .

io<ji

...'..
.

.'.

'

...

IR Je

...^w..t^.....,w.,,.,w., a . ..

....,....,

r , . ,,.,. w

..rrrrTtrrtiMULtrr w t aa

www.portalguarani.com
nn^

Tiene priueeio por diez aos el Padre imprimir ee libro


intitulado,

Antonio Ruis

de la Compaa de es vs , para Arte, y Bocabvlario de la lengua Segura, Guaran, defpachado en el oficio de Martin de del me* iuano de Cmara , fu fecha en .Madrid a a 5 . Efcr
,

dcMarodei639.aos.
Licencia del Ordinario.
Lorenco EL Licenciado de Madr de de
Iturrizarra

gene, Vicario partido,&c.Por la preid,y fu la villa ral ccoiteag fente .auiendo hecho yer los J%os en la cenfura o tiene cofa contra la Fe y bueas coidos,declaramos tumbres,y por loque a Nos toca fe puede mprijiur* EX Madrid acatorze de Febrero de 1^39 taos.
,

Itctneado Lorenzo

Por fu mandada: SimpnXmenez;


,fi
1

i ?!

*d

por los feors delCcnfejo', ESta cinco marauedis cada pliego,como cenfta de fu original , defpachado anteMarrinde Segura , Eftriuano ds. Camara.En cinco de Dziembre de 1 6 3 9.
taado ee libro

f2

erra:

www.portalguarani.com
T

ERRATAS,
Pgina .i" V.2?. P:5i. P.$8. P.$t.
".

I.16. I.20.

Di.Nmbocygc*
i.loseni: contratos.

'

Lio. L23.
l.ii.
1.14I.25.
c.i.
1
.

Vtua.
Eira partcula.'

Anlmboab.
Gunga-.

P.99. P.99. P.113. P.II4. P.I16.


P.131. P.132.

cu

Ahramo. A-pyrytSrS-yyncbo
Hcroquaptra.

C.2. C2,.
'
'

K.
1-2

Aepftyr^
Chererecaaibct.
-

Ibiterh.;

I.3;.

ci. t.19. C2. I.18.


c.2. VK18I c.i1.27.

Parece.

i33.

K136.
P.148. P.160. P.185. P.186.
P.218.
II
III

Ibidem.c 2 HfcSftJ
el..

K21.

MSngerabac. M8tem8ibae. Ndacuei. Tect^bebo. Morandu.


Oicoi.

-'
.. .
.

02.
c.i. c.i.
C.2.
C.2.,

l.iU
1.8.
I.16, I.24.

Yeaheitpe: AflOafcca.

P. 1 &*a :..<**
iP.224.

Mbkh*
borrefe n.a. Abfcqgui ppjcandu-

1.31
l.vir.

Ibdem.

"II <{
iral,

P.2 36._

C.2..

J.8.

vAprfdL cacara

K23^: cii
K286*
9ibsft
,

J.19;. 1.2a*
1.22.,

Apypo.
Gherec.
Imboaipa*,
'

11
91

]%#^ull^3
\

,(

'"

ill

KMB,

5V:

www.portalguarani.com
*****

S)e/3e-elnum.frmero:Jeu,nd9^

P.2f. P.34, P.67. P.91, P.97.

C4.
C.J,

u.

kasfa

Oaqatribotatyrabac.

SaicarupM,
Miiragui.

CI,
C,2.,

J.io.
J-23:J.vIt.

Narabonbe!,

C.I,
Ct2,

Yquf ryry ngambae*


Ayabeqpia.

P.I75*

Ibidem. P,205. uC.2^

1.6.

yyacamMpc,

fi

APRQ-

www.portalguarani.com

<l4PR0FACI0N 1>EL tjdre


Diego de Boroa y Vrmmciat t ti VrouimU d Paraguay >$ela Com^aiadc

lESFS.
O Diego de B0roa>ProuBcia acta Coni paniadeESVSc^laPEouincia deParaguay j por particular comifsion que tcogo de nueftro Padre General Mtio Vittelectii^oy

licencia

guaGuarani*

Arte de lalen^ el Teforo dcl& Biifma lengua > y el Catccifmo con fu explica* cioa- de ios rmfters deiaueftra Iinta Fe yConJoi tratados que enxl fe contie nee^que lia eompuef* fco el Padre Antonio Ruiz,.Religiofo de la dicha Compaia-Todo lo qoal lia fido vifio^y exami* nado por perfonas graues y y peritas en la dicha* kngua Guaran >afsi de nuera Religin >com@' defuera. EntcftimoniodeloqaaUdeflafirmada de mi nombre* y fellada con el feilo de mi oficio- Dada en Buenos Ayres a quatro de Ottibro de 13 y.aos.
,

paraje fe imprimara
el

el

Bocabutario ^ y

BwodTSoroa.

APRO-

-xi

www.portalguarani.com

JPROFJCiOM DEL

LICFNC.

Gahrielde Perata9 Camnigo de lafanta lefia dcTMnosAyres.y Comisario de laSan^

EL
la

Licencia Jo Gabriel Je Peralta ,Canoni


defta

gp delafantalglcfiaCatedral

ciudad

delaTrinidad^Cornifario deJa.fanta

Cru-

bifpazada xProuifoibj Vicario general dete dodclRiodcla Plata. Digo^que he vlfto y le Ido doslibros>que el vno fe intitula ,Bocabulario de

lengua Guaran ; j Catccrno en la lengua GuacaniccompueftosporcFrny Reucrendo Padre Antonio Ruiz,dela Corrpaiadc IESVS, leor del Colegio de la Alimpcion en los quaies no hallo cofa contra nueftra fanta Fe , y Suenas eolumbres r antes veo en ellos vn apoyo muy grande para publicar , y arraigar la Fe entre
;
-

Gentiles, por eftar llenos de


explicada

muy fanadotrina, coa muy elegantes modos de dezir,

muy

y prouechofos para los Predicadores del fantoEuangelio entre tanelendida Genvtilcs,


tilidad.

En la qnal es muy notorio auer hecho ftf


tan gran prouecho

Autor

con

fu predicacin,

quanto da teftjrnqnioJa ?! c ga$i* >7 facilidad que muefc

www.portalguarani.com
wmmmmmmmmmm..
ii

i #n
i

ii

nnfipf

imn n n n nn nin n im i n
i i

ii

ii

ii

^^w^WPf fgiL i kkM


1
'

mueftran fus cfcritos, facando a luz lengua tan excelcnte,y que pareca impDfsifiicpoereLrcclu*
tx a eferitura

rior

muchos ao^ Supde muchos ReiigioCos de la didiaCompa*


>

auieado

(icio

nia ; que

andan ocupados en
nacon,por lo
a luz,

tiles defta

na de que alga
e imprima

, qu ceder o^ilerauehas almas, de gloria deDios nueftroSe&or.Y erfeedello y lo firme deiminombre, en gu&mde:Qtbre dfi

conuerGon de lujuzgo fer obra digy queque d licendapara q


la

qiial

163

7. aos*

APRQ.
ir^fllflM MllMllTii^itiiniiiiiiiitri M .Tr ww^m

www.portalguarani.com
**a

APROFACION
trc

D&k MFW mv&

Dtt+D. Lorenco Hurtado de Mcndozjty


PreladoObiJpo elettdRiodeaneiro.

vifto >y leido por mandado del Real y> S u prcmo q nfc jo > el Arte > B oca bulario>Catecifmo>y Tefororq^e compufo el R. P. Antonio Ruiz de Montoya^de la Copa* na de IefusjdelaProiainciadei Paraguay^y Rio

HE

las dichas Pro* uincias,calas(juacsheeftado>yporfaexperien< cja4 tengo dellas^y de fus lenguas;, y dcotras del

de la Plata 5 efcrito eaklengyade

Per y (obre eTo*poi;q dema&de


;

la

Aproa a ci**
julifica-

de tal per fona> co,mo ladcl Liceciado Gabriel dePeraj.ta,tamfein para

mas fati5faeion3 y

cion^io epofcri

todo OBotra5 perfonas de all,yv

con algunos indios deJas dichas Pruincias->y ostros de miBioc&fi dc[BTal 3 pra<kos>y ladinos^ afsi en uuetra kngua>comro enaquellafuya,D* g>q no folamente no contienen cofaalgunac* tra nuera Tanta K>y .buegas cofturnb-res, pero & fe ve el grande y ApoftoliGo zelo * y cfpintu del;

Autar 7 clquai >y fus conipaierosjque me quedan vezinos , y alindados con mi D iocefi del Rio de
f

Ianeiropy fan Pauoyfoy teligOjCjue mediante la dicha lengua>y el dicho fu granzelo ; y padecien*

do

www.portalguarani.com
"PIWWJ

mmmmmmmmmmmimmmmsmmmmmaf^^mf^mmmm^m

rsm

mucho$,y grihdcs traba jos ,han J]ecIio 3 y Harn grandifsimo fruto, y ferukio a Dios nucftro Seor en la coucrion de aqucilosGeotiies^a los quales de barbaros,y de felua jes, no olamete los eonuiert a nueftrafanta Fes pero atoa la polica Chti(liana.> muy cnerukio de Dios,y de fia Mageftad por fer aquellas Naciones , no como las del Per ? y otas partes de las Indias, de que fe pne
da cfpear otros interefesjni otras riquezas, mas que tes fobredkhas:y oxal los Prelados que all enelBrafil tenemos nucftrasDiocefis tan vezias al dicho Paraguay
,

y Rio e la Plata , vira-

mos en ella elle cfpiritu, efte zelo, y eftps frutos,


pues cofiefo q anclando yo vifitclo,me ayudde vno deftos Indios traidosdeldichoParaguay,pa ra que en el Ingenio adonde cftaua > quedaflecon' cargo de dotrinar a los otros del dicho Ingenio. Iuzgopor lo dicho,y por mucho masque pudie ra dezir, que no folamente fe le puede 5 y deue dar
'

lalicencia
fe le

imprefsion;peto q aiui deue de agradecer mucho, y eftimarfelo con*

que pide para

la

grandes veras

Dada en efta Corte deMrdrid,fe


a los

cha,y firmada por mi> y fellada con mi fello 7 .dias del mes de jMar^o de 6 3 9.
deUneiroi

El Prelado del<l{io

iiiniiiUMiiiTiifiiiiiiiiTiifiifiiliifiiliifiiWiiiriifiifiiTiiTiifiifiifiiIiifiiIiiriiTiiTiiTiiW

'

www.portalguarani.com

3EATISS? VIRGINI

U kKl JE

TKE

CONCEPTA.

ABE

VLLI lteriquamtibi

tAuguJi'ipma Cali Regina laboram hunc co*


,

fecrare 9 aut Ucmty autdcm

Nonltcmi\CuM-> mima meo inSocietatem ingrejjh y quodmque opus ^nquam k me procifce'^


cuit'.

ntr,pmliaritihi eooto adflrixerim nefas om~


\

mmfuitrapinam in hoheaujlo commitere.Noh


demit
t iones
:

^Tu

enm rila esque t errarum orbtsnalinguarum

fuprhu toxico infeftas ^fahtaYUbumili^

tatis antidotafiinabileJeffeciJli cum

confifionem inpAJpigienda Babilnica mole partamcoadnajl .[implicipmum verbum in dejpelo Bethlee mticojlabdo in

lucem edens.

Exquo

quam <o*jfc iUim turris extmores, nominispoJleritatem>vt mxime eamcuperent^Jfquimi-

nh

www.portalguarani.com

MI

nitn potuere-tuvcre adepta

btdtamtege* nerationes Qmnesprdicarepojtint nijite car*


csjtjt
,

tam^mini^im'a^t'^un^iniamqMfntSoi %t
originalis labis inmrrend<e dbito confpsrfam,
librumcjue, in quo

Tatris FerbumaSpiritu SJh

oconfcriptmn efl imqdovmfrbomma,

&

mniawmmfittj;^

]i^^^^dm^Mm^^%m adoperandutn, luce

Supfii , wpbffm i vpdeho ,

^teYWmda^dim^m^
fiewque.
-

-'

ViK3

iiiiiiiiiiiiiiTiiiiiiiHiiTiiriiiiiiiiiiiiiTiifiiliiliiliilnliifiiMfcMJJjyhhil

www.portalguarani.com
ro.
i;

^^kl^i

ARTE DE LA LENGV
G V A R A N h
P RE
L

VD

I O.

pronunciaciones tiene efta lengua muyrecefrias , para hablar propriamente, para cuyas notas fe ponen aqui , y feruiran teioro defia legua. entder el Bocabulario, y La primera prenunciacion es narigal , que fe forma en le ha lanariz,cuyanotaesefta, puefta fobre la vocal q aduirtien- de pronunciar con la nariz,como tat3 fuerte, haze narido,que muy frequentemente la filaba narigal confequente,vt nui", aguja, ana* antetecedente,y

'Vatro

gales la

largo. angat,por,cat,y varia el accento en breue,y La fegunda es,vna pronunciacin gutural ,que le iorm* dentro , fu notaos In gutture contrayendo la lengua zia
efta,

u fobrelayJenqriemprecaejVttaira^hijOjyem;

pre es largo fu accento.

pronunciar fobre la y, en que fiempre cae , y fe ha de juntamente,como aroyro,yo depre con nariz,y ingutture precio, v iempre tiene acento largo. fe Laquarta pronunciacin es gutural , contrato que

La tercera, incluve las dos dichas, fu nota es ella

www.portalguarani.com
i

n mn nn i n n
. .

iH A ii i

nnnn
i

f f nmnf 1 jh I
i
i

A |

"ARTE
fin

DE LA LENGPA
de diccin,, de las quales
la

haze en dos yy,al

primera

es guttural icmpre,vt, te i, muchos.

Tambin reciben pronunciacin de nariz vt iyl arru gado.Rfta mifma pronunciacin fe halla tibien en vna y. junta con v.. al fin de diccin piu blando.. Las notas derla pronunciacioa fon las que etn pueftas en cada cxemplo.. Tiene efta lengua las ocho partes de la Oracin, nombrcpronombre^erbojparticipio^pofpoicionaduerbio, nter jecion, y conjuncin*

CAP* L
Abare..

Declinacin dlos Nombres.


Sacerdote.

Para el Sacerdote. Al Sacerdote. Abar. Sacerdote. V. AbarAb. Abareguijdel Sacerdote. Abareppe , con el Sacerdote. Abarpe,en d Sacerdote. Abarreh,por el Sacer-

G. D.

Abaramba.!

C ofa del Sacerdote.


-

Abare up*.

Ac.

dote.

El fngtilaryy plural fon de vna mifma manera y por* que ee no tiene diftintas notas del Angular vfan dla. particula(H.et.) que dize muchos, de los nombres numerales , que fe ponen en el capitulo tercero..
:

Del Nombre.

Ad$eEliuo..

os nombres ad je&uos
fe declinan

fe

pofponen a los ufantiuos,y


;

como ellos ,co nas mifmas

partieulas.

N. Abar marangat.. G. Abar mrangatu mba>


T

Sacerdote bueno. cofa del Sacerdote bueno?

D. Aba-

HTnliTiifnTiiMrtiii

www.portalguarani.com

GUARAN.
D.

Abare marangatuup. Para el Sacerdote buena. Sacerdote bueno* Ac. Abar mrngatu. Sacerdote bueno, V. Abar marangatu. Ab. Abare mrngatu,gui,pipe,pe,rehe, Piri.
Nota/obre
la declinacin de los

Nombres

El genitiuo de pofefsion fe haze poniendo al princ* pi lo que pofTee,y luego lo poeido, vt Abar mbae. El genitiuo de la cofa perteneciente, fe haze con la pofpoficionPe. 1. rehe, y Guara, vt' mbae ibapegura. 1. ybag^ rchegura,las cofas deJ cielo. El datiuo fe haze con la pofpoici, vp,para el,b a e; vtabar up,al Sacerdote , para el Sacerdote , y fe le aade Gurm,quando es de comodidad, propriedad. Amee,y chup gur'm,a el fe lo di para el. El acufatiuo, perbna paciente en los verbos a.cliuo& fe pone antes, defpues del verbo , vt, Abar ahah. U ahaihu abate, amo al Sacerdote El vocativo e vfa fin notas,y fe conoce por el fentido
de la oracin. El ablatiuofehaze con etas pofpociones.Gui, Pip, Pe,me,Ri,Reh de que fe trata en el cap. 1 7. Dizenfe pofpoiciones , porque fempre fe pofponen, Aquihiye Abargui,temo al Padre, Abarepp , con el Sacerdote,Abarpe,en el Sacerdote, haze (mejeon nom
;

bres narigales,vt,o quem en la puerta. El ablatiuode materia, es como el genitiuo de la cofa perteneciente. Abyt.a rehegura , hombre hecho de pie*

dra,o con los dos nombres fuftantiuos, vt aembe bri


I,

braej|l^c,platodiepalo.

J cc!*

www.portalguarani.com
"ARTE

DE LA

'LE

NOVA

CAP. II.

Declinacin de los Pronombres*


Singular.

K. Che: G. Chembae; D. Chbe.


AcAb.
jpor mi.

Yo*
Para

Lacofa de mi,mis cofas:

mu

Che. ; ^ Chehegui,de mi i chepipe , conmigo , cherehe*


Plural.

A mi.

Or. l.and. Nofotro$ Oremba. 1. andembac. Nueftras cofas. G. D. Orbe. 1. andbe. Para nofot ros. w ndc. Nofotros. Ac. Or. 1. andeheguijandepipe , natl-; Ab, Orehegui. 1.

N.

3erch,ander,
Singular.
'

N. Nde. G. Niemba: D. Ndebe,

Las cofas de ti,tus cofas*

A ti, para ti.

A ti. Ac. Nie. Ab. Ndehegui,nde pfpe,rde rehe.nder


Plural.

N. Pet. G. Pembae
D.
Ac.

Vo fot ros.
Las cofas de vofotros?
Paravofotros.

Peem.
P*.

A vobtros.
pend.

Ab. Pehegai, pee pip,p2ndehe,

Xo

mrxnmnkAiks

A1hWi T.ii.l.lir..miiTiiTiiTiliiW
l

www.portalguarani.com
tA * H %
y fon
Hc. co, cobae,
Ifte.
T.

5
es

%h2eWis^rnomhresfigaenla declinacin de
losfiguientes.

nmrt7

efte, efta, eftos,eftas:

j au,ubae, efte, ella, eftas cofas. afti,ng,angbae,eftos,eks,etas, cofas. Xs, cbocoi , cbocoibae , aip , aypobae , efle
cofas,
lile, cuibae,

ello

cflas

Pcbae, Acoi, Acoybae, nucui, aquel, aqae

lio, aquellos, aquellas cofas,


lli,

Ipfe. ac, hae, haea

usufiensu', e'gufbae, nucu, elbs, cflas. aetecatu , ele miino* , ate catua , cfa mifma, elas mifnus cofas.

Nota primerai
:

En el
incluye.

plural del

(ore) excluye la perfona

Pronombre: (che) la primera perfonaj con quien fe habla,el (nndej 1


Nota fegunda.

El genitiu del pronombre (Nde ) haze tambin, ne quando fe llega a f M)6 a nombres narigales, ut nembae, pro(ndembae. j Y en el plural pierde la fegunda e, ut pee vofotros-,Pemba, vueftras cofas. Enelablaciuo haze, pendeh , por la pronunciacin denarizque tiene: y lo mifmo es en el genitiuo, quando los nobres mudan alguna letra en (R)precediendoles pronomb^ut Te$ , adere c,tus ojos, pendec, vueros ojos

CJT.

www.portalguarani.com
mgw*
i

ii

iu imui mnw^wiipm n n n
ii
ii
i
i

mu

ARTE DE LA LENGVA
CAP. HLDelNomlre Comparatiuo.SupeK
l*tMo % DiminttfaoiNurner-aUOrdwd$iuo r
Difrtbutwo,y Partitiuo.
Del Nombre Comparatiuo,
haze la ccmparacion.La prime nombre, verbo efa partcula: (Bejqueeslomimojque (masjy lapcfpcki, Gui,vt.Chemarangatub ndehegui, Soy mejorque tu. La fegunda manera es,poniendo el nombre , verbo con olo, Gui,vt aiqua ndehegui. S mas que tu,aunque
fe
ra, aadiendo al

DE
s. Y

tres

maneras

en ee
ti lo

modo ay ambigedad, porque tambin fgnifica de yo lo s,y tu no,vt,Acar ndehegui, como fin

ti:pero ex antecedentibus ) conequentibus fe colige* La tercera manera es,aadiendo(cat) inmediatamen te al agente ut.Che catu aiqua ndehegui: yo s mas que

&

tu,aunque con

la

ambigedad dicha, y ais i fe ha de occuf

ir a los antecedentes..

Del Nombre Superlativo*


JE1 Superlativo fe haze con algunos deftos adverbio^ ete, ety,tecat,matet,mar3ngatu et,nande,te,vt che marangatu et, oy muy bueno,che angap mtete, foy

gran pecador. Y con eftos adverbios fe pone lapofpoiconfGuijfehazecomparatiuovvt, che marangatu et ndehegui, foy muy mejorque tu. Nota que eftos adverbios fe anteponen , y pofponcn, Vt,ete che marangatu. 1. che marangatu ete. Otro modo de uperktiuo es , repetir el nombre, o ; \erbo

iiTuTiliTiliMiMifiiTiiTiiTnfii

www.portalguarani.com
G

VA R A N

v ltimafilaba,y

Ab abnSgui , vcrb;vt,y ctup rpr i, muy bueno. . chos hombres fon., de la El tercero modo es,tardarfe en la pronunciacin quanto mas fe detiene mas fe encarece, vt
.
.

mu

momWri, lejos,nSmbr rf, muy lejos.


Del Nombre Diminutiuo.,

El Diminutiuo fe hazc aadiendo vna ,1, conpronun dacin de nariz ,6 fin ella, vtmitng', nio, infante, ha; hombrecilloDel Nombre Numeral. EosNumerales no fon mas q quatro,Petefepetef;Mo

epetef,vno.MocSi,dos.MbohapT,tres. Yrndi, quatro.Yrundi hae niru, cinco. Ace ppete?, vna mano,que Acepo, fon cinco. Ace pmSco, diez, mb mb ab. 1. acepab.pies,y manos ,fon veinte-Het. Hei. muchos, ndipapahabi, innumerables.Hetaf, medianamente muchos, hetete^ndaetcyjndaetecat, muy muchos, hetyeb, muchas vezes. hetcerf, medianamente muchos, hetab, muchos mas, y mucho mas mirfb , poco mas, mrote, vn poco, opacatu, todos .yep , ellos juntos
,

de vna epecie.mbobf algunos,o algunas vezes , y fe eftiendehaftaquatro,ocinco,mbobirote-. vnos pocos no mas,o pocas vezes. mbobir". 1. mCcoio, algunas vezes., Aduiertafe,quefipreguntados-.mbobpng.Relponde-Aani, que quiere dezir,no, es feal que no es mas de vna vez, vno.Pero a ios ladinos, iofpechofos es neceffario exanainarlos;porque iendo tres, y mas,dizen aani, por no exa erar el pecado, 6 cofa que les caufa verguen$a.Si refponden,ta,quees,i, es feal que fon haftaqua,

tro^feys.,

Del

www.portalguarani.com
r

ARfE DE LA LENQVA
t>el

Nombre Orinatiuo*

Hazefe poniendo a los numerales el relat'uo(y) y la particula,MS, vt, ymomocG , elfegundo,ymombohapi } el tercero. El primero es,y yipi. Tambin fe haze quitado el, m8,v aadido a la pofre, Bae,ut, y moeobae , el egundo, yrundbae,el quarto .
1

Tambin fe haze con, haba , y (m8) vt ymGmoco nda ba,eifegundo,ymGfeishba,elfexto. Tengo pormejoj pSj los dos primeros de hazer fin haba
Del Nombre diftributluol
Efte fe haze repitiendo las dos vltimas filabas del nom bre,vt Petefte^devnoenvr.o. MocomGcoi , dedosea dos.Mbohapi hap,de tres en tres. hund rund ,de qua-

troenquatro.
fe haze con efla partcula , c , aadida a los nombres,ora fus dos filabas e repitan , ora r.o, vt Bichos Pete'c. 1. pete'te"Ci,devnoenvno , mocOici. l.mo-

Tambin

tres.

ComocGl,c,dedosendos , mbohapi hapic,detresert Y rund c,de quatroen quatro,cinco cci, de cinco

en cinco. Pet ei" c amee di a cada vno,vno , Mbohapi c, perfona.Tupa eteramo nanga, cada vna de las tres perfonas,es verdadero Dios.Veafe efte,c,enelteforo e

Del Nombre Partitiuo*

vt ore

Los Partitiuos fe hazen poniendo lapofpoficion, Gu moco gu pctef,vno de nofotros dos , Pee moCol

gut pete', de vofotros dos,vno* Otro modo es quitando el(gui)y poniendo en fu lugat

amo*
.,....,..,,.,, ...

,,.,,.

nffiT.iTiiTilii

aM

www.portalguarani.com
'

G * A

Jt

N
.

L
amo

j
pctey
ai-

5mS,vt oft mo m3c3i,dos de nTotros. Pee vnodevofotros. Poniendo ee Amoalovmmodelos numerales

alguno de nofqra afeutio,folamente>vt,ore-moc8iamo, irSndSamS,algunodcvobtrosquatro. trosdos,pd

Qjif.

IV De
%

los

Relatmos

primero del Relatiuo


proco.

y Recprocos, y H. y reei*
9

Gui

d a parte de oracion,que comentare por R.o que reciba R.de qualquiera manera que fea , tiene por relatiuo H. y por reciproco G. laqual por el buen fonido admite V i el nombre no lo tiene.De nombre, Tra;cherra-.mi nombre,hra,eius,guera uum nomen.De verbo,Arec,tener,Chererec, me tienen,he rec,Guerec.De partidpio/Temjf,chercmimbo,el que yoeneo,hemimbo,relatiuo,Gumimbcc,reciproco. De'porpoicion,Tenond,delantc,chercii8ndc,delan^

TO

tedemi,henond,Gunoad. De los que comiencan por H.ahenSijllamarjChereno, me llaman,hen8i ramS: llamndole , GunoirmC reci:

proco.

De los que

reciben R.fin tenerla: c^, carne, cheroo^


'

micarne:ho,relatiuo,Guo,reciproco
Excepcin primera.

Los nombres ,que fe figuen^unque comienzan por T. no tienen H. por relatiuo, fino la mima T.es lime de Tuba? B rdatiuo/

www.portalguarani.com
/ JPUf
i

!
IO

nnMi'i

ii

i 'i

wpi

ii

i i'

im

i'

i' i

'i

nPi n
'

i'

'

HiH

ii

i ii i ii i

^PPW^^

'i

fmn

i i

ARTE DE LA LENGVA.

Tuba,Padre. Chemba. Tba,eius pater,Guba. Tara,hijo,y fu hijo relatiuo, Guaira uus. Tay'ira,hija> y fu hi'ja.relatiuo. Guayara. Tay,por la vena recibe. LLpor relatiuo,cherayi, hay i

Guayi.
abo,upino de ayogua.Tarir: defpues de auerlo cogido, es relatiua.Abat guarr.y pir Defpues, de cogi* do el maz fe feco, es reciproco.

Tiqueira

hermano mayor,y

hermano relatiuo, Gui^


5

querr, reciproco.

Tb,hermano menor,
Tbi,por

y, eus., Guibira,fuus. la fe.pultura,tiene(h)y no haze relatiuo(tibi)

cherbi, hbi,eius,Guibr,fuum epalchrum.

Tura venida,y, eius. Gura, reciproco.


Excepcin fegunda* figuen tienen dos relatiuos en

Los nombres,que fe

TJ

y en H.
Tattr, fuegro,y fu fuegro relatiuo J.hatu, Guatiu.

TamSi, Abuelo, t2moi,hmoi,Gumoi.


Taich,fuegra,taich,haych,Guaych. Trqu2ra,hermana,tqura;hiqura,Guqura.'

Tubicha, Grande, Tubicha^ubichjGubich 17nyh itnplecion > Tin? h?,H^yhS guinyhe'* s Tupa lecho,Tup Lhupaba.Gupba.
!

>

TabajdiligenciajTaibajhaiba^GuaibaK
Excepcin tercera.

Los nombres que

fe figuen, aunque

no comienzan por
,

T.H.R. antecedindoles, pronombre, o nombre recibenR.velRe.y tiene relatiuo H.y recpropo G. ga,cafa,cherga,hga, Guoga abarga, la caa del hombre.
9o,carne,chero,ho6,Guo.

ae,pUto ; cherenae,heae,gueae.

Ynm-

venof xx a * * * * **

www.portalguarani.com
G WA 1 A

L
>

i I

ynmbS^ilojchcrcntnbjhenPinbojGuenftab.

Panc,ceftilIo,chercpanc,hcpaacu,Guepa-n5cu,

u^arrojchereujhenujGuea.
i-ru,cefto,-chct epri,hpr,Guepirfe
)

yapep0 ollajChefeyapep,heyapep,gueyapep.
Mymbba,animadonieftico,Gherimb.bchereymb, Lche remymb,hemymb,Guemvmb,l.Gueymb. rupe^'Kirupema Aprpe'mjccda jo,chcrcp rup, hepi

r rap,Gep?rpl. P,camuio,cherap,hap,Guap. Mimb,flauta,chcrmimb5f,hemimbi,Gncmlmbr.:


.

-Excepcin quarta.

*io la

Los nombres que fe figuen, aunque comienzan por T> mudan en R.y afsi no tienen por relatiuo H. ni por reciproco G.fmofyjpor relatiuo, y (o) por reciproco. Tp5>Bios.cheTupa. y. oTp&
y. o. y. o.

Tutx,tio. T, orina. Tarob, loco.

Tebiro, fometico. Tpbatfi barro.


T', nariz.

y. o

y. o.
y. o.

Tabi. Bobo.
'Tuyaba,viejoJ TSng, nigua. Tayacu. Puerco. Tequara. perdida* Tira, compaa. ira. cumpaiiia.
cap. 7.

y. o. y. o*
y. o.
y.

Timbo, vapor,poluo. v.o. TorCr o, chorro.


Tac, hormiga. Tapacur, ligas. Tbft, cejas,

y. o. y. o. y o.

y. o. y. o.
y. o. y. o.

y. o.

T aba, pueblo.
,

ParaelvfodeftosRelatiOs
~Del Relatiuo t.

y Reciprocos veafeel
O*

Reciproco

Todo nombre, verbo, qualquiera parte de oracin,


quenocomienca por las
dichas letras

T.H.R.
%

tiene

Y. por

www.portalguarani.com
H'IM H
II
I
,

ii

nnMiui>

ii i i ii i ii i ii i

wF

Mi

ii

i ii i ii i ii i ii

in n n
i i

ii

i ii i

F^^y^^ywrrwT

ARTE DE LA LEUGVA
g.
i

por relatiuo,y por reciproco , ,v.

ra

amo,

feor

Cheira,mi amo, y ira,o ira,fuus Bominus. Alrelatiuo(y) yreciproco,,e le llega muchas vezesj H.vtj .Lhia,eius frutus,o-.l.ho, fuus. Veafe elcap. 7 .donde fe explican elos relatiuos,y reciprocos. Ee nombre, ci,madre,admite vna (H)en el relatiuo, ch,eius mater. y

Del Reciproco*

1.

y.
alius,fitri

Y,es reciproco

in fe ipfo,y arue a
,

verbos

ples,y compueos,vt

, yo me defcubro, , bre, aemboaba, hagome hombre. Denos algunos haze neutros, con cafo regido de pofpo fici,vt amcmbecheangaipapagura reh , confeo mis pecados. A otros hazeabolutos , que no rigen cafo*

amSmbe yo digo, ap.cm8mbe> confieTo amboab yo le hago hom-

yx yeaih, yo me amo. VfaTe(ye) tambin, no como reciproco precifamenlil

como pafsiuo,vt,co oyeu,comefe carne, mbaepo ymba oyerah catu /lo q no es pelado fe lleba bien. Recibe datiuo de dao o prouecho, mbuyap oyu catu abup, elpanes comeibkaihombre^ypirai ndoyu
te,ino
;

catu abaup, lo crudo

no

es

comeible

al

hombre.

Todas las vezes que ee reciproco (ye) fe junta a verbos comen cados por (M) e conuierte en (e) vt ambo,yo cneo, amboi, aprendo. tem todas las vezes q fe junta a diccin narigal es,, vt, ainupa ahnf ?-,actare. Con los dems verbos que no ccmjencasa por (M j por narigal, no fe muda vt Ayeiuc yo me mato,y fiefto tuuiere excepcin en alguna parte, eftfe
, , ,

^lvo.

Dd
r 1 TnliiTnfHfiiIiiMiiInliiTiiMiihW

............. ,..,,,............-

www.portalguarani.com
G

VA R

L
1.

13
nS.

Del reciproco

YO,

Efte reciproco (Yo) es mutuo , vfafe en verbos , y Pedro y lun fe riombres,vt, Per, hac chu oyoaifm orembae,nueftras cofas mutuas. El vfo aman mutuo,
:

de{le(Y)eseldey,que nofiempre es precifamente mutuo, fignifica cofa comn, vt. Yoab los que participan del fer de hombre.Todas las vezes que fe junt a a dic eion,que empieca por M. que tiene pronunciacin narigal,fe muda eri,o, oro orbo ,nos enfeamos. Con las dems diciones no fe muda , oro yo aihu nos ama-,
\

mos.

CAP.V. De la Conjugacin
O
S verbos
fe

de los

<verbo$. duidem en Aclius,Pafsiuos,Neu

tros,y abolutos. Todos los quales tienen fus negaciones, y fe conjugcon fete notas,tres para fin

gular,y quatro para el plural. Las del fingular fon eftas, A.Ere, O. ^Las del plural ibneflas, 'Or i exclufiua,

Ya,

inclufnia,

Pe,0.
Prefente de indicatiuo. Negatiuo. 'Afirmativo

Ambo,
Erembo,

yoenfeo,

Namboei,

yonoenfeo.

pmboc,
amboe,

tuenfenas; "Nderemboei, tuno enfes. aquel no cnfea. aquel cnfea. Nomboei,


Plural*

Plural
en-

rombo,"*) nofotros
Vfeamos.

Ndoromboei,
Niiuimboe

no.

Pembo,

Ombo,

vo/btrosenfeais. Napemboei,noenfefiais, aquellos enean. Nomboe^no enfef.,aru Fuf*

www.portalguarani.com
wiUMiii mnni
i

mn

ii

iin

ii

nn
i

ii

i ii i ii

f fH in n
i ii
i

ii

ii

14
Aprm*

"ARTE DE LA

LENGVA
JMe

Futuro imperfeto,

Ambone. Yoenfear, Namboeycne, noene'are erembone. Tu enfearas, Nderemboeicne, tu no. ombone. Aquel Bfear,Nomboekne, aquel no.
Plural.
Plural.

orombone.") nobtros ambone. >nfeareJ mos.

Ndrboeicne"*} Nobniamboeicne. VtrosnoJ

J
Napemboeicae. vobtros no Nomboelcen. Aquellos no
perfecto y

Pembone. vofotros. mbone. Aquellos,

Para los pretritos imperfe&OiPerfefioy plufquam

futuro perfetfo, veanfi fas notas /obre la conjugacin general.

mpemiiMO.

Emboe.
a
tu.

1.

terem')oe,ene-

Embo em.l. im,


feestu.
Plural*
1.

no

en*

Tombo,
IPembo.

enfee aquel.

Tombo eme, no enfee.


im
>

Plural.
1.

tapembo,en- Pembo eme,

no

fead vofotros. Tombo , enfeen aquelos.

enfeeys vofotros.

Tombo

ffitffi

no enfe-

en. Optatim. Ambo tamo , o i yo en- Namboei cctamo.l. amboe fee,enfeara 5 enfeaTe, eytamG;ofiyo no enfeahuuiera,y huiele eneado.
ra,ni eneaffe, ni huuiera

mhuuiefe.

Veafe la nota del optatiuo.

Subjuntiuo.

Amboi3m3,como yo enf-

Ambo eymamG

I.

amboe

'

t TMiMiitiiW.ti fiiTnTnTnl.tliliiTnT iTnlInlliLln TuTn .TiilTnf.ifcfiirufiif.lnT f T T


1

II iliifiifni

1111T1

Mnf

www.portalguarani.com
G VA R A
Afirm,

T.

n
Neg.
,

enfeando yo, bc eyrmS como yo no ene, no enfeando, no eneara,y enfeae.


fee
,

enfeara,,ni enfeaTe.
Vea/e la nots del Jubjunfimo*
"

Fermifstuo modo.

Tambo enfee yda- Tamboc em>o enfeeyo; no me fea licito, no quieme licito enear,quiero, no fe me de licencia, ro,defeme licencia,enfe,

ar.

*
tu*

no enfear.

Terembo, enfees

Teremboe eme,
Plural,

no.

Tombo,

enfee aquel.

Tombo eme, no*.


Torombo eme - no enteTiamboem, >emos. Chambo em,J (neis, Tapemboem, no enfeTomboe eme, no enfeen.
")

Plural*

Torombo,*^ Timbo, Venfeemos.

Chambo ,

Tapembo,enfead, &c. Tombo,enfeen, &c. _


Infinitiuo

modo.

Mbo, enfear,

mboe eym, no enfermar.


Pretrito.

Mboe haguera
feado.

auer en-

Mboe haguereyma na
,

auer enfeado*
Futuro.

Mboe haguma, enfear,


auer de enfear.

Abo hagumeyma,no en*


fearmi auer de enfear.

Tiempo Futuro

y pretrito mifa.-

Mboe ranguera

auer de

Mboe rnguereym

auer

auer

de

www.portalguarani.com
ii

lHPl

lIH| l
ii

ii

l ii lHI"l"H ' l"l"| ii

Ml
ii

'

l"l

'

f | H"l"f l'ii l
'

'

'

1 1

ARf

'L

LNGV
,

auer enfeado,y no auer

cnfeado.

e no auer enfead enfeado.

y ue

Ah ymbobo voy le enfear. Y es Gerundio,in Dum,eneta mifma terminacin, tambin imboebo , eftoy canfado de y Gerundio,in Do,checaneo
cin diftinta,v.g.
,

Gerundios y Supinos, El Gerundio, y Supino no e diferencian en termina,

enfearle.

Ele

fe

Gerundio In Di. haba, veafe la nota: haze con


el verbal,

Participios,
]

Participios fon tres, y cada vno tiene quatfo tiempos, prefente,preterito, futuro, y tipo futuro, y preter;

Los

tomifto.
Afirm.
Participio i*

Har.

Neg.

Mboehra,el que enfea,

Mboehareyma,elque no:

Pretrito,

Mboeharra,elque eneno .
'

Mbohareey , elqug no enfeo.


.

Futuro.

MboharSma,elquehade
enfea r,

Mboeharameyma,
no ha de
eifenar.

el

que

Tiempo futuro y
y

pretrito,
?

Ombohranguera,clquc
'pjm de auer enfeado.

el Omboehranguerey que no ama de auer en-

feado
Participio fegu n do^

B ae*
Pre-

HliifiiTiiTiiTiiTiiTiilW

www.portalguarani.com
Q V A R A
r

'17

Afirm."

Prefente.

N&
cuerey

mbbeba,
ae

elqueenfe-

Oaiboefmbae,
enfena.

elqueno

Pretrito.

mbobae cuera,
cnfe.

el

que

Ombocbae

el

quenocneno.
Futuro.

mbosbae r&n,
hadeenfear.

elque

Ombo eybaer'a'ma. l.Ombobaerameyma, j


el

que no ha de enenar.

Tiempo futuro y y pretrito. ^ Ombobae ranguerey.l.om Ombocbae renguera, bo ey raoguera, el que no el que auia de auer auia de auer entenado. enead. 'fem Participio tercero.
Prefentel

Cheremftabo,
eneo.

el

que yo
tu

Nderemfmbo, elque
enfearas.

Cheremftabo ey, el que no enfeno. Nderemnboc ey, elque


tuno.

Hemiibo,
enfea.

el

que aquel

Homfmboc
Guemmbo

^
ey,
ey,^

elque

aquel no enfea.

Gue'mftnbo, el que aquel enfea,reciproce.

elque

aquel no enfea.

Pretrito.

'Cheremfmbo cuera, que yo enfe.

el

Cheremnboc cuereyv K Cheremnboc ey cuera,


el

que no enfe.

Futuro.

pheremftnbo rSmS,
el

que tengo de enf-

ar.

Chererafroboc rfmejnia.l. Cheremmbo eyram, el que no. Tism* G

www.portalguarani.com
1
i

"s

ARfE

T)E

LA LENGfA
Negatiuol'

Afirtnatiuo

Tiempo Futuro <>y Pretrito. Cheremmbo ranguerey* Chsremtnbo rngura, hCheremf'mboey rgu el que.yoauiadeauer el que no auia de auer enfcado.. eneado.
Verbal,.

>;

Haba..

Prefente..

Ifnboehba , lugar

ticm-

Imbohabeyma

lugar;

po, eaufa, infrumento,y modo de enfear..


lugar en Imboehagura, donde enfeo,&c.

donde no enfejtiempo* de no cnfar,&c*

Pretrito.

Imboehaguereyma lugar; &c.dondeno fe enfe..


,

Futura.

Imboehguma, lugar, &c.dondc fe ha de enfe


ar.

ImboehaguameyEna, lugar &c. donde no fe ha de


enfear.

Futuro j y Pretrito*

Imboehabangura, lugar,
&c.donde.fe apiade auer
enfeado..

Imboehabangueref , lugar; &c- donde nofeauiade


auer enfeado.

Notas/obre'la conjugacin general del verbo a&iuo

Del Prefente

de indicatiuo,,
'

Nota

i.
fiera--

1 prefente de

indicatiuo incluye en filos quatr


,

posiprefentc,pretcrito imperfcao,perfeao y plufquam perfe&o:y afsi'fe habla en comun,fin particula alguna,co quefehaligieniofe de los antecedentes el tiempo de

bl,como,cuehe ayu,ayer vine,oy h,oy fuy.Pero fina aduerbios , los fe colige, fe vfa de vnas partculas , o de firuen, fon los figuientes* qxiks^ylos tiempos,aque

iiImTiiTiiTiiTmi

www.portalguarani.com
G V
'A

& ^

Vt ti

St
z<

Del pretrito mperfecio

Nota

Bi,'que todo ts vno> efte tiempo fuele fcruT,Bi?, corrcfponde a empero,vt ahecha bina, helo vifto^ilo, y Ve. De rnaveolo: pero,o no lo quife,6 no me o dieron, efTe modo puede fcr* nera,que iruc a todos tiempos,y pero,&c.No defcir a efte tiempo. A vpota bia',quenalo rerminadamente,que fiempre fea imperfeao: pues puede

ferprefente
.

Puedenfe vfarparaefte tiempo adverbios ,vt cuehc aipotjang ndaipotri,ayer queria,y oy no quiero. norri Efte Bia,puefto antes del verbo, antecedindole bre,o pronombre,haze el primer miembro, o antecedenvt chebite del argumento a maiori ad minus ,& contra, mbtetene nde Pues yo que ae abar yep ambaeap
-,

foy Sacerdote trabajo,porqu vos no trabajareysi

Del

Preterit PerfeBe.

Nota

Comunmente fuelen acomodar

efte tiempo el ad-

verbio (Rac) vel(Nac) y no es partcula que haze pr trito,ino adverbio afirmatiuo de cofa pafada , o prefente,que fe ha vifto, o odo.Oyuc rac,matolo, porque yo lo vi.He rac,dixolo,porque yolo oh.Aye rac,in duda es,o fue afsi. De manera ,q no todas las vezes que fe ofrece PreteritOjfe ha de vfar(Rac) fino al modo dicho. Frequetemente fevfa de (Rac) acompaado con
algn pronombre aparte ante>vt Cherac amcmbe, yo ciertamente lo dixe.Che rac ah,yo cierto voy, o fuy. [ Puedefe aadir ek(Rae)la partcula Bina, como a las dems partculas , y nombres en quien cayere bien

imperfeccin, Vt Cherac ahecha her bina , yo cietto vi que lo traan, pero.

2,

Vfafe

www.portalguarani.com
rarras
r

55

ABTB

>B XJ

INGVA

preguntas, y refpueflas; Vfafefetfefte pretrito para Jque difiere de ,Rac6,en que ce(coaefta particula( Rae lo que fe vio,o oy, Rae, afirma lo fe ha dicho)afirma
riio

qne

han dichoque pafso,vt oho ohra,fueTe,peror.olovioyr. ^ Ra,es(ya)dcnota,buen deeo de hazer lo que fe man,ahat amo rac aba raene y redebuena voluntad
paraetfueTe'reponde,
le

da

vt,

cierto que fuera vo.

pretrito con ( 3 ma) que ayap in$,yalo hize, y ya es lo mfmo quefya)vt mientras mas pauacacs u lo hago.Quaodo es pretrito ftir',yaha pronunciado mas antigedad nota, vt ayap Qujmdo es preente no e ha de lo he hecho.

Tambin fe fele hazer ee

Lucho que

paufar, vt, ayap

im% ya lo hago.
Nota
4*

Del Pretrito plufqtiamperfSte.

adverbio dicho,im#, y con Acoirm8,vt ahaihu ima acolrm8 Ya yo le el adverbio, fojo quando la oracin auia amado entonces ,v confua' fipuienteloexplica,vt,ayapmSchequ&yeymbobc, ya lo hago d loauia hecho antes que me lo mandalen y aade Bi?,w> le da mas que u irnper: prefente,y fi e le imperferfedo. al modo dicho en el pretrito

Ee tiempo fe fuple con el

feccion

Del Futuro imperfeBo.

Nota

$.

de la oraNe.La qual fe pone fiempre ai fin del verbo, o yo amare. Ahaiha cion,aunque fea larga, vt,Ahahune , cheraihirm8ne,amandome el ami, yo le amare. tambin de futuro en (Rus) vt ayapne,tengok>
Sirue

Es ee tiempo fxo.por tener

partcula propia,

que es

de hazer,ahadida(y)denota mas el(Rus)vt,Arahaine,ten

goiaae Ueuar.
!

0~

P
iilnliilnli

IXXX

InliiluhhMbhMJri

www.portalguarani.com
'G'V'AK A

Ti

21

Eftejyes adverbio afirrnatiuo,mudandoIe la colocacion,vt lea Chrio ne,omano andereh araca , Muri ciertamente IefuChrifo por nofotros

que en

de manera de la oracioneras nombre, pronombre pero tras el verbo, es fempre futuro. En oraciones breues puede auer duda esfuturo,oafirmatiuo , laqualfe quita con el pronombre^ nombre,y luego,Ne, vt chne ahaihu, yo cierto le amo. Per ne cherah, Pedro me ama cierto. EfTe,ne,es tambin caual,lo mifmo que, T, y correfpondca(paraque) v.g.tahafh eraene, veltahahu eme
,

efte fenidofe

ha de poner

al principio

te, para

que no ame yo,el Te, es mas vado. El negatiuo fe haze con Ce, I. Che,namboeycne.I.che

ne.Efie Ce,firuetodoelnegatiuo,vtnamboey ctamC, Ojalado le enfeara.Namboeyce amo bi'mo le huuiera eneado.Namboeuycetepia? Pues no le auia de enfear?

ndicatuyee

amo, no fuera bien.


Del Fnturo
Perfifo.

Nota

Ete tiempo fe fuple con el futuro imperfeelo, ponindole el adverbio ima,y la popoicion ymbGb, vt Ama n8tnanderyrnbbne,aiire muerto quando vengas 6 poniendo en lugar de(m) la partcula Amo, vt Amane* am nderuymbobene , las negaciones le pueden ver en,
,
,

ei cap.

DellmperatMQ.

Nota

7.

El imperatiuo fe vfa al modo pueto arriba en la conjugacin^ la negacin es la que alli efa. Algunas vezes dizen m por em,y es lo mejor.

Di!

www.portalguarani.com
AWW A Pi'J
' '

mmmmsmmmmmmmmMmmKmsmrnmsmi^mmB^n^mgmmm^imm 1

22

ARfE DE LA LENGVA
Del 0? atino.

Nota

8.

El optatiuo fe liazecon eas dos partculas (Ta )y haziendo inakfa, Tamo. La qual partcula haze tambin fobjuntiQ. Quando la oracin es aofoluta^ iempre es optatiuo,vt Amano tamo, ojala yo me murie ra-pero quando la oracin es dependiente , ay duda, i es ptatiuo,ofubjuncTiuo,comoenefta , Che ombormG tamo oiqua. O es optatiuo, ojala yo le enfeara que el fupiera,o fubjun&iuQ , i yo le enfeara el upiera. Para quitar dudas fe va deas partculas, cur,curicur, a ti, cura^antes del tSm'o,odcftas, Rae, m, R. Defpues del

(Amo)

(Tamojvtcur chemrngatutmu ahbpe o, curian achemarangatutam rae, velraemr. Ojala yo fuera bueno,que yo fuera al cielo. Aduiartafcque mientras mas, o menos deas particu* las fe ponen, mas, o menos afacto explican. Veafe TamQ en el Teforo de la lengua
,

DelfubjunBiuo.

Nota

p.
fe

Lo mifmoque fe lia dicho


optatiuo, y

del indicatiuo

dize del

dee fubjunt.iuo,que incluye en el prefente,y pretritos, y paraei futuro tiene vnfuplemento que la particula abajo fe dir.Haze ee modo fubjuodiuo (RamS)ambas breues,vt che omboramS oiqua i yo
,

le enfeara,fupiera>

aadida

la particula

Tamo ala part

fele dos partculas

oiqua. AadenRre, inmediatamente defpues del verbo de la primera oracin, y Amo , (ambas filabas largas) defpues del verbo de la fegunda vt che ombo rire, oiqua amo, con RamG, defpues de, rre , vt che ombo nrrmS oqua.L oiqua rae. Si yo le enfe , enfeacula, Ramo, vt
,
:

Che omboramo tamo

ra,

TmTw , , .-....... r,^^^

www.portalguarani.com
G VA
'^nfeaTe t
,

KAKI.
,

*3
,.

huuiera

y huuiee enfeado

fupiera.

Ramo, ambas breues tiene voz de AmboramC enfeandole yo.

ablatitio abfoluto,

Amo,fe pone, o en la primera oracin, o en


t che

la fegunda,,

fegunda depues le verbo, vt che ombormo,oiqua amo , o fe pone en ftamifrnaegunda antes del verbo depues de algn pro
la

omboramS amo

oiqua, o en

iombre,vtcheornbormo,ae amo oiqua, i yole enfeo huuiera enfeado,el Tupiera. Be mS, Es partcula de ubjuntiuo,que rue al pre etito imperfecto , y pufquam perfecto, vt ahechbe :mo,vieralo yo,o huuieralo vifto. ArecramG, ameebe mo,dieralo,o huuieralo dado i lo tuuiera. Nda hechagiebc amo,no lo viera yo,y no lo huuiera vifo* El futuro de fubjunliuo fefupledelas tres maneras ,a primera, quitando al verbo fus notas A. Ere. O. y enii agar poniendo el relatiuo, o reciproco como la oracin o pidiere,y poniendo, Rre,vt che imboe rire. i. rirfm hne , auiendole enfeado me y re che omboerr'e ohle, depues que yo le aya enfeado fe yra.La fegunda ma .era es,con la particula(ram8) y vna E. vt che imborEio ahne,luego que le huaiere enfeado me yr haze rSmbojpor la pronunciacionnarigal. La tercera rnanea es, con el gerundio y vna E. vt hechaca tarobi, en iendolo lo creere.Imboebo ahne, luego que le huuie
lara,
, ,
,

e enfeado

yr,.

Del Permifiiuo*

Nota

lO-

Ee permifsiuo da fus fgundas,y terceras perfonas al mperattuo, tiene voz de fumro,vt tah>yr,quiero yr.D ;e tambin determinacin llegandoele la partcula. , y Gajes mas clara la determinacin , y irue olala pri-

C4

mera

www.portalguarani.com

mm
4

MM

ARTE DE LA LENGVA
yrme
,

raer perfon,vt Tahac,determino ue,Pa,vt chahap, ea vamos.


m-

al plural

fir

Dd

Infinitivo.

Nota

i i

El infinitiuo, es el verbo fin notas, A. Ere. . vtambo,yoenfeo,Mbo,enfe*ar,oerifeanca,&c. Todo infinitiuo es nombre,y como tal fe va con pro-' nombres , con rclatiuos ,y con recprocos en todos los tic pos,vtAipotndeh,quiero tu yda,o tu yr,o quiero que nombre , rige el cafo que fe verbo te vayas, y aunque es guaran, quiero pde,vt apotnde chemboe mbac ibpe
que me enfees
las cofas del cielo.

no le tiene^etta lengua , equanei El(que) ndbe,dizequetevayasjvetdizeati,&c. Todo verbo que fe llega al verbo (aipot) (querer) ambos fe refieren a la perfona agente,el fegundo fe pone Acarupota, por principal, V (aipotaj por infinitiuo , vt Ahpot,quiero yr.Co pronombres e va quiero comer, derechamente,vt checar aipota,puedo, o quiero comer, ndacar potri,no puedo,o no quiero comer. Los verbos aiquaa, A ymSa,fe vfan de ambas maneras, quiero por pricipal,o infinitiuo , vt aemboe qua pota,
del infinitiuo

faber,Aipotquai,s querer. agente , enSi la accin deios verbos no fe refiere al Peruh aipot , quietonces guardan el modo comun,vt que te pien : ro que vaya Pedro , aiquaa ndeh m8a , s
fas yr.

De los
: '

Gerundios y Supinos,y defus terminaciones ,y e#~.


,

cepiocnes.
U:

Nota

12
el

Los gerundios en Di, Do,Dum, y


r

fupino en

m> f

renrrr ,

, t ,M.^^iiiti t iii^i^iiiiMixiit * w ....... . ,,..-

www.portalguarani.com
G
eft

YA R N

tienen yna junt con nombres adiednos) diuerbs verbos es terminacion s laquai en

V.

aunque como mas vmuenal fe puo en Bo.v.g. Ahaymoocen la conjugacion,l acabado dodjupi , yoylc bo,eo docendi caufa,& ad doccadumA imbobo,defeus um docendo, a erifefiar,che canS ymbob,digmim dotu.Y ya docendi caufa.AgVi^etei vmSmbeguabo, Turpedidu^ baet in V.junto con Para la otra lignificacin defte fupino el mifto del Participio Haverbos firue el pf.etefito,v w/Caruharra a-yu vengo de comer. Caruh^apgueraj no com, hite roayu, vengo de auer auido de comer,y explicar la fuerza mance brbaro es neeeTario para

fmMMC

%$

mo fe vera abaxo }

&

defte futuro

mio.
el

*c
m

Nota que

cacin', que el

gerundio in Dum tiene la mima lignififtuf o imguarm,del verbal,haba,el quai

enRus,\t ahymbobo.l.ym boe haguama,eo addocendwm,vel dofturus.^ poniendo al gerundio, o fupino re .1 Nota tambien,que
futuro firue para el futuro
latinos al principio^ vna

E. al fin fi'gnifica defpues que, ahane,defpues que le aya enfenado me yre. Herubo tyogua s defpuesque l;t*ayganlo fecibir& afsi no fte modode hablar no admite reciproco , V

Ymboebo

fe dir

Guechaca , oenaf, efcondio defpues que lo


'

vieron. Lgu , - n La m'ifma locucin haze la prtrcula(Ri/e j ra relati* recproco^ Heru rr,e tayogu, dcpte"^ q. lo tray
,
N , ;

o,y gan lo tomare. Guechagr oh


fe

que lo ueroa , depues locuciones pertenecientes a los gerundios^ fue.Otras

^eanfeenlanotaT8.:delverbal,h4ba.
'jterm'wacton&fdelosfupinos,

s 1Las terminaciones d los upin's^fon^ch^

BoyMa,

www.portalguarani.com
\e
pone
IKif

ARTE DE LA LEKGVA
vocabulario fe
al

Mo,Nga,Ta,Na,Ca,Pa,y aunque en el
verbo
fu upino, aqu fe

ponen reglas generales para conocerlos difeurriendo por las letras en que acaban ios verbos , y primero por los que no tienen narigal.

A. Los acabados en (A) hazen Bo,vt


B.

aiquatia, pintar,

quatibOjOtros en Pa,vt ayor,Yrpa,a delatar.

Los acabados en (B) hazen Pa, Ahaihub,amar,haihu


pa,ahendub,oyr,hedupa.

E. Los acabados en (E) hazen Bo, Ayerur pedir, yz,

ur'bo.

G. Los acabados en (G) hazen Ca,ahechag, ver, hechcajApag^efperta^Guipca.

L
Los acabados en
habo.
(l) vocal

hazen (Bo) aha

rayar,

Los acaba dos en


dar,ipota

contracta hazen, Ta, Ayopoi( mGmbo,deaiar,y mombota.


)

Y
Los: en (Y) guttural > vnos en Bo, vel Pa, Aguey, decender,Gueyibo,gueyipa, otros en Ca,Ayt, arrojar
heitica.Aiquit,refregar,Iqiiitca*

O.
Los en (O) hazenBo,Ayap,hazcr,y yapbo, AmSn <d,embiar,y mSndbo. R. Los en (R) hazen Bo,Aypotaf,querer,y potabo,Ahe
Var,dexar,heyabo.

Los
' '

^_^_

www.portalguarani.com
iTmv
o v s a
ar
s

*7.

Los en (V) vnos hazen Bo, vt- Aiquib efpulgar,' 'qUibibo > otros Pa> Amboacu Calentar * ymboacpa* ^a i terminacin Bo,fe puede vfar en rigor en todos los yerbos, aunque muy mpropriamente>Los verbos acaba dos en pronunciacin narigal tienen las terminaciones
j

fguientes

I*

'

3, ahepena, arreme Ls acabados en (jvns hazen terhepeSmo^tros^g&Amanajatalayajmannga,

tros > N,amC^aena,apercebrfe^guiemSjacn2.L

gimGcnngJ.gUemojaenamo*

Los en

(e)

vnos hazen Mo*Abh e, llegar ; Guibht'*

ft

hio>otros >Nga,me ) dar ) y tne'nga, otros, Na, Aguce* |bomitar,y gelnaJ.guigeenaA.guigueemS*

Los tn
tioina

(y)narigal vcal,hazea

pM an8?, tener Re?

fS

J y

Los en
oina

(y) contratos hazen,Na,vt ahnol,lIamar,he

Los en
pymo.

(y) narig.al,y guttural,vnos

enterrar ,ytyma,otros en

hozen,Ma, aCtyV M,Am3py,bambalear,yrn3*


O.

Los en -os

(o) narigal

ciar,heroyronS,otros

hazen vnos , Mo aroyro , defpre(Ng) A8no,poner> ynSnga.


,

Da

Los

www.portalguarani.com
w i ni nim"i"i i i"| i i n in n f fnin i i"i"ni
'
' i

ii

'i

ii

ii

'i

'i

'

'

'

mi
i*

if

^&fB DE

'L

LEttGV

Los en( V)vnos hazen Nga,vt Amoun,abIdar,ym3 iuga,otros,N,amox, ennegrecer, y m8 una, otros en* Mo, Acotrx,acechar,y cotimmG.L y cotirung Aduiertafe que toda terminacin de fupino es ficmjj
prebreue.

'

csapu
::

Excepcin de

os

fuminos.

Los verbos que


r

fe

iguen

I,

, os upinos , y juntamente fus participios en (H ara) que van entre y .QfliEfl^omsnHJ \< parenteis.

cn

afsi fe

mudan, y aaden Ietrai ponen aqui para que fe noten


-

AinSmbrik , dezir ,y mGmbeubo (mombegura.)

y mSmbeguib

n
;
,

Ayepe,calentarfe,giyepebo, guiyepeegubo(ye ^eeeguraj yepehra. Ay iquftdefgrana^y yqubo,y y!qu?b( yy ?quih4


;

ta)

aLyaW,errar,y yabibo,y yabibo(yab!hra.) AnungQ r llrt ? murmurar , yoSagubo fyangai *&fro guara.) a Aicmi,morder,y cuubo,y cuugabo(cuugura.) Aico,combidar,y coogbo(coogura.)
r

<

Aoot,proueerfe,GuipotiiboCopotibae.) Ayupi/acar lo liquido, yfrpiiborjipihra. AyporjV&rVy prabo'cy prulra,)

A,comer, ygua.bo(gUara*) f!3 2< Aca, beber vino, caguabo(cagura.)


\

Ac,dezir,Guiybo,eyra{ehra.) -Ay4,cogTbo^^tahra;); Amoingie vhaz$r entrara ympingfcfo Xmoingiehra.)


!

"

'

"

ymoirigiebo

Q
* ..

Ayao,
..... w.w
w.

. ,

,,..,.._, ,..ww ^^^

www.portalguarani.com

T
g V

"ARAN

*9

'ya,reir a muger,yagubo(yagura.) 'Ahup,iibirlo,hupbo,hup:bo[hupihara.)

Aitpe,barrer,tpeybo,tipebo(Tipcihra.) 'Ayahe, llorar ,y yahebo,y yahegubo.yahegura.)


-Am8nburi,dcfafar >

ymomburubo(ymomburihra.j
y verbos.

"De tres tiempos quefruen a nombres,

13. Todo nombre tiene tres tiempos, Cue, pretrito, B# nfirfucuro^anguejpreteritOjy futuro mifo,para el prefente firue el nombre olo>y fi fe llega adicciones acabadas cnvocal,fe coferua entero,vt

Nota

Aba hombreaba cuc,

hombre que fue. Aba rama, hombre que ha de er. Aba ranguera, hombre que auia de aver ido. Si las dicciones disfrazan, -j .a que fe llegan acaban en confonante fe mando en l la final de la diccin quien fe iiegan, vt A.
r.caer,Arra,locaido.Cay,perdcrfe,Caynu,lopcr dido,M,mngura, manojo, ma, imndra , antiguaJos

mente, M-, medra , marido , Mano , mSnSnguera, muertos. Tbi,tembirra,lasfobras.Tab,Tagura, :4.Tapra,pueblo defpoblado.El verbal, haba, haze, hagura,haguam}habangura. Con verbos fe les ha de poner participio,Bae, vt on bae,el q va,Ohobaecu,el que fue, OhobaerS'ma el que ha de yr,Ohobae ranguera, ei que auia de auer ydo.^ Cu,de nota prefente,y las cofas de vn genero, Cuan -gutoh.las que fon mugeres vayan. Abacu topt, los varones folos fe queden. VIifedefte Cue*pretcrito,porfuturo,tomandoel tiem po que fe ha de cumplir, por ya cumplido vt ibpe nde h hagpe,aprey yaicne hemos de viuir en el cielo (adonde hemos de y r) vida fin fin.
,
i

R aSfecontraponea*Cucra.
?
;

Efte fiendo prete2

"

rito?

www.portalguarani.com
njii i
i

n inn m
ii
i
i

i iin
i

mi
i

ii

30

JRtE DE LA LENGUA

rito,atraeaf las cofas futuras,Rrn,do futuro atrae a i las cofas pretritas ,vt omnObae rama , el que auia

de morir,y muri, y iempre es refiriendofe a las cofas de aquel tiempo qae parlaron antes de morir,y alas que
}

defpucs fucedieron,comocJierub monObaerama oh r mpmbefit,.mi padre que auia de morir,y muri fe confefs, diera

ornanobaerangura ahechg

vi el

alma de

mi padre difunto* Rama,feopone(Rangu) omanSbae rngu , e que auia de auer muerto,y no muri,omanobae r'm>el
que auia de morr,y muri.
Ram'ijfirue de futuro in Rus,vt ohbaer amach, it* rus fum ego.

IIJ'I::

Rangu,fe compone d ias dos partculas , Rama, y cura,de fuerte que es pretcrito,y futuro, y conforme a la Gramtica Latina es,futurum pretrito mixt.Si efte tiempo muda efta colocacin deftos dos tiempos muda el fentido en contrario , vt Abrangu , el que auia deauerfidohombre,ynolofuej Abacuer'j el que no auia de auer fdo hombre 5 y lo fue. OmmCbaerSngu , el que aula de auer muerto, y no muri, Omno baecucra,el que no aula de auer muerto,y muri.

D il participio (Hra) y Ajtincion del a


Nota
vs

(Bora)

14*

Efte (Hra) fe forma del mifmo fupino , defta mane 2 ra.Todo verbo q tiene fupino en (Bo) lo pierde,y la nota A,Ere,vtAmbo,yo enfeo,ymboe hra,el que enfe
a,la(y)es relatiuo*

;i|

en

Los dems verbos que no tienen fupino en (Bojretie el fupino,y aaden (Ra) vt ahah amar haihupa, , a amar,haxhupira,amador. Anace, dar, meenga dar, meen,
,

rYfTyt 1 1 fiilif fiiTnf T.iliifufiiTiiTiifiiliMnliif.iTiiTiiliT.l.LTiTiiT.iT.iIn.iTiiI.TifAl.TAfcMiTi


1

Ti Ti

fnf ifnlnfni nfni Tiifni

www.portalguarani.com
G VA R A

N
fe

T.

3 f

iengra,el dolor, veafela excepcin dlos lupinos ue como tienen mudanca en el la tienen tambin en

forman de los upinos en la manera iuiente.Los que hazen ipino en hazen Mbra , vt Lh8ty,enterrar,y tyma,y tymbra. Los en MG hazen
>s

participios. Sacnfe los

que

cabados en

Ma\ M8, Na, que hazen

M%

ambienMbra,vt Abahe,egar,Mbahemo,Mbahem >ra.Los en Na^aze^Ndara^t AhcnSyiamarjhenSi


ia,henGndra.
b

Hallarafe en verbos atiuos, neutros, y abfolutos , vt hafhupra , hombre amador. Mboreb itahara,Ana, nadadora. Pohangiu teo meengra , Pocin que
Bojignifica el que contiene,como

nara.
:e,tiene fus

Hra el que haquatro tiempos, Bo,Borra,BoraVna^Boran ^u'i .Haihpra.el que ama haihub el que contiene :n i el amor. Vlae con nombres jVthuibo,elherido con
,

lecha.

Del Partictpt* , Pira.

Nota.

1$,

Efte participio pafsiuo de prefente ,fe forma con la Pira,que eta adelante por verbo pafsiuo. kopira ch,doc\us fum, yo foy enfeado , el participio ie futuro pafsiuo en Dus,fe forma con el mifmo Pira,y,
^articula,

Ym

dm,vt ymbopramchjdocendus fum.


Del Participio Bae. Nota.
Efte (Bae) aadido al verbo ,dize

16.
(el

que)

ombo-

bae,el que enfea,y tiene fuerza de m,es,fui, vt ynr-

rngatubae ch,yooy bueno, 6 el que es bueno y yo. Tiene los tiempos dichos comunes a los nombre s>veafe

UNotai3.

Del

www.portalguarani.com
AyfiTFWW

$Z

'ARTE DE LA
Be participio Tan?,

LENGFA
Nota
17.

Ea partcula (Temj
bo en lugar de
,

es pafsiua,pucfta antes de! ver,

tiene por relatiuo

Notas . Ere, O. haze participio? H.y por reciproco Gu, y i le antecede nombre b pronombre muda fu T. en R. vt. Telas
,

m'mbo el difcipulo cheremfvnbo mi difcipulo, hemimbo,eius difcipulus>Guemmba uus. Tiene los tiempos dichos en la Nota i 3 Sirueafolos atiuos iinples,ycompueftos^vt Aharhu, yo amo Cherembiah,el que yo amo, 6 es amado de mi Chere'mrmboab,elque fue hecho hombre por mi. Con abfolutos y neutros en lugar deTem'ie vfa el
, ,
.
_

pretrito del verbal(Hba)vt

Amendxafar fcheme me cafe. Haze Tmbicon verbos da hagu; con quien


,
,

que comiencan por vocales.vt Cherembiaih,el que yo amoCherembiareco lo que tengo. Con los que comiencan por confonantes pierde la B. vt cheremiiombe lo que yo digeaunque cfto no es tan precio,y afsi
fe

ocurra al vio. Nota para el vfo defte participio. El nombre que ef al principio, fin de la oracin es paciente, y el inmediato al verbo aparte ante es agente, v. g. nde cheremnboJ.cheremfmboe nd>tu eres mi difcipulo. Tupa'che rembiapia,Dios es a quien obedezco. ^Chua Per rerobiapa. Itian es obedecido de Pedro. Pabe rembiaih
foy a quien

TupliyDios es amado de todos.Ghe Perrembiahu>yo Pedro ama. En verbos neutros fuple ee modo de dezir (Fiaba) vt Pabcngat qhyeh,Tlpa, quien todos temen es -Dios. Cheyervrehjo que pido. Efte(Temf) fe vfa abfoluto, vt tembiaih, lo amado, Tembilo comelible,Temrmborr lo que fe padece. Tambin fe le quita el (TeJ vt mmboque ,1o aiado en
"ojas
5

mbiah,lo amado.
...... i.*..*.*..!

<De

rry, .

...... . . . . . .

. .

..

iTll f..fiil.i,f iTl iT.il


l

Tf T I f f

TifnflM

www.portalguarani.com
VA'R A N
.

33

Delvsrhal^Hba.)

Nota.iS.

fignifica tiemEfta partcu!a(Hba)aadida al verbo po,lugar,infrumento,caua y modo con que fe haze la pofpoficioa cofa 5 vt Caruhaba,tiempo de comerAcLa lugar folo, Caruhpe , el lugar <Pe)limita efte,Hba,a
,

donde fe come>aru hagupe,donde fe comi, Caruim gStne,donde fe ha de comer, Carhabanguepe , donde


e auia
1* de auer comido. por el eftado enque efta la cola , o Tambin fe toma perfona,vt ome'ndahpe m$ , ya ea en tiempo de car farfe , ybauhape ftn' , eft ya la fruta en tiempo .de co :

inerfe.

Con eeCHiba) y U partcula f m


,

fe

haze vn

modo

de hablar imperfonal,vt heruhabimap^hafe trado ?nd-a heruhbi no fe ha trado. Y paraquando fe pregunta fe


3ote,que iemprees connegaciofc,vtnda heruhbi p-ii> ga'no fe ha trado i nimondohbipang ? no fe embia-

do?

La refpuefta con dos negaciones es afirmatiua. Nd heru hbieym,hafe traido,no fe ha dexado de traer. Sin negacin fe pregunta mudando en ( Pe) el (Baj del (Haba) y entoces fe limita tiempo , vt heruhpe impanga?es ya tiempo de traerlo ?caruhape imapanga,
es ya tiempo de comer?

Aadiendo efte(Hba) la partcula M8> haze voz de(Por)vtoemboaraytbm8 chererecon" tiene5

me por

(Hba)perder el eengmG , frae , pro* (Bajen ee modo de dezir,vt


terrero de fus burlas. Suele
el

uerbio,pro,eehbam8. Hazee con ee (Haba) el Gerundio en (Di) aadiendo iempre l adverbio,ima',vt emboehabim, ya es tiempo de rezar jherqhbma ? ya es tiempo de traer-

lp,

www.portalguarani.com
iii
i

A l lH
ii
ii
i

Hl
ii

l)

lilf

Wi"l"l"i" t"lilJ

34
jcl

ARfE DE LA LENGVA

locara lo qual frue folo el prefente del (HbaJ porqu hguama,correfponde al fupino.y gerundio, inDum, tomo fe dixo en la Nota de los Gerundios. La (Y) que fe pufo en ee (Haba)es relatiuo,y fe pon clra 0.reciproco,iendo neceario,vt che ombo hagu ta omCmbeu^efiri lo que le enen.Cheymbo h gera am3mbeuyeb y chup >repetile lo que le auia enfea-

doYo.
Eft ( Haba) con Bina, tiene voz de pretrito imperfeclo 5 plufquam perfecto, y futuro perfelo,y puedenfee aadit,
:

Au>

vel, a,

fecd'on deftos auia de auer comido, angcliehohaba' , in (Bina) agora auia de yr,6 auer ydo.Culbae chemom nd potah te?; l.haba.l.habiaaquel es con quien me queran aman querido cafar.Tiene voz pasiua, imperonal de parte del agente,vt che Na cherafhuhbi,no fe me ama,nache porandu hbno fe me pregunta, Nache por acahbi no fe me bu fea de c omer*
,

Te que denotan mas la imper tiempos, vt ng checar haM&bmf, aora


1.
,

CAP. VL

Delatranfiriondel'verka
acliuo

perfbna es acufatuo,y la primera, o feque haze,no ay duda en la oracion,vt araboPerujenfehaPedro.Erembo Peru.&c. En las terceras perbnas ay duda entre f,y efta fe quita por las circunftancias,6 materia de que fe trata,vt Pe ru otkoo Pedro comi carne, clararo es que Pedro , es nominatiuo de qualquiera manera que fe ponga antes , 6 fJefpues,aunc[ue lo ordinario es poner primero la perfo-

SIgunda

la tercera
la

na

..

t,l.,tIU..,..LLllT,..,,lf,.,T.

www.portalguarani.com
mu.
O y
na agcmcy luego

J R A X

'

">

el la paciente, y luego

verbo,vt Pera
fe

los particidudafe quien es elagente,acudafe entonces a Pira, vt Per yboehra,Chaimboepira. pios,Har,y Pedro es e que enfea,Iuanes elenfeado* En todas las dems perfonas pierde el verbo fu Nota,

en medio de da lolocacion dicha,quedando el verbo Per omboe Chua, ambas perbnas,iempre ay duda,vt

FQuando av igualdad entre agente,y paciente,y

mu-

antes de verbo, v.g. Per chemboc, Pedro me enfena; Per nde mbo,Pedro te enfea*Y fe interpone algo entre el prnombre,y verbo,fe repite otra vez el pro-

y en

fu lugar fe

pone

el accufatiu

inmediatamente

nombre,vt nde curi nde mbone,atidefpues te enfearn.Che chemnorire chetyne , a mi me enterraran defpues de muerto* Los pronombres, re,y nd,que en los verbos acti Uos fon acufatiuo,en los neutros fon nominatiuo,vt Ore rori,nanderori,nos holgamos* Tambin fe fuele poner relatiuo de perbna paciente* aunque fe ponga el mifmo paciente, vt che Per ymbo rSmC. 1* che Per mbormo , enfeando yo Pedro chemba rerramo.l.chemba herurmoj en trayendo yo mis cofas,y repetido el pronombre , vt che Per che ymboramo checanene,canfareme en enfear Pedro, fehePeru che omboramS oiquane , fabr Pedro i me canfo en enfeharle,6 c las notas A*Ere..&c.vt chem ba aruramo,trayendo y mis cofas* Siendo la perbna de ambos nmeros, nominatiuo, y la fegunda acufatiuo , fevfadeftas notas deacufatiuo (Orojpara fingular,y (Op)para plural.

Ez

Sin-

_J

^j^jy

www.portalguarani.com
ii

ii

iii i ii j i i

ii ii inii

nmi n n
i i

ii

ii

n n ni n n
i i

ii ii

ip^wyppp!

"ARTB

DE LA LGVA
Singular.
1

Yo te enfeo. Che Orombo Che Opombo, Yo os enfeo


,

Plural*
:

Or oromboc, Nobtros te enfeamos* Or opombo, Nofotros os enfeamos.

Y corren por todo el verbo c fus partculas, q lo va*


y

ambos iuimeros,nominatiuo r primera de ambos nmeros acufatiuos,a la fegunda perfona de ingular agente irue (ep) que es Tu , ya la fegunda de plural (epyep) vel (peyep) vootros
ran. Siendo la fegunda de
la

Singular*

Chemboep, Enfeame tu, tu me enfeas? jGhembo epeyepe, Enfenadme vofotros,o enfeaifmei


Plural*

Enfeanos tu, 6 tu nos cnfeas. (nosl epyep, Enfeadnos yofotros enfeaik Efta tricion corre por todo el verbo, poniendo Ep. LEpyepjal fin v.g.- Chemboe ep, tu me enfeas,Che mboepeyepbi'.Chemboe peyeperac. Chemboe pe yep,imperatiuo*Torembo peyep permisiuo, LTa chemboe peyep, enfeadmevofotros Chemboe tamo peyep ra.Chemboermo peyep, fubjunctiuo. Ghem bo ep ndicatui,no es bueno que turne enfees , infinitiuo,Chembq epne,futuro, chemboe epeyepbo, gerundio.

"Oremboeep,

Or embo

Nota

^m^,.^-^-,^...^^^,,.,.^..,.......,...........................,
.ifiiMifiiTiiTiTiirniW

www.portalguarani.com
VA R A

r.

37

Nota. Eftas trankiones compuefas con nombres, iruen de pronombres, Tuus, y. veler, v. g. Oroambqebo ayu, vengo enfear a tus hijos,Oroa boanga ayu vengo hazer tu venido , Ndaeroyy orombaea, y o por eTo he tomado tus cofas. Lo mimo es en el plural, Opomba rechca ayu,vengo ver vuefras cofas. Aadida ee Opo, la partcula (Ro) que fgnifica executar la cofa con otro (que fe puede ver en el Tecro (Ro)n. i .) fgnifica exercttar con vueflras cofas,vt Opo roaimboboayu, vengo enfear vuefros hijos, Opo-. ro abyucboay,vengo a matar vuera gente. Opombaereh aymunda guitecbo, hurto vuefros bienes. El Orof como ya fe dixo) es acufatiuo, Cheoroyuc yo te mato'.pero en verbos aliuos es nota de la primera perfona del plural excluiua, vt Orombo , ncfotros enfeamos,y en los neutros , y abfolutos, que fe conjugan con notas A.Ere.O.vt Oroyerur hec pedimoslo,
5

Otomano, morimos. En

los neutros,y abfolutos

con

.pronombres,frue,Or,vt Oremlndmbaereh, hurta-

nios,Orerori,holgamonos. La fegunda perfona del plural , refpedlo de la tercera hazc la oracin ambigua, v. g. Pembo Per , el(Pe) es acuatiuo,y es nota de verbo,y pronombre, y aunque Pee,tiene dos E. en compoicion pierde la vna y afsi queda la oracin dudoa,i Pedro enfea 3 es enfeado. Para quitar duda fe ha de poner el pronombre agente entero, Pee pemboe Per , vofotros enfeais Pedro. -En los verbos que comienzan por No,H.R. fe quita efta duda>porque toman,Nd".l.Ne,vtPer penderah,Pe droos lleuaJPeruPenen8he,Pedroos faca.
,

Oche

www.portalguarani.com
1 M I 1 1"! i l l il JH
i'

38

JRTE DE LA LENGFA
Ocho Notas /obre
as tranjiciones.

Nota

Los verbos que comienzan por o.l. Yo, Fuera de las Nocs A. Er. O. con las transiciones, Oro, Op,y con
los pronombres,pierdel o, 1. yo,
le

retiene ad libit,

vtAaon,poner,Cheno,l.Clieono,mepon,Orono,l. Oro^Cno, yo te pgo^OponojI.OpoGnojyo os pgo a vofotros. Ayohu,halLir, Che orohrSmo,l. Oroyohramo cheopohraraG,l.poyohuramo,hallandcos yo. Oro, y Op , fe van en todos los tiempos y modos* Orohu,ie prefente,yo te hallo, OrohuramG,&c.E pronombre Nde, no fe vfa en indicatiuo , y ais no fe va Che niehu,yo te hallo,ino bo en fnbjundliuo, y optatiuo,con la partcula RmS,vt Che ndehrmS, hallndote yo,Che ndehuramo tamo.Chey y chramO, hallan* dolo yo. ChepeyohrmG.l.Pehurmo,hallandoos vo, , ,
i

fotros.
-

Nota fegunda.

Los verbos que admiten (Y) relatiuo defpues de lav nota( A) con efos traiciones lo pierden vt Ayquba,
,

abarcar, che oroquaba, yo te abarco. Pero los que tienen(Y)norelatiuo,ino'propio,fiempre la concruan,

vt yti,arrojar,Oroiti,yote arrojo,Opoyti, yo os ar: rojo vofotros.

Nota

tercera.

Los verbos que comiencan por a, coneflastranfi-] ciones,pierden la ,vt Aaba,yo le abraco Oroau,

biH,yoteabraco.Opoahb,yoosabra90.Aacar,rafguar,Orocarl,opoacri.Y dize Grohub, &c. Entonces no es tranficion el Oro,firo nota de primera perfona de plural ejcclufiua , vt Ora>nba , nofotros Nz abracamos.

7fF?r-^.-........,_.........,.,^

www.portalguarani.com
G

FA RA'N
Nota

T.

39

quarta.

Los verbos acliuos, q comienzan por Y, pierden h Y. con efta tran{icion,vt Ayac.yo le rio, Oroac, yo te rio,Opoac,voos rio.Ayab,errar,roabi. Ayahoi,cubrir,Oroahoi, ponde a (le) relatiuo
tranicion
,

La razn es, que aquel ya, correfel qual no fe puede hallar en la

de primera egunda, porque fu romance es yote,&c. Los verbos , que no fon adiuos , es neceiTario que tos haga aftiuos la partcula M8 para que en
,

A yahe, llorar, Oromboyahe,hagote llorar Opomboyahe,hagoos llorar. Aya hu,baaarfe Oromboyah yo te hagobaar,Opom~
ellos fe
,

ve era tranicion
,

vt

boyahu, yo os hago baar.

Nota quinta. Los verbos que comienzan por No.Ro. con los prohombres reciben Re.vt AnGhe,kar,CherenGhe,me a
can. Aroiquie,entrarlo,Chereroique,me entran. En los reatiuos,y recprocos pierden la R. HenShe , le facan,

GuenormBjfacandolo.

Nota fexta. Los verbos dichos ,que comienzan por No, R. con ios cufatiuos,Oro,Op,reciben(gue)vt Anohe cheoroguenChe',yotefaco,Cheopoguen8he.Y omifmoese las terceras perfonas de ambos nmeros, Per oguenoh, Pedro lo fac. Eftos dos verbos Ayti,arrojar, Aique, entrar aunque no comiencan por las letras dichas,reciben(Re>con pronombres^ nombres,y tienen relatiuo H. y reciproco Gu.Chereiti,me arroja: heitLgueiti. Cheriquie,mi
,

entrada,Heiquie,gueiquie.

la

www.portalguarani.com
r

40
ben

ARTE DE L LENGVA
los

La mlfma' regla guardan tolos


ia

verbos

que

reci-

me

piriiculaIlo.de compoficion.vt Aroegu3he,huy coa cLCherero eguhe>hazemehuyr conigo.

Nota feptima*

Todo verbo acliuo,y neutro, que admite las notas A Ere. O. puede perder fus notas, y em lugar de ellas admitir

pronombres,y relatiuos antes de

i ,

y
,

al fin

vna Y.

v. g. aroyro,yo defprecio,che heroyroni

yo

to defpre-

dnias

cio. Ambo,enfear.CheymboVyo le enfen.En ios modos fuera del indicatiuo,pierde la ( Y)final. yt

che ymboermGjeneandole yo.


/.'.;

Nota oBaual

l
l|:i:<-

Los verbos que comiencan por H. en compoiciot


lafuelen perder
,

retener ad libitum
,

v. g. ahaih,

amar,Oroaih,l. Orohaih

quando/e componen con los hu.l. Ayehaih,yo me amo,Oyoah.l.Oyohaihu, fe aman.

amo. Lo mefrno es reciprocos Ye, Yo, ayeai


yo
te

ellos

CAP* VIL
m

Explicacin de

los

Repro.

cosG. O. yre latinos H.T.


el nombre,que toda parte de DXxofe encada por R. T. H. que fe mude oracio; en R. comen
la

que de qualquiera manera fe le llegue R. tien< por relatiuo H. y (G) por reciproco , la qual tiene V defpues de fi, fi el nombre de fuyq no la tiene. Y qual
quien

Tfr 1

TilliifilfllTilTliTllfllTllfllTliniflll

IhMhTiTi.^*

www.portalguarani.com

UAAJ^

@
la

'

'A

A\

leoracin , que no comienea ftfc? las por reciproco .O. relatiuo Y. y tras dichas, tiene por en oraciones que Eftos recprocos ho Tolo fe Miln de reciproco , fino tambin enoraciopropiamente fon qualieciaiare-; nes,que parece dizen relacin, para lo

muera ptt

&

ela lsuiente*

-'
'

Todas

agcnte-,6 paciente,en

pafsion fe refleje al las vezes/que la accion,e> redo,6 en obliquo , ora fea recin
fi

'

>

proco conocido,ora fe dude

es relatiuo,fiernpre fe vf*

deG.LO.vt.
De reciproco*
Pefu gabao haih,oc ab,Pedro ama a fu padre, y madre. Ace opop^p guembiu ohee,el hombre con us mg
bufca fu Ment.
i

ii

icios

De

reciproco

h obltquol

robi TSp'opacatumbae , guemimbetara rupoyl


5obae,creo en Dios, que crio todas las cofas por fu vo^ luntad. ^

Tmpa ohah guorSpape oqualtagu mboayehara, Pios ama a los que conguito cumplen fus preceptos
,

De

relacin

Oymepir gecaram,ay pefcadofi lo bufcan" Per ocaru oporamS , come Pedro , fi le dan de cOj
fner.

De
lambiera ^rna,;
.""

pafsion.
fi

TpS oporaihu > |ua|hSbm3 \ ~


r

Dios es gnado ef
.

www.portalguarani.com
mvnmiipnnvprfr
i:

42

UHfE DE LA LENQVA
y,i es

j'

iba oabiquiramS,y rrompe.

manofeada

la fruta fe

Dt

imperf&nal*

Gul'oramS one, vendr fi lo llaman, Omgndora irio,ohne,yrailoembian. Pero i la accin fe termina cofa agena, fe vfa de re latiuos Y. H. vt Per ohan Tfipa'mbae ab,Pedr ama Dios,y a las cofas de Dios. La mifma regla guardan los verbos neutros, vt cher< rY,yo me alegro, Per horfrmS cheab cherorne ale grandofe Pedro yo tambin me holgar. v En los verbos acliuos laoracion de reciproco O. ti< e equiuocacion con las terceras perbnas de ambos ni*

meros>perocbmoeftos recprocos dependen de

otra:

oraciones. Eftas quitan la equiuocacion,v.g. Oyuc ry re hori,hoIgofe defpues que mataron otro,Oyuc ryr

oho ibpe,luegoque le mataron fue alcielo, proco.


Excepcin.

ele es rec

Sacae el

modo de hablar lguiente, que aunque tieru

'i

voz de relatiuojiempre tiene notas de recproco G. O antes del nombre.Y defpues(Bo) y igniiica el modo d< eftar, el Bo. es breue. Y en vocablos narigales haraMe opucbo,a lo largo , Emoy opucbo, poni a lo largo Opucubo chemof , pufomealolargo, OacmS, Decabeca.
Opotiabo,

De pecho.
Delpefcueco.

Oayubo. Orquebo, Opbo,

De lado. De manos.

Opfbo>
!

De pies.
Por el pelleja
Pbap-

'i

Opbo,

\*lj

.,

t.,ii^riiiifiinMiiiiiMrrin

iTiiTiiTiifiifiiliifiiriiTiTiifnil

www.portalguarani.com
G V H

f.

4B

de nalgas, GueMbo,,-Obapfbo, boca abajo, Oatucupbo,deefpalda5, enPbngnS, de codo, Guenfpf SmL de rodillas, ibbo, atreucflado. de barriga* Guqubo, por la punta. Guacapbo, cueto. Guopitabo* por el Todos los quales, y los dems que fe componen alsi, van en fentido de eftar,poaero,<:aer* fe

r-- |

QAP.
r

VIII*

Dd wrbvfAs)uo.
Prefinir*

AfirmatiOx

Negativo.

Ymboepira che,
enfeado,
foy yo,
el

yo foy Ymboepft elma che, yo no


entenado
tu eres

foy&nfeado*

Ymboepirynde,
eres enfeado.

tuno
**

Ymboepira nd,
enfeado*

Ymboep?ra,cuibae, aquel
es enfeado

Ymboepfrey cuibae, quel no es enfeado.

BfmboepiYa or.l.ande*
nofotros bmos
enfe*

Ymbyepreymaor.l.an de>nofotros no omos enfe-

nados. vofovofo- Ymooepref p e e, iros no fois enfeados tros fois entenados Ymboepra cubae, aque* Ymboepireyxubae aquc los no fon entenados. los fon enfeads

Ymboepra pl',

Pretrito*

Ymboeprra ch>
fuy enfeado-

yo

Ymbepireref che, fuy entenado,

yo no

f i

Puta-

www.portalguarani.com
A"FJ P Pi
ni
'

n nn n H
'i
'

'

'

54
r

^f
Afirmativo*

JD

wPH 'Wff LA ZENGV2


i 'i i ii i ii

im n n n
i
i i

ii

*">"* * i i
'

^*l

Negatinol

Futuro

'

ymSoetf r'&tti che, 70 te- Y;nboeDirameyrm che, : re enfadado* o el que ha Ymboeeypiram che, yo
I.'

de ter entenado by

yo.

oy elq no a de ter enten*


mk?i$>

mw
&HUtm rf freterit,
'i
:'

chS, YmboepiHriguerey che. i: Y'nSoepirangura el que aula demerfido Ymboeeyprangucra che, elquenomtiadeauerientenado by yo.
"

do entenado foy
Nota
primera,

yo.

*m \K

E. i lengua no tiene
la

mas

pafsiuos que fta

vo ( P ira)"

if

del verbo antecedindole -rda tiof'H) tfel(Y) como el verbo lo pidiere , .y. defpues del (Pirarlos pronombres , y, tiene o, cuatro tiempos dichos , dems de los quales corre por todos los tiem-

qu

te

pone

al 'fin

j)Os,Y
jarriba

modos

del verbo,con las partculas

o adverbios
i-

explicados^; t>
,

mboepra che bi fa% yo aula


,

do&ntekdo#a&bm^raifeacQ che vel Y-mboeprmS

me che

yo

fuy. entenado.

El futuro es
r;>

ya dicho en

el exemplar. Ymboepirfmo lmo-ch ojala yo tea,fueffe, ayado ente iiado.Frequent emente te liega alyer-!

boepKmiikQ^ob^ entenado ^pbpef ^Smo^erei^ cS^tu eres enteado,&c w $tm%


1

na'

JStotjJegmda.
.

,.

.'/;.'

'

^vezesfliiiigrie (Pira) dize,


le aadir letras caufa'de las finales
i-i

Mbfra V fe

lefuc-

de los yerbos', para

4oq^alfenotelo%utente

Los

T T.WriWiiruTnr.iTMWi.W. y. T .r..Ti.Ti % T. T.iT iT..Ti.TiT..i i ri.Ti T. T..T..r iT T T .r T. r..TMT... Ti .T.iTiiT.iT..T TuFuluriiTuTiTiiriiM^i


l l l l l

ll

ll

ll

www.portalguarani.com

'OVARA N
tos" verbos acabados n vocal

T.

4$
no mudan

fia nariz,

apopira, lobcho. Los letra algunas ayapjiazeny y en confonantc toman (Y) antes el (Piravt acabados Ahahub,hahabipAra,elmado,Ahechag,HvChagipira >

Los acabados en a. e. o. narigales hazen(Mbira) O. ;/ngymbfra)vt Aha,hangimbifa.l. haambfra , proua'

do. Amce, ymeengymbra,lo dado.l.Ymeembira.AmS.1180, v

monoombirajo
y.

junto.

toman Ny,o lo dexan.vt Amoy, .ponerjymoynymbirad.YmoimbraJopuelo^^^ Los acabados en y. hazen Mbra,amouu, ymoSurnbi
Los acabados en
.^ennegrecido. Efte (P ira). firue por
raau,aiuble.
,

el

verbal en (Bilis) haihubipi-

CAP.

IX. Del verbo

neutro.

TRES

diferencias ay de verbos neutros. La priconjugados con notas de aftiuos A. Ere, mera O. &c. Los quales fe conocen fer neutros por

ino tener acufatiuo paciente, fino

algn cafo con popoi-

el verbo aftiuo, y cion,y tienen los del participio(,Temf) y de P?ra.) carecen Tienen eftos verbos , y los abfolutos en el Gerundio,

mifmos tiempos,que

yfupinoeftas notas Gui. E. O. para Angular ,Oro.L Ya. Pe. O. para plural, v g.
Singular,

Ahguimanpmo, Ereh emanomo,

Voy
[
.

a morir

Vas a morir tu.

Ohomlnomo,

Va a morir .aquel.

www.portalguarani.com
46

^r^ D LENGFA
Plural.

Oroh oromanSmS, Yah yamnomu; Peh PemnomG,

Nofo tros vamos a


morir

Vais morir vofotros

OhoomnSmG.

Van morir aa u ellos.'


el

Las mifmas partculas tiene en

Gerundio, y fupino

Los verbos a&iuos hechos abfolutos con a partcula (Poro) vt ahgui porombobo, voy enfear. Y tambin las admiten,quando al gerundio , fupino fe llega el reciproco (Ye) vt Ah agu yeyuc abo, voyme matar.

mo agente,vt Guihbo aptane,i voy me quedar,eh*


bo
el

Nota. Vfan muy frecuentemente eftas notas Gui, E' para cuyo vfo fe aduierta, que fempre el fegundo verbo de apelar fobre el primereo pertenecer al mif-

O.

erecarne,fivas tu comers ,ohboo manonejfi morir.

el

va

Pero fiel fegundo verbo pertenece otro fujetono ha de vfar de las dichas notas , fino de RmS) en lugar de ellas vt Che hratnS cherobaitf, yendo yo me encontr. Ndeh6ram8h6rine.fi tu vas el fe holgara, y hormo oyabne,fi el va el otro fe huyr. La fgunda manera de verbos neutros fe haze con pronombres en lugar de las notas del verbo aaiuoA. Ere O.&c.Y tienen todos los tiempos que fepukron en la conjugacin general.
fe
(
,

AfirmAt'iuo.

Vreftnu.
acuerdo.
tu te a-

Negatwi.

Chemendu, yo me
acuerdo.

Nache mSfnduri, no me

Nde mae'ndu,
acuerdas.

Nande maenduri,
acuerdas. ""

no te
N-

YauSn

TT

y T TuT

.Ti

T.iWnTuTnrnT.iTnWi.^.T..

............................... ^,

www.portalguarani.com
G VA R A
Idftmatiua.

I.

47
Negatiuo.

Prefente.

Ymendu, aquel feacuerda.

Niml'nduri, cuerda.
.

noea-

Noremaenduri,
Oremae'ndu, >nofotros< nndetnendu,J pemaendu, vofotros
os acordays.

Niandeme'ndur, nonos acordamos. Nape me'nduri, no os


acordis.

Ym'ndu,

Nima?nduri, aqueaquellos llos no fe acuerdan. e acuerdan. Etos verbos tienen fus relatiuos,y recprocos , pero notefe,que la Y. en las terceras perbnas deios verbos, no es relatiuo,ino nota de verbo que irue a las terce,

ras perbnas, v. g.

Per ymendurmo

acordandofe

Pedro.

La tercera manera de verbos neutros es de los que fe hazen de nombres fuftantiuos,vt Ab,hombre,Che aba, foy hombre,de nombres adje<ftos,vt marangatu, bueno, Chemaragat/yo foy bueno. Eftos verbos ion en dos maneras, vnos que comiencan por T. H.que las mudan enR. en compocion , Y deftos e dize lo mifmo,que diximos de los nombres co meucados por las dichas letras , que tienen por relatiuo (H) y por reciproco (Gu) v. g. Tad, enfermedad, che raci,eftoyenfermo,Hacf,efta enferm, Guac ramo reeiproco.En lodemas lgue la conjugacin general. De los que comienzan por las dems letras fuera de las dchas,no ay que notar porque todos iguen la conjugacin general y tienen por relatiuo ( Y) y por reciproco (Q) vt Ab,hombre,Ghe aba,foy hombre^ab, Oaba.Margatu,bueno,Che mrngatu, yo foy bueno, X mriigat& ? omrngati. Su negacin es la comn,
,

_"""""

*.

Na,

www.portalguarani.com
PP9HP
ll

i ll lDI

W i ll l ll l

ll

l ll l ll l ll

Mim

l ll lOl lllU ll I ll lll l l


l

ll

ll

lll K lll llH l i l


l ll

ll

ll

AH

ii

48

ARTE DE LA LENGVA

Na.LNda al

fe

principicy vna Y. al fn.l.Rugy,quan3 denota fum,es,fuy: como fe dir

CAP*

X* De la formaciotide verbos neul


alamos con la partcula ( Atfo) <vel (Mbo) (Ro) l. (No.)
e

tros en

cofa , y ccli Ro.l.No. q tambi fon lo mifmo, dize No por las dicciones narigales,c quien fe junta,vtAnoae, acarrear, Anohe,facar 8 Sacafe,Aromano,monr juntos, Arobah, hazerlo llegar, aunque fon narigales , con los
ticulas
1.

LO

S verbos neutros

hazen aetiuos con

las paf,

Mo

Mbo, que fon vna mifma

quales,y con los dems comeneados por las dems leRo,vt Aro,caer juntamente. Arob, Aroca- c,acercarlo juntamente.^ Ponenfe las dichas partculas entre el nombre , y las notas del verbo,para hazer verbo a&iuo, v. g. Porang hermofo, Cheporng, yo foy hermofo, AmOporang, hagolo hermofo , y es verbo adtiuo. Yeb,buelta, Ayebr,'
tras fe vfa

Amboyeb,Aroyebi,bluerlo. M8,Mbo,fe diferencian de la partcula Ro. en que


accin de

M8,fe

refiere folo al paciente, vt

Ambobahe*
lle-

hago llegar,no llegando yo, Arobahe, hgalo llegar, gando yo.


.

Ee Mo,por fer nangal,reclbe en compocion,Ng? mb,Nd,vt Acara, AmSngar , dar de comer, Opab , aIltf

I;

mGmbab,acabarlo.Ocorog,amondorog,ragar La partcula (ve )e pone al fin del verbo,y aunque es femejante al (M8) difiere en que,Yc; haze hazer la co

l
,..........,.
iif..f. l

iT..TiiTiiTi l fi.fiiTiiT.iTiif.if.ifl iTiif..fl iT..I

f T T T 1 1 f 1 1 Til

Tutu!*

www.portalguarani.com
G f A B A

49

por tercera petfona,vt Ayap vc,hagolo hazer.

A*

otra fe confiefle. Aq vel (he) vt Amoe rnombeu,hago que mmbe,confiefbme,o hago que me confiefen. fnSe

retiiendo las mifmas partculas, que los hazian admos, amboor, alegrar ft Cheror!,alegrome, es abfolut , tro , es atiuo. Ae'rnboor , hagome alegrarle haze vez abfoluto.Y fe puede repetir dos vezes el ( Y )

mond vc,hago que lo embien. Los verbos dichos, que fe hazenactiuos conMo, fe vel/e) tornan hazer neutros con el reciproco (Y)

TAP.

XL

Del verbo fubftantmo fum>ef*

fui 9 de las negaciones. j

D O S los nombres,que conjugados con pro* nombres fe hazen verbos , incluyen en fi afm, ef, fui , en lignificacin de fer,y tener: v.g.Marangat,bueno,Chemarangar, yo foy bueno.Che aba, yo foy ho mbre.Conjuganfe como el verbo neutro, Che

T
Con

ab,cuibae ab,&c.

La negacin es la comn Na. 1. Nda, y, rugSal, al fin vt Nachembac rgua no es la cofa mia, vna Y ) al
,
(

fin,y

entonces dize no tener,vt Nachembae


elos verbos, que

no tengo

cofas-

denotan fum,es, fui, fe antepofponenadlibitum los pronombres ,vt Aba ponen^ marSngatu che l.Che Aba marangat,foy hombre honrrado.

Ef,l.y,es otra negacin, laqual fe pone al fin del verbo,en todos fus tiempos, y modos,vt Ayapoey , no fohago.AyapoeJ neno lo har , y mas frequentementc
!

www.portalguarani.com
5
ede
le

zOtTE.

DE LA LENGVA

el fub)un6liuoadelant,vt che ymboeymam,nd enfeando yo,&c Quando la negacin Na,antecedeadiccion comenta da por vocal pierde ii -A... y en lugar de ella entra la vocal dla diccion,a qui precede v. g- Omboe , aquel eneia v Nmboei , aquel no le enfea. Si encuentra coa confortante retiene fu A. vt Amombe, digo , NamGm-

beu,no digo* Rugu,es adverbio afrmatuojo mifmo, que cierto* ciertamente,vt Ayap rgua, cierto que lo hago. Ah^ ruguycjciertoque me voy. Vfanlo frecuentemente en la negacion,vt Na guie'mbobo rfguy ayu cierto
,

que novengo aprender-Ohorugupanga? es cierto que fe fue?NiohorugSa no es cierto que fe fue Con la negacin Ey,y vna E.con el permifsiuo fe ha2C efia vozf aunque) vt erah y chup toiieymb , lleuafe lo, aunque no lo coma, aya de comer*Toma Mbe , por
,
.

la pronunciacin nariga.

Dos negaciones afirman , vtnamboe eymi 1. Namboel eyrguai cierto que no lo dexo de enfear, Eporey rn,dexalofueltalo*no- lo tengasEm8mbeiey mc cjue,mira que no lo dexes de dezir. Tambin afirman tres negaciones f porque la vltima liegacion no tiene mas fuer caique de repeticion,vt Nda ha ihui ey eymy , no lo dexo dexp de amar , Nda haihu ey eymbicne,no lo dexare dexare de amar. 1. Ndahaf . Af ey eymbic ruguy ne,cief tamente que no lo dexare xare de amar,Contey,y vna negacin afirma,, vt Ndere-yucyc t yne,no lo dexes de mat arj
'

-..-.

CAP.
,

.,.

,,...... ,r,r..rM,,.r,,,r,r,,rrr,,,,.T.M,,,,,,,,u

www.portalguarani.com

GVA.RAN
CAP* XI L

f*

n
rtf>e*

DeUfrequenacion.y
nombres.

ticion de los <t)erko$,y

repeticin dlos verbos, y nombres en efta lea gua,s muy vfada 5 gracioa,y elegante, figifica frequent acion,o hazer en grado fupef latiuo , o fucceuamente,o por muchas partes,o por elegancia , y gracia,vt Acarucar guitecbo , ando comiendo fiem-

LA

pre.Ayerurrur,pidolo muchas vezes,y fempre le repiten las dos vltimas filabas del verbo, nombre,y fi es di fiiabo,fe ha de repetir todo entero,vt Ga a > como
'mucho. Ap

apocando faltando.
Excepdonprtner contractos. Au,a,el, e,

Los acabados en eftos

ii,

o;V

ti* , que fe pronuncian con blo vn tiempo, dexan la viU* ma letra,y la toman en la repeticion,vt Acai , quemaf* fe. Ac acal , yo me quemo,y afsi los que fe fguen. Ayohyohe. Ayohcl, labaf, Abohibohi. Abohii, cargarfe,

Ayopoi,
Orecu,

dar algo,
Caemos.,

Ayopoyopoi.
Orecrecui.

Chepeu, Ae'mongara

ChepchepeuJ tengo podre cfcnccrtarfejAttemongarngarafi*


defiar,

Amombo,
Acdi,
Ahefi,

Amomb mSmbou
^ccu
Aheyhey. Ahe/ohe'nS.

temblar,
tafear,
,

Ahenfr,
"

llamar,
tirar,

Ahequn,
Ahbicolj Afnaaei,
J

Ahequhequn.
AhftcbSfco.

cabar,
repartir,

AymamaeU Aypr
^^jj.'

www.portalguarani.com
mmwmw*.

PAyprcui,

%YM ^E LA
1

l'E'tGVA
AypVc&picui. Aytapapil. AtSatSl. Oroyeoyeo.

reboluer.
arrojar.

Aytiapn,
'}'

Afito,

tocar.

nos vamos.' reyrfe de otro. Ayovyoyai. menearfe. Amyl, Amym?i. Los acabos en ( Y j contractos no ignen la regla d^ cha fino la comn, vt. Ahecobi , efar por otro , Ahecobi cobi.

Oroyeo, Ayoyai,

Ahey, AipGry,
Arobi,

dexar.
enceftar.

Ahcyhey. AipSry pSry;


Arobirobi. Apiapi.

creer.

Apia3

apartarte.

Los verbos
fnovna.

fguientes

Excepcin fegunda. no repiten las dichas filaba$

AmScGng,
AcV,

tragar.
llegar.
bltarfe.
alir.

AmOcScong.'

Acog,

A ci ci. A ocog.h A coacog,


Acece.

A Ce,

App.l.Ap ap. faltar. Ap<S Orondurii hazer ruydo yendo,Orenduru r-1. Orondn ru Ndur. Qnando fe aade al verbo alguna partcula generalmente fe pone en la repeticion,vt Arob robig', hagole llegar. En el qual exemplo fe repite folo el verbo , y no lo aadido , que es la Y. Otras vezes e repite olo lo que fe aade al verbo ,vt Acara i , como mucho mu,

cho: Aeengacf ae,reirle mucho. iiee tambin la Frequentcion con ellos adverbios?

PrMmenudo.oyrey^ oCTo cuet I. Youpibcpb'.vnos


prehmente.

tras otros.

Cury,

muy

pi

wgwwi,.

MMMM

iHiliT.il,iilif.ililiTliT,M.fiiT.ililiftfcMiifil

I.T11T11T11T.M

www.portalguarani.com
**m*
5 VA A~N t

CAP XI 1L

Delacompoficiondelos

verbos.

EL

primer modo de compoicon es de los verbos

atiuos,que fe componen con acufatiuo incorpo rado entre la nota, y el verbo , vt Atp pc, comulgar. AtpS raih,amar a Dios. Lo mimo fe haze con verbos neutros, aunque no lean

hechos aaiuos,vt A mbaeryerur> pido cofas. Lomifmo es con pronombres, vt Chembaeap guitecbo,l. ChtDorabiquiguitecbo,ando trabajando. Con la partcula (Cuera) de pretrito y (RS'ma) de funuo:y la partcula (i\ 8) fe haze vn verbo, que lignti,

ca no efe&uare la cofa , vt AmSrangu hemrmbotra, hizequeno configuiera fu intento. El RSma, pirdela

yltima filaba.
Partculas de compoficion con
los

verbos.

Poro.

Poro fe compone de dos partculas (Po) contnens,y Ro) que fignifica, lo (los) (vt Aroque yo lo entro, o ios entro) quiere dezir el que contiene eni
Ete
( ,

Aporoyuc, el exercicio de lo que fgnifica el verbo, vt yoctcngoenmielexerciciode matarlos. Aporoah, contengo en mi el exercicio de amarlos, iuntae kmpre con verbos aaiuos,6 que lo fea de uyo, cempueftos

con,M3,vt Am3ngar,Aporom8ngar dar de comer muchos,6 muchas vezes. AmSmba, AporcmSm


,

ba, enriquezcoios.

con Ja aboluto,acuya caufa no puede recibir acuquale haze


'

Y afsi todo verbo atiuo recibe efla partcula,

fatiuo.

www.portalguarani.com

am
14

ARTE DE LA LENGVA

fatiuo,porque ya lo tiene ihclycto en Pero pudele recibir, regido de la pofpoicion Reh , vt Aporoah
,

cheaam reh quebuekoad verbum quiere dezir, contengo en mi el exercicio de amor por mis parientes, o en mis .parientes. Aprombo cheremrnbce reh, exerdto en mis difcipulos, el oficio que tengo en mi de enfear.Haze Mbor,pronunciado abblutamente, co mo las dems partculas que comiencan por P A. Al fin dize^tomar, Aheco, imitarle. E. Al fin del nombre, verbo tiene diuerbs fentdos,igmfica hazer aparte, A yapo,hagolo aparte. Aba
nich foyotro.Significa,depues,Ayurne,defpues ven dr.Toma.r.porque el verbo la tiene,Hechaca , dtfpues que yo lo ve a. Ey,{ignifiea hazerlo de fu voluntad,ayapoe > hagolo finque mel mandenjOporentretenimientOjOurejel fe vino de fu bella gracia. Y. Al fin del verbo,dize perfeuerancia, Ayco 3 perfeuer eftando, Ayerure,perfeuero en pedir. Y. r. Quitar , Ambo, yo lo quito , O, quitado eta
?

Oye, qutofe. O. Tapar,Ayo,Tapar,remendar*

Og, Sacar,quitar, Atog,facar piedras, Ca, Determinacin de primera perbna de Ungular* Tahac,yamevoy. Pa, determinacin de plural, Chahap, vamos ya* Ce, Defeo,inclinacion Acaruc, foy inclinado co,

mer, foy comedor.Chehocjdefeo


heeeri, no tengo gana.

yr.

Hegu,gana,Chehegu cat,tengo voluntad. Nache


Que, %nificaaduertcia,Ehechaq aduierte ) mira q# Te, error, Ayap t, hizelo por yerro. Veanfe elas , y otras partculas en el Teforo de a
)

lengua.

CAP.

%R

..

,,.r,.Mr,,r.,,,r,,,,,,,M,,,,,,,,,,,,,,,,, '"""

www.portalguarani.com
G VA
B.

/V

$S

CAP. X IIU. De algunos verfos


irregulares
Negatiw
Afimatiua*
Prefente.

Ndaei, nodgo.\ Ndere,nodizes. Er^ntdizes. Nde,LNderi,nodizeaql -y.l.hei,aqueld!ze, Nioroe,l.Ndiyael,no de3ro , 1. Ya, dezi* imos mos, I \ Ndapeyei, nodezis. vofotros. Peycjdecs dizen aque- Nde, 1. Nderi, no dizcn E, 1. He t

i.hHacyodgo;

aquellos. conjugacin general, folofc no : En o dems figue la caloparticular,que es lo dicho y lo figuiente.


los,
Infinitiuo.

E,dezir.
Gerundio

Eeyynodezir:
fupino. yy
.

Guybo,diziendo yo.

Guyabeym

,1.

gukeyma,

Eybo,

dziendo tu.

nodiziendoyo. EyabeymU. eyma, no di


ziendotu. Oyabey,l. Oeyma,nodiztendo aquel.
1".

Oyabo,

dizicndo aquel.

Oroybo.'f.Yayabo, di-

Oroyabeyma, Yayabeyma,no dtziedo. (vobtros. ziendo nootros. Pey ab eyma, nodizicdo Fevabo, diziendo vofoos.

Oy:

Oyar

www.portalguarani.com
i
,

il.

A li Al i
i

ll

H iA im.
i

ll

Ii HUl

mn

56
Ovbo,
los.

'ARTE DE LA
Aprmat'mo. diziendo

LEKGVA
Negatiuol
1.

aque* Oyabeym.

OeymV

no diziendo.
Vltimo fupino.

Eharcra. ay,Vengo de dezir.

Eharerey ay.l.Ya rereynl ay,no vengo dedezir.

Tira
Yira:
dize.
I.

Prefente.
el

Ehra,

elque Yarey. 1. E harey, nodize.


Pretrito.
el

qu

Yarra,l.E hatera,
ixo.

que Yarere?,l. E harerey que no dixo.


Futuro.

el

YarSmV .Ehara'ml el que Yarame^I. Eharamef


ha de dezir.
que no ha de dezir.
Futuro] y pretrito tnixto*

el

Yarangura.l.EharSngu Yarangurey. I. harn? ra, el que auiadeauer guerey, el que noauia<Je


dicho.
auer dicho.

Hba
Cheyba.l. Che ehaba, lo que digo.

Prefente.

Cheyabey. I. Che eliabeyy lo que no digo.

Pret e rito.

Cheyagura. 1. Cheha* Cheyaguerey. 1. Che haguerey, loque no dixe, gura,loquedixe.


'

Futu*

iiIiiIiIiiTiiI

www.portalguarani.com
o

va i

r/

Cheyagatm.LChe ehaguama , lo que he de dezir.

CheyagSme^i.Cie eha guarne?, lo que no he de


dezir r

Jetara

,jr

Freterito mifio*

Cheyabanguera.l.Che eha bnguera , lo que auia de


uer dicho*

eheyabangueref .l.Che
habanguerey lo que no auia de auer dicho*
,

Nota /obre

efte

verba.

nuncupEl verbal (yaba) correfponde a (ditfus ) 1. Aba Per yba,cierto hombre llamado Pedro, vt ;us
,

Geruialem, fpe dize determinadamente lugar en que Gerufalem. pe,en la Ciudad que fe llama Con la partcula (Te?) fignifica mentido denr la co : radeburla.Tef ovibo,ttiiente, dizelo fin caula,r Na,y,Kuguay El lupino con vna de las negaciones primer verbo afirma, en efte ienti. ey , niega lo que el tachet echa nuagui lo: vengo no para que me vean, Ayu no dziendo , vanme. Aha tabahE/abo ruguai,Vengo iybeyma\voy, pero no he de llegar. ambos Efte verbo A, fignifica dezir , y mandar: en
t

auia de 'entidos pide datiuo*Quatfdo fignifica mandar , el(que;fi le tuuiera efta lengua.Y asi i a infiniiuo con Toyajize.Eyap cobae,aendbe,haz efto * digo ti.

p he niebe
io

dize que lo hagas. Tayap, he$, dize que hara.El fupno lo van por prefente, Tefoy bo,dize r
,

lo

de burla, Ahsuivbo,dgo que voy. Tambin fignifica (fin caufa) preguntando porque lo -

hizo,

www.portalguarani.com
51

2X?#

D LA LGVA

hizo.o dtze,refponde,guiybo.l.Guiyabo?, fn caual hiz,dixe,&c. Llegando ek A, verbos, y adverbios,es folamente nota de perona Ae , Yo , Ere, tu. Y entonces no tiene propria lignificacin, fno la del verbo con quien fe junta, como fe vera difcurriendo por todas las perbnasen las quales fe ponen difuntos adverbios , y verbos , par^

que lruan de exemplo.


r

catapr?,y yapbo, Erecatuhaihttpa,

baglo ben^

amas le

tu

mucho,

{Hete'heitica,

Or.I. Yae te'yaybo Pey nibegue herbo,

arrojlo fin caufa. dezniosio incaufa?

defpacio lo traeisvofotfos.

Et, ima.l. hey imaocmoyromC, mucho ha que fe cnojaron.En el negatiuo igue la regla comn, vt NdaeS atu piri yyapbo,no lo hago bien. Nderecac haimpa,no le amas mucho. Nde tei'heitica > no lo arrojo fa
1

I1

aufa.

La tercera perfona negatiua dea

>

q.ue es

(Nde)
,

iiaze adverbio,y afsi lrue todas las perbnas

vt

Nde

guica rbo } aun no como.Nde ecaribo panga? aun no cq imes?&c.

*Im> TenaZjf rechl


E$a partida (Ten)
Junta de ambas haze
fe

el

antepone fempre, aljCa] y verbo figuente.


\

la

Ten a, Ten er,


Tenej
3

Yo eftoy recio. Tu elas recio.


Aquel eft

recio2

Ydefta

m
,

.w

,..,.,,,rf.u,,Tf,,,,,,,rf,Ff,,i.,>i. '"""" ''t

www.portalguarani.com
-rrrr

yA R A Y
defta
>os del

J$

&
las

manera corre por todas


es,

ptbnas ,y

uem :

verbo.Su negacin

Ten ndael, &c.

|#> comer } ykuer.

como,&c<; U.l. Hau, yo como i Ndauk no ]_!'. beuo. Ndereui , no comes, Ereu, tu comes. come. Ndou, no come. l 1. Hou, aquel Ndorou* 1. Ndiyaut , no 3ro, 1. Ya, comemos.
,

Pe, comis:

|u

1.

ho&, comen.

comemos. Hdapeui , no comis. ^Ndom , no comen.,

Eu.

1.

Terefi ;

come tu.

ro, comaaquel.
Pe.
I.

Tape, comed vo-

JBuym. I. Tereuem , na comas. Toirne, no coma. Petme. 1. Tapeemi/no


comis.

fotros.

Too, coman aquellos;

Tou ime, no coman.


tnfinltiuol

Cornea

ytfy no comer?
'OermdOyyfupinol
?

II
Suaboacome^pauco^
GuabeymS, ano
ft>me?

www.portalguarani.com
60

"ARTE
Afirmatiuo.

D LA LEGFA
Negatiuo!

fcomiendo.

para no comer, noco-

miendo

Hra
Guara, l.Yhfa
,

Prefente.

el

que

come,

Guareyma.l. Yuharefma, el que no come.

Pretrito!

Guarra.l.Yuharra que comi.

el

Guarerey.l.harerey, el

que no comi.
Futuro.

Guarma,l.Yuhar m,el Guarameyma. I. Yuharque k de comer. mey, el que no de comer.


Futuro
,

y pretrita

mi/lo.

juera,

GurSngura. 1. Yuharanel que ama deauer comido.

Guaranguere?. I. Yharan gucre?, el que no auia de

auer,&c.

Vitlmo fuplno.

Ivlbae guarra ayo

vengo

Mbae guarerey ayu,


godeo comer.
Prefente.

de comer,

ven-

Hha
>

Guba,l.yhaba Iugar &c. Guabema. 1. # fihabefaiS; donde fe comp. lttgar,&c^6dc no fe come.


Fre

www.portalguarani.com
G VA R A
Afirtnathto.

T.

6 {
Negatiuo.

Pretrito.

Guagura.l.vhagura,don Guaguerey. l.vhaguerey, donde no fe comi. dcfe comi.


Futuro.

Guaguma. I. vMguma,
donde
fe

Guaguameyma.
,

1.

ha de co-

meyma donde no
comer.

vhguafe ha de

mer

Futuro \y pretrito

miflo*

Guabangura. 1. vhabn- Guabnguereyma. 1. vha* banguerey donde no fe gera , donde fe auia de auia de auer,&c. auer comido. A E#e verbal fe le ha de poner fempreacufatiuo, recooguba , el Jatiuo,vt Mbaeguba, el comer cofas comer carne. Y guaba , el comerlo , &c. en lo dems
, ,

lgue la conjugacin.

Jh m
Aba, yo voy
Breh tu vas.
,

Qh

aquel va. Oroho.l. Yah,vamos,


,

Ndaha, no voy. Nderehoi, novase Kdoho, aquel no vr Ndoroho. 1. Ndiyahai, n

Peh,vays.
Oh,aquellos vani

vamos. Ndapehc, novays.

Ndoho,novan.

www.portalguarani.com
6z

'ARTE DE LA
Afirmtiuo.
Imperativo.

LENGFA
Negath&l

Equa.l.Treh, ve tu.

Toho, vaya aquel.


Peh.l.tapeh,idvofotros.
iT ot, vayan aquellos^

Equame. 1. TcrehomS; no vayas* Tohfrn no vaya aquel.


,

Pehoime.l.Tapehoyme,no
,

vays

Toho ime, no vayan."


Hoey, noyr:

tnfimtiuol

H,

y f.
Gerundio.

no ydo y no yendo tu. noydoaql* Orohbo.I.Yahbo, yen- Oroheyma. l.Yahabey^ donobtros. ma , o yendo nofotros. Pehbo, yendo vootros. PekoeymS , no yendo ven,

Guihbo, yendo yo^


,

Guiho eyma

Ehbo yendo tu. Ohobo, yendo aquel.

Ehobeyma Ohobeyma

fot ros.

Ohbo, yendo aquellos:

OhoeymJ
queilos.

no yendo

a*

Hohra, .l.Ohbae,
que va.

el

Hra. Hoharey. l.Ohynibae, que no va.

ej

En

lo

dems

fgue la conjugacin.

\Ajur
r

r<

<vemr.
[A

Ay.r. yo vengo* Erey, tu vienes,

Ndayri, no vengo* Ndereyuri, no vienes*

Q aqul viene.

Ndouri no viene.

,...,.W.

.... W....tt.......*.......W..W.^

www.portalguarani.com
"I"l"l

1 V R
r

Ji

'N

T.

firmttuo<

Imperatiuo*

Negathio*

Eyo.l.Tereyu, ventu.

Eyo em.

I.

TereyuTrnJ
tu.

no vengas

To,venga aquel. .1 Pey, venid vofotros. Tou^vengan aquellos. Nota en ee imperatiuo


1

Tou rme,no venga aquel.


Peyorem, no vecgays.

Tou m,no vengan,

pronombres

fe

infnitiuo con los , que del haze otro verbo, vt Cheruri , vengo y
,

ambos

los junta en las terceras perfonas

vtToutri-

j:ne,e,efperernos-que venga,6 vengan. Turey, no venir. Tu.l.Tra,venir,

Gerundio,

Guitbo, viniendo yo.

Eybo, viniendo tu', pubo, viniendo aquel.


Oroybo.l.Yayubo,vinien

Guitubeymo,novinidoyo Eyubeymo, no viendo tu. Oubeymo, no viniendo a^


quel.

Oroyubeymo.l. Yayubey-

do nofotros.

Peyubo
tros.

mo,no vinido nofotros. Peyubejmo, noviieodo viniendo voavo otros.


aquellos.

Proviniendo

Oubeymo, no viniendo
quellos.

Hba.

^uMba,

lugar,,&e.

Tuha&ef ,

lugar de

no ve-

iTuhaguera

auer venido.

nirle. Tliaguereym
venido.

noauer
auer

(Tuhagama nir. h
''

auerdeve-

Tuhaguameyma, no
devenir.

J
,

Tuhabfinguera auer venido,;


^~

auer d
.

TuhabDguerryma

no
I

"

"

auerde-auer venido.

Ha

www.portalguarani.com
64.
r

ARTE DB LA LENQVA
Hra.
el

AJrmafwo.

Negatk\

Tuhra. L Obac",
viene.

que

TuhareymLL Ourf mbaej el que no viene.

En lo dems igue la conjugacin.

A?,

eftar.

A%

eftoyv
o

Er", eftaS"

O", eft,^
af.l. oro?, eftamos

Nafrty,noefoy Nderefny,noeftisJ Nohi, noefta.


Ndoro'hid.ni aii,no e*

tamos.

J?m%

eays. ^efta.

-Napeiy, no eftays.

Nohi, noean.
fmperathf*

Ef.I.Tere^efit;
To', ef aquel, Pe", eftad vobtrosy
Te", eflen aquellos*

Efym.LTere?em,no e*
ts.

To?yme,no eft aqueL

Pefymc,
tros.

noefteys vob-

To' eml , no en aqlloi


TnfinitiM*

v, eftar ; eftada: Chertia, mi eflada*

Nder'n

tuefada.

y ey.l.?ney,noeftar; ; Cheryney,mi no efada* Nderyney,tu no e fiada*


Hhey,no eftar

'

R'n, fu elada.

el relatiuoj

Gu?-

T^

fttt ...^, tt i.r,r,^irriTirirrrrrr t it..itiii..MU,

www.portalguarani.com
PW

G r %
r

l
NegatizOi

MrmMo,

1. GiulieyniSGuftmS, eflahdo recipro Gutie?mS. eftando reciproco* mo, no

r^

Gerundio

, )>

fu$ino*

Quitina

eandoyo,

^itlneyriia^oeMdoyo?
no e ^l^'i' ^nocftando aqw ^ ? : Orneyma
,
i

|M,

eftando tu.
,

nd tu

Ot, etand aquel.

OroM.l.aM
nofotros.

eftando
'
'

Oroi;heyrna,naraeyma , nq
?

eft ando

nofot ros.

PeM,efando

vofotros.

Pefhefm , notando vofotros.

D'fna, eftando aquellos.

Orneymajno eftdo aqllof


,

7fr/w

fufinol

hm chetftagueragui,
.

Ndayuri chcrf hagiiwgui;

ycgo.dcdondc.cftauc:

novengodedode

cftnuc..

Ofba'c J. Ofnabae , el que Con fusquatro eft.


tiempos.

fey bae.l. Ofh^mbae. V NoAabac, el que no cita,

Rendaba, lugar , donde


efta.

fe

Tendabeyma,
|3v

fin lugar,

Con fusquatro
^

tiempos* sin

jUV

forma ee mimp verbo con Cherl jeftoy^erbijh&ijguiSmo. El 6*3 nombres,

Del

infinituo fe

mn

Satiuo,Nancher&i,Hah&i,Gutieymamo. c
~

~\u

mitpl

"W*

www.portalguarani.com
mmmmmmmmmmmm nmm n
i
i

66

ARJ'E

DE LA LENGUA
ejlar echado.

jijm'^

Ayub,cftoiech;ido,Ereyub,Oubc,Oroyub Yayub Peyub,Oab.Negatiuo,Ndayube,Ndereyube,Ndott be^NdoroyubeyNdiyayubeijNdoubeu En lo dems igue la conjugacin.


5

Jju

efiar.
;

yu eftoy.Ercy .Ou,Oroyu,Yayu,Pevu, Ou Ndayu, no efloy,Ndereyu,Ndouu Y asi en el plural , y igue ei


yerbo hafta el infinitiuo excluiue.
inftnifio

Tu,

eftada, Cherfi,mi eftada,

Nderu,

tu eftada".

TuJ

cius,GuinmC^recipi^co,edo.Elnegatiuo,Chemey, INderuey,Tuey,Guineymam8,reciproco.
Gsrtdiol

G'Jtupa,eftandoyo,Eyupa, Opa, Oroypa,YayfipaJ Peypa, Opa. Negatiuo, Guitubeyma , Eyubeyma, Oubeyma,y asi en el plural.
Vltimo Sttpinol

Guttupaguragui ayu rupagueraguayu.

vengo de donde

efluuc.

1.

Chc-

Oubae,el quee confusquatro tempos.Negatiuo; J OueymUe,elquenoea. Hb*.

www.portalguarani.com
G f A R A

'$j

Tuhaba,ugar,&c,

Tuhabeymjnegado^cofifu

quatro tiempos* Del infinitiuodefte verbo fe forma

(Tm) eftar^Che-

ui,yo etoy,Nderut,Tm,Ore ru,anderui,Pendu,Tu,

3u?ram5,teciproco. Enegatiuo>Nda Cheru , l Chcue^nanderuijTui ey*Lditui.En lo dems figue ei vet


>0
r

Jya. r. comprar , cojer > tomar.


y, yo cojo,Ereya,Ogua,y afsi en el plura.EI neg
iuo.Ndayiri, Ndereyri, Ndoguari. k Eftos ion tres verbos* Ayogua, Aya, Agua, y todos gntficati vna mifma cofa,que es comprar,cojer, tomar* icibr* Aya>no tiene terceras perfonasj , y las toma de
t

gu,cuyas terceras perfons fon*

Ogu aunque Agua


,

oesmuyvfado*

ira

cojer, Taey, no cojer* Gerundio, Tbo^cojef c)er,cogiendo*Tabey,no para cojer,no cogiendo* Vltimo fupino*Taharra ayu,vengo de cojer* Taharereyma ayu, vengo de no cojer* Hra, Tahra, elquecojecotfusquatrotiemposi T haref ,ei que no coje coii fus tiempos pafsiuos. B%e. Oguabae, el que coje Oguymbae , el que no

Ta,

>je.

Wtmtt Cherernba. 1. Cherembi. Lo que yo cojo, derembi.LNdererobijhembi^uembi^&c. Cherembi ey,Nderembiey,&c.


,

Aduier-

www.portalguarani.com
"I
'

WP
ff
o
2-85*

iiiippppppp|i|ii|ii|ini|

fciB

2 B L LKIGVA

ignifca lo que yo niate que fe reparti, la prea,o parte que me cu poipero Cherembijtiene la vitima -filaba arga,y fighi-

Adulertafe,que Cherembi

recib cielo

fica lo

cogido.

Hba,Tah^,Iugf,&c.dndeTetojc,Thaby-m; 1 donde no fe'coje.Con fiisqtr tiempos. Pafsiua>Taripira,lo ogidovNegatiu TaripireymaJ


;

Con fus quatro tiempos..

CAP. XW:

Btloswfh-sdefeMos:
el plural

ORoae
'En

venimos, carece de Ungular: en

bK | roqui,ehmos, carece de fogular,el upirid es (Pa) vtHormb oqupa- eiiia gente k>lgandofe
figue la conjugacin.

erplaf igue la conjugacin. Oroqab^TanaoSj'carece de Ungular, en gueiaconjugacion,elfupinoes (Bo) ;

el plural
.

0&

[umsac

Oroyeo i,nos vamos, el fupinb (Ta)en el


Ja conjugacin.

plural igue

Ore a cu cu, eartlos Tentados, Su uplno (Bo.)


Oroco, parlar hombres, gorgear
pecesjel fupino (Bo)
las

aues

>

bullirlo*

'Mongobo.LmSngo ybo.

de

Orocu,elamos,el fupino;Gupa)Cupba,eI lugar dbr fe efta con fus tiempos, en lo dems figue el verbo. Los que fe fguen no tienen mas que lo q aqu, fe pone

Co toma tu tomad vofotros.


,

Tobc,dexatu,dexadvobtros. D Queremj ven tu, venid vootros^ Oybe, dexa tu. dexad, eftad quedos*
-

TTTfNrnrnlltllTnTiiTlnTnTiiTTnrTTnlliiTnT.TnrTnfnrnfnfnTiliTniiTnlMnliilfiTJiiriil

www.portalguarani.com
K-A-N &V--A r
T-

Hi'nyvno quiero, Bomeplazc. Hiyeifi quiero, piazeme. mh

Hci.herugua,noe
.

cierto.

Ene7plazem>feaafsi. Eneyea ya animando. \ v^ Peei" ,eaya,vootros animando. yo, de bueltaNdereyap:e,He ChQrevat?^io|xiiendo


.

vpe,GuypeiOrereyf>e,nandereype Fedeype,H^ de yoe,.Gueyee:Aadeele E. Chereyapee^ defpues tiempos , Gra,Guarera, mi bueka.Recibe ios quatro Gurtm^Guarangura,Chereyape guarra cobae , efto guareru* fncedi6aepues:q^e yo bolui. Nachereyape vine. k v no cdi eto defpues que yo
)
,;

Sc,-

CJ iV
AS

XVI. Dlas interrogaciones.

interrogaciones fonfcysPa? Panga ? Pe ponen inPil'Pi. Rae. Las cinco primeras fe


al

verbo , nombre , pronombre , yt morir? Chepa aho he de yr yo?amnopangane?he de


mediatas
n

hepcher enSMlamanmeni?EreyapQpiane?haslo
dehazerArpichenMie detraerlo yo? Deftas fe puefom<Jo,porque a de vfar ad libitumatendiendo.albuen qual enfevezes caramejor el Pe,queel png,&c; Lo
.: aaraelvfo..:. \. ElPi,de ordinro.antccc-ifimcdiataffjentc a ios
<
.

he pronobres Che,Co,Cbae,' ang,vt Amboepichne efte l AbaJe enfenar?-Abpic6.1.Abapic6bae?quienes


?

piang'quienesonefos?;

Rae

>

es partcula

que

'_ '\ .: ( \ l firue ai pretrito perfecto;

L^^

bre arriba fe di^"Vafe,QB o^aciori^'.^pyter.ito largas fe 'acpana es.vtO'hrae fueifle-va en oraciones

como

www.portalguarani.com
f

MW m*
i

mmmmm*mmmmmiii m IMM
* i

70

ARTE DE LA LE-MGVA

ya tus J difapulos? Si la oracin es de futuro: el (Ne) fe pone iempre al fin,vt OhpSnga nderuymbobe rane ? hafe de yr antes que tu vengas? Alapartieuia Te, fe le aade qualquiera de las
ffl|2
J

con otras interrogaciones^ (Ra)pucftoal-fin,vtEren boe imu'png^nderemf-mbo raefhas enfeado

troprneras.intCTrogacioncs,Pa?Panga?Pc?PiS'?ycor-refponde (PuesJ^vt Aba tepe oh?pues quien fue?

Paco, y, Punguino fe ponen por interrogaciones diT , porque es la interrogacin Pa, con el brjriS brcCo.l.Cbae,ycl,Egfi'y,queavc2CsJiaze C8gSy,y uguy y afsi hazen finalepha , AbpSguy i quienes iba efTosM.AbpeggSy?
tintas
>

51

Mar
vt

incluye en
le

fi

Mar cherecm ne? que harc?Marahei ndbe? que


Tambin fe

pregta,y es lo mifmo oue (que)


te

dixo?

vt
!,/

Mar

puede poner vna de las preguntas,

pecherecni rae?que har?

P'!l

Aba ( que es hbre)con preguntas, fgnifca quien,vt Abap oyap?quien lo hizo?Abaher?'?no fe quien: var, o muger. Pero fe pregunta expreTamente de varn o muger , feaade,Mba,vt Mbae aba oyap'que hom
brelo hizo?Mbacu#oyap?que muger lo hizo?

Con efta partcula (HcrSj fe pregunta , y refponde fa otro adverbio.Araca herSquando? Aba her ? quien* Abhera,no fe.A racahera? no se qudo.Enel tonillo fe conoce la pregunta,y repuefcu

CAP.XVIL De Usfofpofciones.
AS
'

pofpoiciones fon
,

eymbob, wGnd

, Acoc, Afoc , ccc, cot, Agui, Gui> Be, Y, y, Pe 3 n v

Pip,

www.portalguarani.com
G
re,

VARA

T.

71

>?p,PW,Nd,Andi\Andib,Ndib, RmS, Rang, Rem, Rirm, Rup, Rehc, R, Ari, Taquicu i.Tcnonde,TobaqyjVp.Las quales fe yrn explica-

os
ftas

reduziendoalas prepoiciones Latinas.Llamanfe


pofpoiciones porque fe pofponen.

Ajccj Ahoc,coc.
Eftas pofpoiclones no fe diftinguen en el fignificado,' :orrepondeo Supra* che acoc > fobre mi , y aadido > ebe, figtufca obrcpuar con eminencia. Tpaci* qua-

ac coce pebe hiny>


lencia.

& Virgen fobrepuja al Sol con emi


Cot.

Venus, iba con,

azi a el cielo

AmSngot ,

zia all,

:hecoti cotr^azia mi.

Eymbob
/aya.

',

anCnd.

Ante, -Chchoymbobe Cheh anond, antes que yo

Agu, Gui. Ab, Gherogagui ayu, vengo de mi cafa. Ex, gui cnguyrmS omS conuirti
,

el

agua en

yino.

Abs, aypci ndehegui,recibilo de ti. Propter, nde angaip rac gui nderet'mSmbeui , por :u culpa no te confeTas. Extra, Cheroga gui ayc,ando fuera de mi caa. Sine, acar ndehegui, como in ti. Notefe que quando fe ha de vfar defta pofpolcion con los pronombres Che,Nde,Ore,hande,Pee, entre ellost y efte Gui,media efta partcula ( He) vt chehegui oguerah, lleuolo de mi*y asi en los dems pronombres. Con el relatiuo Y, recibe (chuj vt ahen du , y chugu,

olio

www.portalguarani.com
^|^ |
ii
ii
i

ii

i ii
i

mmmmmfmmm

),

J*JK

t%

'AHfn JQE

L.LBKGV
,'y

cilodeI:enIcs'deriasK)mbrs
runi admite la A,, la pierde,
:

pronombres dlib

Aba agui.habgui.
cielo

Be.

....

V%ie> Qie agu ibapeb, defde aqui hata el


Y.
In, para explicar' partes de litio
,

'Aracaepeb? haftaquando?;

y del cuerpo , y

los

nombres con quien fe vfa fon los

iguientes.

CujCnturajCualJcCuaipe,en la cintura.
Atu,cfcriz, Atua.l.Atuape, en la ceruiz Pita, caraal,Pitai.l.Pitpe,en el carcaal:

ros: los

reciben (Y) quedandofe ellos enteque fe iguen pierdan la vltima vocal y en fu lugar admiten la (Y) de pofpoicion.
,
'

Eos tres nombres

Apira, punta, Y yapxri,en fu punta.l.Y yapipe^ Amboipi.r.l. Amboipira: la otra vanda, Amboypir en laotravanda. Gui'ra, la parte inferior, Yguiri-,en lo baxo. 1. Yguipe. Significa tambin lo mifmo , que (fub) Chepoguir arec,ei1: in mea potelate-.Habeo fub me. Ara, la parte fuperior , 6 lo alto de la cofa, Yri,en lo
alto,encima.

b ira, lo largo y yibri, por lo largo^


3

Ayra, pefcueeoAyri, en el pefcuecol


1.

Taquicura, la parte trafera de la cofa Taquftur* Taquicupe, detras Apitra, medio, centro, Apitri.l. Apitpe en el centro, medio. En eftos quatro nombres iguientes es infeparable la, pofpoicion (Y) de manera,que es letra del mifmo ncm bre y le irue de pofpoicion , aunque tambin reci-"
,

benPe.
Ace,cueftas,efpaldas,arahacheacc.LAcepe,Ileo-o

----

enlsefpaldas,acuefas,

^j

'

www.portalguarani.com
ni ni ni
.

'A

% U

73

mb^Coftado^Chcambaarcco^tcngoIoenmicoftat
do.l.Cheambilpe.
.

de mi.l.Chereceipe. Rece!, enfrente,ChereceS>enfrente


de mi. Tob^enfrente, Cheroba.LCherobape.enfrete aadida al verbo , figniica perieEftapofpoficion,y,

Tambin

uerancia.Averure>pidoloconperfeuerancia. hecho , auerlo Opacatu ayapo,todo lo he hecho. puntualmente, Tambin fignifica la cofa fin duda , y con refolucion> * Ayurine, fin falta vendr. perfona, que haze, Cheaei, fignifica la mifma

Tambin fignificano faltar cofa alguna

<

yo mifmo,Cherope>en mi mifma cafa,Chereca yqual, pafs por delante mis ojos.

rehei*

Y.
Significa dimmucion,Chera?r?,mi hijuelo,

denota con*

pafsion;Poriahub , pobrecito.

>

Pe.
In, de mouimiento, Ahcherpcvoy micafa ln, de quietud, Cherope aye, eftoy en mi cafa. Vfque,Qme agui ftpe.l.ibapeb,de aqui al cielo.

Cum, Cheppe, con mi mano.


,

W.
dePe,hazemf,cohnargaIes
;

No

fe diftingue

vt

qucmejcn la puerta/Te taifle,en el pueblo.


P?c. Cun, de nftrumentOjCheppipejCon mis manos! n de quietud^ retgua^ pip* en la Pafcua.^ nter yrr pe nlbae agiyt amo ebocoipVpc ? ay
Jr

Mgo bueno entre fbi


www.portalguarani.com

immmmm

pppppppp

Tecumj Ah ndeprpne, yr, juntamente contigo en


tu embarcacin.
Piri.

Ad, Ayundepri,vengo

ti,

adonde thl

Smu],Ypriacaru, corno juntamente con el. .CumjTpatopitndepiri, Dios quede contigo? Nid, ndib, and, andib. Simul, Perund,l. Andib ahne, yr juntamente con Pedro. Auoo mhuypnd,cmo carne juntamente con pan
ri

RamS.
,

In. icangframg o!emoa,boiuie ei agua en vino , herarm3 areco , el mihi in filium tengolo por

mi

hijo.

Tambin
prefenta.

fighifca el ofciojo

peronaque alguno rela cilc-

AbarramS ayc, ib y Sacerdote. A vezes pierde la R. y toma la cononante de


le

cion que
tan,

antecede, Capita'namo tri, viene por Cap*

CAeyrSnamo arec,Tengolo conmigo.


..
<

Range. ifc Ante , Cherange abahe, yo llegu


Rir
3v
;

antes,

Re'me
-

Rirent.
r
'

Mmnatpz

:.

PoljCbey.ebirire^derpuesque.yobuela.Efte (Me> es la pofpokion (Be)arriba puefa, hazeMe,por la diccin narigal. / Rupi. Per,, ^irupi ayc, ando por el fuelo; eum XaI4 pderup,yr contigo. Y de quietud. Ayc che oam rup,etoy con mis deudos. luxta;
' -

,cnna v\\

www.portalguarani.com
WT

& yA R A

t-

I.

1%

i n%lh
ft

Chemboshra tupi ayc,hago conforme I n


vengo.

^To pter.Nder'rqrri tup ay, por t Fama hehrupibeJuego


dize al puno > fife le aade (Be)

qU

pgura, cofa que eft en

umpi uira,coa que


el

en el campo, Carumonte.
eft

Reh, R> Ar. Ndereh ayap,por ti lo hago. Propter,


Per, Tupa reh hup Verdad.

amombe
rehe
,

por Dios que digo


,

Gum
fC

Tereicom

curVa"

no andes con muge-

Simul,

Equaim Perreh,no vayas encompaiade


1

Pedro
In.

ruego a Dios por t. Pro. AmSnseti Tupa' ndereh, EmofndeyerobihabaTGp^ rehe, pon en Dios
>
,

tu confanca

contra mi. Contra. AduerfutmOpa cher, leuantofe reh, por efto, por efta caula. Ob. Cobae

mi , NdereEfte,Rehe, fe declina afsi, Cherehe, por Oyeehc,telatiuo.Guecerecipro h,porti,Hec',porel >


cOjOrerehjandcfehjPdehjhecjOyceh^Guece. hbitum, R Ar, ion lo mifmo que, Reh, y fe vfa ad Dclinanfe de la mima maatendiendo al buen fonido.
,

Ab. Ayepihec, vengeme del.

nera, Chcr,ndcr > hccc,oreri,naBder,Pcndi,Hecc

Pon, Cheraquicuri

TaquVcuri. tri, Poft me venifc

11

Tenon-

www.portalguarani.com
miipnwpwpipii|ii|ii "ii
i

iI

76

"ARfJB

DE LA LEKQV
TenSnd.
:

Ante, CherenCnd y hony delante de mi v. Muda la T. en R. ClierenSnd , nde renSnd ; henGnd, guenCnd.
'

'i'ity;

Tobaqu. Coram, Cherobaquen,delantedemi lodixo.


f

la

Apud, Chcrobaque arec , tenglo conmigo. Muda T.en R.y tiene H.relatiuo,y G.reciprbco,Hobaqu,

Guo baque.
Vp. Ad, Ah Per vpc,voy Pedro,y es el datiuo de los nombres. Arah Per vp, liculo Pedro. Quando efta popoicio fe le pone el relatuo ,y, admite defpues del (chj vt Arah y chup, liculo a el.

CAP. XVI11. Del aduerbh.

ALgunos adverbios
juntos al principio.

fe

expIicacion,la qual

ponen aqu breuemente m y los dems fe pueden ver


,

en la fegunda parte del Bocabulario. Y porque los adverbios de tiempo ion mas en numero, e ponen,
Adverbios de tiempo.

MnamS?
Araca? Cur

A que tiempo^
Quando i

Ang
Curie Poy.

} }

A ora.
Depues, Juegos

Poyy Mambpe Ambpe


Corooiu

Defpues de tiempo^

Nc3

Vi

www.portalguarani.com
'G

fA R A

NekeeJ
Oye, oy ffft Yrand,

defpues.

ya pafado."

Curycoe,
AryrS,
-

maana con duda? maana, con duda: _ maana determinadamente?


maana,determinadamente 5 Ayer.
entonces? defde entonces?

Cuch, AcoirmG, Acoimobe, Cormo, A^ayermSi


Caarurffioj

PhayeramS, Yep,

en amaneciendo. medio da. fobre tarde. a media noche?


iempre. lempre.

Tapiar,

Caramboh-,

Amba,
lSL

antiguamente?

De
Mamope?
en donde l
aqu.
t

luzar.

Qz
Ape,
Pe,

allij aqu,

all

donde fe ve.

al la, le jos.

Euppe,

Eguime," Cupe,

|lla lejos,

donde nofevcJ

Part.

^^jjjk, 3

www.portalguarani.com
"TP

73

^rs Z>

LMNQVA

m
;

Particulares.

H.
Ta,

ioe.
i,

del varona

HeS,
atii,

i^de la

muger*

m,

Har Ti egna,
iHarib 'Harib

no. guarda,no es afs. no, con defden.


no,dize la muger,con defden

"\

Etiquera

V eflbno, guarda.

ciertamente.

JNe
[i..(

-)

-.-:.

i;.'

ugua

>
que eTo paTa.^ aunque.
es verdad,afsi paa^

e
Yep,

A yet
Aytmo,
Chanic Ghatep Chapac,

en verdad que, y por poco

Chapang a ? Chanac
Chater.
thayt.

recce; mira, aduierteZ


"}

Chapind )ind.

J
Indo,

Chaquere. =} Chatepac. >

Yr.

v^.^tM

T Mr,ftttfir T Tr

iiTnTnTiiTuTiIiIiliiTiif

fTTTTTTTf

fnlnf iiTi T

Tiif ni

www.portalguarani.com
I
I

1 1 1 1 1 1

n-nrr

G
Inda.

VA R A N
-)

T.

79

Hindo.

>vey s,no digo ycu

Hita.

^{i cierto.

MegualnamfJ
Mega cam,") quica por ventura^

Megua.

Her""
Tipo

ip

Yp

I
:

)>por ventura,

Gh
Ahf
Kei.
Enel. Pee?. T.
ea tu, animando.
ola, llamando

ea vofotros,animandoi

Tf. Taer.
Tayn'.

}que afsi es, afsi paila,


L

Mbege.
'btj

poco a poco.
i

Yab.
utig.

3manera,.modo,
}bafa 5 beno
eftu

Narmf. Ndaete. Nandete

vn pocjfealandor mucho , con exceo.

Te B
At3,

f de valde pcio^raente.
,

-'fn cua."

medio.

Coi:

www.portalguarani.com
i

i i i
i' 'i

'

nn
i

ii

'

nipTwryyfTypyffWFP i

ii

mi im^
i

m
Cotf,

A.T

DE LA LNGVA

Ra.
ima. Re.

ya.

Tep,

Pues:
a pi que^ defpues que?
adjetiuos

iHame, Cofre.

Los nombres

comunmente pueden

fcr ad<

verbios,v. g. Porng,cofa hermofa , Aee porng habl hermofamente,haefe adverbio.Marngatu,bueno

Ae'moyr marangat,enojeme mucho.

CJF. XIX.
AS
'ignificacion fe

Delainterjecton*
Su
partcula?

nter jeciones fon las fguientes.

vea en el Teforo.

Tu,
To,
i

si

Hej
Hea, Eai^
Aca.

Totoi,

}
I

Tuhar,
Atai, Atatai,

}
ti

Harit

Ata, del que fe admira de cofa hermofa i delque fe admira de cofa chica.

asa

m ^EllMimMMMMMM.t

,, ..r

www.portalguarani.com

chel,
A,
fi

VA.

A n L

cachti L
delvaronquelor?

Aqul, I
Aca# GSctc,' Achi,

dlamuger que llora*


del que fe duele,

del que tiene

fri,

Tutu!,

del que defprecia.

"EmaJ
iBgfia,

|Hah>

Hehe,
tutu,

Heu,
Aa,

NamSmei,

de la muger que fe compadece^ de la muger que defprecia. del varn que fe re. de la muger que fe rie, del que fe enfada. de la muger que e enfada* del que exclama. del q fe acuerda del bien pafado.

C V.
Ha,

XX
y.

De U conjuncin}
copulatiua tambiegg

Ab
]

i:
'

Abm r Cotejo Cohet%l


Conipo, L Coteap*

tambie

p.

difiuncli

iTe,!

Me,
A-roircjl

Pajra.que, caufa'C

*ftifi$

www.portalguarani.com
mmvnvnvmivipmR
g
RO,

jiRfE

DE LA LNGVA

Romb, Haramo Arame,


Ndaeroy-, Ndaroya,

Colle&iuas, en concluion, finalmente^ br

Illatiuas,

por eTo, por tanto.

Ndeyte^ Ndahaubi, Haubc.

CAP*

XXL
los

De

la

nature&m de

verbos*

neutro,o abfoluto-.de lo qual no fe duda,vt Che mae'ndu,yo me acuerdo (hec)neutro.Cherc i i,alegrome,es abfoluto. De los conjugados con nota* A. Ere, O. e duda:etos fe diuiden en atiuos,neatros y abfolutos. Llamo neutros los que no tienen propric acufatiuode perfona paciente,fino blo el cafo dla pof poicion,vt Abi hec,Uegarfe a eXlamo abfolutos, loj que no tienen cafo alguno, vt Amano , yo muero. Elos fe ponen en orden Alfabtico , tomado de fus
letras iniciales fxas.

TODO

yerbo conjugado con pronombres

es

A.
Los verbos comen cados por A. fon abfolutos, vt A pie.Aamanday, hazer junta. Oroe'
B.

.caer.Aa, elar en

verbo plural venimos.

Los que comiencan por

parte fon neutros

>

y par

,.

,..,. ,..,

,....

,.,... ..... ....

www.portalguarani.com
ya

r.

B|

Aba, legarfe.Abahe> lleAbohi/cargatfe (Mecej gar, > Abfblutoh Abagj boluerfe. Abebe, bolar. Abera, ref: plandecer* Ab, refollah Abobg,grietarfe*
te abfolutos.Los neutros ion,
^

C. tos comentados por C* fon


ftutros,

abfolutos

y alguno!

abfolutos fon*
cl',falir:

kcy quemarfe
Acaqua, crecerJ Acay, perderfe* Acar, comer,
foata^eftar holgado;" fVcSroro rncar,bufar.
*

Acri, deslizarter

Acog,

foltarfe.

Acororg,yrfe de cmaras
Acurug,deslizarfe. Acil, temblar.
Acic, temblar

Ve u, menearte.

I99, temblar,
letipe, faltar*

Oroe,

rocub,Y

lcutcut,bullirfe.\

cabe ip ,emborrachrei icapuca, gritar,


\

parara, deslizare*

Orocub, Veftar de plural Orecui. OchirYri, bullirOrecucui, caerfe.

Los Neutros
Acac, acercarle,
icagua, aporrear.

fon,

cotyrS, hazer celada a


enemigo.

Efta letra es inicial de yn fclo verbo que es Ac,l*


ae, dezir ? y es neutro*

los

www.portalguarani.com
||

^RTE de LA LBNGFM
'

'

G
1

Los comentados por G. fon abblotos. Aguaba, cantar. Aguata? andar* Agee, bomitar^ Ag, amortiguara
-

Agueyi, baxar.
S ac Aguary-ji?, que es neutro, guerrear (Hecl* J

H.
dze la

Hos cpmenc ados por H. fon atfups, porque fempi H. reiacion,diuidenfe por eas cinco partcula

ha, he, hi> ho, hu.

AM

a,

probar!
.aguardar;

A bapeg, chamucan
:
.

A Maro,

Ahapependu , yr a recb-i
al

Ahaber, chamucar.

que viene

Ahabiag,
r

quitar el

mal AMp?, quemar.


Ahapi, obedecer*

olor Ahac,paTar.'

Ahap*a,
nar.

atizar.
,

Aha, rayar,

Ahapipep"

defcar

AhaYhu,amar. Ahafhubr, hazei con


tiento.

AhapyroJIorar:
Ahaque,-tronchar

Ahambjtotar.

Ahaymbec, afilara Ahapecog, continuar.' AhapYpebang, doblar*

Ahro, guardar.. Aharu, daar* Ahubo, agorar, Aharb cortar eraci

A ha , agorar.
Ahaub, coger.

mo.

He.
^hebqbpg, hablar pafb.
Ahctujolejff
ft.h

. . . ,.l.,.,,.,,,MX,,,, t

,.,

w w..w..w. * . .
..

.............

www.portalguarani.com
"T
'

U "
'

Ahec,bufcar.

Ahec aM, no parecer eg


coftumbres.

Peco. tnitaiv

Ahey, dexar.

Ahecobro, darle trueq.. Aheyi, rafear, hecaticoger de repte. Ahembep aporcar.' Ahend,0yr. Ahecap, alumbrar,
."

Aheci,aflar.

AhenS^
:

llamar.
;

A!iecybo enartar:
?
"

AhenSnde, cojr
.

a delast

khechag, ver. Ahechagau, defear.


.

tcra.

al aufA
"
'

fente.'
,

aai

hechag di&iniiiiar. Ahecj impelerbdamte* Ahey, brindar.


Ahequab-, vaciar; Aherc, lamer.
,

Ahen8pu3* amagar. Ateneas, acometer. Aherog,mudar el nombre

A hepi ^vengar.
Ahequi,.tirar.

>

Ahet, cercenar. Aherobobog.hablar quedq

Hi
Ah^bYcoij ahaf

Ahipft afperjar^

Ho.
Ahobac,bendezm
Ahopat",atar los eftremos.

Ahobayt?,.encomrar: Ahobapjp, llenar.

Ahoquecy,

atajar.

Ahoquend
puerta.

cerrar !

^laobaj chu,ferle cotraro

H4.
j&humbir
tar.
.

magullar ,apre.

Ahupi alear;
_

'AhSnga, teatar, palpar.

Ahupit!, Akanfari

Los comentados por

,y > oaatiuos ? porquc efta,y,es

ielatiuajcomofedkodeaa

Ay 3

www.portalguarani.com
ppmvwm
16
Aycupcog
tras.

ARTE DE LA
|

LEGm

pallar

por de

y peca, abrir.
i

'Aycupe mSiig, votar brear por encima.'


Aycu-r, apodar.

Aycut, refregar. Aictug, puntar. Ayco, combidar. A y cub a, chupar. Aycuu, morder.

Aype, barrer. Aypeyjfoplan yprabog, efcogef Aypep, arregacar. Apepyrl , hazer^ banqc
te.

ypep', raer.

Ayp, Ayrro
d de*

texer.
,

arremeter

Ayguirog
bax.

facarl

Aymeno, fornicar. ymCna, mezclar.


yt, arrojar.
ypiCi', cojer,

Aymaei, repartir* AymamaVcercar.

Aypap

contar.

Aypicymbo, limpiar;
Aypicyro,
to.

ynup', acotar.

librar.

Aype, apartar. Avpycha, pellizcan

Aypoar, quitar delama^


ypocohiir, coger de re* pente. ypCbS; hilan

Aypf tSbr,

facudir*

Aypfp'i, apretar-

ypit, chupar* Aypiterog % facarl de h* medio. Aypoepi, dar retorno*' AypohanojCurar.


Ayponarig.il Aypri, poner en caxa

Aypohu, recelar." ypoogjcojer por la mano Ayporar, padecer. Ayporangerc parecer


,

bien.

ypotuci,labarropa*
Ayqub', abarcar.
Ayquatijfc'riuir.

Ayporu, vfar. Aypot, querer* Ayqu, faber. Aypeteg, dar palmadas. Aypibu, menear.
Aypibyer,traftorflar*

Ayquytf

cortar.

Ayquit, refregar/ A yqnytyngog, limpian


Ayquibi, efpulgar.

Ayp:

fTFTT f 1 1 Tnlif fiiTnf TuliififnTiiriifiilnl lu f ni li f


i

Tnf i.fi.M .TiiT..T..f.iT.iTi Tnf. Til ili


l

www.portalguarani.com
irnja

GVAR
iypfguar> 1. ^rWcui, reboluer. iypi\,eftender.
Vypichi, refregar.

8?

Aypipirj-abrirl

A y rmo, aumentar*
Aytiapii, arrojar.

Ay tquicu, forbe'r

Vypindequ, paliar.

i
jhfolutosl

&yc,
Veftar:

Ai,eftarempapado
Afta, nadar.
Ai, quitare.

Ay mund, Comunmente fe confunde el verbo con A mund ee es hurtar y neutro con pofpoicion frehe) vt Amanda cherapichar mbaereh.LChemda Cherapichra mbae reh,y afsi no tiene pafsiuo Pira. Elotro esacliuo,y tiene pafsiua (Pira) vt Aymunda
, :

Cherapichra,fofpecho en mi prximo , y echle la culpa,y tengolo por otro. y porac es aliuo , Ay porac Cherai , bufeo de Comer ? fuftento a mi hijo. Ayeporac es neutro, Chera

vpidem.

vel S.

Los comen cados por Y. a. parte fon atiuo$ ? y par


te abfoiutos,y parte neutros.

Afimos fon,
Aya, comprar^ Ayac, reir. Ayab, errar.
Ayabiru, dar principio,

A&c :arai rakuar, Ayaup leuantar la cabeja

Ayacog

Mur ia cabera,
ll

Ayaco, cubrir.

www.portalguarani.com
r

Rt

DE LA LEN GV
'

yabo, liar." Ayapepi, toreen

Ayabjqui'. rr/anfeafo
.

A yarog

.defninuyr*

Ayabi, e (pulgar* Ayayuc, aporrear*


Alj coger,

AatGu-tocar.

uj

aforrar.

h[olutosl
A n a> correr.

Ayaog

apartarfeJ

Ayay> grietarK'' Ayacac, depoblari


Ayahe,llorar
.

A rpuaje uantaffe I e|
ferrrio.
-

AyabjkryreJ

Layaba, baarfe*

Ayanco, eftar colgado] Ayapir>caerfe a

iiya^pgarfeT
AiirS,

Aangarec, cuydarj
(Hec.)

arremeted
Ye.

n&

Ee reciproco haze los

verbos a'fcuosneutros, aS|

folutos. Neutros ion los igurentes. j~Ayepoqua,habtuarfe* Ayec,juntarfe. "^


.

Aycoh,tener. >HeceX.; Ayepot, llegar. Ayepa,repararfeJ C A yerobi confan Ayeroyx? inclinarfe (vp Jf Ayepitagog, erban
.

Abfoho$>
Ayeaih, amarfe? Ayefarec pe$fan
'

Ayequa, hazerfe caftlgarl Ayeporac, cacar,y est^


bienneutrofabaip

Ayp cutug
pie,

herirle

d
:

ea, probarfe.

iII*

^H"^ *v***

iTliTllfuflllllInflTllTlTllflli

www.portalguarani.com
P A k A
yeacci,albrtffe.

Ayecoac, ayunar. Ayepe, calentarle


Ayequi, efpiraf * Ayero,ladearfe. Ayetuu,fentarfe>

Alcfi,inclinaffe^ e tiam (ychupe.)

Anee, hablar *etiarri

(Vpe.);

Aeengi, enmudecer.

Aeguhe,

huir,

etiaoi

Aemb, ahogarfe?
1

Aernbot, fe. Aem3mbia,eftar quieto. Aemboqui, Ayeyuc, laftimarfe.


Ayear,
ahijar*
fe.

disfrafarfe.

Aaemboc aprender. Aembocc , engreyr^


,

(s u

}->,

jatar^

Ayec, abrirfe. Ayeguag, engalanarfe Ayepooi, enredarfe


Ayerjboluerfe.

ArKfmSyt',
po.

huyrelcer?
,

Aembo
fe.

abir

hartar^

Ayeroqui, dancan Ayeqiuyj comedirfe. Aearo, aguardarfe. Ancangjrecekre A eco n" yr tuerto,
?

Aemongara , defconfer*
tarfe.

Ae'mbiog,")
.

Agmf:

V efconderfeZ

Atrengara inugcres.

cantar las

Oroyeo, -yr.muchoSi

y*
tos comencads por
(

1
en que}
cftriue;

5y ) fin aBmsl

Anyypyr u , dar principio IfbSjcchar.

.
*

y ytaijB , ponerle

'Abfol$to*
AyfJ, arrugarfe.

m
,

Ajiyny>es aboluto.

kn Temb /-

Yo

1.

69*

Ut

www.portalguarani.com
nn
ii

nniimpi

ii

i ii i

ni

ii

ir

90

'ARfE

DE LA LEfcGVA

Los comencadospor (To) qus con narigales hazen ho) fon ainos*

Ayor, defatan Ayacog, tenerlo Ayoh, tronchar*

A yoquai, mandan
Ayogu, cojer.
Ayoheljlabar _ A y 00 tapar.
Ayoyai,reyrfedcI."

A yoh, hallar.
Ayopc, calentar.. Ayoog* facar. Aono, poner.

Aotano

, etrenar. Aonii'; econder.

A fl Aomong, brear. none, vaciar. n A8p% labrar madera? Aofi a, encetar. Aopat; atar dos eftremos Agp?, poner en ringlera, ACpu, laftimar. ASpf; rapar.
AGmS, efcupirlo.

A oty, enterrar.
AGquendj
abrir*

AnSq, paflkr. ASquend, cerrar;

Yo.
Las comentados por {Yv)'fpnaBwofl Ayuhel, apetecer. A yuca, matar.
t

Ayur, enlajar.

Ayub, ahorcar.
'jihfolutOS*

Ayujvemr^yr.
Ayupabog
Ayub, Ayub,
fj

Ayube,eardepierto;
partirfe*

Sear.

Ayub8te,Jearquedo^

Los comencadospor M. iba neutros,}/ ablueltoK'


Neufr

T f Ti.T.UT.li.UI

Ti I11T1 InTifi

^T

IT.TiTif 1nfiT.Til T

T1T T

www.portalguarani.com
w

fl

Ama?, mirar 2 Amend,cafarfe


Amfod>hurtar,

< Hece.<

Amaina',

atalayad
efpiar*

L
r

Am'

h[olutos*
Amyi, menearfe*

fcmno', morir. Amitftbx, tocar flauta. Ei verbo Amec, dar, es a&iuo*

Mo. L. Mbo
Todo verbo compuefto cofj efi particu!a,Mo,es at i
^b,

pone por inicial, y fino muda fu naturaleza yt hombre, i mboabj hagole hombre An8mboab> * abfoluto o inicial, y muda fu naturaleza.
!0
fi fe
,.

Los comen jados por

K fon neutros,y abfolutosi


\ =s

'Neutros.
kpo,dexa*
fp
a ApotyrS l trabajar. 1' >hecc apartrfe.< ychugun tApr, pifar.

S Lpoc,tocaf* Lporand, preguntax Etec* > Apoh dormir jutos*


^pun,prreu:Iarfe
^ 6 faitear a otro,es neutro* Por leuntarfe, es aWoluto, etiamcvp ;

(hece.)

Mi

www.portalguarani.com
6
"ARTE

DE LA LEGFA

Mk [olmos.

APa.b. acabarfe. Aparara, hazerruydo." Aperere^, andar turbado,


Ap'fiid?, patear.
"

Apag,

defpertar,'

Ape,quebrare.
Apeptfg, anadear.]

Apoiprobeerfe. Apipig, andar li&>. ^picuujderanar.

Apyno,peefe. Apig, ce fiar. Apfti, quedarfe.'

p,
-

faltar.

^pu^reyre,

Apurufu.crir^rr.

Apo

Amorat,, cam-ar: chay 13 con quien fe juntare la partcula (poro ion abbiutos v. partculas de compofi-

Todos

ni y, gatear. los verbos .ctuos _

cian.pag-.53.

::

V comen caaos por rs% abfoutos. V ri Los QJbn


r

Aqu,palar.

A quarug, orinar?

Aque,dormrl Proquaque,paTamosoidi v.;.


;

Groqt.l.

Orgqub.
,

efamosj

'r

Neutro*

Aquihi^e, temer, (y chugui.)

rLa explicacin defta


"i

o.

particuJaiHiOn e vea en el gapl Aqu Tolo fe note <pe tiene tuerca de hazer atius
5

todos los verbos, con quien fe junta a! modo de la^arti*. cula (mC j Ion tambkn cimos los figuiences.
..

Arobi, creer.

Aroyro, defpreciar;
raha> eiur.

AfS^uftir,

www.portalguarani.com
G VA R A

t.

93

Ahfolutos.
roib, padecer fri.

Oroop, nos Juntamos:

T.
Soplos dla T.dbfbJutosl Atyar8 y etaraconac[o? AtorGro, chorrear. tinri,"arrafrar.J >

Uerereg cruxr,
,

V.

Ui.

1.

Hau. comer,

aftluo.

CAP. XXIL De
1

las letras

qmfaU>

tan en ejialenma^y muMn^tt't


algunas.

LA

S.

S letras qu faltan fon F. I. K. L. rr.doblada V cononanteX.Z. no tiene muta cm l* quid,vtcra,pra,porS. vfan Ciee, y por

Ay en ela lengua vna continua mudan ca de !etras ? porqut en compoicion vrvas vezes .fe.pie'rdeh orre* ve-; zs miidarny aunque ie' por tt gh general, que e! mudancaehazepo- kfaal eei verbo tiene muchas,

>

excep:ibriesOorqt: -vnas vezes vfan de a final, otras ner.rr-;i...vo dexaav otaras^ mudan., v. 9.. jL (ler.^rjb^yo me kgfo, tetan
*

C:Vbf^an>8 P.Chero^o-tc^apierdeiperof'araqucaya
e

'muueft
algn; luz

note .lo figuiente.

www.portalguarani.com
l

|N| l ll lU II
ll

WWWWWWWWPWWPPiWl l H
ll
i

il

ll l

1.

94
i

ARTE DE 14 IBNGVJl

La mudanca de leiras fe haze aparte ante de la dc cion a quien llega alguna otra > que le fuere a na-zej ]atalmiianca,yeiocalfiempre prouiehe de la pro< nunciacion narigal,la qual introduce nladictio quier fe llega, ng.ni mb. vt Aydfipji; acotar, Aynfipngat, En lugar de Aynpcat,.AmSyftd.,proaHioy , pone* aparte,y npmbfra,pro yrtSppira, ajotado.

La Partcula Mo,haze mudanca con muchos verbos, y nombres, que comiencan por C. c/P.QJT* Losqu*
les ca

todos ion los figuientes

Los comenfados por C. /or;


Caqfia, crecf.

Car, comer. Ca,beuervno

Amongaqua, hacer crece? A mangar ^hazerle comer*

AmSngau
vino

hazerlebeuef

Coi, g orgeo*
Catupiri, bueno*

Amongo, hazer gorgeaf* Amongatupir* 1 Am8catupri, habero b^eno*

Cot^haz. Cu, meneo*


Cu, harina* Cuit, poluo* Cure* meneo* Cuera conualecencia*
Cuera!, enfado*

Amongot, ziaai*

AmCngu

>

menearlo*

Amongu, hazerlo harini


Amongitjhazerlo poluo

Amongure, menearlo* Amonguera , hazerle coalecr.


fio*
*

Ambogueral
f.

enfadar-

Los comenfados con


cog, foltarfe.

con cerilla Ja mu*


cortarlo*

daen Nd.
AmSndog,

.,,,,,,,fiM,,M,r,r,,,M.

www.portalguarani.com
G tA R A
srog, rotura,
a,

AT

L
rafgar,

95

AmSndorog,

morder.

Amonduu > mafcar.

Los comenfados por P. la mudan en Afc


ab> acabamiento. AmOmbab. acabarlo, ag , defpertar. A mombag , defpertarlo.

arab, cofa pintada.


it,

Amombarab, pintarlo?

quedada. Amomb?t,hazerlo quedar, ochi, malo. A mombochi , echarlo perder 'Sf, delgado. Amombof. . Ambopo,adegacar
^ug, rebentar.

A mombug, horadar.

indocurjfrgoIIo.Amomyndocurehazer frangollo*! !eb. Chato, /imombeb, aplanar. ^pigydlligenc. Amombipig , hazelo diligente,
'iru,

feco.

AmSmbiru.L Ambopjr,

ecarlo.

>itu,

defcmfo. Am8mbtuu, hazerle defcanfar.

'oog^efcamp^cefar.
'uc^rifa.

AmCmboog jhazerloceFar.

Amombuchazerreir.

^rujpreez. AmGmburu, emprear.

Los comentados por


2ua,Pafar.

QJa mudan en Ngi


palar.

Amongu.l. Amoogu, hazer

3ua eftar de plural, AmSngul , hazerlos eftar. 5be,eftar de plural. Am8guabe,hazerles eftar. ^uabote, ear quedo. Amboguabote. i. Amonguabete,
offegar.

5uaque,paar de plural. Amboguaqueo. I. Amboquaquc, hazer paflarv-,. [Juihi ye, temer. Amohgihy , hazer temer.

Qur gordura. Amongir, engordar.


?

Qur-

www.portalguarani.com

pnmw
9
!

IIIHHIHIIIHWPPW|ii|il|li|il|

I1

'ARTE D LA LE'NGFA

Qujfrey, diligencia. AmSngrrey, hazerio diligente* (Juiryry, bsiego. Am8ngyryr"hazerlo oflcgar*

Los comen fados por T, mudan en Nd,


Tiqiu>gota, AmGndqujhazer goteaf. T Trrfr, arraftrar. Amondrrr, arrararlo. A mondiu, hazerio rabokr. Tu reboar. Teiquehba, entrada. Am8yngi, hazerio criar?
f

Los quefefiguen comentados por T.fifepro*


nuncian absolutamente fin quedes preced
algo Ja mudan en JSdb 9
>c

oenM.%

filamente^

Pbaacabamentoi.
SPeu, materia.

Mbba
.

Mbeu. 3 P, pellejo. Mb. h Pi.pie. Mb. Pa,.pecho, MbiJ { Pahu r nueuo. Mbiah^
Piara, camino. Mbira.

,
r;

Pat^fuerca.MyatW. Pipig, diligencia. MbipigPiapoco. Mbr. Pr.pafOjMbirrMru, p r 5a, ombligo. Myra.


]

om
'

'.
. .
...

Porab?q,trabajp.MborabSquJ5" Porahe, cante. Mboraht.


;

||pwd, preguntarMAd*

>ft]

t&m

...............................................

www.portalguarani.com
V A & A N U
Morang.

G
Foranga
j

97

trifca.

Poriahu, pobreza. Mboriah. Poriahuberec, mifericordis. Mboahubeec ieuantarfe. Mu'. Puru, preez. Mburua. Pit, quedada. Mbit Pit, medio. Mbit.

MI

P?tu,refuelio.Mt.
Pra> blando.

Mb.

Poac, poder. MboacJ

P,mano.Mb. MoaheJ Pocab. arcabuz. Mbocb?


Poah'e, quexido.

Pohang, medicina. Mohang."

Pohftpeado.Mbohi. Pohu, viftar. Mbohu.


Poque , cozido en ojas. Temimboque lMimboqe* Porng, hermob. Morang. Porangerecjaficion.Morangerec.
1

Moreno, fornicacin. MSreno.

Porerequalafabilidd^boferequ* *otf, camarn. MotV


Poi, cuentas. Mboi/ Pu, fonido. Mbu. "/

'

Puc,rik,Mbucv i ?ucu, largo. Mbicr

"

Poro, partcula. Mbor. Purur, cofa tuerta. Mbururc?

1"

5ui,dedo.dclamano.MSi...

-'

"
:

'

]-

lyr',que es (depues) antecedindole conformante pief

www.portalguarani.com
mpffWmm
r

m^mmmmmmmmm wuw
9

1 1

ARfB DE LA LENGV

de la (R) y en fu lugar recibe la vtima cononante de Ja diccin que le antecede , vt A pab , acabarfe, Opabir ahech,g,ver;Hechgir, Antecedindole vocal retiene
,

fu,

r.Amombe,digoYm8mbeur1jtambien
J
.

dir

He-

charire^oparyre.

te frequentemente pierde fu () precedindole confonante,vt Ahechag, ahechagote, vcolo (clmente. Ahendub, ahendubote,oygolo glamente 3 y tambin la retiene,ahechaote. H. Si a la H. precede el <|cufatiuo inmediatamen* te: fe pierde, vt a Tupa enS , invoco a Dios Che oroeG-.yo te llamo. Tambin puede conferuar la H. Lo
KJ'J

mifmo es con Aporohen8.

la partcula

(PorJ aporcenc , llamar.

1.

I
il

CAP. XXI I L De la ortgrafo j


,

del accentQ.

N principlo'dedicionnofe efcriueB.finquele
Biar, de repente? B?b,apique.,

anteceda M. facanfe los figuientes. Bae, participio. Br, leuantar. Bag, buelta Bina, empero^

Bng, torcida cofa! Be, mas. Beb, buelo.


Bebu, liuiano.

BMqS,

tieTo.

Bit, bteri, todava.

BeamS, huuiera
Ber\ refplandor.
Be'ram?, parece.

Bo, feal. Bog, auertura.


Bo, de hecho.

, cofa determinada?

Boya, mediano.

UM

www.portalguarani.com
&yA'R
A N'Ti

>

.99

inB.bicnfecfcrittC|VtMa,por Mbac jVeafecl Cap*22* Las finales eonfonntes fe comunican a a dicion k quien fe llegan^vt Opa,b,ndo >bi,no fe acaba, ce ? m. mcemy,no falgo Ayocog , ndayocgi , no lo fufent* Att y nNamof fty,n lo pongo Arflonoong.namCnS 8ngy,n lp junto Xmbou.tr nambori no o ernbio Y tambin e dexan,vt Hambouii,&cT autem confule vum regionis tue Toda diccin en efta lengua es larga , facane briies en la vltima las qu fe igueh,d las quales algunas lie* nh tambin la penltima brue &t,emper* Coite,y. ornme, a las vezs* fra. Guranga, interjeccin de Anda abigeo ninguna mane la mugen pe, acull* ^ramoYfobr*

H.

Te, caufal. Toy apote* Aba,cabello. Cupe, all lexos. Ha(ne,apique* >deepaco. IpiBfpe Mlmbpe, J t note, folamente. ]Pe ? pofpoicion d lugf^ &pe,alli itfbjbriydelad bpe/enelcielo. Rm8> fubjun&iuo* lfSm'y, parece Coime, cerca. AhramC,yendo
Beeamofubjunftiu>

Bittenevquantomas^ \ni,n "\


;

Las

letras i, y, fon fiemftf taigas

La Y. de la negaciones bre,vt Ndayapoi. La Y. de prfeufncia es larga* Ayuri veng, Am$rri


)ab,

helo acabado

perfenerancia * y legacionfe pueden poner promicue la vna, 6 la otra, mbas juntad, o antes* 6 dfpues, guardando fu accento ada vna,vt Ndarupb, Ndarupabi, Ndarupbyi,N Jaiipaby,r40 lo he trado todo.

Orando concurren eas dos Y. de

Nj

To :

www.portalguarani.com
fPffwmm

WW^WPWiP lH l H l H
ll l
ll
l

ll

ll

A liH 1 1
ll
i

100

'ARTE DE LA
b.

LENGT

Todo nombre, o verbal ,que


cibe A. breue, vt Tu,
1

acaba en cofonace j re'

Tuba, Padre. Yerureh, r. yeHa,b.hba,verbal,&c.. rurehra. Todo Gerundio jupino en qualquier terminacin * que acabe es brcue. V v o n Bo. Partcula denotatiua deitio, rnpdp de ear^s .,y breuejVtOpotibo^depechoSj&c, Todo verbo confia de filabas largas ,vtAcU comer, Abbc,volar, Abibi, leuantare, Abcbog, grie :
.

arfe,
,

Aba,
i

rebllar.

sbis

oc
3

<

bgl

JLos verbos aeabadps en ^ftas

letras jcontra^as T p

iphtongadas-.hazen

a.^^|w^^^^l 3^fe^^ W

pronuncian con vn tiempo, A i,a,iei^ o, uj, cu, yf :Aca, yo me quemo. Am8Dg.ara,deconcertrfe. Ayo,

he,labar.Chepe,tengo pocke.: Ahipi, aperjar. Ayopo:dar.Ayp5rcy> reboluer. mboyocu^ voce hazej

muchas vezes..' .-.,,' T Lo mimb es en ios nombres,

iOimkt
...
e

'

crue tienen las dichas -

^ales,vt,Henembatandrajos,&c, f Notefe, que a v dicciones dedos, fijabas/, largas; ar^tbas,que fimplerrkntefehin dfepronunciar pn.detendo'j ^tfa|g^^0^E#4t^ paufar,yenhazer ea pau,faj rio,conile hazer diuerfo fentido* v.<g Afmbo- e aprender, Ae'n"boc fin detenerfe fignifica.pulirfe en
f

galanarcPer o-u>Pedro lo cornib.Peruo, Pedro vi ao,ma parttcuja.de. pretexta, Oyapoi -mpmr;


,

'.:

';:
.

f/

tmtf>y%l$Uzo.

L A

D E
j?

O:
_
.

v.

$tpp

ii

iT

I Tl
ll
l

ll

Ti riiTiifl it
l

^ilT, T
l

ll

T, fMT,,fiiT,TM rnTll Tll r


l

TiTMT

ll

Ti

r.TiiriT ir ifiT.
l

Ti

T T TiT
ll

ll

ll

Tf

ll

liifi

TiTiTiir

.l

www.portalguarani.com
XI
:

$tlQ

: :

20<ltdV Sol 8flT

para

k iigeBci^iSicpw^
brio

;^

WN
-~*
H
z

Guimm f ? ^ A
ponen Iosvo^

efte'^olMffIrl) fe

cabios fimplemente. Para faber fus vfos,y modo de frailes , fe ha de ocur*

fegunda parte, v. g. bufcoaoui Hombre, fe undi hallo que es^bj^, fy^ r S dizedPombre. que parte,y all ^allnelo
rir a la

^^0j* U

Ay
[c y

nix^i^s;quc ^(c^$b(c convnas

mefaias lecas, en

1^
,

don

d\cfcnmp,tU^^i$t^o^.

paraeflb

fe ponen los nmeros, V*"g. bufeo jtfjui cabello, hallo que es Tb. n. i i.bucafelp'U fegunda parte,y all hallare lo que prt|o^| cabello , y

sidelosdem|^^&C|^eJ4
que fe hallare en cftapru fnera parce fe puede bufcarenla fegunda, donde fe dir dela lo que he alcanzado que fe puede
3

Cada

partcula

dezk.

N3

Tras

www.portalguarani.com

4 Tras los yerbos fe pone el Gerundio, y .Anlrngmbeiabatirfc (Bo) es fupino*


.

^r^SjR^ tk ^ e 4 u re oscila primera part ef^Caftelanoc ha de bufear aqtrj v* die Abonati^ar^l^mp vy ablandar el tiempo
'

HaecfMfeftrfeftc Vocabulario \ peto fies Rcquire (enumero^ en la lengua Indica,

el

hafedeocurriralTebroy

fe-*

iij a

ft)

ib ns si i tbnogil 1 ni
,

isoi d
.

-\

-.
i

';

3fj|

".

OV; Dh'tSh
?

2:V

TiTiiIiMiiTiiTilii^^^

www.portalguarani.com

10$

M .t.*-^^*''* ******* *****

O.CAB'VL A R D E X A L ENG V
...
.

I.O
K

A
i'j

GVARAN
Parte
Al
ante B.
del que
fea

I.

primera/
A.
ante

B:
,

def-

A.O,

M.

Guet.Maet.
^
.

fe acuerda de alguna felicidad pafa-

del

que

da,

NamSme.

i*d que fe admira,Che, a, I u,nuivTiti, 4. oToto.

A. ante B.
Abadejo cuello ,
rupy.

Abanar, Aypitup?. Abjo,eiib.Gui : Abalancaf e.,; AemCmbd (Bo)Acutip. Abanillo, auentador pa* ra el fuego , Tatapequ. Abanillo para hazerfe ay* re,Yepeiuhba. Abanillo de cuello, Aoba iurapkh'.l. aurare he guara apichaft

Abarca,o fela, capatuplf-

Ao ayu-

pt.

Abarcar, Ayquaba,(ngaj

Abarra

Ji

www.portalguarani.com

TW
03.

A.

ante

B,

'A^

ante B.

Abarrajar^ mmbq.Ait^
pi,Ta.,TGa* 4^arrifc dr, AypY ib i^ ^fctef y meeng .1 va

Temrmangybr
arec.L.

A&moWa

i*apUeiffe:.yth^igS.:].:

biy. Abatrfe,bkarf, Ayeai bi!.lap.l.Aemoni

aitubr,&c.l.Avporog / jmetogfch Aipicymb


bafto, abundancia
,

b (Bo)
Abatirfe
el

aue

al

fuelo

OerofBo.)

A co*

J
Abat dar de comer,Nboebigiypota.LAyaocyniongruabo. \Abatimiento,App.l.My
rfll.Apip.I. Aybi.l.
'

Abatirfe,porarfe,Ayepr cibirup. % Ayepi^o

guiemombbo.
Abatirfe, recibir el golpej

Aemoyty (mo) 1, A mongua,Pa.Bo. Abeja,Eiruv. E.n.2.


-

Angabr.

"

Abejera, colmena. Eyrejj


tgroa.

batir,atajar las razones^ Ayapipi ynee'ng. 1. Ahoquecy mlt'i ehagua

Abejon,Mangang. Abertura, Bog.


Aibeftruz, andu,
a. ?r Abitar, declarar por ha? biLv.huH. 3. Abifmo del mar, Pari*

| ma.l.Yeeakanee.l.

g monee ndogjvAmocS hatendog.

Abidad, Araqu

Abatir abajar

Bo J
1.

I.

, Amornbe Amboapip

(Boj
.

tei ;.ib|C ipej .

"AtnboapipebeAmbo ib!
$

pete.

Abifmo de tierra ^ibigui


peetJ.bapit Abifpa, ca.b. L Abifpado eftar. Airarogui

c
;

('Ba.).
^

33 Y
'fucl',

Abatir

P) os al

,4^1
J

chereca.l, Ayerca

"

eroyiyl^yfeb^^Gfhe

-ffpftK^l;
jAlytirf los?

A #>aij;JL
s

te'na.l. Qbffi$j8* Abito, cofambrejTecoa.

caere cbip.

j^n/amie. rvtps/.

-y^gateu^buD ofsbj d 1 Ablandar a otro , y/^lor*

Amo-

www.portalguarani.com
A ante B.
A.
ante B.

Amonio (mo;
prbe
,

I.

Amboa

1.

'AmSmbu

Abocadear mord fcando, Ay^uuangau.. Ay$uu


ru.
1.

(Bo) Ablandar barro,&c. amSiui.<mo)

Ay^u

apirus

1, 1.

Ayabir6,y cuugubo.

Ablandar desliendo, Athboc(Bo) Ablandar cera*Amomen1 beg.l.Amboc.l.Ambop.l.Ayop.(Bo) Ablandar lo duro, AmCrn h blu. 1. Ambopi (Bo)
1.

Ay^u yabir (Bo) uu bocados comer, Y guape a. 1. Aicuu ^uyguabo.l. Ambobu cheyuruppygbo.^

Abogado, Aceari ee'ngra.

Abogar, Anee hec.l. Ahe


pi,ca.

AmohyrS.
los coracone,

Ablandar

Abolorio, ipcu.l.TamSit.l.Cherubet. YpigaAbollada cofa bae.l.Yyapimboguap. Abollado , aplanado,


i

Amoeicu. 1 Ambopi y pa. K Amboicye>

Ablandar remojando. m boruru(bo)l.Amoiia,Na. Ablandarfe el tiempo,

'

Ymombepi.
Abolladura
Giaa.
,

Pigu.

I.

nembaguiye ra.K Ara yyapinb,1.0em bocatu pirra.l. Yyf ara*

Abollar

Ambopigu. Ayambogua(Bo)pa.
j

Abollar ,aplaftar,
la

Am8m-

Ablandarfe
t

poftema*

Ya^u^u mbaeruru.l. Yprd.Hfui. Abldarfe la tierra,Oem


borut'uib.l. Yrrica-

b(Bo) Abollarla cabera, Ayapimbogu. 1. Ac-

momb.
&c. Ayarn^ bogu(Bo) Abominable, Abaeterec, Abonanzar el tiempo y.
Abollar vafo
,

tu

ib?.

Abocadear en feco, Ai$uu


uute?.l. Ayeyuriake*

ycuu ctpbo anga.

ablandar

el

tiempo.

Abo-

^^^^23ja

www.portalguarani.com

Wl
Tio6

H l lWWH H H HiH
I
l
i

1 1

MM

A. ante
,

B.'

A."

ante BV

Abonada coa

alabada,'

I.

Poro amotareymb-

Ymambeu catupira.
Abonado teigo^bhupi catuguarad.Hupi motn
begura. I. Hupi catuguherecopi.l.Ab ya-

c.LYyabaeterecbc.

Yemboyeyac.
Aborreeer,yabaeterec. l.Naambotri. Aborrecible, Y yabaeterecopira.
1.

pa

ey.

1.

Yapum-Gmbe-

Yamotarey

guareyv

Abonar otro, Aheccatu. mboyehu. 1. Amombeu


hec marngatu.l.AmS mrangat. 1. Amboaguiyeiteipe.

mbira. AborrecimicntoTiabaete rec hbaJrf oro amS-J tareyhba* Abotonado venido A 6


,.

YmbotTmboti.
Abotonadura A o mboti,

Abonarfe boluiendo por


,

Aemombeu catuc
,

chemarancyngue

mbo

yehupa. L AemCmarangatu cbemomra haguerepca. 1. Ayepicherec mrangaru mboyeliipa. 1. Cherecmiiraney ayti ycatirpc.

pbaA botonar, Ambotia. L Aaombot.(pa) Abracado tener por la ca> be r a,Ayacog.(ca) Abracado tener echado* Ayquab' ypohbo. U ArSnenS yquabnga.
Abra^ar,Aii3b^(nga) Abracar haziendo prea; Ahaub. (bo) 1. Ayqu
ba'ypicfca.

Abono, Motnbeu catuhiba.LMrancy hba. Abortar , Cheruembiqu (Bo) Aborto accin de mal parir,

A bra$o

partido luchar, OSquab' oyoeiti re-

Membiqu.

Aborto lo abortado,Hoa
raba*

Aborrecedor, Amotarey. J. Poro apabotareyh ara.

hd.Oioeitieiti O8quabnga. Abrafada tener la boca; Cheiuruca guitena. 1.


j

Chciuruipguy te.
"

AtiM

iTiiIiiTM iTill .fi.fl iTi.y<iTll f>f>fl .T. l M.TiTiifiiTiTiifiififiifiiliitiiTiiTiiTiifiH

www.portalguarani.com

* me B.
brafado campo , Cucugu. I. Guhugu. L ucagu.l.hapipr.
1.

A, ante B*
bar.
I.

|'?

Chercnjfcatu

Tuparaihubai guicaitaJ. Gheracuba Tp


raihubar.l.

uimondipire. Abrafad eftar el campo* Ctrcugu o". I. Ocal oa.l.Ocai oqu


pa.
fcbrafado fer
,

Chemboa-

cabaicatuct Tupraihu. Abrafarfe en amor torpe. Poropotarareh ayep.l.

HapYpira

che.

1.

Cherapiguite-

nS. Vbrafadura de campc,Cufugu, l.ucai^uc.

AcaiangaipaquiaCherendi angai poropotara rehegua p


rehe.l.
rar.
1.

Chcracubapo

rpotara reli.

\brafar,Ahap(Bo)l. Amond (Bo) l.Amboiepottat.


ibrafar campos,

Abrafome, Aca(ta)LAy api. (Bo) Abreuactero de animales


caferos
,

Amboie-

Mbaemymba

pot tat u reh.l.Au rapigutecbo.l.Acucu

Sguba.

Abreuado ganado,Mymba
ymboiupir.^ Abreuar, Amboni.(Bo) Abreuiada cofa de priefa Ymoange'mbra.l. Ymbocuripira.l.Yiapocury teymbra.l. Hng&r'n ge'reh guaramba. 1.

bndrJ.^mondKBo)
Vbraar otro. A mboca

(ta)l.Ahap' (Bo)
tbrafar el fuego
,

O poro

apitat.J.
tat.

Oporopeac

AbrafarelSol. Oporop acquariCi.l.Hacicatu quaraci. Vbrafarfe al fuego , So!. Ayeapi (Bo) 1, Aci. (taJL. Ayepac. (Bo) Ybrafarfe en amor de

Oberabote guaramba,
1. Aibyyapop. Abreuiada , corta cofa> YmSatrymMra;!. Hay chay yiapopi. 1. Aci atfgC Abreuiar dezir enbreue. amoz

pios,AcaTSparaihu :

www.portalguarani.com
/

A ni'i"!""
'

i 08

A. ante

Be.

A.

ante b:
fe

NamS porombucul che


ee'.l.Aee porombu-

Abreuiar lo que

haz;

cueym.

1.

Amboay

mil

rache.l. Aeetur'.l..
curitey a.l.Nacheee'mbucui, y mombegubo.I.Aee'acacr.

Ambocuryte' che rerrv biap. l.mbocuryber cherembiap Yyap


bo.
1;

Ambopyabab*

Abreuiar, dar priefa; Amo

bcr Yyapbo* 1. Chepoyaba yyapbo.. Abreuiatura de camino,


atajo,Peray..
1.

nge(mo)l.Ambopoia b (Boj 1. Ambocurytey.(Bo) Abreuiar >darfe


priea,

Pe pu-V

enraye .1. Hay . Abreuiatura de palabras,

A-

nee porbucuey.
aciac.
I.

1.

hee

emoange.(mo)l.Che rang.e guitecbo. 1. A


frembopoiab
(

eeatatL.

L
J.

eeaturicuri".

Bo)

Aembocuryte'(Bp)
Abreuiar el camino atajan do, Peray rup ce. 1. Aqu peray rup. 1. A ce
baipe.
1.

Amboayeaye
1.

Abrigado eftar en lugar Aemoangguitpa. Abrigado,eftar con ropa.V A e fib?guyt e nd.A& mamaguitpaAbrigado lugar > Tenda.

cherapguitbo.

A-

emboay guicemSche:
ray guitbo.LAmboacgicherape guitubo.

Abrgame

angatu.l.Hac cat. la ropa A


,

chelbangatu.

1.

Chem-

Abreuiar la partida, Amboature'cheh.LChe 1. rageguiyupabca. Cheiupabog amSnge.. Abreuiar las palabras, diziendo,AeengaCi(paJ
'
:

boacucatua., Abrigar otro , AmSuba. 1. Amboac aopp. LAimamangat aopp.


l.Aauba.l.iyahoica.
tu..

Abrigarfc a

la

fombra,.

I.

ayaci cheee.l. AmG

Aem8ang.fnga)l.Qua
raci ngme ayep i.(Bo) LYangeme cheryny.

atGr?Chee&l.Ambo-acig'cheee..

Abri-

www.portalguarani.com
A.
B.

ante

A.
;

ante

B,

?99
1.

brigarfe,arroparfe, A^'

pico pea (boj

Aoba-

aW.(ng)l.AemCma (ng)l.Anemboaci30 pp.l. Ayeaho.(Bo)


ibrigo, cobija ,ubana. 1. ubandaba.l. Aboyaba. brigo,tcparo de frio,Sol

toia'rrtbo. (bo)

LAho-

bapia$oy mbobi.(bo)
Abrir deftapar lodeenci-

ma r Ahobapipeog.

(ca)

y viento, emCngaba.
1.

pjah.ba.r./\ng.n.4.
,

Lbrir,cotivo flor

brotar,

rajar,

Y a. i.
l.ya

Abrir el arco , Agmrapi pir.(bo) aypipir gui rapa. 1. AmSquy putei" guirap. Abrir el capullo del algo-

Lbrir,dedobar, Piran.
2.1.

don

parafacarlo, Ah-

Pipir(Bo>

n.i. Ybrir animal, fkc.


Ibrir
-

bic.(bo) Abrir el da amaneciendo^,

Ambo-

bog.(ca)I.Aipec(Bo);
otro la puerta, Ahoqtt'ndabog.(ca) A pe ||b:ir como la boca,
i

AraoycoemS. 1. Aracoeny.l.Oyiraco^ mamo. l.Opuc ara. 1.


Ouri Ltria ara.: Abrir el dia nublado, Oye quaara.l. Oyepirog bag.l. AraoyepVpira. A"brir el entendimiento para cofas de Dios Aippir chearaquaV 1. A emboaraquaapipir

ca.(bo);Ca.4.. Abrir cimiento , Ahacapeog biata vpirlndaguama.,1. b^tta rap

rendaaliebicoi. Abrir de paren par, Aoquendabog,yoya.l.Ao quendabog pa. l.-Aoquendabog catu.L Ambo ob o que na.. Abrir deftapar como can taroj&c. Ahobapi tim-

Tpmbaerehe.
Abrir
el vientre

de lares,
(ca) (boj

Ahembobog.

Abrir eendiendo , Aipcog (ca) .1. Aipipira


(bo)l.
1.

Amo^i

(na)

babog(ca)l. AhobapOabog. (caj 1. Ahoba.

Abrir herida, Aicutug.(ca)

Ambobog.

(ca.)

1..

Amom.

www.portalguarani.com
wiiwpippppiiiiiiiii||||
i

HM

li

: ante

b:

AfliSmbufboJLAmSm
bupug. (bo) Abrir libro, Apec. (boj
1.

?ca]l.Ambopug:
caqupi[bo]lAyea-

Abrir ios oydos, Cheap?.

Aipjfpirquatia.
i

puac [bo]l.

Abrir y

A yeapj.

cerrar los ojos

Cherecabcab.(bo) Abrir las entrepiernas, cortando Ahap paS


,

cacpg[bo] l.Ayeapcaqupug. 1. Ayeapl


<abi[bo) Abr re depernancandofe,
-

mbobog.
cillos
,

(ca) (bo)

Abrirlas orejas para zar-

Ayec(bo)l.Ayepi pau inondorog (ca) I. A%'

Aynambiqu

I.Aynambi cutu(ca)Aynamb ecybS.fmo) Abrir la boca Ayeyuyai.'ta)!.

mombu (ca)

niSacambiyai(ta)bo) Abrirfeiaflor,oyibot!fr

l.Ovacatu iboti. Abrire lapatcd fttl ~


,

rupec bo) l.Cheyiiru Ayp jpir che

obog.(ca OiaibOtft Abrirlos ojos,Cherecaya (bo ;l.Ayeecapipir bo)


Abrire los pies con grie-

yuru. Abrir la boca otro. A y yu rupec. (boj 1. Ambo y u ruya.ta) l.Apipiryyuru. Abrir la mano, Chepo ya (ta> yepopipira ,bo) aypoaca. Na)

Chcpi ya bo; 1. Chepibobog.(ca) Abrochar, A mboti. epa)


tasj

Abroio.Yuatf.l.Nuati'.!.

Capn

ati.

Abrir
I.

la

muger corrom-

pindola,

AmSmbu

ca)

Amondorog [ca) 1. Amboqu [boAmomboch?,

Abroquelarfe, A yepA'ca] (bo) Abrumar , Ayapjfpi (ca] (bo] 1. Ayapi imboyobo. Abrumanponer fin or 'en,

Abrir lo inchado Amborurupug bo)[cayl.Ambobog. (ca] 1. Aicuttg.


,

Amonguaba L Amboguabai.l.Amboyo ara


[bo]l. AmSaa. bo)

Abfo-

. y ...,w.,wrrwT,

ifiiTiiTiiTiTnfifiifiiliiTiiTiiTiTiiIii

www.portalguarani.com
A,
bfoluer

ante

B.

A.

ante

B*

ni

ayor (yrpa)

cocc.LMGmbucahi. L
Apin.
i.

aypc. (bo) Ambogue (pajRa.3.(Angaipagul)


bfbrto , Cheangeraha (bo) 1. Cheacay rami guiaina. bftenerfe de lo que quera dezir , Aypitacog cheeenga.LAiptacog mararhecpoti.l.Anoy, chehce habangura. 1. Atnoubit mar chec

Abundancia copa de palabras,Neeoguet. L pee emombuc.l.eengu t reli ayecohu catw


l.eetnyryey rerec.

Abundante cofa de lo necesario, Oie


liabet.
1.

mombuca

Poro aoce

mbae rerecoha.l.Tebea
tana i.

habangura. 1. Huitei" cheee rangueraJ.Arno rngue cheeerngucra.

Abundante
roaoc.
r

cofa,
1.

MbaepoemSmbupalabras,'

ca

Abundante en
,

btinencia

Carum.yrf'.!.

e?-'nguet.

catubae.

1.

Carurai.LCaruety.I. Caruai* ey.l.Yeaihuba catucarreh.


buela.Yarii. buda fegunda,Yar"i yo

Yee' etatubae.i . ee ayecat rereqiura. 1. ee paoce rerequra. K cengetara.

Abundantemente,Poro ao
cehpe.

pr.l.Cberuyarij. i. Che ciyarn. buela tercera Cher&yariicucyarii.

Abundante dar, Ayahoc ymeenga. 1. Yyahoc mbae amee y chup , v.


Apin. i.

Lbuelo

TmC.
,

1.

Paia-

m8.
abuelo fegundo

TamGi

Abundante tierra frtil,' bimbae emonanga-

yoapi.

Lbuelo tercero, Chera-

mokujtamS. abundancia > Yecohu.

mbae enioan gbet. Abundar en bienes, Che


tjl.ibi
,

apee chembas,

1.

Oqua
oqua

www.portalguarani.com
FPH"i"i jm i
ii

i i

jai

"i

12

A. ante

B.'

A."

ame C

oqute'chembaegueta ramo. i. OemGmbuc chembas. I.Cheapij che ba, L He-t chbae.I. mbae myrf" arnGpa

b.l.recat yyapb
1.

Enciquere.
1.

Acabad

ya,Pee'.l.Pee

quer.

Peyecati

ymombpa.LPeiecati
eboco reh.

chmba. Aburrido andar

Ayeabac

Acabar

Amotnb (pa)

tereco guite cbo.l.

Ay

Amboapp.Bo;v./
guVyen. 2.arnboagui> (Bo) 1. AmGndigu, d
plural. LAoioapacayn

eahupemburguitec bo.
Aburrir, Ayabaeterec. Aburrir las aues fus hijos,

b.l.YtiguereteJ.Yi;

GuYr omemb ogueroyrS.

Abufsionero
ira.

Mboraubi
v.

pacaymbete. Efa y conumido. v.T igu* Acabar algo comentado


b.'

YnypirSngagu arnon

Abufsiones, Haii.
:;
;

Mbora,

'

Acabar algo con alguno Abah diere mimbot

A.

ante

C.

rup:y chup guyyeruri bo. 1. Amboaqu chere^

AcaQuyfa^.Acabada cofa cabal, Catupirietc.l.


a

mimbotira apoucbo chup. 1. Chemboac


cheierurehagura ap

Mbae catupi

r^cande. l.AmSa". 1. A ngatura * Acabado, eft concluydo, ti ima. Y laguiyc a t Acabado, eia concluydo, y cfumido,Opby;Ti

Bochbe.

A cabar de todo punto, Ayapr momb. 1. NamSe'mbri ymombpa.Arn


boaguiye pacatu". 1. A. mondiguerete yyapbo.

n.i7.y Tigu. Acaba ya 5 Enuque.!.Em:i


quera-.!*

neira erftom

Acabar ya , darfe priea, Ghepoiaba.l.Aembo*


poia :

ITnITiI.iT.iTuTiiTiilNTiiTnTiiTiilntiTuifiiTiiTuTnTnTiiT.iTnTniifurii'

iiriiTiiTiiT.iTiilnliifufiiTiiliiTiiTiiTiifii*

www.portalguarani.com
'

Tl l TO^
'
'

A. ante C*
polabul.

A.

ante

C,

i'j

Haecatuf yiapobo.LCheernbopoia ba.l.Checuri yyapobo. L Aemolnge yyapbo.

Acabarfe las fuere as,Chepyratmb.l. Nachepy

ratibci.l.Checang.L Chepyrata'pab.l.Oye
chepirta.

LCherange yiapbo. 1. Cheayb yyapbo. 1.


Ayaporaib. Acabarlo de niatar,y ayudar matar, Aapritaysl yiucSbo.l.Ayuce*
.

Acabarfe la vifta , Chere-] capicooeiarog. Acabarfe muchos , y muchas cofas, Guetcuo ndipobei.l. Ndiyepbi
a: opa ypbi.l.

tef.

Guet-

Acabarfe, Apab.

1.

Ayeia :

rg.I.Aycarog.l.

Chepa

beguitupa. Acabarfe el placo

Arayquabea'ngbabiop. I. Arayquaabipi raop.l.

Oquab ara haangimba ra.l.Heno'mbira.


'Acabarfe la paeicia,

cu ohemondguc. Acabarfe la vifta Nachere$apobe.l.Chereca p.i co ey rehe aic.l. Ocay cherecpc.l. Nacherecabei. A cabo de mucho tiempo? imangturire.l.mary-'
,

Che

re.

LMambipe.l.Nda

rofq'mb..Opchem barouca.l. Nachembacr88sSbei.l.Cher8S oyeyaroget. 1. toS,

coyry rr. A cabo de tanto tiempo? Namb!. A cabo de vfl poco, Cury
catuy ryr, 1. Cury poromDucuiryre.l.Cerynre. A cada cantn, b aqua nabo. A cada pao Cury cury
>

'canahemb^n.LNdpochbe, 1. Yquiri -tos

yip'pa cheroo^a.

cabare elfcruon, Aem botaibay pab.LG leracubo cub cu ypabete-L Ytiguerete che
,

bo.

1.

Curitefre'sfe
;
'

guirey.

boJLAcep^S &t-

Ac^

www.portalguarani.com
,"" P PI

wrrra
114
ante

c;

a; Inte c:
te,Herecocatu hpe.IJ monemo cunuunga-

AeadavncYSb^.l.Pe:
teyte'a'bo'.

cada vno dos , Y abo up moCoj.l.Pete'tey up m8c3i. -A cada vno por i, Petey
te'upe.l.

Moepetey

thpe. (pjra. Axariciado,Hereco catuAcariciador, Poroguerec cat hra. 1. Porombobi catu hra.l.Mbo
rerequaretc.
Acariciar,
1.

teyeup. 1A cada vno vn poco, Y nabo up myryote. 1.

Ambobi

:bo)

Arec catu (bo)LApalabras,"

Nay note petey teyup. 'Acaecer,Yu,n.2.Quan.2. Acalturado,Ckeacanutidupeh?'.LCheacanndu ata.l.Cheacanundubib.I.Cheacnndu cerf".


l.Cheacannd nfnd.
Acallar al

porerequa.
Acariciar con

Amboapicicat epi
p.l.e porombobapi peaniboapk.i.eccunul arec ychup.l.Arecaqufcat.

nio,Am8m-

bo(bo) Acanalar , Ambopcoe. (mo)


Acardenalado, Humbi. cardenaladoelar, Cherumb?. Acardenalado efar todo,

Acariciar halagando, Aya pichi ymC-mocunuuniC.l.Ayapichi ymbo-

biabo.
Acariciar huefped,Arec cat cherembipe- mboierobia cat. 1. Am-

boaye cheremymornbi
t..Aporereqita hec. Acarreada cofa,Hen8acm bira.I.Herequapira. Acarrear , Anoae (mS) V

Cherumb rimbip. L
Cheyabete chermbf.

L Chermbf cheiabete.l. HSmbiohpcheret.

Aroqua, pa.

Acardenalar,

(W

AmSSmb.

Acariciada, o regaladame

Acarrear continuamente^ pigey anSae J. Ndapgi he-

...,,..,. ...,^.,T,. ......

www.portalguarani.com
TTrm^
A, ante
t

A.

ante

<

henoaenio.l. Aroquapi gey.

Aclarar el da lluwiob

A"

Acarrear males

xnbaca.l.

An8a Mar anoae.


,
,

raoemCacSng.l.Ara oyepirog.U Oequa. 1, Acatupiri.LArayeatuo


b. Aclarar
la

l.Tecoa anoae.

A cafo por ventura Meguaamr;!. Meguainam?. Ymoangeyme.


Acafo fin aduertiro
,

pintura de nue

uo, Amboiequaayebf
yquatia hagu.l. Amofla

He-

nondeaeymbape.l.Yyapo pota habeyme. 1. Y-

mCangabeima.
Acatada cofa,Ymboetepi ra. 1. Ymboierobiarip^ ra..Ymboaiepi.l.Ypoy

biahu yquatiapi. Arnbobi quatiayy ogbae. Aclarar la verdad, Hupiguraamboyeh. 1. A-

la

moecacang hupiguara.
1.

Ambocatuob

hupi-

guara.

hubipU.Ypo?hb.
catador,Poroniboeteha
ra.l.

Aclarar lo liquido. AipYquityngogCcaJ l.Ayti-

Poromboyerobi,

ptymoetacang.
Aclararfe el agua,ioum8 pecacang,!. Oil'mSe

hra.i.Ymboayehra.
t catamiento
ba.l.

Ymboete
1.

hba.l.Yrnboyerobiaha

$acangi.

1.

ruungu

Ymboayehba.

obtpi
Aclararfe el dia efcuroj Opu quaraci 1. Omae
1

ponuliba. Acatanreucrenciar,
boete.I.

Am-

Amboyerobi, l.-Amboayc (bo)l.A',

poihu. Aclarada agua


;

iVm'oeca-

Oequityngog l.Oyequa ra.l. ara. Oyepe ptn ragui. 1. Ocino ecacng. 1.


ara.
1.

clmbfra.i. YtYpqutya

O yeprog J
oyequaa.
1.

Oembo,

gopira. AmSecacang, Aclarar (mo) 1. Amup'qium^ og.(ca)


,

'cattiob araa.

Aclararfe Ja -maana

Ope Coe oyera


ca-

Pz

www.portalguarani.com
'u 6
ifc

A^ ante CJ
1,

A7

ante

c;

catr.

Coe'catot ca-

* coger,hofpedar, Amaffi
bt.LAroiquie cherpe (bo) L AmSyntherpe.

ta.

I.

Oembocatuoba

COc*

'AcobardadcYmonghfye
pVa.l.Imboaquprra.

Acobardar

otros.
1.

m8n

gihfye (bo) cay. (mo)

Ambopft L Ambo-

Piau
Acobardarte , Aembopia. l.Cepiaevmeaic.l.Ocay chepi quihiyeagui.
1.

Acogerfe quien le valga , ChepcyrSharupc ahfguille J. &h n pc\x% vehup guihbo.l. Agpcf io nguc y chup
:

gui teiquiabo*

Acogerfe
I.

de fa parecer fe, Acaybiri.l.Ahabiar.

G hepiari-

richequhybo.l.A :
quihi'yc.fboj 'Acoceado, Ypibohagu.

A embeber otegui cemSJ.Aberai&egu


ca? m 8. 1. Ahaiep- I, aurami acany.. Acogerfe, .efeapare, A ce yep.LAhaiepe.l.Aca:

l.YpirGhagu. Acoceaniiento,Ypiboihba.l.YpyrGhba. Acocear,ApirIpiru.fnga} frao)l.Apbobo.(boj


(hece)

yyep.(bo)
Acogerfe huyendo , Ag| pa eyr& guie: guah^-

Acocear
l.Te'.

al ayre, Apiboie.

(bo)

coces

Pyru pfrmo.U Opiboboibo.LOpiboI bohpe.


,

Acogida , hofpedage , fu* gar,Telireyup.!.Teyup.LTep^th. Acogida , hofpedage, Y~

Acodar arrimandoe ? Aye

yMngacog(ca)
Acodar dar de coda eos, Aiocogcherenjbangi
,

mombtahagu.L Heroiquie haguc Acogida tener buena huyendo , ChephirSha


guiyei arec. i. Che re iquie hacat arec-. che
tguaj

pip.

^..^-..-...^-.^.^...u
iiInliiliifiiliiliiTiiTiiTnliil

www.portalguarani.com
C

A.

ante

C.

>A.

ante

117

lguahe'mo gttMma. .cogida tener buena el huefped t C hemom b Ka agu /e .l.Chepoi agu ye.LChererec catu. ! Y porerequa cherehe. cogida tener mala , Nache?-pfcfrohbi aguye,5cc.

acompaados, MSccmC-

c8U.8irSyru\LMoc8
mocoicrnGiru* i. corr panados que fiem, pre andan juntos O8t
,

ru

tapia,

1.

Oyobi

ri

chu tapia.

Acompaamiento de
,

di-

hofpedado , Ymombitapra.l.Y mbohogpYra. kcogido. no fer, Nachecogido

funto TeSnguererahahba.

Acompaar al

difunto, A-

rahteSnguera.l. Amoi ru teGnguera Tp opc

momb ic a.l C hemom.

herahbo.

bitahra ndipri.l.Guo pe chereroiquiehra

/compaar

al

enfermo^

A y hacbae yrn#niu.L
Ayco ipiri.AemSiriha
Cibaereh.

ndoyehubi. ^cogido fer fiempre , YmOnibitapitapich.l. Chemooibitayep* acollarados anima le s,Ym


boioaytipra.

Acompaar en
c".

lugar , AiG-'irSnamS^l.Ypiri ai!

L Oyoaal en-

Acompaar

hafla- algn;

yubae.

trecha, A rocac (boy

Acometer faliendo
Acometida
daba,
afsi

cuentro'? A hepea. (mS')

Acompaar yendo, AhyA e m oi ru r un m 8


.1 .

Hepea

ce guihobo.L Ah guie;

moyrmohec..

Acomcumetos hazer en> trefvO8epeffpc& acompaado del juez para juzgar jbray y aro y&
yri

Acompaar yendo delante, AhyrunamS henon* d guihobo. 1. Henonde abo ahaJ.Chepitpe a.rec guihobo.L diere

tecrehe verubeMguai.
v

V%

birar

www.portalguarani.com
ii

immi u
i

mmm
ii S

TIU
C.

A.

ante

C.

a; ante

birar areco goihbo.

Acompaar /poner en camino,rocac.l.Aroca-

dehra.l.ee'ngatuhu pi eco rerequara J. Te c rnp momgatuhra


1.

cpequabe&iga.I. Am boapep? tepe herahbo I. Haper' quabeenga


arah.

Poromboaqua ha

ra.

A Compaarfe

con buenos, Ayecea ymarnga-

tureh.l.An'emboioibi ymrangatureh.

Acompaarfe vnos otros,Oi8moir oiogue rec.

Aconfejadordefro , pi tecora'motnbeu guara cata. I. Ye catubae teco ra'mOmbeu reh. Aconfejar bien AniSmbe catu hecorama*. I. Teco hupi guarar amboecat. Aeemondcca
,

Hu

Acompaarfe hafta algn lugar, Oyoguereccac.l.Oyoguerahapecu


peb.

tu.I.AmSnget eathe cramar. Aconfejar mal, Amboeai.


I.

YyatbibiYi

amom

Aconejado fer

bien

Hu-

be hecorma ychup, I.Hupityreh ambo.


l.Aeetat ychup, ym

piguarar y mboep orache. 1. Hup itecWma

bobo.
Aconfejar fempre Yep hccorabal amombe y chup. 1. Pigey ambo
,

hendupra che. Cheeiboecatupir, v. Mond,

Aconejado fer maI,Hupiguarey relie ymboepxa che. I. Ymboepochipirache. I. Ymboepochobaecu che. Aconejadr, Poromboehra. I. TecmStrbegura. i. el porcmOn-

hecorh.I.
n-ri

Ndacheyu-

ymboe catu agu.


,

Aconfejarfe

pedir confe-

jo,Aporandu cherecrmr.l.Cherecora ai potndehegui.l.EmSn-;

dndeecng

cher.l.

CheiuSHeenaondeep. Acn-

www.portalguarani.com

A.

ante

G.
,

Al ante
el
1.

C.

if
liu-

Lconfejarfe

tomando

Acordado confejo,ee

i
i!''

confejo, Aipci yee.

'Chemboe hagu chere


c reh aipki.LAnoyngat ye-ngura' che-

picatugura. 1. Tecye hucatupiri. 1. Hoacat

mara.Cotec potaba
b aguyete.

Ndapoiric ahe chemboe bague ragu. 1. Ayhe'e .l. Ayacbemboe hagura. . AemSnd yee reh. . Abe.
I.

Acordar algo otrov Amo maendua.l.Aniboapva


c.

Acordar , tomar acuerdo,

mSnd yee.
Lconfejarfe

vnosaotros,

OSmboecat oo ee
-

oyoupe.l.Oo ee
d.
confe jarfe el

m8n

vno al otro tomando el confejo,0.l.


1.

Cherembiap potahabab arec Tina. I. ee yyabqui pragui arec cherecrzm'i. Acordar vozes al canto, A porahe mboyoy. 1. ee porahe amyngatu.l.Namboyoabi vcari
porahe.

onee
gu.

Ooembo
1.
1.

OSmboer.

Acordarle,
(pa)

Chemaendu.

Oo

ee pc,

Oo

neemond.I.Oomboo rioombob.
acontecer , fuceder,Ou aibae.l.Tutun.l. Qua. Lcontecimiento,mbae r

Acordarfe con interualo,

Chemaendu pailpafi.li
pSca'poca.

ra.l.Mbaerhba. ^cordadamente ,,Henondeacatu hpe.l.Ymoangatu hpe. 1. Araquaa


hpe.

Acordarfe de todo entera mente Opabe rehe che mendu.I. Chemandup hec.L Nachere5
.

caraquvrf.

Acordarle

kordadas vozes, MboraJbeiyy.ce yoabl ey.

mucho de lo que fe ama, Ahechagau, Ahechangauporar. 1. 1. Nachemendu paS.

LNa-

www.portalguarani.com
mmmm

no
1.

A. ante C.
Nachehcchagauj pau
la

A* ante C
t. (bo)
1.

Ghereco&

guitecbo. cordarfe, traer a

pucu raype aymc.


b.l.

memoria , Ambou mbour Ghsmenduahpe. 1. 0curarug chemaendu

AmboeG raye cherecc


Amorangue che
recob. Acortarfe la vida ella m ma, Oe'ntboat tecc

hpe. . Oemeeng che maendu hape. Acortada cofa,Ym'8atury


mbral.Yatr'bae.l.Y

bH.LOHmornguct. cobepucu rngucra.

carapybae. 1. Ycaraciba. 'Acortada vidajYmboecobeatupira,

ofiemboacigtecob. Acoada ca ca,Ypitub h'i bac.l.Ycaneo hbae. Acolado eftar-, Cherecbti beguitenSJ. Chepitub;
guyte'na.

Acortar algo, Amboatu. (bo) 1. Amboacgu.


(boj

Acoar,

afligir,

AmSmbi

L Ambocarap;
v.Ati.

tub.l Am'oingotebe.

(mo)

Acortar lavida a otro, Am

Acoar apreiirando.Am ange ymSingotebbo,


ai

boecobeat(bo)l.Nam boecobe pucui (boj L

hAmGangec,LAmbo ymSangSmo,

Ambo e o
ri".(iiio)

hecoberay-

pe. A cortar mucho, Amboatu

Acoar la caca. AmSctsea hbae.l.Amoyngotebe,

Acortar los paTos,Ahec cquecy (mS) L Am8ranguehecDotahi b. 1. ^mo-cndoghemirabotara. Acortarfe


jio,
la

(nga) (bo) LAmombtu b (boj l^Amboperer 1. Amoaguynd herec-

boe Acofarme

el faeno Chere recos Topehi. L Che-

mombtub
vida
i

topehi.

mf-

Acolarme
vientos

los
,

malos pena

A&e'raboecobea-

Mbaepoch
asgl

,M.,..,rM.i.,.,..,.,,. ww

...,. w.

www.portalguarani.com
"ititow
A. ante C.

%.

ante

C:

in

Sngeange clierecai. I. he ruonget po~ chi cherec aybete. L TemymSpoch che-

tu.

Amotareymbccti

cot aqu. Acoftarfe juntos,Aypoh.


Acoftarfe la pared,Ot'm-

iBombitub. Acoar periguiendo, Ambpocaneo ynmotarey rtno.1. Arecoa (boj!. Haquicurib aichere coabo aboL * recrec Aybet ymoaogecobo. Acofar pidiendo , Amongec heceyerurbo. 1. Ayerureporar. yrnSangecbo. 1. AmSer'
hecguiyerur bo..

boapybiataU.YnapS (mo) l.Oyero.fbo)


Acoftarfe,reclinarfe perfo na, Ayecg. (ca)

Acofta ma no quiero bur^


las,

Poromboiaru cherl

ndaipotari ,1. Nachemboiaruquai pota-

acodado elar largo tiempo, ArV'mboar guitupa.l.mangatu guitapa.


1.

xie.l.Cheaeaemboyji rubuc a: ndaipotari. coila mia quiero que ft Chembae pipo liaga
,

ao yiap aipota,!. Che hepirlmG aipot yyesip.

Gheporombucuet

guitpaaya.

L Ymangatu.

Acoflumbrado elar, Ayepoqua guit?'n\ 1. Aembotapiari aiporeh


guyte'na.

Acoftarfc,A-no.(nga) Acoftarfe entrabes bandos en la guerra, Aiptybooy mocoi maratequba.l.NditcmoCobe marndequaba aypi tybS. Acoftarfe al vando del ene migo ,.Oe amotarey iigoticotiuraaycat

Acotumbrar a otro , Ambo yepoqua. (boj l.Am


botapiar aipo rche.

Acoftumbrarfe i, Aepoqua. (boj Aemboiepoqua. 1. A'mbota* pihec. Accctada hazida,Mbae

www.portalguarani.com
"irr

ni

A. ante

C.

: ante Cl
r

eyrSmo.I.Mbacymoy rmombi. 1. YmboetapiJ.Oe'mboyoc.l.

fu.l.Amboaguac.}.Am boocatu chembae. Acrecentar los mritos;

Oemboo

tecatr.

1.
] .,

O smbotubich bae.
Ocaqubae,v.Api,n.

Cherecomarangat re pircan a amboyoayo.l.

Acrecentado en virtud, Teccatureh ocaqu.


bae. J.On-yrimobae.I..-

amboc

C herec mararigatu p A "rnboo


. I .

tecatuCherec mrn
gatu reh.
Acrectarfe enfaber,
:

OKquabae..Oal'quat\y

Che

qun'bae .1.

O?m-

booutecattec maran gatu reh.l.O ?mboaquirucu et teco naranga t. reh* Acrecentamiento, Mboirbichahba. 1. yrmShba. L Yaocbaba. 1. Tubichahba.I. Oca-

mbaequ'abaran ~yr2' mod.Cheoc- chembae


qu hba.l; n l mbooce chembae qcahaba-

r.

^ye^uii'f'qiiaif'ye:

quahba. 1. Ocm bootecituhba.1. he


haba. Acrecentar otros en
virtud,

pmbaeqiiUhbar. Acrecentarle en virtud,' An'yrumo cherc ma rangat reh.L Afuqu ni" cherec marngat

reh.LAcaqu yepteco marangatreh.I.A*


qun" ieptec mrn-

mboaqurucu

la

AmSmarangatu

be,

I.

Amone qungatu

hec catupiri reh. 1. Amboyooc tecmarangaturch*' Acrecentar la hazienda, Amboubich chembe. KAyrS'm. 1. Amboc
che bae. 1.

gtu rehe.L A'm6ma rangatub gui ?'qun yep.l.Cheoc cherec

marngatu-LAmbooc
yep cherecomarangat: Acrecentarfe la gracia de Dios cada momento^

Gur ab^Tupf gracia

Ambo qtiiru-

O eyrumo.l.Oaembo.
t

y o.a.

www.portalguarani.com
A
*

a,

ante C.

ante-

C.

113

yol Tupa gracia curiS bo reh.


Acrecentarfe las Tuercas, Oe'mboyooc chepyrata.l. OneyrSmo che :
pirata. Acrecentarfe los trabajos J Chereco aci Oe'yrfi-

p. Ahapecog Tupa chereco tebermo^ Acudir a fu obligacin,

Cheangarequbari aangarec. 1. Ambopocat cheangarequba. che1. NamOrngucri

mo.

1.

Oemboyo.

1.

Oae'mboubich. 1. O ruca tectu.l. Chembo oc chereco aci.


\ cuchilladas andar, OSy

angarequbaAcudir bien el ao, Opo : raoc yt mymbra.l.

Mbaeemoangatu
coroipip.

raro quicepucu

mbob

yendo muchos; Acudir Oroyeoi.


,

bbaiLOSnSpa quice
pucupYpc.
icuchilladoveftido/aoquy tyquyt'bae. acuchillara otro t Ambo-

Acudir viniendo muchos,^


OrSae'.

Acudir mucho viniendo," Ayupi p.l. Ayuoyre


yre.l.Aiupecg.l.Nda(bo) pgi guitbo. Acudir,yendo> Ahapecog. Acuerdo , determinacin,

baba quic pucyrarS

m8.
acuchillar el veftido
*

Ai-

quytyquytyao.
acuchillar hiriendo.,

Am-

bobab quic yyapich


bo.
\

Tembiap apopot nabab i. 1. o monget hagueyhu yiappirama.


Acuerdo,lugar deLomSn

cuchillo paffar, Ahecybo

quic pip.L Ahacaqu


ce pip .1 ycut (ca .) Acudir a Dios en la necef. .

guetahbad.Mbae abiqu?hbaJ.Tecabiqu
hipe. Acueftas llenar, Araha che
acei.l.

fidad^Ahcpc'TpS
cherecOtebe

Cheacepe araCJjt,

haba p-

h.(bo)

Acue

www.portalguarani.com
wvvmmmmmmtmrinmnvr.

124

A.

ante

A,

ante
cofa,

f,

Acuelas tener,ano'che : cepe.l.Che acepe arcc.

Azafranada

Vmcup

pe ymomgVmbfra.L Y-

monmbira.
Acaframir
,

AcU,Ppe.Pe. 3.. Acull donde abe'mos, Acope aoderemynguape. Acull donde te dixe , Acoi cheyaguepe ndbe.

Among

vru-

cupiPe. 1. Aypichivru-cu pJ.Aymor.,

A cecar
ba)

> Che\ uc.f bo} Acechaior Mandra~ Acechar epiar, Amaa

Acufad , YmSmbeu apira.i.HenQymb?ra.i.Y


qubipira
iff.
1.

Mbapa-

Acechar, hazer centinela* n i\ma?n a.(ng) Acecharla caca , Ah'rS


hbae.l.

ycufador,Poromombeua hra-.l. Poroquabuca hra.l. Ybiraya rucuro baque porohenoi hra.. Omombaparahra.
Acurar,Am8mbeua.l.Aiquabuc. 1. AheBokapi
ta robaque,v. enS , v^

Acotym.LA-

maahbacreh; Acechar lo que e haba I Ayeapicac emygui


r'enduc bo. 1 .A heodu e

mf'.L^yeap
tehb-

$0t yee
ha?e de

A cechar lo
cr eto
,

cj

fe

fe*

hepea,v.qu,n.^

Ahechaem^ meyyapp
Acechar por los refquicios , Hobapirp ahe chag. (ca) 1. Ypuguerupiaip&cnag; Acedaxoa agria jHaibae* XT ~ <V LHaguyro.. Acedar , Ambohaguyno-< ~L Arnboa.
1
(7/

A.

ante

$1

Asacan, v," aguadora


cada,Ytacipeb.l. fp
bae..

A cadonada,Ytacipeb.
Acadbnada, lo que faca. 'Ytacip remimbob.

A cafraade la tierra,V u3

AjedarfejOeaaoha.

Ar

:.ti.t..r.f..i..r.r.f:.

T..w..t^...T..f..r.t.r..r.r.r.t..r.r.r.r.r^.r.r.p..^.r.,..,..w.^.,.

..,....,..

www.portalguarani.com
"1T"41"-"

A.

ante

if

A.~

ante\&f

tij

Ljedia de eftomago

>

Pi-

cymbucat

l.

Tybuty-

fa,Cherangerngcgui atabo.L Aata ecap*a.


Acendrada plata , Quare,pqtit'yquytyngo catu* piYa.l.-QuarepQtity can
dea.

b. ^ cedo hombre mal acondicionado ^Guramo?. \cedo tener el eftomago,.

Cheretybutybu(bo)
|

I.ChepicymbucaL

Aceite, andi.

aceituna,

Taruma.

Acendrar, retinar, Aiquityng(ca) 1. Aiquyaog. (ca) 1. ycande.(bo) ernerarfe? Acendrarfe


,

aceleradamente, Tange hipe. 1. Oberabote. L Yeaheitpe^ apresurado, acelerado Tange tangebae.l.Yea


,,

Aembocaracat (bo)
1. Checaracatu.l.A em bocarara (bo) 1. Aycn

deyypbcv

A cepillada cofa ,Ypymbirra.

ceibae*

Ycur&ur,

baecrlerar otro

Acepilladuras

Ypynda1

Amoln^

gera.:
ra.

L Ypyhague:

g-.l.\mboieacd.LAmbocurC Ajelerar el paTo


aquan".
1.
,

Acepillar

ASpy. fnai
peronas,
1.

Aqu

Aceptador de

Ae etym-

Aba rereco

hra-

ipo -Stagui atbo.

bL
ra.

moinde.
,

indeh--

$$elerarfe
I

albor ot arfe,

Guramo cherecony. 1. Cherendi rend. 1. A-

A ceptar
ha.

1.

admitir , Enef Aguiieb. haJ.


gana,'.

embopiat. 1. Cherepite. Axelerarfe el va de la racon,byeeap a che ara qktba(

Lhyyi.l.Cv Aceptar de mala


,

Ene?
r.

aiu

1.

Ce at mbu*

cxlerarfe jeniq aprfef-

Aceptar la muerte de buena gana , Chereorurar chero-

R*

www.portalguarani.com
wm
a,
ante
c.
'i

tf

A, ante

dieron. 1. Namboacil chemnS.l. Chreo aipota cat. Acequia, icrrcba. A cequia, hazer, Aicirxc

Acertada perfona, Abahu pcatu gura.l.Ndoy


biiahe.

Acertado andar, Techu


gurarup guitec bo A certado medico , Poro
pi

boa(ngaJ

A cequ las juntas


yo^bri.
<

acr ic

Acercadefto, Cobaere-;
h.

po hanohra cat. ! PoropohnShraabfey.


1,

Poropohno

abihael blar

Acercamiento
cba.

TerobJ-

rey*

Acertados q da en

A cercamiento de vna cofa otra,Herocihba* Acercarfe algo , A robu

co,Ypti catubae,1.0y

bymbae.
Acertar adiuinando, Che-

l.Acac.l.Acy.l.Bi.2. Acercarfe al carnino Aros

poroabo cat, j Che haSbS hagu hupi


tri.l.NirSnguri che-

bip.LArocacp.
Acercarfe gia ac, Acri qufbSngoti. 1. Aci. I.
Arorf.

remiaSbS. Acertar con

el

camino^

Abahe pe up* 1, Acen,

Acercarfe

llegando

ya.

Arobitpecoite.LCoy
co'ayc cote.

gatupeup. Ajertar fofpechando,Hoa atu cheremymol. !.

Acertada cofa
pgura.i.

MbaehuMbae a ci,

Naha
Tugu.

rugufii

chere

mymoang.l.Na ngau
Acertar tirando, Chepu catyiapbo.l.Pu. z<

tupirbae. bae.

1.

Yteym>

Acertadamente, Hupicatuhpe.L Yyabhabeynie.l. Qcatuhapetuli.

l.NdaiaM.

A cecar, carlear. Cheyu


cu.LChccpbond.. vA$i : c8 ; n.i ?
s

il.T.iT..l fiiT..liiTi.TifiiTiTi fi.rii


l l

iiTiifnTuTiiliil.ifiiMiiliiTiiTuTiiliii

www.portalguarani.com
i'l'HJ

ante

cv

A. ante
Acotar con
las

c.

iz7

lcibar, cofa
ybraici
\

muy amarga,

manos en

yrobete po-

las nalgas, Ahebipetgr

romboibae.
cicalada epada, Qujicepucit yyoabae.

A^otare, Aenpa.

Hdpu bae.Ymo quityngo pir.

Ahebimbopig popip(mo) Aembopig(bo) Aqaa

guiyeeh.

^icalar,Ambcia. (bo) Am8endip.('bo)aiqu


tl. (caj

Acoteyinrumento^upa hba.Mbopig haba. Acotea terrda.Og guara


percib*.

Rogado hombre, Orifi


bae. Ytaty ratatingue

Acul,Tob?.Hobi.
Acucar, A 9 uc,Erata. A -cucar de miel de abejas, Tiapiritquu Acucarada cofa, Mbae ey rata reh ymonmbi1

rembihupa ymborruta.
j

-cogue

Ytaty omi m* bae* Ytatipiay mbae.


,

Ytatymembeg.
Acorado
t*
eftar
,

r.

Ymoe^mb
,

eirta-

Chega,

pp. A cucar ar
rehe',

AymSna eiratj

^orarfe, Aembocat. Ajotado- , Ynlpmbr.

Acuela,Fururc.Mbururl'

Ynupahagu. Ymbo pig


pir.Yquarihague. cotador,Poron phra. f Porombopig hra. Acotar aynupa(mo) Ambopig. (bo) Aqua aquarhec. $otar calles , ocarac rac guitecbo aymm! ocra* Aerebete
*

A ^ufre, acufre, Yta'ci. A-arat.~

A.,

ante

Ch.<

Jxhacador

Tecopochi..

Mboratey hra.Porohe
nCi'ie har. Porcquabucatey har. Poromu

ocarup..

Achacador? que pone acha.


ques-

www.portalguarani.com

ww
sus
ques
,

wp h h hjh h
i
i
i

ii

u ih
i

a;

fitC

ch:

A.

ante

CK

Poromboyaba

ba mbe rebc , ndaguiye ao rerequra. O-

emateybae. Achacar con razon.lupicatu tecomramboahec.Hupi ahen8i.Hupiaanga. AymShupi hec. Naamundatef INda- hup eymirgua

Achicada coa, Ym8 rymbira* Achicadura, Y momf ni gu . YmSatury { gu. Achicar , Amoinyry. moatury.
t

Achocada plata. Quare]

yyapipieno'bac.Y boatpira.

aymoa hec.
chacarfe a
Se
i

la culpa, fin

tenerla, Tecomara gui-

Achocado tener. Ayap pi mbae herecboAchocar Ayappi. (c


,

ch amboya hupi eym yep. Aemboyequa


te'

Amboapi teraqu yn
ga,Amboati herecb

Artf'angao tey. Ae

enoi te'. Aeaiombeutey. Achacar in rason otro, Hupi guarey ahenoy.

A. ante

D.
,

Adalid, Caudillo
qura.i.n.i 1.

Hr<

Aangao
te'

te'.

Amboa-

Adarga
cu.

Gura cap gu;

hece teco mra. AhenSiei. Anngoe


,

Adargar k otro, Ayop

Achaeob,enfermi$:o

Ara.Mbara.Acrac^ Haci yopar.

guaracappip. Adelantar , embiar delar te , Amond ten8nd<

Achque,efcufa.Yepah.

AmSenonde ymGndo
bo. Adelantarle
, Atenondes Ahienondr

Ma.4.
Achaque
,

ndifpoicion,

Hacyy. Mbara.
chaq.e poner, baEcf.M.4.

Amboya

Adelantare,ata jando.

nonde

Ah hoquecymo

Abo

[TniiTiliiTiiTiiTi.Iiif.iliiTiliiTiifilIiifnTiiifMl.fiiiifiifiiT.iTiiT.iTi.fiirnTiiTnTiifn

www.portalguarani.com
"
'

i il
'

" ILl

ante

D."

& ante V*
Ymboicgu

i%9

Ahoquecy hertSndepar delantarfe pafTando. A. oquguihobo. AhenGa


de guiqupa. Adelante yr con lo comen fado. Aleboy ayap. Aebo arec6 cherembap ndapoiri. Ndapoeyri. Ambobitcbo.

catupira*

Ymbocatupripra. Aderecar,aparejar,Amoa*
tyro.

(mo) AmoemC-

cehl
Aderecar la Iglefia , A* ga. m8atyr J Tfipa
fl
1

Amboyegug.Tpaga AmSngSTpaga. Aderecar,componer. A m :


boguacat (bo)

kdelgacado ,Ymbopoiftfra. YmSmy rymbra,

Amoy

r.gatu (bo) amSatyro.'

(mo) AmSngicatu.
Aderecarfe
,

Adelgacar. ^mbopS. Am-

componerte.

bopoqinry.
r?.

Amo my-

Afemoatyro(mo) ae'mboieguag. (bo) Ayeguag


(bo)

kdelgacar
tu?.
*

mucho. Ambopoi'. ^Ambopon' nga


,

Amongi(bo)A-

delgacarfe

Aembo

emongatupiri (bo. Aderecarfe para la guer^ ra,Aembocacoi (abo)


(bo) guarinamS
l

po.

ademanes de loco.
co.

Me-

guu.Mbobab.Teco teAdemanes <hazer,Chem 3-

Adeftrado bien entenado,' Imboecatupira. Adeftrar al ciego, Aipo^


cog.(ca)

gul /\'mbobab.Che teco re c. Vde recado , compueflo.

Adefrado guiado fer.Ypc copVra.Herahacatupi.


Adeftrar cauallo
1

Aipoco
^

"Ymo atyrombira.Ymbo gua catupira. Y mSrig

cabayu herahabo. Ayk 'cambic-i herahabo.


,

c catiipra.

Adelrare

hazerfedie*

ideie9*4 ^'-engalanado,

tro,nembo(bo) AdeuR

www.portalguarani.com
jpf i
'
'

fC ante

p.

A; ante

DI

Adeulado,deudor, Mbae guembipccue hcptbeenga rey. O'mGmbaeb abae mbae ymboieb? Plramr.Hct

ahenomiea , ymombe^ guabo, v.Hau,

b%
turo
v

yH^
J

Adiuino que acierta lo

ful

mbae ymbpiebpirarehe obohibae. adeudado por otros.

Aba mbae renSnhup;

deah
dea che
yep.

ymShibe-

guibo.Cheremy

Aba

ep'pe,

enGnhupi i

amboaerehe
i

hepibe'f'n
hep.ibe<?'n-

garma.Abhemyep?
rngue
garm..

Cheremy mSm-

be'

beu au aucu Hup tuxL CheremienGnde y-

mombeguebo
gueri..

airan-

Adeudado , que nunca pa,

Mbae repxbee ngarey yep. Heplbeequa har y. He pibe e r angu reno te % hra. Hepi ga,

Admiitracion de neg.

cios

jV

Mbaeab
ri

qujj

h. Mbae quaba.

anga

re-

beehabangue mbotih
Yppti ah hepibec habangue relie.. Adeudarle comprando,, Cherembiraet namboepii.Hepmee eyme ayog.ua mbaehet. diente eftar, Cherembe:
(

ra.,

Adminilrador , Mbaeri ingarequra . Mbae


.

abiquihra.,

Ad^iniftrar hazienda. A-

|m mbae

rehe. Ayabiquj,Amboet chemhaegui. e'mumG. Aan-

pireguytena..

Adiui nanea
ba,v.hau..

Mbae

ou-

garbeo, &cy ^dminiftrar lo que tiene cargo , Ayabqu mbae


,

reymbobe mombeguaAdiuinar,

chepo guiriguara. Che angatequaba ri aangareco..

Mbae tur ymbo^ he amGmbe.Hau h^m


ucficaxuombeui. Mbae:

Admirable cofa,

Mbae po
Admr

II

ornoildiiicjtubac.

TnfnlfuT.iTuTuTnfiTnTnTnTnluHiiTiTnT.iliTiil.iT.iUiTiTnfiirurn

iifiifiiliifiirnTiTiiTiil

www.portalguarani.com
"T ITl,
'

. ote DV
Admiracin , Outog. Tu. Tft Tog.Tkp.a- andu

A. ante

D.

ijl

bortaro ISBSfi Am8at$

3.Tu.Tit^Guaet.Coe
te.Tiet.Tutu.TauTr. Admiracin de cofa chica, lar i ti. T aS. Ai
a\ Amiracion de cofa gfan-

oiAmoe. Adobe,?Mat2myry. dobera,bat myri apS


haba.

Adobes hazer &c. Aya* po ibiata myry.


,

Adolecer

enfermar,

de.O.Otet .Tovto toToto.Tai. Ghang


E. 3 ; admiracin de la muger,
Ea. E. \dmirado efpantado, an
)

Mbeacichemboa(bo) Chbaraarmo. Chera


cYram ( m8)Chehmbaerac. Adolecido enfermo, Hac
bae.

Ymbaraaba.Taci-

ba. dmirar otro,


di

b.

Amondi

Adonde?Mam8pe> Adonde auia de eftar?

M2
del?

idmirarfe del que bien

mo tamope
Adonde efla
:

htiyrae?

padece, A tai,

la

mger,

Heaf;
dmirarfe

que es Mmopehin^rae?

mucho , AhemSndiVeteeuytea.^ dobadOjYmoatyrombf.

Adonde yace?Mamope t
.

birui.

MamSpe

heon-.

gu
ga?

rui?

.dobar, aderecar,

Amol-

Adonde rnas>Mm8bc pa
.;

tfro'.(mo) dobar cueros, ablandanmbju. Aredolos, A c rec ymCmbiu. dobar cueros , curtiendo, Amboaciyuiupvt mo. Aono curupaipip dobar la comida , A

Adonde podra etanMa-

mo amopehiy.
o

rae?

Adonde quiera, Mamo te tyruame.Mm tetyrS


pipe.
n
i

Adonde

quiferes,

Mamo
'

nderemimbotpe.

"

2,

Adop-

www.portalguarani.com
mmmmmm iHL*m"i}
1

1*3

A* nte

D.

5nt

JX

A doptado por hi jo,Tate


ramoherecopJ. YpieipitaLramo.

Adormecido eflar fine becear, Chequergu


tena*

Adoptador , Guairama oy
pcibae.Guarfpicicarera.Oc'rnbot Kara-

Adormecido pe, Pyeh


bae*

Ycreh. Adoptar, A rpici cherairmo.TubmS al'moyngo. (bo) Adoracin,, Yeroyihba


Yeafttfha. e'cngba,

Adormecidos en pecade Angaiparembi eroq Angaippe oquern bae, Angaip4remym


guerua>ae.

Adornado Altar. Alt Oyguaba Ymot

Adorar > arrodilandofe, yeroyi (bo), a'nrpaey.(na) (upe)


r
*

r 8mb ir a .Y mongpira Adornar, AmGatyi G (m

amorig. Ambo iegua

haziendo reuerea eia,A9u.(ngj Adorar inclinando la cabe


c

A dorar

(bo)ambogucatu.(b
amSngatupiri.j'bo}

a,Aaengaybi'.(bo)) ayeaibi.(bo) Adormecer otro. AmSgc.fbo.} Adormecer a otro durmi dofe,Aroqu. (bo)

Adornar , poniendo < da cofa en ii lugarmSnguacatu. (bo ) moy ngatu. ( bo ) moynd ynd cat

mbaeymboguapa.
Aemboeguag. Adorno, Y e guacaba.ei

dornare Ayegua. (b

Adormecerfe de calambre elpie,&c.Yeh.Piye.


hL(bo.)

Adormecido

eftar

dando

bocatuprihba. Adquirida coa^ cogic

de cabe cadas, Cheque


rapara *(bo
)

Tembia.

Chea-

cng yeaitgui
;

|iMj

Adquirid i coa,comprac y cogida. Tembi herembir* Adqt

TiiIiTi

fiiT.iT iT.iliif.
l

f iTiiTiiTiiIililiiliiri Ti I.f iT..fi fi.TiiiT iT .l..r iTiiTiiTiif.


l l l l

iiIiifiiliInliiIiiliiTiiliifiilii

www.portalguarani.com
wmn
A ante
I>.

ante

SI

J$%

Adquerida cofa trocada; Cieemd hagura.


Adquirir

ee caracatu pip, ee ru au rerequra.

ymonoo

comprando, Aya nga rnbae.

Mular

Aee caracatu.

(bo) aeehee tey.

Amnoo
airboati

mbae tabo cherembiragura.Amboapiteraqu y onga cherembiragii


ra.
,

boru ru herecobo botabibo.

Amym

Adultera
reh.

muger

Cua

mlndrra angayp aba

Omemo

8y ra-

&dquirir,ganar
i

Cherem-

ara.

birariacmCmbie. A-

emSrnbae mboap itera qubo guiemumo. Adquerir dao a i mifmo* Ayequb. Adquirir dao otro, Ara
boyequa. Adrede con malicia. Yya*

Adulterio-,Mendareraangaipba. Adulterino hijo , Mendarerai. ne'minguera.

Adultero hombre , Ab guembirecoey rehe yangaipabae. Guembi-

recmonemSyba.
Aduenedizo
,

po pota hapei Che e,Che te?. Adufe Angua parara. Ar>


gumyry.* [ Adufe tocar
,,

Tapiari y-

mbae.Oicorammba^
Oiquierambae*

8M-

mobae.

Ambopu

Aduenedizo, auezindare^

angu parara.
Adulado,e'e caracatupe-

Ayeogboaramo quie$uiTp^Oembotapi&
Aduerfario,contrario,Tobachura.-

ymbotabipira . Ymboaqup ee caracatur pipc^eeruangaupipe ymbotabpi. Adulador ,Yce caracatur har, ee ee tey rerequara. Pororaborui -n$

Aduerfarioen contienda^ Cheioacahra. Cheoangao h ara. Che yoguerecojaa hra.

Rj

Acfcj-

"

www.portalguarani.com
34
A*
ante

D.

inte

D.

Aduerario enemigo. Amo


tare y mb ra.

amburu.

Adueridad.Teco aci.Te*
cotebe..

A elb auiade yr
ta paco

efcondidas,emym?; ? Eboc<

Marab. Te-

co mar-

AduerTdo,Ymomorandu piYa.Ymboapicapr. Y-

moemoca enmbi'. Aduertir al que eftenpe


ligro,ata'.

araJiaamo^ae? Angb chehrmS pae A efto vengo , Coari ayu Corehecherri. Adfto vengo, con defet de ello, Angbotapacc
cherri.

La muger di-

2e,Eaca. Ande.

Aduertir , tocndole con


la

A.
Afabilidad

ante

mano, Aipec.
,

Aduertir otro , acordndole ', Amomaendu. (pa) (boj Ambo apicac. (bo) Aduertir otro, corregirle
,

Yerequi?

Mborerequba.
Afable alegre, Abiyere* quori. Heeo orba,
v.Ru-.Yerequ.
, Ym3 eraquamb.Heraqbae. Afamados de nombre he* hbae. Herquangatubae,v.Ten,7. Afamar , dar fama AmS eraquS (mo) amo eraqangat.(bo)

Amboapica

p.

Afamado

Amboapi'cac. Amboaraqua. < bo) (pa) Amoarand. Aduertencia.Poro mSma enduahba . PoromSmorandu hba.PorCmboapicac.
4

(bo)

Afanada cofa,Mbae haciA.


:

ante

A ellos,a ellos,voz d ac
metimiento'., Chaptia mburar.Gha hepe pe

pe guara. Caneo rehe : guara, Aceria^bor. Afanar , Hacipe amonCo mbae. Yyabai hpe amonoC.Gheral amSmbu c

liITnliiMM

www.portalguarani.com
TTTJ

|3

ante P.

A. ante

neo

ciymopang. Checa ete' y.mano8ngV

tfanar, viuir

con trabajo , Aicobeac..Marborar t.eqa cheguitecobmo,. Mrborari guara che


recabe..

bpohanobae. Oyeoba mSngibae. Afeitarfe. Aeobapo hanpng.cng.ajayeoba mfco yeguag.(Ca)(bo) v. pintarfe.

Ayaob mongf.

Lveada

cofa manchada r Ymombochipfra. Ym,

(bo) Aeitarfe, hazer

boaypira.,

tfeado,reprehdido,Ymboabaetepra Ymboara quaa pfra. Ymotymbr.


[fcado
roftro
,
.

la barba^ ap'na.mo. feie,Teb pohang. Afeminado, Abac ec

Apndba

Aficin, Acat*bae.Ac. aficionado beuer vino,

Toby
1

Oca rel: yyacatubae.Ycatbae ca rehe.

mombchipira . A mboapr,Ymeguambi tfear el roftro con man.

Ca c.
Aficionar ecoracon,

/m

chas, Amombochi <hc-

rob.Amboa. Amome Aga. Amomar^.


:

L-fear,hazer feo..

Am8m>bochL Ambo abaet. Amboa.Amomegua.


reprehendiendo. Ambo aba efe Ymboa-,

boacatuche ta.Ambo cat uchepo. Afiladacofa.Haymbebae. Yfflo aymbepra. Afilar, A hay mbe.
.

Afilar punta,

Ahaqu aym:

Lfear

be.

Afirmada cofa, firme, Ten


he jypit?.

raqapa.Amboap^a-'
br.

Tatabae..

Obraqabae. yepit
Rar.

&q tierno,Anga
.

$obae.

tfe&uoamente, Chepagubc. Cheprapi ha-

Afirmar afsi es , A yetc.Aei nang.Anynga-tuy. Ae corea. Aey.

pe.eQioangara. | I^itadamuger, Gunayeo'

pangarea.- Hyhanga..
hjnhv-

www.portalguarani.com
1

ffjf

X.

ante

FJ

a: as f.

HynSngurea.Hynanga
rae,v.Eyco.

hbari ayepftacog.Mb rerobiahabari ndace

Afirmar el pie Ayepitacog.AycpimSbniqu.


,

Obraqlndpe mbc

AemSa?.
Afirmar la mano, Ayepoptacog ae'mopopirqa.ac'mopSaa. Afirmar lo que fe quiere
caer,Ai'pitacog^Ayipi

rerobi haarec. Na miiceri mborerobi h bagin. Afliccin ; Tecotebe MWaecotebS. Paac gecoPalf. Afligido , Mbiaecotf'b!

^o^og.Amboibrqu.

Amoten.
Afirmar verdades, Aycrac. Hupinic, Hynanga.Ayetenang'a.Ayete
rac.

porarhra.YmSeco tebe rnbira. Ymoange copira.Porahu. Teco


tfebcS.

Afligido eftar
gaitera.

Aicotlbl

Chepa ange

firmarfe

al bordn, Aye cogmboc cabr.Ch

c guitena.Nachepiao
rib
Afligir a otro. Amoyngo

bococabari ayccg. 'Afirmarfe en fu intento. Chevaguerari ayepitaIcog.Ten arec ckerem bi ap pota. Ndacej cheretnbiapo pota rar. CheWrqiu. Chepirata.Ten aico. Ten Ndaehe piu. Ndacrei NdaeecobiarCi. Ymbo bitebo. Arec mrae chereminebotara.

tebe.Amo3ngec.(bo)
Afligir aprefurando,Amc

nge ngymoyngot bebo Am8ner.n. A

mombitub.
Afligir con burlas peadasj

Amboyarai pip amoyngotebe Che-

moyrgo
ru
i

irgo mboya

^firmarle en

la fe.

Mbo-

pip. Afligir inquietando , Amoyngongo. (bo) A-

rerobiahba tenarec^.
;Ten aic mborerobi

momboriah(bo) Amo^r-na.
Afll

9^7fMiaiMiifiiTiifiiTiifiifiTiiTi^iTiifiiliTiifiiriiYiiTiff

www.portalguarani.com
HTTK
r

MI
fligtrfe

ante

F.

A~.

ante

F.

137.

con muchas cofas,Cheraboyepooche recaet , Cherecoeta

chmofng yngo. Che


&fligirfe

bopiaber. co pobr@ca.Che-

poriah.

Chemoyngo*

Aforrada por dedentro, Ypirupubambira. Yp^aoba. Aforrada por dcfuera,Yna peubSmbi. Aforradura.ubaAforrar, Amiba, mo. nga.
na.
-

f'bc.AycOtebegW'pfa
mboraihub>2gui.
Aflojar otro.

Amboaqui (boJOmCmembeg. ca.


amboruLbo.

aflojaren 'el trabajo, virtud, &c. Ahe'mboaqui


i

Aforrar por dedentro, Ai puba.mo.na. Aforrar por defuera, AnapeubftmS.ng.n. Aforrar fombrero, A can-. gao av piuba. Anapiu-

porabquireh moatey.

Aae-

b#acSnga. Aforro de ropa

Aouban-

Aflojar lo apretado, AmGn


\

gu. Amocta. Amborii.Amboappiu.

daba.Apiuba'na. Afrecho. Curra, Abata^

1
ir
1

pyndagucra. Abati api


rcra.

Aflojar lo eftirado,Amho.pipi. Aniotnguubo. .^ Aflojarfe , empere cando:


.

Aemonatey.mo.ALe

Afrecho afiento de licor; Taticu nuungura. Afrecho , que quedaje laj


Abaticur mfr". Afrenta,verguenca.Ty.5J
flor,

.matev. Cheaqu che ateypip. Aflojarfe en las tuercas. Chepirat candog. ca. AemOcSrigi.bo. Afloxar'fe ,1a carga, Oe-

mara4.All.
Afrentar , Amoty. Amo-' mira. Ambo ai.boj Am> boc?i.

i:

mong.bo.
"Aforrada cofa.YKm
bfta.

Afuera,Ocpe. Afuera haziendo lugar,Pe vejnPeyepe.bo. S Aga*


,

**t

www.portalguarani.com
i inimmmp

mmmmsmmmmmmim.
13 S

TT

A. ante G.

A. ante G.

A.
M.\\

ante

G*

gatas ubir,Chepot?gui

yupubo.Ayepi
Agachado,P. 1 6 .aibi'. $

apiro

embo

appebae.

M*

guiyeupabo. bo aeupL

Opcta

mSmbebae.
Agachado, eftar efpiando*
Acotiru.. Agallas, A pecuayi.

* gouiado andar. A yeaihi


g'uiatbo.Ayeumbiyea!
b? giiiatabo."

Agallas de pefcado

Pira.

apciu

Agoui'ado eftar^CherSmbi vea ibVgui tena. Che

Agarrado efar Ayepopi


,,

rumbyepepi guit?na\ Cherumb emamagui


te ra*

ccatu.Ten aic>gui ye popicica.Tt ayepopi

Agouiar hazer otro, A m


iepepr.
Ra.

Agarrado tener con fuer* ca, Tenarec. Chepo herecobo* C hepo yeha herecobo.
Agarrar, AipocQg.Ahau-' b,v.en Po.mano.3 .po pind,y, poaL Chepo v icnahecev Agofajado, Herec catupr ra , Mbore requreh

bcumb yeaib. Ambo Amboe'nu,

Agouiarfe
pi.

M^mbM
yepe

mima* Aeumb
Ayeaibr. Agorar ,ahub.fmo)

Agofiado campo, u iprurnu noti.

Agoar hazer que fe fe-' que, Amombir. Am3,

herecopL
Agafajar,Areccatu. bo.

hacaty.Amohotf".

A gofio mes, A gofio.


Agofto tiempo, A gofado.
biraracati".

Cheperenequ
p.

vehu.--

Agaajo

Porerequha..

Agotada canoa , ga
pu.

talo li-

Mborerequ. gatas andar , ApSy guiat abo. Aguata opbo

Agotar hazer fecar


,

quido, Ambo ip.bo.

lll,llfF>ftIIIl>fltl.M>,,,,T,,,....,..,..., j !

, f T y f

www.portalguarani.com
TTTTTTT^
-

"'&,

*nte

G.
s

A,

-ame

G-

Agotar

la

canoa. Aita

AgotaVfeelno,T?pa.Ti h.Tyequn.Tic. Agotarfe mucho, Aemotipacangue. agradable cofa,Porangerec.Porang.Arangatu.Angatura'.

Agu'yebe yporac. Aebe.Aguiyebete. gradecer con obras, Aipoepi.ca.

Agradecido ,Poropoepha
ra.

Agradada cofa ,Ymboubi


chapira.

Agradable

hombre AbacatupM. Abaporange,

Agrandar, alargar , Amboubicha ambo pucu. Agrandar, enfanchar, Arn

rec^ArSangat.
tura.

Anga

bopguaf.Ambobopl
Agrandar, eftirando, Ayp^og.ca. Agrandar hoyo comien do alrededor, ambopiquragi. bo. A yguirog. ca. ) Amhaoyeguir. (
' f

Agradador

emSmoa-

ru ngat har, Aba poro mbo .


'A

grdame pareceme buc


.,

nojAmGmorng. Yporang -chbe. Yporangerec chbe. Yaran'ga tu chbe.


Agraciar otro.

(boj

Agrauadacofa

Ymboa-

Yarua

baetepira. -Agrauar el delito,

Ambo

cherec ychupe. Chea-

ruychp

A-tfna'oarfi

angatu ychupe. Aacm'o porangerec ychupe. Cheporng ychupe.

abaeteyangaip. Agrauarfe la enfermedad, Ove^e chercho slcu OcyrumG. rao. O'e mbo vbich. bo. Oca-

ChcmomoVa.^
\gradarfe

qua tac*.
Agrauiado, Ymoaiaratn-'

mifmo. Ayeporangere co.Ael

birav
nurte".

m8m8rang. agradecer r Aguiyebe

Agradar fin rajn, Am8S %

Agraf

www.portalguarani.com
14
A.~

ante

G.

T ante GJ
Aguacero con
mJVyp^bu. bu.
:

Agrauio, Porornomara Agria cofa Tai. 4. Agtio,acedo Taguyno. Agrio eft. (Haj Agrio hazerfe. Aiem,

ruido,"

Ama pian

Aguacero grande, Amar


g ruc. Aguacero pequeo,
n?.

ba.

Agrio mucho , acx Haet.Hacatu. Agaa, 10.T8. Aguado animal 900 1 peguara. 500 ipetapiar,

Hu

Ama

Aguda,a!utamente, Cat racatuhape. Aguia cofa de corte, Ha

ymbe.

guara.

Aguado vino,

C aguy rehe ytiquapita. Aguador. frenCaehra Agua hechar mucha poca carne, &c. Amboit
ymorn\ ymorna.
fecueze bo.

Aguda cofa de punta, Ha qu,Mpae aqubae. Aguda cofa mucho, Ha


qu ob.
,

Ambo

abiri

Aguda cofa olla, ceflx &c.ChuW. Agudeza de ingenio, Ara


qui carara. catupiri.

Araqua
prieffi

Agua echar poca a lo que


,

AmboebriV

Agudo, andar de

Agua entrarfe por las na-' rizes, Aeambi. bo* Agua miel, Ey cnguy.
Aguanoa
cofa.
1. 1

Aatap.ChecararafgH-! tabo. Chepuguiatbc

Agudo de

6.

ingenio Ches raquaa carara Caracati Agudo de ingenio para o


,

Aguar

el

vino,

Aytqu

fas agibles,

Chearaqu

cnguy. Aguardar.Ahaaro.mS. Aguacero , nubes con agua.Am'.

carara

mbae tetyrS

porehe.Me'mey apore he checaracatv

AgiierOjiVborau.Haubo

Aguacero,Amangi.

Mboraubo*

Ague
;

HTi1Tf11T11i1T11i11fnf11T11T11f11i.1i

nfnT1.TnTi1T.1TMT1.rnT1

www.portalguarani.com
Al ante G.
k

&

ante

G.
,

i+i

guero bueno
aguiyc.

Mbcroau
Mborau-

chas partes

Op opu1

bae.Yp ypubae.
,

Lguero

malo

Agujerear

Aqua boa.
barrena,

ba Pochl. kgnijara correr.

AmSmb.
Agujerear con

Aberabote guihho. OberabSte ah. Aqua aqSan'.

A y cuta. ca.
Agujerear de parte a parte, A monb.ca.bo. Ay-

Vguijar hazr correr. A m-

qu mSmbu. AmSmbup.bo.

boberabote y mond
bo.

'Am8 aqun?.

AgujerojQua^.
Agujeta

aguijoneen que fe pica, Tebi cutu cba. aguijn de abifpa, viuora, &c.Ppa. Aguijoneado apreTurado de otro, Ymoangembira.YmSner ermbfra.Ymbopitubpirr. Agu jonear,dar priefa, Amoriera, na. Amo aa

Mucura myr'. , Cac cama. Agujada cofa de filo , Ha


imbcba.

Agujada cofa de punta Haqubae. Agucada punta Haqui


,

ob.
.

ana. na.
na.

AmSpoe'rl
,

Agucar la punta, Ahaquabo , fnga) amo aqu ob. Apmf.2.


A.
ante

Aguijonear, picar
p

Ahebi

H.

cut.ca.

Ahajada cofa; manofeada,"


roftro,

"guila,

Y pacan?.
Hob

Aguileno de

puc. 'Aguja^yefpna.Y.i^

Yyapoappira. Hereco rec pira. Ahajar, Ayapoapi. bo.^ Ahechar trigo , A iquityn?
.

Agujerada cofa , Opbae. Ymotnbupra. Ypubae. Agujerada cofa por mu*

abat

cr.ir?.

A hechoeuar, Ayebo.
Ahelear,Amborob.
S 3

Ake:

www.portalguarani.com
fww
^4
2-

WWWPPPPPPiPP

A*

ante

H.

A*

ante

H.

Ahelear mucho, Ambopia


Tobci,l?o.

ypVtup.Temityyma
bitupp?. Ahogadizoj'que fe aflige, canfado , Oyecupiq

Aherrojado, Y tari ymboapfr.Yta oguenoPfeae.Ytari yrncyninibi-

ra.Ocupr reh ytarerequar. Aherrojar. Ita reh am*

bo.Amoy
Ahijar
el

pqu tef.Oemong co ei e. Ahogar apretando el gas nate,Ayaribi ung ylu


cabo.

itareh.

ganado, Yme'mbr membi catuhbae,

Ahogar

el bocado, 6 feca.Chepfty.

coi

emS'heba.
'Ahijada del varn, Chera-

yirang.
-Ahijada

Ahogar la vertalo fembr do, CaomSmbtups temytyma, Gahoc


temitfma.

delamuger, va-

ron^ hembrajChemem
brang.

Ahogar torciendo

el cue-

Ahijar los arboles, 6 fembrados , Y yYp! eol

llo^ yayuboca. (bo) A hogar fe i mimo. Aip.


yub.ca.

ngattemityma. Ahirmar , hazer fuerca,


Ayeptaccg.
ca.

Ahogarfe
epina
,

atrauefandofe

Cheyuca pira
.

enFi.

Ahitarfe, Ae'mboapcti.

Aembopeb,

bo.

Ahito el mal de comer mucho,ycanancio, Apeb.Topeb.


Ahito
bo.
eftar
,

A^eiuca pira cargue cargu reh. Ahogarfe con el bocado, Cheyact obapyty.mo. Ayeyacecbapyty. Ahogarfe deteniendo el re
fuello, Ayeptup.

Aye-

y canfado*

pitubcquii

guimano--

Cheapebu.Cheropeb,

mo.
Ahogarfe en agua, Amano fppc.Aeamb1tiguimf
"iJomS-

Ahogada femIla,Tcmyty

Aho^

nliiliiliiliiTiil

www.portalguarani.com
'

H H l
' '
'

A. ante H.
tavado de muchos hayos , yfiqul-re qur.. bpqu piqa. boyar hazer hoyos, A m-

A.

ante

H.

145

Ahuyentarfe mucho tiempo. A re acay .rmandaiehbi.

Ahumada

coav

YmSata

boquar quar.Ambobqua bqu..


horcado yy ubipfr
horcar Ayubf.ca.

tyngabiapra.

Ahumar ,.poner

hotcarfe,Ayeyubi.caJ
horrar,dar libertad

al humo; Amoytatatyme* Amboapecum. mC. Ahumarfe, AemSata tynf

APondo sp.Tembiaihubamo heco habagui amoc^(m8}


,

gabia.bo.

A hurtadillas, gmSat h%

mye
A*

m'me.

horrar del gaflo.Aiemo acatey tey y arca. Ahaihub mbae yyarca. Cheracateytey mi' aembo pob pobra-
irio.

ante

f vocaL
.

A,Eupc,Euppe* Aidonde eftas, Eup nderendpe.

Aidonde Tabes, A [po ndereminguap.

.huyentado, Ymoe' gua*

Ymboyaba pira. Negu heb. Cahe mbira.

A fuera, Eup ocpe. AimimOjEnguy tecatuat


p.Enguy meb. Aipopebe.

nybo.
ahuyentar
,;

AraSeguahe
pa.,

(m8) amboyab*

A de la muger,que e duele,

AmSnemf:
^huyentare.Acay. mS. Ayaba.pa.. Aria epe. huyentarfe lejos. Mombripe aha guieaymo. Quipe acay guiaboa Cupe aha ui caymS..

o teme. Gul nga^

m. Eiaca.E m.. ma. Heguangay. Heganga.


Ai de la muger enfermad
Aca.Aquj.-

Aidel eufermo varn. Aehcl

www.portalguarani.com
3 44

A* ante
vocal.

11

ahte vocal.

che: Acache!. AJ.AceL Aidelquedccanfa. Hi.

rioyrOmo.Che pochi

mS aembobaba guit

Hay. Ai del que

acuerda del bien paTado.N amme!.


fe
,

Ai del que fe recela te-

me dao,

ata.

AdemijGaetech. A :
che amyry.
Anas,Hy.i".api. 6. ha!

cobo. Are.Ybitu.Pit.i. Aire correr, ibituoype bo. ibitu e. Yptue ibtuey oubo. Aire hazere , Aeoa
bitu.bo.ayepeiu.bo.
7

me. Anas

A. ante

Y.

con-

me muriera, Haftne

onante.

amanc^Hymu gui mnomo.Ceryceryamno.l.Gui m'aaSmo. Coi coi guimnomo. Apache guin an8mo.

Ayer,Cuehetei".

Ayer aora de comer. Cu he caruhbmC. Ayer amediodia,Cehe


tey a93eram8.

Ayrado hombre, Abieacctcf emo yrSnde. Guata moy ronde. Ypo


.

Ayer

zia la tarde, Ceh

chiba.

tey caarucotcoti. Ayer hizo quatro dias

A'radamente.Yacei ai ha
pe.

CsheraymSyrSndi
l.YrSndba.

mZ

yrS ai Lape.

Pochhpe.
Airare, Aieahe.bo. A~-

Ayer , y OV) Cuehc


rr*

ha<

ng. Cehete", ae cu

nioyr8.m8.A?mombo chi.Chc ac myrS ychu


pe.

Ayer muy
fflo.

de

maana.

C ehe te'oyeibe etr!


Ayer noche, Cehepi tuamo.
Aya*

Airar/e habiendo ademanes con los bracos, A ye

yiba rabo b^bg guie-

.nrTi,,,iiti>tiiiirTi.i.,M w . , . * , . w

,..,

,.......

www.portalguarani.com
FTTtf

'*

ante-

Yl.
Ajil

;,A

ante

j.

14$
*

confonante.
;.,:Yp?ryr?bae^

lyuda echar, Ahebiciituv


cai

mymbae.Ypuicatubac.
Omboyatcattiba. /jilidad,Pyryr'.Pw.Ya!

>yuda generalmente, Pytyf.,.

ludar.Aypvtyb^.mS. % lyudar murmurar, A hobakhuaru porqcur reh. Ayoguacherapicha


ycurahague. Lyudarfe vnos
rubo. bo.
ayunar, Ayecoacu. bo.
. -otros,

jiigero de pies,Yppy.1

ryrPbae.Yquan'bae.
,

Aji veloz
gura.'

Oberabo

te-

4jos,Sboitv

A juarlo

defigual

Am-

re mudaudofe ,Oroy op i -

boioia. boi Ajuftar peo aadiendoj

Ayrlmo ymboiowbo.
4uftare con la razn ,A-' <j ijieQiboyacatu mbae hupi girar. Amboyoibi

tyunarhazer , rcoacu.bo. Lyuno,YecQcu Lyuno eftar , Ndacarui. Cbbgua poreyme ay


I

Amboye-

cherem'mbotra hup guaran.


,

teco

co.Che^jgufan&Ghe
b gu
;

A juar cuentas
,

Apapa

.yaeeci,: bo.
l-I

Kda?iquinmbae.

Lyuntamiento de pero-tias.omonoo ngaba.


;

ymboioiabp. Ajftarfe con la voluntad de Dios, Tupa remimbotarar af'mboa.Am boyoib Chereminibo
tara,

A.
^jena cofa

ante,

j.

Tuparemimbota^

rar.
,

Abaembae

Mbayurbac.
tjeno etrao
l ji.Qy}1.

Ajftarfe, midiendofecori otro , Ae mbcioa hec.

me

hazes.
s

Hecc aoemboc.A-:
i
.

lher^hoabaeep#
,

\.
-i

Mngrhec.
t
I

i:ji

Alada

www.portalguarani.com
46
A.

ft te

L.

A ante
beu lerob.

Li

ante

Alabarfe mintiendo
Alacia cofa,Ypepbae.'

A*

emboqui

te".

Ala de aue,Ginrapep. Ala de Toldados, Guaryny


pp.Guarin'lci. Al agua eftar in reparo. Cheropea tiqu guit.pa.

Alacrn, Yapeuea.

Aladares, Atiab. A la entrada de la puerta^


pipe. Oque namb ypVpe. AIalarga,Opucbo.

Oqu mbo

0,

Alas aun no tener las auei* Ndei otbaab range*

A la larga va
aip.

efo, Arebi

Yporomout

ai

Ypep

c.

vp. Areguarama aip.

A las plumas nacer.Tbba*


iaima.Hobai cat.bo. Alas poner pofTcas,y plu*

Atalba.CoetframS. A la madrugada , Coc'rl

mo.

mas alas fllechas, Aype


poru.nga.

A la mano poner, Amoyft


b.i.

daib,Aiibnongaib,A^

Alabada cofa ,
catupfra.

Ymombcu

A k mano diefra

Alabador,

Poromombea

, Cheactuap coti.Cheac*

catuhra.

Alaban f , Poromombeu catuh.Motnbe cat. Alabar, Jfcmombeucat. bo.


Alabarfe.
tu c.

/fiemombeuca

tuactu Alambre enhilo , Ytaetiv bo pon Alanceado Mi pip ycutupira.My mbo. r. Alancear , Mf pipe aicu,

AeraS maringa-

tu.c.

tu.
Alabarfe, jalandofe. Aemboqui. Ayerobiar

Alano, Yaguar^. A lanoche,Pihbo.Ptu-

chemrngatu cuemS mbegabo. ffmSai;

amo. Al anochecer. Caaru

pl-

tumbotbo. Caarng? Ahrramo*

nrrfiii Ti,fif
l

ll

T.,i

iiTuTnfiluTiiTuTiTiTn

iLLU

www.portalguarani.com
TTTT
a; ante
L."

A,

ante
*

L.

14?

Mar de cafa, Ogrogimbi.


llar

ngage aSqua* na. Alaridos, Tac tace roa.


capucai.

n~A

hazer

AogmorS-

gmbi.bo.
Mardc.,

Guarynyhyce-

chagucah. K larde hazer , Oic echa-

Alaridos dar, Chcrace rac?.mS. Acapucapaca, ta. Nataceatury run

guayaye.

gucgurynyhra. Margar el pafo Cheata aq ua. Margtf el tiempo , Aihombucrav Ara aKioporCmbucu bo. Margar la mano # Chepayai.ta.

Alaridos dar llamando Ahenoi guicapucaita.Che

race henSi na,


na.

Oyoa

yoa o$apucaka henoi


Alaridos de dolor, Checheraci. Chera* race cheracgui. ce Alaridos oyrfe,P tace ta

moace

Margar la platica > Ghcynvongu c c a h 4 ba am o po


looibttc.

ceor.eend.

AypYco Che
,

A la fombra del Sol,Qua-;


Ji. la tarde,

ce imSngetabo.
Alargar
la

vida

Amo po.

rumbuccherecob. Margar la vifta, hafta que


fe

pierda, Ambo appa-

caychere^.Amoiidocherec^ ycav hpe.

Margarlo corto. Ambopuc.bo. Amboapi. bo.

dngme. Caarramo. A lton, Quare pot ne. A la via de todos Teca aprcpe.He chagi pabe ramo. Hecha pYpabra mG.Meme remb hecha gamo. iJ abe recpe.
rac
,

AmSmbucu. bo.ambO
yoap'.bo.

A la vira, o vidolo Dios,


TGpa'recpe.Tfipa'rem bihechgmS.TfipSro-

Te Jipe v

Margar placo, Ara yquaa beengabb cuera amopor8mbnc,bo.Ara rai

bpc.Tparobaquc.
Albanal>tfr?cba. a

Al-]

www.portalguarani.com
4
r

A. ante B.

. nte
rpfatib
ra.

x;

Albail y ibiata apollara.

rnonSong-

bl

el da", Coe yequaqtia.Coeti". Alborotado, epantado de

Alborear

Alxabo del mundo. ibi*


pretpe.

Al cbq de mi vejeZjCt
tyabacetepfp.

tro* Ymond pra.

Ymbopia titfpira.Yn

bpiaberpira.

A-Lcabibde tanto tiempc vienes? Nmbpe ere:

Alborotador
diitra*

PoromonForomoeran,
-

yu?

Al cabo de mi
^

vida. Che.

dra.Promoapicey. Alborotar , defatinaf o"trb, Amboperereg. Aa ?* boatibatibag.' Amboaca&?.mo. 3 ^Alborotar r epantaBdo,


'

A recob aprppe.

A pep'
y<

pabyme.Ghereoobe

yarogiramSb. Alcaguete , Maandra.

-Alcaguetear q-l
na.

A m a>i

AmongSkiie (bo) AJ j

nQiida'a.
,

Alboroto
.

Nl'mondit-

ba;a1'-rndba.Apicief
.,

AlbtMo
/
:

Murond'reb
:

Alean cado andar de tiem po,Araoat chebe. Y ' patar chebe ara. Alean cado andar de vir
;

>

p.-

zo

&

albricias dari MSranducat repi amee (ngaj Ahepibee rnoxnduca-

Albricias pedir y Moan* d eatu piri ahenu, na. Ayerur. (boj Alcabala, Temblar repc? agu atibo.

tud genera tioa^Chera oe'hemb. Alcahcado de fueo. Cht rerecoa chequerey. Ndaquerau quri.Nda querietegutupa. Alean car algo por ru gos, Anohccheremitn botara cheeenga a

quiprEmo.Cheemo
^

Alcabalero

TTernbir

angaru

hpe

hec che

iTiilliifiiTiil

iiMiTnli*

www.portalguarani.com
i ttuu ^
1

A.

ante

'-

LJ
,

A.

ante

L.

149

chey er r era rao Ornee


clisbe.

Alcoholar

Ahecmotr.
con
rayas*;
,

lcancar alguno
pit.ca.

Ahu,

na. Alcoholarfe-

Ave ecapopa
ti,

rrio.

ilcaocar hazer algo

Ambobahl: y* rando moatnrao. ilcancar lodefeado , Aba he cberemimbotarup. Cherembiecarupe a-bah '.Ayoh cheremim
^botara. Ucancar lo que eli en
to,
al-

ng. Al contrario,Hee'pihde quahpe.

Aleado ganado

Hebae
1

ye a t. Aleado pueblo reuelado, Taba angaip. Abyfiangaip.

Aba opa-

bae.

Aroyi bo. Abahe. Ychup. Alcancat vna cofa otra


cntruar'f
,

Alcamiento, rebelin,

An
1

gaip.MulPua.i.

AUar de obra

Oyepo-

tapot.bo. Oyopopci. bo. Alean carie vna fementeraa otra Oypcohu


I

*-

temytyma.

A lean carie

vir engendro

a otro,Oyoaiu.<

Alean? arfe vh potaje otro, -OSyre- yre yupira. Oyepot. yopo


<

Apo. bo. Abicherembiapohgur. Aheya cherembiap. Al$ar el rotro mirar, Ayaupi. Alear en al to, Ahup.bp? Alear tenindolo , A8a' hupibo. Alear la cabera arriba 6 la, haz de la cofa, Ambo obab. bo. Alear la ropa Ayepepu
, , ,

::

Alcances yr, Ayaprerec gui hbo. Alcohol, Teca mound-

(bo) Aypepr cheo.ye aopep. bo.

Alearlas ms nos alcie& Aefilbop yoi^i ioa, ymiha.l.'Kup'^


.

&
bo.

T5

Al :

www.portalguarani.com
wm
i
i

wwwu

fo

A.

inte
;

jj&

A.

ante

LJ

Alfar lo cado
bo.
Al<?ar la

Ahup.
,

AmSecai.na.
Alegrarfe del bien de
(

mano de algo A-

tro.Hec marangatu r
hcheror?. Mrhee
cat rehe cherori .
1

po.gui.

Alearte nafta otro ao las aguas , Oquipoo ama corop?p. Alcarfe reuelarfe, Cheangaip (bo) Ychupc. A-

Alegrarfe del mal agenc Hecoa reh cheror] Mar ai hec chembo
ori.pa.bo. Alegrarfe , defenfadarfe

puhcc.
Aldaba, cerrojo, Oqu-mbotp. Aldauada, Oquembotip

AemSecai.

mSp'abo.Oqu'nda
ra

mbo

Alegre pueblo , Taba cj; yngat. Alegre , rifueo , Che


ro.

tipa pip mSphague-

Aldea,
myr;

aguieyey.

Ta myry. Tabat Aba retagura.


,

Alegre fer de roltro,Che roba eci. Cheroba


or.aro. Alegres^nueuas , Moran du or.Morandu ecan Alegre tricador , Aba a-

Aldeano/TaWgura. Ta-

myry

Al derecho

Tcrequa co-

t.Heraqacoti. Al defcuydo, Mongabey


sub. Yeapicacaeyangaub. Al defgaire hazer , Ayapoe. Ayapotel.Ayapo anga.Ayaporui.

rua. Abm?gu3ori. Akgria,Tec yndba.Td

riba. Alegrisimo erar Nache

moanamitoriba. Alegrn , Chepepopcpj a cheroribamS.


Alejarfe,Cupe ah.

ata*

Afear las aues , Opepc. bo. Alegrar , Ambcori(pa)

pucune.Mcmbri

al .

Alemadoxsfcrcado,! pa tS'bae peftbae. g^gi A]tnreymb.

,.mmilflllIllfIHlflttlfmnTrtiiriM^^.rT.

www.portalguarani.com
H.

A.

ante

L.

A.

ante

i ? i

intar otro.

Amomya-

Alferez,Aobebe rerequara.

t^.^mboqujrcy.
p/ta.
tlentarfe
el

Ambo
Al

fiado

dar,Hepibe na-

enfermo,

ymbanabae. Hacibae oemopYata'.OAar8pS. Heyiangapihi


cayngat Chere^aya.
lentarfe
, tomar aliento. Aemopiata. A^'moan

amee y chup. Tohepxbeeng Chebegui yabo amee. Poyto


r>8nd

hepibee chcbe guiyapa pee amee.

Al fiado tomar. Hepibee


anondayogua. Mbegue tahepbeehl.Tbo.
Alfiler, Arapir. Al fin finalmente.
t.

gapihY.Cherecaingatu coi te. Cherecjgattt Cherecaa. Jerta eftar,Chercca en?. Ane'mopirtaru guitpa. Cherecaa guitpa.

Nam-

M.RombS.Aroyre.Rc?

CherecapYc

guitpa.

Al

Chere^aytipynP. tlerta eftar al golpe del enemigo . Aemoyt". (m8.) tfezna, Yu capatucutuea
ba. fapatu

fin finalmente y . Rom bcote. Aroyrecote.

Namb! coiter. Alforja, Piyuru.


Al gaIope,anunbeguc ha
pe.

mbobbica-

ba.

Ueuofo , Yangaipa cara


cata.
cte.

Algarroba, ibopc. Algarrobal. ibop tiba. Al^arraboarbo ,ibope.

Ypochi

caracati*

Mcuofo, Angap caraca*


t.

Algo,Mbae amo. Algo mas ,Mbae mCb. Myrybe Algo menos


,

'

UfalIo,Rombr. lfange , Quice appu :


cu.

Sm^ychugui. Algodn, Amandy.


Algodonal, Amand *y tiba*

Alguaj

www.portalguarani.com
m^fT^rmm

WT
*iz A.
ante

i;

A. ante

i:

lguaail, ibfrayra.

M-

rayamyrf: 'Alguazil mayor, biraa


ruc.

gat.Abucatu. Aliento tomar esfuerce

CheangapM.Ae'm
patw.
!

Alguna cofa fer, Mbaenao nyp.-Mbae nypo. McguaiamS-mbae. 'Alguna vez, YcbfmS. Algunas vezes,Am u amo

Aligerada cofa, Ymbpjbi


;

buipira. j Aligerar, Ambobebm. be


,
.

Alimentar

AmSngan

me.AmCme

yebi.Yeb

bo.l.Ayopo.ta. l.A hembiumec',ng.l.H

amo. A!guno,amoY Alguno de ellos, Ychu^ui

SnaS.ASmS.
'Alguno de nootros. Oreii-fi

co techaba ame 1.1/ yecp cbmS aiccVhec te be haba r. Alimentos, Ypoitba. ]


,

/ heguiamo.Oramo. Alguno feria por ventura


parecido a mi,cheabi-

YmGnganr haba, Hembi meSengba


l.Hecoteb* ym$2h&l

r,

hareybaeypo c. Algn tanto. aybeg


te.Nafo'te. Alharacas. Tacte?:

Alindar, poner lindes. A n boibiy. 1. Amboepy

he-*'

embobbate?. Tecembe.Tace'ngurao. Alharaquiento, tembobab tey hra. Hace ha ce tef'bae. Abtaccagerao.


s

Alindare con o tro. Amo. jonarfe, Aeitibobiy hec.l. Aemboepf^

hece Aliada

cafa,

Og .ypnSatj

rombra.
Aliar,adere$ar

r<L(m

lattoP^
Aliento animo , Angapihi 'piatl Aliento tomar, C hcpitu
'

, AmSaty l.Ambogaca

tt

tu.l.AnioPngat. Aliar madera,Ambopig; Aliar poner en orden*


,

Amorgacat.(bo)Ha w? AII

www.portalguarani.com
""ATI,

ante
Uiar,aparejar,
r8.

L.

k~.

ante

L.'

153

(m8.J

AmSatyAmSyngatu.

Aliuiado ear

bo. liurfe,componerfe , A^I yeguag.ca.l.An'rriSay To.(mCJ.l..Afie'tnbocatupiri.bo.

el enfermo, Aguye yeaic.l.Yyapirib cherac, L Che apmbe (bo) 1. Y ny rny

fo chbecberac'
-cu cheraciVl
.

.1.

Q-

Ybebui-

p.io,Ymcatyr8 haba.l. Yfflongii.icatu haba. 1.


Uilada cofa,
loabae.

Ymoyngatuhba. Ymocymbira.UYmbooapira.l.Y-

che raci.i.Yru.I. Ocan dogl che rae Aiiuiar la carga Ambobebu$(bo) Aliuiare de enfermen
i*.

AherAboaPiribCi
>ae aci

ni

rene

l.

n'e

meo

llifar,Amocy(n-o)l.^ni
iltiir

boyo.(bo) bruendo, AmSendo (bo ) 1. Ambcioa.


(bo)

a uiyei(b) 5 Ahuiarfe de ^ldmorc, YiapYrib ehe-nrmoyro{mo) l.Oquab chene'iuyro.

Alifar, quitando altibajos,


I

Amboyo\(bo)l.Aycurocuro'g (ca)(bo)_i.

A!iuiarfeeidolor,Y^r3 ch-bc mbae rc YSn

gapJhiyChcheguiche
rac.

Ahacap capbg.'(ca) Ahair. li'fir rayendo mS.l.Ahafr(pa)


,

Aliuio de enfermedad, guYye.l.Y-angapihi.

A-

lifo

rbol, 'brabe- -

vAlgibe cinema, qura.

bu.

Aliar, poner en lia. Aiquatiahcra. 1. Hra amofquatia rehc.


Aliftarfe

noSngba. Al juo medir, Ahatfyyacat.l.YAabeciah^.^ Al juo viene, Yyacat.

Ayequatia ruc (bo) 1. Ahetnoy vea


,

(Chbe) l.cheycat.

quatiareh.

Alma,Ang, 3. Alma de difunto, Angura

Ai-

www.portalguarani.com
*4
A. nte
deado,
1

L.

A?
guY-

iit

L.
,

Alma

Heca

ribac.

Almirez de metal

Anm

A!madearf,A?>'mboeca gufryfbo; 1. Chere^agunSf.

ytrehegura.I.Yta;

gumyrf.
Almizcle, Yacarrapin tfrSha.

Almdana, Yt npahgu^u.

Almacigo, Mbac
noitiba.

afi he-

Almocadadar,Ay 3r cn( pmScoiymeenga. Almohada, Actngh.1. i


cangup.

Almacigo hazer
ay aSty.
1.

Mbae

A m S eSi mbeyuymboyaogcaguW
mi, Almagrado. YmSpytarnbi
ra.l.Oyepitbaevrucupip. 1. OemGpyrabae.

Almohaca
gn. ba.
iu.ca.
1.

Cabayuqu

Cabaiuquftics

Almohazar, Aiqufti cab;

Almoneda hazer
amofica tupe

Mba

ytarip'

Almagrar, A m8 pyt'CmS) l.AmSpyrg.ng. Almagre, Tapyta. 1. Vruc.

ramahepirar.l.

Yml

embiram ycatupe

m8y tbo guarama. I Mba amof ycatup


hepi'rariymeenga.

Almario de loca,ae rup ba.l.aembc rendaba.


l.aembre'ndatiba. Almario de ropa, A rup
ba.. rpatba.

A Jrnorranas,Tebiqu qu
ta.

Almorranas tener. Cher. dquaquyt3.LTebiqu

AlmejasjYtramb. Almendras , bpynde


ray.

quyt aiporar. Almorcar, Oyeibacaru

myr
Almud o hanega
,

Almete, AcSnga bStS'. Almidn, Abati myrv tipia.

Mba<

ayiraangaba.

Almuer co, C arumrfoye


begua.
Alo.

ttTmMlIllllllllfllllttflirtiiiirrri^r., .

,...

.....

..

www.portalguarani.com
i'

HH
'

'

lllA

A.'

nte L;

A. ante V.

Y<f?

Uocado Ytarob pfri. 1.


,

A lo que me parece es
rmy hup aip.

ver

Yyaraquaa cat acata. 1. Yyaraqua co$o coco. Uocado quedar Otarobipreyvu ogu:noy. 1. Yyraqaa cato'na, 1. Yyaraqua fn' oy,

dadjGhebeebcrmy hu p aip.l. Ybi chbeb

lo que te parece he de vi
uir,

co. lo callado, difsimulada-

mente

e'mboaqua-

bahpc.I. Te'auhiI

pe. lo callado es bellaco,

no'Marete pendbe aicobepichen? h Acuer har maraete? pendebe?l.Ybb*rSm? cherecob ndbene? Al precio yo lo tomara Aiphepireh chemo
ayog. Alprefente, ang.
ri.
1.

Oemboaquaab te'Y Mngaipbo.l.Oe'mbo te mbotc & ongaipa rir. 1. Oemboyate'


ongaiprir

Cu-

Al

principio del mundo, Arafc'mS Mngipfra.L,

Aracot pirGramC. I
,

Mo largo v

eflo

Ypoai-

Arpf.

rbcucati aip.l. Are

bet rec p ir m pd.


& lo

Al punto, Acoihapei. Al punto que me parta para venir lleg,Cher


pyr?,obah. Alquilado, Yporuucap i he p reh,

mas tarde vn dia , Y-

porombu cu'rmo yepc


l

petey ra o. lmenos, A te.


hizie-

omenos yonolo
amo. que me parece

ra,Gheate ndayapoic
i

Alquilado tomar, Ayporu hepireh. Alquilar, A-y poruuc hepf reh.l.Yporrepi reh
amee.ng-t. Alquiler, Ypor repicc.

lo

C he-

bccbrm?.l.a>3fbrS :

mfchbe.

Alrededor, Yyerepba ru% p.

afaiju

us

www.portalguarani.com
wmm

10

A. ante l:

M
ro.

ante

L.'

p L.fi"ani indarupi.l.

Chboopche-M-^
/-Iteracin porfa
.bo.

Al retortero traer, Amboye r ver herecbo. I. Amboatiba tbag he;

ee yil poepi.C.L eernbcvc?


,

recbo..

Al renes

AtfrVbiri.l.

A-

Al termino llegar, Cheh haganse -abahe.

rirney.

Altcnudamente.Yo .p.iri
rm8.
Alternar los Coros , O yopir poraheitara . Altibajo cu c t.!, cucara.
,

Mu?
Pe.

Aliar, Mili ha>

Alar
Altar

colateral, ltaa ycch

bai.char..

mayor

Altar gua-

Ae

$ i

.
:

Apa c u gttJ

Pitep*
Altar portariljAltarheroa tioi.l. Miffahperupi.* gtu. i. MifFah. remata.

Altibajos hazer, A jubo cu cu.bo. Altibajos tolondrones-te

neren lacabeja,Ch'
la carne.

A iteracin de
guyro.

Ta

pi CUU. Altibajos quitar. Ayci

A Iteracin, perturbacin PiPynr. 1. PiattV^ 1. F^beremoyrSgul. Alterado/enojado, Guata


mo.l.e'moyrSnd
Alterar, inquietar,

rog.ca..

Amo?,

Altibajos tener el cabe* Ho.Cheapira^rac. Altiuearmboet haba. Yerobia tey haba, 1. emSitaro te?.
-

Ta(na)
c.(bo)

L.-iii3Bge-

Altio foberiOejiiboe-

Alterirfe,epantarfe,Ae

mSndil.ta.
A*lterare,turbarfe,Chero
pi;cixeae moyrSgui.
1.

teira.Yerobiateyhir l.cmoytaro tey hra. Aitistmo lugar , Tenda ibatete. Lbate porng ete, L Nandete yyibat. Al

TITM>U,lirtlUl.tI,,..,.M,T

,.,,. W.M..W...-W.M.M..W..W..W ....

.....

. .,..,

www.portalguarani.com
' "i
'

il

'

Alli^

A. ante

L.
pe. 3.

Mt LL.

1^7

Itoariba.ihat.

ltode cuerpo, Abpt* oi.l. Abibate.l. Ab

icapucubae.
:ltura.i^a.LPucuh.l.ba

thba.
Jturaae teh,
Itiir
ri.
I.

monte,Caa

ba

mediana, Ypucupi

elabifmo, Cupe ibiapitpe. All el , Cuhecni. I* Peoic. Alia eir echado, pe tul I. peonen ppa> Alia ea en pie> pe yai. Aei alentado , &c.
Ail.,e n
:
.

Tete

icapir.,1.

Fehvy.
Alia lexQs

f at3.
Lltura

pequea ^Ypucu
coa>

pyr ypucuveff.

donde no fe v,Ebapquipe. A H lexos donde fe v, Pe


pe.l.CtvS...
,

Uumbrada
-'

Hc^ipc

pira...

thunbramiento, Hecape hbaUurnbrar, Ahecap. bo.


pe.9.

Allanada cofa ya pira.


pira.

Ymboio

A llanado,chato-Ymombc
Allanar a pion.
yco.ca.

m8mb

uaconquefe dizeMiffa.A Pud Mifah:

fea.Iua.
fclua
fcfc

de

la.

maana Coe :

Allanar dificultadcs.Mbae ab: -amboaguiy e . A y % baiog. Allanarfe,humanare- , A. 1

AIua,Antes delAlua,Coe

embabaeteog.l. Aye

tyymboe.
Aluedrio
ra.
,

po ihbg.l. Ayepoih
po.

Temymbot-

Alatelo ayas

Nde

AlueareldiajCoi'tytfrQlO.

eyc.l.Tereiquaabe.

A.
Alia,

ante
1.

LL.
Ebocol.

Ebap.

Alia v,Cu3 yhony J.Eba p yhony. l.-Ebocor yhony.

Alli.

"

afufa

www.portalguarani.com
wprm

15S

A.

nte

LV

A:

ante

LL."

Alia voy f y no hago mengua, Cu! gui guih-

quybongot][ 9 Allegarfe zia alla,Acir!

boanS.i.A. Allegados , Paniaguados,


'

mSngotf.
Allegarfe fin fer llamado

CherogSfgara.

1.

Che-

m. Yopiri ocarbae.
Allegar
al lugar , Abahe' tape.l.yurmo.LAb

AyureU.Cheau.l Chere'nS e^ yep ayu. allegarfe cafa de otn

hetbagui. Allegar hazer arrimando, Arobi.ca.l.Aroc, Allegar hazer eftirando,

ymobahc'mG. Allegar lo derramado gra no, y no grano, Ahay;

AmoM

a.Nga.AmSnSo.
Allegarfe aca.Acr? coco
t.

bolaiendo delviafe,<31 relapeipiahpe. All, Acope. Alli donde te xq 9 Acoj pe cheyaguepe ndbe All en el mifmo lugar A / r c aspe, AllieftjPehfhy. Allieftn,Pen?ny. Alli mifmo , Acotecatu
'

ape. l.acoipe
la

be". 1. A*

Allegarfe a

razn

Hu*

coipipe.

pi guarar aembola. 1. Hupiguararayc. A\legarfe all , Acir? amSngoti.l. Aquebap.l.Ebocoah. Allegarfe muger, Abicu

A.

ante

M.

Ama que

da leche Poro

mocambuhra. Ama que cria. Poro m8ngaqua apara.

n'rehc. Allegarfe otro fauoreciendofe del , Akcog hec. I. yerobiar hec guie pytybSnguc

Amable

, y amada cofa f Haftubipfra.

Amador con

inclinacin,

Aboraihubic.l.Mboraihupra.l.Poroambo*

bo. Allegarfe zia ac. Adir?

thinu

Ama-

'TTTTiTTiiTiTiiTiiIiI.TiiThI

1111111.11111111111111111111111111.1111111111111! fnlifiliiliil T T Tul

i*m

www.portalguarani.com

a: Ate
mador de
,

m:
Oyeaihu-

/A. ante

H.

159

Amanfar al ayrado. Amo*


nyro.l.AmGngyryry.l.

bae.l.Oyeahubra.
amagar, hcnSpua.
bupra.
^mancillar,
1.

Mo.

AmboapirYbc.I.Ambo
ru.
1.

Lmamanado> Yinocam-

Amo"moyr8n-

mSmbochi. AmSmra.

gUt.l.amSenombia* Amanfar animales , Amboaraqa.

lmaniantar,Am8cambu.
bo.

Amanfar el viento, ibit


opig.
Sbft.
1.

Oemomb
1.
1

Lmancebada, Cu'yyaguacbae.

l.YyapMb.

amancebado guapbae.

Abyya-

OenSttu. Amanfarfe el

enojado,

Cheyro.
rSngu.
1.

1.

Atmoy-

Lmancebarfe los cafados,

AmSngub

Mendrra OGmboaguac. amanecer, Coe. amanecer el da claro,

che^mSyrC.l.Chcapy
rb.l.Apochee'moy
rogui.
1.

AemSmbi

checmSyrCgui poibo.

Coeycatuob.
catu.

1.

Coe

mrcat.l.Coeyepirobfcuro Arapytcoe'.l.Coe'pytu ara. Amanecer el vfo de la razon,O ipcat chearaquaa chbe. 1. Oyehu prmo chearaqua. l mano derecha, Actu
el dia

Amar,Ahaihu.pa. Amarconternura.l.A ha?


hupI.l.Chepafchappa.

amanecer

Amar fingidamente Ha
,

ha ahah.
ahah.

1.

Anga

Amar

cot.
Al

mano yzqnierda
cot.

A$u

de cora con, Chepaguib ahaihu.LChe ng guibc ahaihu. pa. Amar por querer, Aypcta.I.Aambot.r. Amarfe i mefmo. A yea i
h.pa.

Amar-

www.portalguarani.com

6o

Ai ante M.

a:
!.

ante
1.

Mi

A-iTivrgTcofa

Yrbae.

iiicapi.

Ymomimb
Ayayuc

Rob.

ra.

Amarga, o deabtidaeall,

Anv.far barro,
'-'u.

:g.
,

Ama-gar

Yr6 chbe.I.
.,

Amas
mas

l.^mSnT tuy, j andar, hCoqaa fie


correr,

'nabo rob chbe.

quihpe.
qa Sqa hipe.

Amargas

palabras

pelr

Oquin?c
,

rob lvs7r'ogaci.

Amargo mucho, Yrcet.

A mas lexos fue


.

Moifsl

LYrokioi*LYropcx:hi. margara .de .coraron, P a


rob.

riape yhooy.
.n'e,

A mas tardar maana vi<


OcuracaturamS .peoyrandcoune.
y

Amarilla cofa,Y. 3.

A mar-i Ija -hoja, fo

y.
,

Yy Amarillar la fruta yyTb. Amarillear la fruta debajo de lasejas Hogubo


.,

A mas viuir vauira vn a< Oyeo.pucramS yep pete y ro o hecob


ne.

Ambas dos cofas

Mi

y.

Amarillear -yendo madurando la fruta , Aquiri931 y. Amarilecere el

cofb tnbae. Ambos dos ellos 7 H mScbe.A medrentado Ym8ng I


,

roro,

yeplra.

Aemboobay.
Amarrada cofa,Ynapitym
btra.

Amedrentado
,

etar,

Aq

hilguytena.

Amedrentar AmSngib
Amenaca,reto,M8mboi Amenaca amago. Her
pua.j

Amarrado elar, Yapyt"

O&V
.

A marrado tener A-apytf


hcrecbo. Amarrar. Ahapyti'Mo. AnaaTidobarro,Tuyuyy

Amenacado
pifa.

YmSmfc

"

Amer

M,,MTlM,FTf.,>,r.r .,,..,,,,

www.portalguarani.com
M.
ii

Ai m;M.
L

A:

-'ante

me na car
ta.

AmSmboi,

Amig de

Imenacar amagado, A he
noPua. Mo, fcmenacar cen
la
l

de do- en
fio?

jugar, 'mbo1. r'mbocarai f.artequara. Amigo de mu ge res C.uniimbota har. h. Gtarac.


,

nariz

A rr qiu

ila mbotace
,.

.1

Gu re-

yaiomboit.
V'mena'car puefta la
,
.

heoftequara.
Gc.l.Potal.Tequara.\

mano

A nigo de qiulquier cofa,


Amigo de
faber
1.
,

en la barba Ae'ndib Sa ymotnbota.


1.

Mbae

VmefiudjPipij.

Cairy

Ami>Chbe.
& mi?Preguntando,Chbepa? A mi bellaco>Chbe pande angaipt.

emCcaneSnd mbae qua ptabo.l.Mbae quabar


quabice.
teqaret.

Amigos fomosjCheyocotah.

Amigos tomar, At mboyecotah(hec) l.Che yecotiah ramo arec.


1.
i

Amiga de varones Abapo tallara. 1. Abapotac.


,

Ahapotaric. i. Abarie monborarice.L Aba-

A'mboyecotiahadeslionefta
,

rahec.

riteq^ra. 'Amigados, amancebados, Yoaguacaoicoba..; Amigable. ,, amancebarfe,


;

A minad
"

Po-

ropot. Amifadfingida,Yecotiaha anga.1. Caracatul.

Aemboaguaca.
til.

!Amigo,Yecotahd. Co-

, Amiftad verdadera,
cotahet.

Ye J

Amigo de ha-zer

fu

volun-

Amoftaor^ara.
Amodorrido* A cayii.b. Amohinado, YmSangeco piraJ.Ymoiermbra, i.Ym8-

luntad , Gnemfrabotara apoc. l.Guemimbpta-ra

aporehe tequiara.

www.portalguarani.com
6
1.
r

A. ante M.'
Ym8gutamoirib-~

Al

hte

M*

ra.

Am8morandtf..Ambo ecoqa.L Amboaptcata'ychupc.l.

Amohinar, Amoangec.
L:<

moM.n\l.Amo~

gutamSfcMo.. Amohinirfe , Aemoange co, BoJ. Che angec*


l.Guatarnoaic. Amo jonada tierra,ibi bt

p.l.Ayquabuchecc Ahecqua abee.l. Ahec mboyehu. 1. Amboecatu. 1.

Anee mond.

AmoneTar,apercebir, A>

iabaeXYmlxrtbyapra.l.biepr^abae*

na. I AmGaembocaco. abo, Amonerar en la Iglei,


los que
fe

tO&emZf%

Amojonar tierra, Ambobiya.


I.

quieren cafar

Amboepca..
,

O m en da b aera" amom

M3.. Amoladera piedra

Yta~

beuTSpaope.l.Mendaraamombeu. Amontonada cofa. Yyatr


bae.l.Ymboatipira*
I

Amolado, Haymbee p. A molar, A hay mbee.bo

Amoneaon,Ymbo eco
quaba.
1.

Ymbo ara-

quaahaba.LYmQmoraa duhba.l. Ymboapifaphba., 1. Ymboehlba. Amoneftador, Foromboe c qua p ara . Yporo. 1

Yyapiteraquambae. Amontonar , .Amboati bo J. Ahap'. Bgt.| Ambo apiteraqu. bo Amontones efar , Yyat-

yati o'na.LYapyt pytambo?.l. Oapi

momorandharaJ.Po-

tapitSmotuiJ.Ymbek mbeiu o upa. Amor,Mboraihd. Pora]


h.

rombo ap*capuMra.. Poromboa raqua apara LPoromora anduhra-

Amor des honefo jMboropot.LPoropot.

Amor 6 cuydado
,

ponei

Aj^near^cfejar bien,

en algo, Aiporehe chc

pamSndcv

A-

www.portalguarani.com
wn'iini'Hilij

a:

sote

m:

ante

M.

16 J

.morofamente , Mbore* requahpe. 1. Mboraihuhape. 1. e'mocunuuipeJL Mboraxhi pihpe. fcmorfo


cr
,

Amparado, Ypicfomb*
ra.

Amparado eat con otro


A^'p&yrOliecguytB

ni

Mborere-

im p araivdefender, Aipicyrd,ri8.

qu.LMboraihuc.
\ mortajado, Y ubambara. ^ mn \f amortajar , Aluba, nga. \mortecerfe,Chcreo . \mortecerfe de repente,

Amparar en rias, defender, Ahep^ca. Amparo, YpicyrS haba.!.

Amparo

PoropcyrS. r de alguno,

Aguiyerambo Che
TeS.l.Tepbhpeche

Nderec agu yei hamo ayc. I.Ndeyeccbaiqo aleo.

Te8L
Amortecido Yaracaybae.iHeoabac. Amortigudacofa,Ogue ,

Ampolla de la carne
ru.

Pica-

Ampollas de agua

mamb.
Ampollas hazer
el

bae.i Yyapaiquibae.l.

agua

Ornariobae.l.Pgue.v.
Pi.n.i.

Amortiguar la carne, Am-

llouiendo,ama ycmm bu. Ampollas hazer el fuego,

bo apaiqui Cher.L AmScangicheret.


Amortiguar los fentidos,

&c.
t.

Chembopiruata--

Ampollas,vinageras,Cam
buchi my rfmifa haba. l.Caguyrir mifa apo-

Cheandup amScangu
l.Amboapaiqui.

Amotinado pueblo, Aby


angaipaAffiotinarrejOemongai pa ab.l.ab yngaip.

hgum.

V^.
,

Amugerado

Cuaec-

bae.U Abacuhaeco*

Xi

A-

www.portalguarani.com

P4
Anade

mmh^m
A.
'

VE

ante

S&
7

ante

N.

Ancho, Ypiguac.

aue,

ipeg.Guarym

be..Guari'.

Anadear, andar como anade , Aemocure gui


atabo.
t?.
1.

Anchura, YpVguacuh. Anda con la maldicin Equ mbur. i. Equ; aii.hEqnambu.ru u.

Aatacure.cuJ

Andamio,Mbftah. Andar ,Aat.bo. L Agua


t.bo.

Anadino pollo,ipep l Anatematizar J Aoar ;'t a mi amond.l. A inga p $m e. . ASngiipe


.
;

Andar
pobo.

gatas
Jt

Aguata o
,

Andar alrededor
. 1 .
}

Ayer

a^qiiu.

yer e guiar abo A t km ,ma. A a e at y maguala


.

Ancas de caballoXabayu
reb..

bo.

Anca donde juegan

los

ueros,te:ngu^ Ancas licuar en ancas, Checa bayurcbpe araha.

Andar ptelbirp aat Andar rodo la comida Oyepiiir yupi oqu pa.LOe'mSmbuca ten
*

Ancorada aue, garat"


cu t
t
i <!

yu c

re h y f py
a aiy c u
t

y ib'/, bae.
en.
1.
.

1 .

n"

bi.oqupa. tiento,pa!pando Apoblbi. bo. Andar bucando algo, Ah c guitecbo. Andar bucando con an

Andar

Ancora de aue

garata

^garata yt ayuayucti
i.

cl.

Ancorar aue, Yta

re he a pft fogarata,

Ten amo 1 1 1 a
h.

i y

u cu fe -

riv Aperereg hecb guitecbo. Andar cacado, Acaamon du guitecbo.1. cooai ayco. 1. cooartequra roo aic guitecbo. A ndar como el borracho

Anchicorta cofa, Carap


gua..

CheapaguVpa guib guia


tbo

...www M...M. W..W..W.M ...... ....... ....... .r. ... .^..^

www.portalguarani.com
N.
A. ante N.

A.
tSo.
1.

ante

C hereda guiri

And ir en puntillas, Chepi


apii-iarco.

.guitbo.

n lar con los carcaales, CriePitr'ayco gui ata


,

Andar en vnpie,Chcpi'pe tyDip aye gui ati1

feo.

\
dando
cadas.
1.

bo.

n.lar

A*
i

ii

jar fuera

de camino,

go'tecbo.
gui.tecbo.

Peey rupi aat. 1. Chcrcp.U eey ayporar.


bo.

indar de combitc en
i,bite d

com
p

Pcpiabo

a.ipi.

guitecbo.l. Pe pi nabonabo reh acaruguitc-

Aniar fuera de i de contento^ heacahy cherorbumo.J. Nachenionahiicherori'.

coboJ. Caruguacu,&c. Inlar derrengado, Chear

A n iar

fuera de

te guitecbo. Indar de latinado, Che ro -

Nachembo

de pena, araquabi

chepiangecV

p. indar defeaminado i era de razon,Hupey chere

Andar fugitiuo, Ayabagu'tecbo.

Andar azi a

tras

^ataciv'i

\xq guitecbo.l. Nadiereci'bimguaguiteco bo.l.Ytcherec.


Indar en andas, Aycupiu c renda occ guitecbo.l.

cri.LGuebbo. aat. And .irla criatura gat&aado,Apony.rj:o.

Andar
, .-

ni ac

1 e i:

to
i

Che re o
i:
.
!

a pa i qu i

Ayeeroattenda,

gu tec o C he i! ? n |gu t e c b Cherobaiu.


>

\ndar enfermizo
.

Cheraraci.

And

ciat'.l.

Chcray

melanclico A S mSmbi guitecbo


.ir
,

l.Cheraci.her'.LCh bara. ftndar en procesion,ry


,

embopichib gimeAndar mucho, Aat


Otetcguatbo-.I.
c

t,

1.

cyrS oroic orati o.

mtete.

X3

Aat An-

www.portalguarani.com
^mmmmmmmmmmmmv mnw
i

AB

166

A.

ante

N.
,

A.

ante

N.
Anean

Andar muchos
io.yriic

juntos
I.

O-

taycguitpa.

oroc.

O-

Andar con

rezelo,

nSyruetaoroic.
/^ndar parejas,

giiguitecbo.

Qyoyab

o guata.

Andar tralornando la ca a. AmSparara cher


Andar tropezando
ap.bo.
,

Andar
bo.

perdido, Cherop*

Aib

Andar peregrinando, btetyrSTup aata e guitecbo.

piapguiteobo.l.Ab

Andar trotando

Aat

Andar pobre,Cheporiah
guitecbo.

Squ guitecbo.

Andar rueda de molino, Oatyma'tyma' yta er.

Andariego, Oatac.. Andas de muerto, TeGn


guerir.l.

TeGngue

re

rahhba.
falidala perra. ruru yagua.
falidos los

Andar
qu Andar
les
,

Y-

Andas eSantos,Tpb
yareroatahba.

anima-

OaSmeno mbot mymbaba. 'Andar faltando Apo apo


,

Anegar mo.

Amoapym;

A negar

guitecbo.

Andar cayendo, Ogubo


ayco-LAgujagUibi. Andar fin guarda, Nacherarohari guitecbo.
1.

fe, Ae'pymy. m Anegarfe balfa, itap o pymi. Anegadicos,lpohuhagu icaahu haguera ot hagu ocembagur

Angarillas,

Mba

reroa

CherrGhabeyme aaAndar Aiccua raquiquri.l. Cua' ambor mbor.


i.

itcabayuarigua.

A ngoftar, A mbop Ymy r


tras alguna

muger,

Angofto,FYmyr?. h i Angoftura,oba myrf. Anguilla,Mbu5u.


Angurria, Ti.

Cua Amboaquipo-

.4;0"A";.\

*.***

www.portalguarani.com
MUHMfH
i

A.

ante

N.

A.

ante

L.

167

ngurriatenct Chetti
aiporar.

nguftia,TecotG'bevmbia ecoteUe

nguiadojTecotebe rerequara. Tecotebe porarahra pa ecoteb^' oguerecbae paecote


:

cappiffara.Lcocaape* guara. Animalillos pequeos, gu fanos,iceg.L Ha $og. 1. Mbae p p.

Animar ,d-ar vida,. Ayang

b&LAhecobee.l.A~
moyngob.. Animar, esforcar,

b~b&
.nguliar ,

Amo-

Ambop i eco,

te be.

pitW.mo. Lambo quih yequa. 1. Amoqurey*

.ngufliarfe

AM mbopia
,

muAnmarfe,esforcarfe,Ae mSpita.mo.l. Acm-

ecot-be.. inidar las aues

Oyeaiti-

boa.nga.

boquiWiequa.I.Aemoang^pi'ci'.bo.l.Ae'

Lnilio,MMru.l.Quat
inrmado tang yang ima
citar el nio,Poc'i

re-

moquirey. Animo, Quhiye ey.LPfrta..Anapih,LQu>


rey-

pe.l.mrnma.l.Oicobe m a . I. he ca gua L
.

Animo deenconado,Pia1. Pnem8mbia,> l.QuyrynV Aoimo/compafsiuo , Pa

caguaacupacoite.. animado eftar esforcado, A-emohgatu.I.Che

yro.

ptataUXhengapihka
Chequrey guitet. n l.Ndaqui hiy eguy :
1.

poriauberec.

Aniado Cunmy ec,

bae.

1.

OemC
,

cunuu-,
cfinS-

tena. animal, co.LHe ba. /Vnimat criado en cafa,,

bae.

Aniare

Ae'mo
,

myec.
Aniquilado
Pira.l.

Mymb.
Animal del monte
,

joo

Ymbo ayby YmGnrnym-

Krav

www.portalguarani.com

6$

Al ante N.

Al

ante

n:

Yyaib herecopi.. boa t pira*


Aniquilar
,

Ym

A
v.

li

mariVr.
i.

Amboaiby. . 1. A mo.

Anteceder elar delante Tenondeayco. 1. A he nSndc.bo.l.'Rnond ahd.Chepxtpe arec


he re cobo. Anteceor,Chercn8nde
guarra.

ni i rangua ry.l

A mboa

Ang n.

Aniquilar Dios las cofas,

An

t a ve
1.

Cu e he

ren 8 i

Tupa mbaerec omo-omoingo. !. Om8ndi-guebet ymocaymbetbombieopacat^ ^


ranguebe te ymocanym 8 A Mba.ee y n u n g r
.

d. d.

CuehetefrenCr

Ante ayer de manan* Cuche tcfre nohdc co ramo.

Ante ayer

tarde

Cuefc

nicmi la-fe ,

Ah e m8 ayb".

renCnde ca a r uranio.

l.Aremomaran''.i.A motiiarnguary. 1. Ane

Ante mi, Cherobaque.


Cherecpe.l. Cherofc

'amoangabi. Anlovifto,Q4V.l.Hyndo
coahe.l'Hyrcoahe."

Anoche mo,

Cuehepytvna-

pe.LCherembihechs mS.l.Cheretpe. Ante noche, Cuehe ren8 de pft vnam.


,

.Antepaados

ipicu.

Anochecer, Oe'mS pitu. I.Fftaima.l.Ptue. k Anocheciendo , Pitnanio.

OreramSi.
t.

1.

rerfl

Anteponer, Amo en8nd< ro. 1. AmoenSnderjS.


AraoiienGnd.

Anochecime en el camino. Pe vupche ipit gui


tubo.l.Perup p'itua ch8

Ante principio de
-da,Tthbtipi'.

la coi

be.

^ly
-

Anta,MBorebi.!.Tapti. Anu^o ; Garamboh.;

Ante puerta, Oqb p.i ba.l. Oque -rbapah


a!a.

Ant

oior***** *****

www.portalguarani.com
i'U'iiiil'H'j

Ifitc

SE
1.

A]

te

'iJly

Lntes,ymbobe.
intes

fianSn-

mano Ahecapi.
Anticipar
la

de.I.ange. con antes venife, Nderu habngue reca*

bo. obra , Aheca*

intes

piahpeereyu. de eTo, Eboco re/Gnde.l.Ebocoi anon-

d,Lymbob.
Alua yr,ibityngucupebe'ah. e lntes del dia>Co ymbofces dcl
be.l. Araou

p.bo. Anticiparfe a Pedro,Ahecapia Per ( mbae apoto-) Anticiparfe cogiendo de repente, Ahe^ap ypo

cohbo. Anticipo la muerte a Pedro, TeS oheca pa Per.

eymbobe.

intes es bueno, Ymrngatcat. frites morira que pecar, AmanGrange Dgatu

Antigua

cofa, Mbae m. l.Armbaegura.l.ymn

gatugura.

1.

Chngaipa eymbobe. Che angaip renSn-

de. Amano amo Che n gaipaeyrep'irehe.


Lntes
ni

Antigua cofumbre, Teco imana. LTec abe. Antiguamente, Caramboh.l.Arymba. 1. Aracae.

i!

nOjAantkpe.l.Aa-

Antigedad, una teco haba.

aub.l.Aani anga,!.

Aani cat.
Lntes primero, Rangl'. a Lntes que,ynibobe. 1. a-

Antojadizo, Anguhek. Antojarfele algo ala muger , Aeanghe. 1.

lntes

nond.l.Eymbir. que yo, CherenSn-

d.
i.nte

Cheanguhe(reh) Antojo deeo , Cheangu he(hechca)l. (Hecha


gar.;

Mbae

todas las cofas, opacat anSnganar por

Antojos para ver

Te^a

dc.l.Reno'nde.
anticipar
,

M.l.Tyai

Antojofeme q '"'

lo

via,Ha
haft

rfllTIiiTiil

www.portalguarani.com
1

70

A.

ante

N.

A. ante

N.

hau che be hechacaqte.

pr,LAyrumo.l.Ambo
Pymee'nga, Aadidura de foga
,

Antojofeme,Reprefent;of

m e Y a y ang c hbe
,

&c*

.,

Ymboyoaphba.
Aadir^aumentar

Anftac.kcto.de nueftra Se-

ora, San Gabriel Arcngel Tpa ci Hupagura.l.TSp. ce moni be.hagura.i.Pareh-

mo

Ayrfil , (a\8) &mboyoafl

(bo) AmSyrfaioJ.Ai. popirv (m8) Amboyo

(boJYoaptamee (ngii
LAiapiri'.,

hramo hec
Anunciada cofa
beupi\
,

hagura..

Ym8m-

Aadir agua

alguna

cm

fa,Aiiqi;{bo)

Anunciar AmSmbeu,!. Am8mC.ran.du..

Aadir cncarecido , Ay-

rumo ymSmbeu.
tbo,.

apag-

Ancuelo,Pind v Anzuelos inftrumento de


hazerlos,Pinda apoh.. Ancuelo, el diente , Pinda.
ai.

Aadir engrandeciendo, Aipoprv.mo. Aagaza , cebo Potaba. I


pota.

Aagaca reclamo. Moa

A. ante
Aadida
pira.
cofa,

rondaba.

Aagaza hazer, Amoari

Ymboyoa-

mS..

Aadida cofa por el cofta-*. do , YmSpoprunibra.

Aejarfe aIga,Oein8m1 Aejo, Mbae imana.


Ail, Caaobi, A o, Ro. 1. Quarac pu cu,

Aadida cofa montn,, YmoyrSmSmbra. Aadidura Ymboyoap'


,

Ao de hambre. Aratia b. I. Ro carua re he


guara. 1. Aracaruabo,

hba.l.Yrumhba.
'aadidura dar, Ambo yoa.

Ano

efter

Aramba<
**

ni

" o

www.portalguarani.com
A.
ante
A.

ante

P.

e'mSangabey. \o frtil, Ara mbae emCatigatu.l.Ro mbae

emombucah.
Aublada mies,
teniyty.l.Hobir.l.

be pira. I. YyapirLc* bae.l.Yquiryrybae. __. Apaciguador , Poromboa piribehra. I. Poro-

Ymema Ho

mSngyryhra.
Apaciguar , poner en paz, Amboapi'rib.bo. 1. A-

yfU.Harpir.l.H

mema,
audado, YquytaquytS.

moemGyrSngu
bo.
1.

vea.

Amoquiryryr.ga.

t Li.bo.l

A mbo

u catu.

iudarfe,Ypoquyta.

bo.!. Arnboyo aiVui. pa

Apacigarfe;

A mbo

a-

pirb.boj.^l'inoe*

A.

ante

O.

moyCngu.pa.

Apagado fuego,Tat| vm^ora, Ang.l.Gur. Voraf,Anggat.

boguepira.l.Tategue
bae.

^ra re: har, &c Tiet,Yyapbo.


i

Apagarfe con foplo, Aype-

y ymbogepa.l.Ambo
gue ypeubo. Apagar fuego, Amboge.
bo.pa.

A.

ante
r

P.

apacentado A m8ngarupi
ra.

Apacentar ganado, Am8n gar mymbba. apacible, agradable , Hecaiigat.

Apagarfe,Oge. Apagarfe el calor natura!, Chepiaracub ce Oge.l.Opl.c.

apacible, quieto ," Apfrbe. 1. Q^ryry. 1. Rui-

KO^momb.
apaciguado
,

Apagarfe el color natural, Chepige.bo.l. A. e'rn bopigeguitecbo. Apaleado, Ybirapjp yng pambirra.

Yfflbapfr-

A palear, Ainfipa brapSk


p.

A-

www.portalguarani.com
A.
ante

172.

P.

inte

P.

Apalear monte para chancara, Acopirupa.

.Apalear matando, Ayapiti

ibirapip.

1. Aembocaco. Aparrada cofa>Carap. CarapebU.ib?. Aparrado,y delgadOjTal


]

Aparador, Mbae ipaba. LMbaerupatiba.


'Aparar con
poya.l.
la rnano,CheAae'mbopoci-

bata?.

Aparrado,y gordo, Cara


peguacu.l.

Apartadizo
Ca.

Ap guacu embia ha

p.po.3. par de mi> Cherobaque.

ba.l.Ycpla hba.l.Tep

J.Gherobpe.l.Cherem bihechgamo.

Apareados,Ymboyobpi
ra.l.Oyobirbae.^
(Aparcar, Aroboyoibi.bo.

Apartado eftarvno bbn otro , O yogui yogu hecoy. Apartados eftar vnos d<

Aparecer, bo.

Ayeechaguc.
el

otros , Orocubc cub< oroquapa.I. Oroind ir

Aparecer
llo.

que fe cabaObu. 1. Y'cangu-

r.l.Yacangoroi.

d&.bo. Apartamiento, Oyndeh ba.l.Peahba. Apartamiento de cam


no,pa 10.

Aparecimiento , Yyecha gucahaba. Aparejado eflar fempre, apercebido,Aembocaco tapia,

Apartar a los que rien Amboya. 1. Aype, bo. -Apartar echar de Ay


ey.bo.l.Aheyl.bo.

aparejar belias , Tend anioy cabayu rmo. Aparejar hazer otro, Amoe mocaeng. na. 1.

pea chehegui.l. Aypc

Apartar hazer otro, nc yendo con el , Am8m


bia.bo.

Amo hembocaco.Ab
Aparejarfe aperccbirfc, Aemocaena, na. mB.

Apartar lo bueno de lo malojAycatug.ca.

Apar*

., .,.,

.,..,. ,.,.W.,..

www.portalguarani.com
A.
ante

A.

ante

P.

173

Apartarlo mezclado, &yparabog. ca. partar los amancebados, Aipea aguaci oyou
gui.
Lpartar los ojos

Apearfe, Aguevi.fco.pa. ApedreadojYipipira. Apedrear, A yapLbo. Apedrear la mies elgran

Cherecayrychugui. 1. Ayee,
.

20 , TemytymS amandau oyap.


Apellidar, llamar , Ah n8i. na. Apellido de linaje, em8hngrra.l.e' moare

$ayr y chugui.v.y
Lpartarfe ac,

9.^

Acirquy,

bBngoti.
lpartarfe all

Aciti a,

noyndagera.l.Yeroea
gera.

mSngoti.
Lpartarfe de algo

Ayepcfychugui)l. Ayr

Apellido

ychugui.l.Ayeog. del camino, Lpartar fe Apia.ca.l. Ale apquab.ca.


Lpartarfe de todo punto, Ayepca aebo.l. 'A kbo

bbrenombre, , Terayoapi.l.Terayo. A pe as, ai me.

Apenas efcape,aceiep ha

me.
Apeufcada cofa
,

Mbe-

y.l.Hayti. Apeufcadas tener las ni-

ahagui yepebo.l. Ayepeacat.bo.


lpartarfe generalmente, jkyii.ta.l.Ayepe. bo.l.

guas , Oyoquarerayi tng. A percebida cofa,Oy nday


bbae.

,Ayao-g.ca.v.gu2. lpartarfe los caminantes,

Apercebido hombre,preP
to, Abaoyndabbac Apercebido efta todo;

atahraOyaog.ca. Vparteear,Aind.v.e.4 Vparte poner algo, Amoynd.bo. ^pear,abajar hazer Am,

Yembocaco hbamo hny mbae opacat. 1. Oembocaco ma mbaeoquapa.


Apercebir, auiar.

bogueyi.bo.pa.

Amo-

fe

www.portalguarani.com
I l"

74

A.

ar.tc

P. A-

A,
1 .

ante

P.

emboe aco .abo,

boapfteraqu.bo.

Apiqueeftar^bC.Hl
Apcrcebir,auifr,Amom8
..rand.paj.

me.l.Apjtyme.l. Guiri

Amornbe.
,

Apefgada cofa

cargada,

YyapYpipira. Apetecer deear

Apique eftuue de reirle Prfpyrf'ali^vpcGh


ee'aabanguebia'.

Aipot,

bo.l/ASmombot.bo.
l.Avhei.ta.ce.4.

Aplacado

defenopdo

Apetito racional
botara.
-Apetitofacofa,

Temym

yyrSbic. LYyaprffl bae.i.Ypirubae.

Aplacado
I.

citar

Hecatii.

Heba. I. Hebang. L
,

yrofo'.l.

Che che Che apir?


,

beguyt'S.
guite'na.
1.

1.

Het
Apetitos buenos

Mbae

Na

Cheru; che e

nioyrobc.

catu piripot.l.iahe ca

tupir Apetitos malos, Mbae po chipotac. 1. uhej pochi.

Aplacamiento , cefacior de la ca,iyru.

Apetito tener de comer,

Cheyuru
rec.bo.

Apiadirfe,Cheporiahu be

Aplacara! ayrado , AmSemoyrong.. f' moyrSmbig.l. Amboapiribc.I.AmGyro. Aplacar mortandad, Mba

Ama

Apiada eftar la fruta, Oyoebeatpi ib.l.Ym bevu mbey.l. Ypyt


y

b.iopig J. Yyaprrb mbba.l.Nahcobei. Aplacar mucho el dolor,


.

Ocandogcatu chembac
raci.l.Opigcat. Aplacar poco, ,Yyr8 y-

pyt?i .mS.

Apiar, juntar
ta. ffio, 1.

Amo apy-

rJ.Yyroat^l.YyapVbrib.l.NainSte
yyapjibechcraci.

AmSmbeytu

bo.

1. Amboebeatip?. bo.l.Aham&ng.l.Arn

Aphcare

fi

mimo defenojarfe

,.,.wwrrr,,TT.,Tw.r,.rr y .r,w^,.,....... ........ TTTJ ^

www.portalguarani.com
.

A*
nojarfe
be.

ante

P.

ante

P.

175

Nan'
V
:

tibabaevpJ.AhMy
chup.
Aplicarfe a la caca
, AyecbQndu reh.l. A emocaa bondua

L vti-:h
rio.

placarfe el

de tor-

por

Yyapir ibc
placar fe

menta,. Opig yoap; I. . .Yrueat (t


I

.coite.l. Qcti)o"mb.

ce. Aplicarfe a
poi
.

la

pefea, Aff*

la

calentura,

mCpindapcc.l. Ayepindapoi reh .


la

C heacanndc l.I. C he rol U Chepiroito i coi*


te.

Aplicarfe a

virtud, Che-

plaftadacofa, Ypeba.h.

Ym8mhep?ra. plaftar,Am8mbe. bo.. plaftar la fruta, Aycutnbir.

Che: mr.mbota cecat. tpli cado. a 1 uego e nabo


.pilcado a a guerra,
I

mfirangatuc. 1. Teco marangatu reh ayepo * ru-.l.Chemarangat po taraw Aplicarfe la ropa en tiempo de frio,AeubngatCkbo

. ataic Yef orne: tembDarareh.


.

menos ha* A poco mas zer Agu yerambej Ayap.bo.Hbbe aiap..


,

mear agua al fuego.


|oiieita tape.
Lplicar el
fe
- r

A.--

Lo

c.

'

1. A yap anga. Oyapoa.. Apodar,^- y cur.pa.

bo.

1.

fuego

a lo

que

cuece, Ahapi'na.Nga..

Apodo, Cura. Apoyar alguno.,


n. 1.

v.

Arua

l.Ahatapy.bo. yatat.
aplicar

l.Ambo

medicamento, Po
aypo-

Apoyo no hallar en las co Nache aruand bi fas


,

hnghacbaer
r.

aplicar para otro,

Ayqua

gultecobo. Apolillada ceai cog fcmfmOrnbilpii l. 'ccg,

beeamboae

vp.l. Aya.

remym8m.b..

A po-

'

'

www.portalguarani.com
1

17 6
I

A.

ante-

P.

Al

te

P*

4 poli lado palo

, o mies,' Ycubae gu coga gui.

cheropc.l. Anoi'checotl pe.

l.Ypct. Apolillarfe ropa

ha-

cog l.Opups. Aporcada cofa hobapipibae.l.Yy!Piibae.

Aporcar mandubis, Ahem


bipi.ca.
J.

Ahemb ati.

Apofento,Coti'. Apolar,Ahaa.nga. A ponernos, C ha h'. Apoftema,Rurw. 1. cucu I. cuGut. LA/ . ApofemarfCjAiie'mbora r.LCherun. 1. Ae'm

bo.l.Ahembo mSmbbo.

bocu^u.l.Aembocci.

A porfa Oo
,

nSqua o*

Apreciada cofa
enSoibirc.

Hepi

quhpc. Aporreado, YnSpambfra.l.

Apreciador,Hepi renOin-

Ymboi apupira.
,

dra.l.Hepimoyndra..

Aporrear Aynupa.mC. ArV2prGpa.m8.1.Aya:


peca.

Hepi

tnboioia ha-

r.

Aporrear pnno cerrado, Chepoapipip ay np a m o A e'mbo po yo api Ynpm. Aporrear eftando borra.

Apreciar, Ahepi enof.l. Ahep? mo?. L Ahep?

mboyoy.
Apreciar dando el vaoi que no tenia , Ahepi
enCi mboyo abi hpe, I.Ahepimo'tat. preciar en mas de lo que vale, Ambo yohepi. I

.1 .

cho, A caga(hecc)

Aporrear magullando, A y nup'yhSmbirbo. Apontado , Ope ymSmbitapra.

Apofentador Ope poromSmbitahra. 1. Poro


,

Hepy aoqu.na. 1 Hepiocc heoi.tia Aprecio,erliraa Ymboe,

eroyquiehra.
'Apofcntar
,

te haba. l.Yerobi haba. Aprecio tener de otro,

AmSmbYt

Amboet.l.Arol-ia.

Apre :

^^" m

ww

' *

www *

' '''

'*''-' '

'

'

ww

""" "*

'

"

'-

www.portalguarani.com
&;
?. A

ante

ante

P*

*7f*

^hender,

.AymSSng

fcte.l.AimoSng,&c.

bopoaba/.bo.LAm^ ancana, n. Amofura,


aJ.Amppig-bo.
Aprcurar pidiendo.

>rehenion,M8ang cu
iremiado, Hemymboacipe herecp?. remiuryapretando, Ayapipi.ca.l AmSpaa hacbc.l.Ayopi.l.ambotra
buru-l.AmopainS,>remiar al trabajo.

Amo
Che-

nge y rurbo.l.

ponera hpe aerur.L

AmSerahccc

guiveru-

rbo. Apreurar turbndole, A-

A-

nSmborabjqui hemy raijo acipe.l.Amboye por pora bi<qui reh heaiymbo acrpe, >rcmio,T emimboaci.
>render>,Aembo,bo. render ^imitando , AI emboe ha'ng.Ahaa 511 etnbobo,

moange ymbobo. L 1. Ambo opa ymonge.


IBo.

ApreTurarfe en yr Cheragc rge gt hbo.l.Ac

moange guihbo.

1.

A-

nembo
lf

aiba g-uiqupa,

Apipiggmhbo,

Apretadamte pedir,Ayerureaiaiv.a1.12.

rjcnd2,Oembpc tSmS
baje,
1?

Apretados
juntos.

eftar

mucho

Ovepor

rtraS-

Oye atipquitr.

bae.

1.

Temymbor-

l.Oe'mboti.l. Oiop^pe

>r.ffurado-,HSg8hag$5ic. 1. Hec yeaceacelbaeXHec p?ryr?bae,

pipe hiny. Apretar atando, Ayoqu t%


ta.cno.

Apretar, Ayop,ca.p.5,pip.

|.TabayabaM.Hec
pipgbac,

Apretar

el

puo , Ayepo-

fffuramiento,Tange.L Pipig.LYeacd. >;effurar,Aro8acge.mo,

mSmbi. ca.L

Am8mbi
AoAyapp
en.

chepo. Apretar encefando,


a'

Liaboa ba ,bo.L AmSf

yng.

1.

www.portalguarani.com
178
A. ante f\
A HobapYtU.
'"

1
|:
lii'
j

me

P*

'

Aho-

qiiati.ca.L Ayectqua*
p. ca.

:,

ii

'

pre

en guerra

Arec

H|
;|j

girym'mo.l.

A yapa.

Apretura, afliccin, Mbi e^t bt. 1. Pa ang-;


c.

rayti

mbi muamb-

311

pe *

Apretar efcaparfe,Aceep.bo.I.Ahaypc.l. Ascymb yp guihbo Apretar efprimiendo.^


oi.mo.

apretura de gente, YopipY.!.Yoebcebc.{.Ypipe


p'rp.

Apretura de tiempo , Ara


at.l.rapoatar.

|BI
!J||

3||
"lis

311
111
III
'III

AyApretar ftrujando cumbir. i. Ahumbiri. bo. Apretar la pefadilla, ChemSyngotebe cheque ra


,

AprieTa,Poyaba hpe. Aprifionado , Ytareh ymoynymbira.l. Yta$ a mario'bae. Aprionar > Yt reh a-

mPkfei Aono
hc. 1. reh.

it re-

i.l.

Ghequera chereeft

Amoy

itcupy ca

recoaybet.

til
!

Apretar lo que
cefto,
el fuelo,

en

el

dando golpes en

11

Ambo

ibc..

Aprobacin, Agu yete. Aprobar por bueno , Agu yete ip hae che.l.A*

II
!
j

bo.ca.

I
1

Apretarlos dientes, Aemoiuti. ca. 1. Anea. mbotV.pa. A'a mboltate."


Apretarfe atorarfe
,

momCringaip, Aprobar por verdader,'. Hupicatu guramo ai* p arec. 1. Hupaipd


hae.

?J

Apai

jj

mo.
Apretarfeel coracon,Che *papi.ca.l.Chch;amb.
Apretarf
^ .

Aprobar que fe haga algo* r n *// Aipo apo aguiyetei ae*


t.

I
1

Apropoito es,Yyacat tu
ri.l.Ho

catMi Nda ha.

el cinto, Ayecu

y rugua aipov Apropoito hablar,Nditatel

www.portalguarani.com
i

i i

1 A

%l
te
1.

ntc

ante

179

ruga cheeenga.

Apuados, Yyapoap-ispi
hpe.
#
dar,

Ho catchehee.l. Nda haie rugai chehee.I.Ncheee raye


rugm.l.

Apuados

Che

poapi'

Namboique-

api hpe ame e. Apuntillados, Chep apira pip y coco hpe. Apualadas lo mat,Mbo

$ochcMe.l.Nacher
crrg8ai.

\propriar para otro aypici

papjp ycutuca a} pt.

to amboaeup.
propriarfe algo, Aypicy-

A puetazos

le

hize

alir,

rSchbeguarama.
#

Aprouechado
nes,

eftar en bie-

ayoco Vniocema. J.-Aytyng

Chepoac%ip

^embooc Chem

tyngymScemo.
Apuetear, Chepoacap?-

bae reh.l.Oe'mbooc chembae.l.Ay rumo che mbae.l. AMmombae.J.


*

psayojog.ca.l.Aytyng.bo.

Aequn' chemba k
h.
virtud;,

re-

Apuetearfe entre tyngtyng.bo.


p.

f,

058

\prouechar en
gatfcli
t
, 1

^m

A puo cerrado, Po api pi


Apuntalada cofa, Y pitaco gipiYa.l.Ycogpra.
Apuntalar, Ayo^og. ca.l. Aypita^cg.ca. Apuntando eldia.Coetla

boocech recomrn

bc marangtu reh. LAembooc teco maran.

A'mGmranga "A e qun? t eco

gaui reh. ^prouechar, fer de prouecho,Mbae apohra ch


1.

m8.

1.

CoetyrvrSmS.
^p'rmo.

LColty kqu
Apuntar
boca.
c)
I.

Cheaf ycono andu.

el tiro, > fiSr

Zm-

l.Chemrngata y chup.

AonShu(heel

\ptitud,E.n.
^pueftaf aa.l.8jP|:

Apuntar con
ee.nga.

dedo, Aro

Apun^

www.portalguarani.com

jm mml*M

filio

A.

ante

P.

A.

ame
ante

A puntera Jtirar
ga.

, Abiata yb'\l.Ayabab?ha?uv

A.

Q^
?

A
,

qual

quales

Ma

Apurado elar CheroGca mb. 1. Aycotebe eteiguitpa. Apurado fohar

baeup.M. Hmabaeup>

A
la

quaIcjuier,Tetiruuiip

ira,ocan

I.T2tyr8up.
pe.

1.

TyrSu-

dogCheSmoyro Che
roScambramo cheemoiro.
,

Otu

A quando aguardas A

Apurar,apreurar s Amoin

gotebe.mo.. AmSange.mo.l. AmSinging. bo.

? Aracaepe ere haarSrae ? 1. Mbape ereharsra? quantos ay lo da. Abatetiro up omee.l.Opacatuupcomee'nge.l. Pa-

Apurar la paciencia Che,

mSScamb.l.No mSem
biricheroojS.l.Chcmbae oo % moe'mb'i reymchererec. Apurar, perfeguir, Amoyn goyngo. puras fuercas , Pyrita etramS.l.PirStambra

bey up yffieengi.l.NomGpap?rieteymeenga.

A
A

quantos dar de aque*


los?

Mbobpiche aco-

guaraup amee racne? quantos del mes efta mos Mbobi ara pico yacipipc nderecSny
t.

ra.

mS.
Apuras lagrimas , Teca ^bramC.l.Tecainandete

mSmbuca hpc.
lo bebi,

A puros tragos
jroho.

Ytquic quc bora-

Aquei Mbaeupep? A quedado alguno? Oubepe amo? A que fin , propofitof Mbaeramo pnga? L Mbaerehe panga l I. Mbaeoy abo panga? que hora de la noche !pf C?frir$'ro8 panga? 1.

pjt

UTrfTiTTTTifiTiliiTiiTnn

iiTiifiiTiiiT.iTiifiiliiTiliirifiifiiTiifiifiiriili fi

T T Tul

lnliilnliiTiiTiTii

www.portalguarani.com
"Ml
'

'l

ante

Q^

A.
gS.l.

ante

Q^,

YpytS pihavcramo pan ga?l.Goe'mytf ram3 pngl.Aracaepftvnrirac?

Mbaearapipc pan
del
?

A que tiempo
fuele fernbrar

fe

Mbae

que hora del dia?Mamo pequaraci rubmo pn ga'l.Araca rarira?


quel
,

arapip

amyac mbae

aquello

aquella,

Cuibae.Mco.I.nucu.
quel aufente, y prefente,
juel

AcoU.Acoibae. molrando , G'ii, 1. Cubae.l. Pbae.l.Eu-

juei

pba. que ama Dios ,Tu ohaihubae. 1. Tupa pa

ytymy. Aqui, Quie. Aqui dizen que es, Qui idaie.l. Qui enugSy. Aqui dizen que eft. Quj ndayehhy. l.Qgjhynycnugu. Aqu dizen que eft pero dudlo, Qui ra. ndae
quieft,

Con
I.

h'ny.

rahupra. ^ juellos,Enguybae.

Coge
turae.^

h'ny.

At age

quentamia, Chereh.l. Chererapp. juenta tuya lo pongo,

Aqui

eft loque bufeauaj Taiccatup h'ny rae-

Ndererappc anio'. 1. Nderehcamof". quento me viene, Cherc


tri.

mnbotr mSngatu 1. Oacat chere : tntnbotahpe. 1. Hupi

r.l.Conic ra.l.Conge'cherembihcc h'ny. Aqui eoyjCochriy. Aqu eloy de rodillas, Co afnypi'aeyyguytl'na. Aqui efoy echado , Cobc
cherui.

cat turi chbe. 1. hay turi chcbe.


juefo,

Nda

Aquiefoyen pie

Cne

Ebocoi.
^

jueros,Eng"bae.
ue tiempo? Aracapati

aa.l.Conecheaf. Aqui,y all, Quie, hae pe pe.l.Qui,ppeab.

Aqui

y no entra parte*

Z?

Qi'

www.portalguarani.com
MWHH ffWU
P

iSi

A.'

ntc

Q^

A;

ante

%2

Quj hae na mamo am :


beaepe runga.

be.AmCnbt
Arbitrio^parecer^Chbe
cu. 1. Chcb hupi guara herecop?. 1 Chebe b catugura.

bramy
A.
ante

R.

Ara del Altar, Ythobapira.l. Yta mia m8-

Arbolar.

ngba. Arado Ytaci mbaca capi hba. l.ibi mbobeh. Arado lugar, Mbac rembicaapicu.
rc.

Arca,Caramegua. Arcabuz,Mboc. 1. Poca


ba.

LCaapipi
s

Arcabuz tirar, Ambopoj mboc. Arcadas,H 2. Arcadas dar Cheh che


,

Arador Gaan
mbocaapihra,

Mbaca
Mbie-

h.

Arco de
,

edificio ibat'c

Arador gufanillo

rapa.
rapa.

bo.I. apirychu.

Arco de tirar flechas, Gux-

Araaandu.

2.

Araar,Aicri.na. Araarte, Ae'cari. .Araos,C3ra. Arar la tierra , Aicaapi

Arco flechado,Gurap pi
ra.

Arco para matar

paxari-

mbacpp. I. Ambobog bi mbac caappip. 1. AmSngaap mbac.

llo^Gurapap. Arder el fuego, Tathen :


df.

Arbitrio dar , Cheremy anducuera amombeu.l.

Arder el Sol , Quaraciacr. 1. Hend quarac. Arder hazer , amoSndi.


bo.

Chebe bramyce amSmbei.l. Chcbe hup gutmS guycamCm


beu.i.bi catugura ch

Arder las orejas , Hacut chenamb. Arder,6 quemarfe algcO


cay.Vca.ta.l.Hd.bo. Arder-

ataa;^***

www.portalguarani.com
ame R.
en fuego
,

A.
rderfe

Al
Aca

ante

R.

ifj

(gui caita)
rdid Je guerra

Guaryn'

:aracatu.l.Cararaj. "diente hierro, Qnrepo


ti

hac.l.Quarepeti hen

di.
dor

de fiiego,Tat racu b4.1.Tataptu. dor del Sol. Quarac ra :ub.I.Porope adquara:i.

Arguirde pecado,Nangai pa hae ychup,ynee poe picad. Abapepe amo ynangaipbae rec re^ he Chemundraenei quien me argir de pecado? Argir difputar, Aec poe p.l.Ooe pea engS
r/.

remiendos hazer veftido , AmbowCea cea yyapbo. 1. Peh? pehe

Arifta de trigo. Abat myry rendb. -Armada de balfas,itapabe


t. taparei.

Armada de canoas, garete reii.

Smoayap.
pere pereb

1.

Ambo

yyap

Armada de Ga leones, igaratarucuet.

bo. remiendos trabajar, ^ bopere pereb Cherernbiap.l. AmbopaG pa v\ I Ambobir bir. 1; Amo^andog.l.Ayabir bi

Armada de Toldados, Gua


rynfhre.l.Het,

Armadillo pece
ti.l.Taguar.

Ytabo-

Armado

yyapbo.

ena,ibcuytyiepc.
'enal,ibcuitfndib^.

etar , Aobat?* no.l.Ayeobatam8ndcguytenfu

Armar fa^os
rt

para pjaros,'

cuh gamafa, Ytacui apomon


enifca tierra, ibi cui
jatu.

Ah ?:m.na.i.Aha
ha'rvvtiga.

Armar trampa
,

otra vez

genteria

Quarepou

mboi.
golla,

Quarepot app.

Ahupche mund.l.Ara bob murid. Armarfe , AmSnd che


aob-

www.portalguarani.com
mmmmmmm
ante
iobata.
i i

ni

i ii |

i ii i ii

i ii i

imm

R.

A.
tend]i

"ante

R,
1.

1. Ate aobata mGnd.pa. Armarfe con efpada y rodela, A mo'chequjfce pu cu chccuipe guaraca*

guac6.

Ahequ

tend''guac.

prcnSfhS.
'Armarte de padeca, TS3 cangar ae'mocaenw. U

Arrancar fritles que trepang fruta de la rama, &c.Am6ndr.t>o.ca. Arrancar fruta del rbol, Aypo.bo. Arrancar yeruas limpian

T88&ns;ar ae'm3nd. At mas de herro,Quarepo ti.

do,Am8y.m8.
Arrancar mandioca,y ray2 zes,Ayoo.ca, Arrancar paja Aip ca? piU.Acapi mndorog,
,

imte&prl
Arquea4a cofa
be.
,

Ycarap-

ca,

'Arquear, Ay^pa.boJ.

Ara

bocarap.bo.

Arquear las
Ppir.

cejas, Ayeeea l.Ayecapicte

ama, arrancar
ca.

AmGndorog.
,

'Arrancar a correr

Ocog

Arrancar pelos, Ahaboog caJ.Ahamondorog.ca, Arrancarfepelo del cuerpo. Aye mondorog.ca. Arrufada medida , HMngba hobap ogbae. 1. hobap yarapy.. Arraar la medida. Afeoba piog^ca.LAhobapiar
pa. Arrafarfe
ibaga.l.
el rielo,

cteoaha. Arrancar con rajz , A'* poog.b. Arrancar cofa hincada, Ahequl.ta. arrancar el cabello de la

OyepiV

rog Ibga . 1. Yrur cat

Oyequaa rurca

tu ibga. Arrafarfe los ojos de agua,

cabeea,A mCndorog.
ca.

Chere^aipop.LChe:
reca nfhf.

'Arraacr flemas, Ambo-

Arraygado eftar cnylrfud, Chera-

iiTiiTiiliiriiTiiTiirnfiifiifiiTiifiiIiifiiTiifiiriiTiiliifiifiiliiliiIiiTliTiiTllfliP

www.portalguarani.com
ante

.\

/ante

R.

i^%

Cherapo cat teco marangatreh.l. Aycipi11 tecomarangat reh. '/ rraygar echar raizes
;

Yamapy tu quarac u
Arrecife de rio* t.l. taipa.

Ha

Arrega^ar
bo.

Ambopep.

pO
r

ltllH.
,

/ rrebatada cofa
pira.

Hequii

Arrega9arfe.Ayepepi.b0.

Arremeter
rfc'.mS.l.

el

animal.
1

Ar r c batadamente, Y eahe
tape.

Arrebatadamente hablar, Oyeaceitpe oee cljcbe.l.Oee resapia. Arrebatar, Ahequi.ta. Arrebatar de la mano, Aypoari. bo. 1. Apoboy. bo. 1. Aypoequii.ta. Arrebatia andar , Oyopoequl 1. Oiopoar. U yopobci. Arrebol con que fe pintan,

Che-pea (m) (naj l.OyrarS.mS. Arremeter en la guerra, y y en la paz , falira recibir, Ahepea (na) (m)

Arremetida,Kepeandba.l.Yraiohba.

Yguca.

1.

Mouh.l.
,

m8 tilia.
Arreboles del cielo amapytu pita. 1. amapytut?.
l.m'pytfoby.".

Arrendador de tierras >ibr poruhrahepi reh. Arrendamiento , Hcp re* hibiporuhba. Arrendar diezmes Tup?* mbaeaipga." Arrepentido efar , Amboaciguytena. Arrepentido efoy de mis
,

pecados,

A mboac

che -

Arreboles de

la maana, amapytu coeramSgiu ra. 1. OyeibramS gua-

angaipapage guytena* Arrepentimiento, Mboac


haba.
/ rrepentirfe
,

mboacu

ra.

pa.

Arreboles dla tarde., Ama pyt caarramS g#a. arreboles hazer el Sol,

Arregarfe

Ndaeaihubi,

v.quai.n.4.'

Arriba, bat.

Aa

Arriba

www.portalguarani.com

ante

R.

A.
Arrogancia
haba. haba.
i.
;

ante

Arriba de algo encima, Ybc.l.YrmS. Arriba mas, Vbat be.


Arriba mucho ,ibat
.iba te ai.
ete.

'

emboet

Smbobab
Aba oemb

Arrogante,
ba.

tebaTLOemboba b
Arroyo, iacang.l.i
b.
1.
,

Arribar el nauio , Oycbi" garat.l.'O^epota yeiigarat.

er

Arrimido,Oiaba.
boyaripira.
1.

Ym-

Arroyo feco acang y


l.i

Ymboye-

acang tp.

cogpira. Arrimar, Ambo. pa. bo. amboyecog.. ca. Arrimar poniendo en ph f

Arrojar,

Amomho.ca. A

tTapi.ta. Aitr(heitica^

Amboyecog YmoamC. n8%cca.


Arrimarle
,

Arro jarfe al agua, Acutf /pw\I. Aemomboipe. Abollada ropa , ym


rrrambjYa.

Abcog.ca.
I.

1.

ahenaboa. bo. Arrimo, Y'ecocba. caba, v.cog.r .

Co-

Arrollar algo , Aiman (ngu) 1. Ala paqia.bo Arrollarte , Ayeapaqu bo. 1. Aepoapi. bo

Arro

ii liado elar de cnfa o,Aneaypyaeyi guicaneSmu.i. CaneS agui. 1. hem.8 ne nypyaeycae .1 . A enypyaro checaneo ramo.

Almtoa'(nga)mo)
Arropado
_

eftar

Ayeaf
Ayea-f

ap't

guyte.

1.

gu-yt-ena.I.Anema guy na.l. Aopipe guie

manga.
Arropar, Aiaho.bo.I. Al p ipe b a. ng . 1 A y m m mS.nga. Arroparte, A?apipeb n i.Aii^5b a(nga)l.Ay
.
,

Arrodillar

otro,

Amone
1

nypyaeyi-.na.

amone ^v.

nga. tilo. Arrodillar con la carga, eaypiaey Chebo hiit.l.ChciwS-

ho.bo.

necu(ngS)

Arn

Tnlnf, Tnf. TuT.

fi InTnff.iI.TiiTnInTi Ti

Inli Inlulnli

Ti Ti

Tiln

www.portalguarani.com
A,"

ante

R*
Arnunarfe, Ap'mboa. I. A'Sm8a0>?.I.Ac'm8maranguar".

Lrrugada ropa, A yapycha.l.a Coroi.


irroga, Cha".

Irrogada
chai..
V

bola cerrada con cordones p uru


.tener la boca,
'

migada

Cheyurucha'.l.Chch''

l.Cheyurup chai guiteni.

Vrrugado viejo , Ypirc cha'bae.l.Y chachyba. l.Ypic'ucbac.l.YepbSbae*


arrugar fruncir los labios
el

Artejo de i a mano, Pacang. Artejo coyuntura , Cng. y epota haba. 1. Pi$a cang. Articulo de la muerte, Te8 aile. 1. Te8 roba piltos.l.TeSapme. Artfice Apohra. Artificiofa coa.Caracatu.
Artificio,Caracatu. Artillceria.Pocabug eta.
Artillero que la

malmandado Hem,

ruze,Mbo

bech mbechog.'
|rruga&,yyLl. Chacha arrullar a nio enlacu-

cabucuapohra. Artillero que la tira,Mbo cabu^ mombo poh.


ante
S.

na,Am8ntymv.ng.
eos, Ambo.
oe.
Arrullarle la
1.

Arrullar el nio en los bra

Ambo
Anaafsidero,P?cYcba. L Po acng. Afabiendas,Yquappe.

paloma, O-

cmbepi pica ^6. Arruinada caa , Oga inv boa y pire. Arruinado pueblo, Tabey tiprra.l.Ymboaypira.
Arruinar, deftruir
boa.pa.l.
,

A fiada

cofa, Ambich.l.

Hecipra.

A fiada coaenhorno>Oh@

Am-

A ada

.yo.Ymboyipjra. cofa en hojas,

Ay&Heitf-

Mymboque.
Aiada cola en parrillas, Aa a Obar.

[ I

IIWH

T1

II

1I

www.portalguarani.com
A."

ante

S?

Ndaquihiyebci.L Pa t ndarcobei.1. Cheeanguey meaic.LNa


,

ATar -algo
'

embucho
,

en,

enguL A iTegurado eftar ya


robia macote.
pa.

A ye

hojiSj?poqo,bo.
Ahec..

fLir en. aadr bo.


;

A ve robiari ma ycoguit.
1.

A fiar

en horno

bolo*

Amboyi.paATar e parrillas, ;Obrba<

Tegurar de peligro, n boyerobiari hay me he

co haguera gui.
Afcgufar engaando, A

coa. Amoce.mo.' ATar en refcoldo , Ahec. tat.mrvme.

Af

..i

e te'ad o>

Yn vb 8 mb?ra

AIaetear, .AnybG.mo. ATaltaf acoaieter de re-. peate, Apern.


"

ATto.Pur.rnai
Aaz,OtetJ.Oae.ranl
"

boru ruiV Alcgurar que fera afsi Ayetc ne hac.l.Ayetcj cne rea. AlTentadera, 6 afsiento d< qualquier cofa , fin de h coa,Tebi. Afeitaderas nalgas. Te

.O'recarii:,

bL

Afco,Yeguar. Aco tener, Ayeguarufgui) Afcua,Tatapy endi.


-Acqa.s

encender, Ambo ye

AlTentadcras boluer de qualquier cofa , Ahebi r.bo Asentaderas boluer, A yec


bibe?'.

pota tatapfU.Amoe'ndi.tatp?!,*

ATe^anCheycu,
Afegurado de peligro
fcar
,
,

ATentado eftar el tiempo, Arayyapirbc. 1. Oe


ef-

mombiara.
ATentado: hombre, b roapYcatil. Aba ari

Af robiari coi te,

haue cherec haguera guu.l. Ata ndaebei. U/

be. 1. Aba aparb. Vide Aiibin.2,

TiiIiifiiTiiTiiTiiTiiIiifnliiTiiTiifiifiiHiiliifiiliililnT.iliiliifnln

iiMiTiilifiiliifiiliilliilnliiliTiTiTiiliiP

www.portalguarani.com
FITATJ

A.

ante

S.

A.
a,

ante

S.

M$
F.n.4,.

rentar

l.i

coris,

Huv

tntamano. viJe

lfentarfe al

canto del ban

$m\

|p,C here
ra.

bpiraT<arV-

de er.Eii;Gii;!ci pvl.Eni8nahe'r?U.Na'cuz
hr?..

ferraduras, b'ircni cu:

Afsi dizen que dixo,Em.8>

L^rrar Aiqnvtf:m8. Teftar con efcopta

na'heinday..
,

A-

moi'mbocba
E.
tfsi

hec..

Ki,em8na.l. SIali.Na..
anda,

Afsi dizen que es EmSna nday .1. Air er uguy.l. A ye nday.l. EmGi;ye.
,

Em8naoyc.h
,

Afsi es> Preguntando

na oye ..
Lsi afsi

maldiziendo Y imburu. 1. Hv-mbuy ru. . H que rea. La

Hi png^l.Hypang rea? EmSnapang^l.T emG'


,
I .

na pang a re ? A e p Afsi es,refpondiendo,


,

Hy

muger dize
re?:
ifsi afsi

Hc-equc

nanga.l.TaemCn?'. Afsi es fin duda Aete-

medio entrebueno,y malo. Ata, 6 repitiendo el nombre vv- ca tupiran. 1. Pochipochif.

mohS: 1. A Yete Chacamra.


Afsi efa
,

eyc.l.-

Aebo.
,

I.

Aco

hecony.
Afsi finalmente

EmSna
cote.
1.

Usi afsi,bien es que le a$o ten, apaleen pig que J.


'

royre.l.Eni8n2cc?teJ.

Emona-romb

Pigqe
Afsi

rea.
,

como

abe.l.

Yabc-

\fsicomo afsi yo,&c.Hae ne.l.Hae. Afsi como afsi he de morir maana, masvale rao rir aora ,'H'ae ene oyr

n aro y re. Afsfue,Em8aara.J. E~ " m8na.l. EmSna nanga. l.Chacami rae.l. Ayeca

m rae .
Afsi lo
"

guy

manomS

cury ca-

vno como lo otro, OyojbirbcatunanBac l.Mocoybena.

Aa 1

Afsi

www.portalguarani.com
;

A.

'ants

S.

^fsirnefmo, EmSr'abfr.
Afsi
pi maSjii

menos

E-

Afsiento uelo de a ccfi por defuera, TcbLl.Tu


AfsieiUQ reiiauo de coi Iiqinda,TpiqKir. Ais ila, P icic ba.LApy. Asir con las manos ,Ayp!
,
i

mGn&ramy ngatui'.
fsi podra fer que fea.

EmSn' aypoyp. 1. Meguaicam aip. Afsi pnzdz cftar. N.atc nehfhy. 1. Na tcn ypoh?ny. siquc, Em^naro. !.EmSnaroyil'. Afsi fea,Em8nangataiie.

Ci.ca.

Asir juntar vna cofa coi


otra,

Amboyepot. bo
Ayc

l.A

mboyo popici.

Afsir de alguna coa,

J.TaEmSna

rei.

LTa

focog.ca.
-Afsircdelas

Emon^quer.
Afsi fera afirmando, Erriorian.1. EroGna nangarv
.

manos ,Oyo m!

popici.ca. Asire ertrcctare, A e

1.

Emonanngans

re.

nia.(ng)l. Aycap yi . 1. .Ayocog.ca.l,Aye

Afsi fera por venturajEmo


:

pooibo.
Ais
i

naypone.

rfe

trabarfe la ropa

Afsi fuele fer 3 EmCna am?. Afsi tambin, EmSn ab*

Aaoyepoco^.
na.
Afsir ai

Afsiftcncia,Hi'na.I.Chcrl

Asido tener

AypiC hen8*haJ. C hepcS pyndahe recboJ.Tena a'rec. Asidos muchos en cianea, OyopopiCir.earaokro
,

enfermo, A yha<
1.

Cibae que.
alf?u

piri.

fiy hofaa-

Afsifircn pie delante dt


giiypiMa.

qnioo.

Afsiemo de licores ,luunguM.-Tpib. Afsiento lugar , Tendba.

o, Ayc hobaqu I. Ahobaque, Afsir guardando algo, Af i^aromo. I. Aycc tarSmS. l.Hccfiiiac ungfaycd. Af-

....................

. , .... ...,,..,

www.portalguarani.com
wvTTi

A.

ante

5.

A.

ante
el

S.

y
-

Afma,vYi J.Vu cGrSr& robo rica* KT ap~ Aho

Allomar
Albmar

bra^o
Sol,

A yeyl,

bapce.
el

ttguacu. Aflblado lugar , abe y ti ir a A . T aba y mb o a y p r p

o perbna

ra.

Hobapice. Afbmar las piedras del rio quando b*xa , y los


que nadan albmar
v.corc.
las

A frotamiento asijMuambba.l.Mbapagu.
/olar gente,

cabecas,Ch.eacngoroi,
pa.
I.

Amocay
Ayucap.
i

mbu.l.
(boj

AmSmb.

Albmar

Ayapitt.bo.l.

lo fcmbrado, Ho bapce te mytymu. 1. Y co-6 corotemytyma.

AfToleado denegrido del


Sol
,

nombrado, Ymondipra.l.Yangmondbae.
abipa-

Che pirfouv.

1.

Quarac rembi.l.Quv
rac rembieci.

AfFombrado andar
Yo.

do,Gherecait.L Ayt-

Aoiearel Sol
,

Quira^

chemo

piribytv.l.

Che-

rap quaraci. Afblear ecaral So!,

Ai.

Albmbrado Jugar bmbrioTend>angbae. ! Caguvca tuoba.l. C


gui rur cat.

mombir
-

cruaracipe.

A m8 yy quara^i pe.
,

Alombrador ,que aTcm^


bra Poro ttondii tra.l.
5

Afalearfe

ponere more-

no

del Sol, Chepiribitv


1.

quarac reh.l.Quarac
chem8piribit.fi.

Acal

quaracVpe.

A (Tomado eftar medio borracho, A jabci por ata. l.Chereca guiri. A ffomar a otro a ventana,

mong'hyehra. lo hizo, Cher oyerobi hap oyap. 1. OyecramS chereh oyap. Alfombrar hazer fombra

Poro

fombra de mi

&c.

Ambo ob pice,

AmGang.rnS. ATombrar la caca, A coa mondLta. Aflbm?

www.portalguarani.com
71 1 i l"l"l"l"l
' '

191

A .""ante

S.

ante
c'bae.
1.

S.

ATombro,Mondj.l. An*
,

ee ngacy

ra.

.,

Afpa de made ra
A'pahazer
ibira.
,

biry

AmboyacS

Afpero hazer , Amboi aymb.bo,. Afpero intratable,Y yat


ba-cat.6.
1.

Ypoihuca

'

Afpar

.,

birayoaepip

a he,.

Amo?,
Afpera cofa al guft, Haymb.I. Arab. 1. Ych,

fycto monte, Ca ana


aa anambuju.Gaa

y ai.

Afpero pajonal
,

Capil

Afpera cofa al Mclo Hambc.l.Y ya pecoroi. 1.


ipa#

bai.I.ua.

Afperavoz, eeterotero.l.iiee queque. Afpereza de monte , C anandba, Afpereza de pellejo,Mbae


piilti.

Afpero que frunce la b ca, Poro apee v mSmb] fper jar rociar , Ahip
ta.

Afpirar anhelar, Che al bo.v.Pt. AfquerofG,que da afeo,!

romboyegur.
,

1.

A fpefo agrio
peaba/,

Tal
,

aj.

1.

II aji.I.ioh.

rombo p ra v. I. bo pa pichibi.

Poroi
afc

Afpero camino

Pe aba.l.

Aquerofoque tiene
bol

YGguaruc.I.Yppic

Apero

iicio/-

/ohcatn

iDae.

l.Cabay* rasueyp8bt ra.u Mbac raguepop. Apero de condicin, Aba

Afta de

h lanca

con hi
hi err

ro^iUMfha.
Afta de Jan ja my iba.
Aftil
fin

mm

p^ipochy.bhecaba.L Guara tno'.


Afpero en habhr
,

Yrf'c

ngaabacbOAenga-

de herramienta} i,i Ail de herramienta , m corea de maz de igra c


'

Sm^.^^^.,..,,^

www.portalguarani.com
wn H"lnj
'

&.

ante

S.

ante

m
f
,
[

do,Hub.I-apimtadela echa , que fe diftingue de la caa , v. Hey.


3

payaic* Atacar heido


ao.

Ambot

Atado hombre,
,

v. atajado.

Aftil

poner .NgV-

Ai ibol

Atajada cofa con pared,


pi bftta ^pip.. Atajado hombre, perplejo, Abec pyty,l.Ab
ie

Ym8 Q mbi

Aftil quitar s A ft.

Ay m

bol. Aftilla,b?rraYcu.

Auda Caracat, 1. Ca,

mombi.l. Abat-man

raraijLRuL AftutamentSyGaracat ha pe , 1. Cararahpe , 1.


Yruihpe. Afiuto, Aba caracat,!,

Atajadizo de pared , bi atan'mbahba. Atajadizo cerco,upe.


.

Y ca r acat u-bae ,L Y carara catbae.

Atajando falir iw$& peraye

al

camino,

rupi',1.

Ac

A. ante

T.

AtaSal,atambor>angu. Atabalero que lo toca,An gu mbopararahra, 1.

haype* Atajar con pared, Am8mbaftatapp^Ubat'pip ahoquecy. mo. L AiiSepyca. Atajar ganado rodendolo, Ahoque cymyrrib,l.

Mymb

aymam'.ng.

Angumbopuh4ra.
Atacado arcabuz , cargadojMboc ypoba. r Atacar arcabuz , Arnbopo mbocbal.Ayapipi, 1. Mbocpaatc,l.Ay ''/ co^mbocap. f
Atacar cohetes,Tartabbc

Atajar intei tos , Ahec oquecy, 1. AhemymSa

oquecy 1. AhemymSa mSrange.bo. Atajar la yda, AmSranc u e yhohabary Vra,i. Yhohabangue; ,.. oquecy. Atajar la obr> <#** ,bo poi,
>

www.portalguarani.com
194
1.

a te

T.
:

A.

ante

T.

mCmboU.O moCan :
la

dog hembiap;
Atajar
fangre
,

rellanar,

r mS.LAppz. 1, Rui. Atar la hamaca AhSt?J Aapytf.oiS. L Ahopa


,

Amocnbit hugui.l.Am bohugupg* tajarlo que huye , \kho(ifa

ty.mC.

Atar Ja Hamaca
ty^aotro*
;

afsi

mi

mo, A ye opat; Ahopa

quecj. alo.
dea.

1.

AhesnGn*

Atajar murmuracin, Che " rapi chrS aBga r am


'

boaye ucri

l.

Am<5m-

boL cherapichra cura


agui,.Ndaicurucari. Ata')0,Hai*,v.pe. io.

Atar la cabeca otro,A crnbu(bo)L.Aac&c mombi.ca. Atar la cintura , Aycu; qu.bo. Ay cumGrnhi
ca*

Atar largo, AmScmbu


Atar

A tajo de sanado* manada, Mvmbiap?t%U My naba


reil

;*&i*A

c.bo. las caberas de lapa ja para empleitas , &c

Atalaya, Maandaoa. A Atalayar , A mana, na. A|< ..maena(nga) Atar, /VapftfanS.l. Ayoqua.bo. U AtnSaabi. ca.

Aacape.

rao.

1.

Aa

1. AhSty.mS. Atar algo en vn pal o, para llenar en ombros, Aypr

taqu.bo.i

Atar Abien,
bo.

ftpjttyngatu.
r

camb.ca. Atar las manos, Aypoqul bo. Atar las manos atrs, A y pocy y*ba yyatucup cot ypoquabo. Atarlos dedos de las ma nos A yqG apyt&mS. Atar los dedos dlos pies
,

Aypyca'pyt-;
,

Atar corto,
bo.
1.

Amocamoatw.
^mbatur".

Atar

los pies

Avpiqul

Am3

bo.

Atar mal
Atarfloxo,Aapytycata.

Aapytynga

ho.

Ata

^iTiilifiliiTiiTiiTiifiilnliiTiliifiifiilliilifiiTiif.iliTiifiifiifiiliiT.iTnriifiliiTifiil

www.portalguarani.com
mn H l Hj
' '
'

K
ta.mo.

ante

T.

.'A.

ante

T,

if%

^tar reciamente,

Asoqua* ratlmSJ. ASpyty ng

Uarfela cabera, Aecam


bu.bo.l.
bi.
(ttarfe'U cintura

Atentamente, Ycapicaci hpe,l.Yeapica ccatsi hpe,l.Yeaprcabihpe Atentadamente , Ycap^a


c cat hpe, l.Henon<k hpe.l.Caracatu ha pe,l.Yruhpe^l.Mbegue hpe. .l.Haihub ca
tu hpe>l.
pe.

AeacamomAyccu

qu.bo.L Ayeci
bi.ca.

mGm

Hahub h,

ktarfe,turbarfe,Cherep.
Atauiar,
'

boJ.Acay. m8. Amboieguag. ca. AmSemondc cam.bo.

Atauiarfe,Ateguag.l.

Ae

mondccatu.bo. Atauio,Yegucba,L.M3
tyrShba.

Atentar algo i efti blando, Ahungi.bo, Atentar manofeando, Aya biqui. bo. Atentarfeafsimifmo, Aye
xqui,

Atemorizado, YmSnghikpVra.

Aterecere de frio,Cherai terer roiagui.

Atericiado.Te^ybac.
Atetada cofa,

A temporadas, Hepea pe
Mmojl.Hayehac. Atemorcar, m8ngihYye.bo.

Y mbo api-

para.
Arenado ear algo, Y iap
po?.

/tenaceado, QYpapip ymSapicha mbira. Atenacear Aypichquy,

Atear,AyapipT.ca. Ateftiguar , AhenSi hecha


cra.

A tiempo hasvenido,
Atencin

Yeapicaca YeapY;aM.^
,

1.

Atender, Ajepicac. bo.l. veapf ^abi.bo.l. A|tnoroyro.

Agu nderuhba. A tiento bucar , Aypobi*bhecbo. Atinar con el camino, Aba


ietei

hpeup.

Bb

Ati-

www.portalguarani.com
mmmmmmmm

J96

A.

ante

.3T.

A,
i

ame

IV

11
Bjj
!

Atinar con
h

Bf
B||

la verdad, Aba hupiguarup. Atinar por fofpechas , che-

Atorad IgSrPpa:l.Oepyty^pv^
el

Atorarfe
i

bocado

..

remimoa

rupib.,

mbae
yt.Tu-

H||
Ej||;;

J|J

rltrt.l.Hoa ca -u chere-

quiere tr,ar ^^Gbynib ^jignao


,

mym3ang.l.nda
gVii
j

chercmymoa". A ti ve ngo Ay unde pir Atizador, Tata rapi naod


i .

cherembt ren8f/rri% A toral-fe -el bo \ o e n


. f

garganta op' che yuru p chey ceop.i.Che

11 EIrI
1*19 1-

ra -

yaceo obapyty tembi

Ati car- -aii uar

"el-

fuego,

arU
el

...

"

h\!

Ahapoacaa,:

At ort-olado

Atibar quebrando las brafas

perde tino, Chemonlmh


eftar,

Ahatapying. .bo.I.
.

A Atolladero. Apa'curucba.
..

AJtatapyin.iag.ca.;

ioobaque. Atorarfe vnoscon otros


i

Qybppi bo*ca.i.Oyo
}

EmIrI

LApacot^.'-

beati.bo.ca.I

Oyobe
malo Gher-

eiri

Atollado eiar,Ghe apa cu r agite na. Atollar a otro, Ambo apa


cur.bo.

tpfquti.ca.

Atormentado de
penfamientos
,

mymonga

chererec

Atnito
Ei i 1

Che
Ato
i

aturdido eftax acanyguy. tena. 1.


,

abetA
,

CbereG aguyfen.
"II
'III
|||

Atormentado en el cuer po Hete herec aypi


ch.l. Mar ab ramo a y

11
il

to deuane cido G he ''' j: rc?a ulr Atnito' efpantado eftar, C be-araeap.guiama. 1.


ri
i .,

'

Co;ehe ret apbo.

Atormentado de
.1

malo

Hb

'

.Gheaeay'guii'mS

"Ir I

1!
IHI !|BI

dina. Ator^i-atraueiar algo


"'
'
:

,1

mopa.mG..*

-~

penfamientos , Temy mo anga, che moyngc .!. ing ai bet. Atormentar corporalmer te , Aiporar vea hete
. .

pe.

1
t__

www.portalguarani.com
TTT
ante
pe.
t.
1.

T.

Av ante T.

197
y chu-

Het arecaibe^

Mba qibee mo

Ltormentarfe con peniten Amboaci che ret cias


,

guiyecoacbo.L Gui ye
rec accitbo. Ltormentar las feas repre
Tentaciones Angaip Vang chererecoa.
ya
1.

p anibo aqu. 1, Terpjr quabp'engu pip amborujl. Mba hechagu c boychup amboaqu.Atraer, ganar la voluntad,

Ambo
1.

aqu car v pa. 'Aipichchere mym-

Chemuangec,
tiioyngoing

1.

Che-

ai ai.

ttraer a pura fue-rea,

A e.1.

niopiraq Herbo.

Cheprt hpe aru. I. Hemftnboacpe yep


aru. ttraer a fu
,

botraapucbo ychp.l.Ahaihubyi ache rem y robot ara af vebo y chupe. Atraer por engaos, Checaracat hpe amboaqu ,l A mbpt ab mboa.
i

quibo.
.<

1.

CJhec ara cata


Vp'i.

amor, /\mbom

hpeahaihnb

mborugui yeahubuc^
bo y chap, i. Arurha hu chereh , v- hazere amarLtraer a fa-opinion,

Atraer tirando zia a i, Aht qui che cot cot. 1. Aheiuchecotjcot. Atrancar puerta, A mbot

ru

Ambo G here mymbot pe


,

oque
Atrancar faltando Che].. ql gui h guihbo eorotg hae guihbo.
,
>
,

herubo

Amboaqu mbege cheremymbotarar, he mymbotra


1.

A trancos andar,

Aata

a-

imboyoyaveabo.
atraer con palabras halague has C he ce nga pi u
,

qu.na. A trancos andar la belia maneada, y la caca co-

pip amboaqu. 1. Che lee he e reh ambo ru. Atraer con prometas,

mo
ta.

venados
1.

&c. co-

rotug.

Op opbo oa3

Bb

Atran-

www.portalguarani.com
wmmmmmmmmn
1

98

A.

ante

T.

A,

ante
eftar

T.

Atrancos

leer.

AmGpap'

Atrauead

O iba

quti yrrtonguetax. Atraada cofa , Mbaeta-

bo

cher'ny.
eftar

Atrauead

con otro

qniquepegura.L
cuera.

Mbac

Atrs en lugar, Taquictiepe.

enojadOjNdorooamb* tari. l.Guatamo'oroi c oy^up.


Atrauead campo,

Atrs mano

efar
,

Noy

ndayb.LCuma mah

mp
Atrs mano poner, Cape

amoy. n.l.NSmoy ndai


a h 8 n o ng ai o Atrs mirar, Ayeaquicue-

b .

I .

rap hechca.l. Ayeap he chaca. 'Atrs ponerfe, Aembotaquicuc. t ArY'mboeb y cup. 1. Hebpe ayc.l. Hebichupe a". Atrs quedare canfado,

A ha c'v.I.Aurac. Atrauear comprndole todo, /VyapacatuU.Ay tbjr tbo.-L Na m8n gurri tbo. Atrauear el to, Aigac bo.pa. Atrauear por delante di otro Hobab aqu.l Hobbo ahgui qupa A t r auear fe , i babo as mo'.i.Oibboa?. Atraucar el bocado ,v
,

atorarfe.

Canco cherero

pit.

i.

Atrauefa

CSnSfaguiapft.l.Caneo racgui aycohebip. 1. Taqucuri apita.

, Hacapba,

atrauefao-

Atrauiefas del (obrado

cafa,Guarapembiit. Amuere Ndache poro


,

Atrs venir^Hebi chuirSnio av.l. Taquicuepe ayu. 1. Atiembotaqucueguitbo. Atrauefada cofa,Oibbo

pohbi.l.Ndai poshubi

KNdaquhiye. Atrevidamente ,

Mboro

poihhabeyme.l. Tin reco habeyne.i. 1 yey

gu ira.

(.

O bbo obae.

me.
Atre

iiriifiifiiTiifiifiliiTiifiifiiTiiliiliifnliifiiIiiTiiTiTiil

www.portalguarani.com
A.
aflte

T.

A.

ante
ru rehi-

treuimicnto,MboropOih. hbey T'habey. tribi}lado eftar, TecoteCherec Aicot'be


.

c mar? rehc
ra.

guitemJ.Cheangec
beguiten.
t r i bular

te

ot ro> A m oy gotebe.mo. tronado can trueno Aaiacunv rerav mScay. tronado de epanto , Ya,

Auditorio, Hendupara. Aullar el perro, Yagua oya ce.guabo. Aullidos de perros, Yagua yace.

Aumentada cofa>Ymboubi
cha pira.l.YrmSrabira
1.

Ymboycocc

pira.

Aumentarie> Aemboubicha.bo.l.

caiybae qui h ye agu. tronado loco, Yyraqua acaypn.Uta'.L Tarla a ata. l.Y yaraqua acata.

Ae

yrfintf.

mG.LAe'mbo eta.boJ.
Oyeapritarv. moytarvr.
1.

Oie-

iturdido de golpe , Heca guiri oapihagura gui.


1.

AumtOj Ymboubichahi. 1. Y rumo haba,

A vn.Aub-.l. Bit.
Aunados entre
i ,

Apihague remy ra8cay.mS.

ONdc-

kturdir, Araocafiy,mo.

A-

moyroyoup. Aun ay dia,y tipo


ra.

moecagurubo.
itufar el cabello
,

Aapy

Aun hafta el infierno, Aa


Aun
retmeb aub. los demonios huyen
del pecador.

yoyacatu*

A. ante
audiencia lugar,
i'i

V.
Teco mS

Aa tiroeNde

tcangaipbae gui eeguahe.

rehe yerur hat^ba. l.ibiray yaru$u em.3nSSnd'pe.


audiencia los juezes

Aunno,Tiroet.
tirSet.

1.

Aun no

dizen que

N*ky
/un

Te-

www.portalguarani.com
1 '1'i' ff

m^mmmmmmm
200
.
ante

''::..',

V.
co*

A.

ante

v
lo dier, Chci:

tm no he acabado de
rangg.

Aunque no me
yo

mer,Ndaegut carubo

lo -tomar-,

o-ieerrgeymo yepchi
,

Aun no yo
ge.

Ndae Tan-

ne aogo.

Aunque no qurcra>Oy po
rey tepe. L Toipotar
ni
,

^un no por efi, Ndete.


I.Ndahaub. Aun no qui$a
nipo.
ndei.
1.

p.L Oipotarey

Nde
cam'

pei.

Mcguay
,

Auencia,Tibeyma.l.

Aim'no
ge.

Ndereiran,

m'Mieymd.Gherog f rcyJ.g pircy.l. H


quVcue.

Aun por

eflb

Ae

bc.l.

Au'eacia hazer, ha cup

Ndeyte.l.Ndaete. 1. Haubi. Aun no viene , Nde/ obo


rnge.

l.Ndaickne.

1.

N<

a' chetfbiccne. 1. hoboned. Ndayeh gui bicnc. 1. Na yndich

Aunar juntar, Am8oo, Nga.l.AmSyrv. mG. Aunarfe,O8pytyb'o. m8.


;

neAu<entarfe de repente, A biari.i. Acanybiar.

J.Y /cogxa.l. Ndo yo ecoabn.bo.!. Oembo-

Aucntare huyendo, Nd

chetibiguiyabpadJ
caygui\abpa. Auente , Oycovrubae. Oynieyaibae.I.Tibe)

ye^e.LOombcori'. A.u larfe ios buenos para elbien,Ymrangat O-

emboyece.
-

1.

Oyoor.
1.

baed.ynymba.
Aufente andar efcondie rofe,Aycupeg. 1. An'

fo.l.Ooombo

yy cog teco m ngatu reh. Aunque, Yep.te.^.

Aunque no,Eymb. p ey.

1.

Ye-

mPguitupa. Autor, vonH'ngra.l.Ap hra. Autor del mundo es Dlc


.

Coa

M^fcMMJ.Mi..Wnm,M

i.

.^^^

www.portalguarani.com
TTTTT^

ante

V. vocal

ante V. confonante.

101

cora moangra Tupa.


Lutor, y caufa del

pecado

Oiaih me'ndr Oyoguerecocatu.

1.

es el

demonio Angay,

p apucahra-.ar&nga.
Uitor, y caufa

de nueftros

Avenire , concertarle, Ore yoy acata. Avenirfe los difeordes,

bienes es lefuGhvifto

n.S.andcrec marngati

mSnangba

Ieii

Chrito . y.Tec marngatu apuc habanao jx..y.

Oyy catu oy abbae, l.Oyoectatbae yoy a cat. Aventador para el fuego, Tatpeq.
:

Aventajarle,

Atq,

v.

Autorizado hombre gordo, y hermofo ngtu,

q.6.

Aventar, Ambobb.I.

Xa.

Ahabiymbobeb.

..

kutoricado hombre graue,

Aventar defechar de , y
tapii.ta.l.Am.ca.l.A-, mondo chehegui.

Aba

yepoihbuc-

bae. 1. Aba hecopohi cat. autoridad facultad, Opogui pe

mbae rerecohiba.

autoridad, grauedad , Pphi>l.Poih.

Aventar mofeas, Amond mber. Aventar penfamientos ma los, At chepiamSn.

gueta poch.

A. ante V.
cante.

confo-

Aventar trigo , Ambobe b abatimyri". Aventajado en fu oficio,


Afiequstngatu cheangarequabar.l.Cherec naeengbar. Aventajar , mejorar dando, Am-eguac y chup,l.ccat up amee

Ave de rapia

Guiri po-

tu. Avenida derio , rgua$u, .LTguac. Avenirfe bien los cafados,

Ce

aguj?

L iTiiI il|gllllllllllllll

www.portalguarani.com
^~^~*mmmmmmmmimmmmmmim

la ante Vfonante.

coa-

ante

V. conb-

nante,

agiy
guaco*

e.

1.

Am8mbae
otros,

bae ayp.

Aver penitencia, Mbfc


a los

A ventajar fe

nica*

A o'q*ch'erapchrV A ven turar fe / NdafraiMbt.I.Tayeaihupea gu-

Aver tiempOOcafionsca
hohba..

fadeyr,Aguiyetetchc

hbo.LT&htTnrandup.LTapt mtSndii(

A v e r gonc ar *vafrentar. Averiguada cofa , Ymb o


yoiiupV..

pe.,

;
.

'

'

tobfeJ

A ver abundancia de comida


,

Y upi\poroaoc.l

Averiguadamente , Hup catuhpe. 1. Yehucat


hpe..

Oh'-"mCmbuca mbae. v.
apiL
dificultad en yi\ Y yabaichehoi Aver falta de comida,Ndi abo. 1. Tembiundipri.

Av^riguarjAinboyehu.pa
bo..

Aver
;

Ave,Gu!r*'

Aves de rapia, Guirpo


ru

UCarua. h Carue^.l.
TeHibiutibey-l.ibrrl
cM...

Aves domelicas mymb.

Gira
i

vezes yopiru.v.per.
yporhcta..

Avergonzado quedar,Che
tyguyteS* I. Chequi chequ au gui eapirey-

A vezes cantar,

Oyopru
Oyopiri

A vezes hablar
-cee'ngl,

Avergonzar, v* (vergenza) Anaot?.

L AmSngai..

yezes i,a vezes no E. 9, Avecindado,Oem8tapi

l.Cherumbign.
J ver menefter tener necefsidadvAycotcbl'.

Ayer mucho tiempo que


pasmaaypJ. Arm-

ba* Avecindarte AM'mbo tapi,bo, Avecindarfe otro llegar fe,Aambiy.boJ.A3

amun*

TiilnfnIi.Tiif.il

.i^,i.,r.i;..m, T,....w,w..w....>.^...,.>.,...,..,..,..^....,^-..-^-.:.^.. .->--

www.portalguarani.com
"
'

'

'

l ij
'

A.

ante V. ottfonante.

At

ante

V.

con- %p$

fonante.

amfind, bo.pa,
va de hazerlo

el'Oyapo

et,l.Oyap6eteamo.l.

Oyapoaniopa?
via
|

de er afti? Ae'amo * pa? van de quedar algunos?

boap^apu. Aviuar al dehuyado, Ar boap cabi. I. Ambo aquaab*bo. Aviuar al que duerme , espantndole , Amond* LVyque^monilta.
]

S.no,Oquabcbe amopac?
Lvian quedado algunos aparte, Hequbee am bina J

Aviuirfe afsimifmo^ a ettt boaquaab bo. Ancm-

boquiyrei.mo. Aviuarfe el fuego con el viento, Henditat b itupe*

Vvifado hombre, prudente,

Aba mbac enonde

A voces,Ocapucai corog*
hpe*

har y yaraquai catubac .1. Poroenondeahra


Avilar
, Amomorand * Ayquabee y chup.
,

A.

ante

Y. 2.
,

Vvifar a la partida

Amo-

xedrezada ropa
apa.l.pyn'.l.

Aob

morandu guiyupibca. vifar de mano en mano, AmSmorndtt yoap^api.

yya-

paba.

Axedresar

rribapii aoV

Avifr de paffo , Amomorandu guiqap.l.

Guu

LAmboflif. Axorca, manilla, Mbor. J.Po.l. Poapi qua 1.


papquiy. del pie.

hobo.
-

Avifr,dar de codo
pecai.

Ana-

xorca ponerle Aa'mbo


;

Avifo, MSrandu.I. Potan-

do Aviuar

poapiqu).bo. Axuar de caa , Ogpipura* l.Yporup. o tembiporu>

al

defeuidado*

Am

Ce %

Aze*

iiimiiiiii

www.portalguarani.com
al
gil

104

A.

ante

X.

2.

B.

ante

Al

Azeradacofa,Quarepotiatari

ymboyanpi.l.Ymo

;|J sil

tambiquarepotiatapi

Badea, Sandia. Bagre, and y . Bahear, Aypitu mSee

til

j|l

Azerar,Amboyahecqua
repotiata.

91
j||

Bahear con lo que tiene er o la boca , Che nabo og;


jg:

||

M
|j
!J||

Azero,Quarepoti ata Aziagodia, Arapane. Azui,y verde, TobY.I.Ha

Bahear

la tierra

coa elSoK

Otioibbt
Bahear fe lo que eta. callen tcJftacuotyrob. Bahode la boca,Yurutyti] bJ.Yurupft.

II
;|l

V.

b.

(cang.

11
III ||l

Azul claro , HobhecaAzulobfcur,Hobihy. Azul hazer,Amboobi.bo. Azul ponerfe la fealdel acote>Humbi'. Azul ropa, a Hobi. Azul boluerfe negro, Ho-

Bahode la olla , Yapep tymb.l.PM. Baiben,Apagu. k Agutagui.l.Coc,0g.K,mapy f

11
jll

bMovut,
bY.l.Hobata'.

k
1

Badenes de la canoa, g-"


raagu agu. L igayero ro.Ugra apa gu?.
Bailador, Yeroqu hra.
Bailar, Ayeroqiu.bo.

Azul medio azul,Hob ho


AzulexoSjYtaobi.

;|
II aB|
gil

B.

ante
,

A.
Tepoti

Bailar en corros, afsidosj

111
II
III

Oroypopic oroyro:
Bacn, o feruicio
quibo.
Baile, Yeroqu

3|l
Ijjj

||I

hap J.te poti rr. BaciniHa,T'lnru. Baco parre del hgado ,ib? pa. 1. Pereb. LPcreb.
Bachiller,hablador
,

Bala de arcabuz , Mboca.-.

bayi.^

q
,

Baladren

11
|[
II
ral

em-

Aba eengjce afo..Mara tebae.L

b. l..eep pbac,!. ecngc. ;j


-'J

nerquirabae. S^adionear, hablar dema


indo.

www.portalguarani.com
TTTTT

w
fiado

ante

A.

B.
cit

ante

A.

205

, Arteteyte?.!. Ae'quri. llancas de peo, Peca

cu.bo.L Acure cu.

re f. ni o.l. Cheaeui agu,

ikemb
bae.

yobur.

Jar animal,

Oeeh-

b C h e apa g ni pa gu?. bo.l.Che gui gui.be. Banco Apic. KTcnd.l.


. 1

ibtrap.

iibuciente,Abaeepiildia

Banco de pies poGOs,ibi


rap yy bbae.

tpit. perfona

Aba

ec-

Banco redondo
-

Apic

teybae.l.OyndebaeJ. Oycoebae.
ild,eengat;l.

ecma-

apuav Baar, A mboyahug,ca. Baarle, Aya hug (gniyahu


ca) l.Ayepirei.

ildonar,AeengaS,LAe'mra. ilfajtapbaileropiiotOjitap repita cocara.l. taprerei

Baare de udor , Cheria ei ri ca -C he r iva. p bo Baos de agua calietne,ita ctiyaH cba.


. . 1
.

Baos
pe.

el lugar

Yahuc-

qura.
iluarte paireada, ibir.l.

Baptizado,

Y mboyahupi.
1.

rbYrp'emb^
iliefta,Gurapmyrf; I. guirapap. tllefta tirar, Amond hu

l.Chriiano oycbae.l

Yyapiranio mbr.

mo

Ghrifianombra.

Bptizador,Poromboyahn
har. 1. Y mS Chriftiano hra. I Tupa rairamS

guirap pepp.

imb alear hazer , AmS u$v.mo.ns&l.Ambo*.


gui.bo.l.Ambo apagui. bo.l.Amococ.bo. ambaleare, Auvv gukc* cbo.LAemboce.bo.

Poromx3ngohrai.Fo*
roapirimohra.

Baptizar,

AmS Tup

rar;

bo.l.Ayapirmo.mS.L Ayahug.ca.l.AmoChti
ftiana.mo.-

LChecarecare^lJ^

Cc

Bap :

www.portalguarani.com
Il

lP

Wi HUl -^J
i

06

B.

ante

A.

B.

ante

A,

Baptizara AemS TSoa ra. 1. Ahe'mSChritia-

ccatubae,f.Caigua ra.LAnamP.

novc.
vea. Baratar
,

1.

AyeapirSmg
el

Brbaro en hablar, eeta


bi re req uara.
1.

Y ticen

baxar

precio,

A nbohepimyrfAhenoi
l.hepi myrf.

gatymbae.
Barbaros

Mboro
j.

ln gouierno qua oguerea

Barato,Hepimyr?.

ymbae.LTec
eco rec
ra.

catubac

B arbacoj ,Taqua pembi.


Barbacoa para aTar carne,
roocaSt.l.mScaSt.

rerequl

Barba del hombre

Men-

tum, Tendrb.
Barba el peio,Tendiba. Barba de otros animales,

Barbechar, AcopeLbo* Barbecho, Copeihague. Barbera , Tendbaapia daba. Barbero, TendYba apind;
ra.
1.

Ambot.
Barbada de cauallos Cabayucvmama. 1. CabaywyurumGmbcba. Barbado efpeTo , Hend?bai nbae. Barba hazer, Ahendibaa,

Tendibaa apoh

ra.

Barbirrojo,Tembabaaby
ta.

Barbote,Tembeta. Barbote ponere Anenu


,

p'.mu.

Barba larga, Tend ba abu


gfi

embet.l. AnO"cheren beta. Barco igarsta myr?. Barda de pafced,tbiat a ce


liba.

Barbar, Cherendba aoce.

J.Hc^uraaiSCherendiba* Barbara gente, Aba yylra-

quabymbe.l.Tabibae. Lyaaquabec ymbae, 1. Teccatbae. 1, Abatc-

Bardar, A vacobata. ayapiracc\ hiata. Barloar enemigos, Oom boya.I.Oh8yrrSoyo< h.l.Oyocfcr Oo yraI

Tomo.
Bar-

fiTiilnl.liiT.if.1

TiiT.if.if.ifNliiTnInInniliIl

www.portalguarani.com
Timv
B.
irquero
irra
ti

ante

B.

ante

A.

2C 7

que gomerna,

garat acocara.

de hierro Quarep-

Barrer, Aytipe (y abo. L ybo.) Barrer llegando la balTura

guaCM.f.peliegucu.1* quarepoti v

con tiento ahaub hipe Nabo.


Barrer licuarlo todo, Aytf

irra

de plata, Quarepoti typce guau,L Y gua


jft.

birherahbo.v.Pi. 7.
Barrera ir pembi. Brrrero de antas,Mborebi iguba. l.Tuyugiha. Barreta de yerro>C. 5 B irridojYpdhagu.l.ypc
pir.

ra

de puer to ,1 mb a $ a
,.

irracojTayacu hapiabae.

manc

biecapyc.
,

biang. irranca del rio

ibiang^

l.frppycang.. ir ranea grande

Barriga/n.l.Tacap.L
am<
Teb.l.ibigu.v*a n.2. Barriga abajo , Gucap*

ibi

bucvl.b eapycanguacu* arranquera, biabambu


c. II b i v apcangua^ u. arreBa^biracutucba. L

bo *
Barriga arriba, tucup-

ibiramombucaba. Guar.

bo* Barriga arriba ponerte al Sol AyeprapJ. Ayeacapp.l. Ayeibi guaBarriga de ollas- Seca 2. Barriga grande /I eguacu.
l.Hebeat.l.Ptui.

arremdo, Ycutupira,

1..

Ymombup rra.
arrenar^Aibracutu ,ca. 1. A ibita mSrnbujCa. \y pi gur. irrenar por muchas par-.
tes,

Aycutucmg.

ca.

Barrica lo contenido en ellaTfrp. Barriga, lo que contiene el


vientre. LTacapJ.Ha-

Aymombmornbu)
I.

ca.

ipiguar.

cap.l.Heb..

arredurasjitpei hagura

Barrign

Aba

ebeat?.!.

He-

iniii

www.portalguarani.com
oS
B.
ante

A.

B.

ante

.
,

HcbeatP; I. Hebeaguac.Ubgu.
Barril,bYrae.l^b^ra^a. Barril chico, blra nae iiy r?. ibiria myrf. Barro blanco, Tob-ltf. Barro colorado, Tapyt* Barro de loca,aev. Barro hazer, Ay apa yuca tu yu.l,Ayap,tuy. Barro hazer de lo$a, Aya-

B aa f>er ona ruda Y y r


quaa anbae.
?

L.

Y c

gatu ymbae.L Anm Aguyei p Baara ya rae. 1. Agtuye tSm

Bxift ara,refpondiendo, i

gmyeim?'.

B alardo Me ndarerai
,

payuca a'ev. Barros del roftro, Ar. Barrofo hombre , Y yribae.

Barruntar

AymSang, L

A-moang. Bacas,Tenditcndr.l.P pichib. 1. Pa abaeJte.-

myftgur. Baftear,hechar baftas,Al cybo. nio. Bai ment, rpi. 1. Ter biii. BoKit,.MbM. BalifErento aparejar, Ai mGcaenaiupxrari.l. I t guamari ancm caena^ Bafon, bordon,Mbocoi

Aguiye.i. BafhcoagrueTa, YpdlBata,

ba.l.Mbopecu.l.Ml pegu.
Baura, iti'jZ. Baura barrer
,

na.

Atp

Baila coa gruefa de peJos, &c. YpVa'abiyu*

Ybo.hbo.
Baura coger
pa.l. Ai^ti
,

A it y ar
,

l.Ypguaprabiy.
Baila del colchn, Hecybo cu. Bata ya,Aguiye im??'. Bafta ya ola Aguiyeirn*queahe.l.Aguiyety.
,

monSo.nga. Baura arrojar At re


Batalla.,
1.

Mlambba

oyraiohba.l.Ygu rec ay hba.l.Qyoej


andba.
1.

Baftante,atis.
fc

Ay
J

r>

>,

.pyJ
*
-

M;irand<

qu

^TiiTiif TiTiiTiifiiTiiTiiYiifiiyiiliTiiTiiTiifiiyiifiifiirifiiTiliifiifiiTiiTiiTiiTiifiifiiTiifiifiiIiifiifii^

T T T f

\*m

www.portalguarani.com

wm
B.
ante

A.

B.

ante

A.

209

quba.l.MarSmSy.
ataliarjOSyrrS. m8.1. Ov'guerecoa.l.yehc opoc.ca.l. Opuo-

Y6eheJ.Amtrara8aa.l.

Ymarandcqu.
tata,Yeti.

Baufan hazer otro, Ambotapna.l.Amboyuruyaiym-oama. Baxa cofa colgada, Y a-, cec b?. B axa cofa corta A tu J C ,
.

rp.i.Pe.l.Atpor?.!.
l.Atuete.l.Atur'.l.Atu

Utea,ibiraaeguacu.

ktirgueuos Amboicu vmguacurupi.L AymS


,

ryngat.l.ibif.

na.l.Amboa.bo.
Jatir las alas el auc,

Baxa coa poco Ypebta. l.Yppn.L bifpir.L


,

Oye-

Ypeclrf.

peteg.ca.l. Opept.l.

O-

Baxa cofa vil, % y b?.

1.

Mi

perereg.bo.

ptiroro,6 plata,

Am3m-

ranguan.l.Mane. Baxa darla cofa,Oa'm8ay


b?.

b quarepot. 1. AmS pi rer?ym3mbbo.l.Araboaperu. Bauas ,Tendi gmc u. Bauas colgar.Tendi ocfri.

Baxamente fentir de otro,^ Ae'mSangaiby hec. Vi

AmSayb? guineraongap.

Tend henetnbaU 1. Tcndi pagu. Bauaca,Tendi tendi.l. Ti1.


.

Baxa perfona de cuerpo>


Ypcb.l.Carap.l.Carapcb'.l.Myr'.l. Atr;L
Aturu.l.ibii.

yuguacu. Bauear, AmbeChetend gua^u.

Baxar algo con Aroyi.bo.

la

mano,

BauobjHendiayi. Baufan , bobo , Tapana.l. Tab?.


Baufan
eftar

Baxar algo de alto trayen-

hecho, Cheyu

rya

guiamS J.Chctap

dolo,Vt ramas,amboyc ro.bo.l. Amboap imboyerobo. Baxar cueta ibi arup I,

na'gui'm.

guey.pa.bo.

Di

Baxar

www.portalguarani.com
P'

Fl
'

'

iWl
2,10

iprrii

B.
;

ante

A^

B.

an te

a:

Baxar ha zer A moeyi.' * mbogueyi.bo.pa..

Herymbae.lTundaf:
ri.
1.

Yyayb' yiYm<

Baxarhazer baxando juntamente, Arovi (heroibo.j

ang..

B.

arte

E..

Baxar h cabera concediendo.Avaib.l.A cn gat, Baxar la caheca , reuere rielando , yeai -ychur pc.

Bebedizo, v v.n.r. Bebedor de agua, guan


l/iuceral.

Bebedor devano, Cagul


raJ.Cuguy-guScc..

Baxar

aguas del rio, ociii.bo.l.Tvog.ca.h


las

Beber agua
(iguabo.J

Ai u.l. Au
,

lyequirta.Lip.bOc.
l.Hobapi:'- i.j.Jgum?

Beber a tragos
. 1 .

AytV'qn

CHxa.l.A.yqiiicT.qu!

bohey-.bo.. Baxar los ojos A-yccaihi'..


1.

Ayeaibi.l. Ghetindi.l., CheyeSi'. l.A'acang

cu y 1 qu ic i y tiq u! cuquicbo.. Beber de golpe, Amboct ruca ygi, abo. l.Ayeao

aYbi.bo..l..Nriayupn.

y gu abo.

A mboberab'

B a x^rfe

enco rbarfe , A y e at
r

b. bo.

te y guabo. Na) Ciygi;abo..


1

e^ pic

Baxarfe-humil larfe, A ?'

Beber en
guabo.,

competer.ci;
c

boa pipe.

bo..l. AemGr.

Ooooqa.noqaa.

m y.rfrbo.

axeza,! eco-iyoi.. BaxiojYtaif..

Bebcrymia AcaU..
Beber -medio errlorrach
do e ,
ea gui;'ibe.I.guyembi
r<

Baxo -hablar

bo.l.> t e
B.axo

Ahebobog. mbegu.bo.
linaje,.

A c u: g y erribc

l.An'cru.bQ....-^

cabe.prat at.

hombre de

Aba. emoangabae..

Beber, v cemcr,.J.H (gulhoj

Bebe;

rTfTTfT.lfuMTTIiriifiTiifiifill

liUnTi

T11T11I1I1 TiiTiiT.iT.iIi.I.iTiiMiiIiiTi

I I T

II

lnliiluliifi Ti T

www.portalguarani.com

B.
ante-

E.

B.

ante

E.

:%\ 1

kber fbruiendo , Aytiqucu.ca.

berechra.

Benigno

roftro,

Toba po-

cber

vino^ct^l.Auc
5

guy..

eilaco

Pochi.LAnga!p, n il,MM..2.1..Mrn a-l.


A.

ella cofa

adornada,Ymo

porag mbir. 1. Ymbo yegua picande. 1. Ycatupn etei mongipi. ,ella cofa de uyo,Yp8ran teg.Ycatupm. kllezajMofngaba^.Porngba.l.Te.
cndezir con'la

roporiahube rec.l. T b yr poriahbcrec.i Toba poriahubere cyracat. Bt odo, caberp. Bercas,Taya. l.'.H gua^ CU 2MP Bermejo,Y?yt3hae.
.

B crrne jo fiazcr, AmSpftlt


Olo.

Bermelln de
Vruc..

la

tierra^

Bermelln
tai
,

tierra.

Tapy-

mano A-

a.

hobicd.Aycpoiticatu pfr.Hc. kndezir con oraciones; A o nbe cat.l.Aem bo catuhec. l.-Ayti cheeengat hec. Endita cofa Hoba^a p,

Berros,Cptai. Berruga,Quvt?.
Berrugoo/Yquyta'quyt*r
bae.

Befamanos Yeyuru mbo

ya.

Beiamanos
biar
,

raJlYpokicatupra.

Toympngat

Taludes emhe

knditofea ios,Y m8mbeucatu pramS toko


upa.

ereque ychoe.l.Terei-

mengat hei ndbe;ereque. Bear deshoneflamente, Ayurupt. Befar honeftamente, Aveyuru mboy a hec.l.Aye

3eneficio,merced,

Mbae-

meemb

te?.

Benignidad Poro poriahu berecohb. Benigno , Poroperiahu;

yurumbobhec.

www.portalguarani.com

i 1
83

2ii
Befar

B.
las

ante

E.

B.

ante

I,

m ni

manos, Ayeyuru

Bien auenturado
catupri.l.

Abaec
ec-p

II

mboy nde porehc.l.Ayeyur mbobi yeb yebi nde p rene*


mbae. l.Mbae hcbae relie gua ra.l.Mymbba rigura. l.Mfmbbec. Betialidad, pecado contra natura, Angaipyyabae tJ.Tebiro. 1. CuymBefal cofa,Hebae

Aba

rng.

1.

Abatec pe

m\

rang rerequra apirea l.Ayaecatbae. Bnauenturanca,Tec c


t aprey.ye. j.

Bien auiado va , Aguy< ogucrah.L Ypoypoc; t ohbo. Bien auiado va , Iro nic<

'lili

bae norrio ngipj.


g,uerec.

Betias,co.

1.

Hbae.l.

Mymbaba.
Betun,P8mo.l.Mbaep8-.
11
'l

Oh.ha.1. Agu ye aua yhyhnira. BiendifpuerTo,gentil hor bre, Aba rechag mira
gat.l.

Abrechagpc

mo.l.MSngba.^ Bexiga de orina,T iri'ru. Bexigade pece,Pog,LPog


gu. Bexigas enlas manos,P
pir.

rang.l.Abrechagang tura'.l.Abo^mStar hgatubae.l. Abet.


ib cutupiri.

ilj

Bexigasenlospies
rva.

F'ipi-

Biendifpuefo , peroco Aba I alguna falta chag marngatu te?. Bien empleado efta,Yroni
,

BezerrOjB acara".
B.
IR

ante

I.

MI
il

Bbora,Mboj. Bien,Cat. Bien acondicionado, Ypi


'

cedizeelvaron, Het que rea J. Hy yamburt l.Hee quera re.l. Ts que re.l. Cequere. Bien empleado cft , diz la muger,Hee que re; Bien empleado et, bie
le

catupiri.

viene^'ru.
Bie

www.portalguarani.com
l"l'll"l"l 1

B.

ante

I,

B.

ante

zjj

enes,hazienda,Mbae. eneta,Aguyte.LAgiuye. en eftar, 6 mal con algu


no.v.rec,i_nfine.
ien
.

l.Ypotng chbe cheao. 1. ChcmomGrang cheao. l.Yharuangatu aeche re h.h Cheartuingat

hablado, Yeengatu-

1.

baJ.YeepSrngbae. Yeccandebae. 1. Yee yeracatuporaug-

cpa eher. Bien puelo, Oyngatnbae. LQquacatubae. Bien e le echa de ver que tiene juyzio en lo que ha

bae.l.AbcearingaAb oyticatubae. ien hazer a alguno, Chemar angat ychup. 1.


tul.

Che ychup

guara.

1.

ruambe hembia p aguiyeL. Bien fe le parece , rua mbe Bienvenida dar, Ereyuze
s

Ahechbeguta.l. Are c cat.,1. Che ychup


tequara,
ien hazer la cofa
,

A yap

catu.l.Ayap caracatu. 1. Checaracat yypbo.l.Ayapeande. ien hechor, Chbe ymarangatbae.LChbegu


ra.l.

Chbe tequara.

ien

mandado, ^oro endu catu. 1. Poro endnce.l.


A-ce

Pnga. a Bien venir al jufto,Yyacat&.LHoacatu. Bigote, Arrsbot. Birrete, Acangaop. Bifabuela,Yari yoap. 1. Checiyari, Bifabuelo, TamGryoap?.!. CheruramS. Bifnieto, bifnieta,dize el varn , Cteremymynor
.
7

'

yoapi.

1.

Cherarremy-

Ac

rapacatbae. 1. oquai tabari occi-

myn d.l.Cheraraira,"fi
fuere hembra (ray) Bihieto,o bifnieta dize la

bae.l.Yyapicabicatbaeacbe. bienparecer la ropa,Yaruugatu chcbe cheao.

muger, Cheremyaryra
yoap-i.l.Gheremyaryr
aryro,

Chemerob.
Biu-

mc'mbir'

www.portalguarani.com
/

' 1" /I"1"A l"!" 1

2
i

B.

;ante

I.

B.

ante

Ll

Biuda^^e' mar$bae,l. Yme'nymba.L Mbabiyra.

Blanquifsimo^MorS quy

Biudez , Cherembirec .mano hague. 1. -Cheme

mno hagu.LChcm^n
dyapj
ycbi rty.
rey.
1.

d.Morgtyiapatubz. Blanda cola, cocida., 6p< *drida,Huv.^;HGvm'?. Blanda cofa de 'uyo, Ypj .c,UHSGinj#.

Alenda

Blandamente Ypiuhfo l.Mbeguehpe.L Yr


,

Biudo,Hembirec manobae.l.Hembirec yoapi-eyyyipiL-nAnor.l. mbabiyra.


B.
ante

hpe.

Blandamente coger
c

ru rq yp.i j.ca.l. Ayp.

mbegu. i. Amboi mbor ypTcea.


:

Blandamer\te lle-garfe,Ai born hecebca.l. Afl


;borui herocica.

Blanca mi es madura,Yyapeyu.Abatiapey.

;Blanda tierra,fp!uf.l.B
.i

Bhnco,Ty4.
Blanco del ojo, Teca Tb-

b.i.

Bldear lo delgado, Ame

t
Blanco de los dientes, Tai
mbit?.

Blco para tirar,Hui m8rn bohpe.l.ybohpe. Blanquear, Am8pot' I. A. mGtj\ 1. fmSiBorot?,

cv.nga. 1. * ,rii8tvun l.AvaparercQ.bo. .Blando de condicin, Cf rec ruco r.l.Chercc


ru ru.

Blando de coraron tierm

m3.
Blanquear
ra
,

P^cbae. 1. Yphp bae.l.PMvd.Yp^.:


catbae.

la mies maduYyapeyu temyty-

Blasfemado,
ra.

Ymombeua

ma.
jBlanquecinacoa? Apatubi.

pra.l.ceng.iporara]

Blasfemar, Ace'nga T

pvpc.

Blai

rtintoniiMiiu

, . w . .

....... .......

.......... ..... .......

www.portalguarani.com
ante*
B'.-

ante

Memo,! upa vp
cubara...
|p}fi,

neen-

cupbo aeio. Boca de elomago, Pi^ua. Boca de polema Toba*


,

Piv.l.Hobapv.

Ghecimbact.

||feV morai gatub. .)..


ftrV!; h.\ba..

Boca de rio. i mbfacV Bocado facar, Ambobpc


te'mr.

lonador
bae..

Oemboqui-

Boca hazerfe agua el solo* o, Afi^ndLScSn&tc?'


ycar rechea, t>Yy>
telta..

ionar,vanaglbriarfe,A>

emboqui
b a
i

tci'.l.

Ayerocomen,,

tc'guytena.fe

Boca laimada en Irs


t re

ef-

edosque no
edos que
fe

mo s Y u
,

u roba piqu

Caaturupvt^.
cernen,

pqui.l.

Yuru mboprco
,

C aa-

rog,-

mrutI.Caaruni.'

Ecca

fucia

Yuru

<jt-..".

ante.

O.

Yurtyta.l.Yu ?tv. Bocado de comida , Yurupot.

Bo, Tapan?..
xa, Yi t.
>ca

Bocado de comida facar de la boca, A-norria. rgaV


Obapibo.,

ab

jo

AmS'ce cheyru agu.

l.Oyur . fcaabajo citar

Bocado de ponzoa
Oyurhangiu.-

Fo,

bo
tu i;

h'uiy.

1>.

Obapbo

Bocado mordedura

Tai

3Caabaiobo!uer, Obapi bo-aoho.nga.l. 0)ur bo aono., oca arriba ,Oba bbo.t>ca

robor. 1. Poro^ui hag.l.Yurpipe. ymbo-

bhag.

Bocado facar de ropa, Ambcbu.bo.*

&c."

arriba echarfe, Af-

no)

obabbo.

1.

Oatu^

-Boval i Tap?fo.l..Tab?..!.. Y yafaqu bymbae.l. Aiim?.,

Boco

www.portalguarani.com
ii
*I3
1

'6

B.

ante

O.

B.

ante

O.

B9o,Ambot.
Bocoalir, Ambotace. 1. Ambotaaroqiii. Bochorno,Pracub6.1. PriaJ.raactib.

II

l
11
Sal

i 11
II ir
1
|

II

Bodas, CaTugucii.l. Pepiguavu. Bodas hazer , Aypepir, m8. 1. Caruguatu am8fia.nga.l.Ayap carugua $ u-

Bolar de abajo arriba i beb oyeupi abo. Bolar de alto abajo> Ob be ogueypa. Bolar yendo, Are narr pi^ guIamul.Che r
bi nee guihob.l.

Ar

.rrSnamb beb-

Bolar

la

fama

Terac

Bodega, MbactetyrScoti.
i. Mbae rendaba. 1. Mbae cot.

obeb.l. Oea^aite qu. Bollo de golpe , chiche

Accu.l.c^.

II

II
ili
*IhL

Bodegn , Yup m??'ngpJ.YPrga.l. Smbi


abqiuhpe. Bodegonero, Ypmccnif-^i

Bollo de niaiz Abat w yap. Bollos hazer con gol]

Ambocu
cu.l,

1.

Ambp

1
ISI
ijjl

Ambo apichu

gra.l.Yupi" apollara. I.

ilHl

Ir

B|
|[jl

r'mbiabqu har. Bodoquc,b5'aquyta .l.bf apu. Bodoque de birote,Gur


/

Ayambogua. en la ca ca, Ayapimbogtta 1


Bollos tener en

la cab'i

degolpeSjGheapml guhet.

apia.l.i bigu..

Bofes
'

eiibebu.
I.

Bola,Mbaerirur. Bolfa hazer el verid,^

IHt
iIrI

Bofetada, Atbete.

Ho-

mambuchea.

11
i>

bapetg. Bofetada dar

Ayatibe,

'til

!,;,'

teg.l.Ahobapetg.ca.

BolteadorjOyereier-c n gubae. Boltear, Ayeryernr

Boia de madera
;|[
'111 ll

ib-ir

gu.l.Ayeapmegaj
yerpa. Boltear hazer,

apuJ.ibir api.
Bolar* Abeb.bo.

Amboyc
(

|B|
.

megul.

www.portalguarani.com
i'

'

'

'

i l

B-.

xitfc

O.

B.

ante

O, 217

, licuar rodando, Arnboapayr.bo.pa. >ltear poniendo la cabeca en el fuelo , Aieapa-

>!tear

rg.ca.bo.
aluer cobrar el enojo

paTado, emS yro yJ

cuerap cherec maran gatugui.l. Ayepiaptec pochi reh.l.Ayeapa ti tecpoch reh. 1. A bag'teccatugui. 1. A niorangue cherec mangar rangura.
Boluer, dar buelta,

bi

1.

Ambo ib

chee-

Aaty

moyro.
oluer ala

querenca,Oye biguecoha gupe.l.Gu


qua gpe.

ma.l.Ayere.pa.bo. Boluer de arriba abaxo,

Ambo oba b.
cabeca abajo, echa g. 1. bf cotianiGacang. Boluer el roftro ameuudo a

Boluerlo

la

oluer al lugar,
oluer a los

Cherenda

Ambo ib

gupe ayebi'.bo. pecados paila do,Aroyebi Cheangai pap gura.l. Ambo ib

mirar,Aecoty cot'hechca. Boluer el roftro , Ayeeba boNa.bo..Ayeapar.bo.


l.Ayeati yerobag.l. Aye

cheangaipa. oluer a recaer de enfer-

medadjGherac Chemboayeb. 1. Cheraciyeb.l.Cheracyoapi. loker a tomar fuer cas,

aqucuemae.mS.
Boluer en gracia, A?;mbo yecotidh ybl 1. he y c a hubuca yebi.l A cheraihucue cmboba,
.

Ambo

ib chcprata.

J.

Aemopirata yebi. 1. Cherec atngue n8* yeb. 1. Cherec cuera


aroyebiU. A nimbo ib chcpiratareh. boluer atrs en lo bueno, Aypoeyar cherec marungat cu.l.Ayeaqui-

l.Aheomboibi
hucue. Boluer en bbo.
1.

cherai-

i,
1.

Chearaquaa

Cheraquaab Chearaquaa cote."


rejav bramy

1.

Che

coite.

Ee

Bol-

www.portalguarani.com
1
S
B..

ante

(X

B.

ante

O,

Bauer
gui.

las efpaldas, Atticu

dor.Avebi.-

Tuj&vfj

pc bee.ng. Abag'ychu

l.Ahemec.I. Aycqa
be. Boluerfe de lado, O-iquc

Eoluer

lo

ageno a fu due

Amboyeb mbac

yyarup. Boluer lodeatras adelante, Taquicue riguamS.--

boayer. Boluer del- camino, ln \U gar adonde yua, Chera pe acig guitbo. 1. A
yeaparguitbo".l.

oenond.. Boluerlode dentro afuera,

Aye

Amboyere

herequai

pYaparigui yebbo. Boluerfe Dios hombre

beyngotV Boluer jfo preado, Yporu piamboyeb bcu BoJuer los ojos en blanco,. AeWooecatrd.Aern, boca imboyre.. Boluer por alguno de pala bra^hepi; henee pipe.. A erobo y.ebt hep i a. Boluer por alguno de o-

TupaabramSocmc
i'.nga.handramS o mG.a J.anderec oip
ci . bo ca .
.

1.

e m 8 a nd he mGnd andere

coV 1. OmSng oyeh anderec. 1. and.ero< oguerec. Boluerfe en nada , Oca ir mbete mbaeey oyc(

bra,Hcce aquax cherapicha repica. Boluer por a verdad, Hupiguarari,A-2ro.l. pi guara ai picyro.
Bojue.r por
fi,

caymo.
Boluerfe ziaaca,Quj bot gqti abg.ca.I.Ar.emS qubongot i guibca. Boluerfe loco, Aembot

Hu-

Aem 8 mbeu

cat Cherec maraney

rnboyehd pa.Cberec maraney piaca aroi.


x..

Aemcarac; ymbet.bo. Boluiendo de buelta,Cherob.bo..

reype.

B,o!ucrfe

Dios elpeca-

Bomitar,AguceVn; am8.1. Amboycb.bo. Bomi'

TrriTiliTiiT.iT.nJnTiTurnUlliT.iTnfuInTnluf.TnTiTnfnf.Til

iifiiTiTuliiliiliihliilnl

www.portalguarani.com
B.
ante

O.

B.

ante

A,
,

Dmito,Gu-e. fnbarda, Pocabuc. omba de Tacar agua,i re-

Boqui chato
bae.

Yyurupe-

Boqui hondo, YyrupietcJ


-Boqui Teco andar Cheyuru

nohehba.

1.

pit haI.

ba, l.i reroyeupih aba.


ba.

prgUitecbo.l.Caeyu
r tyn'guitecbo.

garatpe imSgueeh-

ondad,Aguiye,L Cata|ir?.

ondad del alma, y Talud


eTpiritua<,angatuhba. ioiitte,Acan5a myrP.

EorbolIones Pup,l.Cumbeg. Bordar, Ayquati . Bordo de canoa, gapep


;

Bordon,Mbococba.l. Po
cocba.!.

Mbopcu

onete de picos, Acangao haty hatybae. 1. canga hendabn gabae.


onica cofa, por ug'..
mjiy.
Johito"pefcadQ,Pirpuc.

Mbopegua.
Bordoncillo del que habla. Ap. Borla,Ambop.

A-

P^iga de baca.Mbacare
por/.

Bornear, A ypepi.bo. BornearTe,Ayepep. bo. Borujo, Taticue, Borrachera el beber , caDeipo*

Bq badas .Yeyurupec.
boquear

que Te muere, Oyeyurupecpec.


el
1.

Borrachera el lugar, cabei poh.Kcabepot. 1. cabe'poenda.

JoquiabiertOjYyuruya.

Yyurnpecba.
Boqui ancho, Yyurupigua
cu.

Borrachera
poc.

paTarfe,

cabe?

Borracho Ocabei pbae,

Boqui angofto, Yyuruob.l.Yurumyrf. Boqui a pero,requebra jados los labios , Hempc

l.Ohembocabcpobae.
Lcabeipoporarah . Borracho alegre, cabtpo
on.l.cabcif e,ai.

bobogbae.

Borracho de inclinacin,

Ee

nena*

www.portalguarani.com
no
E
ant<

O,
cerat.
c.

B.

ante

O.

nembocabeipo
guytena*

comer

tras la viand

Borracho eftar, A abep-

pan,o harina, &c.


qucueratf.

Ah

Borracho eftar mucho tipo,Ar cheeabeip. Borracho elar tendido,

BorregOjObechirai.
Boque,.

Ca ana. 1. Ca

Chereroyp^ checa bep.I.Chereiticheca beip. Borracho medio tocado, ataypte che cabep. checaheiP-v rata, l.che cabero h^rah'jraU.Chc rec, guiri u te. Borracho fin fentido,N3m hoaraqua be y cabe x,

gaac * BoquejojCaapi myry.

Bokzar
bo.

,;

Ayeyuruped

Bcftef os.Yyrupcci cu. Botador de canoa jga co


ca.

Botar canoa, Ayo$og ig


ra.

Botar

la

pelota,

Am8ml<

p.L Ycabepo Mr-

m8
vno

p..

Keeaguirira oterm3 p. 1.
,

^anga-ici* B.otOjfin punta, Haquaat rbae. Botn de flor , ibot qi


ti:

ornlo ycabeipc.

Borra,Ha v.J.TS pSx.KTa,


ticu. Borra hazer el vino,

Botn de

flor abrirc>bo

Oe-

.tiquytaoya Botn de ropa

Broche

mSuvcagu?.
o;*rado efcrito.o pintado

mbotipiba.
Bocina, caracol, Gutapi Bocina,cuerno, flauta, pt

OenaS nanfbae.l.Oyeogbae.KYya.
Borrar efcrita, pintado, Amonan?, rao. 1. Araboa. pa. bo*I .mb@yeo.g.ca

to,&c.mymbh
Bocina tocar } Ayopi(yp*
ca.)

Bocina trompeta
bi tarara*

Mn
Bra^

Borrar

el rafro

de

otro.

n TuTuTi

ll

TiiT iTll Ti
l

ll

ii.i^

TMT

T.iTiiT.

T,i ll fnT.,f ll Ti TnTi iTMTnT.iTnr.iT.ilnTMT.iW.iT.iTnYnTi TnTiiW, tnl.il.ilnl

www.portalguarani.com
MWl lM
'

B.

ante

R.
,

B.

ante

acaraeuUa Aceyib &^ mbaerunga; Bal ci para cargar, Yepu.

tJ.Aibetet cherer.oc. Nandetei cherere1.


coa.

ac a le s as I

pone r

,.

A rn

Bra uamente mucho? Aibs te.KNandetd.


Brauear, Guramo
guitecbo.l.

x>prp.
abietes, PaapiquV) . acear , A ye y iba tymv.ngii.l. Aye yiba
gti.bo.'
r

ayco Maramara

ete an'emovrS guitec--

mS-

py,m8d. Ayeybittoin
acear llamando
,

B rano, baetc.LPoch.
Bre3,CttriibiCi.

con

las

Breada cofa
Brear
,

Curbici

manos
acero

Ayepom. bo.

yriongipra.

l.Aycpoytihenonl.

que llena del hracOjYpococara.

ArnSngx ctiri *b7 a. LAyoogcuri ibc Pip.v.Mong.

acode rio, acng.l. 1riacang.l.iemb. fea hazer el palo, Yepea hobcSbae.


rafas
,

Brear por dedentro,


curi ibiCipiup.

A y cu

pemong.ngi.LAmSng
Breas, Yya.LY yatybL Breue cofa que. poco dura,Curytey gu, h Nda ypcopibae r-arSggi. J. Curyte' guara aip.L

Tatapyiicobc-

bae. raiero/Tatapyi rnu


:aua cofa
t.

u ra

Yyabae-

rauamentc bicn,Marangatete*. :atnmente con yra,G.ua-

Nda.arbae rnguai.1. Oberabote guara. 1, cabi.

cab rurmliote guar

ra

tmo'yyabaete, 1. tiemoyroabctehpe.. nulamente me trato mal GuamS'cherecoabe-

Breuemcnte, Curjtefhpe.l.O-bsrabGte.LTeca bi hpe.l.&Ytii rm; L

mnS.

Ee

www.portalguarani.com
a-ai

A.

ante

R.^

B.

ante

R.

Breuemente morir ,Curyme'omn. L Ndaheo areb.l.Qua pappe neo


1.

Briob,diIigente, Qujire
I.

Ofieaionibiiru ba

HejabromnomS.

1.

OcTCii:atbae. Briob en guerra


,

Quin

Curytefoman'o.
Breuifsirm es nuefra vi* da,Habiyubeb anderecob. Brindado fer, Heropabee mbi'ra che c agu pip .!

mb.l.Marandequab
r

occii catbae.l.Oi

momburbae.l.Ypot baeguaryny reh. Broquel, Guarap myrf Brotada cofa Hoqui 1


,

Ymongaupichcl.Ymo
hey mbira che. Brindar Ahey.n.h Arriee clg ychup.l.Aymae cguy.l.Hau vea caguy.
?

qmba.

B re t
ra.

e i a rbol , Hoqui

Brotar

el rbol cortad bir mboguaigu yr.

Brincar, Cecupiyi pyai.

cu hobim.

1.

bi

BriiKos^Cupiya. BriojCy.l.Qircy.LTaibai.LHaeub*. Brio cobrar Ane.nbocciiguitecobo. 1. Aemomburu.l. Aembo ai


,

mbguaigue
o

hobece

ma.

al

Brotar enfermedad 01
,

cheraci.

ba.

Brio dar,Atnbocicii. Am^m'vurti.bo. 1.


boaba.bo. Brio quitar, Ambo ai
b herecbo.
1.

bo.I.

Brotarla efpiga de mai Gumbe,oplatano,& Hatynde tynderami Brotar las flores , ibc
opu. Brotar lo fembrado. O crobutemy tyma.l.Oj

Am>a

pa

Amona-

te?.

p tercry tfml.l. Hob quatemytyma.


Broton.Toqii.l'Hcqui',

Briofamente
pe.l.

Cilcatuh-

e'mSmbur hipe* .embo acubo hbe.

Broton ar, Hoquiei


rao.l.Hoqui'pop.

Br

lllllfllllllllluflllll

www.portalguarani.com
FTTT
ante
B,

R;

B,

inte

V,

3toncillos,Yyipiquircai o nyn. nidaco'a,Ymbo;.apia.LMbae yyoaba. 1.

Buey,Mbaca caap.
Buelo,Beb.. Buena cantidad > Catu.OtC
t.

ifmoe'ncii,
lo

u
,

ira.

Buena cofa,Mbae aguYye.


1.

animal

Hejba. L
1.

Mbae

marSngat.

1.

c.
uxa, Cua

pay.

Cu-

Agu ye cati. Buena vida tener,

v. teco-

a naba ye.

jxear,Chepaye gutec >e.Payerec rehe aye>o


ti

b.n.z.y Teco.. Bucno,Catupirl.l. Aguiye


te.

guitecbo.
ante

B.

V.

Buena palabra tener, Che* nec vpepcat.l. AguiyeU.Cande. Buen prou e cho gu y e .
,

ba$,Ma.KFa. bas dolores, Crugu. bas tener, Checaruge.


.

Bueno

eftar

de enferme.

dad, A:uer
ffio.

pa .bo.

Bueno elarde llaga, A cae"

Carugu

ayporar..

)o.l..Carugua

b che. bas,granos tener, Che33.!.Mayporar. bofo de dolores, Caru*


'uariy.l.
arah.

Bueno elarde
yeaic.

falud,

Agu

Bueno fuera que


dieras, Mar

te

comi-

amo ereye

Caruguapo-

quay.
Bufar, Chcapyy mb.bo. Bufidos. Apy ymbt ymba..

bofo de granos, M a po
rarahra.

che de animal, Ticguat.

Buho
c
<

aiie

Vrucurea gua-

ichede aues.A. che de peleado, TambiV


racu.

Eulto,anguc, y angucii n3
ali

ch
;j

vi el

buho (olaBull-

mente..

www.portalguarani.com
mnw mi
21-4
B, ante

iiii

V.

A.
Bullas

ame

V*
j

Bullicio , rodo , Ab.l. Pftmbu.l.Chir-ir?. Bulliciofotrauieo , Aba ecoote ey. 1. Yera-tef

de manos Or o rabo yaru oy ehS


cogar*
,

Jteyba.l.b ecopiry-

Burlar fe de palabras I Anmpip oroSoab


yaru.
Burlarfe de otro
,

rZ
Bullirfc,AmT.n.!.

Aer
L

Ayoy

*lia. Burla, Arua.LMSgu.


Tei'.L'E.

ta.l.Ciie-m^gua y y ai l.Ae' tiV'guhec. Burlarfe hazendo reyr


gracias
,

Burla hazer, Ayoyai. ta.L Arnboyaru.bo. Burla burlando lo mato, Ymboyaru yaru yopar hpe -oyuc.
B.ur lando
,

Oiemegua.

Aenaegtn.l.Cheam 1. Aemboarua ymb


pucbo.

Ymbovaru hrugu'i*
i.

pe..iTeyhp.).Nda_
ayehpe
gua*

Burlas de palabras, ncl gaapirai.l.Re^ aruai. B tifln dezidor , nee


i

Me-

piral yra.

1.

Y yaru;

hpe. 1, Meg&raio.l.Aruahpe.
lo

bae.

Burln deshoneflo,

ir

Burlando

dixc,Teyhac I. Che ama/ hpe .L Naa aybo rgaj che


ecy.l.

giaabae te.LYyrua baet. BottijOBs


t?.,
,

Aquyt-i'qi

Cherembe

pif--

pe arec niara che .l.

Borujones hazer, Air


quyr'n.

Cheyuru rembpe 1. Chemeguaraiu

Bufc'r.Ahec.bo,
B'ti fea r ar i e rito
,

L Nadiepaguibt;mjgutchecny. Burl tre con rnuger desho

A pob!
,

hecbo. Bucar aaeriguando


i<gui por-an'dpa,

m
1.
.

nebmente
bi.

mboya-

rua ca*mboyartia"'

corandy guicobc.

TiTiiTilTNliiTnTiiTili^IilliiTnTi.fNTiillif.iT.iTnTi.iIiiTnTnTnTnriifnInTnfnliifiiTnlnTiT.ln

www.portalguarani.com
Wf
ant^

V.
porndupa

ante

22

mm&tt
Jcar

gui

Cabeca hazer qualquier


coa
,

c;uitecbo.

Ambo agua. bo.l.

enla baTura,itiaru

AmboapYaquyta. m8.
l.Amboapiracng.

uamboguihecbo.
ecudriando,Cheyurupoehecgui poran
ifcar

Cabeca uperor,Rubich.
l.Tubich.

dpa.l.

mboabir

bi-

ru hecbo.

ifcariavida, de comer a otro , A y por ac Peru.

Cabecal almohada, Acngit.l.Acangupi. Cabecear, darcabecadas de fueo, C;hequer para,!.

Ae'mboyc

aitgu

jfcarafsi,Ayeporac,
5pitu

querapi. rabo.

ifo,Abapitupucu etl. 1. baqua tecatubac.

ante

A.

Cabecear edificio,Ogoyeroa.l.Yapfa.mS. C abecear negando. Ahelea ng mbobaba.bo. Cabecear otorgando , A-.


,

iba! fin faltar nada,

Guc

ecangayti.ca.

pbo.
aualleroqweeta acabalio,

Cabay

arichu.l.

Cabecera de cama. Ynim be ap.LYymb cng. Cabecera de mefa, Caruha


bap'ra.

Cabayuariguara. abllete, cumbre de texa


dojOgap'te raqu.

Cabezn de camifa cami,

fa- a yurupi.

auallojCabayu.
abaa, Cap aba.

Cabezudo en fu

parecer,
*

abeca, Acng.v.A. n. 2.

v.Apn.1.2.3.
abecacalua, pirabey.l.

Yporerobirymba. 1. Yporendu ymbae. 1. Y Scng tabae. 1. Gue mnbotarar oy robia-ribae.

AcaguJ.Aragurs.
abeca de linaje } pcu.L

Cabecudo proteruo fbfregibIe,ApT9a.r.

emoangipi.

Ff

Cabe-

mu

www.portalguarani.com
ll ' l' l '
J

1% 6

ante
,

C.
Apuc

ante

A.

Cabellera ponida

pembi.l. Apembf. Cabello crefpo, Apichaf.L

Abperer.
Cabello dla cabeca, 1 . Cabello del cuerpo , Ha.

Cabefro ponen AmSayucacabayu. Cabildo ofnonoongba Cabildo hazer , Orco


,
.

mGno,nga.

M
Cabello de maz, Abat
agera.

Cabizbaxo", Chetynd. 1 Yaupirey. 1. Ycang


aiti.

C abe los partidos, Tobapipe a.

Cabizcado de flaco, Yacng yibbae angai-

bagui.l.Ycngyerobac..

Camilos vntar con azeyte , Ayeacang myro* mo. Caber,Ya,n.4. Caber al juo , Chey catfr*

Cabo de cuchillo, Quice,

pici cba.l.

Quice rop t.l.Quce poacang.

Cabo de

cuchillo ponido de otra materia. Quicen


ib.

Caber

a penas

Hacipel

Cabodeintrumento,
B.II..

yy.l.Opmf: Caber en fu afsiento , Chey acata che rendpe. 1.

Cabo del mundo


ra,l.ib?reb.

bi apr-

Cheycherend.

Caberme parte, Chey a. V


Chepot^v.Aye.n.i.

Caber mucho en ceo, &c.Yporucu. Caber vna cofa en otra,,

Tareb. l.Tabap?. Cabo de vela tatae'ndi ac gu. 1. Tatae'ndi rebi


r.

Cabo de pueblo.

Cabos echar a herramientas,

Y ya catn
Cabero
_

Amboy
,

.bo.

el

que
fin,

efta al prin-

cpio,o

Apiri chua

Cabo hazer,a iboa.nga. Cabo 6 punta de tierra,


en rio,o mar, i qS. Cabra,Cabar..

ra.LApirigura.

Cabero,Cabay $ m\.

www.portalguarani.com
C.
ante

A.

C.

ante

A,

zzy

abra montefajGSag'.
;

Cada da, Araabo J- Araya.l.ramopavey.

abrillas del cielo

Ey-

chu. ac de animales, Hebaeriyporaci. bo.l.Hcbaer tequba.bo.l. co mSmSh haba. l.Yc


amador

Cada dos aos, moco! ro


bSS&A mScC ro quabirabo. Cadamcs,Yaclf3b8. Cada noche,Py tuSbS*' Cadaera , que cada ao pare , Ymc'mb yopi
api.

'

Mba.l.monahba. de aues , Gira


mboahra.l.Guira
rite-

qura. 1. Guirayurahra.l.Apihra.

Cadaqual,TetyruaVLAbe.

amador perro

Yagua
500 ru-

Cada vno por

Pete?

mbae
pia.

rupia.

1.

tei e.l.naboe.

Cada vno vnOjYbo vp


,

a$ar animales

Ahebae

petef.

yucguitecob.l. Ac bondii hebaeri.l.Ayeporac.bo. acar con redes , aguira mbo picapip.


acar con trampa,

Cada vez,
be/ O.

M eme.

1.

M-

Cadena de oro , Q^arepoty^a.

C adena de hierro, Yta 9a,


Cadcra,Tumbi.l.Tumbi'
quul.Tenngupi.
CadlojCpyyat'.

Am8n-

ierv ymbobo. fer en hoyos , bquape ambo hbae, acucia, aca. 1. amoiyv. achonda perra , Yaguayquarur. achorro,Yaguarai.

Caducar de

viejo , Nachembo aquabei che tu ya.. 1. AiemScunSmy--

ec chetuyabae dse, . chemboaraqua cay


chetuya.

adaao,Rofibo.
ada bueno
abo.
,

Caduco viejo, TuyacSn-

Ymirangatu

my ec.l.Yyaraqu cay-

www.portalguarani.com
az
C.
ante

c*

m*

a.

ybae' otuyabae rehe. Caer,.8.pacu,ta. Caer de alto , acutip. bo. l.bat gui. Caer de brucsjCheapir.

aer granizo

amand, , ocucut.l.umndayr

l.Hcamanda.
Caerhazer a otro,

An

bo.I.Opotiabo . Caer de lo bueno dexando Jo,Aycupcg teco mrangat.l.Ahey chere-

boa.bo. Caer lagrimas apriffa ) Cr reca1torSro.m0J.Ch1

cmrngai cuera,
gti.

I,

reca apacu.ta.l.Oci etchereeai. Caer muchos, y fruta,


eucui.ta.

teco aguyeyguar-

Caer refnalando, Chep


nalgas
,

Caer de

Guebbo

ciiguibo.

.l.Chcrtbibo . Caer derrengandofe asa

Caer trompecando, Abl


p gui abo.

vnlado, Aeapyagui
abo.

Caer rocio/^api. Caer roci de las yeruai


.

C aer de romana

apa-

cu. Ocucu ete obo.


LOberabSte'yri.l.Apa raytiM. Apara. Caer enfermo, Cherrsboa
cheraci.
e|.
\

capi apacm. Caerle algo de alto, Yyi parobo, Caerfe rbol cargado d
fruta ibirarlcang y<

Cheraeiche nSng.Lchereyt chera1.

rooibaguU.Oyeap
ribir,&c. Caerle de fu eado,Aye pira. bo. 1. Aycapars
bo. Caerfe de hambre, Aguit
chet'mbiahiranio.

...
,

Caer en lo que dudaua, Taic cat cherc'my-

quabey raer. l.Tay


rae.

aer fruta del rbol

O-

cunba. o." Caer goteado, tiqu.b

Caerfe el edifcio,Oyeap rga. Caerfe los cabellos, Cher


cuita.

Caer

W ww

www

"""""'"" n w

w.

www ww

... ..

..

....

. .

www.portalguarani.com
C.
ar;t

A,

C.

ante

A.

il 9

aerfe los cabellos de la

cabera, acu.ta. aerfe cualquiera cofa de podrida , Yypacui e

Calabaf chico, Yen . Calabazo krgo con fu tapadera CuamegV

C alaba co grande le
grande,iacu.
-

boca

orumo.
aido eftat pique de

mo

rir,ChereC.
cherui.
1.

1.

Haimc

gnitpa.l.

Amari8 bibi ChereopyI.

irue'de cuchara/, uip. Calafate, i garata cgcaraJ

Calabazo que

I.MSngra.
Calafatear A ycog garata. LA Sniong.
,

pis aye.
laiman-

Yacar.

Para-

guaricha.

aircUHembei puhaba. I.Hembeipembi.'


iairelado,

Calamidad, hambre, Marab caruareh. Calamidad padecer, mar


fceteaic.l. teco

Hembeipem*

mar

Kba.
I. ^o. pegu.l.Mboccc. alera, Ytarapih.l.Yta-

ayporar.

layado, Mbopect^a.

monguichoh.
i

Calamitofo tiempo, Araa ba.l.ramrbo ete. Calambre^yhii. Calado papel, papel Oiga
bae. 1. Oyeacbae, 1. l.Ytiquybae. Calarfe el bmbrero,A yat

al

muerta, Y ta ca
re.

Ym8a

quymb

!alabaca,Curapepe.l.An

daU.Tumbiqui.
alabardas dar, Acm boy.bo. Aac-ambct. bo.
fiaba-jate
,

.ccheacanga.LAyapi pi cheacnga. Calauera , A canga pecu7

ra.

Gurapepe

ymGee'mbira.
alabado, .

Calcado de Indios , abarcas, c a patupx pitera. Calcador, capar mondehaba. Calcar herramienta, Qna-

alabaco con maz para

catar,Mbaracl.

&3

re P:

www.portalguarani.com
wmmm
230
C.
ante

A.

C.

ante
O O
(JA

A.

fepQrittamboyafquY cerch)-1. AmStqui-

C1necaracirifi.

Calentura continua

Ad

Mpap. 'Cakare, Aye^apatu m8n


ce quarepoti

Hunda tapia. l.Ndoiri

d,pa. Calcones,ca1con,

!.

Vbirjj

canandu ypi. 1. Tap: r.Ndopori canSndti. Caliente cofa al fuego, H

l.TebirSbl
'

cbaeXYmboa cupi ra.


lo

Caldo,

T? .8.

Caldo dexar facando

demas,Aytipi.bo. Caldo de mandioca, Mandi ricu. Caldo facar dexando lo dems, Aytfp.bo. Calentar a la llama calor, 6 fol , aype.bo. v*
,

Caliente cofa al foLQuat ci'rembip. 1. Quarac pe ype pira. Caliente e#ar,chep cat
guytena.

pe., Calentaral fuego en olla,

&c.Amboac.pa.bo.
Calentarfe abrigandofe, Aneilba,ng. Aeappe ba.nga. Calentarle las manos refre gandofe , Aypoqujt

Caliente, hiruiendoyHc ba/.L Hacua.l. lac betc.l.Oppret. Caliente lugar , Tendab acu.l.Cotiacu. Calientes baos, Yhuca bac.

Calma ,iWtuporef.l.roft nemombia. Calma auer, Opig ibt.! Oa'mSmbiibit.


Calor,Hacu.l.Piria.

buiemboacpa, Calentarfele la boca


blador
,

Calor de agua
el

caliente,

Checa

haacub,

racu.

Calor ay

Mbiriayc.
,

Cheyuruacub.
Calentura, Acanund.

Pit'ljtl.

Calor bochorno
'acu.

Mbina

Colentura con frio,Caracrri.LCaracY.

Calentura con fri .tener,

Calor bochorno en tiem po nublado, Amarat.l

Ama ac,

Ca

iilnliififnliliiiiliil

WB

www.portalguarani.com
ante
A,

ar.tc

A.

Ior del fo,y fuego, H-a'

Cal Jado hombre,

:u.i.

Pit.

Aba qy ryrl.YnccereyJ.Aba

or excefsiuo> ara acopo a.!, ara acuba a.l.Nda

:tehacura. Jor me das, c hembopi-

rucat.l.AbgtaSnib. Callado yr , Chequyryry gui bobo. L A rnboru

aep,L Che mboa |.


Ior natural,

guihbo.
gui hdbo..

1.

Chepiruey

MMaracu

l.Pi'aacucuc. or tener, Chepiria. 1. ^heracnb. osfnos,Pirf:!.Mbir?. .Caraci.


los fros
>iry.
i.
1.

Callado , remirado en lo que dize,Ycararay cati mreee reyma. . Mar oagu renSnde ahra.

tener, chepiry Checarac ra-

Callado, fufrido,Hoo2ngicyquyry r"bae,mbac rerSGcangpe. 1. Ho8#Ui V4ngeym8. L


;
'

lunia,Mara,n.2.M8m>eua.
.

Ypiaoocabae.
Callar, Nat e^y.l.
eebei.l.

Na-

[ua,Acagu.l.Apiterc. .Acngapter.
lub,Yypter.l. Yypf *be?.

Quyryryguy* tcnad. Che\uru8oangat-.LAembo vur rut


guytenu,l.Anec'ndog..
Callar
el qne hablaua Aeendog.ca.l. Aeem-;
,

Ua,'Eh^yme.
nbg.
1.

ET E mCmbg ne
!.

iee.l,Ndeyurutieeyrno..

big.ca. Callar el que lloraua

A-'

madre to que llora, H.


I

la, di ze la

al ni-

, QtfYryry Yrui hpe*. L ^hepirueyhpe-

Uadaracnte
lape1.

p.bo. Calle.Oe.rCalle abajo, Ocembipe.l.Ocai^mbcotL Callejean Aattc'ocni.

&

www.portalguarani.com
r
II

||
1
5|[

32

C.

ante

A.

C,

ante

A.

gui atte'bo. Callejero, Atacoc rup. Callo, Pru. 1. Pirn&l.

p 1. ymama oc

Caminador curiado , Ata


hracatu.

Caminador que andarm


cho, Atahrete catu.

3|
||

Popiru. Callo duro, Piru tata.

Cama,YnymbJ.QuehIII
!jf
Ihi

Ataccat y5q-ba< Caminante, Atahra. Caminar, Aat.l. Aguat


bo.

^a

Cmara apofento CotV.

C amara retrete, Cot epia *


'

Caminar pie, A ataibn pi. 1. Opiboche rri.


ibirupay.

IBl

Cmara excremento, Tepot Cmara hazerApot. Ah


guipotabo.l.Ahcaape. Cmara de angre, Tcpoti vguVJ.TepotpytS. Cmaras de angre tener, Cherepita.l.Chercpot
vgui.

Caminar
qua,na.

aprieTa

Aatai

'11

|[j

Caminar durmiendo Ai ta gui quebo- L Chequ


,

SE
5

raguiatbo.

;|
II,

Caminar menudo
pi.

Aat<

lif
5|||

Caminar toda

la

noch<

Aatapihar y abete .
,

aS|
|| mi
Jlll
i

Cmaras tener

Cheric.

Pytuyaat.LNdacli
yacat.l.

l.Acururug.ca.l. Chere ^orog^bo.ca.hAYe-

reroqueri cheat pyt

Ndayeroqu

tlf'

IB I

B
ral

III

he.mC. Camarones, y palos en


pados.Potv.

ai-

*|l
*IrI

Cambiador,nemu har. Cambiar, /-mv.mo. Cambiar vnos con otros, O&emv*:

pihboyguiatbov Caminar todo el da, Aai araguetc bo.l.Nda Cr reropituu cheat an


ya.
,

Caminar vn poquito n; \8te*aatl.Naemop


rombucui guiatabo.

Cambio
'

III

trueque , 'mS h.LeiiuI ngaba*

M rv

note aat.

www.portalguarani.com
wi TUUJU
'

C.

ante.

A.

ante

A.

23 3

inrnar varias- tierras, b' t'tyro rci apyrvguiar ba.l.'ibi

Camote,Batat,Yetr.

3
Yta

cherero

Campana, Y t. Campanario, Ytai.

1.

ata
ta.

hagu ndaete recax

end.

*
.

tninO5Pe.10.pia9. imino de la cafa ,


bi.i.

Campanilla del' garguero, Ycro pipiara, I.Yaceo


piati'.

Og

Campeinacofa, ugu*ra.

mino dla chcara ,Cog pir.l.Cqg Liara, mino del cielo, ibag bi
ra.l.bag rap.l.

Campo,u.

3
,

Campo

delerto

teco

Ybape

habey.l.Tabey.

hohba. tmino del puerto , ai mbira. imino de quatro jornadas, P yrundi ara ata rehegura.i.Yrundiac
yquerji oh.bo.
1.

Canal,Picoe.l.HacapeoPiv Canal de agua


ba.
,

ic frica-

Yrndx

Canal de las efpaldas,Atucup picSc. Canal por donde va la madre "del rio,i ruga,

yeb? ac ypftany ohbo.

ajninodevn da , Pete? aprpeoo accybcih-my. 1 A c ndop 1 tai oh bo.


.

Canario pajaro,Tiey. Canas, ty,v.a.M.

imifeta,.l."Abaoi/l.'
imifeta

caracar. liada,abaci ha

Cahafta,Aac. C anafta larga , Petaca , Panacv. CanafHITo de ojasdepal

'

.chac.lAbapy^'py
^ n?
ra.
'

'.'.'
'

amifeta pintada,
pyni".
1.

ApyA para pa-

ma/iruaguc. Canaria de palmas paraefprimir,Tepit. Canario ralo , rucuru. I. Vrucuru. Cncer, coapacu.l. Yau
[

apacu.

Gg

Can

www.portalguarani.com
2^4
cu.

C.

ante

A,
a

ante

Al

Cncer arfe, Che yu

pa-

Chcrmbiri. Canarfe de todo punt

Cancin, MboraheL Cancin a lo diuino Mbo3

rahe
ra.
.

Tupa fehegua lo

ChceSnrSaprey.l.CJ caneo ai a.l. Checa ni rn% catn'. 1. Chepir


pab- 1- Nachecngu be checaneo ramo,

Cancin

humano,Mbo

raheic.

Cancin de endechas ,Mbo


raheiporiahu. Gande!a,Tataendi.

chehupa canco. Cantar,Aporahei,ta.v.p


rahei.

Cantar

las

Indias
las

,Aee

Candeladecera

YraM

garai.bo.

rataendi. 1. Tataendi yraitirehegura. Candela de uo , Mbaca

Cantar en

bebidas,

quir rataendr. 1, Tataendi mbaca quira rehe guara.

guahu.bo. Canto de aues,Guir puca.l.Gu ranee.

Cantar mal

las aues^.Gui

Gandelero, Tataendi renda* 1. Tataendi rupba.

capuca ai .1. Guir 4 nga.

Canea,ibiraptad. pcile 'lqllna.

Cantares deshoneos,"P raheiabaet.l.Porah 9andah. Cantos honetos, Porah


catupiri.l.cfm

Cangrejo, Vea. cupeteg.

1.

Yeeb

ne e

Canilla,Tmicang. 1. Cap cang. I. Tetymacang.

Canoa, ig. r. 2. Canfancso, Caneo.


Canfar a otro, An'Jocaneo

Cantos de pa jautos junt< Gur omongo. Cantaro>C cmbuch/. Cntaro para agua, ac,
Cantera>ita rendaba.!. tatiba.

mo.l.Ambopocaneo.
Canfarfe, checaneS. m8.!.

Cantero^Ytapandra.

Canto efquina,Aq n.i ant

www.portalguarani.com
C.
ante

a:

3.

ante

A.

23?

.nioefremidad,
3.1.

TebL

Camo, Caraguat. Caico,Taqupemb, L


faz

;nto orilla, Tembei.

rapemb*.

Yin. i. intoner a muger , Cua


tnto piedra
,

Caizo hazer,Taqupem-

ayap.bo.i. Am8pem

tYrGupee-ricc'ngara,!.-.

hi taqu.

Cuayandahe. amones del puebio,Oc


ibia'qu. ta braua,Pinda.l.

Can de arcabuz , poca y


ibeym.

V.

Can de aue,Pepo cang. Cauto, Taqu quyta o ? )


ba.l.Taquyibac* Capacete, A cangaobat a. Capacete de cuero, Mbae pacangabSta.

b. aa,carrizo, Taqu.
;

ia de

ana de acucar, 1 aquaree z leca con corea, Abat apyui a

ma

C apacidad,abilidad % Araqua.

'rebebe.

aa de maz fin macorca,Abatiqui gue. aafiftola: , Tapi raqui)


A

Capacidad efpacio

va-

-'

111?..

cio,P.n.^. Capado capn, Hapiaymba J ftipi a ogpr era.

aaucraj de canas dulces 3

C^par quebrando, hapa


c.bo.
U

Taqureendi.
aas,

Taqu.
de Clalla,Taqua-3

aas

n.
laas de que

Capar Tacando, A hpia ayn iog. ca. le Ahapog. iltiidM fOmnijc D


-

hazen pun

tas de flechas, VpiV 'aas caizo , Taquapo*

Capaz para faber> Che ara qua mbae quapa. K

C hec ar ara .C hear aqua


pcatirmbae quahuguama. Capital enemigo, Am8tareymbetc.
.1

p,Taquat'. ^aas efpinofasjaquara:

t".

aas grandes

Tgquam-

Gg*

Ca-

www.portalguarani.com
2-lP..
.

C.

.ante,

A.
.n.i
i.

C.

ante

A.:

C 3 pitia Cap
yu

r?i'..

Capullo de florjibcttquy
ta-

Capitn de c mallos, Cabaarigura. Capita


itiL

cara cof,Hep guacubae

J.Nandetd.l.Herahe
Cap ranear,

A ha tenS n d
!

r'a

amo pachepu.

capita nanio' guitec bo, y

Cara cofa amada


cacaeft

, ama ble,Mbojac. 1.$ ac , I

apitulo,TepyclLQyaj

iiaepya.r ./ 5 Cara ,rofro, Toba. C^iuador de volaatadesD CTadena,Tobaaro.l Pubpab- hnpra.L OSiad Tobyail.Tobecyi pe?; har. L Pabe vp gat.l.Tob puc.l.Tc yeaihubucbac. br?. C aptiuar.torafcorres Ay*- Cara ha? deja cofa, Tere
,
;

.piipi.cu,ca,.

U PaYpabeC

jqiia.v*rec,bfne.

amboaqoicherehe.i.Ay p'iVyohu.boJ. Aypia yo hpabe gai yearhubuca


;ho.jv.Hlto.>'3..
.

Caracol chico,MbVcti.

mbuyeh.

\hi
,

Caracol de agua , Vrugua Caracol de tierra, Yati


tai Caracol grande , bocina Gutapi. Caracol muy, chico, ."Mi

Captiairen guertl Mmbpe aya. 1* C hemarande qupe gu re ayp'/ j'CiJ AmSmbiaah ahe
*n*u$npb&pei
*.
...

'*

Gtemfeato
n emba..

Bm&t&
,

re

Captiueno, Mbiaihurfmatero. i
Cpti uo, Mbla' hi
.

Garamb ano
'fcffa&sT,

hazerfe

/Icm-

embroi ripia

rertiir
/iJ

Capul lajpcefriKicrs jT^gii


atnbop.l.Triilulpi-

Cartula, mafcara,TJob
-jrat.hgtJa.l.A ni roba.' Carbn, Tatapy. Carbonero , Tatapy! apa
;

pirafoy.

.
.

txfi

hra.

Car:

TiffiTiifiiTiif.iT.iTi.filiifiliiIiiMiitliilnfiiT.ililiiliiliiliififiiTiifiiliifuTiiTiifiifufnl.iTiiliiliifiiIiil

www.portalguarani.com

C
ca-

ante

A,

:c

A..

i;7'
i

rbunccapotcma.,

R-

be} a aaioy ibfraqu

ro"

rbunco piedra
. Aa* rige

Ytabc-

pyta.

'pelir.ur'o'Kagum' be to-y ibraqurpe gui y abo. .

Libuncaeanimal^Afian guc.
rcanal
a.
,

Cardador,bechar pipirah ara.!'.

ol ch ara.

Ffta.

1.

Mb-

Obecha
r.

ra ricibo ha-

.rcaxjHuibi t. trcaxadasck na , Puca >uc.l.P.uca<3c/

Cardar algodn, A ypjpir.


bo.
'y.
r>

Amo
1.

.{Kv amana? amand? m8.


\

ixcoma

(Je

madera, ib ira.

n>

Cardar efcarmenar, Aypircorner.

madera el ^ufano, H as og orno ngu jSi


ra.v.'-ct n.i.

pr.bo.
'

Ca.rdenal <Humbi..
:

Cardenal hazere con gol-

-rcomerfe de gorgojo el
trigo, Ytynguaaabati.

pe^ iV
Car de ni
i

moumb.bo.

l.Yqumbu abati.v.^eti
n.i. merfe
a

Ytaob ai poHanga." Cardo de comer, Carguav


lo,

ropa de poli-

tama.
Cardo de que hazen cuer^das-,
;

Ha

Ta9g o mb pupa
racog

i.l.

oombo

:araguata

'b/.

pupbo.
arcomida cofa podrida $ Opupbae,v.Peti nacomida madera ibra
. ,
;

Cardo efpinob, Caraguat tyatX. Cardn grande, Yaca reu


;

gua ra.U /* niSndacar.

ycuich ycbg.
cu,v.Pet;n. r,
1

1.

Yc
-.

Carecer de algo-, Aicote'

j
.

'be.I.aycchibi([iec).l.N,dareco.?

arce ,i bftaqu ga .
r

arceIero,ii3iraquriva.ra

Careia,Tecotebc.l.Tra
b.
r.

trcelperpeiua dar,Heco

"Gg 3

Ca :

www.portalguarani.com
238
C.
ante

A.
1.

C,

ante

A.

M
NI

'

Careftia comn,

Tiab.

Ndabo.
Carga, Mbohit. Cargalleuar, Abohiihera hbo,l. Araba chebohi

Cargarfe^bohn.ta. Cargar fobre el ombro, Cheaty ibo cpe arec Cargar obre las culpa* agenas,Abohiabae an
gaipbari.

1
!||[

tL Carga pefada MbohiltpohM.Ndibebui chebo


,

Cargo,afumpto cfick>,ar

jS

jSr

huta. Cargada eftar mucho la ca noa Orm3embeVg. Carga ufrir,Chepoac. Cargado eftar,Abohiguy
;

garequba.l.angarcqui ba morec. 1. Cherea

meengba.
Caribe,Abapor. Caridad , Mboran. I Yoaih. Caridad con Dios , Tup'
,

||

tena.

|!
5

Cargador, que leua


ra.

c^r-

rahu.
el

gas> Mbohntabere qua-

Caridad con

prximo
1

I
i
|||i

Cargar algo amoldando,


Ayopr.ca, Carga r a ot ro, A mbobohi
ta.bo.
,
1

Ace rapich rahu. Haihu berec.l.Mbon requ ec. 1. Mbora


h.

2||

Car

Sb|
j 5

|l
II

Cargar en la cabeca Che cingoc^e arce . 1.

o, regalo Cunv. Caritatiuo, Mborercqu


i

l.Mborerequa beco ren


qua^a.

Che

apirocepe abohti.

all
!|||
jlli

argar en.los bracos,Cne yf la ocepe arec mbae.


1.

II |i

Arec rnbohica che-y 1 bpe.LArobohicheyba.

Garlear de calor 3 Acu bCi d.bo.l.CheeSmb. CarnadajPotba. C arn.al des honefto cuan bota har. 1. Cuambo

Cargar la culpa otro,


5

Ay

taran tequra,
t.

1.

Cu

91

311
IHI

mu ndate '.l A rnboy a he ce angaipba.l.Aheno.

ariibotac.LMboropo

;mk
MAfaMBhM

Car

-na.uu

iiInfiiTiiTiifiifi fi IiiInliiliifiiliiTnfi

www.portalguarani.com
"ii'U"l'IlACTT^
i:

c.
arnal
res,

ante

ante

A.

39

muy dado mugePoropota ce'ra. 1. Cuari tequrul.Cu

Carrafpera, Yace o pia.l. aceo igau.

Carra (pera tener, Yace


piau-aiporar. Carrera,a. 4.

-Smbotacera ra. rna!, tiempo de carne, Ara cooguba.l. $c ari ftnbibquih. ame ccVo.l.Hbae. arrie humana, Aba q7 ame olifcar,H *6 \ . arne podrida,$ nc.

Carrera de caual\o, Caba : yu i andaba* Carrera .hera de gente,

Tu u 1C1.

C arreta, 'b ira yer.


(

anillo de madera,

fbiW
Toba-

amero, Cbechcuymbae.

yeremyry.
C ar'rilo ra -

de

la cara.

arniceria^ mfcov haba.

Cr ri
mboy
hra.

*udo,

Hctoba pegua

arnicero,c '

cnba.

,c maeidara. )rnudo,cheapo.L Chea-

p^.l.Cbeapytua.

11 .AnSpaibira.
- rt
rt til

arpintear,Aibirap^,na.
t

Carrical,Taquati. Carrizos cauelas, Taquar'I.Taquapoc. Cafa,Og.n.3. Cafada muger,Cima mandar.

!arpinteria,ibira panda-

ba.
arpintero
ra*
,

Cafado nombre, Hembire


ibira panda-

larpir,

Acaamoy. m8.1.

cba. Cafadtra mugfcr, Cua rhenda hape ima.v.Hab

Ai acaap.bo.l.Acaaqui
r.bo.
artas, ee quatia.!. Papel

n.6.

quatia.
:arteronee quatia apoh
ra.

Cafamenteros , Poromomtndavcahra. Cabimiento de muger,,


m'e'ndra.

Cafamiento devaron,Hem
bire*

www.portalguarani.com
)

j|
5ja!
!

240

G.

ante

A.

C.

ante

A.

2j
fll
.

blrecopot.Hembirecopie .LHemb'ireco.
birecoraaypic.l.A'ecn brec pici. 1. Aeembi rec.

C Peo?. Ha h me.! Yyapi.me.-l,Hyamo


!

Cafarfeel varn, Cherem|[

v.Apf,n."8'=.

|!

lil

II
lal

Cafcabel, Aguan Cafcajal menudo, Yta curu biti.l.Yta cndi. afea jo, Ytacurb. 1. Yta-

Cal etuue para morir Cdi'co'nama oi*. b C< Tynamariol. I. Ham e r a g u i m ama no J
.

nomod.Yyapiymeche reS.l. Hy amSguyma nomo.


Cafo hazer de alguno, Ara
boaye.bo. 1. Angare c hec.L Amboet.
]

!||
lil

cua.
'C afeara de rbol jipe 2. pe.

i
|[i

C afeara de rbol defpegarife

Amboye

robi.
,

bienyipei cafa.

jj|P
2 II'

C afeara de rbol no defpegarfe bi.en,ipey,l. Nci


'

Cafo no hazer c.hepirib yehupc.L'Namo aruanj


l.Na fangfecoi hee.
Cafpa,Apicui. Capa deios nios enlam( llera, Apiripc. Cafpamuy tupida, Apici
ana.

lftP

'

'JA

|||i

Calcara de cofa dura, A pe-

j|il

cu.l.Ap.

1
;||

C afeara deruta blanda, Pi


L Pir.

C afeara de mandioca

bra-

II
lil
III 'lil

u:ijnaanymb. Cafcaratezjcama, fupericie,correza,Apc,n. 1.

Caitamente viuir, apo rombotacc guitecb<


rugua.l.Nacheapi'jab ri angaipa quiaupc.

i|B|

n.4. Caico de la cabeca, Acang ayp. Caico de liaran a Nara avpe.l.Nar apecu-.
',
j
'

C aa m u g e C 3 a abapo
r,
1

tace re y mu. angba.

Caita, linageiTend.ricm

Caita hazer, AporomSna

Cafi,Her,c:ry cery.
IBI

1.

J.Oetuo anat.l Ca nmboet.


.

JHI
'lil

www.portalguarani.com
i

iii

mu

C.
Jafta

atite

A..

C.

ante
el
,

A.

241
la

noble, buena,emo mrngatu. 1. 8m3-

Caftigar

marido a
el

muger

borracho,

aangatur'.

Acagiu. bo.
CalillOjfortaleza
,

;aactas,equambo putv.

Mbo-

ataetas hazer, Ae'qul

'aftidad

mbop. bo. deWaron


ba,
tna.
1.

cbog. CaradojV* capado. Cataratas de los ojos ,Tccaga.

Aba

cuarehc tcquarcy ha-

Cuambotrey
de
la

Jaftidad

muger, Cu-^

t aba reh tequ rey


haba.

Catarata tener, Chereca ga. 1. "Chereca be*L Chereca ndahci ete. Catarro, . Catarro tener, Cheuui.

Sanidad eftado de virgini dad de la muger , Cua maraney eco. 1. Ytoi

C audal ,Mbae,Pop. Caudal tener.Chembae.. Arec mbae.l.AHemCm


bae.
1.

Mbaeboche. h

ndabey
baeh.

ec.l. Yqurym

3ao cafado, Guembi rec ario ritequra. ^ato de penfamientos,

Aba cua

rehe

moang

Cherogypocat. Caudaloo hombre, Aba mbac pogua^ubae.I.He ta ymbaebae. 1. Oaoce mbaererequara. Caudaloo rio , r caba
qulndet. Caudillo, i.n. 1 1. Caufa, Ndahaubi.Ramo.

rerequarey.

Caftigado , herec meguambira.l.Mbapra.


Caftigar
,

Arec megua.

Haub.l.Ha,n.6.
Caufa,ocaion,Ha,6 .Qua
n.5.

mo.Aynupa.m8.Mbap. yaCaftigar de palabra , ca, pa. Ambo araqua.

pa.Aelngac.bo.

Caufa damos de que nos caftigueDios,Yayereco megua vea lupa

Hh

vpc.

www.portalguarani.com
242

ante

C.

ante

A?

vpc.l.Ndahaubic Tupa andererec megS.

anguc.l.O-angba

LYaycquiTupSvpCaufa dar de mal


otro,

Cauador, ibi ribico tara Cauar,AibMbico.I.Ah5


bicofrta.
al pie de lo fembra do,Ayypi nb^eo. C auar aporcando , Ayfttf

qua vea. Caufa dar efefliue , per-

Cauar

mi fsiue, Vc.
Caufa dar de fu mal , Ayequxvc.l.Aycqu. Caufador de pendencias, Yguerecoa moang ra.oambotrey mbuc
hra.

ty.l.Anypyt.y.mo. auar arrancando, Ambo

pgcihYbicota.

Yoaca vcahara.

Caufa inuentor, Apohra.

Cauar chcara, Ahibid bow Cauar hafa la mitad, Ana boagu hebicota.I.Ha
guerupi ahebico.

l.Moangra.LYohha
ra.

Cauar quebrando terronc

Caufa razn, Hup. Caufar daos, A mar moa.l.Tec ac arecove.

Mabt*
Cauar Tacando rayzes , A Mbfcyca. Aohb
cabo.l.Ahapo h^bico
a

I.Amrm8S.l.Arur
teca.I. An8ae teco

mi

Cauar fbmero , Ayapearc


Cautela,aftucia,CararaU..

gote.l.Ayapelbico.

Caracatu.
Cautela,recelo,cangu. autelofamente , aftutamente , Caracatu hpe.

C.

ante

L.
,

Clamar llamar

ChefiSd

Cautelofamente con recelo, eangu hpe., Cauteofo aftuto, Caracatu. 1. Car ara cat.

henoinS.l. $apucaigu poro cnolna.

ClamoresyTce.l.Tac^; m.
Clara cofa,alumbrada,Ca
tuob*

Cauteofo recata do 3 poro~

.......

,.....,. ..... ...,.

........

www.portalguarani.com
'l'l"! I

U,

C.
tuob.

ante

i:

C.

ante

L.

% 43

!.

He'eapepi, v^

ib ir aqu.

Tc^apccnTe^jOJos, ara cofa que d luz* Mbaeporoecap,


9

Oauarlos ojos, Ayatica


cherechccc.I.Chercca

lara

de gueuo cocido, Vruguacu rupia tynguc.

poehec. Clauo,YtpYgu. C lcmcncia>Mborerequ.


l.Porerequ.

!ara

de gueuo crudo, Vrugua^u rupia aicuc. aramentc,Ykcatuhi-

Clemente Mbore requ;

bae.l.Porerequbae. ement isimo,Alborer e-

|e.

qu rete.

aramente en publico^ Ycatupe. ara palabra, ee ycqua ratu.Ueyehucatu. laridadjAra. A 6. Yequaa cat ob , v. Te^a cang.enTe^.
laro da,

C.

ante

O.
,

Cobarde , tmido Ypi quMyd.Ypymbae.


v.pyrf;n.2.

Ara .ye'qua ca-

Cobarde al trabajo , Aba aqtii..Membeg.Mbora


bquipoahuhra. Cobertera de olla ,'Ype-

m. Ara cea canga t. 1.


Arayeatuobbae.
laroefteTo,Hl laro foy con vos, Ac'mboyequa ndbe. 1. Ae'mboyehu cat& ndcbe.l.

p robapiaco yba,l.Ya
pepacoy. Cobija de ropa, Acoy
ba.

Ae m3mbeu

ca-

t ndbe.
Iaucllina,boti.
lauar

Cobijar, Ayacoi.bo. bo, Cobijarfe, Ayaco.

Ya-

con claus &c. Ayatic ytapgu p^


,

pc.l.Aycutug. ca.
lauar

eftaca

Ayatic

Cobrar amor, Chehu cat pora'h. k Ha hucu hoacatucherehe. Cobrar brio cat che5

Hh

2,

em-

Bf

m h

www.portalguarani.com
*44
ciu&ori ri
ante

O.

C-

ante

Q*

c fer .l.em

amboy ?,pa.
<

borMicbehuct. Cobrar enfermedad , 6x cherimbae acl 1. Mbae


racicheh. Cobrar fami, A t era-Seraquaagatu. Mkie rerl-

ccerenolla Amof.r y.8. v


afar,Yi.2. amb<

Cocer,o
y upa.

qSnichehucata. Cobrar fatm de ladrn, Ae'm3 manda eraqu. l.ChemSnd erq. L

Coces, pybo.l.Mbkbo. tirar, Apibo.bo. Cocida cofa , Oyilae.

Coces

Mbaeygue. Cocida cofa en jas boque.

Me

manda reraqS chehu.

C obrar la deuda
itia

C bee-

p aygua.l. Cheav hae rep rnguc ayola

Cocida cofa en horno, Y boyipi.l.Oyibaecue. Cocido en olla,Mym8t. Cocina embiabqui h


,

ba.

Cobrar

manda

Yquaa

Cocinar

Aembibiqyi

bee'mbirc aygu.bo.

Cobrar lo preftado, Chere mbi por i vea cuearo


yebr. bo.

bo. Atemb ap. bo Ayabqur. bo. Ayap

tembi.

o ci a e

o, embiabiquY

Cobrar mala fama A era Seraqui. ndai.l.Chere

ra.l.Tembiapohara.l

raqu ndat chehu.

Cochambre olor
tiug.

tembi mboy''pra. Ypi ,

Cobrar odio, MSroambotareyhoachen.l.Ae-

Cochambre fuciedad, Pi
chfr?.

moambotarey.i. ambot a rey

chehu.

Codo delbraco, TenybaJ


ga.

Qujirepoti ne. 1. , quarepot pyt a. Cocer en hojas, Aypoque. Cocer en horno j Qhoy

Cobre

Codo en fenada de rio,


,

ip

Codo medida Tendiban


g5

.^^^^.m^... -.^^ ,.,>.,. ^... ... ,,,.,,._ ,.

_ T . nBI1

www.portalguarani.com
ante

ante

O.
de

245

garaangba.
odorniz
t?.
,

Coyuntura
ty-

gueos,

Ynambu
Romance.

yepot.l. ropit.

ang

Cngu
,

Grades,] Lo que fuena en


)fradia.]

Coyuntura,ocaion

He.

6.Haub.
Cogear,atec.Cheatl'eCogear con vn taln leuan tadojChep'ita.

ofre,Caramegu. )gollos de arboles , &c. Yinmbi*qui\ caragollos de palma , dos ,T3a.l.HTa. pollos echar los arboles j Ca

Coger,H, 3 .y.3 .A.n. 1 Coger acechando, Apocohu.bo.

ambiqu'ce.

Coger agarrar

ogte,tua. ogote con arrugas


picha".

>

atua

el Tigre, Oguero,v.A.n.8. Coger agua con la mano,

vab.&c.Ayarai.l.Ai'ya

ohechado,Hep?beembira.

rchepopip.

Coger algo vno a vno, Aya


,

ohechar
pipi.

Ambae me!?,
mee ara

ahepibceem&l.Aipoohechar, Ambae

baemee-mi". ;ohetes 3 Tata bebi.l.Tatviba.l.

Peteftefc aya. Ya.n.3, Coger alguna efpiga dla caa, Aharb pocng. 1. Amopaf aharibob. Coger asir , Ahaub. bo.
.l.

aya

(tabo) v.

Mbocbcbc.

;ohombro,Pepf. Coyunda , Mbaca apyty


haba.
1.

Coger
ca.

Aypici.ca. Batatas, Ayetiog.

Mbaca

apicaro!.

Coger de repente A poco,

!oy ucida. poner,

Amo cm-

bac.l.Ayur.pa.
ioyuntura de artejos del

picPcang yepotaha. v.

Tepycl

h^bo.AypcihecapiaCoger el rebufeo debaxo dla tierra, Aypec.l. Ayibc.bo. Coger en mentira*, Aypocoh

www.portalguarani.com
24^
C. ante

A^

C*

ante

O.

cohu yap rarnS. Coger fribies,y fruta,&c.


Aipoog.bo.

Coger por las piernas ,Aj


cuppici.ca.

Coger

las

manos

entr

Coger
la

fruta del rbol


,

mano

con Aipoog. 1. -

mondohog. ca.Ayiqui.
bo.

Coger

fruta

meneando el

arbol,Am8ngu.ta. Co ger grancofecha, Aymyry eyngat.l.Temity otecatay. Coger juntando con las manoSjAhan na. ng. Cogerlas cfpaldas acecha do , 6 palar por detras,

algo,Aepoambi.ca. Coger todo genero i rayzjAyoog.ca. Coger turbado , Hopa a pocohu.pa. Cojcnne la palabra del boca,Oheyu rupoar. Cola,Tugua5. C ola cortada, Tuguai ac
l.Ap:

HuguaS buc Cola menear, Guguai otr


,

C ola larga

bobaba.bo.

Aycupeg. (caj Aycupcama. Coger lo derramad, A<


:

Cola para pegar , Mbaej pomo. Colada ropa AoymSnd:


,"

monSo.ngu. Coger lo que otro tiene en


Aipobc.bo. Aypoari.bo, Coger lo que fe arroja, A y
la
,

qupira.
ba,

Coladera , Mondfquih;
Colar
ao.f
la

mano

ropa,Amondiqt

pfri.ca.

Coger maiz,Aabatir.bo. Aya (tabo) ayogu che


abati.

Colar lexia , Ambotuju] bo A mondqu. bo.


.

Colar

lo liquido-,

AmS

Coger por afeehancas,Che nua-namo aypocoh.


l.Checaracatu hpe
ai-

gu.pa.Qu. 2. Colear animal, yvibor


Huguabi.v.bi.n.4. Coletor de tributo,Tribi

pocoh bo.
;

tomonSengra,

Col

11I11I1

fnInluMnl

fiilnli

I luliiliifnfufi fnlnfi T

ifi

Inli

ilnli lnlil

www.portalguarani.com
ante,

C,
,

stste

2.47

>legQ,comunidad
cii.l.

Col;H3 quitar de io
ilerrj
,

mny
.

Teii.

1.

Yocl.

Ahobipi^p

m8.
>legir,

A hobtpSf poyar.
Aiquab.l.

Acdi-

Colmena, Evretama.
Colmillo
,

m8ang.
degifte

Tajngup.

1.

mal lo que te
r.

xe

EreemSangy te?
chehagucra

Tambucu. Colmilludo,Haingupi pucbae. Colodrillojtu.

tiara

)Iera

humor, Yrb yyu*


pafsion ,Pochi\l.
ai.

>ae,I.Terob.
)Iera

CoIor,no tienen enablra


lo.

cmoyro

lerico,Pochr.l.ncmoy>ae.
>ac.

8cc.l.Onem8yr2poch? 1. GuatamSoico-

fe,Tayorc.
>les

>leta

de la tierra. Tay.. de cabellos , Abu-

Color amarillo, Y. Color azul, Tobi.Hobi. Color bayo ceniciento, ypardo,Habe, Color blanco, T y. Color morado, Tumbu Color muerto , Tyguc. I.
,

c.
lera hazer

Tyoyeog.l.Ty yeapaqui'.l.Mboro yugue ogue


Color

cercenando,

muy amariIlo,Mbo

yabetV
>gada cofa,

royu.

Ymbovace-

Color muy blanco , moro


quyty.l.MorStf:

copfra.l.YmGcmbi. >lgado eftar , Ayacec.


bo.,
ligar
,

AmocSyng,

ca.

fcmboyacec. bo. Amboapayc.bo.v.$a.y. Pa


n,2 .

Color negro, hu. Color pardo, Hbe. Color verde, y acul.Tob. Hob?. Colorad,Pyta'.KPyrl
Coloradofino MorSpyt nga.Lcandu.
,

3olmo,Toba pip.l. Apitereaqu.

Columpiar otro , Am8a*

tym^nga.

Co*

iniiiiwniiiiHiio

www.portalguarani.com
njj

2-4-5

C.

ante
,

O.
Aeaty

C.

ante

0.

Sil

Colurapiare mfing.
ba.

Combite .Cariigua^.l
p .1. 9 oo graba.

9
ijl

Columpio, catymSngColuna de piedra


,

Combite hazer , Chec


guacuarv.l. mSS rugui^u. LOervd

Yta*

IH

oqutJ.Yta ic. Colad,b roguambr. Collar, Ayricha. I. Ayu


poi .1. Ayrcemba.

guacu.

Combite pblico,Pab<
ruguac.Caruguas
pe.

|P
II

Collar ponerfe, Aa-mbo ayurichu i. Al'mbo ayu enemba. Coraa,diuiionenIoefcri*


,

Conblefas,emol.

Comedn ,Mbiebo
pie,l.TemS,l.Pit.

Come con

I
|| 3gE

to,HGa$.

Comadre ja,Guaqu. Combate, Cyraro hba,


l.Yoguerecomara.l.oe pea.

tener, Ch< mS.l.Chepit. Comedido hazer algo, ye quaye yypbo.

;|l
|[
!

Comedido vrbano,0

Combatir con
1
1

palabras,

quayebac. Comedirfc,Ayequayc,

GyrrS

fc'Sppe.

Comencada obra, Yy
rumbrcra.

Combatir pclcar,O8yr3||

rG,1.0oSepena.

Comencar,AnypiruJ.i

Combidado,Y$oopira. 1. Onihipc henoy'mbra.

bctyimjLU&
Comienco,principio,
rngba.

C ombidador^'oroc^DOgu
ra.l.Pepr porohcnG hra.

Comedor de carne

hur

ail

Combidar,Ay900.bo.Che
pepirehc aheno
jli

(ha)

Am8ngar.bo.

na hombres, y anii les, Por u. Abpom. Comedor que come api a,Ocarupoybbac
Ocarup-

SI

Gombidar abebcr,Amon ga.l. Aporey ymSnga


guabo.

Comedorq come muc


C

ag

www.portalguarani.com
C*
Ente

O.

ante

O.

249
!,

Catub,!. Ocarubae.ay
WTicr

Ghepopa,pipc scaru,

dos carrillos, Cheratip yoba aai($

omer a. ecodidas, Ayco baboy guic rubo , b

opacat chepo guicarubo. Comer di n eodo o que fe come , a A , v de v.n.*


I

AmGnd

H
:

Comer en muchas partes


aog papa guicarubo.

Aemoang guicruaboy 1. A h em 7 gui c r u abo.


;>mer

menudo
;

>

Acaru-

pitp'l

Comer.: efplendidamente, Che occ acaru. Comer juntos cp vn -plato

omeraprieTa fin malear, AmSpy y guabo,!. A mS-

Chepoibirib opo-c
.

-a'

cmbcpe,v.Tembi

r.

py ligte, ygubo

1.

A-

Comer lo que le baila, Ya


bote acaru,!. Acaru che
y abte.

caru po\;bi y.mSpynio,

l.Niaicuui cherembu ygubo , i. Chcyupehe:


,yguabo.

Comerlo todo el enfermo,6 defganado Ayeai


hupe ygubo.

lmer carne humana, A-

ptt&M

tai

D
Aypypy

Qomr muchas vezes, A.

omer con melindre, Aya


biru ygubo,!.

caru yoapiapV.

Comer mucho de
acar.

vna vez,

note ygubo, 1. Ayaco90 te'tembiu>

Petey reheb ndaete


CoiBer muj> pr^rfi,Che-r
;
.

]omer con pan , p harina,

Zomer continamete,
J

&c.Aytu^mS %

Na

rayibii tecatu gui cru bq , i A ca r u po y aba ,


.

moioba ara guicarua-

1.
:

Cheray cmbi gui


.

bo l.Acarup,l.YepiaA^aru pigey, I. Nda pgi guicarubo. JoxncrcoB toda la mano.


<;

car 11 abo*,

caru.

I,

Gpmer no diziendo lo que


ie come, car . abo. Cerner poco , Acaru my

II

ry,

www.portalguarani.com

VW
250
G.
ante

O.

$
li.n.i.

ante

Oi

ry,l.Ayabirygubo. Comeftiblc cofa , Yupra.

l!e,fuerte,ycaidad,M

Comoafsi, MaranSnga
pe.

Cometa,Yagua. Cometa exalacion , Yagua


beb.l.Tatbeb.

Como de que manera>M


rangatup.

Cometer algo otro, Yp


pe ahey/.Hcmimbota pe amo", 1. Aey toyap

Cmodamente, AguVyc
tehpe.

Comodidad, Agui'yeteihi
ba.

Cometer

Angaipa ppe, 1. Cheangaip 1. Chemar mbaer , 1. Mbae mar pipe . Comida, Yupra, 1. Tem,

gui ybo. delito

Comodidad hallar, Ayo catupi.l. Abi cat,


1

Chereco hcatu guitc


cbo,v.h 6.

Como es pofsiblc
panga?

M2ra<

bi,v.V.n.i.

Comida

cofa de gorgojo, ScoPet. Comiflario, Mbae apohagu meengagura, I.H c ari porandu meengagura che, cometiofeme hazer informacin de fu
vida.

Como ctarias?0 que fue

ra de ti?Mr am8p< ereicra? Como eftas > MarSete) peer ico Como efto,C abc.l.Cc
}

rinaf.

Comifsiondar , Amce ychup yyapohagum^, 1. Yyapoha mS oye cherehe, 1. Gheppe oy y yapo, 1. Ornee chebe 3 yyp hguma. Chepo-? p omoV Como,mancra , modo? ta:

fue ? Mar pace rac.l.Mlranungrac? Como hombre que lo v to lo digo yo, Hecha care ramboe h. C orno hombre que lo fabe lo digo , Yqua paraav

Como

boeha.

Cmaytapor

all

Coa-

Spc

'ITiiliiIiiMhliWiiliiliiIiiIiiliiliill

www.portalguarani.com
*&*
c:
nte
ante

O.

mSpe oico cbaprac? orno lo hizo fulano ?H ypacahoicoborae?


orno me engaas? Mar pe chemSpyryeperac.

Como feelO, fueles, Nand


3.

Como fuelo lo hago, A yap and.

Como te fue con el, Mar


pendercchecjl.Mara penderec ypn eycobora.

lomo
rae.
orno

me

tratas

Mar

amSpe

chererec epc

podrs tu hazerlo folo? Nde ao m8i yypborac?


pudieres
hazlo,

Como te parece que fe har bien > Mrete pea debe yyap catu pirha

orno

guam*a,l.Ycatupirap

Nde poac hamo tereyap. lomo quiera rmbc.


,

bomri
ra

etei

pendbe-

Agu

ye-

Como tu

padre que foy te aconfejo , NderbamS

lomo quiera que fuere !o quiero Hccay abebe


aipoi.
orno quiera que lo hizieres efa bueno,

guitecbojorombo araqua. Oromboe. Oro mZ morandu . ron te

mond.

Nde yya

Como

tu quieres,

Ma-

p abebey aguiyete, 1. Nde m-ira yypobo agu yeteL lomo fe llama aqucl,Mara pucu rra.

rnderemimbot pe, 1. Nde yyap potram' hpe, 1. Ndey yap pota h3m0. Cmodamente , Agu yete! hipe, 1. Che

]omo iempre

, Tapiari guabebe,l.Yepbe

mboe a y

MU.YepIy.
2omo i fuera fu enemigo, YamStaaey ramo abebe.

habeyme. Comodidad, He . Gompadecerfe , Ayporia


>

huberec.bo.
dize
li la miieer,

Compaera
Quyna'.

www.portalguarani.com
252
C.
ante
yr'v.
,

O.

C.

ante

O-

Compaero,

Competir"

Compaero

cmplice,
1.

mboorpra.
churv hra.

Hobaj

, ai hobalci bo.Ahobaichu-'rv. aoqiro, guiteGbo.

Compaones/fapi. Comparacin Mboypy. Mba.LY iriboyobiri ha ba.l.Ymbob habey. L Yybihare?. Comparacin eme janea, " RuDgba. C o m pa ra r , A mboy oy a
,
-

Competir bebiendo, Oi Squ Squ cagab


Complacer,dar galo^ag: dary Amboor. pa^i

mSngaph . pa Ari;
n.i.

Cmplice
Yr.
ra-

Mbooripr,
h,
,

Hoba chnara

En pecado cheang

Comps
o

paJjo.arnboyoibi. bo. 1. , Ytacambjf.

pa hogu.

Quar-epor coi. 1. Quare potihacambi. Co^paflarvAhaayoy.I. A oo paupa v y oy pa Compaio, Poriahubere.

Componer, Am8aty ro A bogu cat. Amoy nga


tu.

Componer

bien palabra

Amoyngatucheeei
i

Componer cantares ,Mk


rahe piahu ayap..
b'

Aba pa po mhuberec. Competencia en beber,o


Squa c aguape.
Competencia', ria, oyra

c. C drn pa fs iuo, rec yara.L

M bor ahube

Amoyporahei pjah.

Componer

concertar ve

zesjAmboyyporahe

Amoyngat poraheics
eeV

Componer el

Altar, AIt

rS.UYoobaychu.l.Yc
c.

Competidor, Hobaicbui

amScyro. rn. Componer gente en o en , AtnSngu cat


nib,v.Pe.n.i2.

ra.l.Hohaychi&ft'.l.Por o h S q u nde . i iioqu am


'

Componer

mer-ira, Ajjoj

hot aliara.

j3gatu ypura.l.Amop
ta

ITnInIiifiiTiif.iliiInl.il

www.portalguarani.com
II

C.

nte

O.

C.

ante

C,

*55

atangatu yapura.LAmbobi Vapura , 1. Amboyoa cat yapara. >mponer ramilletes, Ao maSmaibot'. 1. iboi
man-2 amoyngatw. jmponerfe engalanarte,

Comn cofa ordinaria/Tapiari guara, L Y epi guara.

Comn

cofa ln dueo,

Yyrymbae.

Ayguag.ca.Aemonga
tupir.bo.

Comn en todas partes, TecamS oeytequara.l .M amo oey tequ ra.

>mpradacoa,Taripi.

Comunicar,

participar ha-

omprados fonos por Dios , emuoabifmS


yaic

zer,Am8tetyro.' Comunicarfejtraarfe
yoguerec'v
-

O-

Tpa

ripi rfuTio

Tayaico, &c.
reh,l.

onaprador,Tahra,l. y^ubae.

O-

Comunmente lodizen, A-. btiro omombe tu h


Yru pabe guara ap. Con,de Compaa, en m
uimiento Rupi.l.uv.iu
)

omprar, Aya.
(tabo)

1.

Ayogu
cata

omprehender

chearaqua hpe. !. Ayqua.LNdacbe araquai, robbo oqua mbae.

mo. Con,de compaa en quie*


tud, piriv

omufcmA

Tup?*ra. bo.

AyaT8pa.LvpciTS
,

Con,de compaa en quietud^ mouimiento, Ru* p. Yrnamo.Ndi. Ndr7

be.

omun ion

T p a

ara .

1.

Con,de inftrumeuto,Pipc
pe. i i . cada vno, Y abo rehc. ConCAbidad,ibir;E>-n.j z

.1 upapici.

omun

cofa,

como colum

Con

bre, &c. ArnSoeftequba. omun cofa de muchos,

qu-ra.

Yyretba.

C o n c a bi dad
ibSpra.

en el fue o,
I

con

www.portalguarani.com

M4

C.

ante

O.

C.

ante

O.'

Concauo,Gui<2. v. Piquiragui,enpi'.7.

c chenpe. 1. Oe'n hachripe.l.O'mbi

Concluyda cofa , Yyiguiybae,

cheripe cherncmbL Concebirfe tomar vi<

Concluydo, conacncido, Yyuiy. Ymboaguiy pira. Concluyr obra, AmSmba. pa.Amboagu\. pa. A.

Yngma.I.Hecgu
v.Mf.n.z.

Concepcin , Me mb i i mSangba. 1. Merr emoangramCi.l.H


cobeipiraniG.

yapi rnomb.pa.

AmSm

ba catuf: Concluyr racones, Aneen dog. ca. Aecandog,


ca.

Concepcin de nuetra oca, Seora fama


ria, Orin pe

eni8

Concluion

fin

de la coa,

Mbaeadipba. Concordar entrefi,Oreyoy catu. 1. Ndo reyo


abi.

gaguera. 1. emoan gura.l.emohecobe pihagura. Conceder afirmando, A

tayp.Hup ayp.
Conceder con duda,Em na hc'rW.Emona ipo.

Concordar hazer, Ambo* yoya. pa. Amo' ngat


oyehe.
1.

Conceder
es,

diziendo
r

a:

Amboyoa

biiog.ca.

na . -f'nS g.ftyete ebocol. A

Aey

Concordar las vozcs,Am boyoy porahei. Concordar vna cofa con


otra,Oyoya.l.Oyoyab/. l.Ndoyabi. Concordia, paz, Mbiayyi.l.YoaWymbaeh.l. Yoaih.Uerandabey. Concebir la muger , A re-

ebocoi.HSu Conceder,ea afsi , har Ce,n.2.Ene?.Hyei. Concepto diuero haze nanguaip yco au a. Concertadamente gaa
;

Cheparaqua pipe me.l.Amboya.Aha] hubact yyarca,


'

Ymeenga.

Coi

1 TnfiiI. fcTii*.Mi
l

li

liiTnInIiilnlliI fu'

iiTiiIiifuTiiTuTiTifiifiiTuTiiliifiiTiiTnfiiTiilii

www.portalguarani.com
F

C.

inte

O.

C,

mtc O.

i%\

ncertados eftamoSjre ova cata. Ndo repay


bii.

/aretanS' yqual' p
ra.

Condenado muerte,Teo
'vp yqua pfra.l.
ciibra.

aderecar,AmSa ^iC. m8. Amoyngat. >o.Am3ngaque. Amncertar

Ymc-

Condenar acotes Nupa


,

>oguacat. ncertar difcordes


rioyngat

rehcayqua.

, Aoy6 yaym-

ae'.l.Oyec abibae moyngatu. bo. Ypifoabibae amboyoya.


ncertar huefas >cndcra
,

Condicion,Tec. Condicin buena, Tecd ca tupiri.I.Tec marangat.l.ang gatupiri .l.Picatupiri.

C ang

amoyngat. I. -mSngara A?ang


aoyngat. ncertarfe por efcritura
]

criado

Hemynguai

amo chcree Haguanar quatia ayap. 1. A'eqmtiaruci hemin uairamS. nciencia^ng.l.Acepfa :Iraindba.l^Mbaerol fapohaguc pa mbot.l.Angatahaba.
rtcilio, junta
,

Condicin mala , Teco*. Tecopohi. Pi pochi . Condicin ordinaria, coftumbre,Hecoa*. Hecotapi.Hec ana. Teco rembireroyc poqua. Condicipulo,8mboc yrv

Loyrv embo reheguara.

NoSnga-

.n8moo8i\giba*
ncha,y cuchara, Yt#. %l ncha , loque contiene,

(taramba.

gdenado

al

infiefn%

Conejera, Acutiquara. Conejo, Acuti. Quereri.' Conejo chico,Tapiyt. Conejo grande, Pag. ConfeTar a otro, AmGcmSmbe (guabo) ConfeTar la Fe, Tupa rerobiah amumbeu hera biabo. Confcfar la verdad % Hupi marlhae. I. room-

^hup

Co%

www.portalguarani.com
vrm

M*

C. am

02

C.

ante.

O.

ConfearfejAeniGmbeu;
(guabo.) Confefar bien
,

BoJ.Ancmboec etei
baegubo.

Ae-

mSmbeucat.
Confefsion , einSmbc-guaba. Cnfianc.a,Yerobiahsu
Confincs,!inderos, ybiy.bi repica.

C onfundido quedar C
,

mar guftVna.l.
p'gi.l.

Che;

Gheropeuit
At" gaitpa

mS,

1.

Cheaugitena. Confundir afrentando, mo mar&. rn8. ^rno?

Conformc,abe. Yabr. Conforme a lo que trajo IcdijHembirucu nube


Ame-'-ychup.

sno.Amboop
.

VraSff

ra'na.

Confundir con razn Amboappigiecpif


,

Conformes vnanimes, Oyybae,U Oyoab ryn*


bae.
I .

1.
,

Amueembig ym

Y pi a y yabae

,.
;

payyaymbacy. Confortado eftoy, Cherecc^j. Chcpiata. 1. Chelngapihi.


.

tym8.1. Aapit"c] ne&ppc., Confundir trabucando,


:

) apa mona. Confndale , Aemon


-

raJ.At".

Confortar, *.mopidt?V mGngaphi imongetbo. Confortar con palabras,, ArnGpiata. AmSanga pi

Confundirfe con fa acci mala de otro , An


.'(herotJaprS.)

Confufas cofas, rebuelt


/

Mbaeeapa mG&
bey.Hop,

hYn^ppc.
Confortara atentar-fe, Ahemboecete.bo.Arie? mongapihi.ca.cmo plata. m3. Confortar fe comicndo,A? emZ pVata gui caru^

ya^Yaimbaeri'nu. C onfulen , duda , Ars

Gonfuon verguenca. 1
onfub andar,dudob,

emoa mpaigtey

re<

ITiftlMiMftlM

www.portalguarani.com
mmw
C.
ante
t

O.

C.

ante

O.

257

rcc rama r guitecbo. ongelada agua , tfpg. ongeiar dexar elar,5 qua
jar,

Conjnncion,Ycpotabc. Conjuncin de ia Luna, Ya


ci cany. Conjurarfe,

Oomboorr.
J.

Ambo pag.
Oembopa.

l.OBpytybSguacu,

ongelarfe,hazere caram banojtp oemS en'm


bal,i.

OSee'. Conmigo en lugar, Chep'i ri.Ndi.Ndib.

ongoja, Tecotebenga.

Conmigo yendo
do,

y eflan-

Piecotlbelngange* c.P&ngec. ongojado, YmGangec


pira. LYiflSyngo teb's mbira. ongojado eftar, Cof ib caga rrichbe,!. Chep

CheyrvnamS.

Conocer, ber, entender, Ayqua.pa. Conocer el varn a la muger,Abahe'ychup,I.Arec caji. Abi cua re
he.

m.
ongojarfe, Cheangec.

Conocidamente, Yquaap
pe,l.Yquaabip2 hipe.

l.Che^gecaci,l.As njoyngotcbe,l.Che poriahu.

Conocido,

Nache

fer fehalado apaqu, babi , 1.

ongojofb
ra.

carglo o-

Yquaabi piache. Conocidos, O voquabae,


l.Oyocotal.

tros,Poromoangec ha
ongraciarfe, Cheapira

Conocimiento

Mboro

'chupe.

agregacin, emSnoon

^ba.Hu.3. Pjetura , emCangba. onjcturaf


,

quaahba. Con qtunta mas razn tu, MbftetaniSndc. Con que conciencia lo hizifte
,

Mbaeangppc

ere yap rae.

AcnaS-

Conquiftar,

Ambo aguiy
Con

ange.

guaryniimo.

KK.

www.portalguarani.com
2-i

C.
razn

ante

O.

C-

ante

O.

Con

Agu

juicamente, yete i hpe.Hupi-

Confejo malo dar, Amb


poch,l.

cat hpe.Agiu yeteca t etc. Con razn me duermo, Aguiyete cheque, 1.gmyetei cheropehi. v.
a.H.rur.

pochjl.Aenga d.

Amboecqu mG

Confejo pedir, Cherecc


aipot nde hegu,!.Cr

Confegutr, alcanzar, Abahe ychup. Coneguirfe vno de otro,

recrama r aporan nd be, 1. Aiquaa pe nde hegui cherecor ma, 1. Ne e-e am8n pota, l.Ahend pota
'O 'O.

oyobeb hec8ny 1. ychugui ycemy. Confeja fbula , Moran,

g.

Confejos contar, AmSrin-

nee. Confentir,concedcr,Em c.n. 2. Confentircon la cabe^ Ayeaiti , 1. Ayaca


yaiti'.

gumSmbe.
Confejero en bien,Porom boraqua hraj. Hup

Conferua, iba ymoee


ra.

mGmbegura,l.Tecma
rangatuporo quaabucahra,l.Tec catupirihc recvcahra, Confejero en el mal , Tecay pci vcahra,l. Teco ayba rup poromoyn
gohra,l.
ra ai 5
r.

Conferuar hazer , Aib moe , 1. Conferua A* p. Conferua , Ambopicof bo.Arecocat. bo.


Conferuarfe, durar much

Poromboe ha 1. Poromboe ai ha-

Aycopuc.bo.Aeml b. Conferaarfe el bueeo malolor,Tibitebu.


,

Confejo,
ba,
1.

Mboaraquaa pTecra oVe^ngab^l.aeemondehba.

Conferuarfe virgen,

A
rob

momaraneyngat
b tebo
, 1.

Chere<

mar

> .., ....... ... ., ^. .. .....

..

. *

..

^.

. . . . .

..

www.portalguarani.com
""""""i'UAi^

C.

ante

O.
,

C.

ante

O.

259

narne? arccocatli.
onfiderada cofa
,

Mbac
Ycga

ercbagipfrey,l.Teto t", l.Tecobi tcbitebo gi a


ra.

ye^aerecoprr.
onideradamente, erec catuhape.

moderado, Ye$ ereco-

Confiante en fu palabra, Aba oee reroyebiha* rey,I.Ab oee reh ye


pitacoihra,!.

bae,l.Ypiam8ngetahra
,1.

Oee

re-

Mbac renCndea
Aycca erec.

hara.
Dniderar,
bo.l.

AypiamSnguet,
mirando bien,

l.Aypia erec. bo.


oniderar

Ahecha hech cat,l. Ayca ereco catu,l. Anlanducat (mbaeri) Ayeapi^aceati.


1.

robagharef. Confiante efiar, Nda cherec erobagipri, 1. Tena! aic,!. Ten ayc. Confiante, fuerte, Aba eco rerobgi pirey ,1. Ten oicbae. Confiitucion,Tec mSfn gba.
Confiituyr,dar lev,

Ahec

onigo lo pens6,Oyech

mSr^.NgaJ.A'hecobZe.
ngS. Conftituyr, en mi lugar, Am8 che rendpe , 1.

oymong,

1.

Onm8n,

gec. onigo niimo

Oyee*

pi.
oniguientemente,Oyoe htbt ha>e,l. Oyogu yo
guihape.
onfiftorio,

Cherecob-amS ahc.

Confuegra^ oach.
Gonuegro/Yitiuba. Confuelo , Angaphi
ng.
3
,

v.

emSnSonga

ba.

Confuita

onfolado eftar,Cheanga

oe'ngere, quba,L omonptah-

P?M.
onfolar

Amoa ngap?ki'.
1.

ba. Conliltada cofa^yabiqui pir.

onlancia>Tena,

Teco

Conuitar

Oroybqui*
z

JiK

mbae,

1 iiiiiiiiiJiJi*

www.portalguarani.com
200
c
1.

ante

ante
1.

O,

mbae,

Oro omGnge-

mombaba,
b embae.

Ambop

t mbae abiqubo. Confultar , pedir confejo, Cherecora aypot ndehegui, 1. Cherec rama raporand ndbe. Conultores, eengerequ ra,l.porandhati. Conumido de pobrera, Chembaepab guitecbo,!.Nachemb quiri guitecbo. Confumido de vejez, Chemoaybche tuyabae , I.

Conumirfe de trabajo
,

Chemoaybyftec m ra J. Teco mira' ch mCmbitub, 1. Chep


bopiyutecaci.

b tecac reh,l.Che

Contado efta no lo coma


Ypapapiebocoi
tehe
ere

Ypapap teremm.
,

1.

aij

Contador,
ra.

Mbae papa h

Tuyabae remy mGaybv


ch,l.AipGbaim*a',
.

Contador de fbulas, Mi ranguh m8mbegur


Contar, A y pap. bo.

Chetuyaba chemGmbitb.

Confumido e{hr,Cheayb' guytenatec mar agu, LGherec ayb", Mrabramo guitecbo. Conumido fin fuer fas, Chepirat pab guueco bo, 1. Ypira tmbbae
,

Contar fin errar, Aypaf yyabieyma, 1. fup a pap. Contar dos vozes, A ypaj yoapi,l.Yebiaypap. Contar exemplo, Mar

gucamombe,!. Aba
co cu amornbe,!. T c cuera tac. Girar bohe guir tamom be.

che;

Confumidor de hazienda, mbie mG'mbucahra I.


,

Mboa hra,l.MGciyhara,I.Mbopabbra, Confumir, AmScay. nio, l.Aaiocabuc.bo.l. A-

Contar mal, Aipap ai Ndaipapar aguye, Chetate ypapo , Aypapaypapbo.

Cq

ITiiliiliiliiTiifiilnIiilnliilnfiifiilil

www.portalguarani.com

mw
C.
ante

O.

C.

ante

O.

2.61

mtar por los dedos, che

eembpyebiyebi'.

luarehcaypp.
>ntarpor nudos ,Tucum bquyta'rehaipap, 1. Amo poquyta ypapbo. ontar quantos fon del mes.Mbobira pic yarec,l.Mbobi yac araj reh pic af". ontar refiriendo en fuma,

Contenido en la cofa , P3pi.Po.5.

Contenido referido , Ymoibeu pi.


;

Contentamiento , recreo de ver algo, Tecandba,l

.M y tueca*.
,

Contenta perfona , Abapt


tngat,l.Horbae
1.

He^bae.
Contentar Amo m y tile, l.AmboorijV.Ayc, 1. Contentare con lo que le dan, Chepitue chepota,

Am8mbea9iaci, 1. Amopp^, ymSmbegubo,


I.

Mbae

ret cuera

o amSmbe hepugura ate na mSmbeui. ontar fuceTos, Maranie c cue amombeu. bo.
guabo.
vejeces
,

bar,l.Cheangaphi , I. Cherorib catu chepotbar.

Contentarfe de algo, pare

iontar

Mbae
,

cerlebien, Am8

mSrng

imndra amSmbe imagu re mombe.


>ontagioornal
T

1.

Mbae

aciypotbae!. Oybae. ]ontagiofo mal padecer,

M:

ae aci yepot

ai

po-

rat,.l.Mbae

acoyo-

l.Aporangerec. Contento,alegria,ngapihy,l.Torba,l.Tecayndaba. Contento andar , Cheror guitecbo. Contento eftar,Cherorji , L. Chereca,l.Cheangap^


h.

yrbaea porar. Contender con alguno, Abobachu,!. AyrarS, l.Aaarohecfc, 1. Ao-

Contento criar, pagado de algo, Chererequ caui


ychup.

KK 3

Con:

www.portalguarani.com
C.
Contento
or.

ante
viuir,

O.
Aycob
,

C.

ante
el

O.

z6

Continuar
bopeil,

camino,Ar.

I.

Ahape cogp

Contienda,porr7a

Yoac, l.eepoepy.l.Sembo
yeb,l,Yoehc3rS,

Continuarlos penfamiei

tosmalos,TemymSa gaoemboy potab


tpotar. Continuo yr, Ahapecj

Con tiento hazer, Ayeapicaca yyapbo ahaub*

1.0yepopf,1.0yep<

yyapbo. Contigo mefmo enmouimiento,Nderupi etei.l. Ndeyr'vnm8etei. Contigo mifmo en quietud, Ndepiriete,l.

Guihbo,

I.

Nda

guihbo,l.Pigeyah7 Ahayepotpotabc. Continuar vna cofa con c

Nde

yrvnamoetc. Continencia delvaron^C


a'reh ap'icbirey
ey.
,

tra,AmboyeptJ.Ai boyopopicjL Ambc

1.

'Carchc ngarequ
Continencia delamuger, 4birehapicbify,l. Aba rebe angarequa
be?.

yoehebc. Continuar la mifmacof; Ambobiter,l. Ambol


tbftebo.

Contonearfe hechando la gos paos,^yecup]ey


1.

Acmbo ce,v. He

i.
-

Continua cofa, Ypopici

bae,l.Ypotbae,l.Yoe hebe hebcgura.

Continuamente

Pigey

efb, Royrc,1 Aroyrc. Con todo eflb es buenc Ebocol yepe aguiye
te
,

Con todo

mbpe

,1.

Mboyepot

1.

Aip
ries

rireypi

hps,l.Ypopicihpee.
tey.n. 6,

ymrangatu.

Con todos

Continuar ,Ndapigi,l.Nda porijl. rehoye potab l.AmbobiterijV.picro.

Pabe ngatkerayacj. Erey


,

por pabey acpa,l.M^

me ereyac.
Coi

llirrr^.r.,...xr,...

www.portalguarani.com
nv
5

C.

ame
,

O.

C.

arte

O.

on trabajo y peligro eftoy, Hacipe cherecony',1.

Contrecho corcobado,
,

ChereSbibfche,

lecony
b.

1.

Ayc ycb-

ytucupe atibaej. Atucup candu 1. atucup yeabbae. Contribucion,derrama ? Pa

on trabajo, y dificultad, Hacipcijl.Hacf hapc. ontradczir de palabra, |heeroboyebi,l.Aee


poepi.
ontradezir rezongando,

t'meJlnd?ba,l.Patrc mimec'ngura. Contribuyr todos , Pabe


omi'e. Contricin, y angaipa ha-

guembo arpaba TSpS


raihuppchote. Contrito, Oangaipapague
mboacJhrjl.Ongaipa hague cmombca

Checengua gui ce'rn byebiboj. ASengurhobaychuarunga.


iontradidor,
hra.
ontrahazer,
Contra

cemboyc

biharjl.HobachurS

tuhra-.TSparah
heote.

rc-

Ahf.Ng3.

Contumaz
rymbae
bae*

mi
1.

es lo que di-

, 1.

y porerobi Porenduym*

go, A yharu ayp chee

pipe,

Che lepipe

ontrariar,

IfemmSta* Ahobay, bo.


ahobai'chu.

Contumacia , Porerobia rey haba, 1. Oacangat


riyerobiahaba,l.Poren du habey.

ontrario,Tobay,LTobayra 1. Tobay chu,

ra.

Conturbar otro, Ambopatiti ,l.AmbopatotC,l.Am8ndiJ,l.Ambo


piaber.

lontrario de alguna cote,

puefto Taruba, l.Ha


ruaba:
Contratar
,

Conualecencia, Curabata,l. Cuera

cuera,

1.

A-

y contrato,

guye ye.

Mu. i.

Conualecer, Aguyeye
ase,.

mnimum

www.portalguarani.com
z&4
ale,

C.
I.

ante

O,

C.

iite.

O.

Acgcr

Aeerabata, !. cuera,!. Airo,

Copete de perbna, Te
ba py',i.At?r.

puafatno*

Copete hazer otro,

Conuenccr
ye.

Amboagui-

Coniieniencia , Yyhba,l.yoabihabe?rnfu

Conueniente
te.

cofa,' Aguije

boatir.b . Copia de palabras, ee raocebaecatu cere eenget.e? nandet Copo de algodn, Ami dy apu.

(Conuerfacion , SmGnget^.ouiongo.

Copodenieue,
rb".Rapchi.

ro rip

amiandiy apua rna.l

Conuerfar vno con otro,

Oomonget.bo. Conuertido Tupa vp oye


bibae.l.OemHyebi.
Conuertir otro J^ios, Amboyeb Tupa vp, 1. Aheyauc hec cu, Tupa vp e'e mee ngu cabo. C on uert r fe D os A fie mee Tupa vp,L Ariem boyeb Tflpaupi Conuexo, coe'ngu.l.Pii
i i
1

Cora^aSjMbae pirata.C
bayu aceyba.

Coraron
Pa.

faflg.

Pi

Coraron

befial

Mb;

mvmba ne.
Coraconde
ibter.

palo , bii br rembi qu pba. Coracon de piedra tiene

ytererec. Coraje,Tai n.4. &ytao|


quitare! coraje.

quiragui.

ConuienemejBn^.Agui
yete.

Corba de
gui-

la rodilla,

Anc

Conuocar gente, Aarrunday.bo. Copa vafo


,

Corbas

Calidas, Anda gal

pitep.
,

Cambuchi Myr?. Copete de aue^Atir.

Corcoba , Atucupe at; Canda. Candi. Cand . Atucupe y eibi*.


Coreo

www.portalguarani.com
mmPTi

C.

ante

O.

C.

ante

O.
.

26$

orcobado , Cheatu-cupc yeaib.Cheatucupc Candua. orcobear , Opibobo. Oyecupieyaey.


orchetes,quarepot ap^

gu. Arague Corona d flore s,ibotyp

mamb re.
,s
'

bot,
,.-.
.

ymbo
;

pargul-pi. Corona deefpinas.

Yoat y embpop cavbnd,

myryaombotipbajV.
ai,n.ii.
;orcho,ipebebui,LGurupicai.

ba.

;orcho de chinchorro,Pi

Corona de Gra nada , &c. Tebich. Corona de oro , Paraguaytayu.Yuyuc'amaacn


1

cmbobebukaba.
ordel,Tucumb.ca. ordekjOjCurah.

ganzuara, L Ytayuac vbardhatyhatybae. w Corona de Sacerdote, Api


tere.

ordekjodar,Aycuracur,pa.

Corona hazer de Sa cerdo


te,

ordero,Obeeha rajf. :ordon,Mbac recabo h ba. TucImbjV.Po.n.


hornada herida, Hatybora.

Avapitereapy,l. "

A"

p.

Coronado hombre, Aba y

Coronar

paraguabae. a otro

y hazer

corona, Amboparagu.

hornada dar , Guatrpipe ovcut,ca. Cornudo que tiene cuer. nos, Hat y bae. 2oro de muica,Poraheit reft.ApytftYo$uni8. ^ oro raz medicina], C hu" borona de plumas , Paragu,l.Aragul.
.
,

Coronilla de la cabeca, Aptyepibu., Coronilla 'eftremo, punta, chapitel Apiteraqu. Corprea cofa , Hctebae,
..
j,
-

,v.Ap>n;<;

Corta cofa Mbae ata. Mbae'aci.aquyta.Aquy


rapSfvSJir^pia

nn

-)

Corona

cerquillo

.,/

A sa-

tar^QaraCi.Carape. Ca Carapu. Li Cor Caramba!.

www.portalguarani.com
gi6
G.
ant<

O,

ante

Cortadera yerua
ayivib
,

Capi , l.-Andiraqui-

ee habangucra. Cortar hilo mano


lndog. c

ce.

Cortadura, Ymboi hagu. Y'yaci *paguc. Y mondocagura. YmSngualtaguera, Yohapagu.Yya picha haguc. Corta perona de criatura,

Cortar

lo uperfluo

Ah

t.bo.

Cortar por

la

coyuntur

Yycpotaharup ambe bo.Cangue roptacuc


p

amSndohog.

Aba
tay.

carapc.

Abaaqui-

Aturf.Yycatla

bae.

Cortar bien

herramien-

ta ) Hambecatu,S.et afi lada, Oiquy tingatu y i,

Cortar rajando, Ambc bo.ambob.bo. Cortar 7 trocar,Ambogu; ta.Quaiz. Cortar ropa,cuero,&c.i


quyty. m8. Cortarfe,Ae'quyt?.

&c.Oyaciacatu y cangu.

Ay

Cortar con afierra^ Aiquytf.mS. Cortar con hacha, cua, Ayacsa.pa. Amboguai. ta.Ayoh.pa. Cortar con ios dientes,

yuc.Ayeapich. Cortarfe i hilo , Inym: oeog.ca. Cortarfe laleche,&c.O motypyty cambr.


Cortarte
,

turbarfe hablai

do,herop. Aeeng*
p.bo. Cortefano,
tu.

AmCndog
Corta con
nao-
i

cheraipip.

cuchillo,
,

(ier-

Ymboepia

ra fin golpe

Aiqufty.
de la pro-

Corteza de rbol, ibir.


pccura.ipegura.
.
,

Cortar

el hilo

cefsio, Ahiciffiofi

dog

AhcmScandg. Cortar el hilo de la


ca
,

plati-

Corteza de rbol de plai no,caas &c*Tibap< Pacoba rbape, corte:


del plantan.

AmSsndog che-

Corte

nlnfiliiTiilnliiliiT.ilnIiiIiiIiiliii1iil.fii'

www.portalguarani.com
WD
C.
ante
ante/ O,- '267-

Ch

C.

orteza quitar, Ayapfog*


ca.

cap. bo.

Amo

arando.

orteza quitarfe bien,pei cat. orto de animo, Ypiaymbae. Pa eco e'me.

pa.Amombotiah.bo. Corregir lo errado


,

Abpcaraci.
orto de vifta
,

Tecapi^o
,

ey.Tecandah.
lortoenel hablar

Aba

ce aturf. ee'porombu cu ymbae. Oee myr' myrfbae.^ moce nga


t harey. orto hazer, Ambo aturf-

moyngati.Aiape.ngo. Amoat yrongat. Corregire en a vida, Aa pe'ngog cherecpo chi cura.Ahecobiaro cherec. Ambobib cat chereoangaipagui. Corregire cnlas palabras,

Amoyngat cheee
t cuera.

ta-

Apengog. Aycarengog chenee carengu.

At.Cara^r.
orral,Tocai. Hocal. lorrea.Mbaepi^a. Corredor de cafa,coberti-

zo,Ogrogumb\
lorredor que
qbae.

Correo,Parhra. Correo embiar , A mondo parcha, Apareha mond. Correr, Aa- NS.Aan?.
.

corre mucho, Yaquabae. Ycaba

mG* Correr

Corregido

enmendado, Ye'mombotiahbae oa caryre.- Yyaraqua,

cauallo , Aioa cabayu. Correr agua, metales, &c.


.

bae omboe ryre. Yy qua bae. Corregidor, Poroquai tara.

09in.ca. Correr auergoncar, Am3tf.mS. /mo marS.NS.

mo.Am8nga.

bo.

Am-

Corregir a otro

Ambo

araqua. pa. Amboa p-

boca.bo.Ambcai. Correr el rio,octi.ca. Correr auergoncar, Amot".mo.m8 mar. CorLl %

www.portalguarani.com
i'FI ' IHI

68

C.

ante

O.
Cherai

C.

ante

O.

Correr

el fucior

Ymotymbra.
Corrido
eftar del

ocr.ca.

maj i

Correr enfermedad Mbae aaoic. Tac yrec. Tacib ei.Tac ohu cat.Tacioqua. Correr fuente de chorro,
?

ceder ageno Arot'.n:

Corrido efoy

demim

mo,Aemotc. Ae'm

lotororo.

Correr gota gota


ti

quitiqur myn. Correr nueuas , MCrandu "o f da _ f nA -i? -ni n-c aca ei. i n^aca ei
i

f!

<"*

O t-

m-Mc. Arot'cherecc Corriente de rio, Tcab qfi.Tp>Sq.icafc qa.


,

Comente eftar el rio, T

pbaqmi.Tcabqua Corro , dan^a , Yeroq


c'ama.

morandu oqupa,v.Porand.

Corrome de mi falta > A.r


rec mar.

Correr riefgo , Haymei cherecSny.Aicbib. Correr tras alguno, yrle a


los alcances,

ti'cheangaip. Arot'ch

Corrome de ti,Groguer
ty.mS.

Aaguyn-

dg.ca. Correr toros

toro arrioaro'nguc.Tor amona Correr velo, Amondr?.


\

Corromper,Amboa. Corromper donzelia,

mSmbu

ca.

Amomb

ca.bo. Correr vientOjbitu e.bi


tu guacu.

ch. pa. amboqua. Ar boa. bo. Ambo^oro

Correrfe auergoncarfe, A~ tft Chet?. A-'notyc... Checai. Che mar a. m8.

ca.AmSndorog. Crromperfe el vi no, C guy oemboha. m

mSmbochi. pa.
o.

Corromperfe carne, Ha<

Ba.Anemo rnara. Anem8marand.


Corrido auergoncado de otro , YmSmarimb.

Corrompida muger, Yqi


raba.

YmSmbugi pit; Ymboa pira Ymfi Ce pymbae ey.

lahU

www.portalguarani.com
C.
ante

O.
ba.

ante

C
M

zg

ofa,Mbae,Ma.
oagena, Aba mba. Amboae mba. Y yare*
bae.
ofa

Mbaguacu.

Cofa hermofa
ra.

bae po, rang.Catupiri. angaintil,

buena,Mbae catupirr.Mbae marungat.


tiempo, Aco ramogur.

Cofa Cofa

Mbae mane.

linda ala vila,Mbac

ola de aquel

hechag porang.Catupn guechca. Mbae^aca.

ofa de burla,

Mbaea.

Mbaeapi. Mbaeangau.Mbaet.
oa del ciclo
,

Mba iba-

pe guara. loa de mucho precio, HepV tubichbae. Nan-

Cofallana,Ypecat. Cofa mala , Mbae aba. Mbara. Mbaepochi\ Cofa pequea , Mbae myQuir". Tai. r". Tyt".

1 airi.

deteyhepi.Tubchhe-

pi.Myryeyhep.Hep
^ofa

Cofa propia,G hemba tc Cofa que efta al lado,ibirichura.


bifri

mrngatuetbae. de poco precio Heprmyry.Hepcatyrnbae.Nda hepiragui ye. ofa defechada, Yyagu,

begura,

v.Ambii. Cofa terrible, cfpantable, Mbae poromSndiJ. Mbaequihiychabete.

ra.

Hchi

pirra.

Mbae

Mbaeyybaetc.
Cofa vil,baxa,Mbae ayb". Mbae mane. Cofa de varias colores,

~a.

ofa dele

mundo

Mbae
bi-

coibipegura.

Co

p.Coibippa. iofa famofa , Mbae heraquandet. Herqunga tubae mbae.


}ofa grande,

Mbae

para.

Yquatipa

r.Ypar. Cofas diuerfas , Mbae'tea tfr d.Tetyrua.


Coario ladrn, Aba mundacat. Mundaretc.
JL1

Mbae

tubi-

cha,Ombac.Otetem-

Mun :

www.portalguarani.com
ante

O.

C.

ante

O.

rnundarete cata.
daccra
ai.

MunMandan ye-

Cotal,P?ur.mba
rfr.

porubac.

Corlamos mucho Dic


nanderepigua$uT{j:
vp. Cofia valor de alg Mbaerepi.Hepjf. Corlar mucho, Hepigu cu.Hepet. Corlear hazer la cofta,J
,

Cofcorrones, acmbotg.

Cofecha,Tembiar. Cofecha grande , Het


cherembiar.
Cofer,AtiibobjbS'.bo.

Cofer bordando , Ambobbyqu atiabo. Coer largo , AhccybS.


ITiO.

hepSrb^e'ahe'repybSel

bangura.
Coftilla,nfrGetng. Coftofa cofa de trabaj<

Cofer menudo, Ambobbi* pn.

Haapegura.
Coftofa cofa que corlo

Cofido menudo , Mbobjfipnpircra. Coo, bcmbi. ToromClngpe. C ob hazer , Abenbf bona.

chojHcpiguacbae.

tecat hcpi. Nandet( hepr.


Coftra, Apecu.

Cofquillas
3-

Poquir". po.

Cofquillas featir,ChepoquSfrf.

Coftra de la mollera de niOjApirip. Coftra de fama, Cura p re. Apecuc. Coftra de farna hazerfe

Coquillofo,
ce.

Poropoquiry

Oe'mbo^uru
Coftumbre
vida,
,

apere.
di

Oembocuru apecu
ley, cftado

Cofia de mar, Para embci


rur.

Teco. Tequaba

Coftado de perfona, y cofas/ique.

Coftado iado de cofas .Po


pr.

Abc.l.v.gueqamo, e tce.ce4.h.6.ti.i 7. Coftumbre regla de mu

www.portalguarani.com
I

C-

ante

O.

C.

ante

R.

%~ji

gcr,Tugui'.Myhey.i'bi-

peayc. Cherequaba. Drereco pochi .Tecpo


chi'.chequi.

Ti'nyhci. Gue'mbecuc oy ho.Tubiehai ion


.

oumbre regla dc muger,

Laprimeravez e,

ruc.irigua^. Crecer el rio algo , T yuqu?r?. Crecer la enfermedad,

mS'ndi.

O^yrurcocheraci.Ov.

oftumbre diferente

Teco apa,en Teco.


oftura
ue.
oftura
,

Mbobib

cag-

caqua.pa. Crecer la cnfermedad,rccayendo. Chereroye-

yeM
la

de

junta del cafco cabeca, Acnga ya


,

m mo.mo.
a/ *****

cheraci. Olyrfi-

C recer los arboleSjOem


bo ibucu.
Crecer los arboles en la tierra que fue cultiuada, Oemboi checo cu. Crecer los vicios, Teco ai

pcypotahba. ofturero> mbobbcra

iota
ti

de malla, Qua repoapyapyT'o. Yta emao.


,

bo apyapyi
loxear
tcf.

oembo

vbicha.

Oca-

Cheparf. Cea-

quatecmSra.
Crecer virtudes, Ocaquaa teco mrngatu. Cherc cmirangatucai. Crecida virtud, Tubich, tecmtringati, 1. Teco marSngat #2. Creciente,auenida de rio, rra.Tiguac.

oxear con vn taln, Che pita . )oxo , Par?. Ypar'bae, Sfateebae.

c.
recer

ante

H.

, Acqua. AeyrS mo.mo.Ytubich. Crecer el rio , Oe'yrS-

Credito ; Herobi v. Ro,

bu.
Creer, Arobiiubo.

mZu Oepabo vbich.

Crefpo,AbpichS?.Ab Cref: pichSchft

www.portalguarani.com
mim u
i

272
Crefpo

G.

ante

R.
,

C.

ante

R.

como negro

Ab-

Ambopopc.
pembi.

bo. A

aperer. Crefta,Apychai. Crela de gallina, 9u apycha.


ra.

CrifoljQuarepot raSn

Vrugua

beghaba. CriftaI,Yubcr.Yt

Criador , Poro m8f ng-

C riador alimtador,Mon
garu hra. MSnga qua para* Criados de cafa,Boy.Temyngua.
Criar alimentar, qua.

ber. Chriftiano , Chriftis chrifto rehe guara. baptiza pire. Crucificado , bfrayc

tehe

ymS ynimb'ra.

tupir.

Am8nga~

Crucificar, Amo'cur reh. Amboyi. Ay<

Criar de nada , Mbaeey magu a poro mo^. Criar ganado, Ahbae mo a moa. Amboet myrnbba. Crarfe el nio , planta,
Ocaqua.pa.. Criatura,criada cofa,YmS

ibirayac aren.

Cruda cofa,Ypir.P. Cruda cofa medio af< Ovi^ta.Oyba.C


ta.MbaepirtSyigc Crueldad, Mbae ab
te.

tmbirra.
Criatura nio,Mytang. Pi ting.

Cruel hazerfe , Acc abaet. Cruel hombre, Aba T baet.

Criba,
ga.

Mboguah pocan-

Cruxir,Terercg. Cruxir la puerta

Criba hazer eftocadas,


:

Amombup mbupycutca.

onee. Cruxir las tripas,Tie


ruru.

Crifnejapembi.Pe.i
Crineja haaer
,

2.

Cruxir los dedos, Qua


ruru.

Aope.

ITII.lnTitlil.ini

www.portalguarani.com
mrVi

C.

ante

L
,

ante

V
;

2.73

ruxir los dientes

Hai

Cubrirfc de poluo

Acm-

tarar, l.Terereg.

bo apatubi.

ruxirlos hueffos

Cang

Cubrirfc
ca*.

opururv.
ruz* Curo cu, xbi ray a$.

h cara de verguc
.

a/

A yeob he A ycoba

fnf.niS.

ruzar,4hc.pa.Ar&o po
t'.mo.

Cuchara, ji?.. Cuchara, epatula de hazar


he'.

ruzero de eftrella$>
tata curuc.

Yac

mazamorra birapc

C.

ante
8

V.

Cuchillada, Apichab. Yyapichhagucra. Cuchillada dar, AypichL

:uba,?b^ae guae6/M
r'uguacu
'.ubierta cofa,

bo.Ayapinbogusu
CuchillojQjcc. uice Cuchillo agudo aqu ob . Cuchillo boto,Qucc aym biquiater. nemSmbotahCudicia

Yy ahopa-

ra.Yya^o ybae.
, techo, yba,v.og.n. 3 y cofas pertenecientes. )ubilete,Catnbuchi myrf. Iiibo para facar agua, ibi-

ubierta de caa

Og ac

ba. Cudi ciada cofa


pl.

Ypotari

ranaemy'rft
Cubrir, Ayaho.

bo.

Cudiciador , emornbotac.Pt>ropotaric. Cudiciar, Aemombot. bo.Aypotara. Cudiciar en buena, y mala


parte, Aporopot. Cuello abierto, Aobayu
api chai".

Cubrir arropando,

Aau

bvyyhoybo. Cubrir con tierra , AyatY.


bo. 3ubrir,efconder poniendo ie delante, Ay'opla,ca. Cubrir Fuego con cenica,

Ayati. Aya ho tata taj3mbupip*

Cuello de ceido, Aoyuru pi.Aayurupi. Cuello Mrn

miiifiitii

www.portalguarani.com
m
Z74
C,
ante

V.

<.

ante

V.

Cuello garganta , Ay. Ayura. Cuello de garganta,d prin cipio, y pecon de cofas,
Ayrupi. Cuello largo
,

C uerda de hamaca, Tup


9a.

Cuerdamente, Araquaa pe.MbaerenSndeh,


pe.

Ayuguira.

Cuerda que rebueluen


el
la

<

Aybuc. Cuencas de los ojos


sa

, Tepicang.Te^aup.Te^

arcoc guerra, Poapiqui'}


el

braco por

$a qu.

Civertas^Poi.Mbi. .Cuenta bendita, Mboi ho


bacapi\ Cuentas dar,pedir>tomar, v.Yerure.

Cuerda neruios,Tayi'. Cuerdo Yyaraquaba Mbaerenondehra.

Cuerdo hazere Anemb


,

araqua. AnlmCmb enonde. Cuerdo que tiene juyzi

Cuentas

numero

Mbae

temprano

Yyaraqua

pap. Cuentas dar del gato,Che


.

yyarocagucaipapyya.

rup. Cherembi yareh cue aipapyyarup. Cuento de lanca,Mymbucuropit.

e^apibae. Cueracoleto, Mbaepi ac bac. Cuerna con buel tas , H

tfhema.
rat

Cuerno de vaca. Mbac

Cuento hiforia, Mrnde quague. Cuerda, ca.Tucumbo. ca-

Cuero,Mbaep.Pi. Cuero adobar , Mbaef AmSpytUmSatf'rS.

maCuerda con udos, torcida no parejo. Tucumb ypogu gua. Cuerda de arco, Gurapaa.
'

Cuer de la cabesa,p. Cuero pelar , Amboac

mbaepL
Cuero faltado, Pirftr. Cuero Tobado , Mbaep ymSmbipK Mbaef Cu ymoSumbr.

www.portalguarani.com
vinroa
C.
ante

Y.

C.

ante

V.

2.75

Juero fobar

Ammbi

Cuidar poco, Angarec a,l.Myr'.

mbaepi. AmoSsrmbae'uerpo humano, Tet.A*


baret.
;ucrpo nuerto,T<eogaera.

Cuidados tengo muchos, Cherecaet. 'Cuidadofmente , Teca cnandpe. angareco catuhpe. Cheapicabcatu hpe.

luerpo,

6 fugct de

la co-

fa,Api,

:ueruodeagua, Mbigu.
'tieruOVmib. ^uefta abaxo, bi
bi ey.
7uefta arriba

CuidadoTojangareco eat ce. angareco catuh


ra.
.

roguam

-Cuitado de
r".

mi

C heamy>
Aba
.

Cbxporiahubr".

,2mbapf co-

Cheamyrl
Cuitado para poco
,

ti.iai roguaxibi coi.


"uefa , repecho, Atx .Ro

mane. Aba ayb' Aba

guambi.
'ueua, Quira.

Cuyo
>

Dueuaen

-pena-feo

Yta-

quara.Ytaga. -uydadas , ngarequba. Het. ca et- Xec et. ^cacgf; Cuidado tener con pena, Ckaga . bo. Che ac
9,agi.mo..

poriahub?. auia de fer ? mbae amo'pangarl. mbae amo pa.


es
?

Aba

Aba

Cuyo

Aba mbae pan-

g?Abpeyyra. Cuyo fuere embiepor el, Yyar toyparO vc.To

pimbo.
Culebra
,

Mboi.
,

Cuidar,de algo.
Cuidar

Aasgare

cfheeej.bo. mucho con folici* tud,Cherecpec poe hee c g.u aagairecbo. Aangarec hec aiba
cata,
v

Culp,Angaip.Mar& Hupi rehheCulpado noymbira.Hup mlnda


pira.

Marrerequra.

Ymrabae.
Culpar otro, Haeoyapo hae 2

Mm

jtmlmkda^MtUiJM

www.portalguarani.com
%jo
C.
ante,

C.

ante

V.

hac. ngaipa amboya hecc hupi guara. Nay-

mSndar
guij abo.

e.

Hae oyp

boay echef ergu. Cumplir fu deeo,Amboa yecheremymbotra. Cumplir fe el placo ,Obah


ara.

Culpar fallamente, A yrnSa date?. Hae angapaoyaphaetc'. Ahenoitc'.

Yyayc

ara yqua

bee mb.

Cundir mancha,
mGaca.

Oemb

mboyate' angaipaba hec. Ndahupi rigui ahenSi. Ymarahaete?.

obaguac. ypari. Oc

Oembovbi

Amboyequtey.
Cultiuar,v. Labrar. Cumbre de caballete de ca

cha. Cua de hender, ibir y I Cua de hierro, Y . Cua de piedra antigu*

a,Oga pfra.

Cumbre de monte. Ca ibate. Caabapira.Caapi


/

Ytayarambit. Cunada, mugerdel herm


no,dize la India, Vque cheuque.

.a _

-teraqua.

Cumbrera |rucTa,Ogapirita.

Cumbrera pequea bbre


lagrande,Ogapritayoa. Cumplidamente, Ay.n. i .

Cuada,muger de herma no, primo herman menor dize el varoi


,
,

Cherbi tat3f,l.Cherrt
ratr,].CherJque?tat'
es del menor ai maye Cuado del varn marid de fu hermana dize
i
,
<

Cumplido defeo,Temymbotra ayecatu. Cumplimiento dla cofa,

Ay.i. cumplir, Amboaye.bo. Cumplir de palabra , Ay


poep ec'ngatupip.

varn chereynd

m%m
<

Cuado dize la muger hermano de fu marid(


Chemendib?,
al

mayo:
;

ce'mboayc arecychu
pe.

chemond'i'quei'.

Cuado
la

dize la
fu

muger

Cumplir

palabra r

m-

marido de

hermar menoi

........

,.,,..,.

. .....

.........

. . . . .

....

www.portalguarani.com
wiuiiHl!
C.
ante

V.

ante

V.

77

menor, prima, Chequip mz de la mayor ,Cheriqueme.


,
N

c_abn!lirfe,Aepym'.Aya

pacayipe.
Zaherir,'
tigi.

nados hombre
ira

mu-

Cherobape metra cherembiap cu hey

ger,Tobay. de Parroquia de Efpaoles Caray pay. ara de Parroquia de Indios, Aba pa. Pasaban
,

Maracherec ohequiichbe,v>dar en roftro.

cambo, junto de

rodillas,

pcgu&ra. urador de
reli

menor,T irey

henypfa'hSpff. Zampucar en ei agua, Ayappijpe. Amboapacay


ipe.

nanga requra.

u.rar,A-ypohano.nga. urio ament hazer, Che-

Zamarro,Mbaepi * Zancadilla dar, Aycupiba.

caracatu hpe ayap. Ayap catupir et.

Nga.^
canea jofo, Abapftaguacu.

Ycandeayap.bo.
urioidad,C aracat
.

YpMngbae.
Zancudo mofqnito s ety v. ZanglotearjAmboco^o.co
$.

C an

dea. iuriob,Abacaracat.

Ambocotcot.Am
^ana'.

unidor, Mbaep moaty.rohra.Curupai'pe


pi

oopnt
ca patear

mbae

baylando,Ayero-

Curtir

ongara. cuero, AmoatyrS mbaep. Amo/ mbaep curupappc.


c.
* a,

quiguiyeppetca.y
pibondi.

capatero^apat apohr. ^apatOj^apat* caraguelles,Vbiru. Turn-

ante.

A.

b.Tebirbft
praguelles ponere , Cherunab amCnd.vbiruatnondc.pa.Ayeebiruba. car ^aiji uquert i ba
.

abullida, Yapacahy pc.


<%)

n-epymi.
;abulr hazer,

Amboapa-

cayipe. Amoepirnft

mS.

Mfflj

$ -ar{ a

www.portalguarani.com
27 8
c.

ante

A,

C.

ante

E.

farcamora rbol, Yquen.


farcarnora fruta,
ri.

Cebo,Potba.
Cebolla,ceboi tf.Ceboi Cebollino, eboi quit
ba.

Yquc-

$ ara parrilla,Yiiapeca.

cercillos

Nmbichl.

Nambipa. Nambipipi. Namb pOrang. car^o.Pembi.Taqua pemb.

Cebon,Taya$u quir. Cedazo redondo rSp Mbae mSngu hb


,

Quirih.

carpas

rembe? tuv.
,

Ccdro,Ygari. Cdula, Quatiamyrf. Cegajoo , $apyra. Yca


cabba.

Aotf. .'farpas tener la ropa

O-

Cegar los ojos con tierr


Ahccat'.bo.

e'mbo ila.Ao y
*

i.

Cegar hazer ciego otr


ante

C.

E.

Amboecaqup.
ree eay. Na rruki. JN cherecapcoi.

C ogar perder la v:a,Cl


Cebada, Abat myrf mbucu.

Cebadilia,Capiayj. Cebado animal , Hebae

Cegar fe con aficin Che


cachaihipa.Haihti

ymSngi'r apira. Cebar, AraSng ir. Aypo ymongrrbo.

chembo araquaabi.
Ceguedad, Tesquaph,
esapicoey. Teca
cari

Cebar
ra.

pefeado paraquep que. Arribobi piel

h.aba.'Maeef. Cejas,Titt. Cejijunto , Abtbit

y<

Cebar lampa ra.,&c. Aytiqu andi pip.


,

pota. T'bt ycceba

Celada,capaceteAcanga

Cebarfe

.,

come
biu.

y re tras lo que He brch c be te ai-

bat Celada de enemigos, Ce


tl.2.

HebMiebigch.

be.

Ccli

rrymr t r ...... .

,..w.

. . . * ...... . . . . .

.. ........

...

.. .. .....

. . . .

www.portalguarani.com

C.

ante

E.
Acotir'v.

C.

ante

zyq

lada hazer
tfga.r8.
lar

te ib ete.

Cenceo
,

encubrir

ASm'.

qo.

Ayopi. ca.

Ayco

hazerfe, Ait'm; boi pucupof". Ceniza, Tanymbu.

icu.bo. pa.

Cenica que

fe cria

en

las

lebro,feTos,
LIV.

Acangapi

brafas,T.n.3.

lemin , almud, y mediias.Mbaeay rngamy


r'.

Cenica boluerfe tanymb.

Ae'mo

Ceniciento color, Apatu-

b.TuW.HabS.Apaty.
ApatyngV
Ceniciento co cenica, Y tu

kftialcofa r Mbabpe ,ura.bae;igura.

logiajYbeCe.^

bibae.Ocmbotubibae
^

canoa, graagui igui. O yero robae. Nipti.Oyer yer.


lofa

mentar,poner cimiento, Aypimo:' cherga. Afiapomo y cherga. menterio , Tupa g rocra.TeSngus tymbati-

Yyapatubibae. Cenogiles,Tapacur. Cenfor,Tecabquihar. Terquandar poco cara.

Cenfura,Tccab]fquf.Te cr poceg. Ceofurar, Ayabiqu hec. Ahec abquK Apoc


heraqu^ndar. Centella Tatrabim. Centellear, Tata habiybi
?

Mnita,Chip.Tip. na,Pytvcar. ^nador, Pytv caru hap.


enar,

Acaru pytvnmS.

yu.

Caaruacar.
:nagal,Tuyu'v.Tuyu apa
$urg.

tneeno delgado , y ipuc.Yii^a puc

Ab
po'.

Centellear los ojos, Hend cherec a. Centinela hazer en guerra, A ora na.ua A maen a.

Hete pucupobae.He-

ngV Centro de la tierra,


te.

bfaplf

Cen-

li

l lllllnl li l
l

www.portalguarani.com
T*m
%

So

C.

ante

E.

C.

ante

E.

Centro
mbftc.

generalmente,

ib ira pembj' reh a


pi.

Ceida cofa de madera, &c.Ayquai. Araqm. Ceidor ,cinto,Cqua hba-.C& mumbicba.


Cgiofj faja ancha,m[Ic tira pop* Ceir otro, Aycuqu.
bo. Aycul

AeniS embh Cerca mucho. Aguyeti


Co'ete.Guyrf:n.3.

Ccrca, cercado, ibemt Ape.n. 5,Guambi p Pe.n.iz.

mama. Nga.

Cercano cftar a lamw te,Teorobapn'mech rhy.Haime cheru. i

ycui

rnSXibi'.ca.

mano caca. Amano


bi.

Cehirfe, Ayecu qu. A y cu mataa. * yecu

mSm

Cercano pariente Anai


betc.

bi.

Ayumb mSinbi.

Ayetaabip.

Cercano

Cepllo,b?rpindba. Cepillo de los Indios, CaraccKYtr.

vezi no, algo ap tadOjAmndabiguar, Cercano vecino con ju

Cera, Yraitz. Cera del oydo, Apicquorga.

tOjmbiygigura. Cercar,atajar,Ahoquec

mS.

Cera labrada, Yrait

tata

cndi rinSapopi. Cerca. Agu.CoXo etey.


pr. 3. Coime. Cerca de pared. biguam-

Cercar la chcara , Ai pecog. Cercar todo a la redond Aiacf.mS.A^ma, m

Aymama.Ng.Aa p
m8.
Cercarfe afsimifmo , A y pi-.ca.AeatftmS.

Cerca efta , Coi'heco'nv. AgitfmShScSny. Cocte'keco'nf Cerca hazer para defender


,

Cerco, Am.i.

fe.AemmaiiApp.

Cerco del ejercito, Oy pbo guaryn'mma. Cerco del Soi, Luna , & ** Ce Amnda.

TrTrTll.1T ff

li

T I T

li

liifiifnliilillnl.il

<

www.portalguarani.com
C.
irco

ante

E.

C.

aate

E.

1S1

de ramas, Ca ic . ttco en rcdondo> ma. attyhbsu


rcenadacofa,
tapira.
ra.

co mombeu. Amboayet. HuprarnS heco


anioaibei.
i

Ymbohe

Amboayet Hupiebocoi guiybo.

Yyapira$i pi-

C.eruigil30,Ayurupi.tv Cernidillo de animal , Picha!;

ircenadura
gura.

, Yyapira^ apague ra, Y mbohet ha

Ceruizjtvi. Cerradura de caxa


jKiegS

ercenar,Ahct.Ay apira
ztt.

n-ccnar

como

Hofia,

, Carambotipba. Cerrar, acometer Jos enemigos, Uo? pea. mo.

Ahobama.Aheta.bo.
Ahethobnia.
cr.nadi
,

na.Ooyraro.mS.
Cerrar piedra lodo,
petg.ca.

Aya

Xanimb ruun*

guc.

erner,Am*ngu, guipa.bo.
erner
ocu!.
la

Ambo

Cerrar con aldaba, A V pota! m8f. Cerrar con llauc Amboti.


pa.

parra,

Vbi poti
iri.

Cerrar de golpe,'* oque'n


diyeacei. ASquend re
^ap'ia.

ernicao,Quir qu

ertero,Abaqucatu. ertidumbre,Hupicatuh4 ba.Quaacatuhba.


ertificacion

Cerrar
p.

el

camino, Ayoog-

Hupibae fliombcguba.Hupp
,

Cerrar

la puerta, AnGquea

d. pa.

mboayeteh.
ertificado eftoy
,

Ebocoi

Hupi gira chbe. $ yquaa eat. erti icar A yeteha . A mboayet.Hupraai he*
,

Cerrarle lapuerta Ahoquend. Cerrar tos ojos,Acapiait


>

mG. Cerrar los ojos , haziendo que duerme, A cap -

Na

ca*

HT ll T II T I

HMM

II

f Wnil l
l

lW-

www.portalguarani.com
li ' JM "
'

iBi

C.

ante

C.

ante

E.

m'angau.Aque raub. Cerrarfe el camino , O-

yogp.
Cerrarle encerrandofe, Ac'oque'nd. Ae'm^biog. Cerrarfe h herida, Y. rub chea.

Cefar la colera, Cheapi bc.Clearib ?moy gtii.Checheyr8(vp Cear las aguas Oquip< bo.OquiJpg.ca.
}

Cerrero anima!, Hecat. $aite. Hecaet.

CeTar, efar begac elenfermOjYyquaab Yypribtacib. Cetro de Rey, Mburub chpopegu. Pope$u

Cerro de

las cfpaldas. Atu

cupe pi yce cang.

C.

ante

I.

Cerro monte, bitira. Cefped de tierra, bi aquy


tru$u.

Ciego eftar, Chereca qu pe. Chereca eyme aic<

Cefto,Ayac.

Ceo de harina Hu aya,

Nacherep Nama< etc. Chereca caygu


.

ca.Hutnru,

tupa.
i

C eo en que fe exprime la
mandioca.Tepiti. ralo,Vrucur. Ceto para pecado , p-

Ciego eftar , perdido c colera, Chea^o che ni


quaabi
ro.

Ceo muy

moyro.Na che mbo ai

che iemoyr<

jaros, Y.eque.

cheocetecheemo]

Cear,Apo.bo. Apg.ca. ca.s.Poo.bo. CeTar el brotar los arboles,Hoqupg. da hoquibe.


.Cflar de
llorar
,

Ciego guiar, Aipocohec ymbae.

Ciego hazerfe fingiende A emboe 9a cay an

Ape*
,

ga.Naemboecaj
bl.

ai

bo. Geiar de

mamar

el nio,
,

Gielo,ibag.

Opo.bo.Ocambpo,

G ienagas,Tuy raprap<
Cieno

rmr

"""" " ...*.

. . . . . . . . .

..

...

..... ..... ....

www.portalguarani.com
C.
ante
I.

ante

I.

i3

El

tno,Tuyune.'T3fpia,
lplUV.
nto pies, alacrn que pi
:a.Y?euca'.

ento pies que no pica, Anibu. ertamentc , Ayetecatu.

/a'ma.CacSap^tJhba. Cinto,cingulo, Cuqu haba. Cintura, Cn.Qua. Cintura cencea, Cu ata


r".

A l yngatUK Te n 4 Na,n.2.N:ing^Ne,n. 1 Mkmz*ti%, Pi,n.io


,
.

Circulo,ama. 2. Circulo del Sol Quarac


,

amanda:
Circulo hazer
,

Aha ya-

Nac.Rac. erto en verdad


naco.
ierto es

mana.
,

Tac

Circulo rayado ,Hat-

mandaba.
que viene,

A ye-

Circuncidar, v.Ambop. Y
Apf", 3. in fine.

te tri.

iertoque,cotc. to que tu , Aypao nde. ieruo con cuernos ,Gua-

Circuntancia,v.H.n. %. Cirujano , Mor8pohan8ngra.

$uat'.

Hat y hcmbi-

bae.
ieruo

Ciruga oficio, M8ro pohanSngba. Cihe aue,Guiraty etgua


511.

venadojGuacu.

garra, quyr'.

Cikrna,qusira.noong
ba.
Citar, llamar ante el juez, Aheno capitn roba~que. i Di raya ru^ ro-

maTon,Caybra. Cahyrnbic.Yb abic. [miento, Hap.pcuc. peo, Yrnndhae nyri.


;nta,Mucura.
ba.
tata de

Mombc

amores, Aguac
cal jones
*

baqu, Ciudad, Taba. Ciudadano 9 Tabgu-ra.

>p.

iuade

Cae 8

Nnx

COJO

ii

Mj am

ii

ii

n w * .
i

www.portalguarani.com
G.
ante

t$4

ant c

H.

cocobrarlacanoaj Onep

Chapines, Cuapenda!
ci.Cffpnta. Chapitel, Apteraqu.

my

i^ara.

c.

ante

V.

Chapodado
acapir;.

Hacnga

eumo,Ti.8.
pirrado!*,

Chapodar, A hacangapij
c.pa.Ahacngaci.
2.
pi rapipe

Mbaep moaty-

ro

hra.Mbae

Charamufca,i cacang.ij

ihrogcra.
currar, Am8atyro mbaep. Ambacp rapipe ibi-

Charamuca quebrar, Al
c.

rog, currapas,Hu\r 2.
Jurron, Mbaep piyurii.

Charlar,Oreco. bo. A mb.bo. Charlas las aues,Oy 1

C.

ante

H.

r.OomGngo.bo.L patos-Oyoaipcg.

Chcara, Cog. 2. GhamucadojHapegipra. Habercpita. Chamufcar , Ahapeg.ca. Ahabere.bo. Ghamufquina , Hapeca

Charlar el charlatan>Oi erangat ahe oyi


r.

Charlatn, emb.
gic.

Oyurumoe'ra

dra.

gu.Haberehagu. Chamusquina el olor , Piche. Habcr hague.

Chibato, Cabarcumb teb , 1. Hapiao pin


ra.

C hica cofa,v. pequea


fa.

hamufquina quitar, Ahub.bo.

Chico de cuerpo, Hei


,

Cambari 1. Chapetn, Oicoramobac. Ypiahubae. Y amenChaparral


g.

myr'bae.Abmyrft);

Chico hazer de grande,

momyn.
Ghicoria,Gaapc.

rsVmnr

,.

. . .

.....

.....*.,.... .........

..... .....

www.portalguarani.com
C.
ante

H.
Caguy

ante

bicha, Abat caguy.

Chocarrero, Ab&rnegi.

bicha mafcada

Aba arua.
Chocarrero, burln, Po-

ndau.
hicha hazer, Abat caguy

romboyanic.Ymega
bae.

ayapo. Aabat caguy


ap. hicharra,aq;uyra.
hiflar,

Atibunen.

Choca, Tapi. Ghosa de chcara , Capia-" ba* Amanda..

hiflc,
et*'.

hmbcpi. Tiburbol

Choque cuela de
Peara.

la rodilla,

hilca

conocido,

Choquezuela del braco,

Habat&Mbojtynyca. chillar animal , Hebae hace.Hebaoee.


himcnea
,

Tenf bng pjry. Chorrear v Ot8r8ro. chorro,T8roro.


Chueca donde juega el an ca,Tumbic3ng.Tenuagupicafg;

Tatat'cemb-

ba.Tatat'quara.

;hinche,Tarnbe yu.
Chiquito
;hi
,

Quichr.

Mi-

Chupado,Ypitepi'ra.

feQui?6
mes, Temo e. ;himoo,Abcmoe. Te-

moe yra, |Ktfpas,Tat rabiyu;


pupear, Otit.tir.
Ihiftar,

Chupar, Aypit.bo. Chupar el hechizero Ayc ubi Na. Chufma.QufrJnguce.


,

D.
A-

ante

A,

Chente

piru.

?:e purit.

Tigque. Tigque ndaei,no chite.Ma ra'ni che tigque che c ni guitena,eoy ln chillar
quedico.
,

Dadiuof0,Ypoacatu. Ypor catbae. Hacate^ ymbac. Mba m-eengarete.Yporiby mba. Y-

bapiytymbet.

Chine, gracia
Arua.

Megul.

Dado a algo con demafa.

ND3

Dado

HT ll T II

TMC f

II

imil lllllWII
l

www.portalguarani.com
/

/rowpi
286
D.
ante

A.

D.

ante

A.

Dado beber,Cauc. Ca guyucc. Caguy guace.


Daga,Mbopi.

Dama Cua porang. An,

gatSr'.

Dame gilo

Cuambo ? aca. en eo. Che

ye roquibo. Oroy re quyop yop picf Dancar en corro O mandpe Grceroqu. Daada cofa H. Yn:
,
,

mboay ang corehe, CJbcrapiangaep. Che

Apochi.Ha. baador, Poromboayhs


ra.
ra.

PoromSmbochih
,

mbo or ep angbae ap
bo. Chsmorl ang ep. Dame la muerte e^o, C he raru:. Cher^b^e.

Daar a

la Talud Ahar Cheririlebocci, Che

c.Chebo'l8hcbae Cher^C be'ngm8 c. TeShamochbcc.

rruaayp. Daar a otro en colum bres, AmGangaip.bc AmSmbochi. pa. Aai

Dame

la

vida efo,hazeme
,

boa.pa. Ambo eco rua bo.

prouecho Chemboec aguyd c. Chemboe ceb cat nic. Ccrec agujfyc meengmS c bae. Cherec aguye

Daar ha zer carne


uv.

Ambo

nao,

Amo AmS

De.

Daarte en coflumbres
f:

meengra c,

A 'ymSmbo chi. pa. A e mboa .pa. A e'm8 an

Dan cantes
,

Datiya.Yeroqu?. Yetoquhra.
,

gaip.bo. A mboai ch rec.

Oyeroquibae.

Danzar AycroquY, abo.


bo.

Daarfe trigo, Abati ytyi gu. Oe tyngua ab<


t.

Oembopet abat

Danzar amontonados, Oroyeroqui oapvtJmo. .Darfarafsidos dlas ma-

no s,0 roy pop jfci oro*

Ypet/abat. Daarfe vino, Oe'mboa caguy. Daina perona , Poch

Mar!

UI.r.||yi|ii||iyy,||itx.^1|B

www.portalguarani.com

D.

ante

A.

D.

ante

287

mar mbotac. Poromombochi.


ao,Mura.2.
aoa coajCtraria,Hru.

ruibo.ChcrccStebcyi o ha u. Dar al diablo, Aaaqua


y chup.

Dar

al fiado,v.al al

fiado dar.

ir,Amee.Ng2.Ayopoj.
u. irabaftojAyaocc

Dar

traues

Oepcy
rao-

mb mbae pabete
ymee
caymo.
ete

nga.Aporoaocmee.
ara beber agua , Ara:oiu.(guabo.) ar beber brindando. Ahsyj.na. ar beber vino , Am8n;au(gubo.J ar conocer, Ayquabee
ir

Oytubircg ymbaepabi ete oi :

cobo.

Daranimo,y bro,
,

Amo

mf ata.mo.Ambocc!.
bo. Amopiata. mS. Amombur. abo. Amboqurey.mS.

Dar abilantez, Amboy ero


biar te'.Amboyerobi.

acotando, Aquar.bo.. Ambopig.-ca. I entender, Ayquaabu :. bo.


ir

Amboqu. Dar auio, AmotnCrandu.


pa.Aiquabuc.bo.

Dar baybenes, Chcapagitf


pagu.bo. Ayer yer.

hazeraIgo,Ayapou c.bo. A mee yyap vea

bo.Amec yyapdhagua
na.
tr

pa.Chcapiapya.mS.anc mo pymipymi.

Dar barato al

juego, Che-

alaridos, A9apucai. ta.

remymboaguiye

cu

Cherace.mS.
ar

albricias, v. albricias
al

amo,'ameetei', Dar barato por poco precio Hepi myr'reh a-. mce.Nda hepfragui yef
,

?edir.
H"

cuerpo, el flento neceario, Yitbote aca^


j. AcmSaiytuSgui c

reh ame?.

Dar bicp'por bien,Chema


anga-

lttlK

1 T T I III HT
II
I

II

www.portalguarani.com
VPmmm
3
3

D.

ante

A.
cor ama.

ante

A*

rangatu,chbeym3rfn
gatubae vp. Aipoep Ch:robai chuarungatbae vp. Chbe ymaran gat fabebejche chema rangatu ychup. Heco yl chbe,chcrec ychupe abe. Dar bien por mal, Chema rangat, chbe ypochi bae vp. Arec cata chernS mira har. Are c cat chererec ai ha1

Dar cuydado,o

cargo,

mGangarec. Dar de buena gana, Am ang. Cherorippe


rae
t.
'.

Chepi'aguib
.

a
<

me

Ameengatu

Dar de codo^Chereny
gpp ao.
cr.

ba

tm
ta.

Dar de comer, Amofg


r.Abo.Ayopo

r.

Dar de comer crpband


,

Dar

bofetada teg.ca.

Ayatibe-

Dar buen confejo, Amboteco qua cat. Amboa raqua cat . Hecor an gatu ayquabee ychucabezadas la canoa, oyeaitiytY gra. Dar caro , Hepi guac rc-

hernbiumSndo. Ar qua ve hemiur^m. Dar de comer muchos I tajes.,-- Yupi etacatu

Dar

/.mboyoupag f. cterembi yptta. Dar de comer, firuiend lamefa, Ahembier qua.bo.pa. Dar de mamar, Amoc
?

me

h amee. Ambo epigua cu ymeeng. Hepigua$ ahenoi. Dar coces, Apibc (hee)

b.Abo.bo.

Dar de mala
a.

gana. Ara

bo. j5 confejo

Cherem'mboac am'E Hacrpc am Nachepia guib ame


gtai )

Amboec

Dar de roano- ApoJ (yei


Ahey. Aypo<
D,

Hecora ayquafeeiychup.Ame hequa


.

www.portalguarani.com
zSg

D.
ar de

ante

D.

ante

A,

mano en mano, Oypoyppeamee. Oyoup amee. W de mas,Amboyoappi. Amboyo oc ymlenga.

Dar enfado
guera.ta.
ra. na-

AporomboAporomSc*

Dar el punto al guiado, Ambotyaro teaibiu.Am


boaihcatu yup.Aycan deyupiraapbo. Dar el retorno de obra , A* poepi. Ahepi. Ahepbo.o,

ar de palos, AapMpa. qu aquara hee ibir

pip.
larde pechos,

Chepoti

ee.
1

reh airro. )ardei como el cuero,

Dar el retomo de palabra,


Aypoepi eepip. Dar en lo que ante s no

Oyepoequ.Oyeppira
re.
lar

fe

de u mano, Amee che


,

acordaua,Tayera.Ta yco catu raer.


,

poagui.

de balde Ameenge. Ameetey.bo. )ur diente con diente, Che


>ar

Dar enojo, A^noemoyro. mS.Amoyro. AmSgutmoy.bo.

Dar en

roftro cn. algo,

reipbe tata. Cherta-

rrl.Teri. hr doblado Amee yo.


,

Amboyoapi ymeenga. knbebe amboyapi. Ycu roc amee. Yy


mangu roc amee.
)ar empellones,
)ar

rac epc acerec haguepi pe. Acc mStyrec ebocoi acerec cu mboyhu. Acc rec h'cm? hagu r' rac omboyehu acerobi-

Acerobape

pete'.

Amo aa
,

aa.Aytiapiap$.

Dar en fu mano, Yppe mee.Nga.i.

a-

en el blanco

chifle,

Ndayabcat.Ndayab au quiri . Hupcati ho


jnarache.

Dar ecufas de faltas, A yo pa cherec pochi. AmSyngatu.Ay3h0i.Am boha cherec aycue Oo xa. Dar

iMaM^^^^^^^^^^^^^^^____j^^__---^

www.portalguarani.com

i"Fii"i " Fi

't

90

D.

ante

Av

EL

ante

AJ

Dar efcufas
mangti.

para no fiase r

a!go,Ndagutyei..Aug

mymbotra ap. Aml Ahoba ychuar Amboay. AmC r


cr&.

Bar
ca.

eftocada

Aycutrg.

hemymbotira. Dar ocicada Aatyng


,

Dar fauor Aipitybo. m8. Dar fin ganando, Ayaroge te.bo. AiKomba bete.
,

bo.

Dar fin rematar obra, A ya pi mCmb. Amboagui.y Obahe cherernbiapo


ha pipe. Aiiiboapicherembiapo.. Dar gana de dormir-, Amboopehi.bo. Dar golpe debaxo del ojo,
.

meer NS.Amangec. bo. Dar latidos el coracoi Chep^a t t. Ony I


,

bo. Dar inquietud

Dar

chcpi.OtStSchcpi. latidos el puli, Chi

rayi'-onyny.n.-iO.

Dar latidos
cang.

la cabeca,Ch acng nyny. Otitick

Dar

licencia

y otorgas

Ahe^aguico.bo.ca. Dar golpe en la, baca , Mhembec Dar golpe en \a boca del

Enelue.Terehhaec debe, ea vete. Ce z.m Dar licin el maeftro, Ar bo.bo.Amoemboc.

cftomago,Ayp laca., bo.


pa.

Dar golpe en la cabera, A* Mcmbotag. bo. Dar golpe en el cuerpo,


AmbQigapu*bo. Dar golpes, AyapecJPa.

lugar para palar. A ngatu vqupa guml Ay3fyB.ycpc. Barlugar,luzer lugar o

Dar

tro.Amboguap*.Hend

gu$maam?e.
Darm&lconfejo, Amfcoi pochi . bo. Amboecs qua pochi. Ae'mon
dea.

3Dar gracias-, Aypocp&ee


pip, B.ar gufto a alguno
,

ht-

Dar mal por hicD^Aypofr ufo

rTlfilAliifniiiiiiriiiniiiiiii

www.portalguarani.com

D.

ante

Ai

D,

ante

A.

1Q1

pVaychbe ymarangapbae vpc. Chepochi


che be ymarangatubae vpc.
ir

Dar palmadas
peteg.ca.

otro, Ay

Dar palmadas , Ayepo pe*


teg.c^.

mal por mal , Chepochi chbe ypochbae


vpc. Ahobaichur'v he-

Dar papirote enlas

orejas,-

Ayninbi mbop.

coyibea&chcbe.Chere cau ychupc chbe hc~ coy abe be au. Chbe ymrbaevp. Cheab
che mar.

Dar padrada, A y*p. bo. Dar pellizcos , AypctG


mS.

Dar pena, AmS angat.boc Amoingo teb.mo. Ana


boaci.pa.

armado poder, Ypope


ahey a eyap cherera-pi p gui yabo.Ayap ve

Dar pefeocones
filo

Ayatu

peteg. ca. Ayatu rpa.

ychup. ar matraca,v.dar vaya.


ar

Dar por fu jufto precio, Hepi y catu reh amee. Namboy abilhe p-iy ymengaDar por libre el juez,Opo che hegui che maranef

menos, AmS myr ybe yme nga. Am8 atri% 1. Ahobapi y ara y meenSS. noticia

iar

de alguna cofa,Amomoiand.pa, A-

mombe
ar ocaion

ychupc. Ai-

quaabee.NgT.
de
u

rechca . Chemondo yepbi raya ruca. Dar por medida , Haanga bappc amee , 1. Rene

mifmo

mal,Aycquae.

m ocaion de bien ,o mal


Vea.
ar ocaion del

ahiaymeenga. Darpoada , AmombitJ


bo.

dao ageno, Ayqu i buca.bo.Am fooyequ.

Darprefente , Amee'nge mba. Ayopoi t. Aroquauc. mba ychupc.

Dar

priefa

AmSang*.

Oo

Ambo

ll T

II

iTliTilIUllf

iFliHMM

ilHliiliiMiglM

HiIHil

ilnli

lilJiJAHUah

www.portalguarani.com
291
D.
ante

D.

ante

D.

Ambopoy b. Amone* r&Amho ponera.


Darountillacos, Aypyr!
pyr\r.Apiboihccc.

Darfe golpe en los peche CHepotiairaro.Ayei


ta npa*Ayepotia mi
iapu.,

Dar puetes, Aytyngi.bo. Dar quenta , Aiquaabuc.


*

Ayquaabee. Aypap.

Darqucxa, Aemonibe
at

Dar quexidos , Chepuhe


hl',

Dare mucho vna coi Ce.4/rebi\2. Dare por vencido , Che guyemahac. Dar fer, y vida, Am3ing< b.Amboecob.

Dar

fu

Darrazon, Amombehup. AmSngct. ym3m8randpa.

muger

cuerpo a todos , Tetyro'reh

lngaipa.O moeng< pSbeup.Pabe angaip

Dar

retortijones

las tri-

hamo oye .
Dar tarea, Ahuhembiap
rama.

pas, Cheri opurur. Dar rienda al cauajio, Am-

boapipiu cabayu vpe yyurupipia c#. Aroboru yyuruprpi 0Mi. Darfe a buena vida regalada, Aycereco catugui tecbo,bo, Cherch re copoi catuar aycohu etc. Cheret rereccatu hebl hebi chc.be. Darfe vicios, Aachengaip tyrSreh. Aycohu eteangaipabar. Darfe bien lo fembrado,
.

Dar tormento
bo.

Aypod

Aypi yubica tf ngati Dar tornifeones, A ypich poca. Dar trancos, Ap ap. A qun". corotug haegu hbo. Dar vn apretn en algo

Ahepelngat y y ap

bo.Hepenamo ay po. Dar vn poquito, Ame rnj r". Chepob ym-enga


Chepo,

emy

ariro

y-

OcmSnanat. mba.
.

m-e'ngsu,

Tymymb*
gatu.

oeixiolxi-

Dtiles de la tierra^bapy-

ti

JOJ.

www.portalguarani.com
D.
t.

ante

A.

D.

ante

*93

Y4r5fb.

Angirc.Coryre.Corc.

iarvaya,Aycurcura.pa. Hah.Gu gu. La mugcr dize,Hehel. ar bue Icos , A e mboapayr.Bo. bucltas, Ayre y er.
i

De

aqui a dos das, raryrS.


la

M8c8i

De qui a
De aqui
#

tarde

angeaa-

rumob.
af dia del juyzio, quiegu ara caymbipe, De aqui alii,quicgu cuppe.

pa.

AecSn?

con".

mcu

AtV'cot'cot'. Acot'co
t'.oiQ.

A ata
fin

carecare*

mo.

De

M buelcs
D..

poder dor mir, Ayeryer guiquereymv


ante
gui.

yras'Mbobi
erehne?

aqu quantos das ara rirpe

De aqu para all, Guinda


gubo.

B.

De aqui paral! and,Gucn


i

d guinda, gubo aycaca,Quie


gul
e acull, e

QuybGn-

AmSngotY gu.

adonde eres

Fgura pede?

Mu ai a mamo one
?
-

c. arriba cueft'a baxo, biambap cot gui. T>z otras loa,Nda hay ru

De

guahec.

moebac pende eay a vn poco


te y
.,

C un-

De ha'zsia allkCucot gu.. D t ba r r tga Gu .c a p bo


a .

Curicatu po ., eailiaca,pegiupe. mifena manera, ] aquella

Debaxo
fea.

del braco licuar,

Cherenda p^ui pe ar Cheybaguxpe aradel Altar, Tttpa


,

Aco. Acol bengatu>

hL
Debaxo
pe.
r'ndagui'pe

raqui,quiegui.Quieguibc.

Altar gui-

pifit adelante Coric.

Debajo

del ciclo no

ayotr

Oo 3

m,|

il

jjrf*hJafahJ^iihlriilJ

www.portalguarani.com
%$4
ante

E."

B.

ante

e:

tro peor que tu>ibaguYpe amo nde hegui ypochib bae ndo yehbi. Dbaxo de otra cofa, bae guiri. Debaxo de ti , leguipe. Debilidad flaqueza, Cn-

Declarar, Amboyeh&.p, Aiquaabuc.bo. Declarar lo ecuro , Y y

babaeamboyehu. &m boyequa oyequaa yo


Declinar el Sol demed dia para abaxo,Qiira
oguey'.bo.

Debilitado andar, Checan gguitecbo. Cheapai qui guitecbo. cheapagUibijCheapayc.

Oye roa. p
ta.

bo.O/eeyi.
acay.

Ohe;
,

De buen tamao, Tubich


h^ra.Ytubich a'^uye/
Ve.Ytubich pSrang : De burla , Anga. E.i Tef apirui.Hobe. Wz3

De contado pagar Cut


ahepfbe. Tbory ahepbee.

me?ahepibee. Hupifc

Decender, vguey.pa.

De cerca,
gui.

Gofgui. /g

rln.i.

De cada pme, Mimo abS


gul. gui.

Decente cofa,Mba agu


ye.

QjQJ coc
,

De

cada

cjual

Pete'te?'

Dechado, Temyang. Dedil , Muyr^. QtM


rv.

agu.

De cada vno, Y hbo gui. Pe camino paareportu


cafa
,

De iia,v de noche

arara

Gtuhbo taqu

pyivnniob. Dedo de la mano,Qu.P


qlsu

nderga rup. De cada vno vno, 5 dos,YabSguipctcf, Cot:r a


fl

Dedo pulgar,Q guaca; Dedo egundo , qu pobc


ngba.

nioci.

De cada dia,ra abSgui4*a.

Dedo de en medio
terra.

Mu
Deci

mbj t epegura quaibl

"m^F*

www.portalguarani.com
""i i
'
'

'

ii.-:

D*.

ante

ante

E.

29^

edo del coraron ; Qni ify r'ybn chu-"a.Mu i

Be tuera,Ocgui.Cua gui
Cgii.
E)e fuera,

prcndatba.Quamy
femScS adat. edo menique. Qulmysddelpc, PycS.

por defuera del vafojYyapcot?.

^generar, Aembotee;
bo;

My-

De golpe cerrar, A Squ-n


da yice.Hep pa aS
quend.

edb (obre otro del pie,

fca'yo. I donde bueno ? Mamo guereyuangrae?

De go!pe,de romania,Tca pa.


r.

Yacc. Bia-

donde eres

MamG
,

guara pende? Mamo e mo'abae pende?

De golpe venir algo,Ou ru


cu.Hettri.Qtet tari.

adondequiera
te'tyrSgu!.
i

MamO

De golpe vienen los traba jos OSombo orppe


,

encima del Altar, A ha


entre todos,

rocgui
i

teca^i ou chbe.ibo b teco. ac che h, On-

PSbe pav

gu.

efpaldas echarfe*Oatu:upb aic guiaenSa:

durunduru cubo teco aeacichehpa. Degollado, Yacangp?-

p.
:fender
fe.,
,

r.YyMbqu^tymbir. Yyaciog mSndogip**


re.

Aypfcyra
Chcraca*

Degollar
t'.

Ayfrb quf-

fenderj-zelar,

te?.mS.
ifenderfe
,.

m8. Ayacimondog. ca. Acangog.


hito en hito mira al

Ae'pycf rS*..

ca.

m8..

De

&o&,P?crS
fenor,Pycyr8hra.

Sol,Amab3fraqfi qu< racreh.

mmmmmmmmmmm^^uOAiM

www.portalguarani.com
A'

WHW

96

D.

ante

D.

ante

E.

De lado

echarfe,

AgnS

Deleytar otro,
orr.pa.

Ara!-

oiquebo.Oatibibiri aneno. Delante, TenSnd. Dslantero,que va delante, Tendotra. TenSndegura.

Ambohebhei
,

catu.

DeiantCjtiempo antes, ym bob. De la otra parte eftar,Am


boipiri h'ny. De la otra parte

Deleytarfe Cheror. p A'mboori. Deleytarfe en ver, Cher r hechca. Heb he catu Chbe hech ga.

DeIcytc,Torpba;He1
hebcatu.

Deleytes menguados,T<

vine,Am-

rbacg.

boipira gui cherr.l.

Ay.
Delegar, moyngchere

Deieytofa cofa , Poron boori.Mbaeori. ,

Delexos, Mombiriag
Cugul. Delicada cofa, Apir. 2. Delicado decomplexio

ch bapip.Amofcherecobi. Delgada cofa


,

"Apir. 2.

Poy.Quvrf.Mbop.Pepo
rm'.
,

Cherec

apiru e,l.Ci

rccaquire.

Delgada cofa y pequea,


Yftatai".

Delgado como calabaco, &c.Yyappu. Delgado como tabla,Nia namy.Yttnamcy.Pirc r?:Yanaymba. Delgado hilo , Ynymb;

Delnqueme, Yangaip bae.Hecomrbae. Chengaip Delinquir Chemra.


,

Delito, Angaipa.Mar'.

De madrugada Coem
,

m8. CoSramo.

De mala gana,atey mb
pe.Temymboacipe.

'i

po".

Delgado , y pequeo, medianamente. Yybatarv;

De mala guifa mirar


filo.

Eiae'chereca popK ap
I

I
rtuuim

gat.

www.portalguarani.com
ni
i

n nm
i

ii

D.

ante

Da

ante

E.

197

matso ea manoOyop opgui. Oyopyop-

Demafado en comer ,Nan detei acara. Acar mtete.

Cheoc

et acaro.

maana en maana, de
lia

en da

Ambovpa*

hacpa. AmS >oronibucura,Oyfaoy


juc ara

mandar en juyzio, Aycrur bira

Acara ai ai. De media noche halla la maana , Phay guib coeme. De medio dia hada la noche,Acay guib -pivme.

yaru^ roba-

I!
vifpe,

que.
:

De medio dia nafta


ras
,

mas de fer mo^o, eres

Caar rerobcpara abaxo,

bellaco

Nde cu num-

Pe -

bucuYibt^engaip
abrano. :mas defto,H ac ryreno.

De medio dia

A cay r ir.
De mi mifmo motiuo,Che
ae.

Coguib
be.

Cobae

gui-

De mi parte dilo,Chererapi pe tere.

emas defto te dar cftotro , Amboyo occo-

Demonio , Aa.
Ta&b.Taub.
,

A'nga.

baeymeengne. Ayrum3 cobae ymeengane. mafiadamente, Nandete hape. Poro aoce catu hpe. Yyaocc ete hipe.

Demudado Hoba ybae.

Hoba t'bae.
Demudarfe, Cherobatymb.Cherobayu. Denegrida coa , HmStff.

emafiado,Nandete. He t tec tt.Nandetey te-

Denegrido
mt.
ta.

etar

Hu
-

cat.Ou ete.
em<iiado afiduuo con-

Ypichu
,

mgo

Nadete oye-

Denegrido mucho

HnDen-j

cnebe.

da.Yapichunda.

Pp

www.portalguarani.com
TFW
x9.S

D.
al

ante

E,

D,

ante

E.

Dentellada

ayre, Tain-

Denunciar de otro, A m
beu. Guabo. Ambo} fi.pa.Ayquaabaca.b Denunciar de i mimo,,

bo
te'.

te'.

nci

mbotte?
al

Dentellada dar

ayre,

A-

eambot t. h&t bota u*f. Dentera,! ai yehi. Dentera tener, cberalve*

emOmbeu .Aemb
yehuc.Ayequabuca

De otra parte, lugar,ft


mo'egui.

M.
Djnro^ppe.YpVp.
Dentro del coracon te tengo Chepi .-pftpeor.o,

De parte parte lo

pasi

O ha cabete
De

i.

gue rec P jo C, hep a pora nd. Dentro por dedentro


,
1

parte de otro yr-, Af chemondoraoiO ahvH raprpal.Ajac ren ppeah. De paflbjQyjipapLQmp,


pipe.

labar.yphc.ta. Dentudo de dienres

lar-

De

pa fo pallando V

Gi

gos. Hai ngu^ haimbu* cu. entro por dedentao. Ypf

qupa. De paz vengo

, Marae hpeay.Na chemara

pbo. Denueitos de palabra,Ma


ralce'oga ne;a.

De nucuo, PahramS.Pia
huboDenunciacin .Poromombeguba. Poroquaabucah aba. Poromboyehu
h/i3a. a

nf'guitbo na mar chi ruhba. Depender de otro eftan fu orden, Hemymbot rari aye. Ypogupa)

c.Hemymbotar iri tequra che. Ycengari


aye.

Dependiente de otra
,

cofa

Denunciador Poroqua abuca hra; Poroniombe


guara. Poromboyehuh
ra.

co n ti n uada
tar.

>

M bae ve po
De

YoapfapiVYcpo-

t.Yopop^cpki'.,

jj-j

www.portalguarani.com
mm
D.
pies

ante

E.

EB

ante.

2Q 9
,

tucen O.pibo jofitar. , AnSnSngat c.Arec vea. Amcc iairo haguama.


'

De quando en quando Amo.me.

AmSmbe. A,

mSamonibe.

Deque

cofa

materia?
-

pitario

uara
i

ara.

M bae ogueno'h a
;

Mbae terMbae oaongatu


,

mbae gui

png?'?
,

De que manera forma? Zvara etei panga? MarSogu&pi?

aha/aYmo.

sofito, Nongat vcah.

De que manera
ga:

lerecvchagu.
prender
o.
>

Aimbo.

o modo? MfSnfmppc? Manaba pnga'Mrmf pan*


,

prefente,ang.Cur'.ang
rf* ;-.

De

preado vinimos en ande rembi vida >oru ao coibi.Quap'-f ) oibipe yaicon.Na:fta


,

que rmtiera, tamao Maramip^iir^iiSn. gpeytubkh?


faldones Mar pehechaga. que na.con eres'Mba
?

Deque
ete

De

apiariguarma rguai" :ofM. pre^o, Curytef; Ayb. iemoroyrd. punta en punta de rio it aq a raye ray .ji. puro amor lo dixo, 3'aroai hu hipe yny
:

emS alpende?

De que parte Mrngt


gui?

De queReligion eres A ba
5

reu?ende>Marangupenderei.

De q talle' Mr etepe he
te?

hdhu rae i pe y
:

c ny.

De rrayz aueriguar, Yyipi


guib amboyehu.pa. De.rayz contar algo,Yyi-

puro enojo lo dxo, Nandetey .em?r.o hape he. ilmovr3 etre ramo he^Ohg'mSyro

piguib amombe. Gu bo.

racipeny.

De rayzfacar, Ahap mSn


Pp
z

dorog.

-.

,...,... ,1, I..,,,!...,,...!,.!.,!..! .,

niiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiTiifiiTyi

www.portalguarani.com
lJi' ll"l im

300

D.

ante

B.

D.
Derramar

ante

E.

De

dorog.ca. Aha poog.bo^ rayz faber algo , Aiqusa pacatu.Yyipguib aiqua.


cofi,ib,n.
1

fuera delv
h<
1.

natural, Ayeai

pipe note,

Y Sapea

mo ayeaiv.
Derramar intra vas, A y r6yqurapp.Yy

Derecha
ta.

.poS

Derecha mano
tu.

Pacapo*

me
r.

ayeair.mo. Cu
ayj

membira vppe
Derramar

De repente coger. A y

De

coh.po.Aheeapi. repente de rondn, Biar.Tecap.Yahei.

lo liquido,

A
r

pyer.ba. An8he.

De

Yeacei. repente
,

do

me h3S cogiNde yagua reiqu

m8. Derramar ,tenerpolluci< durmiendo, Chera t


chequramo: Jqu c

che be.

De repente muri, Aguiye ramboomano. Omino


recap. OberabSte vyeequfi.

Cheque hpe Derramar tener pollucic no voluntaria , Cher* puge. Cheraf ocem
be/.
,.>

Gueca ymanSny.
.

bbo

De rodillas,
ev hpe

Cherenypjfa

Cherenypr

eyna.ecuhpe.e'cun < gape.

Derramar tener pollucio no voluntaria la muge* A^'mSmbuc e. Opu ge chememb i.ChemtC

De

bpChcquramS,

ponerfe,Anpyaey guyte-

rodillas eftar,

na\AQ^guytn\
Derramar
Derramar
conftillicidio,

Cheratiqtf.bo.
defperdiciar,

Derramar tener pollucioi voluntaria la muger, Ayepocog gui^membi pbo. Che c aemo me'mbip. Amornbu c chemembi ^ui ye
pocca.

Amombuc* Aypiere*
bo %

Derra-

riTlnlfiilnU^TiiInliliil

www.portalguarani.com
D.
ante

E.

D.

ante

E.

301

lerramar tener pollucion voluntatia el varn, Aye

Derribada cofa, Heitigipi


ra.Hcitipra.

airo-Aml-of chtrau Ae mboy ah u. Aypiroggui yeaifoino.


>err arnar

Derribar, Ayti.ca.
pii.ta.bo.

Aytw-

Derribar edificio,

Ambo
tj.

traftornando cn

Apacul.ta. Ayaparay
ti.

otra co ra. Ahequb.ca.

bo.ca.AmoDgui.ta. Ai-

Aypo g.ca. erramar trigo, &c. Aahe mS.nt. errarnar trigo fembranio.Amo
b.bo.
errengarfe , Aeumby ye. bo. Cherumb oa$.

errengar otro,

Ahum-

Derribar fruta, cogiendo con la maro , Ayiqu* (bo)Aipo.bo. Derribar fruta meneando el arbol,AmSngu ymou
$vna. Derrocar, Ayaparaiti. bo^ Ayti. ca. Defabrida cofa^He ymba

ye.Ghcrenangupcang
yc.
erretir

Ndahei-Apyndague
con fuego
,

r:

y fin

d,Amboicu. bo. mvmbeg.ca.


rretirfe

AmC
,

de regaln

A-

pmo m-mbeg gui emocunuvmo en am@r de rretirfe Dios,A.ftembe cu Tupa ra hiiba


rretirfe
r.

cu Defabrido de condicin^ Abapb. Defabrido me trae fulano, Aheche mbo robaca che
rm'.

rerecdbo.

Defabrido tener el gufto, Nacheyuruhei. Defabrir a alguno, Atisbo-^


robacr.

con lagrimas,
pi-

\nemboicupa te$
rretirfe la

Qefacatar

Namboeteu

ne,Ropi3 s>emboc4*

Namboaye. lobur

Namboye
Defatf

lil

lnliililnHInlifcliliilliIiiMiJjiUtiAjMidbMlJ

www.portalguarani.com
'

JWIHIW
302,

ante

E.

D.

ante

E.

DeacatOjPoromhoetey.

mboLbo. Heraqund
ra aoio rungue.

Mboyerobarey.Ymboa
ye ey.
,

Defalentado
.

fioxo,

Aqu

De {aforrar,

Aypot gucrog.Aaubandog. Defiar,Am3mbo!.ta.-A-

a.Ycngi.

Defalentado timido,anga
pihi ey.Ypia pohcfc bae.Oririte1>ae. Defali hada cofa, defcpm

momburu, bo.bo.
Defaficonarle, Cheacatu po. Nache acatabc.

puela

Mbae yerecoa
a

Nacheabti.

D.efagradame, Ninmny chbe. Defagradar a otro , Nachearuny ychup.

Oquababae.Defaliado, Abyerec
e.

Denigrado
tria.

,"

rSandabe^
,

Defali o de perbna, Yr c ah. Defali o de cofas , Qui


bai.

Ddjhticido

Nda. agui-

yeihecob. TeS robaquey hecoay. Pyr'teo' ypecohabeyhec* HambetehccSny,co'teS


,

DefaimadOjin conciencia ngymba. Aba nge

mi. Defamado
rey.'

Hai hubi gi
,

aguiliecony.

Dea manera

HaeramS

Deshauciar

enfermo, Teo ppeercic hac.Pi r? teo.y poco habey nde rehgui vbo. Haimbeal

m>
Defamar, Ahaihupct.Nd;
ha* hube!. hubar

Nache aei ha

tenderSc.CofTe8
agu nderec guiybo.
.

Defa manera tu lo hurtaf te, HiramS nde ere


muridr?,

Nderecobecne. Ereo
a/

txunone. Defalabar, AmSeraquandai.bo.

Deamorado,Poraihubef

N iC he pora ihubl
Delamparado
,.

<

Amo eraquaguc

Hevri
pira

Hlli

www.portalguarani.com
D.
E.
ante
itibae*
.

ante

E*

joj^

pira.Poeyarfpl.

bf

Oapcatoy

Ahe\. bo, Aypocy^bo. damparar el pueblo defefamparar


,

mba

Oata tefbac. Guendpe oyngatn ?o>


bae. carcndacndaguc. Deab{fegadoeftar,Chean < gatguitet bo. Che era era guitecbo. Che angec gui tecbo. oalo fe garle con cuydadoSjChemoai ec che reca (t. c heangat. Cherccaenaen?. Defabflegado, Aba ange-

poblando a\*cae v bo. eamparo , F&cyi Hewanimado Hzc.6 eteeybae.p yniba. udar, ypquvta y .pa. A p quy t aV

m
"f

?apafeceife,Acay biar.bo.

cebido coger, Ahe pplibo. armarfe el laeode pape


jaros. Shb.

c.e'ra.angat. Deafofsiego,ngat haba.

crandba.Tecc nQnd
ba.

:iarmire

trampa de caca,Ypotaobi.
la

Defatar,M or.pa. Ayean


dog.ca.Ay9ara.pa.

:frraygar,hapo. bo..

Amondorog.ca. farrapado, Aba aocororog. Abaa apacui.Opibata. Yya hep'Kp. ya re'n 'mb-i. Yyao. cayng ing.
(arrollar, Ayroarrur..

Ddatinado,Yyraquaca
r.y..

Defatinadojfuera de camino, Hopa. fatinado, andaranfofo, Cheaprcr guitecbo.


,

Deatinado eftoy

Nache

?a.bo.

aymmarg.
n'do g . ca . Y

ca.

A y m Sm

m*

lg; a vota.

araquabi.Chearaquaa cay.Cheatibatibga ai. guitecbo. Cherop-

faofTegadamuger,
ta

Cu-

yerabae.CuiS enda

guyt-na. Dcfatinar>turbar,Nmboa
raqua.

jmmjmmmmmmmmm^^M

www.portalguarani.com
1 04

D.
.

anee

I;

D.

ante

E.'

raqabi

Amboara :

pzragu a.

quaa cmf, Amboati bat baglAmbpop .

Dcfatinare

,
.

Na temboa-

raqua bi

A tic mbo ac

y.Ae'mboop. Defatrancar, Arabotipam


bo.

Desbarrigado, Abhiep bigu ey, ibigu yac cbae.Cupirw. Desbabar madera, Ao] ibira.Am8anar.gog r. Aiarog. Aopg
otebir. Ayarog
r.

<

Ymbotipba

atn*

bo.bo.

Defauenidos,
Defauenirfe
ybi.

Oy ya vm-

Desbocado cauallo, Cal


yuyuruta. Yyurup

bae.Piayyymba. , Ndorepiay

rerobrymba.Yui
ti.

Desbaratada cofa,
apra.

Ymbo

Desbocado
lTembi.

en

habla

Yur cor

Desbaratado hombre. He c quabaj ba. Hec


ai.

Cual.
Defcabecar , Aacango
ca.
ca.

Acng mondo

Desbaratar batalla , Amboa mbi. AmSacai


guaryn'hra.

Amboa-

Defcaecer de flaco , C apaiqui.Ghecngi.C

guiyemb ymboopa.
p:

cango cheraci.
Defcaecido de vejez, Ch pay.Pitub.Cangi. Defcaecido fin fuer cas, Debilitado andar. Descaecimiento , Canj Apay.Apaiquf. Dcfcalcar , Amboi y$ap
t>

Desbaratar la fiefta, Tor rbungura amboa. Am8 rngutor rangura. Desbaratar lo hecho, Amboa.
pira.

Amonan?

y yapo-

Desbardado
ibef,

Tcndba
,

Ahetima

ruequi.

Desbarrancara
irnba gui. b

Alibi ambaa-

Defcalabrado, Y yapich b*e.Y yapichapr. Defc

JLLU

www.portalguarani.com
E,

D.
efcabrar
j

te

30$

Ayapkh*
>

chebohtftDeftargat'fe

de

ngo-'

efcalabrarete

Oro

api-

cbycnc
rcfcaaiinado yr,

Cheropa gui hba. ibparupi


aic.

-pol chcret habagu . Cherec et gui apo, Cheangata


cios
,

ha bet gu ar'BanDefcarriado , Tequam bo. anga requa beynv

lefcaminado yr en razo-

namiento
p. ga.

Cheeengo
gui

Acay

ee-

m.
Defcarriado andar , Cheteqiiara guitecbo.Che

lelcanfada vida

Tecob

ai.Tecobptue. Cherecobe pip cneo ndipri.Nicaneondibi cherecobe pp. Ayecohu tecpitusreh. hfcanfado , fin cuydadosi angat rerequarey.Te9 a et rercqurey. )efcanfar defpues del trabajo , Che ah. Aptu. )efcan tue.
,

angarequabeyme ay~
c.

Defcafar hazer diuorcic,

Aipcmendra. Amboyaogmendra.
tefcafarfe
,

Ayepechc-

PYtim
,

PY-

)efcanfo eterno

MM-

tuuaapifey Apirmey. Teco catupiri reh ye-

me'ndahagucra-gui, Ayaog chemenagui. Defcacarada cof , Yyapeogipira. Defcafcarar como hueuos , fruta , &c. Ayapeog. Pefcafcarar defcllejar, Aya pearog.

D efca fcar ar friolc A yos


,

cohu apirey,
^efcargada beftia , Caba* yu ybohiiey. O^fcargar carga. Aroyi

c.bo, Defcafcarar

Ia pacoba,&c. Ahibapeog. DefcaQjq

tjijn

inr Jij.i.

www.portalguarani.com
D.
Bn

306

ante

te

E,

Defcoyuntar tormentos, Aycang yepotaha poca*

Defcombrar
ob.
?

>

Amboca

Decomponer el cabello
paja de la caa el ayr

Dccoy untar cortando, A y crtg ye pota mondog. Aydingyepotah acia. Aycangoptmon


dog. Deicoyuntar tirando

Ombo aperer. Oti apenv. Defcomulgar, aa tetan: ayoquaj. Aangup

mSngarau AycSngequi ymSnga'-raubo. Defcoger,defplegar, pira. Aya pyor.

A* ym8tamo.
,

mee. Defcomunion
quaitba
esa q (/Si
.

anarernir

Angup

ttiee.

Ayp

Deconcertado miembn C ang ^'m 8n ga ra


.

Decogeretendiendo, Ay pi^ ypi'pirbo. pefeoger lo arrollado, A y


rnmar
r.
.

D e feo n certa re el pie,ci


p orm8rtgarau. Deconcrtar lo bien pue

A y mama-

Defcoiado cortado, Huguayp?. Haguai acia


pira.

tOjAmboa. Ambgu; ba.Amboapaqu. Atr boy oara. A ym8na j mSngupa.


-

De fcolar, \ huguai api". Ahuguaaci. Defcolgar,Aroyi'.


yi. A y capar.

Defconfertarfe los conce tados, Ogueroyeb o

engu oyohugu

Amboc

ombo yoabi. Oy y
cuera mboai.Orey I

Aycapo-

bo.

hagueoroyab.
Defconfiataca de i , Oye hc yerobia habey. Defconfiar, Ndayerobia
ri.

Dwfcolorido de roro> To bayuquiribae. Defcolorido mucho,Tob


yiiquTri.il.

Toba

tyn-

ga.Tobapatuba.

Defconfiar de la miferico:
di;

www.portalguarani.com
D.
ante

D.

ante

E.

307

diadeDiSjTupapro
poriafiubercc yerobiari, )econfbrmes , defuenir che

ftlieuas.ChemSe roSm
bja

ndo

mCrndu.MGrndu

dos,Yoya harymbae.
econoeer
,

iquaapo.

che mSng-aphipab. Decontento efar , Nache pitueaii.Nchengapihe.

Ndaiqua

bi.

Descorazonado
b.

Pia ym-

efconocid,ingrato,Oyc up marngatu hagequa apare? ai. econoeido qunofe fabe quien es, Y quaabi p rey.Y yapaquaba .Oye-

Decortepdo, YpeogypYra.

quaaby mbae.Her ey.


)econfclado andar, Chenga pjh ey guitcobo.

DefcftecarjAypeog. Defcrtes mal criado,Ym boeai pira. Defcofer, Ayorfyrpa) DefcoIdo,Yrabipira.Yra


pira.

Nache anga
.

pihgi gui-

teebo AhefmSmba. chereeotebe.


)efconfolr
,

entriftecer,

Defcubiertamente,T?it pe c m y e v mb pe .Tefpabe hpe. Decubrir , Amboyequa.


.

Amoe'mSmbi'a, A-moyngotebe. Na mo<*ngaPihigL AmGngpihpig. Defconfolarfej cheangapi hi op.Ghangapihi pa bguitecobo.pig. O-

Tei'

tpeamSf.
,

Defcubrir lo tapado A va90 yab. Ahoba pyty nl babo. Defcubrirfe,Ayequa. An v mboyehsj. Yt, 1. in
r

cay.Oyn.y.^mS
rangue. ofcorifaeIoAngapThfiabey. Aogapihicyhga-

fine.
\

t.Tcotb. Decoiifuelome con

Defeubrir fecreto em' me gura araSrnbe. Arnboyeh.AmC ycatu pe i. e m negu r.a A rri-

las

bopupu.Ambbu.
Qcj z

Def-

rnTiJUiiriiTiiiii

liilnIlllllTliflil

www.portalguarani.com

m
308

D,

ante
,

E.

D.

ante

E.

Defcuydado Aba ec^ral


angarc ce rey. He9 ara y

gmboyapft.
,

qq

Teja

rai-

bo. Decuydo,Tecarai. inga requabey. Defcu'pador *, Maraney

Defde entonces Haer mob.Acgrmob. I coumSb. Defde entonces hafla a<


ra, AcJ^uerabc

ang

pc

mboyehupra

Poro

b. Acob,!. Aeoigu: b angbter , cojji

p.ihra.Guapich rep? . cra. Defculparfe , Chemara-

guerab.

Defde !uego,angib. Defdemi aliento, Che


rendpeb. Defde mi lugar citando

ney amboyehu. Chemaraney mumbegubo ayepi. Ayep* chemarney mbec mSmbeguabo. AemS mrangatu. Defceir cinto
, Aycu qu-.Ambo ch cu

ei

pe,Cheambpe b. Decie n de la muger,

E curar.
Defien del varon/Ti. Defdentado del todo, Ha ymbae.Abhingu. Defdentado , que le faltan dientes , Ha mocang. Haimbitererey. Defdeare del pobre,Oye guariporiahrebc. A* emboyeyaS poriahreh.

qui.
Decie lugar, Gu, Agui. be.4.

Defdealli,*cojpebc.

Defle aora, Angibc. Curguib.ngb. Defde aqu halla alli,Quje


guibc ppe. Defdezir lo nes;ro
pabi.
,

HS

Defdearfe de pedir limofna , A emboy yai Tu-

Yeog.Humb.Hungu
Defdezirfe de lodcho/A."

pa'mbae reh yerurc

re

Defde quando? Aracaeb


panga? mamo guarerabpng? Def-

hecobiarS cheiee.

A-

ilfiH

www.portalguarani.com
ffPFfl

D,
*fde

ante

E.
te con*

D.

mit
los

E.

309

quando no

Dukhar

malos penfa

fiefas?

Amca fugu-

rab pender lfsiSm? beul* ;ide que mi madre roe


parro.

ffikrdOSi Ayejpf$$$aipcai. Aypea. geti

Defecho

Chec che mbc

Heroy rombr. Haipfi. Yy^uuu


Yyai.gi
f.
>

haguerab. Checi ,ri-

guichehaguerab. :fde que foy hombre ,refiriendofe a la

Defecho de truta,ib habe


guer'.Yvaiguer . Defembara^ar acando,

edad,Che

:aquaa guarerab. :ilie que foy hombre, refiriendofea lo que hizo, Che araquaa hae,uerabc

Ayporog.ca,

fdicha,Mane.Pans.An T r1,

D^fembaracar vaciando, Ahequabog.ca. Dembara carie de negcioSiAncmangog chere


caetgui.Avee^aetoe.

fdichado del,

A he amy-

'.Ahe'poriahu.

fdichado de mi,Chepoiahubec.Cheamyr?. fdichado fin


ventura,

Defemberrinchado eftar, Cheaqmbiu. Defembarcar, Aceigara.

D efe me arfe

guf.Aytgarog. en cofhmabj,

\bapaueV
fdobiar, Aypipir.

bres,Ahe^o

Ayati

hec. Mrande aye

fcar,Aypot.Ce. 4... fear ver aufente , Ahe:haga\ Chere^aty heJugaubagUJ. fechada pevbna, Afc eroyr embira, fxhar dei , Aytche legu.y.pohey. fechar lo malo efeogien lo,^ycauog.
,,.'.

hec agui.Chereco he cagu.AyeecabV. Defempaaear , Amboayu

mbo.Amboa^og.
Defempalagarfe , Chboa y po . A e mboay uog .

Deempeharaptro,

Amo

mndog hem' epbee


rngu. Mpi'beens.

www.portalguarani.com
mi
" " i " i"

p^

310

D.

ante

E.

ante

E.

HcpbSfc'rrigc ahep?-

Defenganar,Am8pin?( Ypynynguj ambo.


Defenganarfe

Defempearfe , Ae'mangg,Cheremyragu hebe'ng, Ahepbe? ima cheremy epibeernta.

Aem8 f

nyog.Anem8pyn"mL Ae'mbotabi og, chc


bigtnpo.

Defemperecarfe tomando brio A l emCmbur. Deempere^arfe effandofe, A yepoc A fte'mSt a.


,
.

Ayaparayt bo.ca. Dfemputlarfe- la rwgr, ^'qerar, Deempirflarfe l varon ? Et. Etiqueta. Defencabeffrar caballo, Amoe mama r aba,

D (empinar

Derembilaf aguja, Ayca bequii.^y^men8h'e Defenojarfe,CheyrQ. Defenquadrnar , Ayrt mrquati. Defenredaf, Aroboysp*
r.

Deenterar, bi agui ai hKAStpgg. Til

gusanShe. Deentortr,Ayaparog Defentraar , Aypter he'.AhicenShe.

y y. A-y $ara.Ay rhmar


D'efericaar,ifib neridi-

Pefentraarfe para tc\ lar ayeporogece yp


ta,

bagui.

Defenfadar otro
Defnfdrfe
;

Am8

Defentronicar, Aitihe

agui Ayaparaytik
,

AemSe-

gi.

Derenfd,Tefaynd)a. Dfenfrenado, Yurup pi reo^harey. Denfrenar, Ayura pipa

Defembaynada efpad Qujcc pctcu hequj p


hruigui.

Defembaynar

hiru
|

qui^Ahequil quice

mb, Dfgaado
gipira.

{,

Yaiopyr'

cuhruagui' Deemboluer defatanc

Ar

Illnlil.hl

www.portalguarani.com
'

"I TIIA IA",^


'
'

D.

ante

B.

D.

ante

E.

311

Abandog.Aymami
rog.

sfembuelto

defuergon-

rey che. Ytboaupi che. A u auhereco pi che. Deeimar > Ambo a.

cado.Ym-gat'ey.Yrayrbae. ifeo , antojo de comer,


he,ta.

Namboyrobiri. Nm bo tei. NaangaTcco


ce.

feo inclinacin
'ot.

Ce, 4.
ver,

Definir de la coa,Cherem biecoyti. (Nacherem-

biecokpo definir.)

feo tener

mucho de

DesfaxarvAycu qulr. Ay

Che recay4 9-ay a nderechagaba grL :fe (per ar , che yerobi pa


bguitupa.

cuqnmbo.
De-fallecer, CheteS.-

Che

Che yerobi

pabetegmt upa. Ndayerobi ribe hecc. feperar de la mifericor

cangi. Chcreo guitupa. Desfallecido andar , Chereo rigni tecbOoChe

diadeDios,Tup^poro
poriahu berec
reh.
,

cangiguitecbo. Desfavorecer Nda poro pytybol. Nam8 arl,

ni.

Ndoguerobiri
coh

Tupa

DesfauorecidOjYpytybom
bfrey.

poriah berec reh ye

ndogue rbiri. Ndoguer biri Tp'


oporiahu berec gua-

ma.
fftima

Desfigurado , Hobatcbae. Desfigurado de flaco, Cherobatc cheangaib ar> Desfigurar lo pintado, Am

Herobiarey , mboetey. Mboyerobiarey.Mboayeey.


hr-chc.

bogu.Aymo nan". Am
boyeog.
Defgajar rbol. haealfa

fefimado,

Nimboet Ymbot 1*a-

que. AmSpehacng. Ahadtngog.


Defgajate el rbol
,

rymbach. Nymboa-

Ha-

1 hiri chc.Ymboaye ha

cangopep&'.
Defga*;

faUU

www.portalguarani.com
%i% D.
mt%
E.

D,

ahti

E*

Defganado de comer. Na cheriliiibyihn. Mftseu chcbe ndipri. Ndicatuichecar-.

Dgsh^ere!techo/de!
bar frutas, romper,

m8nguu
Deshazer echar perde tra, pintura , Am8r,
:

Deganado de hazer algo, dayapocri. Cbepepo riyypobo-.


Defgraciada perfona,ru
;

gua.Amboai.Aym8 Ambogu. Amboye

Deshazerlos torondot
.

nymln. Hecndahei. Yporangymbae Hy mba.


.

Degraciado andar fonoliento pefado. Gheacay guitec&bo. Cherope


hiinftcherero aeay.

llos,Aycurubi chg, mongurubchg.^ca. Deshazerfe Jos toron neSjOyecurubchg. Desherbar,Aycaa qur

Anioycaa.

De hilado hazer, Aa
pqu;.

Defgraciado da, Ar a$ icat.ira acayu. ra nda


h.

Deshilar hilos, Ahb c


he. AbSfbirg- Ahb

Defgraciado

hablar, e'aruSney hra. een-

en

quiiAypequii, Deshincharlo, Ambn


ny.

dah

rereqtira.

Defgraciado fin ventura, Yarai.Pane. Defgranar legumbres., Ayoc. Defgranar maz , Ay!qui bo.bo. Deshazer , Amboai. bo.
e

Deshinchar fe

Cher

ny. Deshojar, Ahobog, bongtu. Deshojar maiz, Aipir<

bati.

Deshojar vareando, A
bongu. Deshojarfe elIo>HScuf, Deshollejar maz , tri arroz &cAapy nd
!

pa.

Deshazef con
maguliar
ea
,

mano, A ycmb/.
la

Des

lliiiihr.ii

www.portalguarani.com
ante

E.

D.

ante

B.

299
'

leshollejar vbas> Aipirg

ub.
esholiinar
esholiinar

Aytubirog-. , ApecuaiHaitubirog.

Deslabado , defuergenca* do,Tobayoabae.Tyey, Deilabar , quitar el color, - atnbogu. Ayapatyrnb


gria Deslabarfe lo pintado, escrito ,,&c. Oc apatym-.

con la via, Ayee^babag. eshonefta muger Cla $3ndab . Ca aba*


,

potac.

andaheryhec/e

catibae.

>eshoneHdad,Mbac abae t. $andah.

bogue. Deslcyr , -Amboicu. bo Amboaparci. Desleyr deshaziendo tolondrones, Aycamb.

kshomo hombre Aba


,

Deslenguado, Y cy aybac,
ee'ngebae.

jandah^andaher yheccatubae,
eshonefto

Desliar,

palabras,

Aymamar. Aymmarog.
,

eejandahe

rerequ-

Deslizadero

Crrlcba*

*a%

)eshonrar,

AmSmbochi. AmCmSra.

deshonrar de palabra, che

bi $?ng. urag cba, Deslizarfe dla mano,Che p o ychugui. Deslizarfe defaparecerfe,

eenga ychup, AmCi mar&aelmra arecychupe.


)erierto Tabey.

Acaf biari. Aecymbo


guscafmo.
Deslizarfe el pie,ChepcirY.

)eiual,Yoabi. tyym-

Deslizarfe el que van co

ba.Te. 8. )einterafado,Hepi pota

Deslizoe^ie

barey.Opoepiccrey.
>efiftir,herembiecyti* )esjarretar,Ahndaguica

mSdag, A$ndagua
i*quft?.

Aguindog. , Chepobo. Chepguindg. Deslomado, Aba vmb aci.Humbibae. Humbj acibae.CherGmbiquya


ger,

teaii.

Rr

Def.

iuam

uu.

www.portalguarani.com
P
;1

324

ante.

Q.

nte

E.

Des lomar* A humbi.


hrnbjtaqueog.

Desmelenado, aadar , 1 tambo abeb guitec


bo.

Beslubramc el Sol,Chem boec abe quaracf. Che mZ ec mo'ng.Chembocac quaraci\ Deslumhrarle , Anfboej
abe . A m8 c c pj.Saflg Desluzir Amodipi , yeog. Amo'ndtpu py.

Defmelnadoi
beb.

cabelle

Defmembrap
ya.

Amboy

Dementido
pira..

Yin-boyar

Dfmentir
bo.

Amboyapi

t|

E|

Ei
E|L'

tv.Ahendpumona. 0esmacelado, Apaiqufrii. cu.Hi^bac. Desmayar hazer otro, AmboaquiaicCi.Anioco eo, A,m3 m InS mino. Defmayarfe,Ghere8 . Am3oo;ta.Ciicj:e9-tf:

DefmenucarjAmongiAA
curiabichog. Ai^ondi
b.

Defnaerjticar

etru^nde

.A.yc3mbiri>

Ahumbir

Defmocliar

Aiaeacga

II
Pili

Desmayar-fe- deanimarfej

C|l

Cheaqufomocavehe
-

|
3I

I I
181
'

p.Cheaqoi ho diereM.Tec aqu ehehu che


h.

qiie&. Ahacang at.ia AmopeJiacSngu Demontadaxofa, Coph gera. Cop pir ra. DefmoBtar A cop Lbo.
,'

Befmoronare,Oci}i

Deimanaarfe en comer* Nandete acara. Defhundare en habla%

Deariado,Ty a^ibae A^rgu ytvTie^


DcfnarigarVAytyog.. 5 yt
gacfoAyti^tiftf.-

'Ib! Ifll

Jet lli

Nanaeteiae> Bemandarfe delamana.

1
*||[

da^Cfteapvrama gui ayc pea.Guvij agu oveoy.

Denudar oro, Ayaor A yaobo. A y mboi.


De'nudiUo.Opibi. Ek udo, Opbo. Opibr

I
II

Defmedro, Man% Mx :
v*r

Pi>ira>loyciwe;.,Yy*

mbai

www.portalguarani.com

D.

ante

D.

ante

?W

mba. Oprar tequlra.

hra.

Defnudo aidar,Opbo ay c.Che pirar ayc.Na*


'

Defparramados andar,OI
.cioqupa.

rfayc6.

Uefparramar

Ama

al

Oefobedcer ,Mdahapiri. Nda pore robirL Ndarobiri.


Pesbbediente, Pjqxo api Jarey . Porero biarf

Defparrsriiar rmcuas jAmS

mba.
eobediente hazerfe, Na nimbo par ero bri.A entibo poro apla refm.'
D, rollar > Aypiog.Avpim '' J bo.
,

ayaimoiandu. Dcfparramare dludire Oroa^a.Oroya ya oroa^linl,


Depauiladeras
Jba.

Huboc-

Tataendirbocbao Depauilar, Ahubg. ca.

Defpeado
bae,

Xppiteracif-

^efohir el

miembro , A*
,

% pirog.
id orejado
:

D efpearfe ,C hepirpjteracF.
Chcpia.'-""

Ynarnbog. pira.Ynamb aciapir.

Y 5 mbf ap y m
>;forejar
,

ir a .
.

Y-

Dcfpcdafado, Ypecepira.Ymboi pira. -Befpeacar, Amboi mboi.


Aipcece, Depedir alguno, Amoro
,do.

nambquytymbiYa,

Aynmbog. A y namb ac^* A y namb ap?.'Ajnambi quyu'.


al

Am8c? .Amboyag

cfthgiiju

jepachar

que va

Am,

boyupabo.
)efp\char menfajero

A-

mondopareh.
); iba jar
,

Defpedir alguno del fer* uicio de aa, ArriSce chergagui. epedi r a muchos, A mbo

rios)efp4rrama4or

limpiar. **/';*,
>

A ica;'

y coi.
Defpedirfeeljiuefpcd, A

$m *

ham&Ayufatf. Depci ftfi

nliiliiliiIiiIiiTii

www.portalguarani.com
^i
D.
nte
"El

D.

nte

E*

Derpedirfe el quc (iruc,Ah y ao g che y ra gu i


.

me r, Ayyur momb
Depierto
efar acotac

chercrequataguu Defpedire rezongando,


AeSgiiiiV-ngurubo.

Ay.Ayub.
tOjChequeraL

Defpierto medio defpu

Depegar, Aiiibo. Amboyao. Depegare algo,O. Defpegarfc ello Qye. Defpejar,Ambocatu obi. Defpenro , Tembiucot rehc naVigarequata. DefpiarfcASbtapibatc
Depepitar algo
,

Defplegar

, Aapychail bo.Aapychyr. Despoblado, Tapera*!

gura,,

Defpoblar,Ayacac. Ai botap. Defpojar facar lo de dc tro de caa >&c. A yporc Defpojar robando Amb
,

Ahafn-

PiCp.

Avmbae

pi<

Depcrdiciadacofa, mbucapira.

Ym8

r'omb.ApS^heeey! baepicica. Ahabo yt


bae
r

abo.

Oapno ch

Ddperdiciador , 3 Mba niombuchra f Deperdiciar,Ammhuc.


Defperezar haze'r , Ambo.

Chernbacp re hbov Defpo jar velido Aya c


r?ey4
,

y poca-,

(bo.

Bo.bo. Defpojos, Mba

muaml

DeCperezarfe, Ayepoc. Dfpertar,Apag.ca. Befpertar a otroj Amombag. Defpertar otro con efp
to 5
!l

peguera.

Mmbp

r. Mba cuc. Defportiiar la boca de

AmBndiiymomb4ca.

b,&c. Ahembeb. I h'rmbc. e fpofad a, T e mbi r eco


quabee'rnbi.

Ddpertar con e (panto el q duerme, AcHguipica.


Bepertar
el

apetito de co

Depofados, Squambic bae.iGquambiChar.

Di

www.portalguarani.com
1

D.

ante

E.

D.

ante

efpofar, Amoioquamb

ct.

efpofeme
i

Chemoo-

o u

efp"eciar,Aroyro.Ambo be bu herecbo.
fpreciar las cofas

Cori. Naryr?. Ha ye, Defpues de largo tiempo, Arecatii trlr.Mmbi pe c.N he. Depues que,Rc.Rire.Ryreme.Rr^t. Depues que bu e la,, Cheyeb rre. C hereya pee

mun-

danas

bi porc aroyro.

^peguira aroyrS,* pe guara mbac ambobs


bihcrecobo.
efpreciar lo que otro di-

Chehat|mWryro.
Depuntada cofa Haqua mopenbira. Haqua a,

ze

meneando
acarig

la

cabeca,

ca pira.

Ag

mbobabg

tefpreci;

ymbobebua* a,RQyr&, Heroyr'o.Mbobebu.


,

>efproporcion

Yoyey.

Defpuntar el cabello rA y a perog.AyaciV Depuntar lo agudo, A haqua mo pe. Ambo aquterc. * haqua acia.
Dequartizado, Ymbo p?ri. Ymboya yapra*

yoylhabey.Yoabi. kfproporcionado de; naturaleza,bae mofr


a.

Defquartizar
Dequijarar

kfpues, Coromo.Hae rir.py.Curi.Neh.

Amboi , mboLAmboya ya .
,

Ahayicang-

Hay

.
,

mboi.
Acoi
I>efquitarfe al juego, Aro-

)efpues de aquello

rir.Acoir.

ypbi cheaguiy hagu^


ra.

kfpues delavida ay otra. CotecSbe* r<yre ambda one. >efpues deo,Corir. Co rc.Cobae nr,Hae rir.
,;

Dela manera, cor-arar. Co abe. Coiabebe. Coim n g C o rana'. 'r a m.ab.angbe.-

Rr

Qfia

iifiifiiHirirTiitiMifiMft

www.portalguarani.com
-rrw
$

iS

D.

ante

E.

D.

ante

E.

Defta manera pafs,Cormfaraca. manera tambin, Cp nng ab. Cormi\ib C o b e b c ab . B;ftapar,*yac^yih. Aiobapf tymbo. Aiob "py tymbab'gi pd vz, C0eura bc.

Garacti.Car.2.

Ddh

Pcftrpar,Ahieo.Ah3t

Deftrojar,AmboMw
"

Deflruycon , Apipab; Ypabhbet,


tlruyr,

con&mirlo
*

cados, Aityng > angapa . AmSmb,


p.

Pwftcrr lo^pep'ir.
j

AmGanguc cheanj

) fterrados eftambs en ef* te valle de lagrimas, Y pea prlmo yaicco.ibi qua yahegup.
Dfterrar,
gu.

D.Tuanccerfe cafc Cijrc qMp tui

bLGherepguiri'. c
rec quagurf . acangpindainda?.

Amonio Taba*

<

Aypetbgui. D:fterrare,Ayepe. Ahay.Avaog.

Dduanecimiento
quapitlmb,
gur.

"TeV<

Defteudo, Ym8.mbop^letar, Amombo.bo. Dcfttar, apartar del SegaJo,HmCcLiniivfa.

D cuariar
D tetarfe,Apc . Acumb
IDek tamao , Co:3m/. Qaieyb. D-te tamao, en.plural,

A?4'ngue , M-iramirahehe/.

Oeueado eftar con cu} dos,Gheangecnacl

rrngri. Guiquerty;

ayc Cherec et
b. Defualerfede noche
*

angrm'.angnui

e.

D~lorcer, A/por. Amlo yeta.

qusri guytena.Gheq cherndori. Defuelarfe etando inqu


to,

Cheerandagun

Petre$a/E.

u.

Acu.

cheque ndori.Tec

rfTTYllUfiiiniiiif,

iim

iiiin

mmm

www.portalguarani.com
D.
r#

ante

E.'

D.
.

ante
la

E.

m
guiat-

ndachemongeri.

Detener

corriente al

iuergoncadamer.te, Ty hubevne. 1 y ey hpe.

xuepaTa,Chepoc. Detenerfe en el camino*

Polh habeyme.. Ty:nihpe. fuergoncado


,

Che caracat
*

Ty

ey.

ho. Detenerfe en hablar. A m8-

Abtycay.. fuergon car fe> A tfcay.


iachctfbe.

porombuc6 che
Detenerfe
,

ft''n-

uerguen 9 a ,

T y ey m

tardar/e en el

camino , Cheporombucguitubo. Determinacin ,B.i.Ca*


d>-

Iy ey hba._Ty habeyma.
:uiar,apartar,

Amboyc

>e.Amboyyi* fuiare, Aype. A-Vcjfc tal


:

Deteftar,Mbur&

De todo punto, Ete.


Detras,Taquiquri. Detras de cala &c. Ogcu3
pi

manera

,.

Nande-

terminacin en la cofa C..br. i .ramo. 2. terminacin en la mu;cr,Qi. 4,

Detras de mi , Cheraqu?eucri.Checuppe. che

angme.
Detrs luego inmediata-

teraiiudo preo
fc&

>

Ay-

mente,TaquKue rbi

De traues
eftr

terminar, Bif. 1.

terminado
lir la

de

cum

, O'qucbo. y. De traues falir,Ace hayC

amenaca Nlpolngy rac chembaeUombo*


t,

Deuda , Hep beembfra* mu. D^uda pagar, Ahepib eV

tener>atajar,
:y..

Aboque ':'.
-

D>ud,anAmo.M v.
Deudor, Ohepibl^bar^ ina.Mbaerarc ymbo ye blpiSmk cc

; tener dilatar
.

Amopo*

embuc

nTnTiiTiiMlMirfiJii

www.portalguarani.com
/

/fliriww

'

320

D.

ante

E.'

D.
:

ante

De

vna mano otra pagar,Chepagui hepi ypo pe amee. De vna parte,y otra Oyo'
$

be torna ny.
,

Tehe h.Tobe tob. Dexalo venir amenac


do,terhe ru

Dexalo vaye

baib.

tc.Tom

Devnavez oyd
pehendu.

MlTa todos, Pete'rehebMifa

Dexandoaparteefto,

<

bamoyndehpe.
Dexar,
9-

De valde dado, Ymeenge


prc.Te7m'eembirc.

hey.bo.

Dexar dla mano, Apoi

Devaldedar, Ameengc.

Ameke'Am^' h6t n . Debanaderas Ynymb mbo poapihba. Debanar, Ayapoap ynym


,

Dexar de palb,de cami


guiqua^aahcy,

Dexar en blanco enga

Am8mar.Am8pyfl
1

bo.

Deue de

fer afsi,dize el va-

ron, Emola ypre. Narami'ypre. Dcue de fer afsi dize la mu gcr,.monaypref. De veras aybo, Ayebo.

Dexare vencer , Aem agu yeuc. Amone (bi embruc. Dezir, Hae.E. 1 . AmC Dezir de no , Anih;

Hyny.
'

Dexa,dexad,Oybe.T8,.

fifc

Dexado

, que todos le dexan yMguyndo hamo

Dezir de f el varn , ha.Ene.Ce.Hyy Dezir de i la muger,H' Er. Dezirle en fu cara, Hel

ayc.

pe.Hetpe.
Deziro todo fin dexar
<

\'y' r

De xalo ya
,

con la yra ma^ a,Tobe mburaro. Dexalo, no importa, Tobe yep.Tob mbur. Dexajo,quedee afsi , To^
.

NamboYpquri Biombegubo. Dezir mal, murmurar, Ban|ao,^m8mbeii ai.


fa,

www.portalguarani.com
D.
lia,
lia

ante

.11

T>.

ante

I.

32/

Ara. ay toda va

Dichs,Sgngab. nefng
,

Nde

ba.

ara
)ia

Dicnofaperfona,
,

Abaye

de ayuno

Ara yecoa

cu.
lia

de carne, Ara 500 gua-

.Abecporang Ab panemey. Dichoo en guerra Aba,

ba,

de fiefta, Arete. Aramrtequabeyma. 'iablo, Ana. Mboguab. Ang. iaboco , Aarec rerelia

guaryn'porang.H. 6. Diente con diente dar de fri , Chemo 'altar r


rof.Terereg. Dientes,Ti. Dietra , derecha mano,

qura. liafano, Mbae endip ecacang. ialogo , Oyoup poran-

P actu.
Diefroguerrero,Guarynicatubae. Dieftro muy exercitado,

du. iamante,Ytaberet
jjft

my

Abaecat etebae. Yepoquaacat porangete


leporucatbae
reli.

mbae

ibuxar pintar, Ayquati .

bo.
ibujo, pintura, Quat .
i

itamen>parecer, Chebe

bramy.
ifcplina,Ntpahba. ifcipiinaenfeanca, Po-

romboecacatuhba.
ifciplinarfe
,

Dieta abftinencia,Carumy rflTembi abruh.Ca r reh yeahub catuh. Dieta tener , Acara myr?.Ayabirygubo. yeaihub tembiure-.
he.

Ae'nfipa.

mo. icipuIo,Temymbo.
icha
,

Diez, diez,Mbo mScoi ya


cat.

ventura,

Ay

3.

Diczmo,TSpa'potba.TS
patuba.

Tccporang.He.6*

Sf

Di.

MtfninliUS

www.portalguarani.com
21

D.

ante

1.

D.
Digerir
la

ante

I.

DiferenciarfcjAycoc.Ayab?.Te.8. Diferencias tengo con el, Yoacaba arec hec. Yoabi. Tecyoy ey ya
rec..

ccmidajOe

boicucherembiu. Digo que no quiero o

Anyhae

chcpi.

Diferencime de ti,Ayco ndehegui. Che te nde heguL Milrande c che


nde-heguli
.

achehe. Digo- que no quiero di lamuger>Aany cr poy. Dignidad , Teco vbic


renda.

Diferente cofa,Mbac yoa-

br.OyCobae mbae.
Diferente hombre
,

Aba.

Digno,ru,i.Ay,z. Diinodc cafigo, Mbap rW.ArS, i.


Dilacin, Porombuc.

Abaten
,

Diferentes coumbres,Tc cayoabi.Tec apya. Diferentes columbres tener, Gherec abi nderec agui. Chereco nde-

r.Po.
Dilatar,

AmSporombuc Amboar.AmoCoron
romo.

Dilatarfeel tiempo, di
cu.

rec agui. Chcreco t nderec gui.Mrnde cherec nderec agui. Dificultad, Aba. Abaet. Hac/.
Dificultar,

Ara oemS poromb O emboare ara.

Diligencia,Taba.Quir<
5

Qjcatu.Pipig. Pu.l
cop
.

Amboaba. A m bo abaet. Amboyaba.

D.iligcnte,TaSfbabae.Q

DificiI,Aba..
Difcil

de entender, Yyabayquapa.

Difunto, Amyri\
ra.

Mbapa-

reybacvYpipigbae. Yp catbae.Yyaibiba.Ti cpiraguiyef. Diligentemente , Quire hpe. Ocftratu hp\

Taibahpe.Aybiha

Difunto cuerpojTeQngura.

pe.Tcc pragui yeh pe* Dil

www.portalguarani.com
D.
ante
i.

D.

ante

323

diligentemente hazer, Apipig yyapbo.

Chequi

day pi'r.-Herarquanda bae.Hei aqua pochibae.

rey Yyapbo. Chetaba yyapbo. Acmboc copiragui ye yyap-

Teco eraquaridal reh ymindari pira.


Disfamar Ah-eraqangat cuembo.'Teraqun rehaymund. Disforme fto, Yyabaet
,

bo,
)iluuio inundar
,

por.i

ohuibiopacat.
)iluuio vniuerfal,ipor.

catu.

hupa gera. eneros z oro a Quare potiyu. )incros de plata,Quarepo

mipma

Disforme grande
ai ai.

Ypucu

etcatu a. Yi^ puc


Disfracarfe bo.

Aembot.

mt
)ios J Tup3-

Difminuyr,Ayarcg.Ang.
cnguerar
2Og.l. Difparar el loco,o frenti-

)ioscon fu paciencia nos


ufre,

GuS

Tupanianderec raegua.

co , Yyra quabymbat one^te'teVYmar'm


ra'te:

d buen viaje, Agu yete catuque eic ode athpe.Tupatande mboaguye cata ndeata hpe* )ifcordes , Yoya hry
)ios te

Difparar el tiro, Ambopog

pecaba.
Difparates ,Mr#marS ten eete'tef.erray ray e c 1 que co que$&. Difparates de loco, Mar
.

mbac.
)ifcrecion,Tec quaapba.Araqua.

eetarbi. Difparates dezir^Hay ha

Tecaruambee rerequ. Teco angatura yira. A raqua apira.


>isfamado, YraS erquin

ye mba amSmbe,

&c

Difpenacion pedir para

comer

carne. Ayerur yecoacupip co che Sf 2 y&

www.portalguarani.com
324
ante
I;

D.

ante

yu hguSf r.Che 900

doque nolovia

N(

gmgumr
Di'penar

ayerur.

conceder , A mee. Diponerenagenando, A y ybee.Amboyar.Yy-

hechagaubi. Hechac refrm'ayco guitup Difsimulador, Oembo] teyc. Oemboaqua

ba teyce.
chepuc. Disimular los pecado Ahechag angaipb, Ndahechagaubi anga
p.

rambupame

'.

Difsi mular la ria,Am8c<

Difponerfe, Ai"m8caen'. na. Difputa Sfif-epoepicba. hSeeepertf. Difputar , OnCeepoepi.

O8?ieepen'a.

Difsimular

Dizque,Y.
DiTeniones,Yoac. 8ainotarey.

futrir, Ahechs ghero8canga. Ar88^ hechagbo. .Hechgot hapear880'.

Dientir en los parcceresj

Difsipador,
ra.

Poro moca

Ndoreyoybioreremitn mymbotra reh.Oroyoabi'.

mbra. Por8mboah
Difsipar,Amboa.

Amoca

Disimulacion

Hechagi

y mb.
Dioluta

Hcchote.
Disimulacion del trabieffo , &c. emboy te& e'mbo aquaabte?. Difsimulado eftar efcu-

muger,Cu lie

c ^andah. Cua" an gaipabetc. Cuhaabt tyio vp oemeengc


bae.

chando

A-mboyate'

Dilonante voz
ttXo,

eetr

guiyepicabbo. Altii boaqoaab che aprca* bi h pe. Ay ea pcabi ca racathendrpa. Difsimuiado cfiuue hazien

Difonante mufica,Porahe

.yoyavmbae
ndah.

Porahd

Diiuadir, Ay.pe

hemym
bota

Hlliiiiiii

www.portalguarani.com

wm
D.
nte

L
ero

D*

ante

ft#

botara go.

Ambo

bg.Ambohec erobag. imo embiap pota reobg. ftancia,obav.MSmWgui Ijfr. Oy eco ha mGmbir, Ypimombri.
ftar

Diinacofa, Mrangat& ete.Marangat porngete.

bag rimf gij*

ran

DiuiiDnjTep^cW.Mboya
Diuorcio, M'ndar yaoc
ba.

M'ndaryo hugid
,

mucho, Mombiri
diftilar,

yepe a haba. Diuorcio hazer

A yepe
gui.

01.

chemendahaguera
Ayaogychugui. Diuulgada co ,

Hilado hecho

YmSndiquipra.
.ftilar,0.-.Otiquu
ftilar

Tenpe

guara. Remy endupabe.

hazer

Am8ndcon
la vif-

Ycatupe

henofr'mbi..

K.
ftraido andar

Temy
Diuuigar
yait.

enc*

pabegu.

Tejtfpe hdtigip'.
, AmSaca. AmSmbei'teipe. PabeU-

AAyecaba bg.Amae mae te'.Che


ta,cherec parara*

embo

pahenciubuc.

recayt yt. Acarecrec.Ayacarec tetyrS ftribuyr,Aymaei.ABoa


c

Dix,Ycguacba. Yeguacab'Guag. I Dixes ponerfe. Ayeguag.


:

.Amboya.

uerfidad de cofas, Mbae tGtyro.T^tyru. uertido ear Che acNI Chereca et guitec
,

Acmboyeguag. Dizenque yo, Che nda'

Dizenque yo, no creyendo lo que e dixo , Cherau nday.

30.

uidir,Ambaya. uidirfe caminos Peya ? ya.PvcoycSi.


iieOjRui.Yat.

Dizen que
la creo.

lo hizo pero no?

Oyapora nda*

y,Des-

InTiifiiTilTUllliiTiiTiiTiJiilJltiif

II IIUMIJUMH

ub

www.portalguarani.com
urrvvwf
va

#rt

D.

an*e

O.
pira.'

D.

ante

Doblada cofa, Yyap


Yyapa-^ae* Doblada perfona
,

&c.Ayap.Aypepi.

de dos

caras, Hobmo col.

Aba

yapcpi. Dobleces de pao mal blado , Y yapa liag


ra.

caracatu. Yp.a rriucoi* bae.

Doblada poner

la

cofa a lo

largo, A yapa ribi.

Doblado dar ,'Ycu ambo-

yoym-engaAmboyoo
ce ymeeng.

Dobleces de ropa, Mi>< queoh. Aorppebi guc. Doblegar, Amoucn A boap.


Dolencia, Tac?.
ex.

Mbae

Doblar, Ayap, Amboyoi* bi.Ayapaqu.

Doblar arrollando, A hap' pmbobi. Doblar como ropa, Ambo aque. Ahapi pebang. Ayap. Doblar cucrda, vara, Aya

Doler,Hac chbe. Doler todo elcuerpojC


racfomb. Dolerfe,Aep".

pL
Doblar
la

ganancia,

Hepi

Doliente 7 Hac hacLH; ata.Hacipar.Haei Doliente mucho , Cher; ai auAibetche raci. Doliente vn poco,Chen
atff.Cherac3ftera'Si

wagSa reli a&'mv.He


pi yo ayo gu guie-

mungpe. Amboyochembae gui e m vm 8 D oblar mucho , A yapoapapi.

CheraclpM. Dolor,Taci. Dolor agudo, Tacpoi


cutu.

Dolor de cabeca, Acan


c.

Doblar por medio alo ancho,Ahapi pebang. oblar por medio a lo lar go, A mboyo apa ribi. Doblar por fuerca vara,

Dolor de coracon

Mb

acteaaCT. Dolor de cotado , ique


t*

lllnlnl.l

www.portalguarani.com
w"t"l"lli l| > \
l

D.
>lor

ante

O.
,

D.
Pi

aUte
,

E.

fif

de eftomago
de pecados
,

Donacin
gek.

Mbameen-

>Ior

Angai-

pmboacihba.
)ior

de pechos, Poti ra
,

Donacin en vida,Cherecob bob amlenge. Chemunofrabob ame


etef.

Tac bebui, Hachac'Tacheram.Taarui. )lores en las coyunturas


)lor lento

Donar, Ameenge.Ameeter

Donaire,Meg. Arua. Donayreiresdezir, Cheme'gu.,.


rua.

Carugu'.

Cheelng

a-

>mado cauallo , Cabayu imboepi. Ymbo araquaapira.

>mador, Cabayu
har.
ra.

mboe

Donaires tener,Y Slf megu. Yee arua nndu. Donzella, Cu'mrney.

YmboaraquaahV

Yquarymbac Y at 8i fmba Ndiquarabae.


.
:

)mar,

Ambo. Amboa-

Ymboqu pirey YpipU.


.

raqua.

)mar domefti car, Ambo


)ia.

rymba. Donde? Mmope? Hmame?

mu

>mar quitar el bro, Ara boapip* Ahcc taibaa

Donde ay muchos, Ytibe


tepe.

)tnar fus pafs iones, Ara-

bo aguye. cherec ai. Aycec aog. Aycec a/haquc.Cheang yepo


quaba amb. Amboapi

Donde dgo,Cheype. Donde efaua yo? admiran dofc,MamopacGherednyrac'

Donde yo

quiierc

Che-

re'mymbotpe. Chere-

Ibcv
cladiua ,

mymbot guarne.

Y m e e ngun-

Donde quiera,

b^

en todo gar,.MmSpbe--

lu*

D<^

imTiiTuTmTH^U

ff

Iiiil JiiitiinT

J Jm

mM

www.portalguarani.com
3 i'S
D.
ante

O.

D.

ante

O,

Bonofo,graciofo,

Megua.
fe-,

Arua. Donofo dicho en buena

Dote,Mf'ndarepi. Dote dar , Metida rep]

Hiro a

raer.

Dorado

Qiurepoti yup , mongVpiYa.

mee. Dote pobre, Mendart poriahubf. Mendar<


quyr'.l.A.

Dorado, pece ? Piray. Dorar, Amboyquarepot pi-y. AmSng quare-

Dotrina,embo.

pot vu.

D.
.,

ante

V.

Dormida,rancho
P .

TeyDudar,M3rSt'iS.Mar!
p.

Dormi!on,Y ari pehi. Aba


II.

Dormir
que.

a fueo fuelto,

Dudar algo,Maraher% ybo.Maranipc.N


quabi.

Chepitpuc curara-

Da iofamente, Yqua ca
ey

Dormir perfonas, y animales, repoar licores, eJar-

hpe.Yequaa hra
ey;

rSn'hpe. Yequa

e.Aque.

Dormir

hala amanecer,
'

C beque coe.
Dos,M8c8.

rhpe. Dudofo cafo.Mbayequ catu ey.Mbae yequa

Dos cofas parecidas


oyoabiymba.

M5-

Dudofo

rey ngat. ear,penfatiuo,

..cSt'cSr.MScClmbac

Dos

cofas pegadas

Yco

auergonsado, Ayepo pe cuguitecobo.l.J ye apirey te y guiti


pa.

bae. Dos paresj de dos en dos

Dueo pofleedor, Her<


qura."

Dos

mScmScoici. tanto, MocS yebib* MScSiabebe.yo.

Dueo
ra.

feor

Ya

Dulc

www.portalguarani.com
TO

D, ante V.
ulcecofa.Hee^. lulee cn palabras..e hee
rexequira.

D.

ante

V.

.3*9

Oi^moata. O'cmo apara ta.


vi.

Oembo
.

apata-

Milcehazer.Amo e?'.mo. lulcemente. Hee'mbpe.


)ulcefer.Cherre. blcura.
ba.

Duro, mezquino Aba po yary mba.Abpoirey* Yptibae*

H^Heemb1

Duropelkjo.Pyu

>ura

cofa/rata .
la

B.
majorca
,

ante

>ura hazere

de maz. Abat orfmo

Ea animando en ingularJ
Ene
Ea,animando en plural. Pe*

ata.Oemboapeyu.
>urab!ecofa. Ypj copibae

rama. Hecopuctiba fa-

mi
)urante alguna cofa,otipo. Porombuc. Hec pucu yacatu. )urar hazer. Ambopicopi . A mSporombucu. Ara boa yebo.

Ea ya,en plural. Pe'que-'


r.Pee'quero.

Eaya^en ungular. Eneyque


r. Ene'quero.Ene'teq-

no.Eueque and. Eneiquerepi. Eneque hac

)urar

mucho. Oycopuc.

chepn Eaya,yolohar. Ene'che


tayap xL Ea otorgando
, dize el varon.Ene'Hyyi.C. Ea otorgando, dize la mu-

Ypicop.
)urar para fempre. Hec api rey. Oye api rey,

3ureza.Tata hba.Pyra. )uro de ujetar. Poro apfa potary mba.Poreroba ty mba. )uro hazere. Ocnio atS.

ger.Er.

Ea pues.Eneyq r.Peeyq
r.

Ea pues acaba ya.Eneferecatu. Pee'peyecatu .

Duro hazere lo

Ilquido,

Eapues, quando

edepi-

Tt

den.

^i

T TnTnf . J . JnT f nlnl


i i

Jl

I I t

1 I

il

mM

www.portalguarani.com

33
E. ante C.
E. ante C.

den.Eneiqer.
ra u

Echar

ctro.Amoeno.

Eapues, rogando. Ene? Echar

a pacer el ganade

Ea pues,
ro.

fea afsi.

Eney n-

Echar

AmSnd ocruabo. a paar. Am8?ymc

Ea pues, veamos. Ene?cha


hechas

canga. Amo mbir ymc

E. ante C;
Eco.
ee yoap. apucai
guitu

Echar a perder. Amo mbc chi.Amomegu. Echar a perder doncella

AmSmbochi.Amboqu Ambocorog. Amoiido


rog.

yoap.

Echado eftar. Ae no
pa.

Echado eftar defpierto. Ayub.

Echar a rodar. Amombc ymboapayerbo. Echar bendiciones. Ahob; cibac.Ghepoitihoba^


;

Echadoeftar fin nienearfe. Namiiguitpa. Ayub che my neymo, "Echar a buena parte. A ymSnd cat hembiap. Echar- agua en la olla. Ay ti
.

^bo.Ayepoitiyti.

Echar zancadilla. Aycupi:b3ng.


.

..;>

boca lo chupa do.AOmvv.] Echar de i. Aytichehela

Echar de

qu.

gui.Amond.Aype.A
po.
::

Echar agua fbbrc;alg.O? Ayapi;rmS.


-;

Echar de ver de lexos.

M3

Echar a la rebatia. Amo M ca yopoequi taguma. Echar alSoLArol^ai Qua 1 ra^ipe. Aliono QEara^.

mbin g ahechag. A he
changau. Echar Dios u bendicin.

Tupaoporooba^.Oye
poitrTupa.' Echar el ojo a algo. Chembaepotajiebcco.

pe.

: i
,

Echar a mala parte. Ay mu nipochi hembiap.


i

Echar

fTfYVLUfiiiniii

www.portalguarani.com
'"t"i"i'A'my

E. ante C.
,char

E. ante C
i-

s\'\

en

el

cepo.

Aono

Echar

la garra.

Ahaub.

ichar

bVraqnpe. en oluido. Nache-

miendua quiri*C heredara! eteychugui. Chere$aray tba oa cat heiffc

Ghepoi'chahec. Echar la palabra de la boca. Amoc_e che eenga. Echar la primera hoja el ar oquiram % bo obi pi
1 .

,ibira.

Lchar en remojo.

Amo a-

quy.Amboruni.
Lchar en trifca,o ria.'Ya-

tbamoarec.

Echar la faliua de taboca^ Annybv. Echarlo a defeuido. Hecaraiaha. He^arai gui


y abo. Echar maldicin, ee pochi ayttheccv Oroteo
quai. Oroengaquai. Echar mancha. V. Man-

Ib

kharfamijO publicar. AA O _ moeraqua. khar flor el rbol. boti popo bir gui. Ypoti e
4>

f}

bibiragui. lchar flor el maz. Abat* pot' ce. ibotipup abat,

char.

Echar mano de algo. Aypicl.Ahequft.

ichar fruta

el

arboL Yira-

moMr.Ypop.
ikhar fuera. mond. AmoCe. Ichar goma el rbol. bir iciopop.' Echar la culpa otro. V. Culpar. Echar la gallina en les hue uos. Ambo ver . Am8 e Do.

Echar mas. Aynlmo. AonSb. Echar mas cofa liquida. A y


tiqua.

Echar melecina.Ahebiq
cut.

Echrmenos. Ndahechabei.Ahechaga. Echar mucho. Het aono. andete aono. Myry


-

ey-amo:

Echar lagrimas. Chereca/

Echar plumas el aue^Guir rce.Otobay. Tt z Echar

*ni\aiaamma\tiiMmtMit*imm*ammummam

tabl

www.portalguarani.com

Tm
$
E> ante Cb
las alas.

M. ante G.
Echarfe de efpatdas.O ar cupbo aina. O atuj
peptboaficno.ni7a.

Echar plumas en

Ypep quice
mbore.

Bchar por ai.Aytic*

Amo
Ha-

Echar

raizes el rbol.

Echarte de lado. O qut a?no,Aenax>atb?fc

P&ibirfc.Hapoquiim'.

Echar ramas el rbol. Ha> u c|-hac^ngmilYy 2 co, TmSacaacang.


.Echar retos,o brauatas. Av

bo..
Echarf de pechos. Opati;

boacno.Obapiboa;
no.

Echarte-,, echando a otr

poromomboi..
bo.ta.
,

Amom-

juntamente. Arorno.
-Echar fe a pechos divao

Echar fuertes ver-a <ftrien cabc.AhabSy.yarSma


i.

<

Echar tallos. Hu'c^. Echar tierra a lo que fe

beuedor.. Amboapi c guaba,, Exharfe la culpa eLvno.a otro. Ombcy tecpc

di-

ze.Ayatr.Chayabi'qiiir

choyo*h.Qyo eco po chrmboy. .Oha-mfind

Uim.Chambobum.
Echar tierra en hoyo, cr garlo , o enterrar difunto, o plantas. Ayati.bo,

Echarfe.Aeno.nga. Echarfe abracados. Oroa a uba oroguero enSn-

tci'QSenoc. Echarte la gallina en lo hueuos Q yer.O?ueru Oyeupia erivruguacu; .Echo menos fu amor, Aht chaga cheraih.
.

Eclipfarfe el Sol. Yagua o

gs.

Quarac?, QSnaS
'

Echarfe a nadar. Ae mombgui itabo. Actipoa2?charfe a perder la doee-

pf

tv.

Eclipfarfe

laiama.Yagb

ouyac,

H.Oe.mSmbocWcu
mbucQembpqu..

MTH.i

www.portalguarani.com
FTTT1
jE.

ante

B.

E. ante F.
.Efecto impecrv

333

jjg

ante I>.

Yyaycha

?dad.J.9.^aqua; dad decrepita. Tuyabae apayh. Tuya cunumy ecohba. dad de mo jp. Cunumbuchba., dad de viejo. Tuyaba e-

bangura amo rungue. HecoraatnS rengu. EkCto no tener.Ndiyaye.

jhrmSrangu.Che
gu.

ras-

rfco tener.Y yay.Ni r


nguri.-

feuar

ponsr por obra.


p.>

cM.
'dad mediana -del

Amboayc'.^mbo

hombre.

Gaquaacat; poca tener. Cun&nbu e#ocaquaa bahio bae. liad tener fer tiempo ya. Hi.6*
dad
,

.Eficazmente ,A y cbo fop^. Tenahpe. Pocha hipe. eficaz per fona.^ba ayeboy, guata.

rdikador,albail.

Oga *"
E. ante
lr

pohra.
fdifcar cafa.

Ayeogboa.

edificar

^yeogap. dandobuen exemplo.^poromomboecherec catu pip* ^yeec

El Hae. Ae. El deuio de fer.


Hae herS.
El

Hae ipo. Meguay ami

ha.Hae ypo.
debito dar los caado .Obi mendr a oy oc-

4 ruca cherec catu pxp.^yecc catupir ru.


ci rdito publico.Poroquaita

he.

plbererayend.
E. ante F.

El debito no dar los cafados. Ndobigi mendra oyoehc. El delantero, ^piri chu|* Tenondegura.
fl

MfiiTiiTliTlllJliiTiiTii

ammmmmmmmm^^UiMA

www.portalguarani.com
' ' ' i i l Fi

334

E, ante 1,
ia

<E
2,uc-

ante L,

El mayor .Tubic
ra.

be

pquarat aro? agu,


ElarfVel caldo
ra ti,
,

cen

Scc
y

El mayor entre hermanos, Tendotar. 'E! mas fuerte. -Hatasgatubbac. Ymbaraete bcbae.

Tipr ticura. Oque


'Elarfe el trigo.

Ro oyuc

abat.

El

m as fbi o Y y a raq a a
.

Elarfe,enfriarfc en el bien
-

bbae. Mbacquaacatubbae. El mejor. Y catupiri bbae.


ra.

AemS ro^ange cat reh*


Elarfe.,

tec<

quedar fe abfortc
gui

AemS poat'a
gerahbo
h.
.

km

catupiribc gua-

Aeangera

El menor. Y mfrvbbae. Myr yogu El mifmo.Hae a-. Elpeor. Ypochbebac. Y yabbae. Yyaib gera.

Elarfe todo
ci

Ro cheyu

Eleccin.

Y porab haguc Elcclo.Yporabop'r.


Elegir. Aiporabog.Aypar
bg.-ca.

El .que,
'Bae.

participio.

Ha. .4.

Elegante lengua. Abae

;lada.Royr?pia.Ro?pi. Elada cofa.Roi r embi'. Eado efar de fri. Cheroi


:,

yeracat.ntlengatupirli bae.

Elegaotemtehablar.C
:

eetercatu. Anenla

cat i

Cheno paia

"

tupir
he.

ro.

Ellos,elas entre

f.Oyoc

Elado muerto. TeSneu ro


*

\%
E. ante

filado quedarle 'epantado.


"'

M,
h

Aemndftgi ama.

.filados

dedos de friOChe-

Embaydor. Porombotafc

rilltinim

www.portalguarani.com
E. ante
hrn.
cat.

M.

E. ante

M.

335.

Poromhotabi cafa

Obucherb.
Embarnizar / A moendi p.

mbaracada tener la boca. Cheyurp* Cheyury


AJ Ov

Amboayo.
.Embarrar. Ayapeteg. ca*

nyne..

Amov-.nL
Embarrar la boca del vafo. Ahsbapi petg. Ahobpimov. AhobpiJ

mbaracadoeoy. Nache
poetai guitecbo.Nache mboe catui. .here e-

t*

ch .

mbaracaraotro. Namboe catui,; Nmbopo et-

Embaucado. Ymbotab
ra.

pi-

Embaucar. Ambo tab>


Embellecer fe-delcitandofe.' Anang erah gui nim:

mbarac ar la caa.
bai

Oqua-

mbae checotipe; Am
fie

boguabacherogpo.
mbarac/rfe,atare.Na mbocrcatui cherec^et
reh.

bo cribo. Embeuecido. Y angera


bae.

h#

Na emandgi b-

bae eta reh. mbaracarfe con muchas cofas. Aembo lepo o. mbaracarfe el maniaco.

Embeuere eiagua.OigJ. Emberrinchado.Che SqGa


at'.Cheaquyig. Embeftir,arremeter. Aa-

ro.mo.

Cherebjpoj.

mbarecame* Na che m^ boectuiep. mbarcacion.Chenru. mbarcar.Aroa> mbarearfe.A.


mbargar. Am8 mbit. mbarnecer,engordar. A*

Embiar aca.AmbotiY Embiar a dezir. C henee arahc. Araha uc rasrache. Cheyaguraa

rahuc*

Embiar alla.AmSnd. Embiar delante. Amnd


tenonde.

cmo apo. Aemo ngir .

Embiar demando. Na*de

ii

T TnT T
ii ll

JH r g T
li
i

li

Mgl
i

^HAMbA^fa^lfalllblU

www.portalguarani.com
TW!
336
tci

E. ante

M.

E. ante

M.

arah uc. Ayaoc arahuc. Embiar por goaca. ypia mbc.

-Emblanquecere. A emSt

AsTiSapatr-lAemoiT roquyt:

Embiarpor algo all- Aypi mond.

AmSndo

y-

pi^ramo.

Iimborrachidero.c^brp J hba.abai pGtba, -Emborrachar a otro. A rr bocabei p.

Embiar
e.

prefente.

Ayopoi
y-

emborrachar elpecad<

AmSndo c mba
,.

chup

A roqua uc mbae

ychnpd.

Embiar refpuela. Cheee mboycb arahuc. Amiond cheee mboyebu 2.


r

Aytyngt.ya. emborracharle. Acjabe p o A em bo c abei p,. -Emborracharle, medio b rracho.. Acabcap I


>

mbocada. Coty
s

uv.

Embiar

flude-sj,
.

gatp he ereq gatu hei nd;>e. Toicobe catuhe ereque. Embiarfe prefente ad^in-vicem Oyoy opol. Ogue
.

Toy me'nToy men- ^mbokarfe.Acotirv.


.ti'.

Ce

embotada punta. Haqi


tere.
.terbae.

-Embotado.Haymbiqu

roquabucmba oyoumbidia.n^r3T8acat-y.
jSiiibidiir
.

embotar hafcer la Amboaquter.

punti

Aiemo aca-

-tef.

JSmbotarfe eLcorte. mbiquici. .Embotarle la punta*Oei

#mbiudar.rnan cherem
birec.

<mbhnquccer.

A motil A~
apa-

boaquter. JBmbrauccer animal. Afr


ro.m.8*

mo
%%

pot.

Ambo

^mbrauecerfeanimai.Of rp..Qembo cayt.


J3a

H.IllNlMlil

www.portalguarani.com
JTTT1

JRi ante

MI

E, ante

M.

337

rabrauccrfe el hombre, Aembo aba et. Ae-

Empecar.Aypir^pi.a,

Empegar

moguatamoft mbreado andar, Y.yaiguVpechcrecSny. Ayepo oiyyareb, J

a tener juizio^ dar principio a algo.Eybeote chearaqua. Empegar a hazer dao. A-

m8mega.Amboa. Amo
mboch.

mbdo, Mbae Mangaba, Shaba, rabuftero, iPorombotabi hara;Qeequirayara. n rnbutit. Ayafpi Amo pu nga.Am8apyp?p*ca. mpadronar.Ayquatiaa.

Empedernida coa.Poroj^
rS.TtSbae.

Empedrado. Yta'b ymbo


apecymbtra.

b* 2 mpadronarfe, yequati*
.ruc.
I

>

mpalagar, Amboay u. Amo tyng Amo cndec. mpalagarfe. Aembo a-

Empedrar. Among cat ytabreh yyticbo. Ambopecori b it mbogu catbo, Ambopc ka. yjj'4 Empellon.Hee. 1 .ce. Empelln dar. Ambohc^

#u.A3motyg:hecun Empeada cofa. Mbae he* Tecop amboa mboyedccvQaemS tyngfmbae

"
:

cbcbe s mpaiar. he^b d bM qupip.br aqu pipe ayeuiug. tJ , mpalmar madera, Afira
:

bieyporombucu. Empear. Cbae ererec: ne mba: Che ymboyebi


porombxirfi gui
y

abo.

mbop. Ambo pep Mr.

rtft.

Empeorar de enfermedad. Kandetel chera$i Oey rumob cherajn Ocaquaacheracn

mpanada. Mbuyape guampaparfe en agua. Aig, .mparejat lo deigual.Am boyoy.


:

Empeorar demalenpeor^
ibott pagu cheraejt.

Aemombochib.Og O*

HUM

mmaaaaiKamMltlg j^
l

www.portalguarani.com
33*

l ante

SE
A ir S

IftE

m
O-

nimbo vbich bo.


empeorar en
el vicio.

rnocherecpochf.

^mpIeitaazer.Agp?: empleitas grandes de p a : ja.Mbayv fl

emperador. Mburubichabetrubich. impere jar C h eatey . G he.

emplumarte Jas aues crifi do pluma. O^nbo.


tobay
.

aqui.AemStcy. nplumarfe po%amet c: emperatriz .Cua mburubi" Ayeguac mofc Aefa. chabetrubich^ boa.Ayeguag empeinedel pie.Picup. emplumecer. HaboceV .Empeine enfermedad.. %tobayram& g.VetlYepirog. empobrecer otro.Am8m empeinofo. Ve porarihi bonahu.':.

ra.Oyepirbae.

empobrecer
iJabra.

empinada cofa* Mbaepfi.

Mba oabae.
JSmpinadaandar de puntillas '.
?

a otro de pa^ ArnSmSfrmbau. Amo ayb: Amboporia1

hubi'cheeeprpc;
boriah*i

conyguiguatbo, empinar. A mSpua. Am8a. empinarfe el cauallo Qpua


4

Chep apir ar eherc empobrecerle. A^mSmi


empobrecere ungiendo: Anemomboriah aubfo

cabayu lEmpinade. en las puntas de Jos pies. Che vi apira t


,

Empolladohueuo.VTugua
SU rupia ecgua. empollatfe hueuo. Oem-

cherkSny.

JEhpinarfe bbre algo.

bocagua uruguac m-

yeup mbae ramo. Y;rarnBaemboi.

emponcoado

del araas;

mplafo.Mohang y .-yape*
teg pira.ci n8ngy rabe-

.Yyoh che be and. Emponzoado de yeruas.

ra./

Yagchbeca. Ca
y robo y oh .

re-

'
.

[i 2 .

^mpleita^ Og pemb,

#4

empcoado de

culebras.

Mbo

lillulnh

www.portalguarani.com
mm

j& *m M.
Anlmombuiivt

M
foee.

ante

28

'%%$

:Mbo! rmyrboay . M- Elatttbrrfc'AS&mSmbcC t. Aporopot. Cheac boiendibuhaguc*


ftnprearfe,

.ru.Oembi og che

Enana cofa. Mbaxarape.


Aturf;

mbi cheupe.Qe
cheri&pe,

xiga

En aquel punto. Ac!


3?i picaba*
pe*

ha-

empuadura, .
Poaclng.

En aquel tiempo 'Acoi r


-ffljttb

mpuar. Aipci ypoacang.

Ypoacngan aipici.
E. ante N.

En auencia mia.Checup;

pe.Che angml\Cherec eyme.


auencia uya dexar a otro en fu lugar. Cherecobiaraahey. Cherer

En
i,n,

prepokqn. Pe. Pipe.


:

Y.num.6.
inagenada cofa.Y yabe er

dpeahey.
Encbefirar por el pefcue^
co. Ayucai8&

b*ra.Ymboya r pira. Inagenar. Amboyar. Ay


abee,
In
;

Encabeftrar por los pies,


i

ayunas .Mbae

eyme a

co, Careymeaic. Na ha'ngy mba.Na mSnd bi che yuriipe mba, Ln algo, Mbae anjo pfc

Aycupi mama. Ayp ma ma,por las manos.


Encadenar, Ayc a mo: A8

p.
1

no itrehc. Encadenar i eslabonando^ Amboyepot pota.Am-

b algn lugar.

Tendba
pi-

boy^opi^L
Encaiar
>

aa^pip. Cot aoio p. Amom'^.


Inalgun tiempo, ira
n

poner en icxa.
.

Ambop (faramegu.
Encaxar apretdam te A y poHr yyap pica, Amo
paS*
-j

ama

amaneciendo. (Joe mli

mba caramesua
,

mo.Co'Sn'ob.'

ilgfrlfi IftGXI

5o *

fin?

I.TnliiTBlMiJnfiiI.J..

I I I I

1**1

nmb

www.portalguarani.com
IMJ
I

II

IHI . !

540

E. ante N.

E: ante N:
boabaetct. encarecer c palabras.

Encalar. Arnot; Amo moro t:Amoapat:

.Encalmado eftar del calor. Chemo.'Jcan; nyny quarae Chemoacangtiti.

ndeteamboaba.
Encarecer precio.

Ambo

Che m8mbitub> En ca luecer A em bo api te r&Anembocu;


.

pirumoymbo ubichbc
:

encarec' damente .

Amonandetehepi. Nandt

teyhpe., encallado. Ymo pmbirac. encarnacin de IefuChri: Opaabae.Oyepocgbae. to. Ief Chrifto and Encallar a.otrov. Amo p'. roo picj cagu ra. and
,

Amboyepocg,,
encallarte. Apa'v AyepoCgo.

roo monde hgura. a

dramSoemSahagu
ra 9 ..Ocm8 arid hagu

encaminar. Pe pipe amo: rao, Peayquaabeg. encarnar Iefu

encaminar el agua* Ahap


monai, encaniecrvAemo at Encapotado. He c quara-

C ferino, fia

Hombre.Tup ta oipi^ianderec. TSp


zerfe

tai ra anderoo amSndc

nand ramo ee moS

^i.GuStamc^

Oemoahd.,

.Encarcelado eftar. ibira-. encarnar la herida.Hoo c qupehfhy. tu che ai. encarcelar, biraqu rpe : enclauar. Ayatc. Aycu

amo:
encargar algo,. Ayoquaf
.

Amoanga rec* Cheee


ahey ychup. encarecer abonando.Nandete amSmbeu cat. encarecer afeando. Nandete am.3m.beu ai. Am-

tu\ encluar en cruz. Aycut curuc reh. Amboy; curuc reh. encoger hazer. Amboye poapi .
P-

encoger yo algo. Aya poa

en

1 1

Ti

iiHiiiii

mm

www.portalguarani.com
B. nt

N.

ante

N.

341

Sncogerfe.Oyepoapi'.

Amofingarechec.

encoge rfe de frio. Ayeapa qu ro gu. Ayepoapi


toi gl.R'oihcsabyca
paqu..

encomendar dexando en guarda. A recouc. AharOguc; Aangareco uchec;

Encogido^corto. y.Heco^ yc poapi*..

encomendero de

Indios.

Encogido andar afsLC fie rche b eHera^guit c bO Ghey chey guitecoBoo Encolar. Ao mog. Ambo y mbaepkpSmo pip; Encolerizado. .Oemoyrobae.tmoyrohra.Ypo\

Tobayra. encomiendas dar para otro. /Tormengat he i ndbe. V.embiar (aludes,

*.

chibae.,

encomiendas embiar. Arahiiccheee.Toymcn gatuhendbe: ereque y chup, enconarle la llaga. Chea o'emoyro,O'em8mboch.OyegUiru.

Encolerizado,que le enoja* ron. Ymo'mSyra'mb-ra.

en concluion. HaramS*.
Ro\Romb.
otro eflar,en-

Encolerizar a otra.

Amoy- en contra de
frente.

ro.AmSemoyrS.AmS-.
mbochi.
Encolerizarfe.

Cherobacha. Chehobaichu.A'ndero
ba.

AemoyrS.

Ghepochi.
Encolerizarfe

encontradizo hazere.A?
obaytfcaei
c.

mucho. Afrem8yrSaa.Matcte.Che oc; cheemoyro. NdaeeaemSyrS. Encomendar algo. Hac ychup. Tere yaphae ychup.Yyap hgumar chees aheya ychupc.

enctrados etar c odios. oo ambotpi.Ndiyoac.

encontrar alguno. Ahobay

t2A8bayt
enctrare in hablarfe.Ooobatfcyote. NoS
flto-

....

......-..

....

.,..-..

MnUfai

www.portalguarani.com
342,

e. ante

Mi
5?mboapv cWJt A6 ? =m8 eros. .O&oD?c8n
che.
ac;api.

mongeta. O8 bayt? mS yepc. OSquande oniongeta eymo,

encontrn dar.' Amo aa. Amoa' yeacei. Amoa-

J*ncruciada.:Pc ypycSi.P*

nambeguey.

encruelecer.Amboabaet

ancorar lallaga.Y pce.Y- encruelecerfe..Aeiribo aj p.yepot.\YpSmoB. baetc. Cheaipi yehu.Ceypi -JEncubar .ibi r ne pipiarayequa. rxio amoi'yyucbo. Encorbado. Oyeaibibae. encubierta mente, emy hit Y carapbae. Y candupe.Yepihpe..&iioani

bae.

Oyerobae.ycup

cat'bae.

encubierto
;;

ncorbar algo abatindolo. Ayap.Atoyabi.Arn


boyaibi.

gpe.YeacoMpe. eftar. Aeml guytena. Ayepi guyt cna. AemS-ag guytena.


de
pecados.

.Encubridor

encorbarfe.Ayeap.Ayeapar,
til

Angaip coacu pra.My


hra.Yopihra.
encubrir...Aom: Ay coaci.Ayopi. encubrir faltas agenas. :A;iiec m:

yeaibi.
n.v.

o.

Aemboapat. A-

jSticordio.

Taco ruru. Te-

ncordio nacer.Tev oce.


Gheireav.

Ahec coac., Ayopihec. AmSJng


hec6,

encordioo.

Aba ac ruri

ruru.Abeveav. ncordio;tener. Cherev. Cherac rur. encrefpado cabello. Abapi chai'. Aymo.t mmbra. Gheacng chaf.
Encrefparfe.el cabello.

encubrir fe. .Afin Ayepi. emSang.

Ayecoa c.e mbi.og. Aye apa


[pi.
la ala -Pepo i-

quabai.

encuentro de

epcumbrado. Tenda-Lba t j?e ymoynymbira.Tend


$n-

www.portalguarani.com
wta mi^
'

K
bete.

rit

W
:

E.~

ntc^

NV

34^

ngatSraoibetSI heumbrar. Arnbc ubicha-

Encerrar atrancando, o c liaue.Amboty.pa..


Ettcerrarcofecha.aroiqie. Enccrrarfe. Aeoqueod*.

Tenda angatura

meacnoi'

[ta.-

ncarcarfe. Ayepooubo. n^arearfe en negocios.

Aemboti. Ac mbog. Encer. Aoria. Aypvl.'


Encas. Taymb;*

Mbac rehayepoo.Anl
cndala mbae hetreh. hcenagarfe. Aembo apa curg.Ae'movr.'
tcendetel fuego
,

Encima.ramo.0^.ri.

juntan-

Encima poner. Yrmo-. 7mof:Yyoccaonong. Endechaderas. Yace papa


'"
:

do los tizones. Ahapia


tata*.

hra.

ncender fuego d nueua.

Amboyepot tat.Aya^
tapf.
.

icender la ria. errdi'cheyoac. Ambobite

Amo

Endechar. Ayanco pap. Endechas. Yace pap. Endemoniado.' Aa rere* qura. Aa remb erec. Angiiara.

ch-ieinoyro^
cender los campos. 'M

Enderezado ir al cicl, iba peb ah.Cheho haba bi


ibpe.Aftftifope.Ahpoata:Ahcirey.
frecon'ey,&c.

moeWiiV Amboyepot. Ambocucugu*

A1

icender lumbre , o vela. Amo endi tata end. icenderfe en amor de

Enderezar

guiar al ciego."

Aypoeoghecaqupc. Enderezar la vida. Cherec tatc aapengog. A y mnd* cherec pochi.

Dios*CherendW%:a ra? tba r.AnemSendlf Tupa raihu reh.

Ceracu-

b cat Twpa raihpa. cerrado. Hoquendap* ra'.Oncoqu ndbae. iCerrar.Aaoquenu.

Amoyngatup^rK Aiconyng cherec cuera. AycarrngoSi.Ay curog.


*

AmopoataAyeecib
coite cherec reh.

En:
uataU^UdX

'.mu, T iTmTiiTiJUiiTiiTiiTiJiJiJiJiJii

www.portalguarani.com
TPfWi
E. ante

344

N*

1. ante

tary mbet. pengog. Amboib ca- .enemigo. Atr8taref mb tu.AmS ng gat. Ayapa ra.Poro&mbotarey. rog. enemigo fe r. Poro amata enderecar lo:tuerto*Aypirey mbrano ayc.

.Enderezar lo que fe cae, -

endurecer efpefando. Am-

enemiftados,

enemiad.Ambotarey. Oo am8ta

bo aparata'. Ambo apata yi.AmSS.


Endurecerle.

tt%
mbucl.

-enemiftarfe.Arie amStare]

Aemo Aemo poroyro.

ata.

endurecida cofa. Ym8 aparata mbira. Ymboapata yypr.YmStatambi'. endurecido en el pecado. Angaip remy poroyro.

enero.Yaci7pr. en ee tiempo, ebocoiar; pip. Aco rm8. Ar

mS.

en efta fazon.Cobae hpe


Aco hpe. enfadadQ.Ycueraibae. enfadado^que le enfadaro

Angaip remymo ata. Angaip poroyrohague.

endurecido etar en pecaYmbogueraypira. do. Ndeporxr^rJB anga- enfadarfe.Checuera.A mboguerat. Eba ppje efna.Angaip a pipe ndbiraqu ci- enfadar fe arrojando laco
a.

enea, junco.Pir pepe.

enelhondo.Tphpe.Tr
pipipc.

en el interirruPorombucu.
Hecjapia habamS.Cobae amee ndbc hecapih bmo , eo te doy en el
interim.

fa.Ayeacelheyt'ca. enfadarfe de la comida. nemo tyng'che rembil chibe. Chemboayu yp! ra. Checuerai yupi r

gut
enfado. Cuera!.Yeahei.A y.i.Tyng?.Pochn.

enferma tierra.ibiaci.M5
nondicoibi*.

eaemicifsimo. Poro amo*

en:

lllnlnhl

r r

www.portalguarani.com
WH"

E. a&te N.
inferraedad de calentar as,
y
f

Enante N
enfermo andar.
guitecbo.

34 f

Ghevsej

ios. Che cara e.

toferraar, medio

entermo,

Chera^atf.Chen?hara
ra.

enfermo caer. Mbae a$i ho cher,Cherrr4 ^he


rnbae raci. GhemSffiba* ra tac. Chn-yt.rob

enfermar ,muchas vezes. C he ra 1 y ebi y br'O c a:

ndcandogcherec agm ye/


o ferraedad.' Mbe a 9 V. Te

aci. A mbae ac giiL Enfermo caer a menudo. Cneraf tapia. "O jando
'

^andpg note cherac.

myrnborari. 'MarX-.*.

En fin que, pas ais i Ry pa


'$0L\-o?T

Mbaraa.
.rifermedad mortal . Taci t eo r e ri h' ba * P o r ambo equ1i9c.P0royuca.P0fo

emo nate pan-

.gfc'rac?

Enflaquecer. Am8 angaib . nenio anenflaquece r fe . raoe'Q. ChcrDbGyecohu gaib. te'o reb-cherafi, nfermtzo andar ? oenco- nflaquecerfe fin caufa. A^mongaibore. gido.Chearurfi. Angaib. ,'nerrnizo andar, Gheracr Enflaquecido . 4 C he rec 6 agu j. y t An^aih. "r a $ e v t ap a.Chera^iherl he nFracafe n negocios. CheapacanY cnere^ cli raarl Che rapice.. rehe guitecbo. nfe r m ifs i mo efta r Nand e te cheracLChe 01 e che -Enfren r el cauallo. Ayuru r a c'Y y r y e y n gai; cjne p pii TOQ^Acuniombr^ ra cu Cherac. tmyfa'an) q rno pac. Heia herni'amo Enfrenar per ca , irle a h mano. Ambo araquai. Incraji. nfermo. Hacibae. Mbac Ambypttj jcg. Ampo a r a h r a T a c b bo apii i\q .A nibo aquaa bara.Yyagui j-ey rnba., ba, ;

'.

,"

Xx

[(piBtfifltfriMhAlU

www.portalguarani.com

346

E. ante N

E. ante N.
Engaador. Poro mbotal
har,

Enfrenarfe a i mimoc Ae mbo aguiy. Aembo ye pita^g. A'l'mbo aquaa


b.

poromo pin'hr

Engaar. Ambotabi.

An

pynftPopir^nPo^.'
pirlAembotab'.

Enfrente.TobaLRehe.To
bibo.

Egaarfe. Ayabi.Aen

enfrente de mi. Cherobai. Cherobaipe. Che rebabo. Enfrente vno de otro ean y ob a h fhy O.y opba chu r amo ni'ny. Oyoobal oroc. Oro'oyoo-

Engao. T#b?.'PyrfcEngaofa.coa.Poromo p
ri'nara.

.,

Engaoa yida.Tcob y; pata.; Egaoo mundo. bi por

ba.

mbo tababip. l.ibi" p gnra mbae. poromo


riE;

Enfriader.p.MboroyjSha-.

p;

ba.Mboroy^ atiba.
enfriado.

Engaada cofa;. Mbae oye


u

Yrabori pira.
(

pi'p

o'bae;Ymboupap!

Y mbo rote imbira.


r^aV
Enfriar/e.
.

Engaar. Ambeup. Amb


.

Enfrian Amboroj; Ambo-

Engrandar

Aembp ro. Aembo fi ro Engrudo. Mba pomo. Engalanar. Amboyeguag. Engendrado de l tierra. Ambo catupxn. Amorta bi agui moan gimbira rv. engendrar. Amona. Apor Engalanarte; Anemboyemona'.ngV guag. Anembo catuprj. ^ngendrare. Anemona.
.

y oap'. A mo'y pip . al rededor. Ai boapj qui ragur.

Aembo hep hep guiye guaca.

Ane

motarv.

A h embo. Ensaado. YmSpyny mbra.Ymbotabpira.

Engendro, mcnftruo. Q< moangabae. .Engolofriarfe. Hebi heb chbe.


Engolfarte.
-En

A ha ratpSTtcpe

rrfmim.fci

www.portalguarani.com
1, ante H.
Jngomada cofa.
s

E. ante
Engrudar,

N*

J4#

Mbac icj?

MbaepSmo pi-

ppym8Mtnbira V ingomar r i bir %i reli anqrianS

pe amboya Amonanm-

baepomahec.
Jgngrudo.Mbae pomSng.
riguiiir.

ingordar.Ampngi'r.
Engordarle. Aem8ngr4,

AmocSnga. A-

m8 .'pyngote -y.gubo*
bfra.
'ra.
. -

engordar ecuando^ Amoiv


grypota, ingrandar el toyo cacando al rededor. A hpba. engrandar el hoyo por de dentro ala redonda. A

nhechizado/ Ypoha no m-

"Ymo,pofilog?up-

Erihechizar, Aniocay paye pip. Ay pohana. Ay'

;phngiu.
.Erihechizar

boap$quiragt$.
engrandar la cofa,

con flecha. A-

Ambou

bicha, ngradar la chacara,ayppi

poroybo curupai'pip. "nhechizar para q le ame*


tache rah guiyabo, : nhiefio poner. Amo ata.

A y pohana

t. Ambo engrandar e

ubich checog.
la llaga,eften-

derfe algo.

Chea oyep

Ambopar
a.

tura,

Am3

pir.Ol'mboubich che ai cuera.


In

grande numero; Het ete.Ni pap hbi.Her-

Enhilar aguja, yo.

Ahejybo

En

hilera ir vnos tras o-

nfamSpae.
'ngrofada tabla. bfrap

tros.

Ore riCi orohb.


hipe oroh-

Ore

r-ic?

ymo ariambuc; piYa,^


Sngrofado hilo,&c.Ynym-

En hilera ponerfe, Oro Smbo c i oroey c r vn*


i

b ymbop guac pira,

como hilo , &c, Ambopguaf. Engrofar como liento. moanambu$.


ingrofar

ga. En hilera ponerft

como

Toldados. Oyopbooroy

Enjugar lo hmedo

AmS
cang.

Xxa

mmmmAMiaa^

www.portalguarani.com
348
cV
Enjuto, contrario de auanoo. Y yacu cat.Y/jv-.
nibae,;.

E.

iit

N.

Bv

att

N.
eftd?put)?.

cang. Am8 iyn Ambpa^

Enluzdd,Ym

ra.Ymboyo pira. Enluzir.AmSendp.Am.


boyo,

En lugar
f

.Enjuto lo que ei-ana

humado. Ca^.TyjiGang.

Enlazado. Y y ur\pra. Enlazar. A yur.pa. Bnlazare.AyeyuE.

de hzer biehj ha ze mal Guembiap cat i rangu reh guembia


.

popochiovmund

En lugar de.otro-cftar.-Te
cobi.

Epla rano.Ppe.Enlodado.

En lugar de fer bueno, ere!


.

Y npv mhit a
-

Huv bae.

enlodar. A-cnouv*

Amhon.
;

Enlodar fe. AemS fol mo nibochL Ac'mba. Enloquecer a otro*Ambo,

malo.,Nderec marng turanguera erey mund; nderec pochreh.Ere eobiaro nderec mrn gatu nderecQ' ra pochj
reh.
bae.-

tarob.Nambparaquaa bj*Ambaaquaa cayv

Enlutado. Otmbo aobv-

Enloquecerfe, Chetarob. Mmbo,. tasaba* Nda che raquabi. Che a;

Enlutarfe.A?mb aobv. Enmaderamiento delaca fa*Ogquitcu.

quaacayY Enloquecer fe defvariando. Cfre ernget nget chearaqaabey mbor* mq.


i
,

Enmaderar Gafa.Apgquit
mo:

Enmaraada

cofa,

Mb<

y epoo cuc. pooibae.

Mba oyeAmbpyepo-

Enloquecerfe fingidamente.) Afmbo tarob aub.

Enmaraar.

Enmaraare.AyepooLA'
eiriboyepoo.
.-.,:

Enloquecido.Ymo araquaa
8 i>cymbir^.

Enmararfc Aipfterepea

Ah

www.portalguarani.com
TTfi

Ev ante N.:

E ante N.
be
:

34 9

Ah
1 1

iptpe.

'AmS^cay.Aml
...

n ifcarado. Toba raing rerequra. Toba raingba pip oDembo:*

endog.

enmudecer callar. C he el ng;Ac? ^big;AmSmbig chee'g.

bae. Dmafcarare.

Toba rfirrghar m bot Ae moob raagba.

&he ee
ilec-ngu*

cay..

Naeebe. AhaiiS

enmudecer
ndicatu.

perder Ia4a-

Inmendado. Oyecob'arobae.Oe'nrancatubae, Oe apengbae. Oeiboaraquabae.


-..,

bla.Naneebe. Cheea

enmudecer turbandofe,
con verguenca, Ae'mS
niara gui

?0tnendar la vkia. Aap^n-

g cherec. A ye ecobiJU ro. ApiG teco m^ranga


t cherch.reh.

eengubo.Ae

m8

nee ngop guit *

Ayrmmd

chcrecopochi teceatu

m8. Enmudeci por auer Je coi


gido en maleficio. Ndoyohbi mra oa guama

enmendar lo'hecb Aa

opocohbamo.
ennegrecer, Amo v. Na. ennegrecerle. A firmo v. A-

peagog.Amoyngatu.Ay
pochiog-v nSngatupir
.

bo.Akcobiaro.
:nmienda.e^obito\nea pengog. nemSngatupix.

emSpihv.Pichv.
JEnnegrecerfe
j

ecurecerfe.

.An 'rriSipftv.

E ninguna manera. Aanfti mi poder.eheppe.Chc roete. Aandett. Andaup guipe. quri.Andabi quri.A inmoheccre.Habe. Oeny. m8habe. En ningn Jugar. Tetvrg mudeccr a otro. A mofle eyme. eng. Anteembg. A- En ningn tiempo. Namg m8mb%i3e.Nanio;33 amo r%ui.
I

#0
IiJUIa
iiliiliiliiTiiIiiTiiifii

fnf

www.portalguarani.com
Pwri
350
-.,;.

ante-

N.

.-

-^E am^N.

ennoblecer .Am8 mafnga t.AmSangatufa. Enojadizo, fcil de aplacar. O'emoyraba ey.

ndu pablraniS. Pab^ quabamo. En primer lugar.Y ypin


nlS.

Aba ey ofmoyr^

a-

En qulqiuera parte. Te

gui poihra.^OnemSyro r8me.Tetyr8prp. agu quapap p hra. enramar. Ayaticcaabc OenrtSyrS hagura gu Acaab atc. Acaab oye curitey har. mouAcaabrcM.Aca Enojado,aheleado. Oem cuapo.. bo ag oe moyromo. Enredada cofa. Mb oye

Enojar.Amoyro.
nojarfe. Aemoyro.Ru. 1 Enojar fe,enfadandofe. ye

poibae.

Oe'eundafs

ahe. Ayerec ata.

Enojarfe

interiormente.

bae.Yyayubae. Enredado; Ymboyepoo p ra.Oyepobae. Enredar. Aniboyepo

CheproemSyr^.Che
i'bimenoaoemGyrS. enojarfe vnos con otros. OemSyro oyoup.

.Amboayu.
.

Enredar con ted animales /A mbo pe pip A y' pycaplfpc. Aypici. Ay Enojo.-moyro. Toba ^S; mam.Ayayira. en Tob,roftro. /Enredo ficcin. Mar te Enojofo,molefto. Poromqua m'opy ryngba. bogueraiau. En refolucion, finalmente Enorme malo.YangaipRomb?.Namb?. baeabaet. En retorno. Poepicpe. Emponzoar. V.Mbljy En retorno dar. Ay poepi TefliY;y Popi. Enrejado. bi ra ecnda-

En prefencia.Tobaquc. En prefencia de todos. He

chagi ppabcramo.Pabe

Enrejar. Amon cwdac. Enriquecer. A<hn8nibac


et.

recpe.Pabc robpe.He

En-

^fTrrrmiTniifii^Tiii

www.portalguarani.com
*

mm

E,. ante

E.

ante

N.

3:5*

nriquecM. Yrnombae eteatupira; nr onquecer fe C h'ey ur u . nronquecido. Ymboyurupira.


.

yaicha gue ahuguicia-

moepv*
En&ngrentarfc.
gu^pyra.'.

AemS u-

Enfrtar 5 o enhilar. Ahecy-

nrofcada culebra.

Mbo
-

o.mo.
infartar pezes , fruta , &c. Ameraban guar, isnfenada de rio , mente, o campo. Teb chu. Acu-

emam'.Yeapaqu.
rocar fe l culebra.

One mb apaqu rnboi.XMe


mamafnbo.
mboc.Amoi-a.

IIHIi

fayarimponer. Atnboc
nffyarfe", imponerte.

rabo

Ae mb c. Aea.
para morir. Aie

ttfkyarf

H-'chemao hgum re
ChereorurmSgu-

hc,

ra.Ga. jnfear.Ambo.E.i i . JEnear demofrando. Ayquaabee.nga. snenorea're at algo defenderlo.Ay pi'gyro. Fnfeuar.Ay pichi mbae qui
ra p?p.
enfilar.

rama:
vnos con otros. Orooaa. Oroo mbo. 'nfaye Ta ng ae a arig
'flayarfe
.

Among mbae

qurhec.

ASty ibi qupe. iporyaibiquape.


.

nfalcamito. hba.
fnfal 9 ar .

Mboubicha

jEnillarcauallo.

Tendba

A mbo ubi ch.

Manchar con enfanchas.

AipopM..
fanchar tirando. Aypipi

r.Amoata.
nfangrentada herida.

O-

pv y ya.Huguipu.Hu gucyyapichcu.
'nfa'ngrcntar ia herida.

amoi'cabayu ramS. Enfoberuecerfe. A emboe t. Ayerobi cheyeehc. nbrdecer. Che apicqua vcog. Cneapica cany. 'Nacheapicabei. Enfortijado cabello. Ae mama.abapicnai. nfuciar. Aniong. Am8m
bochi.

!r|:

En-

iTanJT^tiT

www.portalguarani.com
3

5*

JL.

ante

N.

r antt;N.

Enfadarte ccn barro. Ag


Enen.ia de

u mugenChe

ra quaa cat ,Ma tet.. Entendimiento fagaz. Ai

quacaracau.

membi'rng, GhcmendafcChem^ruaylf.

enterado
t.

efoy. Ayquaa es

Enterudo del varn. Cherai.

Che

Enterar dar Jo que

falta.

renabirec.m-

mbY.
Entender, cir.

A hendu. pa.

poatcueayrumS. Entero. Guetbo. Nara


enternecer
.

entender bien. Ahendu cata. A yqiuacat. Entender enalbo. Ayepo-

,..

ablandar coi

r.Ambaeap.
entender
las intenciones.

pa labras . A mo iiepunga tu C he l e p om o

pv,Amboaqui.

Ambn

Ayquia ypVpegua. Entender mal. Nahcnica tu! Ahenduba. Entender aber. Ayquai.

rnbor cheee piu pip Enternecer con lagrimas AxnStpv chereca p


pe.

m>
Entcndi.mito. P aba* A. 9.

enternecer lo duro. Am8ir biu.Anibopip'u.


/pec^ng.' Ghe-pKU

Mbaequaa Ener necerfe el.-co-rac ;Cfci

Entendimiento agudo. A ra qoa cande . Cbe araqua;th. Araquaa.catup'-

x;ht-p^^,
^fiterncer lo duro. V. pa. .G.eioaibiu. -,yj|
p.

-Enrendmiento corto/Ara-

Ente r nrcere

llorar.

Che-

ejt pir.

A raquaaJie-

pa cai ^uya heguabo.

'ra.Araq.iiaa m$%.

Entibiar agua.Ambaacik

Entendimiento mediano. A raqiua at a. A raquaabo


ya.

bu s.
Entibiarte en >neicnu>o
cu.c
.el

fernor,

^atendimiento grande. A-

aculo amb^Oi.Cheracubd
rir.u

cu

liUlnlifci

www.portalguarani.com
luipuiiiiiiiy

E. ante N.
cuc
yro'ic^s.

E. ante N.
carap. Ambo apa. boyeaib?.

3*3

Am-

Entoldar.Amboog.

Ambo

Entomrfe. Aernbo apa. tapil.Ayahc. A^mboyea'lV.Ayeap, Aerrvbo Entonado andar. boMemS py amortarle ios oos con nucc giiaf be. Chcrcc iv. Aemaopy guiar abo. Ankno
itar-oguiatbo. Entonar, dar ia voz.

A me

yneegnaaia. Entonarfe con el veftido ageno. Arocmboac cheao ey rereebo. Ambo


cjui

bo cea tv Entortarfe , o ladeare la pa rnbocarga>&c.

YM

Mtba.
Entortarfe facdofe ei ojo.
-

A mboefrquap. Aye e^g. cbeaaey refe. Entonarfe el rukrybaxo. entrada de I#puerta,Oque namb y p pe.Squ ?ypi pe. .Yqutr'aguiyebae cuera olmboctc ete Entrada de monte. Ca yfcbcrrny
oicbo. Entonarle enfberueccrfe.
ra.

Entrada

o principio del

Aemboetc. Ayerobiat.Aicmitarv. Entonarfe rnzerfc graue. Ae'moitarv. Entonces . Acoiramo. Ha ranao. Acoi hipe. Aco-

pueblo. Tabctobapi, Tabip^pe. cabeca. Ati Entradas de

.baeang.
.Entradas hazer. Amboyeup cheatiba cng y pfrn.

m.
Entotrpecerfe.

Nachemboc

catu.Cheropar. Nadie

Entrabas cofas. Mocqybc. entrambas -vezes. MScoi yebib.

rnboaraquaabi.Chembo

Entrambos nofotros. Ore


moCoi. Entraablemente. Papebc.Tecat.Pigubc. .Entraas.Pia.Mb.

opa. norpecerfe las manos de frio.Chep poata roigui. entortar. Amope. Ambo

Yy

&nz

www.portalguarani.com
l PJ P FPP
'

'

5f4

1;

mm

H,
Entre
pe.

E* ante N,
rafa nte.

Entraas buenas. Pll Oitttpin. Entrar. Aiquie. Ayque. Entrar de rondn. Aiquierecap'a.Ayquiebiar.
.Entrar,

nuAmS aml ara g

entreds lleuaralgo.Oc aa oroguerah.Hophi


quapjporoguerah.i' bir bira rLoroguera
ha.

alir prelo del a-

gua,&c. Ane'mondc ote guhobo. Entrar muchas vezes. Aiquie


pi.

Entregado fer. Ymeengyn


bira,=

Pi-gey aiqui.

Nanderei aiqui. .Entrar vn is vezes y otras no. Amo papa guitequi


,

Entregar.Arr.pe.nga.

A yquie .papa. Pav pav. Amme.. Entrar en cuenta confgo.


bo.

Entregarfe alosdeleytes Teco or angalp up emee. Teco on aba et

noche yeporhmSar
c.

Aipobibi.-Cherec cu. Ayip guar cherec. Ayeecpobibi'.

Entregarfe a

f mifmo. A me.Aemeengc.

Entrar en cuenta de deudas.Chcremyepi'bee ra-

Entregarfe de algo. Aipi'c; Ayogu. Arec chepo


pe;

ma

Ayecarec he^ypapbo. l~>-\


aipp.

Entrego de cofas.

Mba
alge

jEntrar me aiquie cherechagey

meengagu. ecdidamte.em' Entre manos tener


Ayabiqui.
no:

Che pope

me chereiqui.Na chen
dubiguiteyquibo. Nachepiru ru.
pgi.^

Arec chepo pa\

me.
Entremeterfe. Ayeroiqui

Nachepi

e.Acmonde

e.

anre ao.Roi-pip

amo

a-

mSrir'.Pau pagine.

entremeterfe donde nol llaman. Che roiSI ndi

ntre cuero y carne. Pi-

beyme yep aiquie e


E

^XJ

ni i

Tniiiiiiiiini

11

niiiiiiiiiHMfc^fchfciMfcri

www.portalguarani.com
iiiwil!|iiiy

ante

E.

mt% H*
e^ai

%%%

^tremeierfc entre mu~ chOs.Aiquie te?! tpe. .Entremeterle vnas entre otros. OroSmS na oyoehiOyoec^eoyoeh.^ entremetido. Aba yeroite?, ye cea e bae. YemSnde sic guenSi

b guab araguitecbo.

A nema
..

rara^pa

guitee&bo, Aemboyecog ara ra^pa gtii ein boarata guitecbo. entretenimiento. Ara m8n

quie

ndabeyme.
entre nofotros.ande pavme,. ^ntre oyr. Ahendubay.Na henducatu. entre piernas. Happa. Entreacar. Aypavcn8he\ Y8 balgui anohe. entreacar efcaruando,;Ay

guapaba.Ara.racahba. Entteteser como redjQ celofia.ASpe.Aypia. entretexer celos. Aope


a yaca. Aypia ayac, ent r et e xe r fe O e ni 8 % . Oyecea.OqecGnda^.
.

Entreuerada cofa.Yopav. ntricada cofa. Y y abalear. Entriftecer,

,
.

pav ertShehehcoita. papa henohemo.

Ay

b?

Amone m8mA m8ngy r y r : A mbo


Ocmombia Ym8em8mbia pi-

rui.Ambopich|bi.
entriecido,
bae.
ra.

entrefacar ecogiendo. Ay pay .enShe yparabca.Ai parabog. e Aycatug, Entre femana. Amme bae ap pucu pip. Amo

Entumecerfe miembro. O emSibrqucheyib.

mbe mbae ap pucu p5h


p pau pa'vm'e,
Entretanto. Porombucu. Entretener con juegos. A-

Oemopoata.
Fntumecerfejtullirfe. Chere t

omino. Ghebuaqi.
el

enturbiar

afsiento.Oe-

m8 1 cui ymomboarata.

m8trpH:Oem8fiv.O.
enturbiar
ipfttf

entretener el tiempo. A ara ea gutecbo. Amongua-

el licor.

Ambo
en :

Yy

oM

www.portalguarani.com
'

WIW
356
E. ante N. E* ante N*
Enturbiar el negocio.

Amo

mbochi.A\onm En vn momento,- Quapap.


OberbS*?;.

-Envejecerfe hafra la eda decrepita. AcmS-qu

nu. GuYr ra ram'ay c

chetuyramS.Gheapay
c tu.

En vago -dar
dog.

.^ Atriguaia-

Ahc&a

apaiqui

Aepcbangatu,

-Envainar. A iti rumSndEn van&af apretando. Ay

En verdad. AyeiHI'fl'.
-Snves de

p8rfiyp?p&i.

la cof.Herequ* bey ngotL Hapip.-Ci

Envano.TeEE.At.Anga.'<

pe.
rrivilecer a otro^ Amboa

JBa vano traba jaf.&cpora-

bLAmSmn?.'.
Envikcerfe.

bfautd'.'

Acmo

vb

.Envarado.Obiraquabae.Y
_

A?m8tn3*g.

potabae.
I ata.Ypoati.

envoltorio. Mbaeapaqu

Envaramiento. ObiraqusL
Envararfe^ra^tieTo. A-.

MS.4.
-Envoluerjqnrollir.

Ay m;

ma.
-Envoluer entre o jas afand
ai recoldovAypoqu. 1 Envoluer al nio. Auba.

emboi.
.En vararfe-,

poner e

tieflb.

A%n8 birqua.. Anmo


poataV

Envafar.AoaV
JSnvejecerfe.Aerabotuy-

.Enxabonadacofa. Mbae yupip yhei pira. X; bonpi'peyheipi'r.

bae.Afiemoima.Aepoaima.
Envejecerfe
cafa.
la

Enxabonar.

Ayohei xat

pip.i yu! pi'p ayohc.

paja de la

Enxaguar
Enxaguar

la

boca. Ayeyi
ropa. Aytyi

Y yugimacherga. ^Envejecerle Ja ropa. Y yug


chea.

ruhd.ta.
la

jfa&aYymSchead.Y og yhfra. ya a.Oembo cuerma Enxaguar vaos. Aypx

er<

c.AmSngur cambuc!
y he

H11Tllhf.il ti

www.portalguarani.com
Wfi
E. ante N.
yheita.
E."

ante

N.

3^7
qui-

Ambo gonoco-

xundia.
ta.

V nigua j

co yhdt a. .nxalma de cauallb. Mbohilt upa cabayu arigu


ra.

nxuto cenceo, ^-bpuc po'. Ah ete ib L Y*y c


.1

ibtatu*.

nxalmar cauallo.

Mbohi
-

.Enxuto,eftar fecoi Ykaffg.

ytaup amo'cabayu rmo.

Ei ante R.
-

inxaluegar.Amoa: Ambo apat: Amo mSroti'Aypi)

Era de irigo.^bat myr'y


chitbiat^tobat# pc.^

ppambf g de aug jas Eyr


.

apyta. fesaquiaiat.

quihba. -Eredadychacara.Cog. Bredaddefiiontadar Cop

Aacambua.

hgu/
Eredar.Giier mbse cue a

Bnxu^ador* .Mocaiigba.

Motvi*yhiba.lmboacu Sba.V flxugar ^rao cang.^mo


tyni'.*4mboac. Kftug&r, agotar; ^ytiapii.
-

ramo aye. Cheru mbae cu chemba rmoarec.

Eredero.Mbae cueri y ara. Mbap ara mbae cueyra.

ta.

Ehxugar al Sl. ^mocang Quaracipe. .Enxugar empapaad*/ly pi


tcygauppc*-.Enxugar. ecurriendo^mo ndi quj ymo camo. yfmo

.Erencia.

re chbe. Chbe
heyaripi'.

Cher rembie yambae

Erejia. Tparerobi rar aba. Tupa rerobira ra

m8

cng ymondiquibo. nxugar,o paar frutas. -4 rnombir. Enxulio del telar. ./4o mama nd aba.

ayp. Tupa rerobi habagui puhriio aip. 1. mombih n am8. I.mboac gha'mSaip. Tigrero
bi rerobacba.Tupa ro>

biguipoh.

Ere-

ldUa

www.portalguarani.com

3%$

E. ame R,

E. ante 1,

Errar camino, Ayab? \ Cherop. poropihira.l.mombg Errar en lo quedize. C hra. l.mboaeji'gi hra.U eengop. Ayab chei rerobaghra.Pohra. nga.Tatha. Anee -EYefiarca, Tuparerobio tc.Ayabiguieenga. harubae rubichb3. l.Ttl ;Errarentodo. Aporo i pf rerobi catu ey i cue. etc. Aporo abi opaci res tu^yorf.no. Ndepiche mbae reh, rae? Jarrar no encontrarlo, brizados cabellos. A ar3 pindcqu.
je,

Er

Turf rerobihaoha

rubae. Tparerobilgut

pa. Abeb. .Abb. a taf.AtfrWbi. Erizarfe de enojo. Aembo

.Errar tiro. Chepua

h^uc

ayabi'.Chercmy^bor gera ayabj.Cheremt


pi rngtira ayab?,
.,Err

abeb gui moyromo.

AemS arpul Aem boabib. Aembo ati


ai.

en dezirlo. Chet

niombegubo. Yth Ytatei cheny.Te>nu.

JErizarfe defiri, Chepiri-

mb.Cherabeb roigu.
Chearur,
Erizarle los cabellos.

E. ante S.
Efcabullire.

Che

bib.Che abeb.
.Erizo.Cuyi.

ha Sepe.
.Ecaldar

Ace yep.; Ace biar. A


<

yepebiar.l.quapap.

Ermita. Tupa ogmyry ta~ beyme. ermitao. Tupa boyatabeyme.tequra, rrada.obra.Ytatbae. bae ap pVrabi'.

con agua

calient

Ayoh tacu pip. Ah


pii tac pip.
jSfcaldare.

M-

Errado

tiro. Pa ab'i.
,

rrar.Ayabi.

Aca itacu p p. Ayesp. tacu re: chea. Chepit itac gui-Chembopit * tac. fcalentarfe con ei trabf

mtiiiiifci

www.portalguarani.com
wniwkmm+ \

E* ante S%
jo*

E* ame

S,

potab^i* ibo*
a

AiembO' acuh gui Ab? rabo i


boca hablaAnembo cv acub

Acangtiy mae.

Aropo

2:

cng.

gui porabiquiho.

calentare la

Bfcandalizado efar. Yan r gaip rechca anemondiguitiip.

do.

gui eeng.

Aembo cuAye

.Efcandalizar.
di

AporomSn-

nyny guie enga.


fcalentarfe los pies.

pip.Ayope chepi. Ayepi mboac.


fcalera.Yeupihba. fcalerade piedra. Yeupi-

cheangap pip . Efcandalizarfe.Aemondi angaiprechca. Efcandalo.Poro m8ndi.

Kaytapip yyapo Ytyeupih.


pihrup.
fcalones.

pra.

Efcao.Apicguac. Efcapar deslizarfe.Aecymb guicen yepbo.


Zifcapar hazer
,

a efcondi-

fcalera fbir.y.eup

yeu-

das.AmoCeyepuccmi'm'e. AmSe'mi ymSce


nyepbo. Efcapar con
rido.
la

Yeupih racap

ba.

flecha el he-

ifcama.Praapecu.
Sfcamar. Aypepy. na. peog.ca.

Oguerop cheru

Ay-

Efcamob pefcado.Pir ypyphetbae.


Efcpar la lluuia del todo.

herecbo. Efcapar de la muerte.TeSn gue cuera rae che. Ecapar,huir.Ace yep gui
yabpa. Efcaparfele de
Efcaparfe.
la

Oqu po ayebo ama.


Efcanciador.Poro hey nd ra. PoroheropobeerigEfcanciar

boca. Che
Ciri.

yuruh.Che ce
yep.

Aegyep.Ah
ma-

ra.Cgu? mangara. dando agua. Ambo ii. fcanciar dando vino. Am8 nga. Aporoeyi. Ahey.

jBfcapar de entre las

nos. Aguyndog. Ai pogu

rog.

Aypoh;enPo.3. Aeaguyndog.
Ef-

iiiiiiiniiiiiiTiiftiTiii

www.portalguarani.com
ll- l' J - J

360

E.

ante -S.

E.

smte
,

5,

Efcapar fubieri Jo -por breas.Cheraiarace. fi-fcaparfe por debaxo de algo huyendo. Ay .gui

fcardil!o.

ta^myf:Qj

repotaprnyr: ECcarmenar con vara, o a

co.^motumv.nio.^yi

pir.bo.^mo dj v.ni. Efcarmenar con larmam be. Apeap.Enem. Ayprpir.bo. ^fcaramuza de a caulo. Escarmentado. 'Ymombc
.

rogguicenyepbo. Ecarauajos rabe. Jara-

Cabayureroycr heroCabavu rcri> nema. Efcaramuzaracaualio. Anandba.


.

tiah'pjfra.

royere cabayu ero a ron ana. A roe oa cabayu.

Efcarmtado me ha efe itigo que Dios mehaht cho. Tupachererec hagu che r&onibotahc Ecarmentado qued dfd
,

entonces. Acoybc guiy

Ecaramucar

a-pie.

Ayerc

ver guina. n>a guia t abo.


if

Anana fe

b,o. l mopich. 'Efcarmcntar hazer a otro

^mombotiah.
Efcarmcntar yo. dhetu
botiah-.
h,
.

E {cardada yema. Ca ym8


obir.

CaymSndo-

Chcnombot

rog pirra. E fea rdador .


?faardar
,.

C aapi h r

E fcarmicoto. MSmbotia
tm Efcarnccer.Ayoyalta.

Camof hra.
arrancar ye ra. ArSndorog.cap! Acapijnioy.

E (carnee

do. Y

yaip'ira.

Efcarnio.Ytba. Yait

lfcrdar mullendo la ticc. ..mbogu rnbogu


bjf.

mo.Yyahbamo.
Ecarioes.dt-todos. Pab<

Ecardarrecorrdo lo car
pido. .ca quir.

yitbamoheconi. Ecarpia.Ty a.M8^avng< hiba. Efcarua dientes. Talquyt)


ngc

HUlnliiii

www.portalguarani.com
8
E* ante
mar^ngat/
'

E. ante

-SI

n^cha. TlpavciitiV
cbat.

Efcaruar. Mabifcoi. Ai-

Efcaniar cntrfcano.
pafioghiblfeeita.

Ay

Ecaru&r?acando rayfees. iyoog hbkfta.^hapo oghfbicoita. Efcaamente.Tacatey mb pe.Pob hpe.Poem'arv

Efclaua.Tapitp. Efclauo. Tembi dim l Efe! ano. anido en guerra^ Tmbiaih tsr$n*me .gur .Muanobpcguar. Eclauo comprado. Tem\
^

biaihu taripi.

Ef:lauQ hazer. #moyng& ^tmbiaihbano,


^

rShipc.
Efcafa^eioiia. sbiacatey. Tcate? y*ralpob bae
4ra.
.

HeyaripuHeitipr Y par ab pire y, Ecluir^eechar.^ni.^yEcluicSo,

A b po p <\m
Oyequaa

Efclarecer el da.
ca.

pea. -yparabog neyabo. Efcoba.Tipeh.Tipch. Efcoba jo ofc fregar H p'

^raoequytyngog.

%
'Efeobajo de vbas. Vb'f

Efclarecer , entrar Tayos del Sol.Quaracioyti'pp.QuaracYoiqiie. Qua *raci ac io c'f ja facaos* Efclarecer
la maana; Ccf royrang puci Eclarecida perfona. jb fingaturSmbet. -Ah heco cande catu. Efclareeida coa. He cap pYra.Yrhaecku mbira.
1

gu.Vbara rgtfe. Efcocerv Coo. Chepi'tacu


Efcocer las orejas. Chenamb acub. Che namb

coo.Hafrchenamb.Che namb pita %i, [coo.


Efcocer los ojos. Cherec Efcocer ludiendo. Checc chetGo yequtica. 'Cheroyequticucoo. Efcoda,o pico de labrar pie dr3s.Quarep0ti.it pandaba. 22 e:

Eclarccido linage. <-m8-

a angaiur?

emSiiS

u.****Ui*

www.portalguarani.com
$6i
-g. aate
S.

E ante S.
guVpea.Sm:--

Efcofieta.icanaSjS. cangapti. Efeoieta dered. cncao pixa.

E ico nde r fe A p em A he t
m:mp. Efconderfe
,

JScoger.^y parabog^yca tug.ca. 'Efcoger poniendo,cada geneto aparte.fvyparabog


*

cerrando po

donde
og.bo.

entro,"

Aembi

Efcondido fer-ide otro,. 1 myrnbirra ch.Gfrem


Escondrijo,

rnbae oo porciio yait n. ;Jm$ Qo porerno.mo. ECcoger vno, y dexar otro,


,

emy hba.

myndiba.
ba.

Efcopeta. Mbpcba.Poc

^cBopapa.mS.
Efcogida cofa
bpnifsima. Y ondea catbae. Y catupificatbae. Efcogido entre muchos.
,

Excopleadura* Tapi yubc*

Tapyuprp yyapo
1.

pl

Ymbopu pira. Ywow

Teieticatupmbae

a-

guL

bu pta tapi y yupi p . Efcoplear.Amombu tapy


,

yparabg, prra.

Ercopk)., Tapi yu. : Yqu cocba. y nSyngatu pira. Ymbo Efcoria. Quarepoti repot catupbpira. cu. Efcombrar, poner en or,d. iEcorpion.Yapeuc. c>monguacat.c4noyn Efcriuania. Quatt.hba V gtupin. imbocatu obi Quatirir.
den.

Teyiagu ycatu pir. Efcombrado, pueo en or-

yu pip. yup^p,:

Amboqu tap;

Ymboguotupfra

ymbgu

catupi ribo.

EfcO'vder.^nomy.mo.wy
cpacii.pa.:

Ecnuano. Quatia Quatiaaphra.


,

hra

Eferiuir.Aiquati.
Efcritorip. .Caramegu,
:

^condcr en 'ejlno. C hera

Che aoibiimeahSmSGhea
cap guipe ao m:

membretbe.
,

T:i re

bac. Hepi^hetbae.^

mbo

. ,

www.portalguarani.com
.
ante
S*
*$&%

E.

ante

S.

mboyacetabae.
afcritos,carta,papcl.-QL

Efcela.emboehba.
Eculpido. Mbae raaivgba yyapopi ra. ; Ytreha
-\ "VquatapVre. Efculpir. Ayquatiytapi.

tia.heerquati,

icuadrade bIdadoGua ryny^rjt i.Gua'r yfpopi.


J

Ecucharv&yeapcabiteidupa. fechas. Y^apYcac hra. i fechas potienYeapi^aca hra amoi' A&endubut. Y S r efndupra am?, &udar conecudo. Ayopia.bo.ca.

Amo pentf mbae y pc quatibo it tehc. Amo aruf enib ilfcap yqa
.

tibo. Efculpr por las orillas. A3

moaruiemb.

Efcu

or
'

t a'

reh

mbc

m8
b.

apenihara yquatia-

Efcudarfe.Ayepla.

Efcudo^Guaracap*Yepi
cba.
fcudil.-aeapSa.-:
X

EcupiSnn^bvfhe^c)^Smi.

Efcptr con co.

Guiy

B&u iriar. Apobbi.

Aiplf

guarbo an nvb v.

gu^ChrcfpoepOe. Che ecnorig poe ptbe hec ar. Efcudrihar c la vihu Che
i

EWs palabras,

e yyb.ne'"oycqua ay mbae. Ecurecerc el cielo. Ama-

pnu.ibagipytv. jecapo he^c; Ayeec e-- Efcrecer^^lehtftdf^ -t. -Ypytfimbtcheara. tzc ctM K'chciega-rpoe

pomov

"-,'

Ecudriar demaiado*

A'i

quaa.Chembaeaqa&a hophopafL
Efcurecer fe
l vtfta

nemboe^po^po^
S,
i .

he.

C hefc
J:
1

C here$uP" a ai ht ee; fcudr ar fe A yp gua>3

.%^Uapyt8h*r. iT 4;:
;

Apobib cjr^6* yccjereegui yeeh;Cnere c a poeng^tfUf gui kek .

Ecreere^mlio: a/ribi#l%tSl m^mtf.

-^^naym^mbi.

ENda&P?^ 3
Zza

E
!

I8i

liTiTnTilIltftlIllTiiIiiIiiTiilnMigii

MMtab

www.portalguarani.com
4
E.
ante
S.

E.

ante

S.

Bfcur i-jai de nubes. pytunb.

Ama-

^rciirojdj encender. Y ya ba yquipa. cu-ros oos que noven.


.

ye ey hagu amSrobefi Ndayapoicne.


JSfcuarfe

de

fus

pecados

Teca pico ey
Jfeurrir algo
t amr.

agat.,

Te

yopa. Ay< pi cherec,aycu. Aya

Aae angaip

apretado, Ay

ho.Ambot.. AmSang bf che angaipa ympmbed

eypotbo^

"

A3in
.

-Efeurrir la VAfija.AmSadJ-

^fcufas. Poropikba, rom vh aba,

Po

qu.bo. fcurrir ropa tqrci4e*Ay. poc.bo.,.


Efcufacion
:

^s.ciertoeTo.Hyl: JS$ cierto verdad. Tacana,


c.
'.

impedimento.

M?.4. NdUatuj^H^
ru.;
Z?fcufa_<dq del
'
.

&npvu ep.num;3 k
iforarfe.

AemG pala
....

ayamp porla edad O tuy aba r amo: n-

Ae'mo mburi* Aem


tata.^ tk

^lfirerco.xMf atiababa
.

dicati yec.oae.Ghe tuyabae> che mS nema, ye-

Teco

et haba.

iexioiu-

coacu reh.

Naehembo

buru,TaahUa. .Ejgurbia de carpintero. Pa


,

yecoacuychetuy.icue.
i^fculador. Poropa har*

rat;Qarepot pcof . flabon de cadena. Ytac*

^or^ei>era.
.

Poro eco
' .

obav.Y^9a^pyi.>

^paeii^ ; tcar a otrp.hec coac. Ahecopa.Nda rob

Eflabon.de Tacar fuesovTaJSflabonar . Anabyepot S


JSpaaltado*,

"ruca

fl

j^p^arJngR.
?

Quarepot y

,rquatiapi*

#p%fe de !iper* M4agur


ye
flp.

Bfeal udor.Quarpotqua
-

N4i catoche y-

tihra.

JSfinaltar.Ayquati.quare-

P:

www.portalguarani.com
E. ante S.
pot.

E. ante Si

365

Ambo par quare-*


Qarepotiquatia

pot iqu atibo.


[malte.

faUuacerecihohcatn.Tkcihoh puc& catuhba ecaingat. Efpaciofhombie. Abec mbtire. Caracatu. Abyrii cat.
jBfpaciofo en andar. Pimbe fa - mbe gu c * gu cbae .

hba. [msralda.Yta obi L (crofe en \o quehaze. Checar cat ycande y yapbo. Chelear ara y ya

pobo,

m&rat^ en
paciar -d

fi.

catu.A^eerec eande.
yi-fta.^ Ayee^a mSnd |uremo ccS na.

Ayerec

bae.Ghuramfnda. Efpada. Quic pue&- Quice gul.


:

fpadaa.Prripcpe.

Efpalda.AmieupcfpaldilIa.Y^bpecang % fpantable.For mSndii.Y ybaer.PicMbi. JBfpantado eftarv -Chyuru yai guitecbojgu fiemondiit'a.

ifpaciare. AVs mlfecSi gui

tecbo*
'fpacio -anehwa.H.n.7.-

Lfpaco de'ttempo.ai^. A*

ymbac .O'aiumboh A* raca.Quip; sipacio de tiempo venickro. Ai aca .Nehli.' Sfpacio detresdias. Mbor
.

Aemondiigui

a-

sna.

'.'

.Efpantado fer de otro.Che mSndl . YmSndi pira


che.
te:

hapi ara

reh.-l.pi'p.

Epacio diflancia.

obvv Spantadizo. emondi ce

Sfpaeio tardanza.
PTpaeioamente*.

Mamb -.

.Efpantado quedar atnito.

pe;Arc.Mto'egu;

Gheacahy

gui jnaa.

Mbegue

Epantar.Amondii.
pantarfe , albmbrare. Chepin: I Al mSndS,

hpe. ar actu h pe . Epaciofa tierra a la via,

btecaidba. v yep pircatu. u poromSe^

Chendi. Efpanto. anodiS. Andfi.

www.portalguarani.com
'

PPFW

J i

E. ante

S
:

E. ante S.

Efpaa.Par* amboipn"!. EpaohAmboJpiri giira. Eparcidos .he %albae. Ejparcir cofe. Am8 acal.
Eiparcir inicuas.
ci

Efperimentadoeftoy.Ch'
araquiiS';

AeaiSn

.botiahguytcna.

Amo rn,

Efpenmentado* prouade Hutagat pira.


;.Efpenmrado que tiene e prienda. '*mombotsi

ru acal.

Efpee.Yep.z.

Epejo.n^angeehacba. h hra. Ayqua ra te EfptjueIo3,aBtojos.TecaiCO. r.Tyhaa. .. tEfperimentarf prouar. A Efpeluzare los cabellos* ha'.nga. V.Erizarfe. j:Eperimentar atener, epe
:

Efpsbzd^dd cnferm.Ri'ri1 '


'

rienda.

Che araquaa
i

Epera , imperatiuo de ambos nmeros. Amb.Am -rEfpefacofa.ApatStlAp? be r&ige. caVApatayi.Apmong Efperanca. .Yerobi haba, [ fpekie la gente y ep V.Pac. pi mbi oqupa. Y ha nj Efperar.AnairS.m8. mbra. Ymbey mbey Efperar algn.ceTojofor tuna. Api.t mrndup. rEpefar apretando celo,lic Efperar .g^^hc^mv^].^ co^&c.Ayatic.
.

ma. -Acm8mb6tuh m.

5 )iapcaaro.

Efpefar

como

pilos, varas,

Efperar encelada. Acoty*


.0

&c. Ambopt.

Ambo ya-

v.nga.

catu.Ayaticcatu.
Efpefar,engrolar.

fpe r arenD ios. A yerobi


t

Amo a.

Tupa reb. Che yerobia jh 4 a-moflupa pi p


<

na.m8.
Epear licor , vino , o chicha, A mouv.
i

Sifpc^arei yepoci.bo. fpenencia,prueua.Mor8a


pingaba a

Efpefo bofque.Ca ana. Epefo no etar. Nde ya


py-

ItUlli.hithhhii

www.portalguarani.com
E. ame S.
E. ante

S,

367

Yurehhata.'YyheIfpefura maleza. A i. n.i Xpetadoetfar. HecibS


Lfpetar.

^
p'

t.Yiip8ralic^.

fpirar.Aycqui. EfpirarcLfciojO cargo.

Ahecvbo^Aycu-

Lfpia.Maandra. ifpiar.Ama.
ipiga ipiga
,

Opa cheangareqbav Epintu.Ang.ang.


fpiritu bueno.ansatupiri .
.

Lpiar,oteT . Amaina,

racimo , majorca.
r.

Efpiritual

Epiritumalo.Ta. hombre. Aba oa nga reh note angare-

de maiz. Abat

Efpiga de trigo. Abat

my-

nra.i
Erpigar.Hjma.Htaaio. Efpigar creciendo ia perfoiu;

Ganga tecmara ngatreh teqrra. fpiritua! libro.Tupaquati^ngreco cata quaa beengra. Poromomaqura.

Ayepe qui gui ca

rangatu hra.

quaap;' Efpina.Ya.Yuat?. Efpina de cardo , y cuerno. [gu. TatlHat^ fpi de pefeado. CanEfpinal.Yu atyndi. Epinar.Aycutug.ca. fpinazo Atucup cang. Pi yacecang.Pi yace. Efpinilla de la pierna.Tety a,cng.
;

Efpolear.Aycutg.

Epolon de
cpatf:

gallo.

Vrugua-

Efpolon de nauio,proa,&c.

Y garata t: ^fponja.ygau.Efponjar. Amboap pnS.

aportilla. ?ruagu.Tupc.

Es

posible aintido.

Ae

pngS>.H'pasiga'?Hy pip? Ce cteper

Efpinilla, barro,del rotro.

E po fo C he y opo pici
.

cu .

Ari.

-i

o barros tener. Cheari. ^fpinofo lleno deepinas.


Efpinillas
>

m opqu a mb' j'pjTr.


Efpofas
,

Che oquinhcbae. Y
prifiones,

Poap
f-

qu haba.

nT iiT ii T M l l t Ml ifuTnT

g a gU Mf I
i
i

li

ll

TJa ai
i

'llfMfllTTtlTlil

www.portalguarani.com
S68
E.
.ante ^S.

*\'E.

ante

S.

Epob, idcm qviod efpo.


SprcTamente.-.

^flc.Bbocof.Aipo.
jEflacflotra* Troguj' cj ifooooi imboi riao.

Catu

ete.

Yeqiacatuhipe. Epmlr. Arn: arti;


Canri.

Ay

BfTascofas.eaSibae.-

EfpueU.Myat^ut:
buerta.i'ru;iguc.
JSfptilgar.

^ffeps afirmando, .-^boc


. fi rja. Ee v ea. Aypbae. bac.

Ay quibu.Afabi

Sup
.

E e m
'Efpulgar..atieato.-Ahab.

*Epuma.jrytts. EpunaaJGra. Ti yuogcba.

fin o que d z e s njeyagucra. Haec tul nderem^roornbe.


i

Ejre^eTos.jEbocei,

Aja

.Epumar. Ayt? yu! og.ca. Espumarajo,. Yurui yu. .Tend^miafiu Efpiimaf^joscchar.Gheyii


rut yui $iv i'.LApacui.

upc.upbae. JSTo deuc de er Eboco* r

pii.r3.Megaacamc

bocoL
v

Efquina.AqLA.Pe.14. ii (quina de tabla. Apypeoi Efquinadacofa/ quaacjubae.

Eb fue fin duda. ;Ebocc nagW.Eboc! ate car4. ;Ebfera,!^c. tnrraa


;

Eq^ina

punta de no,'&c.

Efo mihio.Aco mc4. E bocci tecatua.Hae, ,flb no, guarda. Xairtf .


,

Xcbicjhi^/i' rebicfrua..

JEFo 4-QS

;Equina hazer, Amo iiqua.

hazeimlosEgu ngatu pcm8<an*iaip."

Equivare. Av/poh.u.A*

mboyd

Eb. ng.ulbje Ngy.Nu.

tfiece^

Eiqnmo hombre, Aby.


porHibucba^Ji-'mboabaetucbae.
i?/quiuo pio. -Cunumiy.c
ya.

Eftbilidad.

Efo preguntando. Pi^uv' Ten ak Yero-

bar.AybLMbobfecbo. Eftable en vrtud.Ten


ai ci

co-

rilUTnllil

www.portalguarani.com
*mmm"fTVl

E. ante $1,
cobac teco mrangatu. pipe . Gmbobtebobae
teco mSrngatu.Ymbobitc bo oicbae teco
c<2

ten

ante :S.
ai.

36^

Teco aicbo

gara. Bftado malo c 1 vida.

Teco

ecobc Sngaipa.Tec ay.

mrngatupip.
Eftablecer coftumbre. Ambo pi teco pahu. Teco pi ahu amoi'tec ramo. Eftablecer ley. Atecbee.

Teco pochi. Teco ndahc.

Atecboa. Ahecmol Ahec moyngo.


ffftablo.Cabayu cot. Eftaca.ibiraqu. ibirjiqua Eftaca hincar.

ftado mediano. Tecvb* cha boya. Eftado pobre. Teco frUg hu. JEftado tomar. Aiogu che-rec rama. Aypicr.Ay. Teco rama pipe a. JSftado vil.Tec aybf.Tec

atic.

Ayatic ibira

a-

mrngu.
ffta&ET algo onando.Otyryr: Opu rur. Opo rorog.Otirir. Eftallar,rcbentdo. Opog; jEftallido de fuego. Tata pi
rir.

qu. Efta-ada.ibembir.ibrpenab.ibr.

Eftacada cofa. ?bi ra aqu p

pycutupira.
Eftad atentos.Chatero.Pe hechatero'.Peapicab.Pe apica quyryrfquepe quapa. ft Eftad quedos. Pequiryry.

Pequabotc. Eftado.Tec.
Eftado alt.Tecvbicli. Eftado bueno. Teco cat. Teco he.

Eftampa.Hangaba. Eftampade Dios. Tpara-' angba. Eftampa de Tantos. Tupa boyraangba. Eftampar. Ahaang quati* Aiquati haangaba. Mancar agua reprefando.
Amotxibit
jyi.
2.

Aoquc-

Eftado dan Ahec rSmeS. ftado firme .Teco ten. Te

Mancar cofa liquida. AmbQ Aaa

nT ilT ii T MT i f

ll

T TnI ulnI
ii

Ji
i

fifi IHIH

flfaUti

www.portalguarani.com
370
E. ante S*
E. ante S.
porey.
pri..

boapMb.
flanear el vafo que f fale, A m 8 mbi g A v o og
.

Na che M Nahafngymba

Uncar hazer. Ambo apiri b. Eft mcarfe etag


?

Nani aic gui caru | ma.. ftar a la mira. Amaet


guitcnV

fan-

Sre.Opig.Yyap?rft>. Iftacarfed agua,&c.Oembg.

Mar

a la fombra. chern,

Anen

JBftar alerta.

Eftancare, o reprefarfe a.gua.3foSa8S.Ocm8in-.

AyeapSf ah bo. ASmSecapofvni

/bita?, ^andarte.Ao beb.Berber, Eftanqueaup*


Blanta cofa. g eym$ . No OTcstgO Eftanado. YmSp?ty mbfra quarepot m^mbeg ppc. Eftanar.Ambopt'quarepo timembegpjfpc. Etano,o piomo.Yt menv
,

ASm8apMtarv.nga*.
Eftaraxaya. Ayepita$o
ca.,

-Eftar

atenido a otro. Ay<

coghecc.
J5ftar atento.

Ayeaprcaci ehequ^ryr;Ayeap?ca

?ftar,andar,

morar, entei derenalgo.Ayc.


bien echado.

inflar

Ayua

^beg.

tu,

Ifl quedo, dizela muger.


fe

uar cado. Ai guitpa. Eftar comiendo. Acaru gu


te,.

Obe.Euv.

Eft quedo.

Na m. Na i-

Eftar comoquiera. Aycc

nic.^vcoSte.PqaBo

Ayub.Ayubete;
Bfta r con moderia.

Nds

Eflar.Y,8.Ha.6.Yu.4.Teeobfl.i.Ti.i7.Tu.8.0. qua.Oquabc.

yaupri guytcn.

Cha

ndiguitena.
Y^uiSpecIierec^,

Mar dbaxo. Ygipe ayc


El

-lit me. ;Cfee * b%a

www.portalguarani.com

E.
iftar

ante

S.

%
o

ante

S,

371

de lado. O qubo cherui.OatibWbiriche


ru.

nro gni.Nache cang be!. Che cang r caneo gui.


Eftar inchadO;.

Chepungi

iftar

echado defpietto viuo.Ayubc.

guitefna.

iftar el Sol en medio da. Acaye.Qreapi tcpeQoa

Eftar laftimadod' enferme dad)&c.AB? p^.n;8.


;

Eftar

muchos

juntos. Oro-

raciru.

quahi. Orecui. Orocu-

encima, Ya ramo ayc.Yyoceaic. ftar enemigos. OnS amotare? oqupi. \\t en lugar. Aamb.
iftar

bc.Ororv.
Eftar

muchos tentados. O-

reacuc.
Eftar muchos al fuego ca* lentandoe. Chetat pi cue cat. Eftar ocioo. Aytel Aico
e

CHefe.
Lftar

en meiio.Ypitcpe

a?:

ptaF--en$a$(

Nuche maran

Orocube. Oroqua-

deco!.
.ftarenpe.Aa'. A: ,ftar en pie muchos.

be.

Eftar para caerfe. Aabfb.

Oro-

cjer'ccrfgui nabo.

&ftboi oroaa.

en pie fin menearte. A'abote. ,lar en puris. Andauquiri


Iftar

Eilar quedo. A>ubote. Eftar por gufto agei-o, y

no

por

el

fuyo.

Nia tee. a-

y.Ayura.
Eftar recpftado . Ayecog guiropa: Eftar repantigado. Che arii
Eftar teco

y;ycguyrSna.
ftar

en quietud en plural.

Orocubc. Orocubote Oro note^OroubSte.


,ftar

en rueda. Afy man

rguacguitena. como vn palo*

drmo.Ore amndr'

Chepyg.
Eftarfe muriendo.

mo oro?*
,ftar

Amana
gua :

hecho pedamos detra

bajo.

Cheratambig ca-

guytena. Eftar fentado. Al;

AynM-

Aaa *

w>iiTiiTnTiiTiiiiiiifiiriif

imm f

na^aunm*ii

iiiiiiiiliilnliiTiifii

www.portalguarani.com
E.
giip.AapT; Eflar fentado eti cl fiicto. t Ayetfu. Eftar toda via en el lugar.

ante

S.

Iftcrade caas. Taq& pe

mhu
Efterade enea.Pir.Pir p< v

AVml
Eftauude bulto, Tetraan
gaba ibira rehegura.

mt.

Eftcrcolar. ?tf cucreh

Tete^&frrehegura.

aymona.Mbac rcpot p pibiamSatyr^ Efteril ao.ra mbae BemJ


angabcy.Carua*. Ara
tiab\
Efteril rbol.

Eatuario. Tete rangba apohra. Teticiapohar.

bMy

ba.
Efteril

Eftamra.^.1. Pucuhba. Abretcy.


Eftaperfona.Coahe.

campo nyporey numborey.


,
*

Efteril lugar

donde no

mbac. Eftc,enVfto*C. Cbac. A.4.


Eftefies.Cobaecatii. Eftender algo, AmScaS. Ai-

Eftas cofas Jkig

cria nada. ib* mba S

lo angabey.
Efteril

muge*. CSSm?m bSreyv Eftenlidaddela. Nd&


b,T'ab

pi^d.Amboyepi^o.
Eflender eLbraco. Ayeyi-

Efterilidad padecer. Atiia

bp^.
Eftcdcr elpicAyep pi Eftender la mano. Ayepo
Etenderlavifou AmSnd cherec. Avecg mond. Eflcnder lo encogido. Arooia. Aypc* Ambo"

&

b.Acaruafc Efteuado. Hetyma carap KetymSca pebaeEftiercol.TepoiL Eftiercol como de cabras


Eftilo
:

TepotcurubL bueno en dezr.

cande. ee porungati

e ^campM.^mboc
ci.
*

ypoptr

LLLUd

www.portalguarani.com MM
w 1

E. ante S.

E. ante S,

$ff-.

ftimadacofa.Mbocac^
ftimacior c'mboete ^haba . Bereco catuhaba.

embopig. V .P.g. 2
Eftirarfe
el

muerto., eftar

yertov

OemS biraqM;

Mboyerobihba.
tftimar darle.precio jufto.

Oemoatateonguera.
Eftirarfe el pefcuezo.Che-

Ahepimo yyacat&. A,

ayuric.Cheayuruta.
Eftirarfe en la cama.

hcplenSly yaeattt.
iftimar en mucho.

Ae

mbipc. Efto.C.Cobae. Efto no mas.Cobae o.Co h% .Coete* bixatt*. poco.Namboe- Efto tambin. GbaenS. Eftimar en

Ambo-

ctc.Amboay ctu. Atec catu etc. Amboyero-

tel au.

Amboetc

au

ar.

Cobaeabenov

Nahngarecoi hec. A- Efto tambin ya. Cono ra moSRgabt Ambobebu> Eftocadas dar hiriendo. A> yocgotcAyap. Eftimar por fabio. Mbae quaaparamS arec ym- Eftocada,la feal fola.Qui cepucubo. Y cutucagucboetbo. ra.. preare.AyeEtimarfe , robiar. Ayeerec catik Eftocada dar entre cuero y carne. Aypirae ycu tuA?'mboetccatu. ca. la carne. CheEftimulame mopyn'cherc.Cheret Eftomagado andar con o tro.Ghepxcarahece. pyu- 1 cmo* Eftimular,aprefurar. Amo Eftomagado.Pii.x. agr.Amo aybtb. Arabo Eftoma^o la boca del. Pipoyabab bab. Eftopa.Caraguat rib ral Etiaulos caufar.Am8pyr
\

rpiri:

Iftio.QuaracVpucac?..
Efrare.eatonandofe.- A^

gera Eftopofa cofa.

Mba rayui

Mbaayu.

i
liiTiiTilTHTlf

UU

f f

IlJiJif

T1

!*

ililiTiiliiTulii

www.portalguarani.com
$74
B. ante

E. ante S.
v.Ndaiquabi. Eftrechacofa.P?mvrf: Eftrechamcnte.Opa hpe Eftrecha , pobremente vi uir.Aycobeporiahu.
Eftrechar. Ambo p-myr:

Efornudar.Cheaty. Eftornudo.tya.

Eftoruar.Amboea.
Eftoruar, al que habla,

A-

^hpqu^y.
Eftoruar
la

obra.

Ahembia

p .Qquecy. Am8rngu hembiapo*


Eftoruar
la

buenaobra. A-

Eftrecho de mar.Par yurt Kiyr Eftregar las .manos Aven


pichr.

hembiap catu m8 rarir gu. Amorngu. Ahoqulky.Ambo.


Eftoruar poniendo delate*

Eftregar lo enlodado* Ai
quir.
Eftrella de la maana,

Coe

Ahe^apia.
Eftos,eftas,ang.angba.

mbivi.
Eirclado celo. jfbagyac tata guac.ib ya^i tata
a

EftradoXn rendba.Cu
-guapihba. Eftrago matanza. Mbba. Eftrago matanza hazer. A
-

mymbi catu.Opipig bga.

poromSmba. Ayucap, Am8ndgueyyucbo. Y


yapitbo. Eftrangero. Cupe guara, liberna run el ee guara. Taba mradec i gura. Eftraacofa. Mbaeporo-

Eftrellas.Yactai. Eftremada cofa buena* Mbae ycandecat.Anga-

turmbet. Catuprie* tc.Aaioayngat. ^ftremosdelacofa.ApiYa. Eternos bazer llorando*

Chemartmartcf-ayco
gui yacegubo.

mondn.
Eftraar, defconocer per-

frenar, AmoMnS, V.
"

fona.Amboaba. JSftraiiar fingidamcnte.Am


boaubi.
ftraar lo que fe oye
,

Tao.

Eftrenarfe haziendo la primera vez. AnmoctanS.

Ef-

^-

www.portalguarani.com

E. arre

>.

fe..

ane T,

375

Eftriuarenalgo. Ayepita-

CQg.AyerohLrh'Cx'.
Eftriuar uftentando.

beyma.Opabeyr^ma.Aprreyma. Apiramey m.
Eternamente , apante poh Pabeyme. Pabey ngatu hpe.Apfrey me.* Apira-

Ayc-

coge herecbo. Ayeptacgycca..


Eftriuilb

bordn

Eftriuo de edificio. pita coc aba.


Eftritio

A p g ye..

meyme.
Eterna morada. Tequaba * apireyma.
.Eterna vida.

de

filia.

Myenda.

Pend.
Eftruendo.Pia

rey i

Tecobc apiTecob opabeybac

rama. mb.Miam bu.cSnv\Ndur.Pug.Tr Eternizar. Ap'ireymm& amoyng. ap.. Eftruendo hazer. Chepu* Eternidad. Apirey teco. Apireyhaba.. Cherapu.AcSnvV Eftruendo hazer con los Etico.b pir teYnptes.Apibondi. Eftrujar.V.Efprimir. Eftudiar . Aembo.bo. Es verdad,afirmando. Akgaibte;

Etico

eitar.

Cheangal

ei.'.

Chepire;Checangu&
maguitecdbo..

t.Hy&Ayetcatu.A-yetcngarac.Hy.L.

E. ante X*.
.

Es verdad

preguntando. Hy panga? Aye tepa?A~ ey panga? Aey rupa^a?Ayetc. r&a patfiga?


?

Exalar olor bucno.o malo;.

TMteb.
Examinarla conciencia. Ay erecd cherec cue
reh.

E. ante T..
Eterna cofa > aparte ante.
,

AmomoKechere*

cuera. Apobib^chere ccu-rh.Ayp guaran


Cheree.

Mbaeyypicy. eterna cofa,aparte poft.Pa-

Aypib chere*
Ex,

nT iiT iiT iiT l Jri lif T f


i.
ii

J WJiJ W Tlg
.i
i i

ii

riiIiiliiTiiTliTlll

www.portalguarani.com
E
X.
4

37$

ante

E.

ante

X.

'Exceder. Anoqua. Ayao.

$c.Nandeteaic. Excelente cofa. Ycande.

Haambipi' ramo ayee Huingymbfrc cheguit


cbo^ Exercitar lo ya fabdo. A yap chemboe naquera
rehe.

Mbae catupi ri etc. Y catunirip'n.

Exclamacin. Guaet.a.c. Exclamar. Cherce. Ta-

^vepor chembohagai
Exercitare.^yeporu.

Excremento. Tepoti.Po-

Exercito.MSrandequ nd
ete.Guaryn'reyetc.

Exe de carreta
i-acapba.

ibira yerc

Exemplo. Hec pira.Teccatcu. Teco inia


guare. f a.

Exercito apretado .Guar nyreii oycaybbae.ntix boeaccbae.

Mar andequa guc

Exortar/ Ah& monde m rahecoramar. Ambo


eat.

r
*

ixemplo bueno dar.Aye ec catu ru ;. A hechagu csL che rec marangat. Ayruc cherec catu.

Exortar,animar. ^mombu r u .Ene*. Pecrquero.

Expedito.Ma.4.

Aporomboe cat cherec ptp.


, '

comparacin* Exemplo Mboyoyih. ^bharey. Exemplo malo dar.^poromboe ai. Ayc eco ai ruc. vfyeec pochiechaguc. lExercicio.Yepor haba.

Experiencia . MSmbotiah. Exterior cofa pubIica.Y a tupegura.Yquabi pi pabengura. Pabc re capeguara. Exter iormentc, publcame
s

te.Hechacpe.Y catflpe< Tei i pe. Hechagi pi pabehpe.

Exercitado

eftar

diefro.

jyeporu ecatu guyten.

Exercitado eftar prouado.

www.portalguarani.com
'

mwv

SE
F.

-Sfirg

-X?

ante

A.

abreajOgapop?.
abricar,

Aogbona.nga,
,

abricar cafa propia


filo,

Ay

eogbo&Ayoquytai r
?abula,Morang.
:

Falda de ropa , Ao rembc Faldas alear, Ayepep.bo Faldas, o pampanillas. Tem beao. Faldas, o regazo, o pipe* Faamente teftifcar, Amo mbe yapuhpe. Yapu

abuas contar,

Amotnbe mor&ngu,Che porang.


,

ambo ayet. Paliar io,Hupi guaref rug


tequra. Falffsimo ,

'abulofa cofa

Yapuram?.

Hup guaref

YapurSnaMba moran
gurigura. aclcoa,Yyaba ymbae* 'acil de entender, di yabaibi yquapa. 1, Yquaapa guama. ; acii de hazer , Agu'i yete!
J

mbet.
Falfo engaofo , Aba ec yapara. Mar andee oicbae hup agu. Falfo mundo , b?p poro^ m8 piny.Ara yagura. Falta auer , Nditib. Ndi* pri.Oatar. Falta culpa.Marf. Falta necefsidad, TabJ Ndab.. Faltar a iu obligacin, Nambopori chereco haban*

y yapbo* Ndiyabai y yap.


3

acilidad,Ecattihba,

fcilmente,

Y yaba habey me. Y yaba ey hpe.Eca


tuhpe.
,

Facilitar, Namboababi.

gura.Ayabi,&c.
Faltar en la medida

facilifsimo

Mbae aba ey

ngat. Agu ycte cat y yp<Shagurn\


Faifan,

Na mo ynf he ngatui.Ambo
,

^oatar haangba.

Aya-

Yacupet Yc. Ya

cucog.Myrv*.
Falda de cerro

Caabap*, ^ ra.Gaaroguambi.

bihang. Faltar en la palabra, Namboayel cheee. Cheet

amboat .

Nambopri che &

iiiTiiTiiTliTiiUi#iiTiif iJnliJiiJiJ

11

II

I \tm*l*U

iiifiiimiitiiiiniiifiiliiTiiTiiTii

www.portalguarani.com
Tfffl

jg

F.

ante

'I

F. ante

A?
.

cheeenggura.
Flar,eftar aufentc.Nache

pri.NdachetibLNamei. N'ni. Ndayehubi.

Familiar demonio. Tu{ chura. Familiar amifad. Tapec hba.Yecotia hba.c rv tapia rerecoh.
.

Faltar parte,o porci.

Po- Famofa
myr'

perfona.

Aba er

taba

amo oatar.

quandetc .Heraquang
tiibae.
,

Faltar poco.

Mbae

oguat.MyryoYoata. Falto eftar de algo.Ghe tia b.Tiabchererec. Fama buena.Terquan gatu.

Fanfarrn. Tacuch. Al embpqtii. Fanfarronear. Aembo t

cuch.Aemboqui. Fantafma.Mbae.Taub.

Fama correr. Terqua


bu.

o-

Fma mla de alguno. Traqunda, Herqpichibi.HerqiTapochi..

Fantaia.Haub. Fantaica coa.Au.2. Fardo. Aapaqu.; Mb

ubanV
Faftidiar a otro.

Ambo

Fma,nombre.Terqu. Fama, rumor ."Por andu. Fama,rumor bueno.MSrandi catupm. Familia. gpe guara. Tai
ret.

y.Amboyeahel. Amt
guerai.

Faftidiarfe.Aycahei.Ae

boayu.Checuerai. Fafidio.Poromboay.P

romboye
,

ahei.

Cuen
z

Familia

Cheren. Cheyo^umogura.Che
linaje.

Poromboguerai.

emangba.Gheanam
beta. Familiar amigo , Yecotx aha.Coti;Mi. Familiar amigo er.Che ye
.

F aidi quitar. Ambo uog.Ambo ayupe, A bocuerai pab. Ai cuer


.

yog.

Fatiga. Angecoh. Tec tebe nga.

cot ah tapia.

Fatigado eftar. Cheangec

jaj-

www.portalguarani.com

p,

ante

Ju

S,

ante

&
:

'atibar afligiendo, enojan-

Pocb. Abaet.. Feisima cofa,Y yabaete ca tu. Y yabaete reco cat;.

do, AmQmg.8tebt.Am8-

Fecunda hembra.

Cu'y

Sngcc.bo. 'atigar el cuerpo contra*


bajos. Arecoal cheretc. Ayettc rcc aci. a tigaffc. AnensSangee. Cheangec. AnemoynO O go tebe.
-

membir pi bac,

Y me'f

nib*retbae f Feria , dia de sntrcemarnu

MborabquharaJVarndequba.
h. Feria,
de,

Mbae apo-

'auorecer de obra. Aypici

el dia enque fe venara rnbaie yoguaha.

rS.Aypytyb^
:

emuhba.
Feriar ,contrazar.

mo. laxa Cuqulhba, C Feroz cofa. Y ybaetebae. Ferocidad, Abaete catuhma mandaba. ba, F.axxr ^Aycu mama. Fenrl ao. Ira mbae emo raxarfe.Ayecumma.
.

auorecer de palabras. Ahepi.mboyerobiri.

Aem.

angat haba.
F.
Fe

Mbae e-

ante

F,.

mombuch.
Fertilifsima eofa.Mbae e

o creencia. Mboreroij bi.Tprerobi, Fe, lo que fe cree.Herobi,

mo a ngat et Nande,

ri

pira.

hemohangat haba. Frtil fembrado. Y ty mymbi uemoangat.


te

muerta. Tpa rerobia Frtil femilla. Mbae ay emongat ubae. anga. Femorofo. Taib. Pipg." F vina. Tupa rerobi etc. Gyeyuc aybae mbae aFea cofa. Abaet. Ayb'. Popbo. chi.A. Fea de rotro. Toba ayb; Fi a z
F

TuT T f i
ii

ii

li

TuTufi fuf
i

JlJ
i

dbitotohit^hl InT

Tul

IiTiilMtoMUdtthJaMM

www.portalguarani.com
TITO

F.
F.

nte

E
I.

i;

am

19

ante

Fiefta de guardar. Arete

ara marndec habef

Fiador. y. 8. Fiar , quedar por otro. hecc.


.

Mar tequ bey m.

Fiefta holgura.Toriba.
Fieftas hazer.

Atormof

Fiarfe de otro,. Ayerobi hec. Gheyerobiahaba


ahe.

Atori berec.
Fieftas juegos., e'mboc'a
..

ra -

Fiebre.Acnund* Fiebre tener. Cheacahn-

Fieftas juntas. Arete yoap

&
FielChriftiano.Tupa re ro-

apf.Oyoeh be heb ar te.Oyoehc ehe.


Figura,roftro.Tob. Figura,traca.Rangba7 Fija cofa. Ten. Ete. Bra

bicatuethra. Fiel de confianza. Aba ye*


robi.

qLMf^y.Yepitac
Ocueymbae.Ti.
Filos. Hmbiqui.haymb

Fielmente. Yerobi hpc* - Hupi-cathpe.

Fielmente guardar. AharS ngatuhupiet.Cher yerobi ya he^eaangarec.


'Fiera cofa.Mba- yyabaete
'

Filos dar amolado. Aham

be.bo.. Filos muy delgados. Ha& bcqaiiriu Filos no tener. Na haimbi


qitfL Filos tener mellados. Hi

rec/Pichibi.Abaet. Fieros hazer. AmSmbo.

Aanga; eengabaetcarecporarL Fiefta,combite.Pepi . Car


-Fiefta

mbiquci

Filos tener. Haymbecatu Filos boluere al cuchille

Onembocotogquc;. guacu* combite hazer. Aipe Fin.Apt.Aprra.pab.4. pirv.Acar guamil moft. Finalmente. Namb .Rorr bi.Aroyre. Fiefta cbite preparar.Ac Fin de la cofa.Mba pbs mbocacopepireh.
Fi

1U1.I

www.portalguarani.com
WW9K
WTVVi

E;
in

nte

E.

ante

1%

del mundo, rapapba. indelrio.napra. ineftremode la cofa. Ap. in objeto de la coa. Ha.

Mfcal.Tupa og bra y ara. Migar el peleado. Apira


CUtUi

Mfgar hazer

burla.

num..
in, culata

de cafa. Ogu-

yaiCheapira -hee cur.

AyoAy.

pi.

Mfgon.AbapiraL
F.
ante

cofa.Cande. Angatu rVTe.Catupri^ 'ingido hombre. Abeara*


ina

L.

catdi

Maca carne.coo yquraym


bae.

'ingimiento.Garacat. ingirdiimulando. Aem

Maca cofa quebradiza. Mbae pirer&Apiruh Placo de animo. Pat yn>


bae.

boyateAhechag.Ae-

mbo aquaabau*
q haze la cofa , &c. Au.Aubi po bellaco. Yangaip
"ingir

Paymbae.Oquhi-

yetefbae.

Macodecabeca. Yacang marabae. Hacang8|a porarig.Yngaip angaymbae.Macang agu' yei tnra. ev.no fer en bien, o mal.Po*
rng.Angatra.
ptrma.
.

Maco

Tra yquatiapra*

YmSngpr* Firmar. Ayquaticherer. Firme cofa.V fija.


Firme eftar. Tenayc.Aynr. Ayeptacog. Firme eftar en fu propoito. Ten aycoche remym botpe. Ayerobiar guy
te'na.
.

en los huefos eftar. Checanguer p.Checan guma. Ocangarayc. Maco* Angaib. Angaib. Angaibor Angaibra.

Quraey.Hoptcng.
bae. Maco nio. MSa. jaguar? po. ac (i n fue r cas C ftogfe

Mauta boeinaj&c. Mypnbi


ta-

iiTiiTiiTiiIifllIilIiifiiTiFiiIi*ilifiiWiiTiliili

MBaiiHIifliAAHlAilAAb

www.portalguarani.com
TTJ1-1

ante

L.

F,

ante

ta*ari.Te reropia.Mvm

Fleiible coa.

Tyapi p Ypoatrymbac.Oycaj

Flauta tocar. Ayopi

mvmMy-

a'p aguiye,-

Flemas. Tend guacu. Ti

Flauteroquelasioea.

mbi pecara, Flecha^HuL


Flecha con botn a'la-punta.Mbigu. GuiY apa. Flechada cofaJMb. Flechada coa mucho. Hu
ataibae.

dLapftayi. Flematico.'Caracatu,

c mbegu.
Fletar nauio. i garata gu fu pe che rere/i gacah gua ahepi be'e.y ya r up Flete. Yeeroigaeauch
7

gue

repji.

Flechar
pira.

el

arco.

guj rap

Flocadura. Ambop.

Aono hu gurapa Flocadura hazer.Mbae a r. Amboquypa bopiayap. gurap. Flocadura poner. Ynaml Flediar.,Ahyb8.Aporoyp amcAniongi :mt
cama
;

bo. Flecharfe

ya.
fin herirfe.

Amo ambop.

Oro

yo ubi O royo api ce: Flechero, certero. Aba pa catu.Poroybohra.


Flecherojdueo de flechas. Hubiyra.
-Fleche-roque lashaze* Hu apohra. .Hu mSng har.

Floraboti. Florecer el campo.

Ypo MMohrXboi.
l

Florecer en virtud. Y pe ;r v chereco. Hobi ca cherec. Flores componer. Abo

mSng

A m bogu
iboti.

bol

Among

Flechero que tira fin acertar. Poroabihra. Poro apeyhra.


;

Flores en guirnalda, be paragu. i bot pemb


ra.

Flejible-,vt

ropa,&c.Huu. ,Ao oputu cramo h88 mv.

Flores en ramillete. Vbo ana I bot mam a m

jjjj.

www.portalguarani.com
wmmmmmmmmiiuiM
i

uiun i

wi*r

F. nt l
lorefta ;

F. ante

O.

ibotitiba, botf

rend.
lorida cofa.

Fogueado.HapipYra. Foguear. Ahap.bo.


Follaje de fuego. Tata ru ; gue.. Follaje de rio , lo que queda en el remanb a ti aru ru.i tipit.Arurti.
-

Mbae ypot

tfba.YpotirHioihaba.^ lorida edad de moco.Cnumbucurec angttura. Cummbucu h rec po*


rang.,
lota.i

Fomentar. Ambo

or.

<

garata et.

Heiiy- Fomes del pecado. Ahgaipa rap. Angaipa reoih. Angaipa cicu.

garat. loxa cofa

no apretada. Cuc.Cata.Coccocog. Cotocot.Ru. loxaetar la carga. Ocu.

Fbntana.iqura.ibura.
Foraiero.
guara.

MamSgura. Mmogura. bi pe

loxaraente con pereza, a

teyhpe. . loxaperbni. Aqu. Crar.MIrnbeg. ioxedad.Mtey.


>

Forcar doncella.

Amom-

bUiAmomboch.Amboqu. Ambocorog ( Hemcmboacipe)


Forjar a que
iVerca
fe
,

lueco. V flecadura,

haga por

luxo de fangre.Tuguiqin. luxo de fangre tener. Tuguiqu iporar. An8; Areco.CherngUi qu.

algo.Hemymboa

c/ipe.Ayapouc. Forjarle , hazerle confentir..

Aypotarnc-ypota-

F. ante

O.

rey pe yep. Aypota ruca hemimboac'ipe.


Forcejar conotro.Chepira q ua yehup 1 Ayepi bhei
ti potabo.l. An^moayj. Forcejar faltando. Ap che

Ko>Hv.i:.
:

ogonvTataup.Tata?piV
ogofo colrico. Taiba. Heco aibibu Quapap pap.Hecacub.

pitS'hpe- AemSayl guipobo. Forj


;

:,

HiTiiTiiTmTmIiij

'iiIiHifriiifnliiliiliiIiifiiTii

www.portalguarani.com
1
F; ante

F; te

Forco(amente.Y.4, Foroudo.AbpirtS. Tatf.Ypopyraqibae. Forjar , o fingir mentira. ^iTioyngatu y pura. Affiopoatangat. Ambo ibcat neeyapu. m^

nS.Anf'mfnS, Y Sn*? cher, ,Qb diere*

Chererec'. Fornicaria mufer.

emf

-f& e'me'ngnd.

Aba

boyoyap,

tequra. Abipotahi Fornicario varn. M8r en


d. M3rcn8 cq. Cua tequra.

Forma medida. Haangba. Forma medida de cuerpo.


fy.

Fornido.Heteguacu.Yp guacu.cagua^.

Forma. Hec. emongH


gu.

Formada

Fortaleza hazer. A'M. moa. Albir pembi n

cofa . ogueno'bae.
,

GuecorS

m.
Fortaleza,virtud.
tf.

Formador hazedor. Moungra.

Ang%

Formar. Amona. Ahec ipi mga Ahec ramee.

Fortalecer algo. Aypit

Ahec pffi.
Fornicacion.Menp.MorenSngba.CuS-rehbfc. Herec bagu, ymoangaiphagu. Fornicaciou de muger. e mSnongba.. Cherbica gu.Ckererec hague. Fornicar. Aporeno.AymenS. Aym'g, Abihec4o

cg.Amoten. Fortuna buena. Tecp


rang.

Teco ayearei gBra.Mari'agu'ye.


Fortuna mala , infortuni

Teco Teco
gu.

au.

Teco

mk

pai.

MMsad

Fortuna fuceder. Mar o rchbe.


F.
ante

R.

Arec cua. Ayc hec.

Che angaip hec. gornicar la mugenCheme-

Fragofo camino

de dras^Pe ytatbsu

www.portalguarani.com
VKM
F

mm

mm

R%

^pa,,Tati pcyuli.. Qwa.


repotiapohba. railes. Pay yapxteru^u.

Freir.Amboefcirir.^

Frene i. Tarob. Aracanf* Frentico loco.Tarob,


Frenillo de la lengua. cu^a.

Yyajagucbae.
:atic?.,o

Ape-

Kberalmte. Ha catey ey nape. Pon bey mb-pe. Pdi catu hpe,

Freno. Cabayu yurup p442

Cumbre aba.
Freno poner. Acabayuyu*

Poyaycatu

hp.e.

raneo liberal. Ypoyaibac. Ab acatey ey. poti bey

rupipumof.
x

yra.Ypoi catubae. raneo prodigo, Mbae m-

frente de perfona.Cib. frente frontera, Toba. Te


tobapi. Frente,haz, Tetobapi .Toba, frequentar. Ahapecog.Yo ce yociie.Yoapiapiah.

mbucahra.
rancon.Vr.
rango! lo de maiz.Mynd cur.Pindocur,
^ranja. Mucura

pop,

Cocoiah. Yeb yeb


ah.
coa ? nueua,no aeja.lbl.3.

lqueza.

Mboyakb et.

Me'ngey ehba- Potl Freca


bev mbaba. Po cathba,
:

baemle

Mombuc hpe, M- F refeo pefcado.Piraibr. . Frefco reciente pan. Mbuyap acu.Mbuyapc ap. Freicura de arboleda.Caagui ro Clngat.

recada. Acoyba. Tiru obeecharri gura.

Fregar enjaguando,

Ayo-

he yquitic. Aipich*

Frefcura del viejo,lozana^

be ira. Fregar limpiando. Ayoh, Aiquitf.' Pregar los ojos. Ayeeci


quiti
.

Y yibxbit.
Freicura en el cuerpo. P

roL
Framente. Ro hpe. cmbape.

Ro

Fregar refregar.

Ay qufti. fno.Roi.
b
fri

.,-,-.-..,----.>

-..^^^^^^^^i^^^.aJJ.M,!^

www.portalguarani.com
xo
F.
ante

R.\

IV ante R
Frtmficar

Ftio de calentura, Caraji*

h tierra.Mom!

Ctnundurou
Fri de caitura tener.Ghe
carac.
arec.

CanSndu rMi

angat mba, ib? om< emBingat, Frutficar los arboles* Qa< mboacatuibir,
'

Friohazer.Roie.'

F rio tener .Gheroi.


Friotiempo.ra
j?ria.atir.
ro*,

.Fruto. A. 2. .Fruto tener. .

Frutos de

la tierra. Ifoi re

itrios, y calturas.

Cara^i.

mymS^mSna.ibirem^
mbooricatuabi' remym< boaqurucucat.

Aq abiyu.

Fr

fo 1 e s .

C u m and

Pruros gozar.ibi remymoe moa reh ayecoh. ibipayporucat. Friuola cofa. Mbae anga.. Frutuob rbol.; br Mbaea au. bae. Frontal f Altar ao.'. frontalera. Altar aociba- Fruncir. Aypich.Ay mSm bilAmbocha. cu Las cadas. Aliar yiV br a F rnncir la boca fruta, &c. acue. Gheyuru mSmb iba. frontera de enemigos. TeChcmoyurumombi.Che tobapi. Hobi. MboroFrita cofa. Ymbochirripir
ra.
.

baytabamo yaico. Ooayaico.; Ffuftraleel intento > o ef-

mboyurutc.Cbecu mbot.

perana> Che?'mboaco hagu chbe ndipr .Cheembosaco

ndoa

Fruncir los labios no hazi do cafo,&c. Chcrembech. C herembechor , pucheritodenio.


Fruncirfe. Of'mSmbi.

catu.

FU
b.

hagu

ove
/

Cheembo caeo morangueu

ruta.ioa.

Fruta fuera de tiempo. Ari\

cha:OfiemSch:Oyy5. Fruncirfe -de viejo. Cherohoirv.- Cheovvi. bpirv. Chepyy

AepSbS
F.

www.portalguarani.com

F*
P,

ama
ante

%
Y,

P,
p.

ai ,

Ndoa catuy cliee^

Ha y hay ae .A eSque
lego.Tatl, jegohazer, Ayatap^Arn hoyepottat.
lego facar, AnShs tata. elies.Tati peyuhba, lellesonar. Ayopi tata

qu.AtMbria. Fuera de i eftar elcnfer* mo, Ndiyaqu bi tac?-"


b.

FuercaMyti.PyataVTV
tf.z.
Tet..

peyuh.Aypeyutatape- Fuerca de fruta jgente^c,


yuha pipe.
ta pe y uli.
aente.
:

Amopi m ta-

fquara.ubur.i

quatiptitrap, aente ciara.? quarp ecucang,


uente en l cuerpo,
ai

Fuerte perfona. Tatabae* Yi. Ypiatangat bae. Mbaraet.Ha'babac. Fuerte vlerofb.Cuirnba.

Qufreymb. Mbaraetc
catu.Y
;

A^e

poMbae. Mar'a -

mbe

c coi baba.
,
,

.tequjtret.

uente que corre fempre.


5fcritapii ri paymbae,

Fuenemenre.P?aia'.T?. Fulano,ola,Ahe.Chi.Ti\

Ndatfpibae pig ymbae,

rfiga!.

O- ;Fundadeigo.R?ruJb.
Fundador.
har, hra.
ypyringra,

uera de cafa.Ogrocpe, uera,parte exterior.Oc. uera de mi qued/Ghean-

Apohra.Hec ypi moy

Teco rSaMpirii

geymecheru. Chereo guitpa/Nacheangi gui


:

Fundamento , o cimiento.

Og r%y runga ba. Hap.Ogipi. Fundar pueblo. Ata irSnS ,


ra.

tupa. uera de propoito.

Ndoa'"

catui.A.S.Cuac.Yiq. Fundida cofa. Y tnbociri pi:

Haye.

uera de propoto lo dixo. hene cuaca ychu

IFundirmetLAmbo^iri. IFuria enojo, emoyro. e-

bz
JhIiJiM
I T 1
Iiiliilulii^l

rao^

iTiT.iTiifiJiJiif nfnl

fnlliliilllllUllfllTiilnfiililllifllTllTll'

www.portalguarani.com
1"I"1"P1- J

n
-

Fiaste
yeaeet,

Vv
"'

G vjKMi
Oyeguagbae.lf pcpocat bae.Abaoporang.hel
b.oc.
.,

moyro

ah&. Hltfl**. Carpir

Furia,locur4icmofrS m8ra FurQamente.Marandpe. Furiofb,ayrado. O'-moyroyeaceibae. Oemoyro abae. Oyerecpochi


bae. Furiob, enojadizo. Mar.
$. Mr^nd. e'moyro yerecatacbae. Furiob a tiempos , fanjtico.Y yara quaa par pav. Am8m? yyaraquaa. Q~

Galanamente. MSranget hpe. Galn andar ASmboyt guag guitecbo. Aern' nde "caiupiri, Aemb pepo cat. Aemboqi aoreh.Aemboguite cbo.V .H.6.
*
;

G iln bien tallado. Aba

tangatura.Hetcatup

moepijS pycaboeoara
quaa. M Futura cofa/ Mbaerairia.

n. Qalanel mancebo. Agua


ca.

Oubaeram.
Futura cofa que es, y no a de fer defpues. Mbae curama.
'

Galn entonado, fanfarro Abata cuch. Onembo


cebae.
.

Gala perona en traje. Aba oemondc angaturl a


Galn ponerfe. Ane'mboieguag.

G. ante A.
Gacapo.Tapii.tw

Galpago de tierra. Tareo


^

Gaita.Mymbi.

caye.

Gaitero.Mynabipicara. Gab.Y yapbae. Aba apa


bae.

Galpago de agua. Chuc.

Carumb.
beS.

Galardn. Porocpi-Hcpi-

Gajo.Tacang.Han. Gajo de vbas.Vb racang.


Vbrar,

Galardonados Foropoepi
cra.Hepibeengr^.^

Ga-

iUkM

www.portalguarani.com
crrn

G.

m%

Ai

G ante a:
xaiba

13

ralardonar^Aypoepi.Ahe
pibee. falgo.Yaguatue. rillillo de la gargta. cugi'Apecu ati.
rallina.Vrugua^u.:
rallinazo.

oa pytamo. Yapyia oynamymbba.

A pe

guardar. Amy ma raaro.Ahaaio.mo. Ganado herrar. AhX Aha

Ganado

pimbaeoaimb.:
pine.

Vrubua

Vrubutv Vruguacu roca. Vruguacu cot, alio. Vruguacu cuimbae..


allinero.

Ganado repaftar. Amongar mbae mimb. Arnbae mimba^ongar.


Gnancia.Caneo b.HepiV

MbacrumS.-

imitar del venado. Piop.


ana.
la.

Pota.Ce. A. Ac-

Y b.Hegu.

Ha

de comer. Carte. Checaru aecatu. Checa rheguecatu.

Ganar ,adquir ir. Ayrum'o. Ahe'momba. Ganar al juego. Ae'mombae emoxaraitpe.Am


boaguiye. Ayambac embo^araitpe.
G::nar la voluntad. Amboa catu cherch. Ganar mritos Ae'rriom-

ana tener de beuer.


he.

Ai u-

ana tener de orinar,.


tahil.

Che

baebo cherec maanga-,


t reli. Ganar. honrado fama. Abahe cherera qungatu r

ana tener de proueere.

Cherepotiahi.

mi tengo de comer Che.

caruc.Che embiahii ana tengo de ir. Cheho.Chehegu* madero paftor.Mbae mi mbarerequra. inadero > eor de ganado.Mmbabiyra. aado en manadas .Mbae

mbup. Ganar por


ndc.

la

mano. Aheno

Gancho.Ty. Gangofo. AbahShS. Aba ) oap ynga r up eng ra.Oheeembbae. Gangofo i abiar. C heapl ngu

^iT TMTHT g r f ni m * Jii Ji 1 1 1


ii

ii

if nm fni
i

U^kUMl^

liIiifiiIliTlMiiIiiTiiliiTiiTiiYliTlil

www.portalguarani.com
rwwrw*

14

O.

mn
.
;

Al

Q ame
rVbi.

jf,

ho

ja

ee

em bc C he. l.

Gargwcro-perdcfccra, Y*
Garlito ronaia,Yequc.l
4

ernb.

Ganfo,-pato,ipcg-,GuaTytu
b.

quei.

Gtrian.T^'ribicoytraubi riU'cci rdiQ ycpommbae. G.uiirel perro.Yag oco-

Gara, Am3ndaft. Garuar.Aoiandabi c.H;


:bi.

Garra

B&i
Gair hablando. AcSroro gm-enga. Garan caualio.Xabayu
porenSnd. Garabato.Tya. .Gir^a blanca, Gufrat?.
Garca.pardica. baguau
i

echar, Ahaub. Ay] Cihaubi boXhep ydi herecbo, Garrapata, Yatebu. Yate
bat:

Garrapata chiquita, Picu


,G.irrocha
r

My.Toro cuta
r

ciba.Apihaba. Garrotazos dar JAiapy


..pa,Ayaap?|bra

vGarrote^oKababag,
acambag.ijpr.
:

F p.
br

Garrota pluma. rMbaguar


ag.
Gargajear.: Che uii.Annybv.
!

Xapachos. Gtguyhar di rebeba mbuyap v

;Pir8mbrra. Gargajo. Tetdi guaf.-.Xapachoshazer,;Aytipl Garganta. Atura. ro mbuyap canguvh; Garganta del pe. Tetf mamn rebebe .ab. cu yur: Cupicnur: .Gatada cofa,3caha<Ja,rot2 Gargantilla. Yurichura. Mbaey mobap?r.
,

Mboip.

Gargarimo. Yaci reliaba.


i

cGaador.Mbae mSmbua
hra.Ypoyarart.M bae menge Kara.
,Gilar.

Gargarizar. Ayeyacibhe.

Garguero.YacfYaceo.

Amongx. 3o rogXa.

aya
Ga

IlUn

www.portalguarani.com
w
G.
jftar

nte

A*

G.

ant

E.
*

defperdicido*
.

AmS
.

tembiuqua pba.

mbuc.Bo.
fiarlo todo.

AmSngi'p.

Amotttb. Amondgu, Amondi gueri raco che-

mbae.
far

>

palo,&c.zia lapunta.Ayapirog.

G. ante E. Gemir. Apuahe.Mo. Gente.Mb* Gentilhombre. AM.ngat rVAbetngtura.A-

poco apoco. Ayarog mbegue. Che pob


fiar

bcatupiri. </entii,hoGhrHtian.Chrif

pob y yar<Sca.AyeaIhu:)y yarca.


ftrfc

tianooicoymba.Yyeapr-ramo ymbe.
gentilidad. Mba Chriftia

algo.Oycyarog.

fear.Apoy.Opobo aatan-

noymbaeui. Gdios.Tob mcgua.


Geftos hazer.Ghcrob

me-

fubiendo con arco iecaas,&c. Guayarelayeup. tear fubiendo ctrauas. Mbicoipipcayeup.i to.Mbracaya. o montes. Mbracaya
tear

gua.megua.
G.

ante

I.

yiba^orcob. Atucup ca-* ndi.Gandu.Atcpyearcu.

:aapcguara.

Gibofo. Ab

yeibi'.

Ab atu

jiadenauio.Pataguiru-v

cupe atu Gand.


Gigante.

Qutr q'uir. Tajuat.Taguatoy.


rilan.

p>

Ab pucua, Ab
>

cpucuete.
G.
ante

ilota aue; Guirat; Oya-

L.

mate.

Yacfo/ Yace

p<;,
mate tragaderos Yiribi

Gloria.T6riDetc apirey. Gloria dar.. Torbetc api

reyamef.

Glo-

..,

,..,..,.,.,....,.... ^.

. -.-*- ^^^^^,

""^*"""

www.portalguarani.com
ii

Gl

ante

Lv

Gloria eterna tener, Tor ibet apirey arec, Aycohu toriba-ibapegura r Api rey areco .-A no Gloria vana. Tori te'an. l

GomrQ

<*\

m %

agen<

gai .

':

(i

Ton te: T or'


-

-yapi .Yerobia te; Tori

ba porang.
Gloriarle

como quiera. A

Cberori cherapi chli rec marf/rh. Amb <u cherapi chira rc< tu. AemSacat'cy. An mboyeyajeherapich ccatureh. Gozofa,o alegremente.!
fppe,
t-na. Ghp'aoiroaca cherch. C.ftcrbrhba

-yerbiar.

ayecohuguftea. Glorioamente. Torjete Golfo de mar .'Para apit, trape. Yerobia hpe. Golondrina.Mbi'vu.'' ^Qioriof* Torbet reheye GJoina.'Caruccerai-r cohuhra. Toribete re* x. Gamas eco, Carq reqdba.Tip ri yecohi cpora.ra reco..Caru para api rey. -arac. Glotn, aryScSi. Garu. Gololinar.Acarircaru. A
~

Gloriarfe vanamente. ye-rob;-teChe rori poras gutel

Gozofo erlar. Cheror* gf

Ycarubetc.Glotoneras. Carua ai eco -haba,


i

rcerai,l.Teittf:NacJ

-G.
lo

ante

O.

yuru cuera? guicruab Na chcar apiri. Glofo. Abacar car.C rabae. Y yuru cuera
irtbae ocrua'bo.

Gozar
bi

Oca

defeado.Cherem

apirymbae.
-bife.

Mbae re r

echagau reh ayeco-

O?endi bujj

M.Ano'cherembi echagau.

carua araya.

Gozarle. Ckeron. boon.Ayerobi.

Aem-

Golob er. Checaru car Checaru ce. Niachey ru cueralmbse guabo. Ge

1.LU1,,.

www.portalguarani.com
mPTTi

Gjlpc.

aosn

0.

G.

ante

Ov

17

pi hagera.;Pa.j*

Q$.Tu..Po.n.i,
)lpear, Atiapy-pupa>

Gorrn,-.

Gorrion,Hbi, Oiquie tey bae c


ruabo, a^mbpe hupta.

)!par

de manili. Aqua

repooupa'.'

punf ando fin hcTr.Ayapu Dlpes darfe en los pe


lpear

coral. Miino mana. Gota de agua a ay i, Gota de agua lluuia. Aman

Gota

dquaf.

Gotade las manos. Mbocarugua.Po ruru.

chos.

Airrochepotu.

Ayepoti Dupa.
orna de rbol, i o. ibrra
191.

Gota de los pes. Pi


Pi carugui. Gota no de^ur

.ruifi.

Namboy

:>ma echar.
?rdjj,

Y yas c?pop'.
,

coa

enmedio

al

eftremo delgada.
rur-^Purur.

Mbu-

orda cofa, gruefa.

AC
*

piqun. Gotear, tiqui. Gotear hazer.Amondiqu. Gotera. Xquirra. Tqui


haguc. Goterofa caa.
t.

Anambug, Hete gua4Drda cofa vtycarne. An-

Ggotiqu

Gotofo.Y pi rurubae.
Gouernador. Capita gua* ^u.Capitandu^. Gouernalle.i garata cocba.

tui.ApQulfr. ordo, que reluze. Chepichn.Yqurr rendfu


argojo dar, Ytingua.

quimba*
rorgojo.

Gouernar. Ayoquai.

Apo*

Tyga. Guara
.

ir

oquai.

tymb. Quimb
bu.

Tym;

Gouernarbalfa^canoa,&c.

Ayoeoggaropt.
Gouernarfe, aberfe valer bien. A}XJcg quaa ca-

forgojado maj^:, trigo,

afc.Peti.i.QuJ'mbure. mbiuGu.
rorjear .aemSlgQ.co . x

g;

. T iT ii T>f i
l

l |

f f
l

..

I fJI
ll
.

f liiiirnlliliifiili

HlliililllilulilliMilllilllTiiIllIiif^'MA^^M

www.portalguarani.com
TTWTJ
x8
'O:

ante

G*

ante

R%

qmbae*Ty*$caqvia
bae,

Gracia de Dios.Tup& an* deraihuba gracia donayre. Me*g8u.


Apira.

Gracia en el hablar, hee arSandiba.ee pornguh.

grande anch.Gua'cu, Grande bienio vtura.Gfi pporangabet. Ayea ta guara mbae. Grandeza. TvfokhihL. Grande za de edad.Caqua
gera.
.

Gracias > agradecimiento* Porpepicba.


Gracias dar. Aypoepi.Ga.

Grande dao Mbae abe te.Mbacai.M3r S m$ra


ngatu et .Mata
ai bete

Graciofamenie. Amanda-,
pe..

mbaev

Gracioamte trifcar.

Che

megua arS and-pc.


Graciob entr-ifear. ee-roe guarerequra. Abmega .Y m e gbae. Gra4as.Yeupihra9apba. Gradas de prente ico., a
narech.,
'Grajos.Gatfc
,

Grande de ancho y corto! Yprgua^u atu.Apy til aiGrande de diftancia* Y^pu* c4 cat4,MSmbi r'ih. Grande de edad* Ocaquaa
catubae.
.

Grande en cantidad y calidad . Mtete. Matu e t c. ^andete.Guac .Tubii

cha.;

'

"

rj

y.ttii

Grama.Gapi pony Grana color Mbae pyta


j

candu.. Granadilla. Mburueuy. _ Granado ,maiz,otrgo.H;a^ ~y inga t abat.

Grade hazere^crecer. Ac quaa.Agmbovbch. Grande ma l,o maldad.Ma-; rndequ buju. Angaip mtete Grandemente. Naridete
.

Gratiar.Hayi ramo. Graneas de maiz.Curc Grande adulto. Aba pca

hpe. Grandifsimo, Tubichabetc;Ouete.

Gran-

rmifch,

www.portalguarani.com
P

bteh, Jranero de-raaz Abat co


:tr.

Graznar aies. Guiri oe| Gredaabi ap|mS, Tobatf, e^apomo.


Greas. Abebp gua. yc

AbaayUruAbatl

rgga* }rangear,Aernv.nga.m8. 5rangero<Ab emS bati5rani$ar,

po oi. Acangaper-er.
Greas tener, Che,abeW>
guacq. Grictas.Bbog.yya.S Grietofo,Obobogbae, Qy yabae,
Grillo-Yqufyu, Grillos poner. AyUcupijS

Amandy ri.

gordo,Amndau tic >AmSndauayi ucu . Sranicar menudo, Aman3rant$ar

nfing.'Lmof. das pU. Ckanico.Amandau. Grillos priion. Ytacu py$a. erano.Pyi.My.A.2; Srano de arena.b cuy ty- .GriUos.quitar, Aytacu pyra?. cmboi. Grano derofFo.a, z\za.. Gnta.Tfe.Tljema.^ Grano de trigo*Hay5. pucai. GrafaQur. Gritar. Cherac^mo.Aja-] Grafa tener, y cUr gordo, pucaiTa. Yqufr. Gritar llamando .Ajapuca!

grafiento. Ab quirab.
Gratificar .Aypoepi.Ca.

henSinE.
'Gritar

Grautud.Poro epicba. Grato hombre. Abpo epfcatu$.

mucho, Acapuqal porar.Aca pucapucai. Gritos crueles dan ios co


denados. Ndaetcietcy yinbi rapop ocapucaita aa rtame guara. Grofera cofa. Ana, Ypoat

Grauedad, YepoYhubuc

hba.PoMlcmSft^.
Graue hombre. Pohii YepoJfhubucbacOfieoaS~ ytSrSbac. ~
""

Ypoguacuai Poaymbc
Groero de palabras, ee y

"

4Br

tifriTiiTiiTliiIiriFiiIiiiFiliIifIitMiIiMillfli^^

www.portalguarani.com
20
ante

ante

CS.

V.

Mruaneyyta-,
GroFor de palo, hebra.

Guardar a otro defnd


do.AypjTcyr^.AhcfV.

Po.*.
GrofTura cofa d Sbado. $ o p acu V c o api r 900 pi*cu.coo ayur. Gruefa efar la fruta. Y,a.

Gurdame mi parte, Cf rehe ye arrio crec.


Guardar.Ahatio*.
racatey.Ghepot**
.

Guardar demaiajo. Qh

guaciu gruidor .eenguruc . Gruir. Aeengur:. Anee

ngurngur.
gruir animales. Ral mb,.

Guardar en fu lugar. A; nongathenda gupe. Guardar la palabra, Ar boaye cheee. Ambop Guardar refpeto. A ypp
catsk

G.

ante.

V*.

Guacamayo paxaro.Ara r
ca.Andvpuru Guayabas.Arac.Guayv Guante.MboryPorir^

Guardar fecreto.Acnoi gata eeremyenducu ra. CheyurSoclngat

mbae

mambel

eym

GheyurutT..

Guarda de chcaras trapa-. do.Har 8 h ara H runa . Rerequara. Mbae r i po ,


.

Guardarfe. Ae aro, Anes


ngi.
.

rerequra.

Guardarfe del golpe*. Am -ngu che api habanguc


'

Guardia de folddos. Ma de.f andra.Hatohareii. Guarda, ofte fuera. Tal.Guardia hazer. Amaa ^ 'Eti-Etiqur.: * A'poroaro. Guarda no. Teme. TefaV Guardian que guarda. H* ncEtneq.Nrmc.^ roJhra.pi'.S. Guarda no pequen >can*.'
.".

Guarda dizeelTaron.aia, Haya. Guarda,dize lamuger. An;

<
.

AemoytL
3

Guardarfe wpocOiAfiel
gUpi;!
.

Guar-

www.portalguarani.com
mmm
G. ame V.
Guardofo.Ypotibi.Haca-;
tey
rn;
j

G
Guiar

ante

V.

21

al cielo.
1

ibagrap .

Aiquaabe bag bi I rup

Guarecer los ojos del golpe. Ave f apta..

Garecere.* A'e

pf jyro.

(Hce.) Guarda. lmyhba.Yepr* c f toi iba. Garte,dize el varn. t


.

amoyngo. Guiar ciego. Aipcog. Guiar encaminar. Apequ& bee.Ahpequtbefega. Guiar f por razn. Teco hiip arr te qua che.

Haya.
Guarte,dize la muger.An*
de; Guerra. GuarvnvMrridec. Maraa, Marmbor.*

Tec&hup guara i aye. Guia re por fu guarecer. G heremymbotara r lie


i

>

qurache. Guemymbo* tara royebae che. Gixarro.Yta cua.

Guiar del ojo. Axapy m"

Suerra el lugar.
ba.
.

Mu amb-,

y chup.

Guiar

la

barcaje, obag.

Suerrear Agurynf: A marndeco.Aiiicn.Aiiu

opiaygarat.

Guiar fe delojovno a otr'o.


.

ramboti.
luerrero.

Oyocapy m'oyeti-

Garinf'hra. MarSndequra. M'rrn


.

botahra. Jia de camino. Tendot~ ra,Pqua beengra. iLadedanca.Yeroqub. *uia el delantero. Apirichuta.

Guirnalda d flores, ibot paragu a bo ti, pembi.


1

bot

pemb cffi'.

Guirnalda hazer.Atnbopa ragua &otr.Am8e ama

tbotu Amo pemb ymo neamanamo.


.

&iiar.Ayc*tehdotr$m8. Ah tendot ramo. ApequabeB guihbo tenft-

GuifadovYiquicj. Guifado quemar . Ambpicheyquici.

Gwifado faber a quemado.

ttiiiliiiiU

www.portalguarani.com
n-j

%%

G.

ante

Yi

Gl

ante

Vi

pebe chbe. Guifir con fazon.

D
Ambo ai

Taquar^fof* Gufano grande. ImtHm


ba*

hcatuipira.Amotya rSngatu. AmScngatu. Guifar de comer Aubla


.
f

Guano que 'fe cria en h carnes, YVVra*


Gufanera.

bquj. Ayapo tenabia Guitarra,y todo inftmnv*


.

Tacog qur Ta$og requba,

to.Mbarae. .Gula.Carua ai.caruaet.

Guaniento.Hacogbae* GjUiniilosque nada pb


lates; del agua,

Gueca
-

coa.

Yyapepubac.

(tmm

yai

Gueco dei ia cfa*Pi quiragu.

Guftar con la boca s efpe mentar ,, proiur. Ah

Gueco.va-nagtoriofo.

Aba

;Ngl

:
,

yerobia
.

te'.

Oerabo-

gui\Gueco a a&bae. Gueuo de gallina V rugua


.

Guftar de lo que tror ze.AraS engrane. Anic


rui.

-Guftar de q fe coma. Mb cu rupia. amo mSrng^ >Ar -Guerhno.JTy-rey. aruatembm. Gucrfenc echado ala puer
.

ta.Mytang heitipira. /Guerto.Mbaerquirocai.


..Guefped eliliopedado. Y mSmbtsi .pfcu -H?roir quiepra* Guefped el que hofpeda. Y

Gufto dar. Ahapa.Amb y<AmS*rS. Guftofa comida, xt$h -... jupihcat, Yupx bang.
,

Gufto,deeo,\oluntad.

mSmbthra.

t*
Gilo fentido.
,

^ufano.Ta^og.rcog,^

Mbaer
i

ndtipba^Hcndu Guano.colorad^TatarS. - ufano de palos* Yarati- -sqw&n '*i tro t. Yepeaba$og. iba ^Guftofo hombr^^ y co; HeeV '..ptingibajpg Mbucj.

www.portalguarani.com
mam

WHWll
ante

H.

A
.

H- ante A.

*3

H*
Eabas

ante r T |Hv

Hblralgo lar guillov A^ ce anangat. 1. Pucuf


catu.

de latiera.

CmSn
Hfc.
.

da..
aha>del

que

fe rie.

Hablar bien pronunciado Amboy equaa c at xheee.Aeeierercat. Hablar burlandofe Anee ; poraibivPorang. Api-

LamugerJehei*.
abla.eeV
jEar.;:Ae2.'G*i5e?riga.
;

blaraetro. AmSnget. abfar adulando. Anee caracatu^

raLPorL
Hablar con boato. Aneen*gu^tt.Aneembuc&Aee* yuruguaci. Ghee o&
cata;

blar al alma

monera

Anata!, 'gngcheep'
pe. AmSiierk,

Amboa- Habhrco dificultad. Ael


'

qi ngicheee pip. ablara!to Aeembuc*.


Aeengat'.;.,
ablsr a propcto. Hip
*

a^pei.Hacuche'ec. Hablar confufo , o efeuro*' 'Yyahaihpe anee. Ndo


vequahi cheee. -Smb^mblo'te'.:

Anee

anee. Ndatatei chenca.

NdoacateymichGee.

Hablar eongraciandoe.Aee ra?gua aub.


apira,.
;

Mar3 chec nanee


mi..

tafe

mW

Ambo oribgUK'

ieeme guamo. iblarapmmcnte.Aee Habla* confiderad^mnte ngaduA&eengatg. iblar a fu proueeh o. Gui ~ Anee cnSnde. Ayeapijaca cata mr' che c ycup guara macanee* guama. A.yecarec catu iblar a veses.Oroyopy-rngt cheee anonde. r oroietnga Amo a< Amendacat4chee?r3 ttionbec cr neengls j o tblar a vezes corando mSri, AneScherile^
[
.

el

hilo,A|e ando jan* I

mbobV; Hablar contra, algunCie

iiTnT.iTiiTiiHnTiiTnTil

iiIiiliifiiIlUlIliTiifiiliiliifiifnfiil

www.portalguarani.com
a#c

U.

ante

A.

;HA 1P B

nerngai ycbup

Mar mrate' gmy ab-

.LHefb, I Hablar %a^iicte,^^

.porlng.^ce katpjl

tHablarcofe -ifetrifca^tfU I
ra.

TT,

:^eeyeracaru^Slca dea cafL Ag| an&at

Hablar eh^do^uStarn
ae'e.

Hablar cofas difi.ultofas.; Mbaey yabaa.


f/abla* cofas diuerfas^ ,4:

ee ^uat^mo" ^u

Gu^moyroh -pe^Cherecapka'n
arjeco.

'ce yoparpari, ^Hablar chifmes. /Gherem8e gumeng. ehe;tacuchi.GfvTiba.Yapu.


,

a:

C hcrob

abaete.

Marandearo
Hablaren fecretoalodi
rMbgt.' 'Y
arS ae.
piy

^robobo^. ,Ar-yobo\
y'apj
:

Uablar dando

e rifado, ^ov

<.

rol*

bogueratgi alnga.v'Se yiBbo^uerat ta. Hablar deios,. ^yabiqui lpa r e c gui nt^st

Yyapi^

rt

me arVee.y yapi^a r

bapYriaVl:.

Hablar entredlem es .<^v


nur.
ng.
^te'e

.^ee Xfpa iiee mSmbe.gubo..-^:^| Ttipaxeco rendiucbo. Hablar desbar at adame nt e. ^eetat. ^eeyoparjLMra tefguiS&ngS*i
:'

cheape<

nguipe.^^ bSoo boc

C hey0ri pip a$

Hablar entre u ^ncmHj tac^yep rrioqget. ^ emb o a bu rri heg c Tetff#a%. Hablar efitte i meneaac Hablar deshoneftamente. losabk)*. ^heytrrc ;^oeeabat% ''U^U^eenga^' "Hablar de & propriom^- HSbte ntr foeos Ch
.

queShe quran

flip
Hablar de fvergonc adamlgg^ ef t'e.

~a
Hablar fuera de propofit
^etateChe^cl^ei

www.portalguarani.com

H< me A;
MMndechee^.At!'bbfri chee'e'.

H.

ante

af

Hay cha-

y mP.
ablar libremente. Aneen
g?.

chup.
yei.

NacheeepoftubyY poihubeyme' PjfevN cheee poquih

Hablar muchos. Oro^e yo.Oroco. Hablar muchos confuame te.Oyoguerobobog.Oai bu mbi oqupa. Oreaib.

Hablar paito

6 de efpa -

Na cheee porngui gui e'eng y chupe. Na

ci. Ahaub che ecnga.

che ee pyry ychup. ablar loque fe le viene a

Anee cherebobog hpe. Hablar poce Atiee myr Anee at. Ane aci.
-

laboca.Chercfnb guar' Hablar por otro. Anee feeate anee. Cheyur rem bpeoaeg. Cheyur- Hablar prolijamente. Anee porombucuai. Api rey* pe emee'ogbae amomFigey.Apirey.Noeya be. Chereinbpeouri-

baecueoaee.
ablarlotodo.

tur'.Ndiyapirioee.

Amombeu
Ae

p.Agmb. Cheyur
rupi anee eururug.

he cheyur rup guieen g$.AeeCu rurug! gui e fnga.Aecyngatu. lablar mal de alguno. A y cura. Ayabqui ai. Cheyur alhee. Cheytiru

Hablare los deavenidos* oamotarey oomSnge t catu.Oo ambot bae y y ro oyoup oomSngetbo. Hablare vnos a otros. Oee oyoup.

Hablar

fin

confderacion.
rae.

Anee mSinga be^

meguahec.
[ablar

manfamente. Anee yeapicacri cheee guambegue. Anee ru. Anee rnan. Na e anducatui rur cat.Aee mbiu. cheee r'mri. tablar mucho. Anee mbii. j Aeengetnget. Hablar fin q fe entienda ca

Heriondeacv rae aee'.A gui yermbot anee. Nda

pref-

^iiTiilnf nfiiiiif nf ni iif.ilnl I f I 1 1

llJdhhUidMhi

www.portalguarani.com
WF!

26

H,

ante

A^

*H. ante A.

Haldas.CheaguiVa. getet AneCumSp^ryrf- Haldas regazar.Aypepi, Hallar lo que- buca Abah gui eendubu carey mp. cherembiecrup,A\c Hablar fin razQ. Acete?, hu chereinbiec. Hibl^ foberuamente. Aeepata. NaKeUub. Hallar lo que perdi. Che re'my mScayngue rup hperuguav. Aeepiraabahc, Ayohqchcrem: tW.Piraqua.^raqu^ o mS* cay ngura. Hablar tartamudo, AneS pftptti. Cherieeng, Hallar. Ayoh.Hu. 3. Halare bien en vn lugai Cheneetetu Abi catu. Ayecoh ca Hablar tentado parafacar ~ algo. Atecaracatugui Hallarfe c dificultad. Hr $ vpe ayeh. Ndabub poroaanga, Aeehain. ri.Nda yecohu cohutai ga.Ahaguinetnga^ Hacha de cortar, Yacaa- Hallarle mal, Ndabr Ndayecohucatui, dar Aroqua yi a* Halare mejor. Cheag Hachazo ye pr Agu yei y t 1 cn|uahec.Aquarihe^
prefteza, Ae'ecfimbab
,
'

..

cyfacangupi^. Hado,ventura. Hau. Haub.HaubS, -llagar- con ia mano, Aya-

co.Aguyeata'gutecc bo. Hallar fe mucho peor

<

Hpch.Ayabti.
*
-

enferm. Nandetei ch< rac, Aibetei chera$

H alagueo, MS nema nuu. Halcn. Quiri qutri m^


cu,-

Cheo^eckracT, HalL rfe no muy bien.Nc


1

c.Yndayc. Haldada, Cheaopipcche^


rerabierahacu. Haldada Ueuar, Chea p:
pYarah,

bii herjfguitecobo. Hallar fe prcfente.Ay n'b

baq.Yyapofeaguepe ay

hu.Cherobaq yyaponi,
Hallafe bien conmigo. Oy CQhucat cherehc^Obi
CJ

^fTfy.Lfchi^

www.portalguarani.com

ante

A,

H.
rep?.

ante

A.

27

catuchereh.

allazgo.Mbaehu
al

Halagan. Aba eco te?. Hec e.Hec ti ebae.Hec eyb. Haraganear. Aycote'gute cbo.Aicekiguitecbe. Haragn que huye el trabajo. Aba ecporabiqui
pthupra. Mborabiqu aguie aguyndogbae. Albor ab^qui ce rey mbetc.

lazgo dar.

Yhu haguc

reptante. Ahlpbtt'y huhagu. mago de aue jas. Tcbor.

amaca.vnQuih. Que-

hL

ambre. emb iahi ambre caretia. Carui.


.

Mborabiqu r yycatu
ymbaetequirete.

Tiab,

ambre comun.Caru ai pa
beVCaruaguafu.
abre tener. Che embiahi. nur'arec. Nurya arec. Chepiacayng. Chei'b^aporey ayc. ambrito. embiah i b . embiani porara hra. urrerequra.
'andrajos.

Har que me fuees.Orom bo que pohaihu cherehe


ne.Ndeq poca^une che
hegui equihiyabo.

Harina.Ciu.Hu.^ Harina cruda.Hu yp. Harina de maz totado.

Hu t:
Harina de mandioca. Hu,

A o cui gue.H-

Hu etc.
Harina de mandioca c caf cara.Mnymb. Harina de mandioca rallada ,o molida. Tipi rat. Harina de mandioca feca ai humo. Caarym#hu. Harina de palma que fe qomeabapytang hu.Mbp
caffhui.bacu.

ne.Hepq.
[andrajofo.

Ao cu! ge re requra, Abaocororog.Ao he'nSrerequra,

A o hep ogueno'bae. andrajofo remedado andar. Cheao cui o lo


guitecbo. anega medida.
iraangba.

Mbae ra^

harina de pecado.Pircu. Hadz

liililriiiliiliiliiliifiifii

www.portalguarani.com

^8
hui.

H.

ante

Ai

H.

ante

A2

Harina de piones. Gurii


Harina frefea que eft bullendo.Humy myi.Hu,
apere r 4.

ibi habae;

Harto de agua. ary yabi


rubae.

Hebe abiru. He

Harina de trigo toftada. A,batrnyn^cu.

Harinaiazer frefea. Ambo


ty pirati Ambo hu*

bapcuaiirehi Harto etar de vino.Ghe r be abiru cagforehe. Che pacha! caguy rch< l.Gherebepachai

Harto fundente. Ay.


Hartura.,Oeecaru.Ao$ei
bat^Tebet'.
tu.

Harina mo!er.Ahuicog*AnionguL Harina q fe enjuga al Sol* Quara$ihui.

Tembi

ne mSmbuchuCaruc

Harmofo. Y; yacuLY yacui


bae.

Harpa.Mbaracguac.

Harrear caualk). AynGpi Gabayu. Amondi ymb atbo. Amo aqua cab
yi

Harpada lengua
ro.Cuai*

del paxa*

Harpada oreja.Namblbobog.
pira.

Namb

yrabobogi

Harria.Gabayu ric.Gab yu reyi Harriero.Cabayun^ire

Harpar ,o lealar en la oreja. A ynmbi mbobog. Hartara otro. Amoebeata.

Ambo abiru,

Hartarfe de agua.Aembo
abiru iteh Hartarfe demafado. Aerrio ebet et. Aembo

qura. Hafta acull. Bepcbeot Hafta a.Euppe note.. Haftaalli.CuipebHafta aora.Angbiteri.ar pebe. Hafta aqui. Apente. Ap
be*

Hafta donde?

Mamope p
Oayub

p:.chur.A motarcx. Harto. Aba ebeata. Cheabir. Y taro. Pachur,


:

ng? Hafta el cuello.


be.

www.portalguarani.com
TVTTt

HMme

A,

H.

ante A<

19

afta el da del juizio. ra

cay mbpebc.
frftaefin.Yyapipebc. laa la cintura, Oatucupc
.

Hatear.Anem5caerm.na. Hatear aderezar cargas.

AmSatyrSboMtba.

Hatear empttaeandoAmbob. baea. Aypong. Amlafta las rodillas, Gue tvfbaepory. pymSb. Haz,manojo.Ma.4. afta los ojos.Guc^bob. H.z, cara de la cofa. Teafla los pechos. Opotirequ. Actu.Y yacatua bob. p cot arno', ponerlo Mami.Chbeb. por el haz. Lia no mas. Nandete- Hazaa. Qui rey mbp. bob. Hazaob hobre. Abqui [ifta quando' Aracabe rey mb. pngSn ? Aracaeb ca- Hazedor.Apohra.Moa.

tpe?
[afta

ngra.

que Dios quiera.TSpS oypot porombucu.


.

que yo lo diga. Che y motnbe porombuc tafta q yo me muera. Che mano ey porombucu. rerequa mbae r. [afta que / o mientras que Hazer. Ayap. AmSna. venga yo. Cherurey poNga. rombucu. Cheru porom Hazer del que come. Acabuco. raub. Acara car. afta que tu quieras. NdeHazer del q duerme. Aquc remymbotramob. raub. aftio tener de la comida. Hazer del fordo. Nae'mAmStyng" che rembi. boapiciaub. Ytyngi'che rembi ch- Hazerledelojoj llamarle.^ be.Cheayu tembiugui. Gue cap pbo. Aheno.
[afta

Hazedlo, o no lo hagis. Tereyapo ey mb. Tereyap yac hera. Hazsndofa perbna. Aba oguerec catu mbae. Po

Ha-

. . .

........... ....

..,

"n'

.^...^i^JJJXLl^LMJJJJJXLLLL

www.portalguarani.com
*&.

30

H.

ante

A.)

H.

ante

Hazer

el deuer. Gherec hcatrupiayc. Che-

Hzer raya^

auenta]arfe

Apooqfai.; AS qaande-

reco ambop. Chean-

t.Y yaocech.

garequbaamp/ Ha ze r fue go A y atapi


.

Hazer verdad vna cofa .A ir bcayet. Amboupicat


chey agera. Hazerfe amar.Ayeaihubu..

boyepottat. Hazer hazer algo. Ayap


uc.*

cV

de otra manera. Marnde ayap. Ayapo.;, Hazer la voluntad de otro. Abae remymbotra aya

Hazer

la cofa

Hzerfe de rogar. Hta hata'ayc

Aemo acatey,

Op^atamSv ayc. Hat" hata ay c. Aemboaqui


_

guitecbo.

p. Hemymbotrar'tequ ara che. Ambo or,.

Haz^rfe el cabello. Anea p: Aeapruca. Aiti guca


che
.
.

Hazer

Ahobaichuarv. lo que^no deue.Che rec anguerey reL ayc.Nacherec habangue ruguay pic cherec'ony.
...

Hazer fe enfermo fingiendo. Ateboa^ra^a.


,

Hazer mal. Ayap ai. A yappochl Ayap megil. Hazer mal,daar Am8 ma rVAmombochi v Hazer mal fu oficio. Che re c rangura amo rarigu. Ayap pcchi cheanga requba. Cheangarequ bangura nam.
1

Hazerft eftimar, embc yerobia ucV Aemboceeuc, Aemboet ucL. Hazcrfeie labocaagua. A.

econduuteiV/

Hazcre inexorable.Naernbo api -c potar i. Ni pe rendupotri. Nahendu bel ey aubk Ayeapif a;

'Qiiaroga,

bopr:i l;l^dayap'oi.
t

H^zer meneonv- AhenSi. Apbiqui. -\

Hazerfecdiofo. Ae ame tarey mbuc. A'embo abaetereco. Cher y ya^


ca-

www.portalguarani.com
mmm

;H# ante AV
catu ratigue arriombab, RCbe'r y yaer&ngu, azer feas al difsimilo.

H.

ante

E,

$|

Hechizos dar, ."Ayphan-

SpecaAacSri
Hazia,Cot, zia all A mongot.
,

/Heder JtHaa:Ypit. Heder .achicha; Che raibu, -Checnguy raibfi. Heder afobaquina, Checa-

Jzia donde? Mamotrgot

tfcCheybacat?. .Hederle la boca. CheyuruneCCheyuru ayb. azina monto de mieTes. Hediondo.' Abane. Abat at. Abat mono :Hedor.Ne.

pafMarangotip? lazienda.Mbae.

gmb?.Ymboat?pu
azina .montn de lea* Yepeat*.

Hediondez.

Hedor falir.

mm\

Helcho yerua- Amambal, 'Ammba ueu. Guaycundu. Pie aqui. Ghapico. Chapa- Helo all.Cu hecSnv.Cha rpucu hyny.Gtia pepenec. Ehechanico. Chate-p. 'ChajSSngS, Chro, cSn?. Chanicoro. Hembra;Cur$. Hebra de hilo. Ynimbop, Heme aquu Ghanic che. Hebra grueffa. Ypoguac, Chamico che. Chatero;H,
ante :E*

Ynimbo poana.
Hebra qualquiera. Po :%\

coche. Hyndo ycch.

HMHechizero. Pay. Paera.

'Heme aqui eftoy. Chanico ayc.Chanica a. Cha-

meo cheru.
Hemisferio, Tecapoat ha
bef.

Guayapa.Gar&. Guayara y ara. Mor'y tymb?.

pa.

Henchir. Am8 y nyhS.Am-

Hechizos. Curupai. Poh-

boobapap.Amboobap
api.

ng.Pohangi.

a.

Hen
ii

iT JiTnTnlnlnTiiTnTuf.ili.lnI.J

III

lililnliifr

mf

ii

ful l li l ii l ii l ii r
ii

ii

li

l ii T I l ii f ii I liI l f t T ii l ii lnl il l ii T ll Tll T ll


ii

ii

www.portalguarani.com
TTTTT>

9*

H.

ante

E:

H.
bae.

ante

&

Henchir arralando. Aliob


pipichi. 'hobp

Mbyoyayabae.Obobo
Heno.Capij; Henoarracar.Acapitpo*
Acapipfog.

mbo-

yoy.

Henchir hazer.

AmSypy

he rnbuc. Henchir hafta que rebofe. AmSndul y mS. y nv heZaga. AmS.ynihSymSndui

ta.Ambo obap*p y

h'ena.,

Henoarrancar entrefacan do.Acapfjrobebe.Ac PiyyohSTpJTogpa^pa? Heno fegar. Acapi quy t Herida dfe cfpada. Quc,
papichapagura. Herida de golpe magulla do.Yquha bre.Ypoap
,

Henchir,rehenchir.Ahob pinSng. AhpbpiyrS-

pucub. Quiccpucupi

mS.AhobpSfmoynyhg.
Henchirfe.

Aemo y nyhe*

CherynfhcY
Hendedura. Bog.Ycc>

pumbiyquhague.
Herir dando eocada. Ay cut.Ayocog.Ayapij. Herir dando golpe. Aqua

Hender .Ambobog, HenderfeJDbog. Hender fe vidro,&c.Otiri. Hendere por muchas par-

r.AquL(Hcq)
Herir en Ja cabeca. Ayapi
-

tes. Oboobog. chAyapeog. Acpi Henderfe el maiz toflanrg. dolo.Opororog. Herir mucho por todas pai Hderfe laorejadefgarrtes. Amboay ai. Amboj do&Ocorog chenamb. mbo. v Henderfe las manos con Herirle en los pechos. A ye grietas. Chepoya yv poti mboap. Ayepo Chepobobog. Chepotitianupa.Ayepotiayr&
r.

ro.

Hendida cofa.Ymbobobo*
gipra.

Hermanablemte viuirvO. yo ique iramy ngatu oroico.

Hendidos pies. Mbyay.

NGio&mombc
rj

jjj^

www.portalguarani.com
UA"A"1
'

S,

ante

E*

He

ante

E.'

royohugui.

CfeeCijfiaecHeruraK

Hermana de padre , dize el


varon.Cheruray&

Hermanos de madre.Oyoi
ruppira.Tubebae.

Hermana de parte dema- Hermanos de padre oldre.Ghectmembr. mente.Ychiebae; Hermana mayor , dize a la Hermanos de vn parto. Y
menor.Cliequipik
ofttfrichura. YcSbae.

Hermana menor

dize a la

mayor.Cher*que. Hermana,dize el var.CJie reindi. A a menor, Miringue.lJVfyn:

Oyoprp oemoSbae. Yop ru cmri guara. o ambigua. Hermofa cofa.Porang.Ga

Hermano, dize la muger

al

Hermofa

Hermano de parte de madre. Che^memb?.

[ varon.Ghequibl.Tapi;

tupfrLAmSa: cofa de grande. Tubich marngatu et. Ou tecat. Mvry ey


.

Hermandad.Y oqueirec. Hermandad de mugeres.


Voiquceci.

mba.Nungarey/ Hermofamenre Mor anga-

pe.Catup^hpe.AmS
ayhape.AngatraW. Hermofear. Amo porng.

Hermano de padre. Hi ru
bae.

Hermano mayos, dize el menorXherique LGhe*

Ambo

catupfriV

am8a AmB

Am8

angatir'.

Hermofear con gracia, y Hermanos de leche. Cheet donayre.Amora. cambiguarra.Ghecca Hermofearfe. AernSpombi arcaquaapar. rar.g. ASmbocatupir?. Hermanos de padre ymaAemboagur
yei

acgu.

Ambo agu ye guara f.

dre.Tubefm.bac.Yche J mbae. Cheriquei te. Gher remymSang che


.upc.

guar

Hermoifsimo.

Y pSran^cl

tete.Catupi'rietc;A-

LChe^rpe;

mo a'eteete.Ndate catyporang.
fer-

^nT

iTiiTiiTiiiiliiTiif hTuIi.IhM.J

f T f

InlnIiiiTi fnllif nlllfiif.illilliliilllTllTlirilIiMlTnlllTiifllfiiMlllIll

www.portalguarani.com
TT3

34

,H, -ante

1U

t.

-ame ,

Hermofo de rok o. Ab 3 J'beJ ot catupir porng.Ho Heuilla. Quarepoapyi bamoa: Mboti pba^b apf Hermofura. Morangiba, ,Hees asiento, Hungu
,"
.

Hermoodeojos. Ghere- ;H:rrero, Quarpoti apo ^porang^acatupir. hra. Heeamoa: Herrumbre, vQuatepoti

Porng.CatupM. Amoai'.

Hecuir la olla,
pep.

ra,TipYi#. ;Hczes aTentarfe. Huu 4 Opup yaOemboibiapjiutingu


.

.(Hcrur lalla a borbollones. <;umbe,cumbeg.

iHezes quitar. Ahuu rnbo Ay piiifim bog A m bo i pip^fiuungue^Ayihua


.

Opupu et.
;Heruir coa efpefavOmembeg. Heruir de gufano$. Hacog

gura.

M.
^Hidalgua.

ante

I.

my .my.
;Herrada para ordear. Ca..ffib'amyhba,.

MMngatu f|

ba.AngatufamS.Tubi
chah.Tubichabeco..

Herrador de befiasiCaba- ..Hidalgo de buena, fangre yu pipitemboya hra. Aba angatura. emo;
,HerraduraCabayu quarepot.Pjpit ra.

Herramental .para herrar.

Gabayu pipi tcriongba. ,Herramienta,inrumento.

mar angatubae.,Ab ru bicha. Hidropeia. Ti eguac.P nga.ibigua.


Hidropico.Ab punga.
guacubae .Hebcat: Y y ; bi ai Heb a.Hb pui
.

Apohba.
:

rrarbertias,fcalar.

A-

:Ma,Ahang boa.Ahap'. jHerrria. nQ^repot apollaba.

HieLPaup,
Hierro. Quarepot.

Hi

Hite.

www.portalguarani.com
mm
H*
ante
I.

mvTVi

H.

ante

gado.Mb?.Pra;
ligo. Ambai
f iguera.

.
.
.

Hijo de otro padre* Cunfimy>bc;^


Hi^jo fin

Ambai

Ambai

padre conocido.

et.. iguera d infierno . ibuc&.?,

Tub

Amba
,

mbae. Ndatbi. Tuyequaby mbae. Tune


1

myme gu;*

igera de la tierra filuefc

tre.Quapoi. '.
lija

delamuger

>

hijo.

MembL:
varon.Tayi. lijo adptiuo. Tarang.'
lija del

Hijo "fiapadre , hurfano. Tirey. Hijos muchos tener.Cheap) cheraireti. Het che
;

ra?.-

fijo desanima!.

Hebae ran

Hilado.Y pobambira. Hilado, torcido dos vezesT


'

Mbaerrai.900 mmbi. fijo de Cazique. Mburubi


charat.;

Hilandera.
dra.
-

Ymbopo yoibipir. Y nimbopoban

iijodelvaron.Tai.
lijo

Legitimo. rai.'
rara.

Mndar;

Hilandero en emulo. O rehe yp m8mbi hra.


Hilar. Aypoba.Nga. Hilar delgado. Aypobapoi:

lijo

naturalJMendar rey
';,

Hilar gordo.
gtta$u,
; ;

Aypoba po-

lijoso hija .primognitos

rauger.Che membr. Hilar lo q era gordo adelga candlo. A yp ung. lp^, Aip curog.Ayppichi. ijo,paibra amorofa.Ta
de
la

Aip
lijo

equii.

primognito del varon. Chera* tendotra.


Cheraiipi..
,

Hilas. Aorabiyu
A

ce.Ao r

b/ rcue.

lijo

emejante a u padre.

Hilas hazer .Arabiyu eno h^Ahi'bien8h.j\ltbi


requii.

G&iabiharey.Ndayabn
cheruba...

Hilera de gente componer.

Ahi-

f 1 I

Mu J.iiT

fiiliiTnliiTiifnlnliilnliiTiiliililIJJiiTnlilTiliiliiiiliMrfJAIAJ

www.portalguarani.com
' I J '

JW

I!;

nte

Lv

h:

te

i:

botfmb.AniSr&Scfrv.

Hilera de gente como Toldados. Oyopbo guara. Hilera de verga,Rieles*Yn

Hincha9on..Ruru,9cu.A^ ruru A.2. Hinchado eftar en medio,y etremos no. Ypitect.Y

tembrequitba. Hilo.Ynymb. Hit de hierro. Yt I embo. tul. Quarepot emb. Hinchado los carrillos b-^ Hilo de q algo pende corpar,Cheratipicanirn tarte. Ocog. Ocandog/ bypeybo. Ca. Hinchar algo. Ambo rurtu Hilo quebrar. Amon dog. Amo pmg. Hilo quebrar delaprocef- Hinchar lgofoplando. Aion.AhrCim8ndog.

camamb. Ypte aPung.Ypiterur. Hinchado eftar.Chepung guyten.Che rebeati pipfte

HHos hazer la miel. Hibi


hib
e.

mo camamb. Amo punga y pejubo. Hinchare..Chepung,C'he rur rum.Cherebeati pi tu A mbo ebe atipjf tul. Hinojo. Hinojo. Hipando andar .C heyoy^g porarguitecbo.
.

Hincapi hazer.

AyepiU-

tog.Ca. Hincar.Ayatic.Bo. Hincar palos en tierra. Am bob^p?. Hincar palo haziendccon elelhyo.Amboibicog, Hincar, o clauar lavjfa. A y eeg ati c Ambotial
.

Hipar .Cheyoyog.Bo.Hipo* Yo yog.


Hipcrita.

Abiec yapu," emSec catupiri aubi,


eco echacaba
a*

<:hereaheec. Hincarfe. Checutug, Ayecutug.

embo
gil

ye anga.

Hincarfe de rodillas.

Ae

nfphcyLAhctf.N^.
i

Hiftoria.Marndaguc. Te c mguarc. Martcqua gera.


Hif-

lUAftid

www.portalguarani.com
mm
Bl" ntc 12

H.

ante

O.

37

Hftcriador. Maraadec& quatiahra..


ifioriar . Amarndecoqu&

Hoyo de cofa que eft,o'e tuuo enterrada. Mbae r


Kcu&Tbicuc.
Hovo.QM.ara.

tia.Ayquati marndec cuera. Tecoi mandra ambobiyquatibo..

Hoyo en tierraabiqua.

id

H.

ante

ecaqua.ibiapcaqa. Hoja,y tener hoja.Hob. Hoja caer.Ho cuLHo. Hoja con ramos. Gaab.

^adero d puercos . Taya cttcaruhba. embo araytba. emov hba.


b

mbobu hati
i

Ii

Mbo-

aa& Hoja de maiz. Abatir. Hoja echar de nueuo. Hoquiram3.Hb?ah.


Hojoft cofa Hohbae.

guJu

Ho

tf^ada tierra,

5i 'taya^u

cat.

remymbocu.Remymo
ungu.
cu;

Hola llamando.V.Ola.
Holgacan. Aba ecote: Hecoci.Hecoeyb. Holgazn floxo. Aba aqu
recteV

Remymbo gu

Hocicada dar; Anetyngl etyog. Afte tvmrrg


ftocico.qu. Hocico de.puerco.qua op
tap;.

Holgada cofa que fe menea. Gana. Cure. CV Cu. cana. P amey .


>.

Hocico hazen Cherembechog.Alrnbechqg. Hocico hazer mirando de mal ojo. Hembe chog gueca quaracr hipe. Hocicudo. Aqua mbucubae. Mbae aqsa nema.

Hlgarfe alegrare.Chero*
ri.

Ayerequa

catu..

Ae

mopy tuen gatu.Chengatfc

Holgarfe del malageno. Cherapicbreca reh~


cheror.

HecaquaracnLAbaet;
Hogar. Tataup. Tatap.

Hc gechemboorr
eftar

marari-

Holgare

contento.

Che-

^iiTiiTiiTiiIiiiiliiTiilii

w -.-..-.--., .,.,...,.-.,...

[iiliHiifiiliiIiMilnliiliiIiiliiliiliHiihhfcifc^hMi

www.portalguarani.com

H.
Che

ante

H.

ante

O.
:

ptu?.

Hondura de

tierra.

Ubi pS

Holgura. Tor?. Toreaba. Tecyndba. Yerequba.Angatuhba. Hollar. pu^.Ayep?qti7t


qarti'h.cc.

pucuhba. Honeftidad.V.Modetia,
Honefidad,no torpeza, parida hey. V.He. num.6
tnfne.

cht'prpVp.

Arec rec Ayapa m8'

chcpip^pc.
Hollejo. Apirra.Riret;

Hollejo de fruta.b apir. Hollejo faltado de cuerpp.


fifrfcfc

Honefto.V.Modefo, Honela no torpe, candahe e>*V.He.num.6.in fine, ngo.Vrttp.Vrpe S*! cu Vru pet'. V rape v Vrupe r.VTup namb ar
. .

Holln. Cuma'.

bi. Vt.upe i.

Hollm hazer.Oemoapecu
ma.

Honra bondad. Marangatu. Agufye. Aye. i He.

Hombre.Ab.
Hoaibre de bien hazerfe.

robih.
ve

'mboagu'

gua.

AhmSmaVangat.

Honda para tirar piedras. Tucumb yta momboh. Honda cofa de agua. Tipi
gua$u.

Honradamente. Marangatuhpe. Honrado. Aba marangat* Aba er. Abyerobiaha betc-Ab^a:

Honrado de otro.Ymboyc
robia ripiVa.

Y mombe

Honda cofa de tierra,


pi puetj.

ibit

catupira.Ymo marangat pira.

Honda rodear para tirar. Honrar. Amboyerobia caAmbobabtu cumbo ita. Ambo ay.Amboetc. tamombbo. Honrar diziendo bi.AmoHondfsimo.Vpictc. mbeu cat A mS por nga
.

Hondifsimo de tierra. bi thec tepe. ppucetc. Hora. Ara mboyaoc. Ara Hondura de agua.Tipi'. mboyaoc m3 Coi pip Qua-

LfcfcfcM

www.portalguarani.com
wm
mm>>

H.

ante
rui.
.

O.
So las dos.

H.

ante

O-

$$

Quaraci V.Sol,

ora de la muerte.

Mano

Horno,cacuela grrnde.fimypiv. Horno de cal. Yta rapr ha-

Manobibi.M nd tftt ManS Mbb. Tt% roba pf yb, Teo


mbotar?.

Horno de

ba. Tataqa. pan.

Mbuyapc

mboyipba.

gero bigitPo/

Horqueta.Tacambi.Mot
PotSibra racamb . Hortelano. Mbatroqui ba r angarequara.
tfrtiga.Pynf.
ti-

foradar.Amomb.Bo. ioradarconpuneon. Aycumg.Ca. loradar por muchas partes. Amombupu mbup.


orca.Poroyubicba.

Horro.Tembiai hu bey. Horrenda cofa.Mbae yyabaetccat.

Hacambi. Hacan y*>g. lorconabir racambi.Og,


lorcajo.

Horrura. Manembec.
haba.

aft

qutt.Ogc. formga. tahn Tac?. Aqueque, lormigas grandes que fe comen.ic. lor migas que alen quandollueue.Tacir'e* lormigas que huelan Qut bquibu. hormiguero dehaxo de tie rra.Tactquata. { ormiguero leuantado o-

H orlar o
i

lugar dehueos
t.ba.

Cangue

Hfpedar. Amombit. Aroiquiecherpe. Hofpederia. Mombitahaba.Ptahba.

Hofpedero. MSmbt ha*


ra
Hoftiga'r* Arogmbjf tuba.

AmSme ma. Am o angecoporarV Hoz.Qnt^ apa. Hozino.Quice apguaj,

bretierra.Tpicoe.Ta* ci retama.

omero.Mhuyapc tnboyi
pira*

H.

ante

V.

Huele a miel* Eireaqiao-

^iiTiiTuTiiTifliiiTiiTiiTiliifiJiIiififiiTiIillWK

BiIiiliiIiiTnlilTliTiiIliflll

www.portalguarani.com
lii' jwr

40
rec.

.H. ante

H. Mtt y;

gucrec.Erab?agogue
Huclca.prfcado.Pifra rab agoguerec. Pira re-

cherec mar 'habangiri ra.Ayeape quabegehen


cmarShabanguragui.

Huir de
ri.

las t elaciones.

M(

qoguerec. Hueigo.Ptu.

roaangaibagui a r.Aca

Aeguahe moroaan

Huelgo ^detener

mucho,

gaibagui.

Chcpftu puco. Che pitu baqu. A yepft equil.

Huir,o rehuir. A cM. Amo


ngu.

Huelgo echarXhepy tfi ce. Huelgo el vaho.Yuru tymb. Yurnpftu.

Huir o rehuir el golpe. A mSngu aemoyi: A cir


,

ychugu.

Huelgo no poder echar de canfado. Nachepituce-

my caneo s?uu piCup:apeo.


Huelgo

ChemboAbu.
)

Huirfe.Ayab.Acay.MQ Huirfe delizarfe. Anecyn b, Aaguynd. Aca}


biar.

re pirac ion.

Humanidad cortefia.Mbo
rerequahba.ru.

Huella. MbTpo.Pip.

Huella no ir feguida. Oyehube hube ypip. Huella ir feguida. Oyopit


y be y pip. Huella raftrear.AmS
T

Humanidad

er

delhom

bre. Aba rec.

Humano cortes.Mboret e
qu.Chearu angatu her<
cobo, cortemete lo tra
te.

mohe

ypYF . Huidor. Yaba bic. Yaba bra.Canf bra. Bemy'i


bra. Huir de la ocaion, peligro. Al'guhe hayme chereco haguera gui. A-

Humaco dar. A-m'8 tymb


iAmoatatyngucu/
,

Humareda poluo > baho Tymb. Humeando efar el ticon Otymb tymb tatai. nguyndg herc ay Humear , dar ,0 hazer hu habanguera. Aycupeog mo.Ytimbo timb raa

Hu
Hfcfc.

^^,

www.portalguarani.com
'

I"A"ITJ

ante

V.

yacui [umcdad, quf e?,Rur. [umedecer remojando. A mS aqu ef. Amborunj. [umedecer remojando pa <o , o'fin remojar. Aya*

Humo.Tatt?.

Humo

vapor de
.

la

hume-

dacUty mbo i bi aquy tymb.Mbae ruru tymb*

Humo muy efpefo. pitftn


deyti tatatl Hundirfe, o tragarle
la re-

oucuerpg, Aitinynge
cuerg.
['utnedccerc.

Or$m

a-_

quy.O mbo rui .


[uftiedo eftar;

rra.Om8c8ngYbi. Hundirfe anegndote. A l> pymf.

qtiy,

Ndiyacu.y ruru. [amero. Tatati cmbba.


Tatati'qura,

Hund rfe como en pantano. Ayeapa furug C he a.

Eumdad.Api fhba.emqmf ryhba.lmoi by


ba,
(umiide.
b

pagurug. Hundirfe en el agua. AS pym Ayeapa cay ipe. Hundirfe la tierra.ibi oyea
pacui.

Ab^mSmyrjV Hurao .Y ye yabae.


Hurgar con los dedos.
carat.Ahaha.

bae.Ormbo api pcbae.


y.OlaiSmbebbae. umimnte.gmbo apipe hpe.
umillacion.

Ay

Hurgar,remouer negociosa

emSmJry,

emboapip,
Ivimilladero, e jungaba.

Amboibi teco cuera. Hurgonero de horno. Tata rapangba. Tatacoc.

B&fQftat^
lumiilarfe,

Hurtar .Chcmundi.AmSn-

Aemboappc.AnMSmyrf:
n

dafo.Chepoycha^Chepopind(Hec)
Hurto,l accin.
ba.

Iumillarfe,hafcer humilla-

Mundana

cin exterior.. Ayetoyi


v

AyeaM.Anc v.Asa- Hurto la cofa.Y munda p&


cSngaft&
'

*....*..*..*.*.*..*

*.w.*.w.m.M.M.M*wm.M.M.m,*^

www.portalguarani.com
gmrraw^
4z

L
I.

ante
vocal.

D.

L. inte
tate v

O:
.

mbae.

Oy opl fe

ey.Yoabiey.,
I; I.

con juncin. Hae. A e. aun por eTb Nda haubi., ifaub.Ndeitee.


.

Igual fueraque.. Ayetanio

tftfmS. ~Jfy.am2.

amonang&

como que

iab

Igualmente. Nditei.Yoya

hpe.Ytehabeyme,Yo
Idiota, Mbae quaapar ey

m-

bet;vAn?ui. Idolatra. Mbae eupc yero y^hra.Tupa cteagui m-

yacat'u Kape. Y otate e} hpe. Yopi^peevhape, Igualadora) lanado. Ymboyoyapira., Mboyo ecd
catupfa..
,

a o Tpa amo rercqura. Idolatrar. Ayeroyi mbae eup.. Mba e arec che TGp'narno. Iiiolatria. Mbae c raangabup yeroyi. Yeroyun?

bae

Igualdad. Yoy; Y tehabey.

Yoyacatu.h. Yotateey hba. Yopapey ey h+

ba.Yoab^eyhaba.,
Igald ad,con form dad, capac idad ,cabe r Y . 4 Igualdad de. animo. Pa 00cangatu, PUquyryrf: Eia;tagatu; Pa cuvrni

baeangau upe.Xupichua raiupe nev. Tupa cy o


r

TupnamBrerecoh.
dolo.
;;

Mbae
.
-

e-rapgba.

ba.PibMq.
eljhilo

TupaVKm?ncrecop au. n Igualar


'

hilndolos

ante

G..

Ignor aciaMba e quajafcey . Tecoqi^aaber.. Ignorante. Mbae quf y, hta. Igual emejante.Y yacatu, Y oybac.^i.abi ey.Yo-

vezes. Ayp ng. Aip $urg., Igualarle , comparandoe. Aen boyoy he $ .

IguaarremidieBdQfe.Oro-

o etja .Oroo e te pucL5..0royo9a'a.O-

Toyepu^u?.
Iguales calados en edad
, y pa-

www.portalguarani.com
wmm

mm
I*

nte

G*

I.

mtt t

4S

'

aparecer, -'&c.'lr-M. x% oguereco i tiene

IIuflon.Mb-brombotab. k
lluftracion del entendmie to. Araqua rno cca cSn^

&

igual,
;uales

en cuerpo, Hete <i yoyacatu.Hct voyi.ife t yoab? ey Yoetendo*


,

yabSJ, uales en

eai o caSm-

gathba. Araquaa m8 angatrS hiba, Ar aquai catuob, Ihrftrar. Ama Sngtur'&o^atu.


Ilufircmente. Ym8 Stfgatura ngatu hipe.
Ilulre;perfna,

bufuyoy.
ualesenftercas, Qombaraetc yoyacatS. Qyo

Aba ng-

piauyoya.
1,

tSrSV
I luftre

ante j,

por fus obras Hembiapo remymo angatura.

Hempapremy ma
yeS cat.
I,

*re$.Haeap3.Tebe.
iresfacar al pecado,

.agu

Oante

caca, Ahacapeog,

Ahe-

M.

beog,
i

Imagen. T a angaba.
ante

I,

X.

Imaginacin. Mong, eang aaoiigeti. Imaginacin fofpecha. e

cita cofa.

Ndicatui.Nda

mong.fHcce^
Imaginar efcnd rifando. A eearec. Ay p manget.

agu? yebae. cita es la maldicin. Yepoiti ai nda gui ye.Ndicatui ace eenga guapichirisp.

Imagino que lo har, i i y ang chbe yyp hagwrn.

chmente, Ycatu e? me.

Nda agu

ye hpe. Agu

Imaginatiuo.
tey te'bae.
e z

em8

mo

yeeyhpe. Agu yehabe yme.

ngyyra. Oyeca rec


Imi-

^.. M

..

^ m^^.m.M^-~-~-^.-^^-^~~~Wfffl

www.portalguarani.com
' " I"i"l l l-

44^

l.

ante

MZ

II

ante

MI

Imitar hazido lo que otro haze. Ahobai chur^. Ahaa yyapbo. Imitar las coftumbres. A he coa, Ayoguahec. Ahecor. Imitar T remedar,prouar.Ahaa\Ahecaa'.^

Aba 08$ pabbae.HoSiangy mbae.


Impalpable. Mbococab)

mbae.
Impafsible; Mbae porara ey apt rey y ara. Mbae ac hua rey api reyma. Te cac porara haymbae api rey

Immenfo. Aprey ma> Pa>


beyma. Immodeftia. V. Modeia.. Y con la negacion,ey.

mL

Impedid0.Ma.4I Impedimento. Hoquecym


baba.

MSrangue

haba,

Hruba.MSmbochih Jmmoble ea ftc voluntada Guemymbot&ra r tea ba.Ma.4v oycbae.. Guemimbota Impedir algo. Ahoquecy, AmS range. Amboripgui po rey. Aprey
f

gue yyipiubae. cuc y mbae.

Yyipi

r.Ahec rngum'. Impedir ele hecho. Ahoque

Immortal
:i8

cofa.

Mbae eco

api reyma.
r^ffl.

Qcay eybae

cyayebo. Amo noigu aebo etc. Ahec ran-

Omno eybae ra-

ma aprrey. Nda hecobe pabae ruguak Nda hecob Cuera rugai. immortalidad* Api rey mbec. OmanSey hbaapirey.Api rm ey mbae, Pabeytec.. Impaciencia. Toocngey. Mbae roo^ngey haba. Toocpabi. Impacite. Abaopangey.
.

gu rnmangetc. Impedir el bien, oprouecho.Abarecagiu yerra nge.Amora-nge.A/18" ma hec roa ranga tu rngui. Impedir, eforuar a otro. Nambo catuL Ao ma. Chema.. Impedirte , eoruarfe a i
...

mimo* Nane'mboe
tu.Atmng.

ca-

Im-

KfTTT.fcfchi

www.portalguarani.com
m
1. :nt

M:

I.

ante

M.'

45

mpertincias hazer.

ru ney ayap. Araquaa bey


ngura mbae
ri

ndetamSiM'. AmSne
ra alai.

Amboayuaaa

aico.M*

ra aico guitecbo.

ycnSerSna. Importunar pidiendo.

Aa

mpertnente cofa. Aru-

piraquahece guiyerar

ney.Maramr.Atibb?.

bo.Amo angec. Am8ne


a*

ra,

mpetu.Hepena.
mplacabie.

Ym8 yromba

ry.YmSyrohabeyngatu.Ymo tmSyrSngua

angeca Importuno. ra.Moerndra. Importuno en hablar.eengicporomboay. Oyu-

Mo

eyaprey.YmSnemoyro po pirey .Ymofmoy


.

Importuno pegadizo. Aba


pSmo.Abapiti.ipiia. Impofsible de alcanjar.Nda agu ye et ychup bahe. Na ba hembbi c-

m potibae oeengareh.

rSmbgapi

rey.

Imponer c palabras en lo que ha de dezir. Amboc

fremymSmbe rama tetei api rey. he. Ayu rumboc.Ayee ^ mond yee guama. Ay- impofsible de alcancar al q
rieSguamee. Importante cofa. Mbae agu i ye'bae A c be mbae
.

Ol.

OlfJ.

camina. Hupitindicatui et.Hupithabey mbet


ahe.

agu ye guara.

Importa poco. Nambaeaguye guara rgiay.Mbae au ai aypo Naagui ye guara rugai aip. Importunar. AmSerS. Amo angec. Cheponera.
.

Impofsible de hazer. Nda agu ye api rey yyap. X yabai api rey y tap. Ndi
catu etc.

Y yapo hagi.

'

Impofsible de hazer en bre ue tiempo. Ndicatuiaybi yyap.Caracat ey pi

"

Aepi raqS.Amoga ra
ra.

p yyapo ndicatui. Impotencia, ehe ey haba.


Yeairo
ey.

Importunar demafiado.Na

e 3

In>

www.portalguarani.com

46

I.

ante

M.

I.

ante

N.

Impotente varn, AaivvTo


cyi,.Yeafc3 c?. .Oe'h*?

Inclinada cofa, humillada,

Mbaeapay,.'

mbae.
Imprudente. Araquaa bey. Mbae.reaoadebarey...
Iropuefto.

Imboe
.

pira.

Inclinada a pjedad.Mb'orc poriahuberee reh porerequra. Poria huberc c ^.Poroporiahuberc

ecm8.uogy*Tibra.Ym8 ile" pi'pVgi p Yccaiondebi pir.


I.
.

cryyctubae.
Inclinar perfuadiendo.Ay-

poarBc.
lnclinare al

bien.Teema

ante

N.

rangat:reh ayeapca-

bi.Tec maraagat
InhabiL/caty mbae et.
cot abag
h..

cot

mbo ecore-

Moaeap
eibae.
.

reh.

Yana

bag teco niarangat

Inhbil er. Naeheecatu mbae ap reh. .Chena


ete.
;

Teco m-irangat amomSra^gatu. Arrmo


ma'c teco maangat cot
.,

co ti. 1. reh.-.
.

..

Inhabilitar.Ndiccatu hae, Ndivaraquaa betel .ah

guiyabo.

Inclinarfe,hzia alguna par te.Ayecog-, Incinarfe haziendo rcuer


cia.

Inclinacion.ee. 4.Pot.e-

Ayeroyi. Ayeabi'.

mombot.
co

'

Ae acangab'. Ayero.
TeIncomprehcnible.Mbahemba bey Hupiti pi rey. Yquaabi.pirey.Ymboye
.

Inclinaciones buenas.

reh api cab hba.Potahba. Ye

mMngat

aplacaba, jehba.Aeca
tunaba.
.

Incln iciones malas.

Mbae
J.

hupiey. Y mboyequaabiprey. Incorrupcin , /alud , bon.

poch ariy apcac.


ba.

Mboori.oeaiombotah-

dad. Marney. Inconideradamente. Agu


.

yerambo.Hae hak. Ycu

www.portalguarani.com
w
"I.

ame ,

ante

N.

47

cu cupe.Y y*que eo ha
icontancia,

Yerobagte

incrdulo, Porerobi rey. Oguerob: pota reybae, Porerobia ey rehe oyerabia .te'bae.Porer-obia rey oyecog tebae. Increble cofa. Herobia ripi rey.

eca te Teco teco te'hba. era enandc

'ra

haba.Tec'i'pi't'ey,
icontte. Aba

yesca erobarobagtf* Abenabey,

Ndaherobi ha-

ba ruguai.

Nda

herobia

Tenaiymbae.Te:ripramguai. ney aba eco. Teney aba InceBar.ArBo tymb. cc y y atiba tibag. Te? Incenfario, Toro motynv bohba, ftlxt randra. Teco
;

cue cu telTec pi ry
abae,

r'

incienfo, ibira pay, bYra

continencia.

huba incierta cofa dudofa. Yqua abip? hera herSoyequacontinente. Yeaihub ha quaa pte

Ye

ai

rey.Nandete.

rey.Nandetebae. corpreo. JHetey mbae. Mbae'iCtc ?* corregible. baec apen gog potarcy. n' Spen-

Incitar.AtnoquiYey,
ngirey.

Amo-

Ayjque coque

xog. Ambohaye haye, Ambocuacu.Anatorjito*.

gogpotarey. Guec ye<> indeterminado, Ypcrabopicopotarey. Yporero* quaa harey. -daipotabia Iry mbae. Ndif>orero Oyerobiar lndia^yTOUger.Cua. biri bat gueco ai reh. 'Yyap^ca Indicios . foi cat Bi.nu. i , ag y mbae. Oyeapjc Indigeftion. Apeb. Topecuerogetebae. Queco apa rog potarey. Y poata? guec potarey. 1. Poata' potar^.

bu. Indigna perfona. Y marangatu y mbae. Y catu y m"

bae.Tec mrangatu po

C4

rey

www.portalguarani.com
Trm
48
I.
ante,

N..

I.

inte

NV

reyra.V.Bi.num.3; Xndio y hombre. Aba. ltidifpoficion,V. Achaque. Indifpuefto.Che mat'.Che


s

mbi c ne.Nomano her an


dicne.

raen.

Infamado de ladrn. Teco muandra r y mnda ripi. Hereepi. Henoirn*


h.' Infamador.. Poro quandaihra.
daipira.

Indomable. Imbo araquaa, pirey.lmboeprrey.. liduzir .V .Incitar, Indulgencia. nyr8 hahete angaiprepi rangue rup.ny r8 habet, Mp cayhabet.
Indulgencias conceder, y-

ma era-

Infamado fer.Ymo eraquan

Infamar. Amo eraquandaU Infame malo. Man. Aybe-

rohabet amee. Arecp

ucl b. Indulgencias ganar., nyro* Infancia. Mytangi'ech. ayo gu,,. habete Infante.Mytang.Mytng: Induftria.Caracatu. lnduftriar.cn loque hade Infantera. Guarini hare!, hazer.Auruniboe. Arri- Inferior ubdito.Moy.

t a. Maran* Infame fin honra. Heraqua ndai bae. Herquandai

bo c.
Induftriofo. Caracat. Garara.

1 nfer ior idad.Tec boyh

Boya eco.
Infernal cofa.. Aretam<

Inefable,

YmSmbeupirey..

guara mbae.
Infernal llanto. Yahe aare tame guara. Inficionado eftar con peca dos . A emboa t cf anga paba pp Aembo ag c
.

Inexorable, ec rendu harey mbet.Porerobiary

mbacXerur renacerey.
ra.nun>i2..
:

Miliblemente.Y.4-y He-_
Infaliblemente morir.

O-

manovnc.

Nomino ..e^

angaipaba r. Ae'm bopo pia angaipreh. Inficionar a otro con etfti me>
tei

Ulfei

www.portalguarani.com
V"

I.,

ante,

N.

t, ante N*-

medad.

Amboy chere :

mymbora rahec. Anaboye pota he^ cheremy mborar* aficionar co pecados .rnboeache angaipaba pp.Ambopo pa chcreco
acue pipo.
hfiel.

randu hechacare up|. ^ Informar a otro. AmotnSrndu.Ayquaabuc. Informar en buenas cofibres,

Ambotec quasuAheccat mond.

Ihformarfe. Aperando. Infortunio. Teco mara.Te-

Chriftianooyco ey"

mbae. TuparaYaokoy

ca.Ttcaci.TecaubaL
Infundir cofa lquida. Ao a'.Aypory: \ Infundir inpirando Dios. Tupa gue mfm botara o'

mbae. Oye pinqa y mbae.Oyeapirmo ucfm


bae.
infierno. Aareta. bi a pite

poraratipe. Tatagua^u apirey tequaba. Angaipa bi yara rendaba apirey.


...

anga^epipe. Ace ng TSpS'oguero-tollotc


pipe;

Infinitamente. A'preyh,

Infundir la gracia.

pe.Opabeyhpe.

Oo Hipa bgraciaande ang

Infinitamente fabio. Mbaepab e r eco qua p ara apirey.


Infinito

me. Omo' o gracia ajenga pip: lnfua gracia .Tipa gracia. a ang me y ng* naba*
re.

Ndoyquaabieymapi-'

bae pabe rec." en el er.Hec

rey.Pbeeyhec.

Ndo

Infuion. Yniborurupi.

Ym

pbi apirey hec. Informacion.Poranduh. Informacin dar. Aporandabuc hechacare up. Hechacarc aran capitairrobaq.

boapiriquapir. Igenio ? abilidad. Araquaiv Ingenio^trapicheiMbaemy. haba. Mbaepoc haba,

Taquareemyhba.
Ihgeniofo.

Mbae tyro apo-

Informacin

recibir.

Apo-

reh ecatbae.Mbae ty-

iiliT.iliiT.iriTiTnTiiiiTiiTii'

www.portalguarani.com

5o

E ante

N;

ante

N.

yeeyngatu.
Xngeniofoparatracir.
Ingles. Tac..
.Inglefes,o Francefes.AyuIngjrata perfona.

Nda

agu

M*

yeeie.

;baeraangiyraecarii.

Injufatnente.TcSE.

lnnouar.AhecbiaroAtr3 em'v che re m y rabotara.

Ab.poro
,

'Pop"e?,.Oycjuaab mbae.oyeup yyapopj'.


Ingratitud.

Innumerable. '.Ndipapahbi^TpappiVey.
.Inobediente.

Mboro apta

Oyeup y yap

rey. Porerobiarey. ee

catup'quaabjmbae.
Inhbil para aprender, e-

rendubey. Ap^apugey, Inocencia.Maraoey.


Inocente.

mboe guaaar^Ocm
bo pota r y mbae Yyara.

Y maranymbae.

quaa a mbae quaaha

guama.
Inhabilitar,

tequarey yra,M3 r a tequarey rereqicra. ,1 nquic tar. m8 er Sf. AmS

Mar

fiececatuey aniboyeh.

angec.o.Amboqui^ai

Inhumano. Ab porcreqtia inquietarfe. Anr a te: Nrey.Porerequarymba. da coy note r'Bgiai. A eMboro poriahubercc mboquYcqu^ltt;
.harymbetc.
Injerir arboles, A mboyoa-

&

ilnquieto.

pihir hoqui hgu'zn'

Ab rey otey. Aba S'Jf a te y. Aba heco otcy. Ab hecohec-

Amboyese. AmSmendaibira.
Injerir el anzuelo.

Ambo-

bae.Y quifoj qicjbae. qur f i qui c?, ando inquie 5


to.

yoapipynd.
Injura.Mara.

Inquietud del alma, ang an-

Injuriado.Ymo maramhn
Injula cofa.

geco.Ang angtahba". Infignia/Haan.gba.


Inpiracion.Tuf ang rebo

da agu ye-

b r

www.portalguarani.com
ti\

!.

ante

N*

ante

N,

b. -PYaatSU.

A fe pa

mSngta.
pplrado fer. Tupa oaatoi cheangi Ang Tp reraiatS.

bo catti. Intaao.Y^atSey.Ya.
tStncLbe?.'
Intentar. Ahaa. Ahepra.

Intentaren vano. Ah' ye.

npirar.V. Infundir. nancia.epyraqu.


piraqu.
1

c.Ma

te;

Intentjdeterminaci. Te,

Manda con palabras


nrlantanearnente.

'ee

CberaBote bpe. Tecabihpe. Oquabotehpe-

co potahba. Chereco pota haba b. ce. Ha. 6. Interceder por otro. Anee
1

he.ee r
I n t e r ce

ion A b r fie en.

nftante.Aberabate.
birumoiiot-e. tbo..

Teca Ober8-

giba.
nteres. Tcpi. Interior apofnto, retrete. Cot' epy c?!. Cotiyaog. Interior hombre. Guanga

fnternente. epiraquan

dpe.Yurupotfihpe. nftantemente pedir, -pt-

mbee rteqiira. Ganga


gf c po poe h r . Interior nueiro. Ac ng
i
:

raquadpe ayerur.Che pperadape.Che yuru pori hpe. le potreape.


nftar.

pi piara.

angmb.Aex

A'pyrqu; Che
ti

yurupo
rar.
.

.Che yuru po-

nligado del demonio.

A-

anga remymboe aya.

angibyrne guara. Interjecion.A.O.Ma.Ga ete.-Na mome. nter potada n i Pa v pa v Amo amo me. A mo amo mbc. Hae hae pee. Y
. .

Aremymoira.
nlinto
i

pocapoca.Poiie.
Interpretar.

in .'linacion na-

tural. Teco e.
ntruir.

Amboyeh. Amboyequa . Ay p pi-

d.

Cheee am8nAee mond. Am-

[ra. racat y ne?ngu. Interprete. ee mboyehuh In-

1 1 ilililiiliiTiiIliliifiiliiIliliiliiliilMMdrffaMMA^^fc

AUU

www.portalguarani.com
rrmmw^-

??

ante

N:

i. ante

N:

Intervalo.Pv. Intervalo de tiempo, ira pav. Interrumpir. Amo pav. A-

Involuntariamente hazet Chepia aramoi ayap

Cheremymboacpe aya
p,
/.

mo candog.Amombg.

/ntrepidamente.Ypohha

ante

R.

be?m*.
Intrpido.
re?.

Poropci huha-

nvtil.'Mane.MSratigura.

Mranguar'. Qicote1 -bae.Oicoc. invencin de nueno traje,

Ir.Ah.Ho.-i. Ira! camino de alguno. pepe ah.Ahappendua Ir a ios alcances. Ahupii

pjti.';

Hoprt rib Ayaprerec.

AoymSndepi.Aomr # de guara.
.Inventar
mc'e.

Ir a los alcances,y deflizat


.ele.

AmS aa guayndog

algo.

Anvpirv.

Aa guynd guyndog.
Ir al fondo. Ai bi api 'pe. Ir a tier.ta.paredes. Apira

Ambq?pa. HccjpaInventor, Mbae ypy nSngra. invernar, ibira racat'rSmo

da ub ub guihobo. 0\ tunda ub ub mbae ch reh,epantme vna far


tafcaa.
Ir delante paliando.
t.

ndaatri rciagi. Ro porombucirSrrio ayn&e. Invernizo. Rqi rehegura. Invierno.Roi'.


Invifible.
\\\

Aqua

Ir en
Ir

demanda de algo. A

Bechagi pirey. Yquaabimbae.

hepef.
Ir

Invijblemente.

Hecha ca-

muchos. Oroy coi. muchos.de tropel. Oro

tey me. Yequaapa beyme.Hechapreyme.


Invocar a Dios.

durorchobo.
Ir por algo. Aba ypiaram

A Tupa eIr

Pa. 9.

noUhctSi Tup.

pordetras de alguno.

www.portalguarani.com
w*m
ante
vvTTt

X.

R?

I.
I.

ante

T.

53

eupeog. Y yatucup cota

ante

Tr

aqu.Aicupama. fu camino derecho.


apiri

Nda

guihobo.

Itenmas. Hae beno. Hae rirn&.Haerano.Haera


mbro.
I.

r.

tras.de alguno. curi ah.

Haqui

de alguno fin faber por donde va*. Ahaqui


tras

ante Z.

cuerab-

rvno de tropel. Ghendur: guihbo. rvnos tras de otros. Oro e y cyru.Oyo aquicueri
orohbo*. Ovo pit ribc royc., Oyaebi raro*

Izquierda mano. Poyaci. Mboya$u.Po actuey.

Izquierdo.Abya^. Izquierdo hazerfe. Aemboac.


Y.confbnante ante

A*

h.Oreri ci hpe oroh. Hugu^hiigjiai etti oca. que'gubooh. ra.-moyr ac. ra tener.emoyro aciche
1

Ya, afecto de amor.Ang.


Ya.Cofte.R'.z..

Ya,de pretrito, mil Rae. Rea. La muger dize,Rar.

rerec6.Aemoyraajt.
I.

Ya ya
ante
S.

la

;ino.Aneyramo. de arboles en campo. I Caapav. la de campo en monte, u


par. laderio.rpav.

, del que e acuerda. Ta-er. Ya,del q fe enoja.andii. 3 Ya, mandando, o rogando.

R.2.

Ya

, exortando , de plural. Pa.2.

Yayolohazia,pero. Ayap raebia.

las

juntas, paundiV Iopo.Hipitba.

Ya me acuerdo. Ghemaen;

dur ima.

Ya
,... J ..,....

liIiiTiiIiiliiTiifUli

J .,. J ..W.......,.. . .,.........W.,...


J
J

www.portalguarani.com

U
Ya
rae

Y. ame

1B

mt El

acuerdo , con adm

racbn.Taa yerar. Taer.LaiugeTxHe^, Ya no mas Aandie col te.

Yerbafal.Capyrt^ba, Yerbe^uelas e Jafunm

n.Andibecne,

Y a por eflb..Haub,Haubi,

AguapeiCaapel, Yermo.Tabe?, Yerno de lamger.Pc^Y


tipeme. Yerro.Ab. tat. V.terac Yerta cola. Poat'. BuS
qua.

Y, ante E.

Yelmo.Acngao bata. Yelo.Roi>.Ro^pj .

Yerto bra^o.Yib pota. Yerto elar el miembro ge.g-uyr d.

Yema

nital.YbaxtS.Cheri.

de,ar boles.. Curtib.

Curu.
$ rupia pit pita. [.Pita nguera.

Yema de hueuos,. Vrugua- Yefquero.Tata^ Yema del dedo de la mano, Qi apira. P^apJTra, Yo. C he, A.raim .4 dei pie. Yo a lo menos. Cheate aYema echar el arbol.Y cumo. rurmoibir. Yo cierto. Ychc. Nich.
Yerba. Capij.

Yefca.Ao rugue.

Y, ante O,

ChncniaVCherianga.

Yerba buena. Ca cat. Yerba comelibie que e cria en el agua. Ygau. Yerba mora.Arachich.A
,

Yo y

tu vamos.Nde che nd chah.Nde che yr vna

mochah.

Yo mifmo.Che a. Cheae
tecatua.

ratich.

Yerbaquefebebe.Ca.Co
gol.

Yo que.Checatu.Chccatura.

Yerba
ca.
i

fecar.

AmSmbiru Yo folo.Cheno.Chc ao.

Yo tambien,Che ab.
Yo

^ps

www.portalguarani.com

Y. ante O.

ante

E*

o tambin foy algo,o paj. ante E. ra algo Am,amS.a*jP& cherac jeringa.Hebrcutucba.


jeringar. Aheb cuta.

ante V..

feo. Apiri t. jgo poner. Amofyyapiri J

a nte

O.

jornada, el camino dtvn thec dia.Pe petera rehegu unta de bueyes., Mbacx ra.PetequehSt. SScaibae.. jornada el lugar. Mbita ha\.

ante A..

Any apireyma.Na amo namaYugui ana retameguara Tp&hech


as.

ba. Mbahembpe. Pete? nibah. jornal! Mborabicju? rep?.

jornalero.

Caneopo: Hepi reh pora

b'quihra.

veranlosxon- jornalpagar.Canc&repiadenadosaDlos. mee. Ahcpbeeycnco. ueca. Acngacipe ce.AYcahe&pfranvie..


>

ne, jamas

carmndupe^e.
it\,o huerto.

Mbac to-

j.

ante V..

qui r upaba., dinero; Mbae.roqui.ru-

pararonart.
ro.

jubUeo.^:ikdulgencia. jubon.Aobaci'.

Gambuch myrL

guaba* ro de picOCambuch ty ttbueuY a. Guirirocai* Vrucur.

juega de muchachos, con titeresjiHuecas, &c. ASbangAe bunga. juez, bra ya ruc. Capim

tan.,

al.Taitetu.aya$uet.

juez jfto. ibiray yarucjki. Teco yoya rerequra. 1;

Hu-

FiifiiTnliTiiTiiT. fiiTnfn

iiTifiiTnlnTiililiiTiTnTii

www.portalguarani.com
I
'

ITW
ante,

$6

?.

W
J

j;

I?
rib

HupfporoquahVa.
jugadar,n1mbofara!tfa. jugador muy anigo del jue

ongiifCNoongucfi;

juntamente. QyeibSf

go.n embobara ic tecat .embocarai ar o o-

ye porubae. l.embocaraaorehtequra. jugar los nios con ti teres, muecas, &c. Aebinjugar precio. Aemboara Smba r potbo* l.o mbac reh. juguete de muchachos. A-

OyopirSfbc.OSy^ia niobc.Oypehebc. juntamente con otro. Rup be.Ndi.Ndib*. Y rvna mS. juntamente de vna vez P
te'rehfb.Ovyab. voba rib. O^opiribc

Be 5 . juntamente en lugar ertr


fi.Oyopirih'pe. juntar algocontribuydo

po.nebanga,
jugar faltando de vna parte a otra. Aco. Ag mongol.

Pabl'remvme'engiarn; no.
:

juntar

amontonando. Ara
de fu cipe AtnonSo oS porc

boats.
juntar cada cofa
ce.

vniueral.P&berec cuera r ye rurehba.Aracay. julio mes. julio.


juijzio

m n.
juntar en montones.

Am<

junio mes. junio.


juncal. Prkiba.

apyta pyta.
juntar

gte.AmonoSmbi

junco. Pir.

juntar gte para la guerra

junco efpadaa. Pir pepe.


junquillo menudo. Piri. junta de dos caminos.Peye ce a h aba . Pe picoi. junta de dos rios. i yecea

Aamndav. Am8no<
guaiyn h"arSm& M2r; tequgulma amo -neo b.o epea rm.Mr
te quarftma arnenoo. juntar las manos copio pa

haba. mb ac. c 31. junta de muqhos. mo u8-

ra orar, Amo chepo.

A
Y*

www.portalguarani.com
. i

mnmn n
i

ii

ini

im

ii

i ii i

w ui
ii

Hu

il

n
llttti

f.

ante

V.

}.

ante

V.

57

yep mboy. Ambob*.


untar las

Qyatinf
junto a
ipiaine,

tomba,
.

manos como pa-

mi.Cherobaq Che

ra recibir.

Ambo cuyp,

Amboyoib?. AmboprcS j.Ambo pomboya che p. Aaembopoyoique.

juntos eftamos. Orecl petey guac oroicbo. Oyopiri memorecui.

Amboyo ique chepo*


untar lo derramado grano. Ahay'. funtar lo lar^o haziendolo

juntos eftamosen vtlecho,

Oroyopohe,
juntos juntamente.,

o -ira

guaca, Yopiti hpc. V.


Pete; juntos vnanimes.Oreyoya catl hipe. Yoab porcyme. Yoya ey ndiprior be, juntura de huellos.- Cangie

redondo. Ayapo ap.Am bo apu% untar llegando coa tiento,

Ahaub.
untar mezclar.
5e.
.

;.,:

AmboyeaymoQa Ambope re
Amboye-

rfera.Ayapmona,
juntar pegando.

c^e.Amboy.
juntarle dos:rios . YcSl i ."O-

potahab. Cang ye^e. Canfjopita cu. juntura, coyuntura, Yepo^


t, juntura de tabla. Yecea hague.

yecc

juntar fe en ato or.

Amboye

^echeyoaihuba. juntar fe en vn querer Pabe remymbot a ra pete? rehoyece. Ndoyoabi.

juramentar e. Youpcmems oro jura. Oro Tupa


enoi. OroogeTpa* renoina,

Oyoya catuOno emfm bota raMeyme oio, Ooroguereco. juntarle juntando gte.-Or oyoya. Pete" yuru

juramento. Tupa renS. jurar en vano. A Tupa eno teS A wVitz' A yete hae teyTupreneini, .Atnboayete e Tupa reno*
n3.

noo mb. Ocmonoo.

jiu

amgMgagMamaaEM

www.portalguarani.com
TTTTn
$

j.

ante

V.

h
Agur

ante

V
TSpa pr<
v

jurar falb.

Tupa en8

cheyapuramp. Cheyapu hbamS.


jurar verdad.

yete quaitba.
jufto es

A Tfip eno

que Dios caftigue 2 los malos.HupcattiTu<


paangaipabi yra mba.1.

hupiguaj-a

r.

jurifdGon,diftrito..biJH-.

boyaocba.
juriclicion >el

mando, ib

cheporo quai haba, ,,bi


cjiepopegura.
jufta cofa.

pramo herec haguana. Herec ai haguama.LHerec>megua gi m.


juft es
Jos

Agu vete ..Hu

p.

juftamente, igual. Yyacat-

que Eljs premie a buenos* Hup catu Tupa* y marSngatubae iiepibee haguma.l.Rere

bo.Yyacatuhpe.
juar en guerra. aV
jufticia virtud.

O8?pe-

jufto

coeathagma. hombre. Abec ma?


rneyngat. Oyoycatu*-

Tec4mbo-

jufto,lo igual.

yoyhrf
jufticia

juzgadd.Tecrehe

yerurehba.
jufticiado fer.

Herec men guamb ramo ayc\Cheibi ra aru-

rerecsmega

^u.Mbapramoayc. 1.
Chererecony.
jufticiar,caftigar.Areconae,

bae* juzgar echar juizio.Aymoang cherapchra. A mu nda cherapich. Aemo* ang cherapich reh. juzgar el juez.jfbiraarucB oporoqua. Oyerur te-. c mar reh, ...
i

gu.Amombapa.
jufticiero.Poroguerecme gua hra. Poro guerec megu cat et hra.Hu
picat
jufto es io

L. ante

M.

poromSmbapra. queDips manda.

Labihendido. Hemb bobogbae. Yaqubogbae, el de arriba. Labio abrir para el barbote.

www.portalguarani.com
wmm
-&; late .T'
. ante

mam
A;
6i

te/Aembaembetaqu. Asmo embepug. Labio de abaxo.Tembe.


,

Labrar , o derecar rofatido para embrar, AcaarG


pa'.Abfraeyt?.

Labio de arriba* Acj. Labio tener agujereado. Cheretnb qu pug. Labor d la tierra. Cop.

Labrar palo gaftando hza la punta. Aya pirog ypSna.

Labrar piedras. Aytapa. Caap. Lacada, fpoquyt a. Labor pintura. Quat. Lacada correr.AmSndirYy Labrado con fuego , o herpoquyta. rado .Hipi pira. Xa cada dar. Ambopo quyLabrador.CopihraoTyrata.Aipoapyt:
bra. Lacadas , o la^os eorrediLabran jabbq. T fos.Apyi Labranza chacara.Cog. Xacerado.ttacatay iara Labrdera.Aoquatia hra.' Lacerar.C heracatey. Labrar arado. Ahibiy. Ai- Xaceria.Tacteyma.Taca-

bimbobog. Aibmbo.
Labrar con fuego, foguear.

tey au.

Laco^el hueco^f apyi.

Ahapi.
Labrar hierro. Aquarepotip. Labrar la tierra. Acop. Ay
caap.

Xa^os 'lacadas .Poapyt abafos trampas. ha. Xa$os hazer. Ahl mSn-

Xa^os poner. ohm


Afhr^.

Labrar madera. Aibir p. opaibira. Labrar madera con puntas


entrefacada por las equi as. Ambo apa rea.

ladeado eftar algo. Oape '"


mS-tu.Ypya'oy.

Labrar mal dexando efqutnas, Amboique cjue

Ladear cntaro. Amboap?. Ladear la carga. Amo apy


mbohitba.

y pa

Ladera cortaabia mbatu.


Xaderacuefta.ibi.

n^mosnybngipa'na.

l*

rniiiiiifiiiiiiiiii

riiliiliilifililiiliffii

www.portalguarani.com

V* ante Al

tr ante Al
Lagaofo. p.

Ladera cueaabaxo. ibia-

Abopevmbo-

pUy.

Lado de

Ladino. Y nee ngatubae* cofas .Pop .


;

Lagar.ybaam?hba. Lagarero, Vb amihiapohra.

Ladodeperfona, y cofas ique. biri. Ambii efe es de muger. Ladrador perro.Yaga ee


ngic.

Lagart ja.Taragui. Mandil r. Teyutl Teyupyta*. Teyuobi'guayapir.


i

Am

Ladrar
nee.

el

perro.

Yagua o-

Ladrido de perro. Yagua eeV Ladrn. Mundra. Mnda hra.Ypoycha'bae.Ypo pind.


Ladroncillo.Mndarfl

berembo. Lagarto.Teyu. Lagarto de agua. Yacar. Lagarto del braco. Yiby


p.Y'Mh%.

Lago fin uelo.


te! apiVey.

pame-

Ladrn dieftro o curfado.


,

Lagrimales. Te^a pop*. Lagrimales hazerfe de Ho rar.pfcoStecsuicba..

Mundra ecatbae. l.Ye


porbae.Y caracatu minda reh.Y poy cha cara
cata.

Lagrimas correr. Chereca apacu. Chereca i o fir.Cherec;ibibi.


i*

Ladrn publico. Mundra Lagrimas de angre. Teca ecyohu.Mundra y carugui. tpe guara. Mundra y Lagrimas echar.Cherecaj'. yapa quab mbae. Yquaa Lagrimas faltarfe.Chereca
bi pira.
gi pi

Mundra hecha.

pab gura.Mund
.

ramohec yquaabipira.
Lagaa s.Topev. Lagaas hazerfe , o tener, ~ Cheroper.
-

pop. Laguna. up. nSSngpe. Laguna de aguadulce. iup.

Laguna falada. upa ee. Lagunillas . i upa upa myr

Lama de rio,o cntaro, jarro,

www.portalguarani.com
wmm

X; ante
tro
,

l
cria en

t. ante

,
t

olo que fe
platos,

los arboles.

kanterna.Tataendi ri' . Lardear. Ampadqumbae

Lambe
ce.

m% rereb-

quM.
Lardo, QuVi-. Larga oa, Puc&. Ature?,

Lamedor.Moh3ng,TYquicti. Mohangcu. Pohagiu.

Larga cofa , y angota.


bae puc.YpYmy
Cft.

M-

Lamer.Ahereb. Lampara, Tata endj rendaba.

rymbu

Lamparones. Ayu rur.Ta yruru. Taypi; Ayu


r^.Ay.urayl.

Largamente dar. Ayecat& amee, Nandete amee. Poro aoc mee. Largamente hablar. Anee

Lamparones ener, Cheayu rurd.Cheray? rurj. Lampiao. leadbaa p8c#bae.

porombu
pucu Dipk

aj.

Che
ai.

yuru
Yart

acre.

Largado. Aba pucu

guigu^Yyi^aucuaYyq ucucatubae. l.Pucu


cat'bae,

Lana de.ouejas, Obecha rage.

Lana,o cabello nacer. HAj&IJabad-i Lana,o pelos. h^ue.H'a. i* lanudo. Habc.Ab.aS. Lanca.M?. Lanzadera de texedor. i ga
myr?. Ao p* a$a paba.

Largo. Pucu.Vcu.Gui. Largo liberal. Y poy aibae* Abayibap^yarey mbete. Poro mlfng arete.

Poro poata ret.


Largueza. Potibey haba*

Mbotayt&,
Laftima,conapafsion.Poria
,

Lanzar la red de pecar.Aa piV^ei i.Aytipiya. Lanceta. Yaiehba. PorocuttjcbuPoroa'i. Linepfta, y - forcejantes.
'

Laflimar

huberechba, el cora con , y llar

ga,&c.Aaapv.
Laftimarfe con golpe.

A yeJUf!

Tu;u,

yuca.

mammmmmmmmmgamgmMaaaam^MmUM^

www.portalguarani.com
Trn
62,

L. ante

Al

L.~

ante

Al

Laftimarfe con el dolor, y

malageno.Acpv.
Laftimarfe en la canilla.Aetyma canga. Laftimofas palabras, ee

Lauar la boca. Ayeyuru* hei.Ayeyuruguari.


Lauare la cabeca.

Ayea

poro mone pv. nee ne pu


ngat. Laftimofocto. Mborahe
acrjie'mombi'.Pitub.

quiaog. Aeadinghei. Lauar fe , baar fe. Ayah. Ca. Lauarfe con la lluuia.Che-

mSpetfam

..

Latidos. Nyny.Toto.t Latidos del coracon. Che-piatfti.Piabertu-t. Latidos del pulo.Che poa pinyny.Ti-tt? libi. Latidos de la cabeea. Ac-

L. ante E/ Lealicl.Porerobicatu. Leal vaTallo del Rey. an-

derubichbet rapia ca* tuhra.anderubichabetporoquai ta gue rupi


begura. Lealtad.Yerobia hba.Po: ro ap.
Lebrel. Yaguar cu. Lebrillo.ea.

BunduXhecnyny.
Latidos de los parpados.
t

Cherope
hil.

p cicii.l.Hi-

Lauacas.
ra.

Mbae rey tagu-

Xauadero , lugar donde fe lauan. Ya hucba. Yepi re haba. Yepi ramo hr


ba.

Leche.Cambi. Leche cortada. Camb


pia.

ti-

Lauandero. Ao reitra.Potuchra. Xauar.Ayohe. Lauar golpeando. Aypotuc.

Leche dar a mamar. Amo cambu. Leche de rbol. ib ira ^i. Leche de mandub. Mandu
biricu.

Leche quaxada.Camb
ag.

tipi

Lauar refregando. A ao cusa.

Leche quaxar. Amboipi camb.


Le-

ifTTMAfci

www.portalguarani.com

Be'

ante

S,

L.

ante

E.

Leche tener el pecho* Ti noQ Lecho,barba coa^&c, Y ny mb,Tupba, Lecho la armaron, Y nvm
bcit,

pateco molngba.Tup' poro qua taba. Tupa nandequaitba. Ledo hombre. Aba e'S quati mSnget haret. Mrndequaguc mangethare. Leyda de los Tantos. Santos Tupa boya reccue quatia.

Lechon.Taya j U raLTaya$u . Lechuza, guinda. bi yau,


Vrucurett,
Leer..

Aquatia monguet.

A$mboqu*tiareh.
Leer a trancos. AmS papa quatia monf^tbo. Leer faber. Aquati mon* guet.Qua. Lgacia. Parchaba*

Lendrero.QuibaitK Lendrofo.Quiba rerequsU


ra.I.Yira.

Legado Embaxador.Pareh.neererahhra. Legitimar cafandofe. Che-

Lengua. Cu.Apecr. Lengua de campana. Ytapi p.Ytdf. Lengua el que lafabe. nee quaapra.

Lengua,

el lenguaje

ee,"

ecnga\

rai^rehaminday^. myngue reccueca,


Legitimo. Mendarra u Lego, no Sacerdote. Aba
rey mbae* Legumbre. Ca oqu. Ca
rabYquf,
8

Lengua interprete, rfe mboyequaa pra.e?; qua*


para.

Lengua materna. eete. Lengua veloz. Cu pyryry ngatv. Cu e mbo babag


cata.

Ca ypi

ro-

gu.Mbaeayiyupi, Ley. Teco mohangba. Ley dar. Atec boa\ Ahecohee.

Cu yer yer cato* Cu ando and catu.

Lenguaje, 'lngabi. een gba. &e8hd&a. engStjj mS.nS'BngjibmS,

Ley de Dios .Tupa ee.Tfi Ze*.Yepe*i.

^M^U^^M^M^U^^MMOAMMUSl

www.portalguarani.com
^TfTFF

64

L. ante E

L> ante

21

Leahazer.Ayepeab<. ^
canga.

TGt^crcr^ba.Tu
paerriei quta h.

Lea menuda coger. AicS

Lea feca ,Yepe ypir.


Leador .Yepe a^> a h ara. Ye
peabatkequra.. Leo entero in partir.. iepca . Leon.Yagiiapyta.l.Yaguat'

Letargo.Topehiuvu Letargo padecer. Topeh1


ffcaiporari. Topehl

U|prahe. Letor.Quatl mongetahra. Quati te mobegira. Letor diefro.Qbatia'mongeta ratubae.Gatiipii bae. I. Yactua catbae.

Leonado
du.

colon. Pytacanra. Gur

Lepra.Curu.Mbi
bal.

Letrado. Mbaequaapra.
Letras. Qaat .
i

Lepra coftra.Curu pire, L:pra pegar. Checurambp^iece, Leprob. Mbira vara. Requara.Porarhra. Lerdo. Aba eco mbege. Abec poh. Aba eco

Letrero.
ra.

Hobapi quati.' Qati hobprrupLgi

Hob

piaaio qua-

ti.

Letrina. Tcpcttiba. Ren-

daba.

mberiu Lefdo de manos. Pmbegue.YpombtrubaeLerdo hazerfe. A 'monabe


gue. A-maecm bege.

Leudar v o acedar. guyno.

Amo a-

Leudo pah.Mbuyap aguy no. Y moaguy nScnbra. bo a pebapr Y yape

A moecomberu.
Letai _ia de los antos.T.up' boya re noynd aba. Tupa boy tricf quatiah. Letana de nueftra Seora.

bbae. Leuadura. Mbuyapc wZ aguynohba.. Leuantados. Aba angaip. Leuantamientos.Angaip,

ba.

Tupa cpora hdtba.

Leuantar algo.

Amo

pa.

Am-

r.Lfci,.

www.portalguarani.com
wmm
TX nte

wm

K
f

la

ante

JE

'm

A nbobr. A moahg.B* 4*
^euantar ateo,kuantando-

di miento*

pa ychup. Apua guiveroyipa ychup,

e.At8pu&Arobi.
.euaotar en peb. Ahup.
.euantar la cabera.

Ayau-

A puf gui y eabi boy chup Leuantarfepoluo. Opuaibt tymbo. ib tymbei.

-euantar la cabera hzia arriba , liiaz dcla cafa. Ambo oba b i\ -euantar la ropa, Ayepe.

&

Leuantarfe, reuelarfe. Che aBgaip. Leuante , parte Oriental.

Qnnce/mbha.
Ayeea
Leuecofa..Btbi!.Ru.Apiru.Anga. A. Leue palabra.ce bebuf.

-euantar los ojos.


up';

leutare: de lacaraa el en-

fermo
co.,

y fano fentarfe.

ArSpSa.Ayerob^raleuantar teftimonio.

Lexia.Yuquirrv Lexo s .A m Qitf- p


.

Mo-

Ay-

mnd tt .

Amo pa yaAli&oi

mbiri.Mamo. Am. ucu.VouGupe. Lexos eft. M&nbiVipe he^


cony.Cpehecony. Lexos vas de la ve rdad.Te
c.hupigura gui momb r ere ico. Hupi guaragui ere yaoget. 1. Ereyero* baget.

para.. Aheno tel

cherapichra hupcuarey rene, -e U antade.Ap$.Abi'. I-euantarfe avrado contra


'

otro.

Apua he ce
r &tno.

gui

fie-

mo?

Ayeroqu
L. ante

gultaaio guitecbo hefcuantare

Cheo
Ayco'.

en puntillas. apira rGapSai L

Liado. Y mam^mbira.Y y ab o api ra.Liar. Aymam#. Ayabo.

Lcuantare hazido

cme-

Aycqua,
Liar

;:

iifiiIi.lnHiliiIiiTnIilnIiiil

J*Um

www.portalguarani.com
//UlliJ l"|w
l

6$

r nte t

i:

Ht

n
mb

Liar ios pies.Ay p qu. A*

yeup^qu.
los.

baya-pe mtengi., Liberalidad, Tcate?

Ymf ymmbfr.Y ya

boboapi'rcra. Liberal dieftro. Eeatubae.

Ypoyababi bab bae, Y.


Liberal
zir.

yaeituacatbac. acelerado en de~


j

Ycupfrf rfbae.

Cu

be^.PoubevVPaya, Libertad. Yep. 3 Tembi ihubey te quba Libertad dar, A mond k pe. Tembiahu habar. gera agu as8ce\ Ahe mbiaihcuerog,
.
.

obcrabote

berairt'bac,

,Guag?hpt chira.
Liberal apreTurado,diligte.

Abecacub, Aba

Librar bien. Acengatu.A c/cyepju Librar de peligro.Ayphy rS,Haimeanoh'e ye pe.

ccp?ryr y. Taba.. Tan


ge.TangHara,.
Liberal diligen.ternete.Ta? bay h4pe, Qua pap tai*

Librar mal.
5 en ga tul,

A c emba ..Na
AmSndoye

LiBrar
pe,
gufi

oltar.

Apo yep ychu

bahge,Tftuga?baih
pe.

Liberal diligente
taiba.

fer. Che* Obera bate gua-

ra cherecp.Curyrrie

gua

Librarle de mortal enrer medad, Hame che ac higuera gui aj yep. Librarle facilmente.cer
bayb.

racherec. Liberal en dar.

Ndahajipe che
chec,'*

Hacatef

cemy. Ndaha^i

ef .Ypotibymbae.

Y po-

yascat, Ypobymbae, Oehrbae mba meenga.Y pquj y mbae.Y p


'

yepel Libre ahorrado. Tembiai* h ram8 hec haguera


gui

ymaCembJra.Ymofr

oocatubae. Liberal en dar carne , o cofas de comer. Chepoo co meenga. M-

dop. Libre aluedrio.


tara,

Temimbo*

Libre atreuida.

Aba &r

rfr

Uhh

www.portalguarani.com
wmm
LC nte
I.'

L.

ante

67

gey.Poihu harey . vC aiir guey.~ ibre de culpa. Che yequa hagu nda recc^Marandareco. Aicoyepe mbae mraga. .ibre de cuidados. A b angatarey.Abangec ey. Pa rulcatbae.. Teca
eta rerequarey -ibre

te.eang pabe y ml.cangueyhpe. Poli ha-

beymeY emo angabeyme..

Libre mente, fin impedimto entrar. Ndaiquiemrin.Marandabey m8 ay


quie.

Libre, nacido en libertad.

de pecados A ngaip amo rerequ rey hra. Angaip ndo guereco


falir , aunque

quiribae. abre de pena

Che yequa hga yep acj yepe t. Mba parngue iep cheJleac^nkp.
tenia culpa..
,

Tembiaihu habey me o bae.Oycoyepebae obo beLibre nacer. Tembiahubeyme a.Na tembiaihura manigua y che ri. Na tembiaihuramo cherec
anSnderugraTa.

.ibre

de bpecha C here h mSangainditbi nimo,


.

Libre p erbna, no cautiua. Tembiahubey. Libre,feguro de macula, Y


r

ngbi cheri. 4bre de fujecion.guri tequarey.


cjie.

Libre

Aba po-

yary

mbae. Herequarymbae
Ubre. de tentaciones .

mraney ngatu; in carp o ni ocupacin. Che nanga requabeyayc. A^ce. Na che^ angarecohape ri,

gua ayci

Aemangog.

Mo1.

Libreria..

Quati rupba,

ro angaporar harey.

Andupabey.,

Quatireqtiba^ Librero. Quati rerequra.

V. Tributo. libremente) at reuidamenLibre detributp.

Quati rnangare-

qitra.

Librero que enquaderna.

Qua-

I11I11T1

Inlnf 11I1

liilnliif iifnf 11I1H11I11I11I11

www.portalguarani.com
6$

Ll- ants
;

U
Qn^
ao,

til

mtt

11

\w^
*

<2^t bahara.
t:-.i

.ticnsodcCafikJbrabl

nominara.

J-bro.:Qjum. L cencijhaze con el per.mifiuo. T . Tereh ,doite licencia

Lienco ralo.

Ao p8,f Ao.

becaca.Aopi'beri. Liendre dea cafbeca.


ba5f.\4uiti':

i,

que te vayas.

Eaer-EneUfigi. Licencia dar, Amg-ydra*

p.Eneyhae.Thae.
Licencia pedir para ir.Aterure y chup che ho ha-

guama r .Taha hae ychu p.Ahpotbihf, feano* mbira paye pp, Licencia tener para ir. TeYmSpoh^ngiupira. ret heiche be. Ornee y Ligadura. Ynapytyaguf ntfi che ho h agua rn a Ene i ra. he che be. Chepopeare- Ligar. A'ia pyf: Ayabo. c ma* chebo h% guama. Ligar con liga, Yua pip Licin dar el maeftro.mS amboa.AnSmong.
.
i

Liendre de piojo del cuer^ po.a uto quy\a raL Liga ptvra pa-xaros .Y u a. Ligada. Y napy.tymb ra. \ yaboaj^ra. Ligado con hechizos. Y po.

embo.Ambo.
Licita coXlatu.Aguiye.

Ligarfe con parentefco.G

roo to m8 ana' oy eh

LOycup.
Lidiar toros.
Si ro.

Mbacl amo AmSajra. Amona.

Ligas. Tapacur.

e*

ny

p?

quahba,

Lkeraleoeua. Cupfryr

ebr e . A cut Pag. Q^ere* ru. Lien c o bien texido.Ao pifa


i

CGparara^Cyrc^
;ts.

ha catupjf,
ratupra.

Ao y yaiic

Lienco de algodn. Amanuyu a.

Ligeramente fin -pe ib. Mb gu hpe. Couqua h pe.TVi^ainipe. Ligereza.Ca a qua.Aqun Ligereza en corre*. C&t
qu

www.portalguarani.com
wrm
L? ante
I.

L.

ht

I.

69
Ste

.igero.

qu nan?fehXnlfndarAbbb. Bebu.

bote acaru:
au.

Myry

Yanambbeb bae.
xyxt
,
'.

K-

Limite Hndnbiy.Mepi

$a\Mdcba.

gerodemans.Ypoyaba
bae.Ypopibe.
pap.i

Y pob-

rbae.Ypo euriteu Qua,igero en andar. Ataquft-

Limite paTar.Ayp ac. Limofna dda.Tipa rehe y


;

meembira. Limofna dar. Tipa reh

a-

meembe.
j

bae. Y cab q'bae. agero en correr. AriemS cabq guiana. Aia a-

Limoha

juntada. Tpa re-

aguibcbo. Cheaqu
guDana. .imade limar. Quarepot
qufticba. .ima,o liion.Limon.
:

h mbae ymooombir. Limofna pedida.Tup reh yyerure hgue.

Limofna pedir ., Tupa reh


ayerur.

Limofna pedir por piier* tas. OgnaborupTipa^


.
'
.

Y quit pi r limaduras. Y quiti cagu.


imada cofa
.

mbaeamShoo.
Limofna
recibida.

Tupa

unar.Ayquti. miar corregir. Ambo catupri'.

mbae ypi^Ypira.
Limofnero que
rerapip

Ahec

biaro y

la da. Tupa mbae maeind

yabihague.
imitadamente. Pobipobi hpe.Mirihpe.Hr he
r.
'

ra.Msengeyhra.
Limortero que la pide. Tupa reh mbae t yerure hra.

imitado en comer. Opobi pob hpe ocaru bae.Ocaru myr'myr'bae.Yabot^ocarbae. imitarfe en comer. Chepobi hipe acar. Cfae'y i

Limpia coAtMbae quy tyn


gat.'

Limpia cofa limpiada. Y quy tyng purera. Y qul


aogipr.

Limpiar,

Av

quy tyng.

Ay

Mi^^^mMMMiMMMMMi" wrM

*'w

www.portalguarani.com
l"l"i"l"J" '

X:

ante i:

L; ante

I.

Ay quytAiquraog: Limpiar elmaiz de las ojivas que tiene en la punta, lafruta,&c. Ahebitu mSngui. Limpiarfe el trafero. Ayepihd.

lio<ie ropa. Ao mana? Liquida agua.ipiecacns ioep.

Liquida cofa. Mbae c /Mbaeticu. Liquido hazerfe. Ol'mbc


c\

limpiar por de dentro. Ay Liquidarlo /aclarar lo ob pi'^ymb.Aypi picata. euro. Ambo yeqoaa. A .Aypiquitngog. moe^acang. fjmpirfe el trafero de la Liquido aueriguado. :Y*r tierra que fe le peg fen~ boycquaapira. tande.Ayeebirubirog. Lifa cola. Mbae endipt Limpiarfe el alma confefMbae yo. fandoe o el cuerpo la- Lia cofa alifada. Y mS en UandoTe. As abeg. .pupraymboyoapj. Linage.emo ngguc. Liiado. Y yapbae.y yap; Linage noble.e tpgiharbae; .Mandog y mbae ^Sagat.AngatSrareyl. Y mWYapebae. Linea de parentefco- emo Lifado eftar. Che apa. anga r-i$. o aarec cemandgi.Cheape. rupba.Anambupba. Liiar. Amboap. AiSma Linea de pefcar.Pinha'ma. ^AmSape. Pndacama. Libnja. ee carcatu. e Linea raya. Hay hagu. poropichi . eembo o Ha. carcatu. Lindero. &iy. rep?c& Lifonjear. Ayapichi Ae Lindero poner. Ambobi mboori carcatu. Amb
e

._

y.AmoepJsa.
Lindo.Amoa;Catupiri. Liuelo de tela. Aopqpe-

rucatc'heee.pipe. Lifnjero. ee mbo or ca racatuyra.


e

Lia atrauefadaeHac.

-LIA.

^p

www.portalguarani.com
v*rm

wm
V ante
IJ

ante

01

71

liada ropa a lo largo. Ao Ifquea. Aiquepia.

motnbe cattipjt; Loba , veftidura. Aopucu'i

Ypiap*
ftada

AotMrY/
LobaniIlo.Aa.i.A.2, Lobos de agua.Guairac. Lobos de tierra. Aguara
guacu.-

ropa

atrauefada.

Aoha^ha^.
fia

de alto abaxo. que-

..3. ftado c colores at rauefadas. Haca para para.


ftar

Locamente. Araquaa ef ha pe.Tarobhpe; de blanco. Amono- Loco. Tarob. Ytarob"


bae.

pet?.'
fto,

diligente. Pu. 'Tai*

Loco er de aficin. Na
chemboaraquabi ypotra. Cheahece chembooriqaapab. eftar de cuydados? Chembo ati bag bag cherecaet. Lo contenido en la cofa^ Pb.5. Loea.acrnb.

ai.Pyryn.
tera.

Tend o aa fiere-j

copr. uiandad.

Tendabey h. Tectec;

Loco

aiandad deshoneftidad. candahe. iiano deshanefo. Aba


Cafidah; liano in afsito.

Aba en L^a pintada. acmb quatr pira.

iabey .Hec o tey . Be D. Aba heco pohi ey.


liano in pefo.Bebu.PoOA
<V
-

Locana miez. Temy ty hori eatubae.Oye robiarbae.H^cai ngatbae. Locania. Yerobi haba." QiJirey.Taiba.

111 ey...

iknosjbofes. eabebu.
I*, ante O. lalabnca. Poro >eu catuhba.

Locano

briofo.

Yquyrey

m8m-

ngatu.Tai babae.

ible.

Agu

ye guara".

Loda^al.Tuyuti.Tuyu apa curug.

Lo?

nfJftiMMmmmK^WMmftffliti***" ***
7

www.portalguarani.com
irrppi

71

L. ante

O.*

V< ante

01

Lodazal de cieno.Tuyuc.

Lodo.Tuyu.
Lograr bien el tiempo, Ay por cata ara. Ayecohu
catu a^ar. tu ara.
;

Los buenos. Y matangat


bae.

Ambop ca-

Los de alla.JEbapocotigi ra^Ebap yo^umogu


ra.

Lograr bien
reli.

la hazienda. Ayiecoficat chembae

Los dems Am8n gera. Los mayores. Tsbichab


bae.

Aporerequa catu chembae rehe , he e gui yeeohupa. Lograrfe bicn;Ayechu ca


t.

Los mas.Hetabbae.
Lo3>meores. Y catupi cuera.
;

rit

Los menores. Myrfb ba<


*

.My r.yng&ra.
.

Lombriz de cuerpo humanoiCeb. Lombriz de tierra.Mbir. Yaricbat. Lo mifmo lera de t. V.Ms

Los menos* Heta eybba .M8c88bbac. Los otros. Amboaecar. Los otros aos. tojf oqu
bae

mriMoi amboa
ara oqu

me.

rLos. otros dias.

'Lomo de tierra.
\

Ybi apipe.

baecura.

Los peores. Y yaib gucr ILos vnos. Amo. Lomo de per fona. Tumbi'. JLos vnos,y los otros, /Longanimidad. Pagua^u .me. Meme. rereco teco mar aup. Loor. Poro mSmbeu catu L. ante V. baba. Lo que efta en la manoPo Lucirnaga Mua. pcguPopc$it. Lucifer. Aa rubich.
500 puc.

Lomo deanimal.

Lo q yo matoco cojoiGjberemba.Cherembi yuca.

JLucha.. ,Nt8 qtiaba yoe

Xofa piedra llana.Ytapecy.

ipotbo.oa.noSqS by ti . I

www.portalguarani.com

I*

ante

V
^

L,

'

"ante

V.

72

^uchar,Oroyoyt^
juego

tugar

del

que efluuo echaefta a Io,Tu


:

aora.Sng cury.

Ang

do, Tupa gera.

be?.

Lugar donde Lugar donde


ruhpe.

pego al punta, "Curit, CurybeAag curybe:


.uego de aqu a vn rato.

p.iba f Hec.uatiba,
fe

come. Ca*
guarda
al-

Curi,
.uego entonces, Hae ramo

Lugar donde

fe

go.Mbae

ruptba.

Mbae
ipi

b.Acoiraraob.
-uego, illacion, Arame*.

rec hatba.

Lugar hondo. Tenda


guciu

HacrmSrS,
luego gue.Remc.Rir ems, R upib V B eitium .12. Luego fegun eTo yo lo hze. Armo odec rehe4
.

Lugar no tener
rarachebe,

o tiempo* Oat arachqbe.Ypoata,

Cheavaporo*
lugar*TendIba
.ugar ay ,,?y Tbra, "Ten da

Lugar,o afsiento. Tendba.Ti.i/, Lugano parte donde el herido muere preo.

Te-

oym fue hemb guac.


Lugar alto,'Tend batc. lugar ay,y tiempo, da ay,

&:. Nde quarafY r-Sge,


Lugar baxo,Tend biy. torga* dar a las ttaciones.

AyeapijacmSrSangaiup. Ayeaplyabingiip encanga a? Si reh. .ugardar para pa fiar. Ay ngatu y quaa pagSma,

Ayiyil.Ayepe.
Lugar del queeit en pie.

gua.Cheregua, Lugar,o pueblo.Tba. Tetama, Lugar tener o tiempo, Che poeta car 6, Lugarteniente.Tecobira. Lugar vezino a otro. Amundba. Ambii yogigura. Lumbre facar.V. Fuego. librera. Poro ecapehba* Luna.Yaci. Lunar.Av.hu a$. Lunar hazer potico. Ae,

ambba.

moave,

'M^M^^ag^aMMaammamtjuuaaMlM

www.portalguarani.com

^n^

V..

L.

ante

V..

Lunar tener. Che av. Lunar ofo de muchos lunar-e s


.

Luzirle bien el veflido.Ck arangatichea. Y a-

Ab a v. a v,. Y ha % he-

ruangat chbe chea,

tbae..

Che

Lui re dar ,A 8 endi p . Luftre de cofa nueua , o lu-

aruangatu> che *eh. ASmoarungatil

zia.Teadip.
Luxuria. -ngaip qu reh poropotah, Luxuriofameme. Angaipi qu reh poropotahpe. Luxuriofa.perfona. Angak pqu a reh poropotahra.
to.

aobari. Cherecangaty cheabari. Luzirle mal. Na che rany cheao reh. Na che mu strany chea.,Nache rS.CheaOo,

Cuumbotahta. PorenSnd , es inhonef-

LL. ante A. Llaga. Ai. 13. Llaga en los dedos de fes manos. Chepoacanivr#.,

Luxuriof dado mucho , o\ CheqGaa. que ha hecho habito. Ah Llaga en los dedos del iplt^ gaipquia reh oyepor Ghep?caca'myrVGhepica ai.. bae.Qyepoqiiaiangaipi quireh. Llaga podrida. Ya u. Luz,Arajequa.Ara. Llaga feal della.Eereb.Ai Luz claridad de fuego. He b;. nd.T^ap..Tendiber, Llama de fuego* Tatlren*

Xuz del alma.jng.araqua4,.


angecap. Luz de lo que reluze.Tendp.Ber, Luzero de la maana.

du
Llama de fuego grande.Ta
tirendipong.

Llamamiento junta. Aman

Coe

daye.

mb
ftuzio

ya.,

de gordo.Yquiren 4^u,Y)ictrL I

Llamar, Ahe'nSi.Nav Llamar a la puerta. Aocrae

mopa.
Lia-

www.portalguarani.com
wm

XL.

ante

A.^

LL.

ante

M
f

$%

Jamar al trabajo

Mn8!

porabiqufho. Ayc;o o porabiqui hagSr.

menudo. Ahenoi p.AhenohcnSI. Jamar aparte* Ahenoi . Ahenoi heroyepebo.Ahero yepe henSna. Jamar a vozes. Ahenoi giti capucpucaita. Ahenoi
Limar a

Llamar 'ha*er junta de gete.A amSnday. Xlamar la cae a con reclamo. Amoaro. Llamar la mugerala mu-

Llamar

chacha.Ty. los que eftan combidados . Y co pira ah'eri8i. Apoieroqu yco o-

(apucai eorog.

Jamar con grandes vozes


a Dios.

Llamar, eombidan Aporca coo.


,

Che race race Llamar o inuocar aBios TuparenSin.ChcracB A Tupa e'nSi. $orog hpe a Tupa en81. Llamar poniendatiombrcs A c apuc pucai Tupa* emalos. Aycur.
nSyna.

Llamadle mentirob.

Jamar con la cabeca.

yapuhaeychupc. ayfihen&nS, Llamaradas .HendHay. Jamar con la mana. Aye- Llamaradas dar apria. He poera. ndiyyppt Jamar con fluo.Tibu ee Llana coa.P.i&, pi pe ahenoi. embe pi Llana cofa allanada.Ymb pip ahenoi. yoyi p/ra.Ycurogi pi. Jamar de camino , de Llana co pareja.Mbae yo
pafb.

A ye

Ab

Ah*n8iguiqupa.

y acata.

Jamar de priefa. Ahenoi


ange ang \

Jamar
Pi.

el

mayor

al nio.

Llanamente c verdad. Ya* pu monga bey me* Llana, o claramente fm dda.Y vehu catuhpe.Ha
picatii chepiapcb. Jano,no altiuo. Aba mboe* gz

Jamar guiando

del ojo.

"Giiega pop'bo a, hfaoi.

f f f 1 1 lu I

TiInliiTiiIiiliifuliiInliiIiiTiiTiiIiiliMiiTnliiTiifiil iTiiTiiTiiFii

UGK

www.portalguarani.com

76

LL.

ante

A.

LL, aate E.
haba ocac. Llegarle acercando. bi.Acac.,

boetc cy. Aba apip, Llanten.Caa yuqu.Mboy


tyn'ca.
'

Are

Llanura. Rurpebuci. Llanto. Yace.Apyro. Llanto hazer por alguno. Ahapyro. Ayaheo ec. Llaue .o quendaboc Laue de madera de edifi.

Llegar vnos tras otros.

roc^
cup-.
...

Llegarle aL otro, vando Tei pe aqua-. Ahatei

Llegarfe

como partida

cio. Ggqmbi.

cercarfe 5 &c.Cac.

E. LL. Llegar. Abhe.mo. Llegar acompaando


ante
,

Llegarfe a fauoreeer. Aba lie guiepyey>'rmo ychi pe.


hafta

Llegarfe, o juntar e c
ger.

mu

algn lugar. Arocac.bo. Llegar alas manos. Opoc

Abihec, Abahey cnupc.AyececJiec.A


rec,

oyoehc Oquari^yoell. yoeh oyoguereco ai. Llegar al puerto. Ayepot. Llegar a otra parte. Mam o amboa pe aba he. .Ma.
,

mo c pe abah'^..
Llegar a punto de muerte. Teo roba pi me aic .
.

Llenar .A;moYVYhe. Llenar embutir. Ayapipi. Lie n a r h a fta que r e b o fe. A moy nhe y m8n uu ta A hobapi mboat A mb<
.

obapraqu.Ambo api
rob.

ti

LLimcayc.
Llegar a

Llenar fe de ceniza
anti-

la coa

u afsiento

e;uo.:her enda

gui pe
,

a-

baheV
Llegar
c?. 3
.

como cuerda &c.


el tipo de la muerTcSobhe. Teoru-

Oemondubi.. Lleno de pecadps.Angaip; ba t tynyhe.Angaipa b r.Angaipipr. Lleno embutido. Yyapi p


pire.

Llegar
te.

Lleno eflar.Che ry nyhe.


Lie

www.portalguarani.com
w*m
J

II
LL. ante
JE,

LL, ante

"E.

77

Jcnura de la coa.'Po, ^ leuaiera cefa,tac dc llc^ uar.Ndi yabaibi herahi.

Lleuar car-ga a euias.


bohii.

A-

Lleuar configo a alguno.


t

'Nda hacn herahi.Agu?


yetiherKL
.leuar.Arah..Bo. leuara barrifco. Ay p$cf

C frerupi arah.Che y rr

\mb& herahibo.
tbiY

A y pitf
Na

pa herabbo.
r
i

na Sao araba. Lleuar debaxo del "braco, i-C herenda pi guipe ara h. Lleuar debaxo del bracq,
dtze laLndia. arah.

he r a h bo. ,ieuar adelante la cofa coa


pcrfeuerancia.

mSem hqui

Che ambB

Lleuar de dicftro. AycaniT bf, ,leuar adentro,lleuandala 'Licuar de la mano, ^ypocfa.Arokniie. cQg herahbo. Jeuar-al cabo la obra. Am- Licuar de vencida. cAmbo bcnp p. AmombabeaguiyeymSna. te, Amboagu'iyecatu. Reliar en andas de difunAmondi^uerete. AmS tos. TeSngue riru pip apacay .mbabet e yyaaran. pbo. Lleuar en andas de Tantos, euaralgo entt e dosX) Santos reroat hbipiaa pro guerah. Oy aparah, Croata. Lleuar en angarillas, ^yapi aroguerahiC heapl ri chu arah. ibir i baca c8t pip arah. Rirft ta rcharah. yobai pipe arah. Licuar apar te. A rali a . Lleuar en bracoslChe y iba Lleuar arraftrando. Ambo iramo arah. Che yib tiri f i herahbo. oc; arah
Ayebc.

.AyeayelAyehpe.

Lku ir atado en vn palo. Ay pVtaqua. Oro y pita*


gvu herahibo.

Lleuar en las efpaldas. Che ace arah. Cheaceipe arah.

13
, ,.,.......,

I-ie-

......... .M.M..W.M.M *_...

....W.M..*.wm.M.W.tt

www.portalguarani.com
Uil
'

IW
78

LL.

ante

E.

LL?

ante

W\

Lleuar en ombros.
tbarf

Che a-

arah.Che atiibo

cobha'm?.". Lleuar,o fufrir.ArooCa.A


erac-i.)

$ arah. Licuar en palmas. Chepo pi t rocpe arah, Chepo pfter ramo aran. Lleuar en fimifmo jGhereh.Che pip arah. Lleuar efpiga el maiz.Hra
-

hechagi.Arocuimba( 1
:

abat, Harrabau.

Lleuar a otro a las anca del Camilo. Checabay atucup pe arah.' Lleuar otro ja yentaja.Ch qa., Lleuar por delante algo
;
.

Lleuar

flor el rbol.

Ybot

bira.

Gkerenondearaha.Che renonderamo. ;.
.

Lleuar fruto
O

el

rbol.

ibira.;-;

Lleuar fruto la tierra, ibi

omSambae.
or cat

.-bi

embo
Hoce.
;

mba, OmSng

rey ngat rabae. Licuar oja el rbol.

Robare J.Hoh U71? ' Lleuar la mala condicin.

Lleuar ..por fuerca. Arah; hemymboacips?. Ypiaa ramo af ahane, Lleuar rabiatado. Cabay nigua i reh aa pyty he rahabo. Lleuarfe bien dos. Oroyc guereccatu. Qroyoco;

hu. Oroyoguerc agu

ArSSc^yp^poch^Aro cu mba che ac apa* Che

cuimbac y pcchi rch. Licuarla pena. Yangaip haguerepi ayogu ychugui.

ye ndoroyo aihubeymo. Lleuar lempre a Dios poi delante. Tupa re cape aico yepi mbae apbo, Cherobb arec yepi
upa.
m

Lleuar

la

ventaja a otro.
,

Lleuar tallos. Huace. Hoqui. Lleuarfe mal dos.

ASqua.

Lleuar mala vida.

Aycobc

Ndoyo

aci.Ayeob poriah.Ay
coteoe guitecbo. Ay-

guereccat .Noo am
botara
.

ilj-

^j^^

'

www.portalguarani.com
wm IX.
ante
um imm
i
'i

O.

IX,

ante

V.

1%
'

LL. ante Q,
orando empapar fe eh lagrimas , Che retobap a guiya hegubo. Cheretbapj piari,gui yaceguabo.
; :

Lluuia muy grande.

Aman-

Lluuia que paila preo. Ama*c ub.Guaiby reca*. A


-

M.

ante

A.
a-

torar.Ayace,
lorar a alguien.' Ahapyr o*

Maca,porrad arnnas.

/Aapyro.
lorair

Macada dar. lapepipaAquar hec Ay rmp apc


.

laftimofamente.
1a

jf

yaheporiah.
lorar
aufeftc i a

e otro,

Ahaqui cue rapyro.


Aorarquedo. Ayaha

Masamorra c burujones. Mingau aquyta quy t\ 1.


'

nv
r

Curubrubi.
caldo
,

begue.LRuu
Aorar faltarfe' las lagrimas .C hereca? pop .

Masamorra con
.

ca'rn'' molida.

Mb;i

pi.

Masamorra de niaizmli,.

loron.He^ang4 Yaheo-

do.Mbaypi,

\0

'

::.

Masamorra
-

de/jnaiz fran-

4orob tiempo
ecai.
louer.
*

trile.

Ara

Ama e.Oqui Ama


.

golladoVCagryi'.Mya' docurc.Pindocurc, Macamorra de maiz ver;

oqui.Amangi el. Amandqu.

de,y legbres.

Mburc.

Masamorra de mandioca.
Mingau.

Jouer piedra. /Amandau


. Iquer trabajos.Oa chere-

Masamorra hazer d$
i

cal-

c acachen.

Mac acnorra
IX. ante ^V*
Lluuia.AmSf.
fa

do, o migarlo.
j

Ay tipy

hazerfe la co-

muy cocida. Ol-

mouS.Hufmbet. "g4

Ma-

mM^mM^mM^^bMagMgjMgMgg^^amMMMmSm

www.portalguarani.com
rm-5

So

ante

Ai

Mf. anfr

A:

Macear* Aiapf rflpff. Ayapatuc,


cuerpo, ^Arec agicheret. Macerar jadelgazarfe.Ael

Machucar. Ayapac/og. Ay

cambu Amongu
che.
.

rub-

Macerar

Machucar
yuca.;

a plftar.

Ayapi

emoangaib.

Maciza cola. Mbaeguete bo guara. Macizar. Amboguetbo:


Arn8 han?:.. Maco, o maceta* ibir napa ha. Heroqua roqua-

Machucar,deshzer tolondrones. Ahmbir; Amdm gurubichiAmbo,

Amboa. Machucar la carnea Aho


umbir;
:

Machucarfe.Ae umbir^ pu Mdej.Ynynib apaqua, | Ma$o,o mano j0.Ma.4-*; Madeja hazer. Ambo apa-* 2y a $ orca.de, hilo. Ynymb. quynymb...
apila.

Madera.Vbir*.

Majorca de m ai z
r.Ha.3.
.

Abat

Madero grueo. bir

Machacada cofa Ymbo a,pacogpifra.

gua* cu.Tubich.> Madero toco.bir 2. jfbl rianf guara. Ypasibi


'

Machacar. Ayapa^og. MachodeJiierro.Yta nupj h ba Yt p'r phba


.

-y?

Madero verde abar Madralra. Tuba ti


.
,

iba*.

an

Macho de anmales *
i

y va?

ga.'

ron* Cay mbae,M.i Machorra hembra. GuE me mbi r f raba. Machucado, deshecho. Y
I :

Madre, ofeno donde


gendra:

fe en-

M^mblra

upa

Membtrir.

Madre del rio. ugual. f$


pe.

mongurubipir. Ymboi prr. Y moumbi .Y srio* cimb pira. YmSngu rubicho fixm^J
?

Madre verdadera, Ha. $$


Madriguera de conejos. Tapitqura.

JUkh

www.portalguarani.com
wrm

M*

nte

M.

ante

A:

Madrugada. Co. Co ye~ tftZS. 1. b. I*-'; qua . Maganto. AngaiborlOcan Madrugador; Goef mbogue mabae. Ycangueri b grabara. Poambra. c-bae. Quereno co ef hra. ageftad 5^buru biebah . Madrugar antes del dia~ Tubichahba.

Goeymbobapva. Na
chererScoei cheque .Ghe

J* agnan

tfagia.Payeb.JV/bayeh. m o*. A'b api mba*


i

qcoeey.-

rete l
-

Mdura fruta .Yba ypnkY


yayfcYhv.Madurar. Arribo ayu Madurarfe,ablandarfe.Y^
pi^)lrnohibi uv
i

M go Pay gu a} lp a h r a l Magullada cofa. Y camol pir.Ymouumbir.


. i

7ragulkr. Ayeamb.'
ITU.

Amo

Madurarle a fruta a mari- *53/aiz*Abat> na. Yyay* Hbgui boy tk -^aizgorgojad. Abat qu Yyaquit9iyu mbu.Abat petige. /fadurarfe la fruta colora* Mayo, Yac y mo cinc 6
;

da.Bpyt^,*
ifdurarfe i fruta negras
.1

bae.JJfayow

^ayor.Tubichab
gue-c.

yoce
tu-

#faduro djuizio anresd tiempo. Yy a raquai e ca;

Mayor de cuerpo.Ht

blchabebae.Y pucub.Y pia. Agu yeramoyyara yoce hete, qua a.- -" o^iayor de edad.Ocaquaapfeffe de campo. Garyn' bbae.Tend otara. pabe rnboyao yaohra. o2ay.c;#*domo, /tfbae rian J5fongua catJbra.Afoy garequra. 5? rehar, yl^ayoria.Tubichah.YvyM^eftro.Poromboehra. <?eh. faefro z Capilla,danca> ^fajada cofa en mortero. pei que re* a 4gsic|ocopxr.Yyapacogpirc. fe
'
'

MMMMdM^^^S^UMM^^^^^'^^JddJMMXXl

www.portalguarani.com
/

/lli

'

WJ
8 2,

M.. ante

A.\

M. ame Al
Mala voluntad. P?a ai. Pa
rrvLtndee.
j;

Majada de ganado, Hebae


apyt'.

Majadero, AruaneyvTabi. Majar con los pies. Aypyrvycambca.

Mal baratar. Amombuci


-Amboa. Maldad.Angaip.Mara. Maldezir. Gheeenga ycup. Poy.t jem P0.3.
v

Majaren almirez. Ay^oc


angu myr'pip.

>

Mal

acondicionado.

Ab
;

Qua.4.Cnepoiti
*

pchi'.

pippchi^ ca py tatapia.

Malde z ir fe A eenga cheyeup. Ae& pchi quat


.,

Mal aconfejado. Ynibpe


pir.

eheyeeh
Maldiziente.rief'ngai hra.,

Mal,aduerridad.Mura.2..

Mal agradecido. Poroppep ey.Oyeup tequaguc

vYuruabae. 1, Pochbae. Maldicion.it^ngaiba. Aiu


-:%
.'

Mbuf.

e'e

poiu

ramboet ey

frra.

eepochiquVii.

M^l auenturado.Mne. I Mal dito. YmSmbeu ay pircvYepoi ti habe. He Mal auenturado condenaytigipiiu. do. Aaret a megt)r mba.
y

MaLhQmbrjbellaco..Ab

Mala cofa. Mbae ba. A .

-angaipa. ^Malicia. rVcmoa meguhi. Poch?. Mala gana.Haci'p. atey Maliciar. Animo aanegu

happ. Malamente. Ahete hpe.


Al.
1

t:

Maliciofo. Ot'mo, a niegfi


tei'bae.

2.

Mala rnuerte.Teojnegu.
Teo..

Malifsimo/Ypocbetei.Y ybet. Nandetypo"chi.

Mala muerte
rt

tener.

Heo

Marangatu ete

y.

ai.He cn^gu.,Omn d
m'egu.^anoa.

poch Abete

ypod&

Mal logrado^muerto -.cn'fu


mocedad. Ocunumba$
re-

Maiato andar. Chemara.

www.portalguarani.com
wmm
H

M.- nte *

M.

ante

A,

reroyecoh harey.Ndahec ccri.


.

chx ai bete.

Ml

querencia.-

m bota-

Mal vado. Y~>ochi aibet. Mal vas.bi chy myfi' tepi>

rey.-.

N ambqt - Ma mantar A rcambd .A ri. m8 camb. Malquitar a otro. Amo era Mamar. Acamb. abo. quandai. Mamar el nio de fu ma.
.

M queter.

chguaf.

'

Malquitare. Aenio era'

dre preada. Yoaiu.

quatda."

Mamn que mama mucho.


Cambc-. -'
.

Mlquito. Y moeraquanda^ pir. -HerSqunda Malf. Aba erno.Poromu


ndatelita.
i
-

Manada.Apyta.Te.
ManantiaLbrfi.

Mafinar.

Chembbyequ.
nape chemun-

Manar gua.iob. Mancar. Ambo ap;Ambo


aqueo.Amboye, Mancar cortando vena
:
.

Gmoe
date?

"

MlfuceiTo.Mratecoha. baLMardequaba.

Mlhxido.

Yftf aypfr. Yyatica p rey ngatu. Maltratar. A teco ai.Are- Manceba efimada c mar a'. Arco meguv mbocac.
'

neruio.Ahay'mcndog. Macarfe. Ay. Ayeap. Manco. Yep. Manceba amiga. Agua a.


.

Cua

Arcrec.Amboa be.
,

Mancebo,amancebado. Aguac.
;

t/-.

Maltratar la caea,o perfbI na que quera matar , y


ecaparfe herida. oiymondb. '

Mancebo de poca edad.Cu


nim'guac.

Ocaquaaba
^

Ahabo

mo
Mancilla.MM.
Mancillar. Amo mar. Mancha. Apa.P^n-li pe,
Pi.

Maleza. Y ib?. Malifsima cofa. Mbfe ypoch? -apr rey. Y po-

Ra.A.Bo.Pir?,
11

mMdm

UMMmMMm^^^a^^^MM^MOiaMammMM*^^

www.portalguarani.com
TWI
-i

84

M.

ante ,4-

J!f,

ante

A*

.Mancha de cafc>elioc;ano,,A
j!f ancha

.tymbar.. de cofa fobrefali-

M andar prometer. AyquaM andioca.iWandi cg.


ee.

eata. AneaiandogcatJ

jlfaticha

te.Tacapc. de graflfa.

^bae

quirabft."

amigo de mdat* Poroquay "9c te: ^fancat* Aypoqu. Aicup


jftfandon

pancha ealacbef a, tia,


&c.Abat?'ngfi. Jtfanchado con machas b!
T(' yty^Fityti.
,ry ^

qu. Juaneas CupYqulhba.


itf aera

rv

ry

Y yapa.y yo.Yqui rab. Ranchar. Ambo apla. Amt> pyn'Amboip. >fanc)i is enlos arboles co- >anga de agua. A oa p --cq. janga de venido. Aoyi'ba. loradas. Candu. t^anda promea. Y qua ^anga de v iento .a bt fcpe c.e. /b^h.gu. bandada co.Yquab e m- Man,fruta conocida. Mati
jlf anchado eftar.
-b.c.

modo. Nune^L Nu ^gra.aabS.YabRSatf Hapicha.^/a^ mar. ffi ng.Poequmo. Maneras de ropa. Aoqul-

pandado
ch.

Yquabee hagura. fcr. Yqua pjra

dubiManiubi apva.Ma
ndubgucu.
M^niaco.fyari'e.

J andamiento. Poroqualtba.

Manicorto. Ab$ pob. Ab potLHacatcy.

pandar .Aporoquai. Ayosjuai.

Manida carne. $oohayl3

jlndar ahorcar. Ayubi* quai. ^iar bien los miembros. A&nbp yeayti cat.

>mbae. i ooJiuunataioH $mj co. Maniftarde palabra. Arc

boyeh.Amcmbe.
Manifeftar moftrado. A,he

jGherqte oembqbabag

.chaguc.Ayquaabuc.

Ma
"^^^

www.portalguarani.com
w**m

M.

ante

A'.

M.

ante

A.

85

Mamfiefa , publicamente.
.

ManolniefraJP ac.

Ycatupe Mbi ar eeape. Manofeado. Yyabiquipi'Tepe.Hechagi^ pipr. bame.. Hechagip pb- Manofear.A'yabiqui'. Arec rec. ramo. Manofucia.P u'v;enP.3 Manijar. Ayab'qui'.bo.
Manila.Poapi qui y.

Maniroto. Ypoyy ete. Nandete mbae meeng


ra.

Manojo.Ma'.Apna. Manojo de flores. botiaptW.ibotima.

Y y b pi yary mbae

Manfedumbre. Rui catuha

r-ck

Manjar. Yup. Tembiu.


Mbiu,.

Manfo

Majar amargo.Yupi yrb. Manjar fabrob. Yupi 'ce. Mbaehecatu. Maniares varios. Yup? yo
par-.-Ypiietyro.

Mano.Mbo.Po

Mano dar para algo. Ypope amoi yyapo nagua rna.Yp guipe ahey. Mano dar , o alargar para recibir,o dar.Chepoyai.

Mymb y yaraquabae. Manfo hombre. Qtryr Hechecoy mbae. Manta. A^ o ya.. Manta de ortigas. Tiru. Manteca. Quir.Mantecofb.Y qiurabbae. Manteles. Garuhguac. Manteles del. altar. Ao pucumifarr.

ba.Q^ifyr' animal.

Ta.

Mantener,alimentar.Amo ngar u Amongaquaa. Mantener de gracia. Amo.

Mano de acotes. Nupi aye


cat.

ngar.te'l.e.

Mantener platica. AmSnge


.

tayebo. Amongety mbobi tbi tcbo. Mano de papel. Quatity- Mantenerte de limoha.Tu pa mbae reh acaru. Turibapmanduf. pa mbae rayc. Mano dieftra.P acatua.

Mano de almirez. Angu


myru.

Man-

f f

iIiiilnliiliiliiTiifiiTiifiililiiliifil

agamSBBm

www.portalguarani.com
TTTTn

86

M.

ante

A,

M.

ante

A7

Mantenimiento.

Yu ptrM

tba.MbaeemSaf.

Tembiu.Goc Cocab Manual cofa a la mano. Po


pegura ab. O'cq aibbae.

Marca de hierro. QuarepG


tthapihhaanga.

Marcar. AhW. h. Ah

*ngmo

Ahapjf hSSTngS,

Maa en hazer.Chepoet.
Chepequmboe. Cara
cata.

Marchita cofa.y y .Oepoba.ApaiqUf.

Maana, Alva*C3e. Maana. Curicoe. Arv re* Oyrand.

Marchitarfe. Ay y.Ak poba. Acmbo apaiqut. Marfil. 900 guaja raingupicu.

Maana en latarde.Qy raa


decaarrarno-

Mar ido,y macho.M?.


Marina coa.Paragua^ pi

Maana todo el diaiOyran

d ara 4 Curvaos aray a. lis buenas. Ye-po quaa


data, eaiboe hague cat.

plra.Parp.
ar ina playa. J? ar a

rem

b<.

Marinero/? garata guaca


rereeohra,

A sito actu hague


m& ranga t r:h.
malas.

teco

Minas
ai.

Yepoquaa

Maripofa. Paria/Panamb| Maricar.Par porar aic.


Marico.^Para por.

emboe pocbi hague -

ra.

Maroma. Tucumbo po gua


Maftilador/Poronpa har.
.

M-^as malas tener. Chere c mlgu. yepoquaa


ai.

Maob.Caracat.E.

n
i

Mar. Para. Marauillado.


r.

Marti riar.Aynupf.mS. Mrtir. TuparehteSa{!


porarhra. TupSrefC bi gui po porarey rehc yyucapiVa*Tupa reh mbapar. Martirizar. Tuparerobia
-

Y mSnd

pi-

Marauillarfe.

Aemondu.

Chendi.
Ma,rauilloa coGuna&Qdu

UXLLU

www.portalguarani.com
wmtm

M.

ante

M.

ante

$7

gui po potare? reh.ayu

Mas que no lo hagas. Tere


yapey mb. Tereyapo
ey yep.

cMba priicTo amoyng Tupa reyv potareymamo.


jUrtirio.

Mas que

te mueras.-

Tere

Tipa.reh tco

mano^p.

porarhba. Mbapar-

mohec Tupa\reh.
vas.Be.3.

Mas i.H'amS. Mas valeeo. Hepi beayp.

Au aca.Qubongoti'b;
A as adelante. TenSndeb. Axs antes. Cat. Catuet
nanga iCatuet. Y euu

Mas vale, mejor fera. Hv


na; tiy nanga. Agu yeteyb.Cat.

Mas valiente. Qui'reymba


pfrci.

afeada cofa. Temyndu.


Rafear
tafear

-Y;y oc . yqu

rey

m bi>

Mas valieraque no. Anic


.

/fafcar.AycjuiiGuho.

tam^
MaTa.
cu.
J^TaTa
luV-

comida para dar otro.Aymynduu.


las

Jaa hazer,

Amouuabatr

palabras.. Anee

nguru^e" mSong.
afcar para chicha. Acftguy nduttaAcagu, cu.
,

cocida,en hojas. Chi~ pV.

afcar fin dientes. Ayeat pi

camamb ycua bo.AmopymSpy.

gua*

de nanio.Ygaratru ^jbu^. Man de ycrua.Gaa 'piV


j^fafil

Matadero. xooyucahW

if afeara.

Aarob. A-ce ro

bfibana. Xobrangk ba. fafcara jponere* Ay eob b^. Ayeob rtng m8

cooyuchatiba, Catadura. A tucupaL Yicupeah Matalotaje. Mbohltba;

GocahLCocba.
Porapitihagu.

nd* 3i coinparando-, . 3 laspoco^Myrybichugui.


,

Matanza. Jfbapi hagu.


[cii.

naranja depezes. Xfngi^

T TiJiifn

iiliATnTnTiinTnTiiTifTiTiiy^

www.portalguarani.com
mvmwm
88

M.

ante

A.

M, ame A
quftmVT. Matrimonio cotraer
gcr.Amend.
Wc'
.

Jlfatancaelhrar, .^fbapagupe.ylf oo rapit hague pe. Yuchaaipe.

la

mi

Mu

Ayquam

mbagupe.
Jkfatar.

Ayuc.Ayapit. Ael

Matrimonio impedir. Am
boa mendah. Amo ran gu. Aharu mendra Ambo ru,
b,
t.

porapit.

Mkfax

fuego,

Ambogue

tat.

Matar fe Ay.e yuc a .bo


i

MazmorravCofYpi tv min

Materia, dechado.
rlngba.

Mbae
*

Mbapata ot mym

Mba rngi

mbY. Materia podre. MbeiL Peu. Material cofa.Hetbae.Yyapabae.Ap.

;M. ante E.

Media cofa, o mitad. Ha


gu.Mbit.

Matraca dar. Ayoya.A/cur cur.

Media noche. Prhaye.Py


t^raye.Ptmbtc.
I

Matraca,por campana. ,ibi


rap apepubae. Mbaeapep. Mitricula. Ab rcraqua-

Mediado el ao. Seis


Tire ramo.

yacj

Medio mes. Yac

pitpe

vahaba. Matrimoniojcafamito de lamuger.Mendra.

Matrimonio

del varn. %

Yaciraype. Mediana coa.Boy. Medianero.sengra. Mediano de cuerpo. Het< boybae.

embirec. eembirec

Mediano itiizio. Araqua; boy.ata.H^.


Medite Dios.Tupa ypof hpe.Tupa oipotr amo Medite yo.Chereh.Ch
yptahpe.

Matrimonio ctraer el varon. Chcrembirec pota. Aeembirec picu Ayqua rnbihi. Oroo-

Me

TTY^fcfci

www.portalguarani.com
wm

M.

ante

fi.

M*

ante

E.

S9
.

Vediar clexando a

medio

Medio entre dos efrem os

hazer. Amboage hevabo. Mbitimo apo ychugua. Mediar^fer tercero. Aec

Pa'v;Yoappav. Medio floxo.QuiVrey ey. Qui rey para pe. atey para.

&e^c.cengramSayc. Medico. Poropohrtongra.

Medio mitad.Hagu.Gu. Medio muerto ear. Amano tl guitpa. Chereo


-

Medicina. Mohangt. PoMngvMohnglBo hreCOftf.

reo guirpa.

MedidaYHangba. Medida devnabra^a. Age


yi'bmoc^i yepicyaca

^edir.Aha'.Nga. Medir a palmos, ther pf. c^reheaha.A'qup jhaanga.


Miedrar en lahazicnda.

Medio borracho, jbet porata.

A* emSmbac mbac* Acfrumo rumoi chembae re he. A mboy o oce chembae.

Medio caliente. Hacbebu.Haeuat'. Medr crudo. Oybatl.

Medrar losfembrados. Te Omy tymaocaqaa. Hob hobi . Horj hori. Oyerbiara. Hechc-,
.

y ibai.Ndo Wcatui.Y M-

Medio>o centroMbitra. Medio, o remedio. Pob-

a;
t

Medrla perfona. Ol
tcfbaelQiufiyeb.

%g.Mbhang. Medio da. cay.

M dio di i e
,

ya 1 A caye YHi.num.1. ma.A^e p tpequara- Mejor.Catupi ri beguc. ^i rui. Aceapit rect Me jora* enmienda . i$ apea
s
'

Mejor fuera. Hytmd. j&

*quari^irui.

'ii

Medio dormido. YquerStf


bae.

gog.hemboaraqua. e
moa^atupiripiri.

Mejor loarc^OiChe catu


h

hya*

mMm^M^w^^xM*a*amiMiMMm***&m

www.portalguarani.com
rn-mr
90,,

M.

ante E.

Mi

ante E*

yyapbo* Mbtete chy yapbo., Mejorar de enfermedad. Acuerabat^Acueracue


r'AgUi.yei yeiaic.

Mella falta.Mar^ ^ellado.Hay mbiqucasi i Jellados dientes. Haat pehebae. Ha yec yec,

HSiphrpShc.B3i.Pe
pcn'penfr
^:.

Mejora. Cuera cuera*;

*M

Mellr.Amo ambquic.^
,

MelancQlia.emoibi.Pi-

Aellarfe el cuchillo.

Os

chiW.^bichibigUP
angec.
J
.

mbqucquicc. -Mellizos dos de. yn paito."

Mckncol ia tener Je mon mbia. Che ru guitpa.


Chepiaangec.
itfelancolrco. Yf
-

Oyoiruppa.
.Acmorable coa. -fl aendu catuhiba. Heca ra p
1

bi.

picMOnemSmb:bae. Y
J

rey. ilaenduar p ret,

./kfemoria, ^Maenduah,*

he

ruiruibae.

Melena. Abucu. Aapere-

mon^enduhba. J^emort buena tener. Ghe


.

acingTUyGherriaenU

a-;

Melena enmaraada. Abayepoo. AyecundafVndac.

haycandecat, Memoria no tener,n,.acQf dare. Hache menduai

Melena no peinada. Acanga


pichat: Acngaperer...
,

hbi.
ri.,:

Nache

maendiv

U Ayepooi helena peinada. Ab yyabqui pir . Ab.apecy .


*

MemQvi* W, tener buena.


Nache acnga tuv
j$jfc
^

Ab

chem^duhcatm.

ymoatyrSmbirc.

Jfencipn hazer. ,;Am8iiK


be* n v t5^endigar r AyerurTppa

Melindres.eYai. Mdindrab^Tyeyatefbal; Aba rubirub.Rubiub


yra.

mbaereh %Qg hubo rup i ayeru ^Cp mbae re*;


he,

M^lon./erS^

Men-

ILLb

www.portalguarani.com
vmm

:.

Mendiguez ;Tuf3amfee t&j Menguar ejrfo.m&l h,guemiur#mauyeru* :g^mb ohey.^iptr''fchra. Guccotebeng -p4,V.Toba pih jen To:

ryeturehfa*.
**f endrugosiGurabi

'

ba,
*

'Menguar ganando. Aya^ heneas. Ano raVAmo co rog.Ayatyr. tog. Amo cSto. A&ttoi. Menguar lococido. Tip. Am&iefl.. Oyeyarog henear ar bol pafaque cai- "Menguar hazer lo eocidoj ga fruta., AmStiS m, AAmborpa.Narobctihel, moi^v..Menguar laLuna. Yap o3enear la mano rboluec'mo angaib Y nang^i
. (

cu&

do.Aypi guar.
.gftfenear fio liquido,

Aypa-

Menguar
:

cofa no /liquida.

b.

.Henear hazer hueuo.

mocata.AmScn^. henear las knes. Che aiib. Wcnear'So


Jfcenearfe.
ttlb. Amomyi.

Oyeyarogi0yearog. Menor etn re hermano a\ Myryngue.Tibx. Menora. MyrynguehbaJ Myryngur^mohec. Menofcabarfe hazieda. Oyeyarog. Oemombuc. cany ex.

Amil. AenaS
.

my.Acra.o4cu. <#f enefkr he Ay cot eb e. "^eeftqFofo , necesitado.


i

Tecor-ebS-b;

^cneafalta.Tub.Ndia bo.Tec te 'be'ng.

MenofcabaruAyarog.Am mbuca; Mcnofpreciar. Aroy r. Menoprecio, Poro guc-

Mguados dekytes tener.


Chepaori a^gi; 5 -Menguante cb Lun. Ya$i

-ngaiWrYai-ifp?tSmba

royrShS. enfajes, nce ngu'cra. S8 preh. Menfajes embiar. Amondo chee.ne'epareh amoa

i.

1 1

Ti

liilnf iiliiliifiiliifiiliiliiTiif iifiif

iMnf iiliilnf iiliifiillillIliTnf iliiTuTi

www.portalguarani.com
TPr
jz

M.
.

ante

E.

M.
tii
te?.

ante <St

Mentidero
ba.

Yapuhatibai

bYrteV^ba^meeml

necumba

mombeu

Merecimiento, Tfcmbiap
pora.
1-,

Mintr. Cieyapu.Cheremo

.C^ecumba Ce Chetacuch.

tac.

Merma
rog.

menofeabo. Y

Mantas.

Yapu;.

TemSeV M^rmar.Oycyarog.
Mes.Yaci.

C b ai,Tacu. Tacuch.

M^iti/sfa. Y tpuia.ra.Yya-. Mes entero. Yac guetc pdaae. la p U. CurnbaL ,:, b. y^a. Meh en que fe cpme.Caru Mentiroo munJo.ra emo haba, .Ar-ayapu. Ara tac. j^ear. Aa canga. Menudas, cofas Mh a- Marfe.Ae acangac.quv tif Myj : Guru>. An tefoa.Ogatah mbitah
i .
:

gab.

NCuigar,
.
,

Mon-. "'"

&sY
.

M ebner o
qufa.

AsahanSg tere. .

Menudencias,
nguera.*

Mbaemyry
:

Mezqui ndad Hacatey A-c; >

Menudo de animal, Jt
cuera.

denudo de rojftro. Hob


myn.
^fellp,PytuT.
^ercader.^fihra. hc

lJ h yabirvi: h ?3n Mjzqu inamente Hacat e y mbpe. Mezquinar. Cheracatey. Chepot.. Chepob. Che
"

mS-

poape'nj.

ngra t _ ercado onde emundipe.


.

fe

vende.

Jlezquindad.Tacatey. Potril varvrS.Pob. Pomvr:Po.Poti.Poapeny.

ercaderia.

MbaetaripL
habareher

Poqui.

Mbae em#
gu.

Mezquino. Tacateyyra
Yibapi yaretebae. Ypo tbae.Ypobbac.Yiby.
P

Jferccd beneficio. Mttri z

jjj

S^gjJS

www.portalguarani.com
v~m

M.

ante

B.

M.
Meter

ante 4|.

^3

piyabae. Ipo tenabae. Ypoyabirubae* Mezquino, que no d de eo mer. Nacherembi coi.

la mano. Apor; en P0.3 .Ayepo mond. A-

mond chepo.
Meter la mano a la efpada^ Ahequii cheque pucu.

Mbae mlengey yra.


Mefara.Tend.Yeaupirey. TobquYryr: eacrnbobagey. Yeaib. Tob apr ib T ob aquaabi Mefurarfe.Chetynd. Nda yeaupri. Che robayaib.l.vai?;ui.Cherob qu

Meter vno

Ahequi chequice gui. a vno o vno


,

tras otro.

AmSndeh

nt-

deh.Pete'tefcimoP.d.

Mexiilas.Tatipi.Chera
,

pu

ryrf:

Mexillas tener llenas. Che Cherob apMbc^ ratp camamb. CheratfpYpubib?.

Cherobaquaab. Metai.Yt.Quarepotit.

Mexillones. Tamba.

Meter adentro. Amoynguie.

Meter adentro
con

entrando
rao

ello. Aroiquie.

Mezcla. M8naYopar.2r Mezclar. Aym8na.Ambo yopr.Ayap mSna.Ayaprerecrec,


i

Meter cima. Atemoe


aca.i.

M.
any.

ante I.

Meter de dieftro. Aycmbiciheroiquibo.

Miedo. QuihYyc^Piaaf:

Meter, embutir. Ayapipi.


Ca.

Miedo poner. Am8n gihye.

Meter en caxa,o vafo. Amond.

Miedo

Meter en el feno.C'heaogui peamoad. Chera cap


guipe amo'. Chepoti re he amond. Cheaoguirv amoi.

tener. Aquihiye. Chepiaxhepi nyny. Miel de auejas.E rei.ibiv

rae.

Miel de caas. Ei. Taquateccu Miel 3

MmMfM**M^^^^m^wmmHa*MMaitiWd*Jdd^tiiM

www.portalguarani.com
-rn-TD
94:

M.

ante

1.

M.

ante

I.

Mk\

q caas mer. Amboyiei ^iel'hazer hilos. Hbhibe,

rcra amotyn:

Amo cang
Temytyn

tembiyarc.
<f iefes

recoger.
i

Midkizer las auejs.Eiru oyap ei. Oyeey boa


ey r u.

gera amonSo-, Aroiquie Aabat L Ah abati


.,

Oembot h pi ey-

r abo. Ayogu abat .


jefles fegar.
ti

Ay

qut'aba

myn.r

no tener? las auejas. migajas .Yp'apaci gueNditiapri. rYcuiguer Mk\ tener las auejas. Ta- Migajas fobrar. Tembi
P Miembro genital de la mu1

M\

tembirerV
.

Jifigi el caldo.

ger. Tapip. Tamatia.

M igas,o bpas.
biv;

Ay

tipyro.

Tep 18 m.

Tamba. Qura.
quaruh..

Cua'

milagro.
,

Mbae emondi

Miembro genital del var.


cba.
<qu.

taba.

HaquaTmb. Quaru Aba quaruh. Ta-

Miembros

del cuerpo ; es necefario efpecifcar.Vt


.

Milgrofacof. JWbae poro mofidi i.". jlf ilgrofamente.Poro m8nditpc. milagros hazer.Poromon-

Acangajlacabeca.Teca, ditbaayapp*.. elojoj&c. Milano. Caracaral Mientras. Porombuc. R\ Mi merecido me tengo iro

M
M
Tflfcfcfc,

mS.Be.u.
es.

nice.

My tyma. Temy ty-

rup abahe.

Gherembi ecacue Che ru u.

ma. Ytmymb re.


/tfieTes

p&abahe;

amontonar. Ani-? boati.Amonootembi ya

Mi merecido me^tengo,iro
nice,yin irona. Cheariia

re.
iefes

ndaarec.
echar a fecar.Tap Mivm.

Quarepoti

tt

quara.

www.portalguarani.com
wm

M.
ra.

ante I.

M.

ante

I.

91

Ytaty qura^

Mirar atentamente.Chereca gua^ hechca. Che* rc^acpo&hect.

M ina de cobre. Quarepot


e qura. flf ina de oro.Yt yuqura.
3 inar.

Mirar

atrs. Ayo. aquique

Ay guinbicoi.

nngarequba. /lirad con que fale. Hind . Hynd cono. Airador lugar. ^Hborecha
finiferio.

t>4ye aquicuc mae. Mirar cada cofa de por fi ^hechag chagc. Pete'

rechag.

tef ahechag.

cba.Maendba. tirador que mira. PorechacraiJ^a'ehra.^ae


ilira

nandara. flnlmentexjueJEhe-

Mirar con enojo, ^meafi. Cherec pop amae gui emoyromS. Cherec iq ique cot ame gui lmoyromo.
'Mirar de hito en hito, hz chagetet. ^moibiraqu cherec hecje.-mbo atial che reja hef. Ame et et. ^yatica che

chaq ro. tirano. ymc.Emequ.


jliradlo,defden del varn,

T La?muger |Ei.
.

3ira que;EhecHque.

ree^.^mSebrraqu.Che re$a quarata guimemo. Mirar de medio ojo. ^mae chereci pop&o. Ari-mMirar adelante. AtenGnde boecbi t' gui maemo. rechag.Ten8nde cot co- Mirar eftando ablorto. At ama e. mae che api caca catuha Jlf irar al rededor de mi. Ape.t>picabihpe. e t'gui yeechca. fyei Mirar ziadelante.Cherenonde rngti am?. pi mo mofle. Chehohagua^gotiamae. M'irzx al rededor de lexos.
^irajguarte.ta.Haya.
.fira

por ti. Eangarec ndeyeeh. /irar.hechag.mae.

^yecarec. Aye^a. rere-

c.Aoq ama gui macmo.

Mirar, cuidar de i.Che ye* ehc aangarec.

h4

M-

I
m^MM^s^^g^U^kM^MMMMMl^^^UMMMA

www.portalguarani.com
L

96

M. ame K

M.

aate

Mirar, otear .Amaena. Mirar por algo , guardarlo.

AharV
las pajas

Miseria. Tecoa'bl M4r8 n'Poriahub; ^boriah b.


/fifericpr-dia

Mirar por de dentro. Aypi


eehg. Mirar por entre

Mboro

po

riahubercc;. ifer o pobre. Teco mar

de

la cafa

tro.

Og

a los de denambogu: gui


,

irmemo.'Aipeca.Aipep. rupamae*. Mirar por fu honra. A'e

Ypypusui

n'pr .Mboriahbr .Mifmo yo.Aau Miferio.Mba. Mitad. Hague.Mbie.

marangut aro. Aharo che marngat.Ghe mrangati reh aa ngarec.

Mitigar el dolor. Amoy romba-aci.. Mitigarfe el dolor. Y.vr< che ranch be. Y ruu
ro,

Mirar por muchas partes. Cherec reja te Ame


ieraer.

M.

ante

O.

Mirar

fin peaear.Ghere jabiey amae. G hereda rope p quarat ame.

Mocos. Ambu. Api ynyi

Cheropep rata gui ma mo. Mirar fe a i mifmo. Ay echag. Mirarfc en epejo. gechag.

Mo ca.GSambuc. .Moca oltera. Cambuc meney. Moco. CinumbucvCwn


myguac,Quandeguac4 .Moco foltero.Cununbuc hembirecoey bae.

Ae an-

Mocha

cofa.

apfbae.

Mirarfe vno a otro.

Oy

JWbacap".

echag.Omae oyoeh. Mierable. Ayby etei. Poro moepvb.Mborahu

Mochiia,talega.Piyur.

Mochuelo aue. Y iri. Moderado. ata.HraJiranSYeaihb,

b.MarbQ ret*

Mo:

jjj.

www.portalguarani.com
vmm
mtmm

M.

nte

O*

M.
Cura.

anre

<

97

Moderarfe en el trabajo! Ay eaihub gui porabiquibo. .Hern'aporabiqui.

Mou Yaitba. M-boyar


Mofar con defprecio. Ayoya heroy romS.Ay cura
y yata.Ayoyai ycurpa.

Mdeftamente. Tend nape .Yaupv -hipe. He*

Mofar con tf rica. Gh^api-

fababgey me.Hobye eWeyhpc.Ape.t"tcy


hpe.

M ohino.Gui

r;

ycurpa.
t

am o?, lfeoy
:

Modeftia.TvndTecaiK.
QjulfryrPichbi.

Y ai^i

ropochi, Y'caaybac. Y* caapy tabae. Mohno eftar.- Guatarnoi"


-

rey. Teeabagey. Hec hec eyh. Apeb rey h.Ayurapw Mdeftia en hablar, Api ra eyha.Mara mSrSc eyh. Modefto.Y tyndibae.Yaupi ry mbae*. ..Tejabas; ey

cherecony.Gaayu.LGaa
pytachererec.

Mohino,o t rifle andar, G-ua


tamo'aic gui rV;'mombi

abo.

Mohno que muefra hozico.Hcrabechgbae. caquarac/ibae. caquarac b'.caqu ra baeibo.

hra.Yyayurapabae.He
co hecoeybae.Apibi rey Liara. Tesabibae.Ypichib bae.V qm roy ngatubae. Apebbi y

mbae.

Moho.HabS.

Moho criar

la carne.

00

oemboa.-

Moho de carne.c*oo rao.mbae... Modo diuerfo.Marftnde . Moho de hierro. Quarepot habe. Quarepot repo Modo manera. Nung. Ya t. b.Rapich.JSfa; Rm
Ntif
a.

Modorra.Topehuc. Modorra tener. Topehii ucu aiporat. Cheropehiu&^


.
.

Mohofa cofa.Mbae B?B8, Moho tener lacarne. Ha . Mojado eflar. Gheaquy. GherobL [ibo.
Mojai\Amoaquy.Ayapir

Mo
>
!

MM*MMMMa*MMmM*Mwajw*jfMM*MaaaagM^UMi&M

www.portalguarani.com
TIT5

9$

M.

ante

O.

M.

ante O.

Mojar a otro,rociar. bo ob.Ahipi.


ojar la cabera.

Amra-

bpay.fmSnerS.^mo
bitub.
Jtfolelar

Ayap

canfando.^mboa

mo.
Mofea,Poromboayii.Pc romOera. PoromS anMojarfe..hecho vnfopa de gec. agua Che quymb L Aye vWolido eflar de canfado, g.Cheaquymo. Cheratambig caneo gui VWoxicon.Porotyng.^mCheaiS atambg caneo, n boi apu. ;;Cheracy r^Oaao a'c Moxiconazo . Porotinga neocheretrup. guacu. Molle rbol, aguar iba,
Mojarte. Aeme aquy .Che

robuAemboob.

Moxiconazos

dar. -ytn-

'Yoabeb.

gtingi. Mojn de chacara,&c.Cog ibi'y.Cogepyc'.

Molledo

Molde.HIangaba. Moldura.Haihba.a.3. Moler.ycoeog.*4mongui chog^mongu.

del braco. Tib e'.YJb^. Molleja.'Vruguacu picue, Mollera de la cabeca. Te.

toba p. Mollera de los nios. *picuCr.

Moler

a plos,.^m8uu yha-

Momento. Curv tefcObera


-iberbStS. cab rm'S
te'.

pitupamS. Moler. cafando a otro.^mboguerai. ^mombitub. Moler frangollando. oapynd..

bote.Cuf'.Mturrr>:c

Monarca. Mburubicha bet rbich.

Molefta cofa. Poromoera. PorSmboguer. PorSmboayu. poro mo Sn gec. ,Moleftar.4m8 angec.4m

Mondada cofa. Y pir pfrc


ra.Ypeogpr. Mondadientes.Ta quy tyngocba. Taipa^cuti
*cba.Taicrindba.

Uuiu

www.portalguarani.com

M.

ante

O.

M.

ante

O.

99

Mondaduras. Apecu.Y iapecuera.Haticu. Mondar los dientes. As ai


cutug. Ayaitxher ai. A-

Momtera.Acanga e.

Monte ralo.Caacat.Ca
y -na y mba. Ca catu

ob^

ea pa&rnb renofie. Mondar fruta de cacara grueT,ohueuos. Aype!

Mteri el modo.Ga man


duahba. Ca mo nayrohba.

g. Ayapeog. Ayapembo.

Montera laprefa. Tem


biv^oo.
;

Mondar fruta de follando


lonafterio.

Moteros. $oorupfa.coo
r

hollejo.Aypirog. Pa abar r.

tequra.900

momohe

hra.

Sa tneda Quarepot i y yapo


pir,

Montn. Ati.Apyt a. Apoa

Montn de eiercol. x a-

ono. Ca.Caray.
b,

Cam-

tira.i ti apira.

Montones hazer. Amboati


atjf^
<

[nflruo.e moanga.

[ntaraz.Caai'gura.Ca pe guara. rnte.Ga.,


.

Morada hazer; Ayeogboa.Ayecotiboa'.

Morado colr.Pyta umbi'.


Candu.

onte alto. Ca ibatc. fnte efpeb.Caa ana.


[onte

Morador antiguo. Tapia.

fnte ralo

grand.Ca guav defcombrado. Ca catuob; Ca guipe Y.


.

ra;

-.

Morar, habitar. Ayc. Af. Ayc guitecbo. Aycobc.

'ntecerro.ibitiru^u.:
*ntear;caar.

Mordaza. Cu picaba* Cu
monibiGaba.

AcaabanduiAaamofhyro. ote por debaxo del. Ca

Mordedor.Poro^uugura. Mordedura. uu guagera.


Mordifcar*

gu'bo.

Ay uu ru tu.
Ay--

, , .

... ...

.... ...... ...... ...... ... .., ... ......

_.-.

AMJm

iTiifiiTiifi

www.portalguarani.com

gp
xo

M.

ante

M.
me tu.

ante -O;

Aycuu ahgafi. Aysiwibegue.

Teo roba pilme ttiUH

Morder. Ay^u.

Morder con rabia. Ayfuu


a.l.mbur.

Mortaja. TeSngue i?Sl| dba.TeSngu gj&Soj Mortandad. baba. P ib

Moreno, Etiope. Abpichunda.Tapy i nhv.

Mortero. Angu. Mofea. Mber. Mber

bi, verde. Moreno coIor.PiribiVv. Moreno hazerfe.Aemopi Mofque ador. Mber me dohba. Ymbobe b i rbytv.

Morir.Amano.Chereo. Morir de repente. Amano


biar.

ba.Ymboyectba.
Mocjuear.
o.

Amondmt

r.Ambobeb.Ambo

Morir en la juuentud.Ycunumbucucu teo oyoh*


l.Teoguerah. ;Morir efpirar.Ayequii. Morirfe de rifa. Chereo gui pucbo. Ayequil che

Moquearfe l caualla.C
e uguai

mbbab

cafe

y. Mofqutter,o.atyu nbi

Moquito. Mbargui. r ty^.Arur. pucagui. ofta c a.. Morirfe empone;o&ado.Pa Mokc- a Molachos. Aid bota. yepipcamtn'o. Morirfe por algo. Chereo MoftoXaguy puh . 1 y potito. Aye quii he$. Moftrar Ahechaguc i. se." .Mormullo de gente. CmMoftrar con el dedo. A bi.Aibu.ombQcoy. ee. Mortal. Omaobae rama. .Mortal beuedizo. Tiqui- Motejar.Aycur. cu poro apitonaba. .Poha Motiuo.Hba. Mouer a latima.Ghemo -xigiu pochi teo mee ngpv. ba. .Mortal efta yapara morir. Mouer algo paflandol<
.

;.

www.portalguarani.com
1
1

..nnmn nmn ma i m i
i
i

ii

nww i i a na
i

ii

ii

Mi

ante

O.

M.

ante

V.

ii

otra parte. Ahiyi!^

Ndaet.Teyet\Tubich.Matete.Matuet.

Muer aotro. Amonan. Anatoi.

Muct a ria. Amboyoac


vea.

Mucho h; imS.Ndaco 'ru gua. i mangar, im


m'.Aracaecat.

Amono ambotarey.

Ambo yoguerecoa c. Mucho ay. Het oy me.


Mouerarifa. Amombuc. Annbopuc. *2^ouer,malparir.Gheme-

Mucho en cantidad

, y numero. Het. Heran't-

mbxqu. Mouer, menear

lo,

liquido.

mopa.Hetete. Ave. 5 Gat.Hayt.Heao amopae. vri ey ngatu.

A y piguar A pibu S
Muerfe ai mifmo. AemSmri.Ami.Ac,
x

Ndaete.Isi'.T.

Mueho tiempo.mia.CaraMuchos
mbohr;Arimba. buenos. Abheta
hetocattmi.'

llfouerfe en aclo venreo.

Ayeroqu^
Vuer^tocar.Aaato. \f ouido. Ym8 mii pira.

Mu :hs malos.
Y-

Het het

aaboaibai.

atSimbrc.

dudable cofa. Hepira^

Oyc

te ey.

'Mv

ante,-Vk

Mudable en lo que prme te.

Aba ee yetcoba -ro.

Vf uchacha. Cfiriatag

Gua-

Abaoyeequabbac.

M-

cha,cs voeatiuo.

Muchacho Gunim Qa<


ni.

baequabeeng ara note. ^udanca.Yeequb.Yctfii.Yeerobag.

:,H5r

duchas vezes. Hta yeb .

Mudanza de vida.YeeceYebYyebSucoby^o. Ye apequaL. ^uchedumbrcTi.YyaYeec apengg. cu.Hetete.N?. Mudar algo. Ahiyi.Ta. ucho.OtetG.Ayebo.N- Mur de vno en otro. Ada ete.Nndete ,Heti.
hequabg.Ga.

Mu-

.,....

. .j..i..

MAj.m. MJjjx:

iilifiifiililMTiliifiiliiMiiTiiMiM

www.portalguarani.com
wvwrrr*
loz

M.

ante

V,

M, ame 3^
Mucla.Yaguei. Muela cordial. Yaguea
pr.

Mudar de parecer. Ayeequabog.A'e engeru. A-

eeerobag.Ca.

Mudar

'Muela piedra de amol; tymba. Nacheroba yu Ytaqu. curaVeruguarec. Muela piedra de amolar Mudar de propofito. Aro/rueda. Ytaquiier. bag cheremymbo tara. Muelle de arcabuz. PoY Ahec biar'o cheremyni- .Muerte. TeS. bot. Anee mysibot Muerto. Teongtrcra. cuc erobag. Ayecobiaro ;Mucrto>el muerto. O rc
el color.

G he raba

cheremymboti
h.

rpi re-

Mo bae. Ombobaer ara


ahiremba.l'mbfahri

'Mudar ropavChe aoayeobyrS.

Mbapra,Aaiyi& Muerto de iambre. M


-mbiapia'.lmbuhnct

otro Jugar. Aya caco.Bo. jMuire en coumbre. Aa

Mudarfe

MI

yuci.Chemoeomb

hiyu cherec. Ahecobta


rcherec. veecobiro\ Na cherec ab^ruguii arec .ChearsTb coi te.Che aribe r'aiQ. "Mudo.y elngja.,. e naciniiento.QeiTieagui y neengu.

Muerto de/fed..

uhi el yuc.iuhei rernbira.

Muerto en pecado. Ang, p rcmymo mano. Anj;


rehebe oyeqtiti.

.p p^p om.an8. Angai]

Mudo

Mueca.Aruqual Mueca en la punta dclf

Mudohazer aotroconu*
ciendole.

hh
;

flecha.Ani.
,

AmS

engu.

Muefca hazer
torno.

Arnofieembg. Mudo quedar vencido. Aeembig. Che eengu

Ambo

y labrar aruqu,

guimpa.

Amboaraquyta. Muefca tener. Y yaruqu; Y yaraquy t abae, |

irmifc.

www.portalguarani.com

M.

ante V'.

M.

ante

V.

103

[ugcrcafda.Tembirec [uger.Cua. [ger la llama elmarido,


TSr?;\.

Multiplicar. Ambo et. Ayrimo.- Amboubich.-

Mukipiicarfe al^o. Asm-

[agrc.Qirab.
[uy.Catu. / [uy alto. bate catu batc
teca t. Luy ancho.

mboubich..
Multiplico. he yrumo.em

Mullir

boet.cmboubich. la cama. Ambogur


cher upba.,

Ypi gu age-

te .Matt. Por ang.C a

tuprmete.

py baxaiib2'ete,&.c.
bueno CatupM et c, &c. !oy de grado'.Cheremym
[uy
.

Mullir la tierra. Ambogui b.AmSmybi. Mundana perfbna. bipr


rtequra.

Mbae

b'pe

guara o reh oporopo-

botpe etc, !y malo. Pochi


te.&c.
'uy recio.
ete. 'uy

tmoyndra. Mundo,enemigo

del alma..

etc..

E-

Tenaietc/Ta-

tf ete.Y ^CttOatS y*

relamido eres Neg ciimbi erebi c catup'. ula.Mboric guacu.:


,

bpra angi amo tarey. Mundo hemisferio. bag a^deree yerepta. Mundo orbe. jH apu. b opaeati.A.9. Mtieca.-del braco* Poa-

aladar. Ytipra,

Muir gente. Amo mis rubia. Ayco. Amo quyrey.Amonoombia.

#-

ulata.Murat* ulato.Muratov uleta.MbocQcba. Yeco caba, TendapLgui cocr


ba.
ietas/ traer.

Muidor .PoromS my filara.

Yocoohara.

Aba po*

rorrxonoohra.

Murcilago. MbopL

Tendapi guicocbaayporu*;
;

Murmullo de gente* Aba


coya

Mr-

mmMMMMiMMMagggaagaajaaaggaaa^a^SaMaMSS

www.portalguarani.com
ITJ- ITi

104

M.

ante

V.

N.

ante

A,

Murmuracion.Cur. Murmurador. Porocurah ra. Poro abtqui har a.


.

tecbo.Chetynyie,gu tecbo.

ru

Guapichareco rehc. Yuai hra.Yyur chach


4

N.
Nacer.
,

ante

A.

..miaplch rec rehc.

\-8.

Jurmurar.AycudLAyabi
qui a.Chs yuru he$c. M.irmurarenaufencia. A'ii^ l.Yyatucupbo *ihngao. Maro.Troque cj tnbaba. MaCic 1. Mborahei. Porahe!.

Nacer adornar lo embr do.Hoba teice gueon;


T:urubgu?Sina. OtL erobtemrty.Oibier( p. Oibi mbobi te my

dito ma. Nacer^bien la criatura. maraney o mytang


I

MuiQa'delndios.Guahii.

OacatupirVNi
ti.

rearar

Mufcadsmugeres. ecigara.

obo.>Oniraney meVyi

Muico.Mburahey tra. Muico diefro. Mborah


-

Nacer c facilidad. Oa
li.

ra

rehe ccatubae. Mborahj tira ecat.Porqua-

Nacer de cabera. Oacani


.

Bporrahdrehc. Muflo. V, 4.

Nacer de pies. QpYbo 4


Ocupboyri.

.Huos pintados. Vbarbae.

Nacer dientes.Tai bce. Nacer diujelb. Cheyati


p.OccheyatiJ.

Mullos ludiral que anda,y es gordo. Qyeuyequiti


quVti.

Nacer el pelo.

Ha c.

racje.Cherabace.

julio.~m8mbi.Ru.PichblT.Piribi.Abayig. M-uftio andar. AemCmbi

Nacer el Sol. Quaracioc/


Opquarac. Nacer el broto.
raje

Y poiii

giftccbo.Cheyi g gui-

ymiifc.

"W"

www.portalguarani.com
mm
N.
ante

$E

N.
Nada, A

ante
an?.

A.

105
II

Nacer efpefb. HeSy jbj. Ymbeyu mbeyu he$n\

Nada es.- Nambarugua.


Anyn'.

Yyapembey oce

temy tyma. Nacer flor. bot? y. bot


oge.

Nada faber. Ndaiquaaquiri.Q.ir'ndaiquaabi.

N-

daiquabimbac.
mbae-quabi.

Na che
Ndare-

Nacer hoja nueua. Hoqui

Nada t^o.Nda rec quni.


Nacer
"

los cohollos.

Ha
He-

Qujfrf'nda reeo:

oce.
lo fembrado.'
no!, na.

Nacer

Oapymo aic. Nada valer de precio. Hecoi nabae.

pYeyma che.Nache
,

repl.

Nacer muy verde locano. Hobet gueBina.Oye


robiar gueoina. Nacer,- o falir elpaxaro.

Nada

traer. Nandte'ay.
ruin.

Nam'etci ayu.

Nada valer,fer
caiui.

Ndil

OiaguiV. Nacer tallos. Y&nbiqui


oce.

Nadaderoattb.Yta haba.

Nadador,

Nacida cofa de grano^que


fe

cay. Ar.'

Nacido diuiefo.Ati. A.i. Nacido madurar. Cheyatii

ita hra. Cita quabae. Nidar.A ft.Bo. Nadar con vn braco. Afta

yoabjf.

huv.Ypiucheatii.

Nadar cortando el a^ua.A


imbobobeg. Nadar rempujando con los

Nacido rebentar.
tii.

Opug ya

Nacido tcner.Cheyati. tfaciotl. Aba emoaaga. nacimiento. Ahaguc. Nacimito de agua.i apira. Nacimiento coftuQ>bre.hs

Nadar
ir

pies.Aitemoaa. fa'ber. Chcfoaqua. Afra qua. Checatugui


abo.

mongac.

NadicAani., Nadie es.Na aba ruguai.


i

Na1

MMfiB|ll|f^

www.portalguarani.com
'
'

'

yi l i

rrjTi

o6
Nadie
:

N,
by.

nte

^
i

'N.
garar.
'

ante

A.

Naabrugiai

ehc.

Naaio hazer agua. Oe i ga


rata*

Nalgada. Hebipg, Bebi


petg.

'

Nalgada dar. Ahebi peteg. Ca.


Nalgas. Teb.

N. ante E. Neblina.bit;
.

Nalgas limpiar quando fe


leuantan de la tierra.

Neblina hazer.ib't'e. Necear. Nache araquat*

A-

^itecbolMaratabia
c.

yeebtubirog.

Nariz. Ty.j.

Nafa de pecar.Yeque.Ya
paguar. Nafalarga.Yequei. Nafa,o trampa para pezes.
Par.

Necedad. Araquabey. Tai bi.MarStabi.Tec tap*


nW.

NceTaraca. Tecoteb

Natas. Cambr ayapecue. Cambi* apichvngucra^


prnynyt.

haba. Necariamente. 1.4. Necesidadjcareia. 7

Natas hazer.Cambr ayape


cueayafa. Natural cofa Hec fr. Natural del Paraguay. Pa.

b.Tecotb?. Neceisiudo.Teco^b'b. NdiaBo/l .,,,*pora ra1 ab


h/ ara.
'

Necio.Tab?.Tapan2.
Nexar^Aycoacu.Aanyh.ic-, Ntaiqabiriae.

raguay para. NaturilcZi.Tec.

r -

Negar ai

hijo

dndole otro

Naiiaja.Tcndibapyhba; anegacin. Para rup ata-

padie.Amboub.

hbaa

atatiba..

Naugaci,rho.Hohba. Nauegar. rup a ata. Nauioagaratruc.'


j^auio gouernar*

Ayocog

la cabe c a; An Scang mbobab. Ayeitj bagitA ny guiybo. Negar la verdad. Aycoacu hupi guara. AnomAya* * hc &c,
:

Negar con

Ne-

ja,*.

www.portalguarani.com

N;

nt'e

I ."

N.

ante

S:

iof

Jegligenca.&ateym.
tfegUgente.iatey y ara. na

teybo.
bpe.

Yurib pop. Neruofa cofa Pvjbae ayi. i\euado. Tipia.


.

^egligentemte.atey

m-

Ztfeuar.Ripi.'
TV.

negociado andar. Ae'mS eaenaguitecbo.


feegoci ar
vFegra.
.

ante I.
.

Aem v.

iVidaLHupup. Ni dal,las pajas. Gira raii


t?.
:
'

^egocio-.Mbae.

IA

Tapnpehv. Tapiy

pefv.Cu?.

iNTidp.Haitu Nidos hazer los pajarse

cofa.Mbae rv. Apicnv.Hu. nv. negrear. Huhue. Huhumsegra

Oyeaitboa.
iVidos hazer a las ues. havt BSSt.

A-

bar. negrear .Hoguiboh". negregura. H hagucra.

Nichh.biiymb.
JViebia auer.'Aratymb e.
isri'eta,

HSndcra.
tfegro.Tapav.TapSynhv.

nieto de ia muger. Tem^aryro. .Nieta, o nieto del varn

Negro muciio. Hlnda.

remymyno.
Nieto,

pychmda, Negro de lava. Chepo apsapirv. Negro del ojo.Chere^a pi


ter.

Tnj aniy.

ciize

o'o el abuelo.

TVieue.Koi'pi .PvOi np.

Neguijon.Hiriv. Keruos.Taii. /Veruios cortar.Ahayi.m8-

Nigua. Tung. T mas ni menos que efo. Eboco Vm'bc.Ebocoi

rapich.Ebocoirana..

Ninguna cofa. Aani.Nambaeruguai.

ndog.Ca. Neruio de fruta neruofa.

Hayu. Gemios de

Nia dd ojo -Teca ra. Nina hafta diez aos .Cuna


tai;.

la

garganta.

Ni-

MMMMMMMMMM^MM^agMJLEaM^MaaUtMkU^^add^tiMM

www.portalguarani.com
HTITIW
N.
a-

108

N,

"ante

I,

ante

O.

Ni&a

tres * o nio hafta os.Mitn^.

No ay. Nditibt. Noy mei. No alcanzar. A guata. PoaNo alean car


da.

Nmear.Aem8cun8m&c.
Miaerias.Cnumiec. Niez. Mitn^ ecoh. Mitanghba. MytSnga^ 8
teco.
[P?J

t-enPo.3.Nabah&ny, con la mano. Chepo ata.


.

No alcanzar lo que pretenNabahemy cherenv biecrup. NoaTentir. Hetfp. Har.


Lamuger,Hauba.

Nio,dizen por amor. Pa. Ki* por bien", ni por mal. Guerec caturmo.Gue
rec ac iranio yepe. Teco guerec cat teco

No

aflentir a lo

fe dize*

guerec ai yepe ndogue.


rob'riv

Ni por ero.Ndaeroya. V Ni vno,ni otro dar-M^coi


agnipete'aub..

Ataa. Aanihanich.. No afs, inoafsi. Na eguy b rgua,cona. No alccar vna cofa a otra..

Ndoctg.Ndo yo hubei..

ames No afsi como quiera. Na


maranga
guai. no* %uai.

ngicine.

ruguai.

Naaru-

Kiuel.Mbae apengocaba. Niuel de pared. Ytiapay *


Ytac'.

pirurugi.Nayrin ru-

Na

mrngu

Kiuelar.AhaaV
N., ante

Nbaita?Nde panga? [t.. Noble. Angatur'. Mr nga.

(V

No^egado. Any.T..Ti
Hinie. No , negando con verbos.

Noble condicin ..Tec angatur a Anga tu r ambec . Teco mtrangat.


.

Nobleza.
tura..

MMngat.

.e~

Na
;

.da..(y)Y,al:fin..l.

manangatuhba. Anga-

ym.Eni..

Noipreguntando,Aahi pa*

Kobleza mofrar. Crabo


apaquababi eherec mt r;ngatu*.Gfierec angatu,-

cM&$tepe>

-Kp Etohibnmo..YmepErnc.

www.portalguarani.com
w*m
N.
ante

O.

N.

ante

O.

109

tiiraarnboyeqna. At? boyeh cn'lmoa mi* rangatu.

No lo cumple.

Zvombop-

Nobleza tener. Chercc


LangaturS. Che emona marangati. No conocer. iViaiquabi. No conozco lo que veo. A^dahechaquabi.

ri.Nomboayel. No lo dexes de hazcr.iST Je. reyapoicetcaC

No lo digo por tanto. Ndz ycbo rejLi a. Ni ym


boayehamo rga Chemcgmoac.
my.
1

hae.

No lo encontr. N ihobait'
iNTo

No
I

cure, no pretenda. Te' te'em.

mame yo

ea

lengua.
'

tfodurnacofa. Mbaepity megura. Acoche. Pvfv.2. No de ea manera. Ni ebo


coi raib'ru^w.

Na cambul aipoe C he
.

$ c^'ma gui nanohr'm.

ATdayptdchec cmbi agu jtf achemo cambui


.

chea coeengari. ^ombradotfamofo.Her" na minga ruguaj. quangtubae. HenS ru'To defampararfe vnos a ob at bae. HenSy ngatros. Nove oio n-mbo tupmbae. Sr.A'ioroyopoeyri.iVV

Aaemo

bodigo

doroyaogi oyougui. verdad' A yepa?

No es Pedro para cabrero.


'V.R*m8ngu.

TVombradia.Henoyndbar T^brar a alguno. Ah'c'noi. nombrar en mala parte,y


buena. A fian gao.

Kp
No

e> posible. iSTdicatui

T^o nbrar por fu nombre.

ete.

etoy contento con l.

nombrar
ir i

2\T

acherequbi ychupc.

AhenSihcrapipc. , tener iemprc en la boca. *2\acheyuru


ychugui.

Aunoiruiai.AT acheroribihecc.

^ombrarfe llamar.Ayc

enos. 7&y bailo que dezir.Mar oe gum ndohubi. N0mbrc.Tc.7i


i

Kom
i'I

iiiiiiiit

MMMmMM^*w.ttm

www.portalguarani.com

no
gat.

N.

ante

N.

ante

O.

..

Nombre Nombre
Nombre
cur..

fama. Teraquanponer. Aherog.


malo; poner.

No

quiero.

Ndaypctri.,

Hne.

No querer enctrarle.Ayeapi-ychugui.

Ahebee.

Ay-

Norabuena.
ye.

c ;
v

Ene.Hy-

No me parece

que

es eTo..
i

Norefpdermal por mal..

Na e boc o\ r ugua b r Nahobai charvngy chemy chbe. Ndaaypbae rereccaybo. rguai ae nich. Mbae e No fatisfazerfe. Cherugua.
hae.Yiayp-c-ha..
pe

mbae nngar:

No mucho. Ndahetai. N- No
daayeil

Nones. Yruymbac. Nvri.Syrundey..

que ay. Aypoenyog,- en Fo. 3.. Chepoenog.


fe

Tacar todo lo

No
.

No pecare mas
r a.

como? Matanip l

Ani che-

Ma'ra'nip he'ra?

cheanga ip a coi te No fe comoando? Mr: No poder.Ndachepoatri. maraheraaye? No poder abarcarlo.. Na No e como me trataran?'
cheyba ybu Nachepoyab?.,

Mafahera cheier^dnin?
:

poder

no

tener facul-

tad, Ndaeui ye .Nda che

pope

rgaj

aipo hhy..
I..

No poder hablar, o tragar..


Cheyupc chervrnbiu.
Chente...

Ndaiquaabi hecohba.H.2. Maraera hec oh a. No gq que manera?. MaP

No e del.

rangatnip?;

No fe hazermo me amao.
Nche ecatu.Ndayqua:
bi yyap.
t

No por eTo.. Nda eroyai..


Ndahaubi., No querer, no voluntad,, Ani cher, Ndatinir

No c para que. Mbaram&


No fe
para quien. Abaup;

*,m ikhi

www.portalguarani.com
r-rm

K.

ante

O."

N.

ante

ii

gu3r3ma hetS.Yyrandaiqua bi, No f por donde, Marup


era.

tamo chereconv. MSr tamo aico rae.

No fe que perfona. Aba hS


ra.
r'

No fe porque. MbecramS No que fera de mi. Maipo.

her a chereconyn.

No

ic

porqvetne ha veni-

No f que tal es,Marangul


era.

do eD.MbaeramShera. Cobac tari c'hbe. Tutu


chbe ndaiquabi. Araca fiera. Araca nipon. No fe quantoha. Araca

No f quien. Aba hera.

No f quien es. Mabae he*


ra'.Abhe'r'.

No f quando.

No fe

r a ni po

vaya,o no. Ah hen C ottf a guih


.

heTa^mah?ra,Hec6haguc ndaiquabi.

No cquanto vale. Mbobi


nipohepi'.

eyma, Noraafsi.Andicne. No era jamas afsi.Andicc


coite apirey

me n. An-

o w quantos* Mbobi niptr. No fe qu . NdayquabL

dicebenc. No fin caua.Nda haubi.

Mbae WrS.

Noino.Catu. No folo eo.Ndacobae $

No fe que es Mbae era.


,

Mbae ip.

No

teruguai. fon muchos.

Nda

he*

No fe que fuera de v$s.M$


iSamoherande
rerlco'-

ny rae. No f que mal mehaveni-

doMbae ac htra'ou che


be,

tai.Nambobrugiai.Hg t a' hera Nobtroh juntos. Orepetcf gua s u O re noy t ! guac . Noctros minios. aad
<
.

ae.nde tecatuaf.

Nofequemedixo. Mbae
heh ranaco chebe. Jo f que rae haga Mar

Nosotros foiS.Greao. o jotros excluyendo. Orc,


i

.'

No*

*.M.m.M.M.*.M*.M

*.m.m.*.zrM^x..M.m.w.M:M

www.portalguarani.com
yU
'

'

ITITi

iii

N.

nte

O.

N.

ante

O,

Nofotros incluyendo.
d.

Naa No tener lo neceario. Mbae cherecotebe haba a*


darecoi.

Notado de infame. Man?mbat herecop. Heraqundayba'i herecopi.

No tener noticia. Napora-

Notar con la vifta. Aha' he chacpe. Hechca ahaa. Notar lo mal dicho. Y n}
aruaney ayga

No No

ndbi. Nahendbi. Na andbi. tener fed. Nache iuhef. tener ventura. Nache

tatchagucayogua.

nk

poporangy.

No tener ventura en peca*


Nache pira porangy.

No

Na

temer. Nda quihiye. e mopirygy ychu-

No te vayas
q rSnge.

gui.

, cfpera. Arribe. Ambernge.E ha aro

No tenis a Dios? Ndape*


No
recope Tupa? tenis honra. Ndaperc*

Noticia tener. Aporandi ma. Ahendu ma. Ay*

coimarangat.

No tenis necefs idad

de lo

No tratarfe mas
recobei.

ageno. Abambaern-

quaaima.Aand. los q fue* ron amigos .Ndoya gue.-

No

dapeicotebei. tenis verguenea?

Nda

petuny panga?Ndaperecoipe t'ra.Napetquaa bi panga? tener gana de trabajar. Na ckepcrabiqui ccri.

No

Na checaneonderi. Na chepocogi ccri. Nache poroapoccri. No tener hambre. Nache


embuhii.

Nouela.eequl'r. Nouelero. ne qufra rerequara. No veo ya la hora de irme* Na che angy guiho pota bo. Cheangeyme aic che ho che hoc ramo.

Nouicio.Oycoramobae* Nouios. Oyopopihirmo^


bae.

Na che caro- No huuieras.Ndaroya.


NouillOr Albaca rahapaoei

la
ifch>

www.portalguarani.com
wm
N.
V.

ante

N.

ante

V.

113

ogi pire.

N. ante V.' Nube arrebolada, ibatfpyta.

Nube arrebolare.Oemopjtibixt

angramo.l.Angbe. Nueuas.Porand. Nueuo hazer de viejo.Ambobi.Amcmbiah. Nueuo. Piahu. ang ram gu.Yramongu.

Nuez d la garganta. AvuquytlYacedquyt&'.Yrftquyta\Yribcand. YucoSquyta'.Yua.

Nubeblanca.YbM Nube de agua. Ama. Nube delojo.Te^ tmg^


Vfabe negra.

Ama pytv.

Nublados.Amapyt n vbft: Nublados auer. mapytS


c.

Numerar, contar, y narrar. Aypap.

Numero. Pap,

humero
el cielo,

Nublarfe
bit?.

iba^ oe

innumerable. Ni papahbi. Ypapndicatui.


.

mS^p^.ibagor^mo^
Nubllo tiempo. Ara am'pytv.

Nunca jamas. Apirey


diceapireymane
Nutria. Qiuy.
.
ta.

Art-

^
1^%

^''t&

Nuca de la cabecja.ii.
Nuera,dize
ra^'tati'.

js#
ante

el

varn. Che-

V.

udojberruga,tetilla.Quy^

Nuera,d2e la muger.Chemembittf. Nueffro excluiue.Ore.

Nuero incluiue.hand. Nueua cofa.Piak. Oscra

m obae. Y r amenge.
Nueua cofa, no vfada.YporupYrey.YmSctaromb
'

udo de la garganta. Vid Nuez* udo de palo. A qu y ta. udo quitar. Ahaquytaog, Aquvtmbo. udoa cofa. Yaquytqu^
ta,

rey.

udos dar,

AmS

aquytS

Nueuamente. Piahrama.

Q.
m
M
riiiiiiiiiiiiiitiiiiiiiir^^

www.portalguarani.com
Ul FJWi
'

ff

M4

O.

ante

B*

O;

ante Bi

O,
0>del que defea.Tamo.
0,difiutf;ma.-Gter8.Co-

he amoyngoyngc che
reh. Gheguerccocad

ramo.

Oyequay

catu

her'.ConipQ. Coteni-

0>del que fe duele.Gaetc, 0,del que fe enfada. Ch$nt.


?

T agu.
,

chereh. Cherec agurVe ramo oyeupfr oyeco hu chereh, Obligar por ky. Teco moVaneaba pipe ayoq.ua!, AnSm teco rnangba
pp, V.. Teco, Obligarle, Ayequaye. ^ Obligarfe por voto. B ti
s

exclamacion, .
?

ante B,

Obsdcer, Ahipi,' Arobi. Aporerobi. Anvboiyc. Obediencia .Foro apla. Ha pi a-Robla. Herobia. Obediencia fin replica. M* boyebprey rapia. ObTx>, Abare guacu, Fai Qbifpo.
Obligacin, Quitaba,

Obrar, Arnbaeap. Obras.Terobiap,

Obrero.Mbae apohra. Obrero que fe alquila. Afole rep reh'oycpori ucabae, Obfinado, Oporoy robacj

O.

ante

C*

Ocafion.Bib,

aligado
ene,

a ley.
r y

Teco mo>
quai pira

nieaba

Ocafion achaque.Ma.4. Oc ifi caufa,Reh&, Ha, 6.

Vea.
citar

Obligaio qu.y pira che yecoacu reh. ChcquaJ yecoacu


reh,

a ayunar,

Ocafion tempo.ra. Ocaficnador a pecar. Foro

mo angaipa hra, l.Poro


moangaipucahra,
Ocafion dar al pecado. AeaiQ angaipa bib.Foro

Obligar con buenas obras, herec marangatu re-

mo

*,rft

www.portalguarani.com
wmm
O.
."I'U"1"A"

O.

ante

C.

ante

Ptj

mo Shgaip h ahecar. Angaipa chab ry*


COyCO.
Dcultar. Aycoacu.

Aom:

D-Cupacion.Yepor.
.

Mbae

ap,Hecoeey. Dcupada teirla boca. Yp cheyurXheyurp, Dcupad elar. Ayepor guitecbo. Ambae ap
9

Gciofo.Tec'teybora. Te ceyyra. Oyeapaquarogey mba opa , dizefe del echado en la harriaca,&c.l.Oya te'bae.Oi-* cebae. Ociofo en palabras. Chemarate. Ociofo eitar.Aicoe. Ayco
tey.

guitecbo.,
la

Dcupir

vergenza. Che-

O. ante D.
Odiado. YSm8tareymbi / re..

t'diererec.ArotrY Dcuparle, darle eme hazer.

AmSmbae11;

apo..

Ambo-

yeporuuc.. Namoyngo

Odio.Poro asnotarey.
bota rey.

Am

Dcupar todo elTiigar. Opa catu tendba ayplcr. 0pacat tendba arecn. 3cupar fe. Ayepor. Re'

he. )\
Utfrir
.

Odiof hazerfe. AemStareymbuc. Ayeabaete recuc. Odio tener. AamCtarey. Ka ambetrir Ayabaete rec.,

aDios- Ahepe
;

Tup?..

Ji:cideriti!es.QuaraCirey

O.

ante F.

quiehcoijgura. Qar a f r e i)c c i den te quieh. }cio. lectey. Tecoe.


.

neraney.Ei.. >ciofam ent c . T ey mb pe .

Ofender a otro. AmS mi* xt AoaoyrS. AmSe'm,bppochiuc. Ofender la via. Chereca^


c

Hecodhpe.

enderfe mucho de pCCa-

iiiiiiTiiiiiiiiriiiiiiiiin

'irjiigagiirrMTiriiTiiiriiBfifaf nrni

www.portalguarani.com
rrfww
ii6
O. ante
F*

O.

ante

Y.

do,o falta agena. Aro tf Odos negar, no darlos.Na cmboariQa cari. Na s maringar. mbo api^ai. Na?mbc Of~nd:re mucho de a^raapcabiYi ychupc.Nache uio.Chemotnara nandeapicacychup. teyhpe. AyecatucheOdos dar. Ayeaprcac- Amo mara.

Oac al l^tb^e apohra. Oi:iocargo.Cherec mee ngba, Oiwio,o:upicioa Cheaa;

yeapicabLAcmbo api$ab.

Odos tener llagados. Che


apicaqua
ra.

garequ'ja.

Oyr.hend.Pa.Bo.
caba, Cheapi,c;abi ca-

Ofrecer.Aiqaabef Ofrenda. Tupa mba

Oyr atentamente. Ayeapitu.Ah&idu caracal u.

O.

ante

Y.
pi'p,

Oy^CurViig.Coara

Oy

medio

di a pafado.

Oyr bien. Ahendu cat, Oyr con gufto las murmuraciones. Yanga hagu. Ahendu or catu.Y*

Oydacay.^ Oy, muy demanma. Oyei


coemytariaio.

curcheroribi Cherori rendpa. t yanga

Oy,to io el da ya paflado." O/earay. 0/,toio el da no pa:ido. Stig ara guetbo. Cora


guetbo.

Cheyerequa eat ycur rendupa. Oyr con vn ojdo fblo. Che

apCapehcahnd. Oyrdepaflb* Quapapp


atienda.

Oyd,dc

plural. Pehcchatcro.Pehendu. Oyd,de fmgular. Ehechate ro.Ehendu. Oidojcl rgano. Apxcaqu. dojei fentido.Hendupa-

Oyr efeuchdo de creto.


pa.

Ay eapi fa bi emliend Ay caracat hend-

pa.

ba.

Oyr mal. Ahenduba, Na henducatui, Ahendu ten Oyr

www.portalguarani.com
l
O.
ante

Y.

O*

ante

L.

I17

3yr no haziendo cafo. Ahe ndu aub. A herid 6 hendu bau.Ahemiu pjrib.

O.

ante L.

3y

r.

ecreto.n'ee emfahen

d. Dyrfe ruido.

Ola , de muger a mugeri Qurnaf: Oa r de la muger al varn.


Re.

Mbae parara

ocend.Pooend.P amb-.Yp.

Oh

del que llama.

Ahe,

CM.He.3. Rei.Ti.ii.
P..Tip.

O.

ante

\i

Ola hablando. AhM. AheV tt


01a,palabra tierna del mayor al menor. GiaC la s .P en v 1 y o a p u
.

D Jale s .Motoqu ara .


Ojear gallinas.

ruguacL

Amanda u-

O
ai

Ojear los malos penfami-

tos..Chepm Sogueta

AmboyecLAmSnd,Ay ti. Aya pip. AmScany. Nache apjabiru Naem


boapi^abiri.Na cheap^acalychup. Ojear mofeas. Amando mberti.

Olas aplacarte. Opig yoa p.Oa'mborikati yoa p.QeinSmbtL Olas leuantare. lyoapopva. voapieL
Oier.Ahe'tv:.

O ler, echar olor de .Gher eaqu.C her e aquab. Oler rafireando. Amo mo^

3 jeras.Top
Ojeras tener.

prurit..
;

he*

Gherop pi-

01fato.Mboret#..
Oliua.Taruir,a..

ruru. Ojo alertaetar. Chcreca


entigatu.
cata, Ahorno

Ayecapi& portar v n-

gattu 3 jo de puente .irboboepiDjqsJC. [&

Oliuar.Tarumandi.' Olor bueno. Te qangatiu Heaqangatu:. Olor de quemado.Pich, Olor de lobaquina. Tendal pgUicaiSYpitiu..

Olor

fiWiiTiifiiiTiOiTiMiiTTTiiriTOima

www.portalguarani.com
n iTf'
'

ii*

O. ante L?

O, ante N.
"

Olor maio.Y ? mbae Y. He


aqulnducu.
*

O.

ante

N.
ara.

He aqaoda
Oncajanimal.Guacu

<i.Heaqiu pochi. Cu?. Habug.Ha.PichbY. Olor tiene de carne, coo ra biag oguerec. coo requaoguerec^ Olor tiene de mie.Ey rea,

O como parece

a otros

Yaguaret! Ondearfee!aeua..Tiec?

Ondea re

Ja

mies.

Temyt^

qua'ogucreq. Ei. rabiag oguerec. Olvidadizo, 'tmbo jaralffe

o'ecy- r'c'v bi tu agui

OeiSmb.Yypenv.

O.

ante P.

Oluidado dexar algo. C here carai

mbae reyabo.
,

Opinar. AymSang.ASmc
angab".

Oluidado

puelo en oluido.H 2 caray pir:

Opinin.

T.emyrrio ange

Oluidarfe demaiado.Nandete.Cherecara. Oluidarfe de f.Che yeegui cherecara. Chcycehc


...

Temymoangabi. Oponer vno a otro. Ambc


obaiymoaa. Oportuna cofa. Mbae

agu

chem^endu pab.
Oluido.Tecara. Qlla.Yapep. Olla del garguero. Yucoe. Ollas de remolino de agua.i'ycpbu. Ollero. Yapepo apohra. ae/ apohra.

yctei.Oacatu.bae.Aeyabet guara mbae.

Oportunidad. Aguyete
Aeyabeterec.,

Oportuno tiempo.ra agu


ye.Aeyabet ara rri. O-poflcipn.Tobaichah. Oprimido elar abatido Cherec ayb' guit

O.

ante

M.

Oaibligo.PyruX OmbrQ.Ati.

Cheporiahuguytena.A5 cotebeaao Oprimir. Areca. Arecc i?

ja-.

www.portalguarani.com
wm
VFT3

O.
aybf:
.

ante

P.

ante

R^

1Y9

AmSingoteb.A-

mSmboriahi. oprimir con peb. mombS.Ayappi^ Oprimir los cuidados.Ghe recaer che api p^g che
rerecebo, Chemoingot ebe.l.chepig.

Orar.Aemboc TSpa up. A Tupa monget.


Orar con atencin. AemS
quyryryngat Tp rao ngetbo Ayeapi^ab ca
.

Dprobio.Tec megu.ee
iriSr'.

O
ante
!

t , gui embocbb Tupa up. Aye api^acacat, A-momba cat embobo Tupa up. rar drraidamente. Ae unge rec rec Tupa up

/
l

Q^

?mbobo.Tp mongetabo,&c.

5>que -Guaetc 3 -que linda cofa, Atiti. Ata?. La muger dize,!!^

Ordenar ing-lra.MbancY.

de nac on angaba.

>

lcy. Te c ai o-

B que 'pefada

coa. p.

Ou-

''pi.Aupi.H8i..

Ordenar la vida. Ayec moyngat. Anioy ngatu cherec.Aembae moyi


gat.

Q. ante R.
Dracion.nemboc.Tup3
|

Ordenar,mdar. Ayoquau A yapo ucmbac. Anee

m8

ngerec^S.(upc.)

nget. 3racion diflraida. Tupa u-

pe e'mbo eangerec rec Mpe. 1. neangereco


"tctyrS'hpe. oracin feruorofa.Cheang

Ordenar o componer cofas. Amatyro. Amoy ngat.Ambogua cat. Ordenar por ley. Avoquai
,

racub pip arriongeti Tupa. Chequi rey ngat

teco mo.ifnga t&gg Amoyng teco nioiiangabarup. Ordenar Sacerdote. Abare

hpaTupamSuget.

ramo amoingo. Abar amS-

amMamm

www.portalguarani.com
.TJ
'

Wpi
izo
O.
ante R.^

O. ante Rl

moa.AmboA.bar.Am
bo eco Abar. Ordear.AycambiamiAham'.

Ornnmenro

del altar.

Mifamoangba. Ornato. MSrngba.Ye


guacba.

Ordinaria cofa.Tap. Tapian gumbae.Yep gu

rambae.
Orientales. Quara^i cenaba cot guara. Oriente. Quarac cemb

Oro.Quarepotl v. Oroenpoluo. Quarepot y cu. Oro fino. Qtnrepotiyue


t.I.cande.

Oro fundir. Amo membeg Qui repoti y. ba. Qnara^irobapoip? Oropel, y oro batido. Qu nape
p^'mbp?.
repoti pir. Ortaliza. Ca myry. H<

Origen de la cofa. MbaeiOriginal pecado,. Angaipa


b'pt

mytyma.
Ortelano. Hotynguerers qura. Mbae foqu? roca

Ongmr fe, tomar origen.


A Ymbo py. Onla.Temb. Orla del mar. Para rem-

rerequra.Mbae eoityrr bra. Caayup? tymbra, Orror.Abaetc.Pichibu

Orilla del rio.i remoe?. illa de ropa. Ao rembei*.

O.

ante

S.

Ao pODK
Orn.
cuc.

Oar, atreuer.
repoti

Quirepoti

Orina.Ti.9. Orinar. Aquaru.Ca. Orinar angre. Cheti rugiu.Aquarurugui.


Orla.

Nda poro pohbi. Ndachc poropoihbi. f,deeando.Tam8. Acy tamo. Coco au. Tamo

Mbae
.

mSratgba.

ma.Coco autamo. Ofo. A guar rana. Ofo hormiguero. Yurum'


Tamandua.Cfimyn .T yi
.

Hcpu,

Of-

www.portalguarani.com
rm

mm
O.
v

ante

S.
<

O.

ante

i i\

Me, guatda. Ett. Etiquera.

Otroia.Ara amboa. Ara


cae.

; ante T. >tear.Ama?na.Nga.

Otro dinerf0.Ae.3rE.-x. Otro mas. Amboae-ab.

.Pete^bc. >teros.MaSnngba.2vfag 'Otropoco.Myrybc. -ndba. < Otro poco mas'i quiera! 3*ei^*muchos.iibi att reMirib aubc.

nmandba.
otorgar lo que pide. ^e.

Otropoeonenos.Myryb
^ychugui avara.
gu*.

-EnelHiyeULa muger, ^Otroijue yo. Abac che heEr.


eait?,
.

%
^

Otorgar con Ja cabe ca. A y

Otro tanto. /Amboae ya-

ebnab^
boocevCoabect.
^O.

Otra manera. JMarndc*

Dtra cfa/Mbaca^l^bae iOtror tanto como/efto.Co^aniboac* cuerabrc.Cocucra mfam

Otraparte.Mami.
Otrapartc,ovanda.Ambto

anteT.
\

Otra vez. Yeb?. Amboae ^Ouada^coa. OpGa obbae." yeb'.Amboa. Araqua-obbae. Otra vida, Tecobambo- Oas del agua.
?

a.

Aguap. Ouas de pefcado.Pira ru.

OcrabultaJYebi'. Otras veze,o otra vez.

A-

mome.

Ouejas.Obch. Ouejero. 'Obecha rerequara- anga requara.

Otro.Amboa. Guillo. deshilo. Y nymb Dtrodllos. Amboacheii apui.Yi>ymb poapi. agUi.HeiagulamS. Y- tOuillohazer. Amboapu y chugul am. am&ara nimb. Ambo poapi y n y boac. mb,

K
t

O
***M*** m.m.M~
J

mMXtto

www.portalguarani.com

12Z

O.

ante

Xr;
'Xy.,

Vi ante Al
Pacificador que mete pazl fiSamotarey moyngat
:

O MM
mo

Qxah. TamS: J*% Coco a. Au tamo. Tara,ma v Ayetamo,


*

hra.

MoemoyrSngu

uchra.MSmbighra.
Pacificar.

Teteau-Aetea.

xalahuuie.ra. Beetfimo.' Qxala.lodiga, aun amen-

Mapitibha#a.^ Amoyngat^Amohyrouc. AmSnmo


mbiacat .A mSngyr.y r y mboruy cati

dolo vift. Q. mombeu beetamohechagit: P, ante A.


.Pacer el

Patificarfe.

Aemomb^.

A'emo quyryri; Arnborui cat.

gaimdo/Qcarmy

mba.,
Paciencia.

Padecer. Ayporar, Padecer deeano. Ahecha

gaforarv Too tanga. He-' mbac teco a$i.He Padecer dehudez.Aycoterocuy

roaingat. Herobi-raqu. Paciencia tener*To8canga

arec.Arp8ca<Arpcnim bae.Aroatangaturaqua. Arobi.


Paciente. Too fambo.ToS r ^a rerequar-a.Tooca vara.

be opbo guitecobo.Opi bo-tec ayporar.Aobevayporar. Padecer dolores. Mbae ac


ayporari.

Padecer extrema necefsidad A ycot - b ngat T abayporar.^


.

Mbaererocui mbae
n o

Padecer, habr* mhiahii


aif>rari.*
>
.

Vara.

[rS.

Pacientemente.? Heroo'a hpe*


Pacientifsimo. HetSScangat .6 et cinara.
Pacifica ipcriona.' eraney
.

Padecer ed. i uki aiperaPadecer inquexarfei NaeengynoS^&gtfrAroocg'ote. Arocui mbate

c6 .ac -guUk< ng^eymo.

^Yxw.Oicmonbilae.

C he qu r y

y ho&j angS . Pa-

HUk

www.portalguarani.com
fwm
P.
ante

mm
A;
P.
Int?

A7

aij

Padrako. Tubang. Che-

Pagarfe de algo.

Amo nfS-

rang.Ayporangereco.

pi,?apl. Padre/ Sacerdote

Padraro de! dedo. Poac Paja,Cap/j. ; pibubu. Paja arrcar.Acapij poog^ Padre.Tuba. Acapij,m8ndbrog.Ca. Padre de familias , Guog- ;Paja arrancar con raz. Aguarba. capijVptog.Ca. ~, Padre dizeriJosninos. Pa- Paja de maz feca. Abat*

Pap^HepL
-

robypir. , dReli.Paja de trigo. Abat myr? 'giob.Pa Abar. yicui giie.


"hatfctr.

:Mmmm*

Pajaro.Gura. "Paje.Tetayngu. Pagar. Ahep^eJAi^ ep?. /Paxfea ramada ."Capij quaPagar deuda. Cheirmnga raffang.Tapri. gura ahepi oiecVchere- .Pajonl.Capitiba.
sabae.
:

Pagano. Ghriiano oyc y

mbachepibee.

Pagar en' la mifmamonealba. Capij aM. aa;Ahobichuarv. Pajuelas .Vcacangra. Pagar jorn il.Ypocaneo ahc >Pala de hierro para carpir
'

Pajonal fpefo, Cap tib

ptfbe/^can^ repiamteY

Quarepotitbirap.
Pala de komo. i|bir pehc guacu. Pala d bogar.tgapYcuit; Pala meter torcindola paraboluer h canoa. Aypc
Palabrar.ee. Palabras olas.e'lMepc: Palacio Real.Tubichabet roguc,

Pagare ) vengarfe.Ayepi'.

Pagar fe l de u mano<Checneo rep5f rangir ayogua.


;

Pagare , o agradarfede i. Cheyerequ' guryeh.

Chemboyere qira car cherec.Ayerobiar cherec ret. .Am8 igra

tereco.

lK:z

P^

..,......-..-..-..-.^,..-..

JJ .^..^,^^.^.^...^

www.portalguarani.com
'

'

MW

P.

ante

A.
[qu.

P. ante

A.

fatacUr.Apkv.

Panal.VbVraeiymangogy

Palanca para lkuar. Pita Paletilla del etomago. Ty


$ua.

pre^Y^am^mbirey.

[cua'up.

Panca.Tebc.Hie.T,c. Panado. TcbcaL.Tcbc*

Paletilla leuantar.

Ayp-

Palizada fortaleza, ibr. fcrapembUirfr-^.

Ypat? Heay. Ybihai. chai.. Panderetes. Apindaguerac . Apiras

Palidacoia.Hube.Yu.YuquM^Yut?.'-.

.Apindaguc ra caprApiracapc.
Pitaga^oy;.
Paetes.

Pal fra. Pind. Caranda.

Paales. Pita'fgubandaba,

Mbocava.Aque.Vrucurr.Mb^ti.Yuy.Yar..

Tambe aoyuru.

baLYita.^n.Tu.um.
banMbarayai.

Palma de lmanOrPoptc.
Palmadas. Ppp-teg. Palmo, medida. Poyepi^o
ha'inga.

guasu.CsluacuTa. mbaoyuruoba. \p* Paodemanos.Yypohipa


Paodenarizes.netvnhi.

pba.Ambiunipaba. 7o limpio. Aoyjpotuca

Palo ton

porrilia* ihr -

p^c.a,Aoyqu^7mb^c.

cahgafu. ;. Pdljgar rote,arbol ; mdera,paiizada.b'.


:

Pano/ucio.Aoquia.Aopo

Palo texido de lana.

Obe-

Paloma torcaz.Apicac.

P ilociiar.Apccu rocai.
Palpar. Ay^bquj.Apobrb.

chara^, Mbaeraao. Mbaeao.ooaao.;

Palpar efpulgd. Ahabiu. Palpar lo blando. Ahung. Apobb.

r *

PantorriHa.T|nafpotia. Papagayo. Ayur./aracau. Arapaeha, Anm. Caeca.Gvucuyu.S".

Pan.Mbyape. Pan, ocofacohqueVco-

Tapada

ftby.Tiv:Mbaita. que cuelga. Ai.

me Ja vianda,Ti.TaS.

Papas de la tierra. Papas de nios. Myngau. *

^Carati.

Pa*

>THifc>

www.portalguarani.com
fwm
l"l"i H"
'

P.

ante

A:

P.

znit

A."

12,$

Papel blanco. Quat ribape Papera. Ayu rayi. Tay ru-

r.Ayucandu. Papera tener.Cheayu raya. Che ayurur., Cfieayu cand.


Papirote en
la

gogey mb-.IJira, Pararni.Chbe. Pata mi ha de er eTo.CHc be guaAmS ebocoi. Paramo fri.Roa requabeParasrux tierra efteri. ibt mbac nenio nangabey-

cabera, ca-

ng mbot.
Papirote dar, Acang rabota. Papirote dar en la Trente. Aycb acang mbot. Par de dos cofas. M8c8i m-

m%
Para que ?Maer apa? Para que, afir mando. Te r Para que es efo. Maerape
ebocoi.

Para que mas


pfcgS?

Maerb

ba.Mocoyci. Para alguno. m& upe. Para alguno por vturaeri.AinSuphera.


Parabin dar. Aguiyeb
te.Agu'i'yeb.

Para q pues? Mae'ra' tepe? ffaraqueferefto? Maeta amo pangaco? Para quien? Aba upe guara

ma rae
raarsqba.

Parbola.

Mbae

Yyab? hareyma. Mbac


yoy. Paraffmo, o defmayotener , o foar, o tener vi * iones. Aquepoai h . Paradero. Mbit a haba.

Para ti.Ndbe gutam. Parar, o cefar de obra. A-

po.Amombig.
Pararfe
el

que anda.ApitV
i .

Bo.
Tarcialidad. Guara,

Yo-

ht a uamo.
r

Parado.Oabae.ambra.
Paraifo terrenal.iba angapihitibarocai. Paralitico.Yyapbae. Het

Parcial que haze a dos vandos. Oyoob guara av

ptybSbae.

Pardo color .Pytaabe'.Haba.^ytumb?.

mngog ymbae.Man-

K3
.

Pa-

......,,..., JJ -.........W..W..^^.......>..W..l

www.portalguarani.com

nrm
126
V. ante A,
.

P. ante A.

Pareados Yoibi rigu.


,

Ym

bo
rv.

yobipi.

Prear.Aiiiboyoxbi.Aaioy

Parece
,

rnat tu vida.

Nia

Parentefco.no aarec. Prente feo de confanguinU dad. Che yaocagu. Pares, o y r y, Pares de rnugeres. M?mh?

T u any nderec ochi. Parecele mal. NiarSny y chup. Pareceme bien la ropa. Y

rup.Mpmbraup.Mcmbrepyc'. Parienta del varn. Tetara


bip. Pariente lexano. Cheret,-

a rSKgatu ao chbc
Chearoigatcheao.

ra.Maranunga.2.
Parientes. Ana. Amo. Ana-

Pareceme bic lo quedizes. Yuruangat chbende


.

ma.Tuyaog.V.Y.nu.2*
Pariente dize la muger al varen. Cherai^. Pariente verdadero. Anam
,

Che arSngatnde eha

gera.

Parece que.Bi.num. 1 Parece que vi ene. Yb* ahe oubo. Parecer bien , venir bien..
arua.,

bet.Anate. Parida muger.Ymembir.


bae.

Pa'recereHlgo de lexos.
'

Cgtu oyequaVQoip

a-

Chemembir. Ambo chenVembi. Parir con doler.Y m?mbiParir.

tekMSmbffr^gtii.. parcete que es verdad f Ayet bcr.an.iy pendebe


rc?

r rae 1.. HacJ y rcih rapa. Parir fin dolor.. Ndahagii.

ymembr.
grandor..
cu

Omboacme

p a receele emel

H er gna

ndoy a -

bi 1. i-le e;nabeci.
'\

P a r lar O r oc o. O r o8 monga .
.

mbi emboa e.y man, o.

padre.. Gil. Parecido es a naoy^bStturanaahc. Pared, ib'ata..


i.i

Parlar haziendo ruido con* fub.Oro abu oroo mo,


Dgetbo..

Par-

JJj.

www.portalguarani.com
imm
P.
ante

rTmA.
P.-

ante

A.

\%?

Parlero, cembil. Parpados de ios ojos.

boy hbs.

To-

pe

p.

Parrillas .Mocaet.

MocaS

Partir. ArBboLAypece. Partir el cabello la muger* Oyee toba pi pea.

haba. Parte. Pota. 2. Parte,o pedazo de cofa. Pe

Partir en partes. Amboyao

ya.Aipecent.
Partirle del lugar.

Ayupa-

je.Pccema. Pefengura.Pehe.Peherna. Parte pequea.Potab: Partear. Arrio m embira. Partera. Mommbir har.

Partirle

vnode otro, Ayog ychugui .

Partes,caudal,taIento.

Ara

qua* Parte del mundo. To rnbo-

mboyag.Aib^mboepycaV Palmado., Ror rembi pi'c?. Ro rernbi.CaracVbd. Pafmare Cherei. Ro


Partir tierras. Abi
.

chepihi.

yaoyaohba. Pancula de la hoftia.Gftia pe c enguera. Pecenguer:

Pafmare hecho vn bauan. Cheyuruyagui.am3.'


Pafrnare fpenderfe.

Ae

Particular cuidado, anga-

angerah. Paada cofa depreteritoJ

recohbetc. Particularmente.Mbitctce.Cat.
Particular perfona.
tat.

Ycu.
Paados deleites. To'rbima.Tiricuerad. Tonca-

Aba

yngu.
PaTigero.Atahra. Pafar.Ahac.
Paar al Sol.

Participantes.

ra.Syrv.
ra.

Yoguerequ ombcori pa-

Amombir

Particpar.Chem-rrve'.Y ru che. Ymboorrpra che. Partidor de carne, co rn-

Quaraeipe. Amboacu.

Amo

tyn:

Paar a otro caminando.

ASqu.Na. K4

'af-

1
liiIiifiiliIiiliiliiTiiIiiliiIiMiiliililTufiiliifiiIii

i..iT.ifiiT.iT.Mi^

www.portalguarani.com
flpjPFffg'

128
JPaflar

P. ante A.

P. ante

A.'

con abundada. Che aoj chembac guitec-

Paflar por detras. og.


Pair

Aycupela

DO.Oemombucmbae
cherpePaTar de largo. Hobbo aqu.Ahoba^ab. Pafar el tiempo. Oqua ara. JPaflar a otro yendo. Aoqua.
JPaflar la

por entre

gente.
coa*

Mbi gurrup aqu.


P? Tar por rio, otra Ahac,Ara$.
Paflar tipo en recreacin-. Amonguara tori pape.

Aem8
$ai ara

cca.

AemSe-

borrachera. Ac.-

bep^ai.
JPaflar la

comida. Amngu

cherembi.AmoCong. Pafar la vida c mediana.

monguapa. Pafarfe de a memoria. Chemaendu oqua b*. Oyaprah chemenduaha^


Pafar el ueo.Cherope.-

Arec mba
Hera
hrS

hernerg-.

ba.1. Ayc.

gte chemA ycobc.

mical.
Pafar fe marchitarfe.

Paifarlo bien. guiyete cherec. Ayc. catu.


Pallarlo mal.. Ndieatui che rec-. Na checatui guite-

y.O epoba'.
Pafb a pafb ir Mbeguc apyrv guihbo. PaTo malo.Pe yyaba.Yya batte

cbo. Cherec agurye eyaic. Cheporiahm-

Paos.Pyr^pyr^.

[p|

baerigukecbo. Fallar muchos.Oquaqtie. PaTar por alto el go!pe,no toe ir. Ahereb.. Ahereb
'

Pao. Hebae rembiu. Ca-

Paflor.Mymb rerequarai
Rarohra. A haaro mymb ba ymcogriibo. Pata de animal. Hebae pParlorear.
A.

note..

Pafar por debaxo. Aygiurog. Pafar por delante de otro.

cue.

Patada dar. Apfoondi. Api^Patata.Yet L

Ndepboaqu.V.PU.

[m
Pa,

www.portalguarani.com
wrmmm
P.
ante

mwwm
.
P.
ante

iz.j

Patear de enojo. Apibondi

ny nguegu* apo.
apyribe,

Ambo-

chenemoyrogui. Patio de caa.Qg roe ara.


Patituerto.Pibang.Pikho-

Amornbigtec guaryntCheru cata gua / ryn eymc guitecbo.


Guaryn'ndipori.

mb.
Patillochico.Putirk

Mar3

moanditibu

Pato.ipeg.Guarymb\ Pato pintado que noale


del agua.

M bigu.
.

P. ante El
Pecado. Angaip. becado abominable, facr* legio. Angaip abaet.

Patrimonio. Cherub mbae cu. Ghbe heyaripi'. C hepot b a C he r ur e mbi eya re che betatrn que ampara.P jtcyro hra.

Pecado de carne. Angaip


qui;

Cuna rehe

angai-

p. Cua rebeb.

Patrn tornar. Chepicyro haram ayogua. Aypre> Patudo de pies anchos. MbYp.

Pecado mortal. Angaip tu bicha. Angaipangyu


eahra.

A ce

afiga

reo

mangara. Mtengba.
Angareh poroyucbae. Pecado original. Angaip
bipi.Angaipacicu.

'Pauelion.Aoog.

Pauefa.Hugura. Pauilo, Tetaendrapit.Y


raitiappi' piara.

Paz.TeceYa^neyrna.rra ney.Quiryr:Tec yoaihk. Yoguerecoeyhaba.

Pecado veniak Angaip rrryr Angar por oyuc


harey.

Mata ndec habey ma. Tecaprti-b.emombr.


Paz tener
fin

Pecador abominable. Angaipbae yyabaet rec


pira*.

guerra.

Gua-

Pecados capitales. Opaca-'


tu angaip-moe moatv

ryney meayco.

Na che-

umandeeo. Guarin' agui apoi. Cherecdguafy

Angaip Angaiprapv
gi p.

gura*

Pe-

nllllllfllfllllMlllullll!

www.portalguarani.com
flTfW
'

'lio

P.

ante

E.

P.

ante

E.

Pecador lleno de pecados. Angaipabae r ofi^mbo


abirbae.

Pecon de
ci.

fruta quitar,

rabajdi lia .

A humb qujf ra

Hobapi

pcbae

angaipba rLngapaba riotuibae. Angaipa pare


t.

Pec de muger. Camaqua. ama i.


i

P e c h e r o Gu b
.
.

c h abu p

im

Pecar a cafo. Ymoangcy? rn' ;

mbac merngra.
Pecbo.Poti.Mboti.

chean ai o a A n ^ ai p ndaei bina. ngaip nai-

ma^ngy bina. Pecar a fabiendas.Yquaapa


pecheangaip. Pecar con rmiger.Cua rehccheangaip.Abcia rehc. Arec Cua(irihonele,Aymcno.) Pecar de recada. Amboyo
api che angaipa.
bi*.

Pecho leuantado del que fe muere o fe haze graue.


,

Potiap. Pecfoo,tributo.Tubichabu-

p y m'L-'embra.

Pechuga de aue. Gira potiaoo.

Aa ye-

angaip yeb". Cheang.iip higuera am


bi yeb.

Che

Pechuguera, uu. Pechuguera dura, uu ata. uu ocueymba. Pechuguera dura abldarfe.Ocu che uu ta.Ypi4

bo

macheu.

Pecar por ignorancia.


qtjaaby

Pechuguera durar, uuypiCOpif.

me cheangaip. V,pecar acafo.) Angai (


ndaei. Nai

pa

monzy.

Pechuguera tener. Che uu. Pedazo. Pe$e. Pefcngu-

Pecas del
pia.

roftro. Pynf.

A-

ra.Pehe^a.Aci.Aquytn.Aciguera. Teda^os hazer. Aypeceo $eo. Aypecece. Aypecf'nt.

Pecofo. Ypiny pin'bae.


pynrfete.

Pezes.Pir.pra. Pe con de fruta. Tumbiqu.

Amboacji

aj.

Ambombc.
/Peda^o muchos. Pecent.

Aqu.Ayurupi.

www.portalguarani.com
wm
i

umm umm
i

ii

P.
t.

ante
hct.
.

E.

P.

ante

131

?p

PeJo.PynS.
.

o s C u r C ttmb Pedernal. Yta ymb. Pedigtiec.Yerurey.Y po era vcrurrehc.


Pedir. Ayerur.AhenSrnbac ychup. Pedir zelos. ChcraguyrS

r e da c u c

Pedrada dar. A yap yta pip.

Pedrada

huir.

Ambogu

che apich habangura. Ai'movti'ypu habagui. Pedregal .Yta curubiti. Yta


cua ndi.

cherembireco reh. Pedir albricias.. V Albricias pedir, y dar.

Peer.Apyno. Pegadiza cofa, no firme. O> angaubae.Tenai y mbae.

Pedir coofejo.Chercc rama ri a por and . Pedir hallazgo. V. Hallaz-

Pegado

elar

en

la

pared*

Diata reae o\ aoina.

go pedir.
Pedir
te.

Pegajofacofa. Mong. Po-

la

cofa demai adam

Chepoer^ndpe aye rur.Ayerur aia.

mCng. Yu. Apomong. Pega oa enfermedad. Mbaea^oybae.


j

Pedir lo deuido.

Ghcbey
o ye ui

Pegajofa hazer la cofa. Ara

quabee mbi
rc.

reli

boa y u.
Pegajofa perfona.

AbpS**

Pedirlos daos. Chcmbae m8 ca y h agu .r a a y e r ur,

ma.Yyipiybae.
Pegajob
r.
A

Chcmbae mimara
i

Clhe

O O

Chepomo.
YpTeco po.

ipi ya.
el vicio.

hagu epirehaycrur

Pegajofo es

Pe d

por jul c a A y e r ur ibtrayarc robaque* Pedir preado. Yporbo o. ayerur.Taiporu. oi

mo e
?

e tec a L

chicyateeatu.

te hae.Taipo.ru..

Pegar arr;mar.Amboy, Pegar a otro fus buenas cotubres.Hecche rec


caii

pedir cuenta. Ayerur

te-

ca relie.

amboyl A mond, chereccatupirhec.


Pe-

iiiiiiiiiii

iiiiiiTiiiiiTnriiiii

ilTiiTiiTii

www.portalguarani.com
i'

fri""

f'j

pr nte e;

P.

ante

E.

'Pegar c liga. Ambo ayu.

Pe^ar en

la

pared. Amboya

ibi ata rene.

Pelar al fuego. Aipimbopogtatpe. Pelar al juego. Chemo api'


l'mo^arata
tape.
,

Pegar Toldando. Amboyeceymboypa.


DPegarfe lodo tierra.

Chembo

aguiye ete c'mboaraiPelar el cuero. Ahabo. Telar las atas al aue. Aype-

Ae
.

m8n dubi A he mboi


.

'Pegarfe ello mifmo.Oy. jPegarfe el paxaro enlali-

poog.

ga.Guiryui rehoy. Oembo p8m8* Oemboayuaguir. Pegar fe emprender fe fuego. yepot tara. Pegarmeli uciedad con
el fri.

Pe lar e, caer fe el pelo.HacuLHacue.


Pelarle las barbas. Aneen-

Chemboap
,

ata

ro.

ibaaequM. Pelea batalla, Syrtro.Yoguereco ai. Yoapit. Sepena. Pelea de manos, ombo
yoiap.

Peinar

trafegar

murmu-

oyoguerec

a-

rar. Ayabiqui.Bo.

Peinarle. Ayeabiqm.

bo. Pelear.

Ay raro. Ooyraai.Ogua
-{S rit-

Peinados cabellos. Ab yya*


iqui pire.
lifos cabellos* Peinados Apecy. Peine. Quigu. Peine de texedor. Quigua gua^u. Pelada cofa. Hobao pir. Pelado eftar.Che apirab. Pelar.Ayabo.Bo.
,

r 8. Oyoguerec

rvn'oo epea.

Pelechar. Cher iba

m.
Peligrofa cofa.PoromSangabey. Peligrofo camino. Peporo

moangabey.
Peligrofo lugar dde el herido muere. Hega. Peligro. Angabey. Pelo. aba. Pe-

Pelarle la cabera. Ambo apirab.

JJa

www.portalguarani.com

P. ante E.
Pelo de la barba d animales. Ambot.

P. ante E,

133

Pellizcar dcfmoronando."

Amocarap:
Pellizcar la comida comi
fe

Pelo

xie la

barba del hom-

bre. Tend basu

do conmelindiCi Ayabi*
ru Pcllizco.Pich^: Pena. TcotbS.Taci'. ang

Pelo d la ropa.Abrabiyu. Peln.Tcara. Pelos de Ja nariz. Api yaguar i. Pelota de arcabuz; Mboca

angec>

bavi.:.

Pena corporal. Tete rec acCTcacJ^


Pena de dao. Tpa rechageyapirey.
Pitraxle muerte.
ta.

Pelota para jugar. Manga.


Pelotear;

Amboyeb yeb manga ymombca. Aiboy oapi mang guiiemboaraita.

Te8 quaf-

Peluda ropa. Ao abiyubiy.Hbiyina. Peludo hombre. Aba abu-

Pena de fentido. Teco acV apreyndu,^

Pena

eterna.

rey.^

Teco acV api Opabey baerama.

c.Ab abana.
Pelkjo.Mb.P.'
Pllelo lanudo.

Mbe pa-

banX\
Pellejo de las manos.Pop.

Opigey^Afacac ypabi c rcyaby. Pena graue. Teco acrcatu. Pena moderada. Tec6 ae'i
>

iatv
Pena recibir.

MbopL
Pellejo nacer
.

Ha ci c&cbe.

Chcpi'fe.

Chepioemoha.
Pellejo-poner aforrar.Ay-

pia.
Pellejo quitar.

Ay

pirog

aipimbo. Pllieat^Ay pycha.iAyp

TecotSbechererec. Pena tener eperando alguno.Cherecacoyup.Ay* coteblhalrm8. Pehar.Ayporar.Cheang angog guitecbo. Penajponer pena. A teco a

poc|0S.N

ji

mong ychup.
Pea,

TMiMniiTiJlM

www.portalguarani.com

i 4

P.

ante

P. ante /E.

PencaTxbapc.
-

Penofanueua. Moran dura


Penfamiento.

Pcndon.Aobeb. Penetrar. Ahac.


coraron. "Aucachepi.Ai p*a hac-. Penetrar la razn que dize f Ghepic.utug.Y hle. Penino hazer la criatura.
el

Mbae m8an-

.Penetrar

g.emoang.

Pcrtfamientos.naalos.emc nga.

QarS pa* piv tanga. Opuapu&ata?.


Penitencia.Jereco aechaba. Penitencia
.del Confefifor.

Penfamientos .varios. Yepii nionget yo para para, enxoa mSngoy ng< Peniar.AcmSang. [$g

Penfar UJal.Anenioahga. JPenfatiuo. Yepjamongff liara, .enaoaag quryt


*

Pachequalta gera. Tz .bae. Abaptyecarec poroquajt guie mc*snO^ moinbbae.Osn^ be guape. pichib*oa;mGanga. Penite.nciado. fleco acrre- fPenatiuo andar, trifte. A he.yquaipra. moiibi guitecbo. Atj .Penitencia cumplir. Ambo mongiryr; Aembor a/c Pache quu gucAnSmbopieMtf.
?

ra,Ambap,&c.
^Penitencia hazer. Ayerec
v

aci. AS nipa. Ayecoacu. Penircncu no cumplir. Ka

raboayei P chequaita

Peartagua$. Pea hueca. Ytyquaru fu baeynybikte. Pea, o piedra con aguje ro s *'Y ta angui Y t q&i
.

giic,Nambopri,&c.

Ytaapcvq.

[te

.Penitenciario. Porooioxer ..Peafcos.'.Yt^yta guacu c mombeuhra. ,Peon.ibirupi araara. JPenitencieria. emombePeorJpochib.Iyaibegu

fr

guape. Penitentc.iemombegura. .Qangaioirnboac? faira.

Peor que todos. Opacan


gui ypochu,Yyaibeu \[Pa'bcgu Pepita. AJL

P(

www.portalguarani.com
wm
P; ,ante E.
Bepita de gallina. Vrugua^ eai. IPequea cofa . Mbae tftf r Tii.M8g:Ti. Tftfrff
.

P.

ante

j|

gui . achc aeh. Cha cue hce y pab. Che ac p hecj.Cheae ichugui.

Ape. 7. Murer qur.Ta.iMichi.Mi-

Aa.

2.

Perder laefperanca.Cheye robiahocay;Nda yero biaribe. Ghe yerobiah


pab.'

h'Aterr

Pequeez.Myryhba.QH^
ryhba. .-

i?rder la gracia de Dios. Tupa gracia amoNfiriy.

Peqneo de cuerpo Aba


rnyr.

Oir chehegut Tupa "gracia.

Perder el amor. Ahaibupo. Ahalfbrey. Chehahu pab. NJahaihbe.Chehaihucay.hai hyr. Perder el animojy brio.N3. chepiabd.Chepcav.Ghepepoiri. Perder el juizio. Chemba e quaacav. Ghe araquaa cay . A emboa- cay., Chctarobi." Perder el miedo. Ayabaet

Perderla via. Na chereca


pfobei.

Perder

las malas maas. Ayepoquaa og. Che ye pquaa aycue amoib^ buApoicheyepoquaapo chigui. Ayepoquaa po-

chiicat.
?fe r dor lo .A moca rW. -

Perder fe.Acay.MS. Perdere el linage.Cheira mbe t ipicue ogu Che


,

og.Ndaquihi

yei.

-'

Perderfe

Pender eltino.Cherop^ Perder el ralro. Ahaqui


cuerabi Perder jugando. Cheaguiyc rrembocarayta.

emSangbaop. el q habiaua.Chcrop Bo.


s

Peider laiafieion.Toro ambot hagu Gca-y c-hehe

Per de re por Otro de af* cion. Acay hahu ba r. Chcrc8Jie5.Cheanghc eocay. Che ropa hahu hpe.GheniSporarhaihba.
.Per-

iiliiliiTiiliiInfiifiiliMifiili

nTiiIhTiiTiiTMT

www.portalguarani.com
P"
136
P. ante E,

P. ante E.

Perdido hombre. 'Abine- Perecer en guerralMan<m3 cay. iAbarndubpe, opabete. Oreap


I

be?.

pabet guarynbno.
, .

Perdiguero perro. Yagua UPeregrinas-coa Angular. ^mbae rupia. Yaguacoo C andel C atupi ri e t .

mSmoh'hra.
Perdiz.
i

Y nmbu hShS.'Y nambutym?ta.Y nmbu


chorSrp. Turipop.

Peregrinar. b tetvro rupl aat. Tetateta pbS apoh. Cherctameyrupay

cgui ata atibo.


teqtra.

nambu guae/Y namb Peregrino.,Guetamey rup


aqui.ynamb piplYna
rnbu aci.Ynambutcgue. ?eregrinoforaftero.Mam5 Perdn de pecados, Angaieguara. pa catf y mbiba. Angaipa- Peregrinos lvergar. /A bupc y tp hba. ^hraamombita. .Perdonado fcr. Y^rS mbi ^Peregilde la mar.iga. ramSch. Yytoma' Pereza. atey.Cararu . chbc. .Pereza tener, atey diere* Perdonador/Y yro hra. ^reco.atey arce . Checa

Perdonar.CheyrS.fup) tarj. Per donar, pecados. .Ayor Petezolamente.oatey mba angaipbaguu peCararuhipe. Perdones. V. yfShabet. iPerezofo.rutey ybra.YaPerdurable cofa.
rey.Pjib.ey.

Mbae api

<

t ey bae . atey>b;a. ,C ara

Perecedera. cofa. iOpabae-

ru.Cararubora, Perezoo fer. ;Che Mtt%

Ocaiybaeram. L Ghecaram. Jecj&cuetS. Perfecta cofa. Mbae catuPerecer. A?ab.A cay. e te . pi r.y candea.Y catupiti Perecer de hambre.e'mbia tecat. Yyaguiy can-

raml.

hichemoingoteb a. .Ayporara ay fteaibahii.

dea cat. Angatura ngatbae.

Ter-

'

www.portalguarani.com
l"l"lm n"
'

F. ante I,
'erfdonar,

F. ante E.

137

Ambo aguy , Am8 cande. Mbae cue


,

Pabe?,AprrameY.
Perpetuar algo.
prrev.

Ambopt

ayporang.
Perficionarfe

copapfrey.AmBecamejor arfe,
PerroiTagua.Aguarat: Perro de caca;Yagua mbae
rupira.

Anemoatyro, Atembo aguiyc catu. Ac'mS eco


angalurb' A yeec po*
rngf,

^erfeguidor,
lira.

Perfumar.'AmStymb. Perfume. Mbae requ. birpaye.


I

M8

angeco

Poromo^rnd-

ra.Momyrlbr.
Pcrfe^uir. Ado angec. A-

Perilla
df
A

dealgodon^AmanV /
"

m8n2f\Am8myr3.

iyu a. Iperuerancia.iBo.'Y. 3. Perinola; reguete , trom-Mbobi'tcboiForar. po, vleta taladro de he* iPerfeuerante.Oicoibae. rrero.Piryry, yeboygura;YmbobtePerjurarfe. Aemboyapfi bo gwa.Qy porarabae, Tupa'renSM, Perfeuerar. Haeboy aic, Per juro,.Tupreh8hef haAyebo aic.^Aicopora-

r,

Perlatico.Ab

ftif,

Perltico eftar.Che cfle^. Perlefia.c^Qihba.

PermanecefiBo.Y. n.3, Permitir.Ahechag. Perniquebrado. Hetyrn&'


pender.
pe.

r.Asmbobi'teboi. Iperfeuejarenelmal, Ambo bftebo cherec angaip.Haeboy areeche ^recangaip. -Mbfter.

Pi.9.Ambopkopr.Che
di

ayebo Aroayebo, Nacherec angaipa ri,


,

Pemiquebrar.Ahet^niamo ;Perfeuerar:en virtud. AyPero, empero, Ate.cte.


Bi'.

coi teco marngatupjfp,

Ambobite, Ambob teb;&c. PerfeuerareftandoAyco,


1

Perpetuamente,

Apfrey.

Per' :

!f

1
iiliIiffiHfiiiIiiiliMiiftgi^

www.portalguarani.com
JTWFP
132
P. ante E.
r P. ante E.

Perfeuerar todava en fus

Prtiga, palo, foga.

Mbae

columbres.

Nda

hec

mo^ayndba.Mboyae.cc haba. Pertinacia. Piatangatuh-' ba.Yrobiar haba. Poro yrS.Porerobi rey haba. Pertinaz. Aba pat'ngatu. Aba porerobi ry mbae.

bipei chereco guitecbo. Ayebochereccue


anp: -N^oo pi m chereco cuoAmbobi tebo cherec ma. [po. Perfeuerar haziendo. Aya* Per6narfe,A yeobaj .

Oyerobirymba.
Pertinaz efls en tu prop*
to.

Perfon^Ab,
Perfona de gran preencia.

Nderapoeiquie ya-

pe e'na"ridcrecreh Aba etegua$ . Aba etc Perturbador.Poromboop pprng. Aba angatira.

Perfona diuina, Tupa'rec


rerequra.

hra.

Porombo

6 catu

eyhra. Porprnoer andar.

Perfona humana Aba rec


rerequra.

Perturbar a otro. Ambo o

Peripnalmente efuue.Ch ae a.Acoipe cheap hny. He apea ico.


Peribnilla.Aba'.Abretei:

p.Nambocatui. Amboea.AmSmbochi.
Perturbarfe. Cheropar.

CberopiAcay.
Peruerfo,muy malo. Ypochiet. Peruertido.
pira.

Perfuadir. Ambo. Ayapo uc. Ae mod. Aye-

yuruporar y ee monde
bo. Perfuadir a creer. Arobi uc.Ayeyuru porar he-

Hero erobagi Ymboea pir. Y ee pochi mond pir.

robi ucbo.Ayepprara

herobiaucbo* Pertenccer.Gura.

Pertenecerme

mi.Chbe

Pelada cofa.PohV Pefadamente lleuar. Ha$fpe arec.Hacich here co.HacYyab cheac bague , pefadamente lleuo

gurangatuebocpi.:

queme rian.
Pe-

LIA

www.portalguarani.com
WT3

P.
Pefadilla.

ante

Mi

P.

ante

E.

139

Quera^. Che-

Pefcado.PM.
Peleador. Yeporaca hra.
^Pindapoirra.

toquerac^mbae,caua*
-

me pefadilla.
r

befado en hablantn pohY .Pefcador q me pefea.* Ckc i3ae.e^na^Ll.eens i p Ir ri por acura*.G neta' rereq^ra.. YfeaLa pindapoitra.
,

bae.

pefadumbre. P ecotebe.

-Pefcar,casar.Porac. Pelear cercando el rio* Py-

Piapoco.

peppambopir.

IPear del bien ageno. boa^i aba rec catuu-

Am

emixxyeyai hec catu

Pefcar con angelo. Apindapoi.Ta. Pelear c red. Apirab


;

^enc.

.Pear en balanca^Ahaam-

'pffppc. Pefcar para otro. Aypora^bacra^ngaemb vo- Pefcar para i. Ayeporaci. balbaepifc.. Pe$u pipe -Pcfcocondar;Ayaturpa.

[L

Yatef.
"Pefarie de
a.ci

Pefcueco.Ay.

coracon.mmbo

-Pecue^o colorado;
r

Ayubv

chepia^uib,

a.

iPear,o^onderar4Aymln Pefcue 90 pequeo. AiSm; gat. Ayeca rec cat Aumvnda. he.Ayabqu?mbae re- Pefebre.Gabayucaruhpe. hc.gum -niBaagpc. i Pefquifa.Porandubba.
:Pdar,tener pefo.YpoItf.
Pearle,o apefgarle.
^Pefquifar.Aporridu
i

Ambo

Aye-

boMfe A y p?p?.

^Peari^tenerpma-dmba S*-

yuru poe* p mbaer po randpa. -A vey uru po -po 4eeoarpor&idpa, Peha Topea.
r

iPeicadera. Piratee. Pira

me* ngape. Pira yoguat


Jtefcaiero.P.irabahba,
-n

C#
4

,,

^etefbaba.Taca. Pefte auer.Mbaba ok. cftcnte,coiamalaA4tac -mnm.

iiTiiT.liilnyifiTiiTiiTiriiTuTiiTiiTiiriTi^U

www.portalguarani.com
SF rfff
'

140

P,

ante .%
I.

P,

ante

I.

P. ante
Piavlofo.
!

Pie.P'.Mb..

Pie de monte. Ca ?p.


'

Poriahuberech
requaret.

ra.
ra,

Mbore

Piedra, pea, hierro pana. Yt.


.

cam-

Poropqriahuberec yiPiar
las aues.

Piedra azufre. Yy a
rata.
-

19Y. Aa

Opip.

O- Piedra que corta. Qmceyt.


.

Pica.Mymbuc.;
Picadura.Pi hagura. Picante cofa. Tai. 3. Picar. Chep. Ayop. Ticar el mofquito, viuora, &c.u., Picar con palabras. Amone"

Piedra de altar.- Yt mila monangp.e. Piedra de amolar de rueda.


a

Y taqui Se re.

Piedra de que hazi cuas.

Arambit.v
*

p^cheeen^aapira
p.

pi-

Amo iecoo..
la efpina.

Picar
tii.

Yu checu.

Picar lo afpero.

Yyoh.

Piedra labrada.Y ypa mbr. Piedra larga.Ytpuc. Yt eapueu. Piedra lifa. Yt pe$v. Piedra menuda. Ytacurub.

(Chbe.) Picar,punear.Aycut. Picar fe de lo que fe dize.

tamyrx'Ytacva. Piedra pmez. Yt^curtu Yt mbae picaral nd*


ba. Piel.Pi.Pirra.

ee'ng chbe. Chemone coo onee pipe.

voh y

Picarfe jugando. Hebiheb g cheembocara ch-

Piela^o.pipucuet.

Pierna.Cupi.Tyma'.Tety-

be.

ma.
jarro.

Pico de
ti.

Gambuch

Pico de paxaro.Guirat
Picota.Yubicba.

Pierna afil,potes, maiil, tronco de rbol, "c. ib. Pierna encoger. Ayapo api cheretym. Pier-

mu

www.portalguarani.com

mmn
F.
Pierna
ante

"i"i"i"i"

L
ma
-

^F.

nte

Y*x

eftirar.

"Aety

yeatf fffgu*\

Piernas tuertas . rap.


Pifaro tocar,

iTym% ca

*R
4Pila

Ayopimvn'

Pmtor.Quatiahra: Pia.N&Caraguas. Piadepiones.Curii." Piones.Curii. Piones curtidos. Cul


ne. Tiriones enfilados. Curr
ba.

de af,ua bendita'.? roba

capirfru.
Pilar,coluriina.i't.4.ic.

Piones mondados . Curi i

-PildoraiAxjuyta'poroinbo bayi i eh. .Piones de purgan Curt

'Pilon.Ang.
Piloto.i

ba.

garop&a ofra.

iPiojodclacabe^a.Qu^:
Piojo del cuerpo,
*

Pimiento el fruto. Quiyl. Pimicno la xnata. Qivi


ba.

aro

.quyrW. ^Piojos criar.


"ti.

PimpoHoi^rroqulf.
Pininos hazcr elnio,y andar e! flaco poco a poco. Chera' rt, ApufpS.
Pino.Curii'.

Aqu" bo#. Chequjba oem3a che

Piojofo.Abquibete. Pifada huetlavMbp.


.Pifar.Apyrv. Pifar blandamente. A py rS mbeguc.Rir.
Pifar ticib.

Pintado.Yquatia pir. Pintar. Aiquati.Bp. Pintarfelacara. Aembo

ob p.ynf:
Pintara* lis piernas.. Ayee
tynt pynfc

iCheptambu

Aeltyma

.nga.hPiaf.;

Tintarle las ienes. Ayeaff ac.Ayeati ga. *


vPintarfe los carrillos.

guafguiatbo. Piar co pibn.Ayofogi ca. Pifar con tiento. NachepU ro guihbo. Na cjie pip. Aycpi mborguiat.

'

bo.<

Aemfaor4 mboru

A*

guiatbo.

U3

p*

uAUUurarau

www.portalguarani.com
l
'

IW

'

142

P.

ante

I.

P.

ante

L.

Pifar recio. ChepVguacu aa

Plantador.Txmbra.Atic
^ra. i Plantar , fembrar. A nSty. Plata.Quarepott:

t.Chepitaguac..
Pifon.ibi $ococba. Pitahaya, aradl guaira. acV u^uara.

Pito.Mymhi.
Pitoaue.Ypecv.
P. ante
L.

Pltano rbol. Pacoba . Pltano el fruto. Pacob. Pltano la hoja. Pacoba r. Pltano Ja hoja , o cafcara
del rbol.

Pacoba

rba-

Ph$a. Ocaruq. Ocabit


Pla^a de armas en naui.
1

garata rocabitera. Place rre.Hi v i. ce. En Placentero. Yerequacati. Horbliae. He^ayn^at


r

Plateado.Quarepoti ty pip yyahcfpii. 1. Moty ty mbVrc. Ymboyarip quarepotityrpipv Platero.Quarepoti ty apohra.._Quarepotity nae!

mbcpohra.
Platica, o ermon.

bae.Yerequab. Placeres. Torba. Tec-aindaba,


i

cm3

PLco. Ara yquaabpi. Ara


Imngabi. Placeo poner.Ah
ara.

ee. :'in Platicar. AemSnget. Platicar en conulta. Oo

monget emonSong-

A.

hnoira. !Pla$ corto dar al que va Aoibo atur'ymonabo. Plana de albair.Qurcpotipehe. Planeta.Ya^tata guac; Planta de rbol. br. ycy mimbi'ra. Planta del pie.P pitera.
<
'

Amonget. Anee. Piato.aembc.Tembe ir.


Plato de barro.aemb. a
o n/

pe. Platicar.

CV.

Plato de calabaeo.yacui. Plato de plata, Quarepot

embe.
Plato de madera.ibirae-

mb.aemb -

ibi.
"

Pa-

www.portalguarani.com
IPI3

mrm.

fffim

P. ante L.
Playa, yrcmbei'.icmbci.?

P. ante L,

143

embc. PlcgaaDios.Emoiiatamo
,

cng yquata h guma. del ala. Pepo cu. Tlurmge. Ye^uacba.Ara-

Pluma

Plegada cofa. Ypy chai"


t

gi.agu.Hep.Gu'ira ru gugu. bae. Plurnage ponerfe. A^mbo Plegado eftar de fuyoiYa yeguag gira ragu repychaiei. hc.HA yeguag. AemonPlegar .Amboapichafc

Tiipoipot.

.vtxi

Plegardemafado. Nande- Plumas faliriJ-pllo.Otoaihboapich, ba yiramo, Pleitear. Areco rec ahe chembaerehcapit roV. ante O. baq. ,Pleito.Yoguerec recoh- I Poblaciones.Tabet. Aba
.

ba.

re tambera.

.Pliego de cartas.Quati a a- -Toblada barba, n "ftt paq.Qtotl tatn% ana, .Pliego de papel. lJ ete'qua- Poblado.Tba.
tiribapet: Pliegues. pycha
.
.

Hendib

Plomada de albair. Yt a a-

pay.
cok*

Poblar. A rabot'. Nea Ngi Pobre. Poriahu. Amyr Ai. 1 2. Pocas,o algunas vezes. M-

Plomada de anzuelo. Yt

^boblMbobrS, Poca comida.Tenibiu Plomo.Yt membeg. Poco.MvrlQ^. 0?c~ Plomo derretido. Yt mem8.Nung:Nimgar:py. mbeg y mboicupi re. r Moan<vYaibc. cer Pluma conpelo en elcorH^ra'.Na.QultrRa^
te.Gui'rapep biba.

gu.

Pluma de aue. H. Hague. .Pluma de eferiuir. Ypep

Pocoha.Coyru Poco ha q vine.Coy rfayu. I4 Po*

liifiiTiifiiTiiliiliiliiIiifiiTiifiifiifiMii

WWffiffi

www.portalguarani.com

44^

P~ t CU

P* antc

QS

Ayaoc Gui tat*~ ychtigui. chertngucpi'p; mbamyri: Poco a poco, Mbcguc mbe* Poder menos. Ghepoacmir' ychugui. Che piaS
I^oco animo. Hatayrf

Ppco defpues. Arecatui nre

evi.

Poder ,poteftad. Arccch


cer'rng?-.
.

Poco falta-Go^CooTa
nge.Nde
iuizio. Araquata* Y yariD.au Qa., Poco mas.Myr'bc.*

ppe.Ghepoguipe. : PoAerofa co de fuerfas.

Poco

Ypoacmatet.Y pirata
mbet, Poderofamente.Ymbarae^
tehpe. Pt>derob efrtodo* .Mbae pabe f cmbiapia*
.

Ppco menos. Myr'eyr


ychugui.
.

{Fuco. Herl Hetn'. Ndahetai.Hctae.v.Ycur:/

Podr

fer.

Ayetc bib .He-

Ppcoaber. Ayquaamyr:

Ayquaa pehe^ Ppco tiempo. Ndaara caei.


Curyur.Araayeey.
PcilgLTepoti,PcndaUa. Poco.iqurji. Podadera. Quice, api..
o'na.
.

ra.Hnip. Podre, materia. PeLM* beu Podrecer fe,daar fe; Qtje'm


;

Podado efla.Uiquy tylm'Podador^Ab embojquy ty


hra.l.Yaci apara* b !Podar.Ay.qu|t:Ayaa. .Ppder-PoacPpder hazer, er iicito. A^ guyetc. Ppder masjvenccr. Arrbo

boa.Yya. Podrecerle ropa. Y yug. Podrido efiar de dentrxu Y pjyug.


Podrire carae fruta , &c. Ormbo tuvu. Ytuyu.

Ppdrirfe de mohino*,Chepr tuy che im8yr o a-

guk
Poyo.ibftSmyrfaeeguapi
hba.
,

8i >.Che pii $$.

Che

Poleadas.Mbaipi.Mipgau.

Po

www.portalguarani.com

P.

ante

O.

P.

ante

O.
,

14$

Poleo.Caaeaqa? PoHlla.Ao racog.i $ og^ny

Ponzoa de araas y ycr uas.Ag.Yoh/ Poncoa de viuora.

r&
Foluo. ibtymbtv Tub?.

Mboi

pop rendid Mboi ren-

TubcU
Foluo limpiar. ^ytubi rog. Ca. Foluo mucho. Tubiruf. bi tymbo gua;. Poluo mucho ha z^r molledo. Amondub., Poua muy menudo. Cu
to.
.

Pencoofa vkrora.Mboi y popibae.Poroyucabae.


Pochibae.

Poncoofa cofa. Y pop<~ bae. Proyuc aba e. Pora


pitibae.V.Mboi. Poner. AmcVA m8nd^Aono.Ru.2.

Pbluora

Mboc i cu.
ambo apci

Poner

Poluorear. Amboape . Poluorear con acucar. Eyr


i

a enjugar. A mScarg. Amo y moean^i.' A*no

tyn:mboacu.i

piacu

Polorofa cofa. Y'tubi cy hec. Piuoroib lugar. Tend tu


bi.tba,
s

Poner aparte. Amoynd. Aonongc. Poner bien a los difcordes-.

Amoyngat -hecyoab
bae.
,

Polla,Fruguacu cuSmyr:

Poner boca abxo. Obp-

Polios criar. Vniguac ra' boanio^: aaiongaquaa. Poner cerca. Amovndayb. Polucin. V .Derra mar. Apirtncamoi. Poma de olor.Hcaqu&nga- Poner dolo. Ahecdmr tu tib tibbae.Heaquamboyeh. bubae. Poner duda.Rau. Pomo de efpada.Qui ce pu- Poner el pie en el hoyo fin penfar .C hep qu.~ cu roplft.

Poncoa dar. Apohangiq.

Aypoh&o*.

Poner encobro. AonSngat. Amoyngat.3Po^

V
U

mm

iirnT.iT.iT.iTCT

www.portalguarani.com
TITP
146
moY
Poner en t raba
j

P. ante O.

P. ante O.

Poner en coftumbre.Atec
o.

A moya-

Poner nombres afrentado.' Aycur.Pa. Poner, o echar. Ao no. Ao.a.N^a.

gotebe. Aheco.a^i po rara uca. oner entremedias .A mbo yopa?.- Ypai pav me* amor:

Poner plumas a flechas Ay pepru. Aypep mo: Poner po^ obra. Anypy rv.
.

:-Ng.
!

Poner en vta.TboamoS Poner puntas , o pas a la flecha para matar paxaAmoyu hagSma. ros,Am8at'b. Poner la gallina hueuos. Gupiambbvtuguac. Ponerfe eala.* Oroepe. Poner hueuos los pezes. Pi Poner tierra al cimiento. rw A<j' ratuyyac. Omboagi Poner trampa para cacar. pir.OmSngui gu pira. AmunJerT.Nga. Poner la punta de. algo en Poner vno fobre otro. Am el fue lo. Ambo b* cay. boyb. Oyo yormo Amboib^y. aSno. poner las manos para rcz ar .A no'che p Chepo Poner vno en lugar de otro Ahecobiro. Ahecoyoba. Aneen bopo yoba. :ama Poner lexos. Q^peamo'
i

<"U

MombiciamoK
.

poquitico.Myry'

Poner iial.-Amoynda.A- ..Poquitico dar. Chepobi amse.Poemiaryro y mee ononga .Amo B guab a i ng.Nay'ams... Poner mal con otro. Ambo aba ycaup e.-.Ghembo a- por caufa. Rehe. Ari. Ri. bai "V chup ,C hemS mar Pora.eguyrup.Mmo ru n de y chup. Poner manos a la obra. AP*o o i jrr* Poralla.Curup. potyro.Mo. Poaer nombre. Aherog.ca. Por amor de ti. Ndere'

h.

fTTlfc,

www.portalguarani.com
"l"i"Al"i"
l

P.

ante

O.
Por

P.

ante

O.

14^

fie. Nderi. Poraqui.Corup.

Por

bien. Mbegue hapc. Catupiri hpe. Por bien, o por mal Hemimboaci'pe yep. Ndoypotareyev vep. Por debaxo.Yguri. Por. dedentro. Ypipbo. Por delante. TcnSndc .Te-

l,por fu caufa. Reh. Het^. Por encima. YrsLmS Y ya* pi rahbo. Por engao, Y m8pi nf'mo.

Ym8 pinyhpe.Ymbotabihfje;-

Por entonces. Acoy hapc.


Acoramo.'Hrmo.

nondebo. Pr^de lugar. Rup. Por dems es. Tey eiip* Yeporarte?. Z Por detrasv Taqucuri. Cup pe. Cuaque cpe.

Por eb.Eboco reh. Ha ram8: V. Yun por eTo. Por ells.engui reh. Porefe. Areh. Cbae
reh.'.

Por efto. Cobae reh. Cor. Gobaeri."

Por detras de mi.Ghecup rupi. Checupepe. Cheangme.

Por eftbs.Angbae reh.


Porfa contienda, ee yoepea.Ypoepi'.ee mbo-

Por dicha. Haubi.Megua camy.V.por ventura. Por dode?Mrupi?Mmo


rupl>/
penf. Cheactubey ngot. Por do de podr a ir yo?

yebi.eeyoapu
Porfiadamente. h? pirr'quandpe.Y yuru pothpe.

Obi

rquaridpe.

Por donde menos

Porfiado me p y rq Mba e .
Porfiar. Ae pirqu*

Ahee

Ma

y opocpi . Aneo yoapi ap,


.

rup amo |>e:chhny?

Por dondequiera.
tetirorup.

Mamo

Porfiar neciamente.

Oep^

rqwaruaney.
-

Por el embiar. Ay pfamond.mond y piar amo.


JPorel
ir.

Porfiar pidiendo.

Ayeyuru

Ah y piar amo.

poraryerurbo. Por fuer ca. epirqund *


:

Pe -

|p

W.W.M.W . ...,..t

JJ

^XJAJJJ^

aaiJiiiMiTiifiTi?

www.portalguarani.com

*48

P. ante O.

P. ante O.

pe.Hetrtymboa^ilpe. Po piraquahape. Por donde*zia dondeMaL

or no auer lo dicho, nd4 hize. -Ynociibe eym-

mSngotx rup p>

ndayap!. YaiSaibej y mbo ndayapo.

For -halageas palabras. Tronga pM au hpe. es


cunui hpe.

Porpocaeofa.
rehe.

Mbaemy?
coi. crfc2'

Por poco.C

Por la maana. Oyeybcr^r?.Ayctamo\ce.5.f mo.Coc ramS. Porque 'Mbarmo? Mba


<Por Lo menoj. Aubc. .Por lo qual.Nde tec.
haubic.

ramo pe?

Nda Porque no quife CheypotareymamS. Cheaein.dapotri.


pe.

?Por marauilla.HaeVpe. Por mas que diga.ce po

Chepotary

rarmburuyep.Tiyu- Porque quife.Chc ypot ti rucororogauyep. mo.Che a*Che remynv rPor mas que hagas. Ene ebotape. yeporar && bau.Teref e Por que tiempoManamO
porar ep. Aracac? ;Por mas que llores. Terc- ,Por feryo malo.Cheangaiyahe porar au yepc. prmo. Chcangaip ha /Por medio de todos rompe. per. jBSMptf gu'i rup Portada:Oquendba. ocjururugiohbo. Portal.Ogbi'tcrufu. *Por menudo. Myr'mvr'e Por tanto.Emona ramo. hpe.Pob pofe nape. iPo^temor.Qui'hlfycram. Por mi, por ti, &c. Cherc'Quihiyeroh. h. Ndereh. ^Portera. Oque oca cotf

Por mi maLCheyequhi

guara.
;

pe. Chema r^ngulme.

Por no auer dicho , hecho, &c.Eym.y mboe.

Portcro.OqucraruSna fi! rerequra^que fungar equara.


.

.Por*

JLfc

www.portalguarani.com
lUl ll
l

W A H
II
II

P,

ante

O.

P.

ante

O/

149

PQv\\o.MMbo%Mc\
gu.

Por

tu bien.

rchc.

Ndereco cat Ndereco cat ra-

reb. Pe. i<j. Poftillacriar.Chepaia. Poftillas tener, Cheper pe


reb. Poftre de comida. Caruapi
*

ma r
Porvnlado.iquerup.Ypo
p rup. Por ventura, a cafo.

ra. T mbiu apira

PoTrero.Taquy cueri eu-

Hera ra. Taqui cue peguara. Tera.Yp.Pip^Np. Potaje.YupiV Meguay ami Mguay. Po t eftd Pguipe her e c 6 cam'Migim r&r:fciQo Potrofo.Hapia gua$u.HahM'.eottra\RuaV pirur.
-.

Porra de-armas. bir acambagu.Tpfr. Mboi apuha. P8ng.Pa.i, Porrazos dar. Amboi ap. Porrilla.Api^

P. ante R.
Prado, u.
Preciar-rV.Eftimar. Precio. Hepi.Hepihenoy

Porrazo.

Poada.Mftahba.Og. PoahApvt.: PoTeedor. Kcrecohra.Re


requra. PoTer.Arec.' Pofefsiontoaiar de

mbirra. Precio tener.Hepi'na.Oheno


ra.

m W hepi'.

Predicador. hcmSeengla

co-

Predicar. AKmSnee.

fa. A ree o 1 ma. Ayoguai ma.Obchecatva r.

Pregunta. Porand.
Prgunta,particulas de pre

Pofsibilidad,

guntar.Pa>Pe>Pi>PanYcatuet.

Pofsible.

Pok.i'c.

foftema.Ruru.
Poftilla.

Yaupe cuera. Pe-

ga?PiarPipRae? Pregunta. Aprand. pa, Prelado.Abar guaxu. Premiado. Hepi beembir. Premiar. Ahep ble. Pre-

iiiiiTiiiiiiiiiiiiiiiiTiiriifnfiiiii

TiMniiMiiTlMiiTiiMiiTiiTiT^

www.portalguarani.com
ai

fw
i

$o

P. ante

iP. ante R
Prefa.de .safa.
'

Prcmi o. Hep.
Penla, fispbeengira-

Tera-

Prea de

la

guerra. ] bll.

Prend dar.HepYbgggSarS

aagbaam^

Pref hazer agarrando A-

haub.Aipi^.

Preniado,aficQnadQ.Ac- Prefencia corporal. Gu^tetu.A. rehebe atGueteboM: *Prenier.Ayp?c?. 'Preftnca de*Dios. TupS Prender con alrileres. Arambae pabey mehe,c . pircpi'paicutug. -Prefenrar algo a orto. A-Prender con Ja^os.uha piiiee ngii mbae ychupc, p ambo. Aymbaemengt. Prender la planta. Hpo i Prefentar tefigos. Mba<
r

ma.Oyquie hapo coite.


;

Prenderlo airfe. yepo-cog.cavb.

rechacar.c aroqu yrucrobaq.

i"

bira

JPreentare ante otro. Ay<

Pread^Ypuruba^. >Preadade poco tiempo^Y


pururarho. Preez. Mburu.Pur^.

roqu hobaq. Ak hoba


que. Prefentedon. Mbac ymS inbir t. Mba y oleen

P rea. A rny baba. Prenfa de pa!ma;Tepk.


.Prenjfar.

gy mbire te:

5P retente eflar.ASuAyehu
iiPre.iente eftar

Ayn'hobaq. con atencioi Preparar matalotaje; Che>a laMia. Cheapicab bohuubm ?mS$.\i' catu MiTa r^ndupp. na. JPrefo. i bi raquipe ymSyn Prepararle examinandofe. mbr-c./iblfraqua^pe c Ave$aeree<.Am8m8iS bae. cherec. Aypu che Preo arbo!.Hap"maba< reco. Prear. A y por u.
m'Aipi'pi.

Armu Ajibaea-

;Prepacio.Aiibop.

-Prcfttfnente.

fijjiip<

Ci

www.portalguarani.com
wran
P;
ante

P,

ante

R;

i<i

Crytey ngatuhpc. beraboe hpe. btu ra-

ba^emb^a coyba. Tc"euen r.Ahenonde.


;

my^T$abhpe.
Prefteza, v prefto. Pyrvrf:

Preuenirfe. Aiembo eaco. ASm8 9ana.


Priefa;

Qafrey.AybLPui.Curi:
Ciiryte'.

Tange. Poyaba.

Qber

rl'm;

CurM.Ro?roYi.
PrieT^ dar Jkrao ange.

Oberabo^e.cabtramf'o' te#Qapap.Poraib. ibi


tikam'. Poyaba.
Ptfeftoeftar.

Taage. Aayb. Cur

Pri'e&darre.Ancmo ng?. Che podaba embopoy aba


.

A netn o ro y r o

aycoVX be aibi guitupa.


I

Priefo tengo,
^Prieto.H.

vengo con

Afe aib.i Pefumir.Aymoang. Aemoing.


Preirnptuofo.Qyceh yerobiahra. Preur ob, fbgoo. T xba . Pretal de cafcabeles. Agua pembi cabayu ayurichua rigura. Pretina.C u a quhba .C u

priea.Cur guitubo.

Prieto hazerfei Aemo %; Anem hv Prima noche. Caaru ytv.

Primauera. Mbae reo ffi hape.rbir roquera. nicibii a roqui ti nape.'

Primera cofa.Mbac

^pf.

mocaba fa&fc Pretina atar. Apytfche


calln.
'Pretina de callones;
mor

Primeramente.Yyipii.

C al-

Primera vez. Y yipi rmS. Primeriza en parir. Ymcm birramobae.


Prmeros,antiguos. Yy?p? cuc. Primeros delanteros. Ten dotara.

cu

Preuakcer. Amboaguiye. A8qu,^reuaricar. Araba robag cherec. Aye eco raba


robag. Pr euencion> HenSndea ha-

Primognito de la muger. Membrendotra.Mcrh


,

birpi,

Pri-

J*
InlnT TurnIulJi
nlnliiliIiiTiifiiliirnTiliiTi

mm

www.portalguarani.com

1 5

P. ante R,

P, ante R,
Principio del mundo. Ari-

Primognito del varo.Tai


tendotra. Tafrjfpl. fuere hija.Tay?.

YC
Principio de rio. Tap.

Primoshijosdemitio her mano de mi madre.Ghe*


tutralf.URay.

Pringue.QuiVabu.
.Prifiones.

ibiraqy. Yt,

iMboquh.Poqua h.Y
tafa\ -Prifones poner.

Primoshijosdemitio her mano de mi padre. Che

ruWra.LRiyL Primos hijos de mi ta hermana de mi padre. Cheyaych membs cuimbae.


Primos

Yt rehe ;amf: ^tacupyc' amol


Vbiraqupeamff:

Priuada. Tepot tfba. Tepot rendaba. Tepot h

l.CuS.; pe. hijos de-oii ta her- iPriuado.Haihubip.


caci.
fus

Mbo-

mana menor de mimabae.JiCug, Princefa. Mburubichabet


rayi.

d re<C hedui n mb cuim ^Priuado de


i

bienes.Ym-

Pri e pal cofa


i

Mbo c ac

tubichabet. Angatuna. Principal hombradamente. Marangatu hpe. Angtjur

Mbae

ba-herah pfr abae. Priuado de la gracia. Tupa gracia agai yporpe p upa pox nague.Oy ecotiahi gue gui poy hague. Tupa rembia&u beyngu.. TSpa gracia moca-

a hpe.

^har. Proa de canoa, naue,&c. Ygat'Ygarat. guacjU


t'n-

vPrincipal

, primeramente. Mbfttene.Mbftrite.

gue.

Principe. Mburubichbe t ra. Principio, iptz. Principio dar. Aypirv.Ayabiru.

JProuar a hazer, Aha yya-

pobo.
.Prouar comida. Ah tem
biu.

Prouar efperimetar. Ahaa,


Pro-

www.portalguarani.com

P. antc'R.'

P. ante R.

M3

Prouar fuerzas .Ah&a* che-

Prodigiidad.Mbae rhorn
.bu c
i
.

pMtf^bfi.
Prouar trabajos. ChererS
:

33 teeaci. Aroaatec

engee. P r i g cu o mb uc ii r a . "-Mbae^me-engt hra.

Mb

a e ni

Profudidad^pXui tecaProcurador, ! Mbae angarequra. Procurar bien


a

t.

otro/A'he'

Prohibicin/ Hocue^ymbaba- Ypeah. Yyapo y


,

c riafingat ec.Hec marangatu ra tequ a ra-

^quahba. Prohibida cofa. Yyap y


quaypjfc.

mo aycQ.

Aii.o6.mrn;

gatu epea.

Prohibir/Ahoque cy y yl-

Proceder;Tec e.Teco. p. Am&rangu v vapoProceder bien. Ayc caturangue.Yyapoeyhaga pi r. Ay e por catupirn ayoquai. Proceder mal/ Cherec ai EPrhijar el varn. 'Ayeair'S gukebo. Nday coi cafpjuCherarmSaypitupj n.vCbe poch guiteci. cbo* :Prohi jar la^muger.AmProcefsion^Smfeoc rcroambfr pc^Chenfeemb
l.

'Procfsion del Corpus. Tu

pareroatguac.
Procefsion hazer del Cor*
pus.

A Tp reroat.

TamSaijffei. Prolixa cofa,enfadofa. Poromboguer-J. Prolixa coa larga. Mbae


'

porombucua
ai.

au.

I.

Ai

Procefsion de dos de vn troco.-C8Jya91guc.Che Coi yacgue cheribi, pro-

Mbae caracatu Ju . Mbegueay cat.


ProUxamte.Caracathpe.Mbegue cato hpe. Y porombuc hpe. Prolixidad. Caracatu, Porombucu, m Pro-

cedemos mi hermano y yo de vn tronco.


ProceTo. Quan.Abarec

quatima.

ITIIIiIiiliililiIii

fnliiliiliili

liTiifiiTiiT.ifiT.MiifiiTiIiTiiiiTiifiiTiiTimB

www.portalguarani.com
yiirri j""
'

P. ante R.

P.'

ante

R?

Proxo^nfadofo. Poromboguerai.Caracat. Prolixoen fus cofas. Ab c a r ac a t .A b a mbe gu #

Propio lenguaje. Gheee


te.Cheeenget Profecucion.MbobteboJ Ayebo. Profeguir. Arec aiebou<
Ambobteborf.

P ro me Ta Yqu abe e mbi _ Prometer. yquabcK. Promptamente.Aybihpe.


.
'

Properamente.

Ha hau

Curyte'hpe.cabi hpe.

Promptoear. Coneaic ayb/Cherec aybi catu


guitecbo. Pronofticat.

catuhpe. Poroocecatu hpe.

Profperidad, abundancia."

Poroaocehv
Profpero ao* Ata mbae

Mbaoubae rama amombe. Mbae

porooc. Omombu*
c mbae coro? pip. Coa ra pip mbae oa catvGa ruay ndipri. Tebeatn-

rureymbob amomb^u. Ahenonde mbae ym8mbeguabo.Ahaubo.


Pronoftico.

Turymbo he mbae mSmbeguaba.Hau.


e.l

liCarucatuoymer
Profpero tiempo. A catupi
ri.

Pronunciacin,

mSm-

beit.eemo^ngatu. Ponunciar bien. Ch.eapecv


yerecat.

catu.

Coara pipe mbaoa Oucatu mbae. Ou

ou cat mbae coara pip.

Na

cheapec

atl.AmoCengatupiria-

Profpero viehto.ibM catu


et.Oacatu'ibr. Profrado eftar. Ayepic guytenV Prorare.AyepiCxS. ProuachOjinteres. Mbae. P0.5.

biee.
Pronunciar mal. Cheapec ata.- amo jengatuiab
nee.

Hae note. Aporandubote. HaeteV Hae eiote.V.B?.num.i. Propia cofa ma. Chembae
Proponer.
tc.

Prouechofo.Agiu
guiye.

yete. A-

Prouechofo

me

[richbe. es.Ycatupi

Pro-

www.portalguarani.com
immm
"B*

ante

JR..

P,

ante

;$j

Proueer de lo neceTario^

Hecotebengueamec.Na moyngotebe mbae r.


Proueer Dios. Tilpa ornee

Iv.Araqua. Yyaraqua bae. Prudente. Mbae renondehra.

mba andbe; O anga*


Teco Tupa anderch.
Prouidencia. ngarequba.Tenondea haba. Prouido. Nangarequretc. Tecotebl pohanSngra.
-

Prueua experiencia.
aa.

Po*;-

P. ante V. Pas de hierro. Quarepoti


huibaqa. Publica cofa. Mbae ycatupe guara. Teypsgura. Pabe remingua. Pab remyendu cu.Yquaabipi pabengua. Ndiquaa pabey my.Pabe remiandi. P ublica cofa por fama. Yquaab pi pabe. Mbae terap&andari guara. Publicamente. Teylpe.Yca

Tenondeahra. Prouincia, Yo am8.


hurriS.

Yo

Proulacial . Abar guacu . Prouii hazer de comida. Arrv8no8 tembi. Aroiquie ypu Prouilon para el camino

Mbohuba.

P r ouocar

A rrfngy
rey.

rey,

Amboqui
Prouocar a

ira. Ymoensdy

r8 ai reh amon^y rey. AmSemSy rauca. Prouocar a otro a bornto.Aiiboyeguar. AmogUee. Prouocarfe a a bomito. Aemboyegua ru ..At?

tupe.Tey tape. Pabe re


e

c pe.P abe rechacpe.P

be robpe. Publicar. Teylpe amotnbe. Pabe remyendbu1

rrio

a.Na hendu pbe ey

my ae.
Publico.Ycatupe guara.
pKpabS.

mSguee.
Proiumo.Cherapichara. Prudencia. Mbae renonde'i

Pa

be remyngua.Yquaabi-

ma
M

fu:

'nfiiliIiifiifiiTiifiifii

'iifiiMiiTiMiTilTiilHTiiTiiTffiTT

www.portalguarani.com
Aimr
156
P. ante

W
que
lio*

P. ante

V.

Puchero del
chori.

nio,

Pues como? M.i. Mac-

ra.Hembcchog.Hembe
Pucheros hazer. Hembechori"chor".
;

mo pa?Coamo pac? C<5


rao pac?

Pues como ha de

fer effo?

Puc.he*-o,ollita.
i".

YapepS

Yapep myr PuebW.TUvTetama. Pueblo defpoblado. Tape-

Mrjitepngan?. Pues como , a mi ? Ma-ch* bepa? Pues, ya no baila ? Nda giu

yeimarugnatepc

Nda

aguxye ima panga? ra. T agera. Tabacura. Pueblo vezino de otro, y Pues y o? Hae amo panga? cafas apartadas, Amtn- Pues yo lo hago hazedlo vos.V.Bia. daba. Pues no ? Cmo p? CaPuente. riboboV mopac? Puente hazer. Ai ribobo Pues no hemos de ir? Caap.LM8a. mopdriandeheyma? Puerco.Tayac. Taitet. Pues note lo dixe? Nda ey Puerco montes. tepracndebe? Tayacuete.Capi iba.-. Pues para que?Ma'era tepe? Puerta. Oque.' Puerto de mar, o rio, bax- Pues porque no ? Mar tamo pac? / do a l por tierra. Pegue Pues que a y para ello. Hae ypb'a.-". tepe mar. Puerto donde fe aporta c
.
,

canoa^ckc.ha.

Pucsqueauiadedezir.MS
rayheengaamopa..*'
,

Puerto donde etn canoas, obarcos,&c.garup.i


garata rup.

Puerto tomar vna fola vez. Gooigayri. Pues.Ma. Pucs?Tepe?Hu.i.Tc.i.


.

Puefia del SoLQuarag re! quieha.^ Pueto luga^apofento. Co


t.2.
.

Pujamientode angre. Tu*


gil

nandete.

Pu-

www.portalguarani.com
rrrrr

P.

nte

V.

P.

am V.

1^7

Puiar.Afiem: Pulga.Tungucii.

Pulfarelpulfo. Tay? cny-

Pulfo mortal. Tayxnyny yabi. Pulido en obras. Garacat. Pullas iCurcur*. Cande. ^Pullas echar. A y cura. Futido lenguaje.ee pSrf n- Pullas defechar. Eti. Etquera. g.cecanddL ee-amo a * ?Pun$ada.Cutg." Pulido fcr en s obra*. puncar.Aycutug. Checaracafu mbaeap- Puntar ln herir. Ayoc/qg; Punta. Api.Apyr; Haqu. bo.^yap cande. Pulir a otro, -imo Sniotruangat.imboyeguag. Punta embotarle. Qye abare.
'

Pulgar dedo.Qm guae. Pulguento.Tungucjyira. Opipc tunguc mbobia hra. Pulklo, adornado, r'rno rSangau bae. ^Yerec ca tbae . Amo ay ngat-

Pulfo.Tayl'nyny-Tity.
Pulfoflacb.TayttaquSr,.

Tay
ny
ta.

natata.

Tayx onf
-

rui.

Ptilfo fuerte.

Tayfny ny

m&

Pulirle,

jmbo catupiri-. ^yeguag. yfembo


ri
.

^quatic.

jeguag.

^embo catupiAhlmo atyro.

Pulmn, Huanos, ea bebul.

punta,y principio." pi. Punta acada Jaqa aio S mbjV. Punta Tacar. A haqu og, Ahaqua boa. Ahaty bo-

a. fin hudo. 900 apyf o.coo ypc. 500 c Puntada dar en coflura. Ay cut ao yu piTp.Pete'^ u ngue cy. b lyapo. Pulpsxo debracjo, molle-do.YibpoTi.YJa^. Puntal,arrimo.Cocba. Puntas.Hat'hanV pulpito.emo ee ngba. m3 Pun

Pulpa,carne

riiTiiliiliifiiliJfiiliiliifnTifiJiiiiTiiliiFiiTiiMT

www.portalguarani.com
jrmr
i^g
P. ante V*
P. ante

VI

Puntero. Qjaatiquabtla* gba.

Punto crudo.Py n'. 3 Punto de canto'. Mborahei


quati.

rtmS,For?m^yepc: Puramente con verdad.Htt picata hpe.Mr aney ha


pe.

Puravida,buena. Tecobc

Punto de letra. Quati tic? mboyaocba.Mombi'tahba. Cutucabl


o,

mrneyngatu.
Pureza. Marney. Purga. Poromboc.Pohangut.

H api-

ai.

Punto de tempo.Cur: Punto oeaion. Haba*


Puada. Mboi apu. Poapib.Quar.

Purgacin de muger. Vide Regla. Purgar pecados. Cheangaipayoh. Ayquityng.

Puada

dar.

Amboiapu.

Aquarche ppip hec. Aembopo apibohec. Puado. Popete'por.Popete'y arare.

Ahepibee. Purgar fe. Aemboi.Aepohangu. Purgatorio. Angaip hrp-

Puado bueno Tacar. Chepo cuy pebete! anohe. Pnal.Mbopi. Pualada dar .Mbopiapipc
aycut.

Angaip rapiaba. Augaipi quytyngcba.


ba.
Purificar, limpiar. Ayohi*.

A y qu

3tt ngog A yquiaog.Aipcymb.


i

Puianimidad*.

Cangih.

Puetazo.V.Puada. Poo.Poapi. Puo cerrado.PomombY. Puodeepada. Qui^epucu p^cba.Qui ce puc


poica.

Angapi'Whabey.Mcma
a.Qaihy.
Puilanime. Yyap^iey.

Y-

Puo de hamaca, ynfapiqu.

paquihycbae. Puta muger. candah. emee^et'Abpabe poh. Aba papa hra. Putear el varn con mugere s.

Puya cofa fin mezcla. 8po :

A mopp'cuSf. Che
an-

www.portalguarani.com

P. ante V.
angaipcuar-ehc.Ain&Sr no.

ante

Puto.Tebro. Puxar.Aeam?. Pux* eamr:

Quaxarfe la leche. Tipiag ecambi. Oembopi cambi. QuaxQ.TVplag

QualfMabae^Hmabae? Qual deftos > Mabae co a*


mora. Qual es'Mabae panga?Hmabae panga? Qual es Pedro, tal es lun. Per yabebChua.Peru
aruande ChuaPeru ar

Orante V.
Qiuderno.
Qnati m%. Qati ribap mana.
ra.

Quadra de calle. OcabitcQuadra hazer.

Ambo oca-

ambeChua.
Quales fon tus palabras, tales

b?tyruadrcvban^.Y rund ybaqa'ayap. Quadrangular , hazer en


quadro.

Amo

yrund a-

fon tus obras. Ne ee yabe ngura nderec.Ndeee ar ambe ndere-

qa. Amo ysSndi enybn

c.

ga.Amopgpe.yrundi. Quadrangulo. Yrundf enybangbae Y rund y pepe


.

bae.

Quaxada leche. Camb* tiptag.

Qualquiera coa.Mbae tctyrS.Mbaetety Qajquiera perfona.. Aba tetvrua. ^QalfcrifHumSbaeherf? Qual tu quiiieres.Amo ndc

fp

Quaxar

leche.

Ambo

ipi-

remymbotra.

Quan bueno es Dios' Y m>


Quaxar ones. Tend guace,Quaxarones de fangre.Tuguj.Tugiurpiag. QuaxrTe el agua, elarfe.
tpiagc.

rangattepiaTupa'

Qnan dichofo eresl Abhe


c porangt pyaVndel Ayecatpia nderc 1 Quando } Araca ? Aracae

panga.Manam8p? m4 Cinan^

iiiiiiiiiiiiiiiiiriiiiiiTn

www.portalguarani.com
yi.ifw
1

60

Orante V.
g?-

<L
Que

ante

V.

Quando eTo no fea. Any ey


ramo. Aip hecey ra-

Que ay?MarS? Mar pinais i paa


!

mo.
finando no* Anney r2in8.
filiando quiieres.

Ane
!

rae

Araca nderemymbotpe. Ndereniyaibota.pe.Ndey po

Taycorac r Que auia yo de dezir ? Mar cheeengamo pa?


fiuedar.Api't,
fiue dizes
? Mar ere rae? Mar ey abo rae? Que digc?Mara a piche?

tiirambc. Quando vendr, defeando. 'racaete panga yyerbi


ne.

Quedito entrar. Nachepi


puguitequibo.

Quando vcnifte. Nder ramo,

Quando venifte? Aracape


ereyu rae?
pe?
l

Quedo. Mbegu. Piruey. Andubey.P.2.Ru.R.

Manamo

nderu

Q^e
fiue

eftas adiziendo?

Ma-

r marite'ereeicbo rae?

Quanto? y quantos? Mbobi

me hara, Mbt amo. Que quieres? Mbaepe ereipot


i

Quanto ha? Aracape? Quinto mas. -Mbtctene. Mbit e te amo. Quantos a| , tantos vayan. Oquabbaetoh. Quantos aos ha. Mbobi
roiimapia.

Mba up ereyfi?
ere

Mrere? Mbape
hec rae?
ereyu?

MarS eybopa

Qne quieres q te haga?Marapich oroguerecne?

Querer voluntad. Pot.Te


gu.

Quantos quiere? Mbobpe


oyrjota? Quantos quiieres te dar;
i
;

Que fyo.He.

Herfigu.

Mbobi

nde ypotramo
&sA-, [r7

Ndayquabi. Que fe me da a mi. Ha^pi


chbe.
'-v.

"

mese nd'bepe. Qiatro.Yrundiv


,

Quefeademi. Mrher
chereconync.
fiue

Que? Mbae? Mbaepe?

Ma :

JJ*

www.portalguarani.com
^TTTT

Orante V.
Que talle tiene?- MSr a hete pmg? Maraera' hechag
rae?
.

Q, ante

Vi

Que te digo? Mar epich


ndbe?

Chepi ac guitecboJ Quebrantar los ayunos. Acaruyoapi yecoacu pi pe. Amo mar yeco ac.N.dayecoacui.

Que

te

duele?Mbape ha-ci

Quebrantar losmandami
tos.

ndbe?
fiue te

hago?Mara pich o-

roguerecc?

Que te hizorMara ndererecon? rae


?

Ahacab Tupaandequakaba. Amo mar. Namboayei. Ahaque. Namboyerobiri. Am-

bo apyam'.
Quebrantar terrones. Ayo-

gue te parece?Mra ete pe ndbe? Que te pudodezir ? Mra' / he amo pa ndbe?

c^jtCAmbopoglb
aquyt a gua^u.

Quebranto. Ta^i rGmb.


uebrar

Que

pudo hazer ? Mar amope ndererecony


te

como nuzes

co-

rae?

Que tienes'conmigoMbac
peererecehebe. 2ue huuiera ido de vofotros? Mar amo panga
;

co s\8cc. Ambotg. hinc. Tig ; lo que dezimos , Xris , a lo que fe quiebra.

Quebrar. Ayoc. -vapit.


TiSpe.^

,-

peicrac?
cofa. Yecabae.

Quebrada
'

Quebrar hilo. ^mondog. uebrar labio del plato/

Yeapitbae.

Quebrada de monte. Ca bip.Caayur.

QueUradas mucJjas.Caa yu
ru yur.Caaibipbi pe.

&C/4hembec. Quebrar la cabeca con vozes. ChemS ac nund y $apucai. Guace pip che
-

mo acang. ChemS acan


gac.Chemo acang cutu.

Quebrado por las verijas. Hacorog. Quebrado tengo el eoracQ,

C hem.
n;

api caqu tinv-

Que-

www.portalguarani.com
jRIHTJ""

ifo^

Q
l

ante

F;

ante

V;

Quebrar

palabra dada.

-Onec
Qnebrar

ohaqac.

Nom-

boaye oiee.

Amboye a-

picheengue.
los dedos, satfo

alcanc la niano.Civep guata haguoym?. >uedarfe entero 'como eftaua.Guctbo guec yabe e o: abo euec a-

quang-a.

e 01.

Quebrarlos a f mimo. AhcoiSq pururiL

Quedarfe pamado. Cheyuruyaigua'm.Aengeraba.


fiuedarfe fol.Qap'moi'ak

Quebrar los lomos. hSai bi a.humbi aque. Quebrar tronchar. Ahaque.Gabo.


,

c. Cheaoi' ang

ai:

fiuebrar vab.

buch
ch.

AyoccamAyapi cambu-

Cheaoaic. guedeeasi.NanftoNa
topftJSTato.

Suedito.Suiry rf. Mbegue.

fuebrarfe.Oyeo. guebrarfe ho,o cuerda*


fiuebrarfe' la cabera.

Ae

cang mbopog. >uebrarc por las

Piruey.P^puey. ^uedito hablar. Anee mbegu.Aeru. guedito ir. Chepia pira t aichaty ca.Piruey.Mbegue.

verijas.

Aembo acopug.
fiuebrarfe por los lomos.
:

guedo

eftar. Chequi'ryr:

Aab&te. Aqtiabote.
erani guitupa. iue etoauialTacor! corar.

Na
Tay

Ayeumbi
que.

. Ayeumbi a-

Que bueno es' Tucu y mar ngaturae! Guetima


rangatu rae guedar fin parte.Nachcpo!

fiuemada cofa. HapipiYe.


Ocaibae. Ycaigu. Ycaita
gue.

tbi.

fuedare.ApiW
Quedarfe dentro lo que no

Quemado campo, u cucfr gue. Nucague* Nuhapi


pire.

www.portalguarani.com
rnn

m* mrvr.

Q^

ante

V,
fiaraji

%,
ru ra .

ante

V.

i$f

fiuemadodclSoL

Queseas de mfcas.MbeQ^erec as echar


las

rembi. guara 91 rembi ob yuca cu. guara 91 re

mofai.

mb ecL Cheraymb im
bguara^Y

eas. Mberu oye air.

Querella.emombe
Caitaguera.
Qucrellarfe.

Quemadura

Amombeu

Tatabor.

Quemadura del campo.


ejjgucV

Cu

Quercia. Herequba.Bfo
h.

fluemadura de fro. Ro rembib. Ro rembi ec gueb. fiuemadura del Sol.guarar ci rcmbib.

Querer. Aypot.Hegu.
jguerr bien.
t.

Ahaihu catiu Aypot eati. Ambo-

Qgerer,o tener aficin. A-

emombot. Quemadura oler. Yp che. Querer no ir,&c.Nda eye Quemar abrafar.Ahapi. tamo guihbo.Nda ey ce Quemar arder el eftomatamo guih ey. go.Cherieatapi. Quemar campos. A tu m8n- Que fe yo.He.z.Herugu. di.AShap.Acu^umSn gue tienes conmigo? M bae
,
.

l ..;:

.-.,/

peererecchbe?

Quemar

el guifado.

Amo

Quexa de dolor .Pohe.


Quexarfe al juez. Amom beuiicapytaup. Quexarfe de dolor. Apoa

pich yiquici.

Quemar el y elo lo mbraQuemar


;

o.Roi oyuc temyty. el Sol. Opot.oap?


Qu,irac.HacQnjirac.

he.M8.
Quexarfe demaiado. Nan* detechepohe. Quexas , murmuraciones. Anga. Quexofo, Ang guara. 1 Qiuca. MegSi ana?. Me.

.".ChepeactC^aray*

Quemar peea? rao fuego. Amboyepota tatahapia


.

bo,

Quemarfe.Acai.Cheucai.

g\*a

iT

fif.ii>

riiTiifilUTii

IJlTJlfiifiriif.TlWiifTiiriiWiTifW^r

www.portalguarani.com

mr*l-ff

Orante V.

Orante V.
Quieto.5eraneymbae.Cuy:
ryr'bae.

guai namr. Meguai carm.

M>guterS\
fiuicesl.

M^Gaam-a-

h^^heheriiypo.Hae.
nfp.

Quitada tener la vifea. Che re^ quaracftCherecip? tmb?. Cliere^a m8


ang;.?Nachere^a pi f l.
(Quitar

Quica> o por ventura es


f.

f-

MsguJcam'emona.

con

la

mano, ^ipo-

Qui 9a vendr .M-gu atnf


ou.Outrra'rac. Quicio. Oque jurungaba;

<%

Quitar.^mb. y^iOgti J
Qujtar,arrbatar de
la

ma-

QujenMbpeMbpam:
Qiiientlevofotros
?

nar -ypoar. ^ypobon


>Bo.
ujtar la cafcara

baa-

mSpe p'ee? Quin aura de

co cuchi-

ir?

Abi oho

llo^ fin l.v4yapcog. Ay


prog;C)a.

amopac? Quien quiera. Ah tetyr?.


guien quiera cjuees.^Ua be
ra

Quitarla fperfcie. ijz-

pearogvCa.
Quitarle el cargo, 4ypob y iangarequaba gur. 4y
popera.

hera.

guien tiene la culpa de eflb. c4 b angaip tepe eboc.

Quitar lo de enmediOrJypi
terog.

Quietamente, et&n^ me. Rui hpe. Quietar fe del enojo. Chea-

Qujtar porruerca. c^mbo


.

pMb.Cheeirioyr8p

hemymboaeipc. Ypi te 'tmmbota rey me yepe


ambo.

b.Cheemoyropig.)gULb chenemoyro. gutetarfe del efcrupulo* Ae'iHoangapihi.Cheanga tahaba gui che apiri b, Quietud.Qairyr:^prbc. Rui.
'

Quitarle la palabra de labo


ca. Ahop yuru poa. Aeyurupoboi.

Quitarfe,apawarle.Jyeyn;

^yepe.^cin.
gujtarfe el bocado de la

bo
ca

www.portalguarani.com

Os,, ante

V#

R. ante Al

16 f

capara darlo. Ayeyuru pobo ypota. Quitarft Vi fombrero. A acangaobo, Aieacariga obog,
-

Hugua ariaapy t: Rabicorto. Hugua acV


'

A-

o.

tu. api,

Rablargo.Hugui bucu. Rabo, cola. Hugua.


Rabo>aflentaderas-.Teb'."
acjk

Quitarte

la

turbacin.

Ae

mbo aquaabi Ghcng Rabn. Hugua


phr.Pa.

Hu-

gua at, Hugua ap;

Quita Sol. Qwaca mongaba*Quara 91 pi ababa, Quixa da el liueo. Tay Vea-'

Racimo. Han. Racimos apeiiicados. Ha

R. ante

A.'

Racimos colgar. Mbae rar amboapay. Racimos de pltanos. Paco


brarV.

Rbadill.Humbiqi. Rabadilla cortar. A bumbiqui racia.


i

Razon.Hup.i. Razon,o jufto es.Hup gu


ra anga.

Ahumbiqiu

rog.

Rabano.Rabano. ni qua. Rabear el animal. Oye uguai mbobab.Oye ugu Razonable cofa'. Agu ye t'.Aguyeye. mSpy. Razonablemente. Her a he* enojo. emSyro acY. Rabia, ran: nemoyrocoo* Rabiar. emSyr2a$?. A- Razonamiento. em8 ee. Mo'nget. nmSyrScoS. Rabiar de hambre. Aricqua Razonar.Amonget. ndu te? guytena. 'errF Raedera. Pepy hba.Pvnd
-

Razn tener. Huparec. Hup guarar ane pira-

balrfgiu.
'

ba.
apyt:

Rabiar hazer.Amon.ec80.
Rabiatar.

Ahugual

Raeduras. Y. apynda gura.Ypeptagura. Raer-

rni""' 'ii^iit^t^

www.portalguarani.com
* ffl
'

f
166
R. ante ,
R. ante A.
Quarac rend a. Rayos echar el Sol. Guen
dlfoSdSQuarac?.

Raer.Aypepf:AnSp?.Na. Raign de rbol. ibir raI

p.

Raign de miteria.Yau. Raign de muelaYagueaipi.

Rajar.AmboLAmbobil.
Rajas.

Ymbobu pir.
pir.

Yin-

boy

Raiz.Hap. Raz conocida.Car. Cara myVf.Carahemb.Cara


pip.Carat".

Rala cofa. Tica. Niapy-


ca.Apiru.2.

Raz de coles de loslndios. Tay. Raiz de pillo que fe come.


Mardiog.Ayp.

Rala cofa, como nube, &c^ Apiru.piru.Hecacng. Ralo apartado. Hecaeang

Ypocang.
Ralohazer. Am8pocang?

Raiz de palo braua. Mandiog et.

AmSecacang. Ralo hazer, liquidar. Amboicu.Namo api^ai. a-

Raiz de palo cortada en ra


xas, y puefaenelagua,
uatist-

mo aparata!. Namboapatayi.

z de palo Teca.

Caa tv*

mi

Rallo M%&.\ Rama de mdioca. Mandil* R a ma da C aabo apop .C aa?


.

Raiz quitada del tronco , q queda en tierra j.y produze. Ychibae/Yettirey,


:

de batata.

boquaracungmo. Ramera. Cua 'emee'nge. emenond. Aba m8 papaliara. TirS up. e mee
ngara,

Raya.Ha.z. Raya pefcado.Yabebi. Rayar.Ahai.Bo. Rayo.Amatit. Rayo caer. Amatiri ho.

Ramos de rbol. Caabo.ib?


ra racang.

Rayos del Sol.Quarac oy* ti pip. Quaraet ac.

Ramos de palma. Vinoh^ Ramos que pone para cercar los arroyos. Caambay.

Ra^

www.portalguarani.com

wmw
R. ante A*
Una.Yui.Guerer-.itVi
laricio,

R.

ante

Al

167

qua. ufuri.

yymabae. Ca-

Cando hazerfe.Oicmo cat'.Ycatyftgaa.

Rafo cielo, ibagrurv bagequytyng/ Rafo eda. A iog amand*


yu., RTpar.

Uncor.Pa

ai, Pa

caray.
al.

Ay popv.
el tiro
,

Ay

pe-

Uncor

tener.

Cepia

Chepiacara.
fcpacejos. Heif.

Rafpar

no hazer

Henemma-

ba.Hepu.
tapar, arrebatar de las

golpe. Ghe apereb ypuahague*

Rarear.AhaquIcu
he.

mSmo
1*

nos.
r.

A ip o equi. Aypoa-

Am8 -mSfee.

He.

Aypobo.

tapar con naba ja.


tfpofa

Aopy Rarear del perro. Ahetun


da,'

nabaja pip.h Anapy.

que hiede.

Ivbi cu-

r.

tapoillo
di.
'.apollo

negro.Yagua run

Ralrohuella.Pi'p^.MMp ra.Taqu cu. Raton.Anguya.Aruru.

Ratonada
i

cofa. Anguya re-

que hiede blanco. Mbct;; Uras veze.s.Pocpoea.Ndipi

mombu cuera.

Ycari hagu. eeyiha^uera. lafcar^ydrai.Aheyi* La'car fe Aecra .aeeyi.


Lacadura.
='
.

Ratonera donde caen. An-' guya rnboah.- Aratag. Ratonera donde viuen. Ari guya qu ara. Ratonero gato.Mbaracava anguya rupi arete. Oe-

moembibae anguyare*
he.

Ugar. Arnondorog.

Am-

bo ai.
Lafeuar.Aycara.
Lafguarfe. Abe carai.
Lafo

R<

ante E.

campo.ungatu.u ye

Rbato.Piia.i.

LULIm

........

...,.. .,......^.,.,.,.^.^^0.,.^

www.portalguarani.com
Trrr
1

51

R.

ante

E.
1.

R. ante

E.
al-

Rebolcarfe, Ayeapiyer.

b abaghee. Ayer
bur ur i, Rebentar.

Aknboapayer.
Reboluer, trabucar. Amo mvro. Rebotacin de eflomago.

Apu.Apumrw

^Apururug; Reboar.-Otu.

Tib,Mbohu.P?api ch^
b;

Rebofar hazer, Amondun

TaBo.
AymaRecaer de eufermdad.Che
te che rae?.

Reboluer,arrollar.

mlAapeofing/Nga. Reboluer en olla. A y pibu.


Aypicui.--Aypj guav.
:

rafi'yeb^Oeapyrung^ One mboibi cherac'cue.Oayebiche


refc

Reboluer mezclando. Ay-

cherac cu.
.

mona vAyap yo 4.
Reboluer, o atar mal
bello,
e! ca-

Chea aymm
aia:na
I.

ai.

Recalcar fe el pie. Ayep rnongarau. Recatada ? perfona en ha-

Aye

Reboluer, o inquietar.Amo r\Na. Reboluer monte. AcamS

myro.
Reboluer, rebolcar.
apaier.

Ambo

Aba oguero nBngubae.Olangu. Recata rfe* A ^ang,Bo. Recatarfe entablar. Anean gii guieen ga. iRecat arfe; temer , A ipoiM,
blar,

Aipo^hub.
la

Reboluer fe en

hamaca,

Recato.eangu.Poihu.

AiViapebfog.

^Reclamo pata aues. Moa


rondaba,
yeba ymSndapor.

Reboluer efoi^ago.'Chemchipi'.

bopurJoJo^.TM.Pi Recobrarlo hurtado. Aro


Reboiuerfe en ropa.
bn.

Ae 2-

Recobrar Jo perdido. Aroyebickeremynio cyn-

Reboluer fobajar. A mboaguc. yu. Ambo apayu.Bo. 'Recocer. Amo'yebi. Am8 Reboluer obre alguno. Ayoapi Re.

www.portalguarani.com

R. ame

E."

R. ante E*

169

Recocer mucho;Amboyctc Nandeteiy mboypa, ecoger ganado. AmSoao


!

m?rabba. Recoger la mes,' V. Mies


recoger, Recoger; la ropa en la ca*

T^ecofer ropa, Ambobbi yo. Ambobib yeb?, Recftar la cabera, yeat cog. A$ actng cog,Ca. Recoiare bbrc el braco.

Ayeatcog che

y* bar.

Anean rv,
Recreacio. em^^a baba.

ma;AyapapuQ. Recoger lo defparramado,


AhaitEsa
.

Recrear a otro.

Amo nema
AemS %
al fref-

>

Recoger los featidos, Mbae andupba ahqquendi.


jRecogeri a ftrecha vida.

Recrear
cai,

la

via,

Recrearte aliendo

co^Suiaembopi roJbo&

feocpe, TecacJ reheoyeporu. Jtecompef ai Eorepi .*Hep Recrecer 'la enfermedad,


bSf,

O^vrimo cheremvmbo
-

'Re conciliar (e de palabra, Ono monget catupH, Qaemo^i$ mSngupa, HcconcfUar los deavenidos.Oo amStary mbac: Anofio mbot 4 catu. mboyouhu buc oy* guerec catu ? mbae. Reconocer de tesos. M8m* bnguiaiqua. Recofdar.V\ddpertar. Recorrer la memoria, Aye1

tari.

One moapfrir^

Oyeaplr g&techeracjf. Recrecerfe obra fobre obra,

O?mbo yoa yo

cherembiap. Qe moaprftarv\ Reciamente viuir, Aycobc catupf :Ghe reeob can dea* Ndayeob mraJ. Che recob mtncy, Aicoibcatu, Redo de concicia, Ang ca

arec,

Ae

angarec.

Chemaenduaha arecrcc.

Recto juez,

tupVr bae. bira yaruc

eco fui catu. bra yafun $&

f1 1

ff

TiJ.I.J T Inf 11Y

itiiTiiTiiliInf

iff

iT

'iiliiTifiifiifiiriiTiTilliTiifiihfnTi^

www.portalguarani.com

mmr
170
R. ante
E.'

K
Recio,

ame E2

^uab moynde yndehrey. Ab

m&mfiwm
V
,

reixco co hel

rey.

qu. ?p?.z. Pyty.Ten. Ti.io.Ypotlf.

Recuperar

tiempo. Aro-

Recio arco

o vara 5 no fe

yebira.

doblga.&iraqG/Yi*

Recuperar la falud. Aroyeb cherec agu ye cura.Cherecagwyeicuraarecoyebi. Ambobt cherecoaguiye.

Recio de boca, q no habla ^

Y yuruti.Yyurutata;
Hecb rqu ngatu.

Recio de condicin. Hec tat^Guatmo' guara.

Rezar.Aembo.
Rezelar a otro.Aeangu ychugui.Aropoihu. [h. Rezelarfe. An'ang.Aipoi Rezelo.eangiuPoihu. Rezelome de ti. Ae'ang nde hegui.Oro poih. Rezelo no te vega dano.O-

Recio elar tenaz.T enai ay


c.Obiraqucherecnv. Recio fuerte.Tta. Yi.Ete, Recio hilo.Ynimboyi. Recongar. Aeengurura. Aeengur ngur. Anee cucuu.Aeeaafr. Recumarfe. Oiga. e. 1 o. Rechazar las palabras. Aya ps'pi. Ayapamgna. Ayahhye'cngu. Am8eendog. AmSee mbg. Rechinar la puerta. O'e
oque.

rogueroheanguAemo
ang nderecoa r ama r. Rezelofo. hengub.enguyra.emong. Rezelofo hazer a otro. A-

m8 eang. Ambo
hu.Amoemoang.

poi-

Reciamte.Tathpe.epy raqandpe.Ypothpe. Recibir. Aypihi. Ay.Ayo


gu.

Rechinar los dientes. Tal terereg.Tay tarar.Che raimb. Red.Pc. Redao. Quira pic.Pa.3
.'

Recibo.PiCihaguera. Reciente,nueuo,Piah.Yr3

Redemptor. Poro p^yro hra. Tembiaihb'mo


feechgui henoh'ehra.

mongueaba

Re-

2i ib

www.portalguarani.com
PTTTTWT

R. ante E;
ReimidoTer. Y picfrtm>

ante

El

17 i

he. Ayeaihub cheeer.

bfrache.
tembiai h

Rcdimir.AvpVjVrS.AnSh?

hb&mo hec aguL Ahepi'. ReJobarclauos. Amboapiytapygo. Ayapi m


boap. Ayapa tapi gui. Redonda eofa.;Mbae apu.

Ahahuba cheec'ngS. Refrefcar, Ambo ro. Refrefcarfe labandofe. A*


cuera ramy guiyahuca,

A'embopi ror. Refrefcar,renouar.AmboV-

M.Bo,

[0.

A guav Carapong. A

Apung.Gua. Redondear como bola. Am boapu.Amboagu. Redondez del mundo. Ara Hefrigerio.no tener los del apu.ibi apu. infierno. Ni angapiM
Redrojo. Y yaigura. Y yapo cueraL

Refrefcar mucho, A mboro Refrefcar la memoria. Am, boi b i mbae chema nd.ua hpe. Refrigerio. Angapihi'.

Reduzir.Amonoo. Reduzire a buena vida. AenQmarangatu. Ancm8ec marangat.Aemboibi tecmrangatt*


reh. Refnar limpiando.

Ayqui

aog.Ayqutyngog.
cande .

Ay

qu, ra au aarMme guara. Ndoyecoh ech gabi aaretame givra angaphSfreheapre?. Regalador. Potar. Resec catu hara.Y-.poi aray hra. Regalar.Ayopoc;vtu.Are* co catu. Aray ayopo. Regalar con la mano. Aya*
pichi Ayabi. Regalarfe. AveerecocattU

Ri fitorio.Caruh. Rcfr. neengab.ne'engba. R-fregar. Aycut.Aiquu.

Ayepccit, Araya ayepoi.

Acar catu. An.18

A yohi. A mboqu^i.
Refrenarte en el haoiar. Ayeptacog,mara che re

embmeatu.
Regalarle el no. cunuv. n 2

Acmo
Re-

IdJJU

mmaam&m

www.portalguarani.com

tf%

R. ante

SC

R.

ante

E.\

Regalo del cielo.Mbae hS? guabo. Ayeaftubcatu ngat ibapegura. Yeco guicrubo. h ibapegura ^egozijarfe. Aembo or, Regaln muchacho. em8CherorV.Gherorb.
.

curmunde. Regaar.Aec8 o.

.Regoldar. Ghee...
[r^.

Regueldo.Eu.,

Regaar

el

perro. OcSro?

Regar.Ahipii.Ta.

Regeldo malo. E re. ^eguilete,rrQmpo perino?

Regar

la

heredad. Ahtpil

la,velta.?ryrf:

cga.

AmSmbia inombia Renaci eftar


guapiti.*.

Tentado.

AP'i-

ibimSaquymo. Regazo.Vbocc.Aopipc. Rcgidores,Rtgidores. Cabildo


i

Renaci mal mandado.


rb..

guara.
.

Rehecho hombre. Aba ap


guac.Carapguac.
Rehenchir. Amo i ny he nga t. Am8 ny he yo. Ambo obapip. .Rehuir el cuerpo. Aroeguahgcheret. Acm8i,

Regin. V. Guara. num. i.


Regir. Ay.oqua.Ta.

Regla.Mbaerayhcocba. Regla menfruo de la muger. La primera vez. eHiohd. Las dems ve.

zes.Myey. Tuguarec. Namyi.::Chepochi'. Orerec. ibipe ayc.Tu gui ai por ara.'

rAyeap.-, Rehufar. Ay poh. quihy.

Chepo

Rehufarla carga. Aypohu


chebohi.

Reglada cofa.Mbac ra pira.

Rehufar , no confentir. ata

[cata, Reglar. Aha.Bo. Reglarfe bien. Ayeaihub Reglarle en la comida. CJie angaphi ncke mbae myr'gubo.Acar myr'Ayabiru bir note/ mbae

hae.Hyny. Rey.Mburubichabet. Reyna.Mburubichabetc re mbirec. Reynar. Aporoquai taba opacat rch.

Zcy-

fTfkU

www.portalguarani.com
riTTT l"
'

R.

ante

E;

R.

nt'

E;

17$

Jteyno. Tabet mburtiBN fechabet pogui riguara.l.


Mip'tzhra.

guitSoa.

Ayetuguac.

A n mbo ce.Ayeca.
Rellenar. Amo j nyhe Aya pjpi.ASnaypypica. Relleno, e 00 ri guaci y

%ey no de-1 os c los

ibaee

Reir el duaiCoSmpSjCoS pue. Reirfe.Apuc.Bo. Reire de otro. Ayoyai. ta. Reire di (simuladamente.

i y nyh embira y.p

ppc.Yyapipigpira,&c.

Remanfo. yebsra.

Rematado

clar

Oa cati.

perdidoJ Colibgariiri

Amocochepuca. chbe. Reirfe entre fi.Apuc. Remedar. A haa.Nga. .Rejalgar. Y taty por^pitf Rematado eflar de enferme hba. *..dad.'CoibgarricheRelacin. Mbaepapa. Mraciramo. Oacati cher

baemombea.
Rcxas,clo asa befe.

pa.

ftar de pobreRelamerfe. Alcumbier. ra. CBiibaga ruri chepo Aecmbi . riahbamo. Relpaguear iosjos, He- memedio.MSh&ig.Poh'n $be rabera. g3.

Rematado

Relampago.Amaber. 'Remedio dar. AypohanS. Relatar.Amombe. Aipa- Remedio tener. Ypohang


ayp.

Relator .Mbae m8mbegu


ra.

^emendadoaog pi rra.
Remendar. A 10 og. Ay pu guerog.Aipuog.
Remefar. A yabequi o,

Relieues . A pocu
rra.

Hembi

Relumbrar. Obcr.Hend?. Rduzir.Hcndipuber. Rellanar fc. guap' gua u yeacica che rfndp.

temiendo. Yocagu. o perc ypu cagu. Reminicencia.Maendwfe


h.

^3
TtfJ.
iilnliifilnliiTiifiiTii

Re

rflgiiTiTMiiWiiYiifiie^

www.portalguarani.com

174

R.

ante

E.

R. ante
.

E.

Remirar. Chereca pe he- Rendir al enemigo. Ambo aguiy cheamStarey m-, e.Ayecarechec. bra... Aroqua buc yRemitir! chupc, Amoad ychup. Rendir fe A emee. A e* bo agui/. Che. agu ye Remocarfe* A:mocunum gui n -m'een^S. bucu yebi. Aembo ibi i Renegado,, Tupa rerobi yebn.
...

\.

Remojada cofa, Ymboruru


"pfrlYmoaqu mbixc.

guipch.re.

hapirmombr. Remojar pan,&c.en caldo, o agua, haze.r fopas, &c.


Aytipiro.Ayip'v.

Renegar. Apo Tipa rerobi haba gu C he p u T pa rerobihguiV AyepeChriftianosrembir


i .

brgui.

Remojar ropa,&c. Amboraru.AmSaquy .m8. Remojo. Mborur hagu.


Remolino.i yepiba.

Rengln. Quatianc i. Renoado. Y mombiahu pi r.Ymbobipfr.

Remolino de viento.Cucubiruv.

Renouar cofas viejas paTadas. m aguar amboibi


-

Remolino en el cabello; Apit yepb. Apit

Renouar. Ambo bi. Am8m


bi ah. s

nema

mi

<

Rempujar. AmSaa. Rempujar arrojndole.


tiapi.

Ay

Renueuos. bire8i.Hoqurhoqui. bir raicu, irbirm?mb:ce.ibir


Ipiqui.
.

Am8a3
;

yeacei

Reir.Ayac.App.2.Reir conbrio. AemboRempujon.Moahba. ta^ba yyacbp. Remudar fe,ayudar. Oro- , Reir enfedp. A^yac ym ^yopVru.Aypiru... boaraquapa. 1, Ymbo Remunerar. Ahepbee. Ay
heitica.
.

poepi.

bo.
i.
;

[^y

r "-

Jlenaquajo.Yuy

Reir

las aueias. Yoarlpa

Re-

www.portalguarani.com

R, ante li

R. ante E.

17$

Reir lasTnugeresvOyoa
cnf.

-r3r8;n?l?yaaj?y.&S!yoa.
P*-

Reir

otro.Oyoo -Replicar. Air aro gueenga.Aes mboyebt A^e batchurv. Oy acpa.


el vno'al

Oy ac.
Reparar dao. Amoynga-

yoap.l.yoap.

tu.Ambibitec yguc.
T

^ASnongati.

Reparara! golpe/ Ayepia. Reparar notando. A ca


hec. Reparo,odefenfa. ] Y Y
nf ^u

Repbfar Aphu Pi tuugu * bo.Ptubo, Repofar lo qiHeruia.Oque. Repofo eterno, Pituu apirey. Pr tuu ^piramey.
.

M'y to
pirey,
* l

r angue~

rmey ara-

Reparoombra.

;]

Reprehender*

-Ambo

quaa. Amboecat. Ambo api cap. Repartir.'Amboya.Ca. Repatdando. -Ay mae, rReprheni.Mbo rqua haba, Na. Repecho/Atr. Roguam- .Reprhenfion llenar bien. Arocuymbae cheaca habiVAtAp, gu. Aropy tajgajt che Repecho -desmonte ^bti amboaraquaa haguc, tpc. Repelo. ac. ta y ngot', Reprehenfion llenar mal.
i
.-

'

Repetir,dezir otra vez. AmSmb yoapi . Am8m be yeb Aeyocue y ocvr.

Che mbo araqua hage


amboaci. Namc&'r viny cherbo araquaa Jbgue. "Ndarocuynibae etinda rSoCangy. Ndypotrj. Ndacheaej&c. 'Reprefentaciones. Ya yng chbe. Reprimir. Ayappi. Narboabri. n4 ^Rq:

Repetir : para *jue fe quede en la memoriaOye yuru porar tachemaendute, .Ayeyyrp porar yocu yocu, Replica.e^mbeb ee y
.

m.W.M.M.,.M^..W.M.M..m.M.M^.M.M.M.M.M^M^.M^..,.M..*.M^M..W. . . , . .

W^TTT^.

www.portalguarani.com
mrrrrr
176

R* ante

R ante

Repreentarfe el aufente a la memoria , o imaginacin. Hiiu ha 6 ahe recha-

cagu.

mas la fangre de Chin nueftro Seor, anderehc. -Smngba Ghriffo rugu?. Chriftagugui.gik
,

Re P r ouar

Am o mb

..

Apa rabog he tic a.

A y t V. Ay

poemvander,:

paunbog he y tica. Requerimtento.YerurehU

Rec o.i do-Tat m &n v. Resfriar al fri. Ambaro".. Resfriar mucho. Ambo ro
Resfrjarfe.Ro5fehepfeSf.che

ba.M^io
Stfeqti e r r .
i

rstnd.
.

Ay er ur

A mo-

mofandi* Refabido. Y yaraquaa cara


ra,

roa.Checaraci.
Resfriarf en la virtud. Teco mirangatu ppc aer

Resbaladero

Pacificaba.

mborou Aypoeyeyar
cberecq mrangatu cu&. r ur ' be t ee 6 maran^at. Refina.bVra^ Renuencia, Eiata, Pirata;, Piraqu.T^na!. Refiftir. Chepiat'ychqpv
;

jRcsWadizo.Ycy.Ycxhf.. Resbalar arratrando.Ocj


rara.

Na mo

Resbalar licuando.
rala.
O
.

Am8 ja

C*.

Resbalar en pecados. Ac
raia'angaip.pi'p.

Resbalar deslizando. Che(J

Ghepirqa. Rfollar.C&Pituie.Ghe*
u

picfr;

CJ

Resbalar hazcr.

Ambop c? Rdbllar con pena. Cfiepitue acl. Che pitur ndayri.Ambocrafa.Amboquabi.Niay potar PvtSS.
che*--

psiu Resbalar hazer quitando la


efcalrft. Ambop
1 .

Repeto.PiM.:
Refpiracion.Pitfl.AbiL Repiradero. Ptuhe c"ir baba. Ac abuhba.Ya-

Refcatar trocado. Ahe'mv.

ma.
Recate fue denueftras al-

* e

www.portalguarani.com
*rrr

TT l T
'
'

'
,

R, nte

&

t:

ante

177

Refpirar aprifa. Cheabupii

Refucilado. Qycobcyebii bae. Y -moyogo be yebpira.


,

pi.Chepvu^ep^pii;. Replao decer. OberL P-

Reucitado he con tu via.

pigtHenify.HndkOmimbig.Y p'pc. Rfponder con enojo. Aee mboyebi recapia.Gu.ua

Ghenduirmfnderecha
ea.
;
-

Refucilar. AVcobeyeb;

mo&egmboyebi. Aee
y oap' gufcanS gujiec obo.

Reucitar a otro.movno be vebuio

ti)

Refudlb.Abu.PHURefuellb acabar e.CbepYt h e abu p;Cbe p tu p [equu baqumib.*: Refucilo detener. Ayepftu Re fuello ronquido, /rabu.

Rs te rece ion. liecobe ycbi [c. nfgenguru.^ hagiiera. Refponon, nee embyeb Retar .eafiar. Amombu ru.Amouboj. Sa Rep^favee mboyebi 3 ReiquidovMbog,Pug^ Retener lo ageno, <Dhrn3 J^eef^ep^ayp^ro^A Reftaar la angre, Ahagiiba mba rec cbbe, pi; amombfg* m$mb$l Anocheaibae eyngufi^ I t^Amo caadogtugu^

Refponder al que llarna.A-ee cherinol -hdar up. Aie'lpyndeqmicauu Refpoder a voxes .Cherif guieembo yebibo, Ghe rae vce pyndequbo. 'Rfponder por efcrito. ee quatia amod; ycp yne repita jxv&\ Rponder recongando. A:

Refumir
te

lo dicho.-

Nande-

-rengue

amo moco

j
1

o^ porombuc c li atiibo at a t u.[* p.

R e fu ri
t

.O y eb .' emb o

Ret 1 1 nci on> Mnd apo r epii


'

ik:tntm;Tinyn/

[boyebi lotb^deio/Moitunifa . Mb$#M3 Reitu'r.Y tnundpra ara q M8mboira.K ' o jtfe 1 Rt to jar. Araboy u* 4B 0. Refrojo. Abat Igu^
'
I

R<n

iiUUiiAiiiilili^iAuuitf|iiiiB|flHiiaa0ifiltE

www.portalguarani.com
tp rrr^
17%
n
K.

ante E.

R. ante E.
Reuendcdor. Tafpimboe
pi

RetoecercY a.nbi quVe-.


aace.

yeb har,
vi mee yeb

Retoo. -HoquY, AmbVqui.


.

Reuender.^yogua u yo
p'tarp'r.

H^quL
Retorcer ;Aito em Atin

bopoea.^mboy.
eCuficJ.

^iito

Lhepi reh. Moc8i yeb ayaruc hepi reh-. Che.

r e mbi r ar .

A mboepi y e

Retoreerfe 'defperezdofe.

^yepocrBo.
Retorcerfe.fclpie:cOyepoc

Reuehido.Hguyno.
Reuenirfe. HagynS t,

chepjuChepioye. Aye,-fye.-ypp. pota. Retorcida cofa. JMbacS-

Reuerdecer.Hobi. Reuetencia^Yeroyi kU uenypiaey. :Reuerenciado;Ymboyero.

Retorno.PoepA.
Retratar.

bia ripi Ym-bo ayepi.c


iquat

Het

acangaabrhg.
Reuerenciar.^yeroyi' ychu
i

Hobaiqnati.
Retrato.

Het raangba, Hobiraangba.


i

p.

Amboyerobi.

Am*

r RetreteCot epyfa. R e u iQada Y mbobobo pYr ra.Yqui ty oibrra.

laoayeA^&angaM. Reuerenda coa. Ymboeto


praVYpoihubiPi. Reuerberaei delS ol Quara^i oytipi pe. Quara^jf
.
\

Reuanar

A mbobog

^iquy

retnbipeh.V.Ytpip.,

Re.uamr panlciicadamer*

Reuerberar
xoytipp.

la

Luna, Ya

Ate. tbqapr xbuyap

^yquytymp.
Reuejida cofa^ ^triri.
Reuelar,
defcubrir.
.
,

Am*

% boy m&M m mbeu Af a mbei cm^ngu yrBo-

Relies, embes. iHerequaby. Reuiuir.4ycobe ye-bu Reuoletar, aprete.


,

yehpa;

::--'
i

ge&Jfl

R.

www.portalguarani.com
irona
R. ante
I.

R.
JR16.
1
.

ante

I.

179
q

R. nte IV,
Ribera, lembei.. i emb.
i

ip.
et.

Riqueza. Mbae
poro'aoc.
*

Mba

MbaeemS3

remb.:
ricamente Cattipin hpe.
.

mbuc. Mbaecceye.
Mbaapi.

Candehpe. Mbaeet ^ia. Puc.Mbuc. aro. Yerequ. moagihpe \KP. Ab mbae et. Ab rifada dar. Anuc puc. tfifco.Ytapa. mbaembioc." Runcho. aofJ arSndc. !ico hazere. Aemombae Puc po poric. YpuJ et. -Aembo o$ ehembareh.
ifgo.BbLApiiuie ger?
igor.
''

ndaetete: -'Halmbirrii. Yerequ. Ndeyerequa tecatu paga que rilieo que eres,
,
.

Poromboac.Nan-

dete.Ha^pe/:"' igurofa perlbna. Porom-

i?,

ante

O.

boa$ihra.Nandetegu

tw

..

hcon de cafa.Oqmpi. inconde l caxa. Car ame

guroquipu

JRobador. Muambra.Mn dahr. Acbar el coraron. Aypiahu.ypa . Ay'pi huhu


catu. "".Robar. ApG mbaer.

icon.de monte, ocnfena* daderio. ipigu, irebi

Che-

chua.
cura.

Caa reb chua. A-

munda.

Jto$ar. Acop. Acaarupa.

ingiera. Ti$i.

Apotyro.
JRo'far -derribando arboles.

ia.Ac.Ao.Ap.2. as tener.Yoae pagura r oro/s Yoac yare-.


.

Aytiapilbir.Ayt3f.'A;

yohi.Ayqu^tV

c.o

nones.Pmquytyi; &

Jtofarfe como ouerd,o gaf tare la ropa. Yppirii*


i2o-

M[lHM[WaMWW|M^^

www.portalguarani.com
TXMT'

iBo

R. ante O.

R. ame O.

Rociar. hitjfi.Ta.

Rocio^api.
Roci
caer.

yyjbba. MbacmSSr mngba.


octi.

OL
rc.

Yeapi

"Romanear. Ambayype^i guacupipc. Aha>peci


!

Rodar ^Cheapaer^. ptpc. odar hazerl. Amboapae- Romper,Afnndorog,Am


boa.

Rodear.ymarrr\Autf.

Romper entrelo-,
.

toti

Rodear dar bueltas.Ajtvdor hequiita. ma.yer. -Rom pe r fe G c orog Ocul Rodear las calles. Aymaaia llepii.
.

taba.

Rodear mucho. Aymara


mania. Rodela.Guaracap^. .Rodeo de camino. ere. :Rodeo de ganado,Miii.

JRonca cofa quebrada. 'Qul que;Chacha.

Ro iez:io.

Ytakr.

mbo

Roncador. Qerambu4ara Qae ramone. ^Roncar. Aquerambu.sCh* queramb. ye- Ronco. Y ya 1 o qifequ e. Ti
c_

rehba. RodlIias.Tenypya. ^er,Aycarai.

Rotr picando. A ypypft Roen rayendo. Aacarai. Rogar A.y erjur c .A nSImbe
.

aeTo pjfe.Yuru og. Ronco. habla r. A ne piau n'e qe'qup.'Gheyur u oggu eeng. lonchas, pi snund.*Pita.
.

Ronchas tener Che pen Chep liiund.Chepu Rondar. A mi na.'N a. Rom ad:z ar feCheapi fnyi Ronquera. YacSo. pM.- Ya< Animo ati. f jfct pjf corSr 0. Yuru og. itomadizo.Ap yriy'i. emS Ronquido. Apxi nibu.Cor
guecat. Itoj-o cabella Abyta. ollo.Yubciha.
.

atya.

ro.

.Romana. Peu.

Mbae mbo Roa.Gur.


Ro

www.portalguarani.com

R. ante O.
Jtoofo. Curubra.

R. ante V.

S*

Curu

Rugas. y?.5a

porarahra,

Hmdo.'PzfM^ Abvi* Ara^


bu.Pu. 2 .Nduru. Ndu.

Ropa. A o.

fefaior.ibot^
itolituerto andar.

Ruido de arroyuelo que co


rre,y del que orina.

Oquebo chereconi ychup. C hereda py canmb ayporara-ychup.-.

Gut

gu
Ruidode pies.Pi amb.Pir.2.

Roftr o

quemado

del Sol.

Toba Quarac rcmbia. Toba Qwaf rembi yu


c.Tobocahae. JRotacofa.Mbaeo^org. Rotura. corog.

Ruido de lo que no e v. P.P. iRuido hazer. Che aib. Muido confub.Tebobog.


'

^uido hazer
ra.r,

arraftrando.

AmboparWra'.Amoriara

R. ante V.'
Ruan.tA?4ba6. .Rubio. Y y.Y bendi . Rudo. Aba catuey. YacangatSbaCiY&ScSrig&nS bae. Oembo potary

Ruido hazer el rio.


tu.u

aib.i

.Ruido hazerfe. Oparar'. OiaraaV Ru e or. a ac ara gu . Ruin cofa. Mbae aib; Poi

C m

mba.
trueca.
fta.

Amandi yuapaqu
Abea-

Guindad. Mara^.Maranga.Mran'guarK Mara-

.Rueda de gente.

a Ruin hombre. Ahpochi'.

ma Rueda de madera.bir yet.

Maa.MaraiAybEM^
ne.

Rueda de molino andar. Ytayer o t yma t yma.


.Rueda depiedra.Ytaer.

.Ruinmente.Mara te'hpevt Mamndpe. Pock pe.Mastmbpe. Rumiar el ganado. Y yurfc


ca-

'iifiiTiiIiM

riiiiiiiifiiiniiiTii

mimmMmm

www.portalguarani.com
Prm182,

R. ante V.

SC ante A,

or cari mbae mymb.


m?mb.
*

O m bo cuy eb guembi
Rimior,ruido. Aib.

Sabor bueno. He cat* Sabor dar. ^mbc. Sabor mal o He pocMf, Sabor no tener elqueco^

Rumor de nu:uas. MrSndnsand.


S. ante

me, Nicheyuru
.Nacfacyuruaei.

e!.

Na

cheyuruhd. Cheyurut.

A.

Sabor tener

Sabbado. Aret rlnond. Sbado. Sbalo. QEirymbat. Pira,


et.

el que cornea Cheyuru Cheyuruh, Cheyuru ae. Cheyuru ae

cat.NaukcyufUtt.

Sabaon.Qalruru.Pitligu Sabe a carne, co r qgueret.H.fooraiiiiNdo-

Sabor tiene de miel. E regu oguerec . S abro ib mu:ho. Hebang.

H ^mbocKu
Sacar, aohe. Og; al fin de los verbos. Sacar braas del tizn, ^ha tapynog. Sacar cuchillo de la baina." AqwfyiM r equi. Sacar de la boca del ceto,

yabucoor.
Saber. ^yquaa.Pa. Saber bien el miniar. He catu chbe cherembi. He bang.Ofiemboe Cat cherembii cheje. Saber bien la cofa, dexandofelleuar del gito deila.Hebi chbe.

Saber lo que le quaabee, Sabiduria.Mbae quaapba. Sabio. Mbae quaapra. Sibio mucho. Mba quaaparet.

&c.^hobapi lara.^hoba piog. Sacar el afsiento o cocido importad: de la olla, dexdo el cal,

Sabor. He.^

do.^itipi.Bo. Sacar el bocado .dla boca para dar. ye yuru poar l.^yeyurpobc. Sacar el caldo, y dexar el asiento.^y tip.
Sar

"

www.portalguarani.com

vm
s.
ante

TTTTTi

a:
pico
<!el

S.

ante

A.

18$

Sacar

el pollo el

hueuo.Ombopguoap
cuera uruguurai Sacar encubierto.^nohe e m Sacar huefbswtfy cargog. Sacar etrujando. ^mhe
tlohello.

Sacudir ropa.^mou^^. na. Sacerdocio, Abzxe recoh. Sacerdote.^bar: Sacerdote fencillo-, no Cura.Abarte:Abarev Sa2onar. Amo u'v. Ambo a-

Sacar

la

parte de alguno d

montn. Ay potkr.^yaripot. -noheyara* Sacar lo que efta debaxo. -yguirog.C. Sacar las tripas. ^hiepoenoe. Sacar pepitas,o meollo;^y

gtfyc.AmStyarS Ambo aih.AmS y taro.


Sagaz. Caracatu. Sagrada cofa. Mbac'TSpa rehegura. Tpaupy-

quabee nibir.-. Sagrado lugar, bi robaba

ptwmbog. ^yaptuiibog. Sacar pollos


el

ue.Ombo-

Tupa roquendaM haba? Sahurnar,incenfar.Amotymb.ca.bo. Sahumerios. MbaeeaqSSagrario.


j

Ao puc cua remy mSndetiba. Caaopucu. ? Sacrificar .^meeTupa up. Sayal. Obechar aop an'. Sacrificio. Tupa up aibae Sayo.Aobaci. I meembirc. Sayn verdgo.Poro nup Sacudido de condicion.Yea hra.Poromombapra. Sajadura.Hachgura. Sacudir con la mano.^ype- Sajar. Ahaych.Bb. I teg.Ca. [rog. .Sal. Yuqui. Sacudir el poluo. -ytubi- Salada co.Ymoeembir.
Saya.

Sacar fangre. .^hugui en8h.^huguic. Sacar vaciando.^yporog. Saco.Pi yur.Mbae riru.

Sa-

,,--.... ....... ....... .m^..m.m.*.^wxr. ..M.*r**irrJfi


J

www.portalguarani.com
grirfi"
1

:^K
a#4
S

ante

M
:

S.

ante

A.

Salado demaiado. Hec'mboch.

ru.OMerobA.OMm2
bobog,
Salir,partir del lugar .Ayu-

Salado fta.miimS. Salar ;Amo'eeMo. Sal pido para jalar, joo re ranaafc ayerm. Salida> lugar por donde a len.Jembba.
Salida,la accin de falir.ce.

paboglCa,
:

Salir fteando algo debaxo del agua. Arob.

SalimviYuqurSna,

JbrY-

Salida andar la j>erra. Ya-

gua y quaru cu. Salinas. Yuqui ti.


1

pa. Saliua.Tendi\ SaliBuera,y loda. Yuqui tu Stlpicar mojando. Ahilpil.

T?.

Salinero. Yuqui yarah.Yu rSal^Tra^Ytecat. Ti. /7. cjuiapohra

V
,

Sahr.A9e.n1a.
Salir al ericuetro.

Saltar. Ap>Aeutip\Bo.

Ah hepeana. Ah hapepe. Ahap pendui. Ah hoba i


tiano.

Saltar de
,

Salir.aparte. Acembc.
Salir bien la cofa.

vnoenotro, Ay* ppfuMo. S^ltare? los ojos mirando^ Cheregap capguimae mo,
~

Oacatu.

Saltear, ApGS he jc-

A.8. Salir dbaxo del agua. Ab.Bo. Salir de jUizio. Che araquaa cay. Sa r debiugar depoblaxido.AyacacQ.Bo.
Salir de traues.
Salir lo

Salud.Teco agu ye.MarS


.nev.

Salud del alma. iuiga rec

aguyd.M&rSnef,
Salud tengo. Agu ye aic. Niiiia^nycherec. Na ch^mafany. Cherecaguye. Saludar al que viene. Ere* yupa? Aguyeipeereyu?

Ace hay .

Hayepe che^cny.
fembrado/Y yaco*
rol temy ty nal. l.Yyacu-

i,neyqerey>

Nde

pe

erey-

www.portalguarani.com

S. ante
*

Ai

S. ante A.

18$

creycrNdcpunga.Nan
'-

de mara^ypeereyu? Tan derec aguiye e$subo;al que viene enfermo. Saludar al que viene, el que eft.Ere cob panga?Ai
i

ga?Yacub panga? Saludes dar. Agu yete to


*

c Ke ndbe/Tet ic a-

giyei he ndebe.'Terei? Cm agi ye he ndcbe. | One toga aguiv ogueru


|
*

gui yepeereic? ereic? Saludar lque viene,


i
*

Hypa
al
i

^ruc^ndbe.^Ymaraney
toic he ndbe. Saludes embiar. Agu yeiq toic ereq ychp. Te1

que eft echado , o enfermo. /Agu yeip erey?Ereyu be panga ? Mar te'pe e

Treioagtsi'ye he

ereq"

ychupe^toicob aguiye
he ereq. Tereicbbe cat , ahc he n J be*e r cq, Salutacioi^aec tecob,aguY y e guara. SaJua de arcabuzeria;

reyu? -Agu! yupe ereyub panga? J Saludar; el* que e defpide.

En ^ha nde

co~.bha-

ndecoe yaeupa^fede Mbo maana;yi tardeX hanc mbopororag.. de caar y upa. ne" Saluacion. | Bpe^aje* arig i mindhba; baga i chapag; Enu chayc." Ep nciq terkBOhac^Ene'cj "rey yeeoh.Tupa%echag
'--

pe?:

En

| e3raL.Repon"

apyrey..

de.Ent^tefhQ.
Saludar
l v ftado
,

Saluados/A bat pife.


p.Ahatepc.

al que

Saluare,cpare.

le viita

y eftalentado*
:

A c? f
f

P;)eereapr>Yno,Ercyupa >:NJepe ereic? Asp pe effcyco? Refpon de.T.Coayc.Co agua pi.Coayu. Saludar en fus cafas el que yaviiur. aymepan-

Saluaje. Anim:

Aba anami: Rei. Saluar e ir al cielo, bpe ah. Aiiiondochcng ibpe. Sana cfa,inCOr rupta. 'M arimey.
9
S%*

. .,. . .

.,,... .

. .

., M.M.M

. . . ...,. .

W . .

.....MTirr.

www.portalguarani.com
P TJT~
i%6
S.

ante

A,

& ante

'Al

Sana cofa para la falud. M bacrrubey. Mbaeoham y mbae. Sanamente con bondad.
,

Sangrienta eftar la cofa i o cruda no afada,&c. Hu*

'gueLHugulpyrS.Yp.
rali

Maraney hpe.
Sanar a otro de herida. AmScae.mS. Sanar de calenturas. O che acanidd., Oyecheaca

Snguijula.Ceb.

nSndii*

Sanoyfaluo. Nimarany. Maraney. Santiguar. Ahobac.Aye* poyticatuhe^fe Santigare. Ayeobac.A^


yepoiti cat guiyeehc.

Sanar el enfermo. Acuer. PauBp.,' Sanar el enfermo de herida. Acae. Ocaecheaigu. Sanar fin que le curen A*
cuerabe,

Santos.T upa boya.


Sapillo.Cururu.Cururua?.

Yuyai i Sapo.Gururu.
Saquear. Apahec: mba rerah bopa. Aiporogp herahbo. Saquillo.P yuru myr?.

Sangrador.Ace ray rehc. Porocutucra. Tuguc


hra..

Sarampin. Mbiru mbe :

yumbeyu.Piru. Sangrar* Ambo uguice'y cutca, Aycut hugui c Sarditva.Ypiau. bo. Amboayuy hugui re/ Sarmiento.Vb emb.^ 1 Sarna,rofta,Cur.Curba. tiohemo.Ahayucutu.,
'

Sangre.Tugur. Sangre corrompida. Tugui


pochr. YpetuguJuTu-'gl':
:
.

Pita.

S,arnofo.

Gurubo. Pitaibo. Curporrahra.


/

|.

SrpulMdo. Pita.

Sangre iluuia.Tgui qur.


Sangria.Cutucagura. Sangrienta cofa.Hugui'pyAt

Srpullirfe.Chepitai.

Ae-

mbopitn. Sarro ga.


Sartas.Ti^i.
Sar-

ra.

www.portalguarani.com
r

g,
Sarta de pefcado. Pira r?<?.Pir mbar guar.

ante

A]

%9?

yemaMyf.
Razonado maduro , y el nio grandecito. Oty&fo. Razonado no efar el gta* no.Haysn gyriYamo. Razonado no eftar lo liquk douNpy M. Ndey apy^rnge. Razonar lo 1 iquido,efpefarlo.AmSpyc'. Razonar la comida.
pi.
!S.

Sartas de cuentas. Mbo* ri5arcas.de dixes. YeguacaSaftre. Ao mbobbi hlra. Satisfazer por los pecados. Ahcpbee cheangai-

pahagu,
Satsfazere comiedo. Che pytue guicrirabo. Che-

Ambo
tem

ah. Ambo agu ye

nabote acar.

AemS n gote giicrubo. Aemo

angapiht nSte mbaegubo. Satisfazerfe rvengarfe.Aye


pi.

ante E.

Seaasi.Tein.Ce.Enefn
ro.Hiye. La muger dt* ze,. Sea norabuena.Hiyei. Seca cofa.Ypir4j.aipi.Tyn1: Acui.

Satis faci de pecados.

An-

gaiparep.
atisfacion de vcnganja.

Yepfhagura.

auana.Aotymbuc aceubndba. Sauzal abi r pucutiba. Sauze.ibir pucu. Sazonrda eftar la comida, Y y aguij im u pira. Y yaihimt.Ot'yarongatu
.

Seco el rio.T'fp.Tipcfte. Seca cofa del yelo*Ro rem


ba.

Seca cofaenjtita.Cang.TynlAc.

Seca en la ingle. Tac rur& TeSl.


Secar. Amombir.Amoty-

yapi*.

Razonado

eftar

el

grano.

nVAmccng.
Secarfe con el yelo. Hobr$ o

Hay! ^ijarS.

yagu

..,,-. .,..,,,.,,...,,..^,.........^0^

| I

www.portalguarani.com

mm*
xtfS

S.\ ante

S.

ante

K
*

:ru rotagui.
ro"

gui.

Y yapaquY Oembo apai-

Sedafldxa. Ycog amandiyu

e.Ypobambirey.
Sediento
pir.
etaa.

quL
Secarfe con el Sol. Hqbit'.;

Che yaci

Hobir*
Secarfe de flaco. .CJhepiruVChcrtgu. Checangu

Segador. Abat myr'quyty


hra. Segar. Ajquytf abat rnyr Seguir la caca. Am8m8he

mana o arec.Che canguera rite ayc. N,


cheroobe. Secarfe elmaizantes de fa-

hbe. Ahaquicu
mofle.
.
.,

m8

Seguir yendo a los alean*

zon.Abat afi o
'p.
te'

mboa

HayomSnS. Tyn? abat.; Hay mbru

guyndog, Am8-^ mbitub. Seguir yendo detras. Aha I


:

ees. Aa

te?.;

hquicuri. V-f

Seco tiempo. Ar&acuicato Tynyngatu ara , Secreto.eeeminge. Secreto defcubrir. Cheremy endu e myngera a-

Segirvopereguir. Amo angec.i Ahaquicue mo

m8hS.Am8mbitub.
Seguir vnos a otros. Oy aquicuerci Oy eb ebi rarhecony.
.
.
;

mombe* Ndacheyum

oojang imSmbe guabo. Segundar .Yebi;Yoap.Yo; Mbae gmyngue; ambo-. cu^o^re. catupei." Segundar a venir. Ambo Secreto tener;. Areca cmf yoapigitbo.Ayuyebn mba.C heyuru hSScanga Ayuyocu e.Ayuyoapi.

tmbaemSmbe ymo. Sed.Vhei.CMuhei.AYuhe.

Segn dizen. Heyabebe.

Heyab^.

:
.

Seda.icogamandiyu. Seda en hebra. ^renym*


b.

Segundo.v,Ymo mocobac. Ymocoibae. Segura cofa.e ang habey

mbae. *
Sc 2

*&j

www.portalguarani.com

St

-Ate

4lt
ffl

Mi

ante

E,~

159

Seguro elar, Naeangul Che sangu habevme ay:C.Ndachep'atibi gu,

pcue tingu renda-

gu era Mapire pe. Sentado elar, Aguapa gultena.

tecobo.Nacbepiat'Mgui
tupa,

entados ekpniuchos ftreacu.


'Sentar a otro en

5eis..Seis.

Seis vezes.Seis veln.

^I&Mg

.Sellar.Ah^ngboa.Ahal. Sellada-cofa. Mbae ruang guerechae. ,5 e:l o. Qnit ra ng ha


!

Amboyetiro. Sentarfe.AguapV.AapL
-Sentafe cerca. Y yapyl*m? aguapi. Aguapi ai*
b.

:.3eaiblatHe.-Th mij rl. c rob reclfaga,


-yatib^p5fpc.

A.

S embrado^Ty mf ix>ir Y
Sembrado falir.Tenw ffoc2.Timb?reoh-8?.' ^ SepabrarvAnoty.-MS, Sernejanca.Mbae yoy haba. Y yabhare?rnaYr -

Sentar fe defparrancado. Ayec.Aye tuu guac.


Sentarfe encuclillas. Chepitr aguapi. Ayeebi r mbogui*.

Sentarle en la cama. AarS pa. Sentarfe encima, Aguapi


<

n
;

yrmo.Yyocpe aapjf.
Sentarfe
tuu.

Semejante, nabe. Abfef

xn el uelo.

A ye-

KamyrRapic!>.R^4. Semejante a mi. Che fb?, Nache abH.'Chenngi. Cheranaf: Che Mb'e ci.

Sentara %s piernas juntas apretndolas con los bra,


eos,

Am8mb

guiy~

Ndoycod chehegui,
i

Semilla.Mbaeaf. 5eminai\V.Tai .i.


?

tubo. Sentarfe por orden. cirv oguapjbo.


Sentido. Andu.
ba.

Oef

Senda.Mbae rap myr Seno. A o poti gira. Seno de brahan. jnde -ni

Andup4*

Sentido del gufto. Poro I?.

$en-

1
f1Tf
TiInfiiilnlnliiYnt.iTiiT.ili IfiYnfuTnTuf n
..,..,..,..,..,..... M .......

.^o^rTimffl

www.portalguarani.com
flU ffFf,
'

90

S.

ante

E.

S.

ante

E,
rcen-

Sentido del t?&o.

Mba

mbococaba.
Sentido de oir Mba r?n* dupaba. Sertidp de oler. Mbae retu haba.. Stido de ver.Poromae h[ba. Sentir.Aand., Sentir bien. A imoangat.
,

Tupaandererec guimbot.

Seales de heridas, Bra.

Bo.
;

Seales de llaga.Fer per,

Seas dar.

Mbae rangba

amse.
,

Seas hazer con el dedo. A?quambo babag. Sentir fe, laftrnar fe. A?pv. Seas hazer ccn. la cabec/a otorgando. Ae acng Scula coa fin doblez. Heyeai?. Ae cangaybi. c ete. Ae a can boy ai t. Sencillez ,fimplicidad. Ca-. Seas hazer con la mano, racatuey.
Sencillo hilo.

Ynymbo te. Ynimbo po yob prrey.

Ynymbo e,'.
Seal.B.i. Seal medida. Hangba. Sealada cofa determinada.Bi.i.^

negando,&c. Ayepo mbobabag. Seor. Yara. Seor de criados. Temyn,

giiayra.

,.

Sealadamete.Cat. Bi. 1 Sealar,medir.Aha. Sealar con el dedo.Aypoee.


.

Seor de vafallos. Toba yaryra.Boyayra. Seor a. Yara.


Seorearle de algo. A y pi^ y
ro.

Ayerobiarherec-

Sealarte en la guerra. Aye quaa cat guaryny hap.

bo. Atmo embi hece. Sepulcro. Tib gua c. Sepultado. Yty mymbir.
Sepultar. Aoty.

Ndayeapaquaba
rynfmc.
j

bi gua-,

Seales. Mbae raangba. Seales ay , que Dios. nos

Sepultura del que terrado. Tib.

eft
"

en-

quiere caftigr.Ybicat

Sepultura-para enterrar. 1bqu. Se-

www.portalguarani.com
prrrrr

S.

ame E.

S, -ante

E,

191

Sequedad de condicin

He
;

duby.
rre?.

1 i

Pa angec po-

cyoMSIepMb.He
cgu3tamSrtMeGtta. Sequed id deti^Q bueno, ara ycicam. Sequedad de tiempo que no llueue. ara aeub ete amany>m8.
, ,

Serenidad de tiempo, -Ara


ruricat.

Sereno.i cap". Sereno, claro tiempo. -ara

cat.Araoyer catu. Sereno roro;Tobaer4. Seriedad^Abaetre Pofr, Ser, fado de vida eondiSermon.emone. cion,coftutnbre,ley. Te-Serpiente, Tey yagua gua co. Serenado. Ymboi' cap pir.

Seruicil, diligente. Tai*al fe reno.

Serenar
cap
.

Ambo
.

ba.HeeopiYftfYpuca

A oo c a pi pe
.

t.Mbae apo
.

refic

tequa

Serenar el da dexando de 1 1 ou e r 1 bag y r u t cat

ret. Seruicio,

Oernboruri ara. Oyepi rogara; Qmac ara. ibag yer acat. Serenar el rftro.'Oembo ober. Ayeob y y
;

Poroquy por Temymbotra imboaye hague. Hemymbotarari


tequa bagu. Poroquai taguetequabor.

Seruicio bacin, Tepot


ru,

rf-

rg.

Serenarte el coracon.Ogua pi chepi. C hepia gu''ndpe orChepi apirib. Oriemomb cat che-

Seruicio de Dios, Tipa remymbotar tequba. Tu

pamboayeh.
Seruillcta.Caruh myr: Seruir . Chequat gu am-

pS.
Serenidaci de

animo.Pr

a-

bop.
tra.

guapicatu. PY rurcatu. PiatSto andubey. l.Ndurru an-

pMb. Fia

AyaphemymboHemynguay ramo

aic ychup. YquaipYra-

mo

aic.

Hec
o4

tequara che.

f 1 t 1 fuilinT inf iiTiiiiiynfiiiiiiiiirii


1

i.TiiTirMm?

www.portalguarani.com
r-rrpp-

192

S> ante E.

S> ante f

che.TequrumSaic,
Seruirfe de algo injuramete.

S.ante
Si, afirmando*

I*

Ayporutef:

Ta La mu*
l

Seruirfe de algo preado,

ger,Hee.
yi.cierto,ainticn4o,HynaV.

Ayporu.
Serrana gente.
ra.
'biti.rigu-

Ay*
yo fuera tiuChe nderec y ab ramS guitecLo ta mo.
mugerdizc,Er*

Si
ibftfra.

Serxam^,

Sefo,juizio.Araqua. Szfo juizlo tener. Che araqwa, Aarand,Che raquaaba. Sefos de lacabeca.Apyttv* Seps podridos. ApytSSa
agu.
.

5i,otorgando.Enei:jev.La ;|
Si>placeme.Hiye.. siempre. Yep.Tapiar.Ta.;

'Seftear. Ajaye

racub agu "aycpk.A-jay epe afremS-* aipo*, ang quara$i agui. A^aye .Siempre fin fia. Apirey.Parafarno^i&gine chr' bey. Apira mey . jando .,
na.

pia.Arav.Araabo.Me me.McmS;V.Te-:nu.6 ; Siempre fue asi.Hequaba?

haguamey.
.

II

Seto.ibembL. Seueraniente.Gaatmo ha
pe.

Sienes. A>tiw

Sienes latir. Gheati'onyny..

Cheatpindaindai."
Sierpe. Tey yaguar j..,

Seueramente graue. Poroppihpe. Jeueridad.Gutaaiu. Peiiu.


(i

Sieruo.Temynguai.
Sierra,monte.ibiti.

Siefo.Tepyta.\
Sieo alido.Tepytambg; Siefo alirfe. Tepit opogk.
,

Seue r o r aue. YcpOihiabuG hra. Sejuo.Mbaequiracuc. rii

Siespofsible. Agurytte ramo tamo..


Sicfi

www.portalguarani.com

S;
Siefta.

nte

S.

aht

$g

Acaye rire'Acayc.

raquicue.*'*
Siete cabrillas Eychu. Siglo* A. 9. [r.

Si!uo.Tobf?. Silla de afntarfe, ba..


Silla
j;

Tend-

Sig nificado Msffaj^*p$*


Significado
Significar.
fV

etier c la
te'

de candi. Tndlcabayuariguasa. Silla poner. Amoftfendba

cofa.Tec.

AmSmbcu
.

cabayuramo.Amoatyro cabytuendreh.
Si'mienre de
e

Ha te' ichupc
belmyrV

A iqua>

hembra.Mlm

Significar por feas. P mbobaba pip ayquab.ee.

Ayepo rnbobaba yquabeengchAyapec, Slie rvc i a r o . Yqu& y r 'bae.


i
:

biripii; Simiente de varn. Trura. Simiente derramar. V. derramar.

SimplcYaranduymbaeiCa
racatuymbae. Simple hazerev Aembo pcaracatuog. Simplemente. Caracat u ey meiP-iacatnririhpe.
S implicidad,

Ocengymbae.ieengy
cerey.neerigey.Y'yuri^

bae.Yyuru hece rynibae. YDchibbae.Yrulbae. Silencio. .CMrvrPichibY.

ism
. Pytv quiryrfr Silencio guardar. Naneen-

C aracatu ty,
Tev ngatu.

raandey.
ifi.Ey. Sin caufa. Tef:
.

S ii en c o de 1 a aoch e
i

gyi,-

Sflguero.T.Tieyu.Silo, ibqura. Sfluadoras aues.Gtii ranee

Oybo, Sinduda Y.4.Ayethpe. Hupcathpe. Sin caltigo fe fiK.Gmc ay


4

ngra.Gmro mSngoibaev

cu rep? be' ey mbob ykony. Sin falta morir. Noman<>

&'mt gordo.^tubeengu eu,-

hlrandi^ne.-Nomano eymbkne*
S&

,,,.,..,. ,,,..,... .T.xrn.

, , . .

v .^r^^ir^t, v^v

www.portalguarani.com
rnrr194
Sin
$*

ante

I.

St

ante y

fin, eterno.

pre?,Pa-

rrbv^m^rbhabef
p'fp&ri.

be^Apftm?,

Sin guarda eftar.Gu'ur a ^Sin-utar.^eteS A8. SrS* habymeoyc. -ey. Sin iguahNimbo yoyhri. Sincero. YpY earacatu y, Sin mas ni mas.Agi' yera- .Si pudieres, Nde catura-

mb,

mo. A guiiete remond

Sin mezcla.Oyep,

Oyopo
:

remo. Sinnombrc, .Terey^Ndacherri.

be. Si pudieres,
.

fi tuuiercstipo. A rembuamS ndbe, f n n t / ELI .reicoeiramo. Teira<"

Sinpenfarlo.'Aruaney. Sin porque.Nache maraa fflo ruguay. ,Tey ngat. Te;z, Si no mi rara, "l no fuera

mo.Ndeyepor h porey
}

s.mmo. f S pudiere?
.

tuuieres fuer
ramo,

cas.

Nde poac

Ndertngat ram8;Nde taibai ramo.Nde mba ra etramo, Ndepopi yi ramo. Siq.uiera.Aubc.


\ '.

por;Niahaubi. Sinque ni para que. Te Guiybo;Ei.Ae:num.j. O 01 O r>nA rr> O ambaeryre ruguai.Tey

NI

ngatu. Sin remedio. Nipoh'ngv.

.Y-4-.
Sin fentir has venido. Mbu eyme erey. Nandepu eyibo. Aruney ereyu. Sin tener refpcto. Moto mboete hnbe? me. Poro

Ndbe agu Ndebee ramo agu ye ramo ndbe, YbrmS ndbe. Sitio para cafa. Ogr upa g'S
Si te parece.

yeterama

m.
S. ante

O.

poihubeyme. Sin ruido, Puey.Pu.i.Qui


ryrihape.
Sin tiempo fale la Fruta.

Sobaco. Hendaplguira. Sobaquina,y todo olor pedo.Ct;

So-

www.portalguarani.com
roroms
S. ante

s. ante

O.

19^

Sobarcar. Gherendapi gufpjarcoo'V- Anot Araot C her end a pi gu i bo o. Soberano. Mba pabc' aco c guara.
..

ruyyapo'bo, Hobebe ayap. Hobabd yyapbo.

Sobrenombre poner. Ahe'

yoapimcC
,
.

rn 81'

h era

Soberuia.cmboeteh. yoapi Aheyoapi boaSoberuiamente. embcet ng. hpe.\ Sobrepujar. Ayaoc. Aya* Sobornar. Ambae mee.Ai/ cpee.Aquant popipi. A yp moy n v hc. So'bref aliente cofa de la fuSoborno. Poppi. Mba perfkie.Penv. ; mee-Sobrina dize el varen a la Cobrado de cafa. Guarapemuger. Chcyetp.Cherobi, rayi.GheyoayYa. Sobras. Apc.Tembir. Sobrina dize la muger. Che
.

Sobrar.Hembi.
Sobrarhazer.

membi. Ghenque.Ghe
quipi

Amoembi.

membi.Cheome

Bo.
Sobre. rmo.Oc.Aeo^. Apu.ri.Pit.i. Sobr ec e j o .Teca pe a' a:? Toba abaet.Tob marandeegia. Sobre co. Coeueracoc. Cocueraguib.Ae cuera
1
.

mbir.
Sobrina, dize la muger a la muger de fu fobrino , hijo de fas hermanos varones. PengatiV Sobrino del varn hijo de u hermana. Gherii.ChereyWrmesnbi'. Sobrino dize el var al hijo de hermano. Cheyo
,

guib.'

Sobre las palmas de las ma nos.Popite roerpe. Sobre mi. Che raoiS. Ghe oc.Che a^oc.A./o. Sobrenombre. Teyoapi'. Sobrepeine hazer. Ayabi-

air. Cheyoayir -a la fobrina.

Sobrino, dize la muger al hijo , o hija de u her mano. Chepcng.

So-

fTTTT

ffiiTif

T Inf iiliiliitiifiiiiiInliiTiif iif ulili

liMimmRmiGti

www.portalguarani.com
grrnr*
?6
,

m& .0,
h mulera
'Sol.

.S, .ante
.

O.

Sobrino, dze

hermanas.Chc membi.Gherjfq
Jos hijos de fus

ol

Quaraig Mbor opk" arder. -Hac' Qua^ac,

inerrtb.Che

b?.

miM mem ^
i

Poroapx. Oyepot, Yp
Sol calentar. .Chep Quaracit.
-Sol

-Socorrer a la.necefsidad. HecotSbehaypo Y%r&. bog. Aypfcybo hecot ebe pip. eco tcbetnboi. -Socorrer lleuando algo al

4ymm$

echar rayos, Guety o$ Quarac omombo. Quarachendrl Hetni*?


;

*"K
Sol herir erilos collados,*!

camino. Ahappendu,
,B-o.

Jaiir,yponere, Quarajt
<>V:t#pp.

Sofrenada. Cabay yurupi ph c requ aceL Caba\

Sol

le g,a r

a,m edio da.. A-

py.
?oi nacer. "O^eQuafacf. obap . flobap % e Qua

yu

Vurjupi pa gaiiibo-yea

ytiyeacc. 'Sofrenada dar. Ayurup'ipa claibequ* ye acd. Anvboy .at' yeacel qabayu
I

yurupphc^L

Soja cordeLTuaimb.
o^a de
cafcaras.

c.

ra$sV Sol no calentar. Nia Quar af pd.Ndaecjape Sol ponerfe. Quaraciai-qai-e.Ohoirjoaanaca-ny.

Guenabe

Y yapacay.Y yapara" h
bete.

p tuGuabp.

Tucumb
;

gusrnbep reheguar . Soga de cuero Mbaep tu-

cumb.
So?,a de cerdas.

Mbaera-

Sol recto. Q^ai-acraci. Joropea c i. i^or o ap'f. Solamente. Ao.no.ote. Solapada ikga*Mbae ai ye
guiru.

gu tucumb. Tucumb
agera. Soga grueTa.CFucumb po guaj. -

S ol apar encubr ir

A Srnf.

Amboyeguir, Aygu-

m*

www.portalguarani.com
TW

!W!W
S. ante

TOIUTOHJ

O*

S. ante

197

Solparfe.OygUiru.
Solpare la llaga.

Mbae ai
.

catu guitecbo. Che hecjiec cat guitecbo.

o^gurru.i

AemS
ye.

angec pragui

Solar con piedras. Ytapeb amorigiV Ytpc pip am-*

Solicitud,

emo angec piTa-

boyoib?.. Solar de cafa.OgTupba, Soldar pegando Amboye potaos

ra guiye,&c. Solitario, hermitao.

Soldarle ello. O^epotarei.*

bey meteqra.Tbagui tequra. Hae8 tabeymStequra.


Solibiar.ATibogu'.Bo. Solo; S ot e Ad Oap. .

Soledad del que eta blo. Yr y tect Petey ngatuleciCheaoPchere-

coMba.Qapymoec.V
Soledad defpoblado. Ta.

mo^aLnuffw; . Soloandar. Gh&afa ayc.

OapimS ayc. Nache bey. Tetameyrequba. rui. Che yrSey- guitecSolera de cafa. Guambit.^ bo,;-' SoIia;A,mt St>lol.HaeoV Slia,acor4andoeide bien a Solo fulano. AhoV
paradoNam8me^
Sola, pero ya no. Am'bi-^

Solo hablar configo.

Ae

a.Kamotne camy bina.


Solicitar afligeres .

Cua ra

Amboru mbor cSa. AmSpoqui


quicucrayc.

mSrigeta . Aemboeta guitecbo. Aemboai'bue. Solo yo. CheaS. Cheaf:

Che^te.ViE.num.8.
Soloquedirfe. Che ao api ta.Che ao petea: Che yrS ndip ri gipit abo. So lo quedar fe en cafa. Og i
s

reyn guitecbo.CuiS re he tequ ramo ayc . \t Solicitoandar. Ghepui cata, guitecbo;- Ayeatiba tibagiAlmaegalna guitecbo. A beb guitecbo. Chqhegue heguc

piramoochc.
Solo vno.Moe peteiote. Solos vamos, nan.de o &?
h:

I f ff f T f fiIJ.I

liifuliifiifiifiliIiiYi

JLJ^

UMB ^S3!ti^^

www.portalguarani.com
'

ep

ww
1

3*^

198

S; ante

O.

S, ante

h: induue. Ore a oroho:excluiu.


I

Sombrado reparo.emSang
hba^Yepiahba.
Sombra., o bulto de la cofa.

Soltar de la mano. Apo.

Y.9.
Soltar la rifa.AmSmb che

HumW.
Sombrero. Acanga.Acan
gago- taba.

puca.Apiicpucd.
Soltar lo atado. Ayor.Ay

Sombrero de
Sombra cofa.

paja.

Caran^

caraVAygayor-.Pa^ Soltar perdonar.Cheyro. pcft Soltarfeeo.Oyer. Soltarfe la cuerda.Ocog.Y


ca $og. Oeandogifama. Solt arelos ados Oyohu.

daiacang.

Y angbaC catob.ibber.

Y
Y,

Somera eoa, no honda.

guiopo.

Ovo

poheya.

Oyoeya.
Soltera.Y meriymbc.No-

yap ri guara. Sometico.Tebro.Tebh Sonar fuelles. Ambo pftii tatpeyuh. ; Sonar eampana.Op yt. SonarJa campanas ocarla*

mendrabac. Qmendar

Ambopita.
Sjonar la voz.

y mbae.Nime'niba^ Soltero. Hetnbirec y m-

O pu catuhe*

capucal. Onenducat.
:

ba.Mahembirecoi.Nanfoicobae.Oicebae* ^ Sollozar. Cheangh.As f angrL Sollozo, angho. eanger. Sombra. ang.4.Plaha. Sombra de hombre. A ce

Oucatu.l.Ohcatheeapucai. Va,, o viene la

voz. onar4a& narizes. Aeam* bibogCa, Sonar lo hueco, Yyapepu.

Bq.
S-onar trompeta.MimbiU;

Sombra

hazer.
'.

Among<
Aemo

yopia.-

Sombra

hazerfe.

ng,Nga.Ayepia.Ca.

raropu.O'e. Sonido. P. Sonido de campana. pa.

Y taSo-'

VrTfc,

www.portalguarani.com

$,

ante

O,

S%

ant

O*

199

Sonido de cofa, hueca. Apepu.Tag. Sonido del oido.Apc/aqua "Oi(> A. U O ~ nee.ApjCa Cunuav. Sonido, o ruido de coaau/
<">

Sopear en el caldo del p.fado^AmbotfpJrS. Yiquiji ri cu ygubo.


Soplar, AypeyBo.

CU'.

fente.Pop.

Soplar bien los fuelles. Oypitu cautatapeyuh.

Sonido de cofa ronca , gutarraj&c. Qu|q,h cha* Sonido de trpeta .Tarar. Sonrer fe. Apuc bb.Apu

Soplo.Pey. Sordera. Ypifaqua yeog


hagura.
ra..

^pcacaym-

baguera.^piceyhagu
Sordo.

calieran'.Apucat^A-pac:

Y vap^ yeogbae
A+

Cheyurubagy giK pucibo.C herembe.ciioi


gui pucbo.

Y- ya pif can y .

N d a c he

apical. v4pica y mbae. pe aq u ye gbaev

Soada cofa.Mbae que peguara. Mbae que poaihu


hagura.

Sordo hazerfe fingido. Jq rnbo api cquarana a au . Sorver. ^ytiquc. .mbo^tquicBo.

Soando

leuantare.

Che-

Sorver a grandes tragos. ./mbocururue. ASorvr de vnavez. Pete? quepocai^u.Que.2. reheb mbpci^y tiquiSopapos dar. Amo atipi ca~ cu peterehebi mamb yoibopbo. Sopas Mbuyap y -motipy-- Sorver m reparar , comopurga .Cheapi caca eyme r8mb. amboe.^mbocn tefc Sopas haker.Aytipvro. Sopas de vino. Mbuyap Sorvotrago.C. caguy pip ymbotp ro Sofpec ha, imaginacin . emong.Mundsk mbrv Sopear en el caldo. Ambo Sofpecha, rezelo, eangutipiroticueyguabo.
queja gui pubo. Sonar; Cheque poahu.
.
1

Sof*.

TTT

II.fninT

Til iiInliiliifiilnlMTii

iicttto

www.portalguarani.com

loo

ante

O,
:

S.

ante

V.
5

Sofpechar,penfar. A%io ang. AymS ng. Mund.2. Sopeohajvrezelarfe. Ae


.

S. ante

V.

SuauidadGybee.
:

angutBo.
Sofpecha: mucha- tiene de mi. Chcrnong'tecat chererecbo.

Suaues palabras nos dize ,Dios.>^oyeb^^^i:u>S omomb andbe.

Subdko:Bo.
Subir algo. Ahup.bo.abo,
:

SofpccHfo^d-quien

f- ff-

Subir, con. dificultad algo.

pecka. Mqgymbi:

Y:

mongbi.
Sopechofo/rezelcb q fofpechiO^rnongbae. Soflega4o. /Apiri^c. Araquaa.emonii. Sofregar. -Arro api ijuxA-

Hafipefeu|i. Subirfe.Ayeupi. Sbitamente. Agu yerambo.Teabi hpe. Obeu.


!

hSte^ndubeyml.
rrioafe.

SucederiajotroiHec obi^a

mongy ijf ni*. Ambo aquaab.mo %ga^hil


Sofregarle, efee af Mbxhe

angpi bi. An'fmbo aqua aba. Aamo ngy nyy:

;Sofe|.egQ^p|p^iC^f.^
ni". Aquabi. Angaphi. Soterrado. Y yat i pc. Soterfar.Ayat.Bo. ;|!

SucorMara. Suctoaduero tener; ! de lantero. Tendotat yovbae mustia. Sudado.Ypiriai.HVal. Sudar .C hepiri ai. Chen l Sudar gota a gota.Chers
.aUiq^:. n ;, Sudar ip'.3!ii hipaba- Tt
;

Sou^Aaboapayu.Bo. iboeba. 5 ouar A y apic hi .A r eco r e :Sudor.T^a.Alui6.


.

c.Bo. Souar m if, Ayapa yuc.

Sudor de
:

Aya yuca.

angre. Ti! ugu". Suegra dize l yerno. Cheraich.Ti ch. Suegra dize la miera. Che-

meiidi.

Suc-

'LU.

www.portalguarani.com

S. ante

V.

'S-

ante

V.
cri.

zi

Suegro dize
ratiu.

el

yerno. Che-

chemoyngo

Sueos buenos tener. Aque


poaihucatpri.

Suegro dize ia nuera, Chemenouba.


Suelo.

Sueos creer.

Chequepe

M.
al

Sudoduro.ybatW.
Suelo acofmbro. Am;
;

guare arbia. Sueos malos. QuepoaiM poch..Ai.gaip,


Suertes. Ha.
Suficiente. A ye. 5.

verbo. Suelta,o velozmente. Yera hpe.


fin del
-

Sufrida pcrfona.Ab oSca-

Suelro,ligef o.Ab pi ryry.

Hecoercat. Bebuca
tu.

n^at hra.Cuimbac.Ta tabae.Piooc'bae. Sufrimiento. ToScjL Tata.

Sueo. Topehii.

Cuimba.
Sufrir. ArS'oCa.

Sueo conpefadilla. Chequeragc.Chequeraji. Su e o ligero. Quera pi^. Aquerapij. Aqueapi-

Arocuim-

ba.Arotaia. ArSocngatu.

Sujetado.
r.

Ymboaguiye pi-

nu
Sueo pefado.
ey.
;

Qnerana.

Sujetar.

Ambo agu ye. B o.

Quera'pi^ey. Q^epiru

Sujeto,perfona.Acc. Sujeto, cuerpo de la cofa.

Sueo tener. Cheropeh. Chequebib. Cheque j. Nacheropehii cjrigi. Sueo vencer. Acherophii $ai. Acheropehn poar.l. Pobo. Cheropeh cM. Sueo vencerme. Topehl
chereyti. Cherereca.

Ap.3.
Sujeto efar a otro.Ypgui

Sumar
bo.

petequrach. dezir en uma. AmS papa ymombe curyte)

Chembo aguiy. Che

re

ro.Nachemo me.Na-

Sumergido eftoy en pecados. Cheapacay lngaipaba pip. Cheoccoc catucheangaip.

p
WW WW .
. . ... .., .
..

Su.

M.M ... .. ... ..w ...

... ... ... ...

.y >.,...*

www.portalguarani.com
w
202
S.

ante

V*
curuc-

S.

ante

V,.

Sumidero.
bn..
,

Mbae
el

daiqua aquiri mbae. Nache ngy yquaabeymcu

Sumir fe en

agua.Cheapa

Na

chepia.

Chem'onsv

cahy pe. Ahe apym: Acahy ip. Aytcu cahy %


pe.
a

ryri yquaaey.

Supirar. ^'rangeru.Che-

angh.^r ang mondo..


a tierra jbi

che molog. ycururguiapacahymobfpe. Sumifsion. embo apipeh.

Sumire en

Supiro. ng h. ang

mSn*

d<x Sukntar con cog.^cog.


^

la

mano.^yo?

Sultar
.

>

dar lo neceario^

Sumo bien.Mbae catupri Mbae pabe co$e guara..


Superior. Tubicb.
Superficie. ^p.^yap.

^m'eehecotrbehba.^vr'

coiH>SrabJ.M5cay ^hecoteb" pohano.^ma


ingotebecaiy. Sublituir.^hecobilo. Subftituro.Hecobira.
Sufentarfe

SuperUciofa coa.Mba

afi

bo.^.Poroaubo.^re
he guare mbae.
Superliciones..

de

fel carnea

PoroaSbo.

HabS..
Snperlicioas curas.

cooreh o acara, ejoore h aoaicgukarbo.


Sutil cofa,delgada.

Poro

Ypc
^pi-

ponacoaubo. Superfticioo. Poro aubo ia


ra.

Yanameyngatui'.
rulcatu.

Suplir lo que falt. Yguat cu amo: Suplir por otro, ^hecobi-

Sufpenfo de efpanto. Che^ angerah gui emondiV


ta.

Suziacefa.Mbaequr.i.2: Suzia tener la cara..Gheroba quia. Suzia tener la boca. Chevn <v n/ r ruy tv;.. Suziedad mancha. Qin^
,

?pc.i.Tyt^Poch?r
Suziedad,excremento. Te-

Sufpenfo

eftar

en duda,

|%

potL
Su*

www.portalguarani.com
'

WfHW
S.

'

l l W"!
'

'

mu
T.

ante
as

V.
manos, Po

ante

A.

203.

Suzedad de

ncue.
Suzio. YpochY.Yquf.Y
qttfaYpc.PirftS.

Tablero de damas, ibirape quatia epija emScara


taba.

Taao.Pocog.Po.^
tri-

Suzio

eftar el

camino

Tachar. ./ycur.Pa.

llado.Pe.

Tajada.YqtftvmbYr.Ype
Tajar plumas. Gira pepo

Suzio mugriento. Aba. quia


bu.

ambopi ob.

^yquyty

T.

ante A.

ob.

Talega. ^o mbae rir.

Ao

Tabaco.Pety. Tabanillo de poco juizio.Y


yaraquaapiYi'.Yyaraquaa

pi uru.

Talon.Pt.MbM.
Talqual.mrShc'r?.
Talle h cintura. Cu. Talle la per Tona. ic. Talle bueno.Cu pucii. Talle tiene de fer bueno cfte.

yer yer. Yyaraqua c


ta.

Tbanos. Mbutu. Tabaquero donde

ela el

poluillo.Petyngu riYu. Tabaquero que beue hu-

bicatuymarangat
;

ah.

mo. Pctymgura. Tabaquero que beue


11o.

Talle tienes de fer malo*


polui-

Nderechacabab nande
marangatu. bcatnde poch.
Tallitos . YambYquY B Huaqx'.Y yioqm?. Tallo echar. Huac* HSa
cal.

Pety cuirehc ohemS

atybae.

Tabaquero en que e beue eihumo.Petyngu. Tabernero-Cguy rerequ ra.Meengra.Mae ndra.Caguvmboepi hra; Tabiqueabita yambirc

ra.

Tallos de palma, &c.Hua. Tamao, ci'. abe. beb& T Yacatu, Abcy. Ram ,

Tabla.ibfrape.

NUng.
p

Ta-

,,,--,ww,...

.,,.,.

:.M.M.M.m..w..w.M..w.Mim..m.m.m.M.m.M.m.M.

*nm

www.portalguarani.com
TTT""

HE
204

T. ante

A.

T.

ante

A,

Tamao como yo. Cheabec.Cheabe.Cfiey. Chey-acatu. Nacheabii.

CheraorGhenng. Tamark> grandor.Pucuhba.Y yicay. Tambin. Ab.^beno.Na. Be. 9. Tan bueno * Y marangatu
?

Ahobap?t? ai. Tapar atando. Ayahot yyurumS.ubica. Tapar embarrando. Ahoba pich. Ahobch. Ahob

yohnPa.
Tapar
Tapar
la

boca. Ahobapy ty*

Aboba coi.
los ojos a otro. A he^api. Aheeaapyt': Ahe-

tepia?

Tan malo? Pochiet cata


pa?

Tan poco?Mir'etepa? Tan prcfo?Cui eteipa? Tan o! ament vno. Moe


petehgatu:

9 a mornbi, Aheequ. Taparfe. AyeahoL Taparfe los odos. Ayeapta quapi . A y namb ip^

Taparfe los ojos con lagaas. Cherope'v chembo

Tantas qiuntas vezesquiieres.

Mbobiyeb nde-

ectu Omopoty eherec cherope'v. Chemboec.a tene cheropcv.

remy.botpe.

Tantas vezes! con admira-

Taparfe

cion.YeMyebinSr! Tantcar.4haS.Ng3. Tanto mas. Hec cuera 50


c.

los ojos con la ma no. yyee capia chepo pi% pe. Ayee^a a$o. chepo* pYp, Tapia- Irbiataf.

Tato menoscHec cuegu. Tanto q uanto. HeraS


Ta:rft.iuta,&c.A.yopuca^ Taer inflrumento.Arobo?

pu.Bo.

Tapia Frcefa.V.Tabique Tapiar. A coco oblata. Tardanca. Ar. ^orombucu.Mbegu.Caracat. Tardar hager a otro.An @>
i

Tap ade ra
Tapar

A c o y aba H Tapar. A.yago.B.0.,.

yug
tu
...

apretando,

k boca*

ar. Ambo caraca* A mop r ombuc m


,

boare. Amboarac rae .

Tar-

Lte

www.portalguarani.com

W mt% Al
Tarctarfe. Are ayeo. Checa.

T*

wm

Al

m%

'^artarrocSo fil pit pft-

racatu.

Ae;nboar.Che

bae.

porombucLi. Aara'j ete!. Tardar vn da. Are ayc pe te'ara. Cheporooibuc.

Tuwgar.Aycunig braqupip. Tarugo. br aqua.

acat Talladamente. Y pete'ra* Anernbo ar ape.Haimei. pete? ara. Chear k petei' TaTar.Aha y yacatuy jf. ira. Tarde al anochecer. Caar pytu robot r amo. Q^ara Taar 5 dar con taffa,Haaa-ci giba pip atiee. reiqaie potar amo. laajos, coopucu. 00 ^ Quacaei yeroramo. quyty mbrra. cqo pe. Tarde del dia.Caari. coopiru. Tarde hafla medioda. Qua Taajos hazer.Ambo coa, rac bat ramo. Aquyt^o ymbopucuTarde e haze defpues de bo> medio dia.Qiiembo caatiu

T. ante E. Tare hazerfeme noche. Techar. Ayacocherga, Chepyt^. Tardo en hablar. Y yurup Techo. Og acolaba. arq. Yyuruporombucq. Techo deshazerfe. Ocu
Tarea. Tembiapora'haancherga.

gymbr. Tarea acabar. Terny a%


,

Techo louerfe. Cherog


ra-

o-

tiqui*

b r a y api moaib.Amo mbab' tembiap ham-

Teja, naev pi co? mbi.naev

h api peb rabir.

ir.

Tarea dar. Ahila hembiapo


r.

Tela del coracon, eaacojaba.&eaaQ.Piembih.

Tartamudear .Anee pita pi

Tela de Heneo. Ao amandl yu.Amndyuao.

Ti

yii.iTiJi

r.l

3BJ.l^. OJJJJJ .. J .l J .l.l J ..J M rn


i
.

www.portalguarani.com
II
o6

T. ante

E.

T. ante

E.

Tela de las entraas. Tpc.

Temerofo. Quihyebra. AbquhyT.


Temor.Qujfhy. Temor poner, AmBnghSfy.Bo. Temte como a enemigo, Aquhiyende hegui. Temte no te venga dao. OrogueroquYhiy. Tempeftad. Ara a.ibtu ai.
Cucubiruv^.

Teladelosfefos. Acangp tuua. Acangpi tuu acoiaba.

Tela rala.Aobecacang. Ao ymboticatu pirey. Tela tupida. Aoy yatic ca


tupir.

Telar. Aob't.
ba.

Ao apolla-

Tembladero. Apacurucba.Miunv.Qufv.. Temblar. Arrii.Chepyr: Temblar hazer a otro. bonrft.

Tempeftad de agua.
pytiu.

Ama

Tempeftad de viento. bit


pcch r.ibituay r.

Am

Temblar

la tierra, y lo bl-

do.ibiocvfv.

Temblar lo no fxo. Omv. Opy opy.Om'v omv. Oj i

Nanderey ey bae.Oyeaihub catbae. Templanza. Nandetey ey. Yeiihub. Temple, ara.

Templado.

cc^
Tblar los parpados. Cheropepiciei! Cheropep
yehi.

Templo. Tlpa ga.

Temprana fruta, iba ange. Temprano. Curite'


Tenaz. Potbiy. Tenaibae.

Te

nblar,palpitar. Tiii.To

x.

Tblores del que duerme.


Qe^ii

Tenazas jtenedor.Quypa. Tenazas corvas. Quyptya


p.

Temer.Aquihiyc.Bo.

Tenazas de herrador. Yta-

Temer de

llegar con la

ma-

no. Chepoqui luye. Che-

i
'fti^

po pyt :

pigurequ litaba. Tenazuelas. QujpS myr?. Tendedero. A o mScaynd ba.

www.portalguarani.com

T. ante E.
ba.Mocngba. Tender a! Sol cfparclendo, A mo c 4 y Quar ac pe.
ii

T. ante E.

07

Cheryp^pirgfarat ctgb'.Chem&nbi chebe emSa chchec cat.

Tepderfe.yep^.'Oo. Tenebrofa noche. Vf imdaj.Pyti roimb.

Tener embidia,Aem8ac'3
ley

MS,

Tened or.Qup my. Qu a


repot ivyrvphaGmbi.

Tener.Arec.Bo. Tener en -& perbna. Aru: Ar. Teera cueftas/Che ce


arec,

Teera parte* Arecos. Tener bien. Arec cat. Tener con perfeuerancia.
Areco.Bp. Tener conperfeuerciaen
i.Arub.

Tener en bracos. Cheyb ocpe arec. Chey iba i ramo are coi. Tener en poco. Arccoa*. Aroyr'&.Mo. Tener falta de loneceffario. Atiab. Nd^aboaiporar. Chererec tfab.

Tener gana de comeriCheembiahi.

Tener gana de orinar .'Chetiahi.

Tener cuydado,o cuidar de algo. Aangareco.Aporereqa.[Hecc.] .Tener euidado,elar cuida-

Tener gana deproueerfe.


Cherepotiahu. Tener miel las auejas.Tiape.

dfoiCheangat.Chere
ca era. Cheaca^ag: Nacheapjhgi.

Tener

ral fericor dia, Aypo-

riahberee.

Tener de diero.

Ay cam-

Tener mucho. Het arec. Cheoc arec .Nandet


a^ecq. Mtete. Myry ey. AcmbooeJ cjiem"bae r.Cheapii cfiembae. Tener nece s idad. veot e-

Tener defeo de parir la eteril. Chemembi'pota-

ra.Chemgmbic. Tener defeo de concebir.

bl.TecotetfeMfeo.Teco : P4

TTTTTMTITI fililiiliifilgiaillil

nTnl^

M nTF
.

rnTilJrT

ii

T.

www.portalguarani.com
Trnrr
*oS
d**w

X. t 1*

T%.

ame E

cotebecheretec^Tener pereza. Cheatey. Cheatey. Tener poder. Cheppe arcc.Chepogupeoic. Tener que dezir todava.

Teir de negro- &ftiSfcH& Teir de pardo. Amopfta abe. Teir de verde. Ambo obi Tercero. C her eeng ara. ee rereqira.Yerureh
ra*

Mar ch e e ga m a a r e c oj

bi'ter

Ndopbi

-mar

che e guama. Tener que hazer. Cherembiaporaoyol?. C.herembiap potahbi oyaie. Tener q hazer mucho. Na-

Tercero en numero.Ymom bohapV Terciopelo, i $og amandiyu ao ypo atybibi...

Termino de

tierra.
^
.

b ya.
-

Cheoccherembiaprama.
chepoerai.

brepy^a. Termino fin .Apipaba.

Termino placo. Ara henol


-mbi. rab. rahaaagabi.

Tentacin

...

Morolinga...

Aa porombo tab haba.


Tentador. Poro Sahara. Poroaangic. PorSmbota-

TerneraJvbacarai cua. Ternero. Mbaca t cuym..

bt
rentar.AbSa.Ahaanga.;Tentar,palpar,Ahung.Bo. Teir de amarillo. Ambo-

ba..-'

Ternilla de lanariz.Tyngra.

Ternura de coraron. Pi
aqui.eambi.

y,Bo.
Teir de azul.

Arnboobi.

Bo.
Teir de colorado. AmSpyn
t

a.M3.

Teir de encarnado. Amo pytapira. Teir de morado. A.mSpy-

Terremoto, ibi u$.v ibi mymy. Terrero eftar hecho de necios. Aba tab aguynd hamSayc. Terrible epantofb. emondiitaba.Abetetc. Terrn. Aquyta. Te-

l-r-l

G|

O/

taumb?.

www.portalguarani.com
BITOITOITOIH

HH

A1
1

MI 1TOTO

T* ante B*
Tefor ero* Mbae ref eq^l' :
ra
fc
.

T. am

z9

...

Tia de parte de padre, diz todos.Gheyaych.


Tibia agua.i hacuy.
yfc
i

Tebro.Mbae et>
Teftero de arca,canoa,&c.

tac

Hugu.
Teftigo. Mbaerechacra.

Tibieza, floxedad. Carar*

Quaaparv Teimonio, Yapa. Manda. TeHmonioleuantar. Amo pa y apuna. Teta de muger.C ama. Teta de varn. QuytaV Texedor. Ao apohra. A a mopi hra. o tica h
-*JKU

Tiempo,
:

. 9.

Tiempo alegre,
eeai?*

ara or. ara

bueno.; ara agu?yeivra catupriV Tiempo z agua, ara aman-

Tiempo

gyra.

Ama rech. A-

mndi.

tiempo de lagrimas. Arate


ai

Texer.^ypia.^yat rea a *. Texida hamaca. y n'ypi.y nyngu.

haba.

Tiempo de fementera. Ara moae tyma. 1. lymbaba.

Texida ropa. Ao vpi. Texidoetar.YpiimV Texido no etar.Ndipia ra


Oge.
7*exido mal.Ypi ai. Tez. yap.

Tiempo enfermo* AratacibcL

tiempo

frtil.

Ara mba
Cy-

emoangatu haba.
7*ipo futuro incierto.
r*.

T. ante

I.

Tiempo malo, ara ai. Tiempo paflado antigame

Ta, dizen todos a la hermana menor de fu ma-.


:.dre..Checi'iqi.

la

menor, y mayor. CheCUi

te.Arymba. Araca.imaaraca.Coiryey.Caramboh. Tiempo paTado, pocoh{ Cueh. Ticm*

wwwTm.mmmTV

iT.Inl^r.lurTTTiriifiiTnTiiTTiT

www.portalguarani.com
! rrr*

no
Tiempo
f.|

T.

ante

I.

T. ante

pafllido

de oy ya

paTado.Oye.

Tiefa cofa nervofa. jV. .TiefoefcuvObirqquche-"

Tiempo feco. Ara amaney,


Araacu
t.

ruJCh^tlf.AlmboK
(Cheati'i.Ahfpbq paratur.Cheparatur. Ane-

cat. 'Tinvnga-

Tiempo vendr. A ra oyere


ne.Araye cotfrie. Ara ou
ne.Obag'aran. Tiento. Haihub. Haub. Rui. Api jaca. Tiento tener en comer. A-

mboi

c.

Tiefto.Tape^e'ngu. hacpe

Rengue, Y taqu'ipe. Tigre.YaguaretYaguapy


tj'Meha.

Timido.ChepiaquVhi'ya. haub guic rbo. Ayca Timn. 1 garata cocba. pcac guicrubo.Aha? Tinajn, att gujr-u. e hub. Ahendu che var i gUC'U.ScpiguaJ. ee guic rubo. Tinjeblas.Ptumymb.P^ Tierna cofa. Piu. Tang. tumymb quaci. Qaa.8. Quan: Qitf.3. Tinieblas de Semana fenta.
Hi'v.

-Yepopeteg.

Tierno de cora con. YpVa


pxi.Ypi ?pv. Tierra, orbe, fuclo, patria.

M.
Tierra echar en; los ojos, Ahejatf. Tierra patria.Tetam. Tiefa cofa dura. Tata. Tiea cofa empedernida.

Tinta.Tv.Tyrv.Tinta. Tintero. Mbae nfaurir. mu rirn, Tinta nru. Tintorero. Ao m8 hra. Tia.Apinp. Tiofo. Apirip rerequra.

To,

dizefl
la

todos

al herma-

no de

madre.

Tutif.

PorayrS. Tiea cofa que cruje. Otereregbae. Tiea cofaenvarada.Obira

Chetut. Tio, dizen todos al hermano del padre. Tuti.Che


tuti.

q&u

Tiramira. Yeech puc. Ti-

'LLte.

www.portalguarani.com

Bwwmwmtww www
T. ante
I.

a i ai a

T. ante

I.

211

Tiranizar. Ayeapi uc
bf

m-

Tiro de artillera.
guae.

Mbca
Ahcb

up ymongbiybo. Poroqual aipic rr8 te'gui ernoaibaraetho^Tubichaet ram8afiemoyng chembaraete hpe. Tirano. .Ombaraete hpe

Tiznar.Amo^.Na.
Tiznar
el rofo.

mov.
Tizn. Tatpiac?. Tata

robait.Tat^.

embb tubichabete
.

bae.

Ayeapi oca te'mbi m8 nghiycbo. Tirar de algo. Ahequ'i. Amof.Amboyafoi'.


Tirarle. Apuhet-Ayap.;

T.

ante

O,

Tobillo del pie. PSffflf:

Tocamiento.
gue.

Mboc

ca-

Bo.

Tiar cayendofe

la

flecha

cerca del que tira.

Aik-

guind yinondbo Otpind cheru. Aapin-. toi.Bo. dgcheripip.Tocar, manofear, y en la fa* Tirar cozes.Apbo.Bo. ma^Ayabiqiu. Tirar con arcabuz. Ambo- Tocar en las narizes el opogmbocba. lor y emborrachar peTirar derecho. Amomb i . zes.Aytyngiy.Chetyn. .

Tocamiento con polucin. V. derramar. Tocar.Apocog.Ca. Tocar blandamente. A-

bi cat.
ri it.

AmSnd catupiAmSnd catuche al

gy.

TU?.

Tocarle af mifmo.Ayepocog.Ayeabiqui'.

Tirar cofas

ayre,piedras

Tocar fe eplgandofe.
yeabi.

A-

&c.Ammbe.
Tirar tuerto.Ytate anind.Ycot ey amond. A-

Toda

la noche.Pytwy.Ya^ catuguetbo.
*'

yabK
Tiro,golpe.Pu.2.

Todas las vezes.Mem?. Todavia.Bit.Nde.

,T

r,ITT ,IITIT^,^0 JX,^M,.ITT,l,Il


1

>

www.portalguarani.com

Ma

T.

tfte

O.
Toldo de lien? o. Ao ogl Toldo armar. Ahupi ao og*

Toda vi a vues

Ereicohc-

b pf yodo. Qp.Opacat. Sf-

m engat.

Amoraoog,
yoldo coger. Ayapoapi ao og. Aha pa'p hang. Aymama.Ayap.
Tolondrones. A.num. 1. Rur.cu^.Ay. tolondrones , obertuga^ Aquirra Tolondrones enelpefcueco. Ayurnr.Ayu rayi. Tolondrones y udos. A,

:r

Todo el

da. AraysLira gue tbo.Arayacatu. Todo genero de cofas. Mbatetyro. Mbaetetvr


ai.

entero. Guetbo. Guetebo.Oibob. 7*odo poderofo.Mba pabe


rembiapia.

yodo

yodos. Op.Opacat.Me*

quyta.Aquyta.

me.Memlf: iep. Pabt


Be.S. Todos dan en t. Opacat femb a ribete nd. Todos de vn genero n

Tomp..C

irnpef atino de

Tama ya,eon enfado. Cote


queno.

fifgular y plural.

yomar

recibir.

Aipi^.A-

mezcla.Oyoporemo. yodos los dias.Aray. ara


tapia, raabio. rai bo. rameoi'e.

y.Ayogu.A.i.
yom-ar a cueftas.
Aypi'c? cheacei. Ahupcheace
o. con gito.

Todos
tu.

in quedar ninguno. Opacatu: Opacataynga.

Tomar bien,

Cheremimbotara rup arec.Ayapoj&c.V.Yab'.

Todos
;

fon hombres, rnugeresj&c.biiepc.caa jep..


fe

yomar de memoria. Aypic' cheacame. Aipciche mae'nduahpe. yomar de memoria,aixando en eila.Obirq che

ha de acabar. Na CQmba tamo becnq. yoldo de efiexa.Pirfg.

yodo

ma-

www.portalguarani.com

m
T. ante O, ma&idu. Ayaticicaut chemlndua hipe.

*m
T. ante O.

"A"1"1"1"A"J

213

Torcer a tres
pop' rupia.

hilos.

Ambo

Tomar de

los cabellos.

A-

mSatabarlAypcybari.Ayabeiyeacxi.

Torcer el camino. Ayeape quabog.Aye apa pee tup.

A pia.

Tomar en bracos. Cheyba


ramoarec.Anochey
bpe. Cheyba ocpearecd. Tomar en la mano. Che pape aypic. Ayopci. Ayogua. Ayepo pipi.

Torcer el cuello. Ayayubo c. Ayayubep. Ayay*


rapa.

Torcer en

la pierna.

Cheu

Tomar malas maas. Ayepoqua a.Ayep&quaab'. Tomar preado. Yporubo


ayogu. Aypor* tbo.Ypor ha guama ayp^cr. Tontamente. Taroba hape.Tabi hape. Tonto. Taroba. Y yaraquaab y mba c Y t abi bae
.

baraipoba. Torcer hilo con el bufo. Ai p mombi heyoi pip AipSbS. aopoc* Torcer ropa.

jBo-

Torcer hojas para empleitas Ayabep. Ahobep. Torcer vara. Ayapep. A. 4 Ayap. Torcer fe elhobre ziavn
.

lado.

Ae mope. Opa

Topar encontrar. Aboba v


,

ttMS,.

Topar topandofe.Oroyoapoyoehc-. Orooacnga p t Or oo ac3ng mbota.Orohoacang;. Toquilla de fombrero.Aca n^aquahaba.. l.Mombi

mSa, Torcerfe zia atrs. Aieatucup apa. AZmbo ata cupe car apa. Torcerfe a vn lado , y a otro andando.. Cheatba bng. Aye et babag gui atbo. Torcerfe zia adelante. Ayeab.^ poti apa.
.

/haba.
Torcer. A y poca.- Ayap, Aypep.&o..

T.qtccic. miembro.^hemS

,, ,,.,,W^ T W ....,

...T^^

www.portalguarani.com

ai 4

T nt O:

T.

antS

o:

ngara.Ayepoc. Ayep

poc.AyepipL
Torcerfe el cuello. Cheayurap.

po.

Tordo aue.Hbi r v.Guira'v.Yapu.

poari.Ayepoarhec.AAtec marangatu cue. A yec quabog chere c marungatugui. Ayc aqu querap angaipa upc.l.Coti'cotr.

Tormentos

infernales. Te-

co aci cat aarctame guara. Abetetec aci


actetyrS. Marab aareta me guara.

Aycec marangatu erobag.Ap teco marungatugui.


1

Tomar a boluer.Ayeb
api.

yo*

AmboyoapVcheye-

Tormentos paflkr.Mbae aaiporar.Tec aj bete ayporar.


cii
1

bi.Ayuyebi. Tornear. Ambo ayuqua.

al-

Ambo araqua. Ambo araquyta.

Tornar

ac. Ayu yoapi.'A-

yulebi'.

Ambo yoapi che-

Tornero. bir apyndara. Imboaraquaihra.

rra.Ayuyocu. Tornar a los pecados. Aroyeb che angaip. Che angaipa yeb^Amboupaguc che angaip.

Torpe

deshonefio.

Hec

quabaetbac. Torpe. Abact. Torpe, rudo. Y araqua


na.

a-

Y
.

araqua ayb ey

Tornar alia. A ha yop?. Ah yocu. Ambo yoapi


cheh.

t A pi c pug e y. A y bieymbet. Tortero de hub. Hey mba

m be

Tornar
ieb'i.

atrs. Ayca qu^cue Aeb cheraqui cu -

gu. Trtola. Picac.Apicac

pe.

Ayepiap. Ayeap

Picu.Yerm.
Tortolito de poco juizioi

gui yebibo. Tornar atrs el que era vir-

Hechecbae.
Tortuga. Carumb.Chu. Toruellino.Cu^ubi rv. Toruellino con agua. Cu-

tuofo.

Aemo mbochi*.

Ahaque cherec mran


gata cura.Aipiara.Ai-

www.portalguarani.com
l
'

/WIWll

fmwtiiB
ante

T,
cbi

Q.

T,, ante

R*

2,1$

r2Slm%
.

ante

M
Ambo po~

Tos. uu,

T os feca.. uu ti ey

Ndat i Trabajar. AporabiquicAin


baeap.
Trabajar hazer.
rabi'qui.

che uu. Y yacu che uu.Y potibaicheuu.

Toca ropa. Ao po anmbu

Ambae apu-

c.Amombaeap.
Tofer.Cheuu. Tofer a menudo. Che uu po
rara:

Tofer enfdoamene.. Che uu ace. Totadadepan. Mbuyap ac*mombrupix. Toftador , horno que diz.

Trabajar mucho. Ayeaihupe guiporabiquibo. Trabajo del animo, ng angecoaci.angngat. Trabajo de manos. Pocaneo.

Trabajo delcuerpo, Tete


recaci.Caneo,. Trabajoa cofa, o que coft
trabajo.

amypy^aSpyv..
ToadoiielSo].. Quarac? rembi. Quara^ rembi
ecjf.

Mbae

hacipe.

guare.

Toftado maz. Abat maymb. Abat .reymb.

Trabajoamente.HacrcatV hpe.HacTpe.
Trahajoa vida* Tccob apaTar.

Tonar harina. Aypicu. Totar maz. Ahaymb aba- Trabajos


t,

Ayporar

Tonar pan.. Amombriimbuyap. AmStyn?. Ambo Yp. Amboaai tat-

teco aci. ayco. Traca.H*.

Mar boramS

Tracar.Aha8.NgS..
Traer. Ar.Arur.

Pe Toulmente.Ete.Y.4:.

Traer a cueftas.

A-ru- chea* ce.Ar che afelpe.


la

Traer a

memoria. As3Traqr

mSmaendu,

MlIifffifliIIIiliflfi^*^"''^^^

www.portalguarani.com

2i 6

T.

ante

R,

T.

ante

R<

Traer a la redonda. ama


herecbo. royere. Traer con la niano.ypoer.

Tragar. mSccng. mbocu.

Tragar haziendo ruido. Am


bocuruc.

Traer confgo. rub herecobo. Ano?.

Traer en

la cintura. Che cua arec. Checuai be aru.

Tragar fin r afear. mopy y guabo. Ndaycuui ymoconga. O abo amoc/ohg: Tragn fer. Nande uru
cuera! ecrabo. ca pan.
cat.

Nande
te

Traer en que

aTentarfe.

A-

nendaberu.

Tragn. Por omocong c

Traer la criatura en el lado.Cbeambiiarec. Traer a mano blandamen1

te.iabir.apichi.ia pee?.

Traer

la

mano por el cabe-

llo.yabe.

Trafalmejas. Aba quapa pi par Curimo rym e. Hendague ndagii. O' cero' cerote. Guebipirar he-, c hecbac.Hec pire x? reribae.

Traer las piernas, ypichi Traidor.Yangaipbae nahetyma. nde rubichabup. nande Traer luto. Ax\ rMg aobv' rubichabete poguirohaTraer por tuerca. Hemym ra.l.Pogui yogcara. boa cipe ar.Oy potarey Trailla de perro. Yaguar ayucma. 2 pe aru. Traer por halagos, yapi- Trailla poner. Yagua rayuchiherubo.Hereccat $aam8 bo aru cheremymbot- Trama de tela. Ao pahpe.

ba.Qua.4.

Tragadero. Yace.

Mbae Tramar embufes.


.

ee qu-

mScong haba. Tembiu qu pba, Cheyaje


qui.

ramoyngatu. Ambotabi Yap niara auya ) ara


che.

Tra.

www.portalguarani.com
mm
PIW
t. ante R.
rrrrr

mmm*m
217

T. am R.

Tramar ltela. Aypiaa.


Aiqia mofao.

Trampa.Mara.Pyn?.

Trampa hazer al

juego.

A-

pyr'hembocaraitpc.Ambo tabi. Ambo ya p. Trampa para coger. Mun. Aratag. Mudep.


Gund.fihS-.

m8

Traferaparte.Tebl. Trateros ios de atrs. Taqui cueri guara. Taqut cuepe guara. Tr aijado.Cheracpebe.

Trampofo. PoromS pyni har. Poro mbotab har.

Che bigua -cu. Trasladar. Ayquatienohc. Afoh quati. Quaticueaiquati. Trasluzire.Cherec cang. T r afminarfe la vai j a . Oig. Trafnochar. Ndaquerete pi hbo y acat.Gui quererme aye. Querey al-

Tranca de puerta.Qque mbot pba. Trancos. A taaeju. Tranzaderas. Mucura nojxt

bora cbpihaboy.
Trafpafiar.Ahac.Pa.
Trafpaar hiriendo Ahac k

Transfiguracin. embot. Transfigurarfe. Acmbot. Trapo. A obay gera. Ao he

puguc.Aocuigue Tras,fonido de cofa hueca*

Pong,Apepu.De acotes,

ycutca. Trafpie.Cupyba'. Trafpie dar. Aicupbing. Trafplantar. Arobag Xbxkl Triponerfe detras de algo. Aemo ang mbae ng

Tras

pofrazo.Pig. , bnido dequalquier cofa.Tag, Tras , bnido de cofa hueca que fe quiebra. Tig. Tras algo andar .V.Pot. i Trafegar. Ayabqui. Ayp?
guar.

me.l.Cupepe. Trafponcre detras de alg

cerro.AemSangibat
racuppe.

Tras que no lo hizo fe enoj.Yyapoeyte'ryreoS


'

nfflf; Traloniar. Aypbu tere.

q
TnTTM.Hi.TTiiriIiliMiMi

Traf*

mm

xxm

www.portalguarani.com
yufiJ'
*a

^IS

tnt<

T.

ante

R.

Traf oraarfe. Oyepibu yerc.

Trahuillarfe la lengua. Oyepoco pocog checv. Tratar bien a otro. Arcc cat.Bo. Tratar mal a otro. Arcco a.Bo.

Trauarfe los pies, enredarfe. Aycpipoo. Trauarfe , venir a las ma-

ncs.OSyrarS.Ooe'pe
a.Oquari oyoehc. Oy guerec a.Oyoguerec
poci.

Trauas que ponen ea los

Tratar con amor. Chepore pies.Mbrc8.P?c8i. requherecbo. Trauefear.Nache araquaaTratar conuerfar. Am8nbi guitecbo.Nayco oguet.Bo. te rpguai. Ndaicobei Tratar de amores. Mborai quiryr* hu ba ayabxquV. Mbo- Trauea de monte. Caacarahuharayepor. P . Tratar de otro, AyabiquV. Trauea de rio. i acapba. Bo. Trauiefas de hamaca.Y pu Tratar mercadear. Aemv. h. mo.nga. Trauiefas de hamaca poner Tratar negocio. Mba aya bien. Aypia cat. biqui Ayeporu mbaer. Trauiefas de tapia FranccTratarfe bien.A vereco caa. PembjuTuyu rupba. ta. Trauiefo. Araquabey. NTratarfe grauemente. Ayedoicoi otebae rSgui. poihu buc. V. Trafalmejas. Tratmonos. Cha yoape- Trecho. Yeechapucu. b
.
1

cog.

Chayo echag. Cha

rurpuc.

omSnget. Chayopohu. Gaiquiecat oyou,Trauar,atar juntos.

Ambo

yobi.

Amboyoaparib.

Treguas. Guaryn'gui poL Treguas hazer. Aguaryn? poL Apoi guaryny gue. Trementina.! i. Trenca.MScfir'myr?.
e,

Tren:

www.portalguarani.com
ww
T.
ante

R^
Pop

T, arte R,

*9

Trenca de tres
tupia.

hilos.

Tripn. Aba Ve guac^u.He-

beat?.Htbep.
Tris,fonido de que fe quiebra. Tig. Y lo que dezi-

Tres.Mbohapn
Tres a cada vno. Peteftmboup mbohapa mee. Trefquiado. Ypymbircra. Trefquilar.AapS m8.
Trefquilar a panderetes. Ayapi rafa. Aa pynda. Trefquilar a raz:. Aapym
bete.

mos

chirlar.

Nde

tigi-

m,no chines.
Trifca.ceng apira. Tricador.Y porangu.Yya
pira.

Trifcar. ASe apira. Che arua gui eenga. Che arua.

Trequilar media cabe ja.

Amboacaguypftia.
Trefquilar mal.
da.

Trine.

Oemombi

bae.'

Aa pyn-

Mema*. Trikmente.emombia h

Tribulacin, Angcc. Tecotebe.

pe.Memahpe.
Trine penfatiuo. Y pichbi
bae.Yrubae.

Tribunal.Mburubichabet renda guacu. Tributo, Y qua pernee haba. quav p mee Tributario. hra.Repibe'era.

Y rmom-

biabae.Yecarecbae. Trifleza.?m8mb?.Pich?-

b.Mem.
Triunfadores. Porombo a.guyehra, Porombo aguiye rehe oyerobiarrbae.Pcrcmbo agu yebo horhoribae. Triunfar. Ambo aguiye or
catL

tributario no
.

fer.

Nda

quayp meengra rgual che Nday qua y p m ce re pbeengarache. Tributo dar. Yquai p mee amee*
Trinchea.

bembt

rhir.

Guambip.
Trioas menudas. Tiego.,

Triunfo. Ymbo agufye h%~ gu. Trocar. Aymund. Ahe.cpbiarQ.,'

A e m^ Oro
9^2-

of

r 1 1 ii i .i iiT Tiirgiiii *t*

OuTuMnM

ii

AL

www.portalguarani.com
^*
2 20

T. ante

RJ.

T.

ante

Rv

ombacv
Trocar
la

comida. Aguee.

Amboyebr,
Trocar
bi.
las palabras.

Ahc-

cobJrochefieengu.Aya-

Ambotate
veftido.

chee'cn-.

Tronco.ibMfyftu. Tronchar.AmopS.Ayoh*. Ahaquc. Tronchar hazer. Ayohaue.Ahaque uc. Troncharle. Aye. Ayeaque. Tropezadero. Yepic/ngba.Yepaphba.Yeyucahba.iba'pi'apihba.

guY.tc-a*

Trocar

Ahecobia-

rSehea.. .Trocar veftido con otro* Amboyopoepi cheao. O-

Tropeando

caer..

romboecobi a ovou-

Aybip

p. Trocarfc los tiempos. Oye api ecobiaro ra.Oyerc ara,. Tropezar iatimandofe. AOembo yeupagu ara. yeyucguibi papboo rocar. Ambocarapi pa Ayep?cng.Ayep^, yyahibo. Tropel. Prnmb.MbiamTroco. Carapi.Hagiguc b.Ndur&, birapiraci. Troxe debaxo de tierra. fr. Trompa de paris.Quarepo biquaruc. tymymbi\TorSp3. Trueco.Tecbla,
.

apguibo. Tropecjar.Aibip&p.Ab

Trompeta. Mymb tarar*

Trueno.T&pu.Amarjapfo
Amacnv, Truhn. Aba mlg a
.

Trompeta de caracol. Gua


Tapi.

Trompeta tocar

Ayop

Ma

te'te:eeapira5iara.

mymb
ra.

Trompetero.Mymbipi-ha

Truhanear. Arsemegua. GhcnggmSftaS: GhelS-

Trompo, cupe

teyteftYmombucboa,

reguilete,

n.eeapiraii

veleta,& imila. Pirvri

T!

www.portalguarani.com

ww
T.

WTW
T* ante K.
ante
v

T. ante
Tullir.

V.
tr.ocati

V.

AmboapL

'Tu.Ndc.Ne. Tu,y yo fomosvnocn an mor, Ndeche m ems yoaihubar.


la boca. Tabu. Haibu. Tufos de los cabellos, ie-

Aycap. Animo etymacangi. Tupi da cofet ex ida .Y yatY c c*t pir. Y mbo y pa
Tullirfe.

Tufo de

T upi r

tica catu ph'c, s do. A aofnbo1 o t Aytic cai. ti cat.


'.

Tu me Tu

T^apfchaf;. lo pagaras. Erehepi

Amboypiahcatti.
Turbaci. Pbera. Hopa.

bcechbenc mifmo. Ndea. Nde


ae.Ndetecatua. NdefiS.
te.

Tu folo. Nde aa.


aben'o.Ndcn.

Tu tambin. Nde ab. Nde

Tu tambin tendrs la rnifma fuerte que yo. Chere


c nde mera? ne. Tuerta cofa. Mbae care. Mbae vep^pi.Mbae apr. nccSnFurur.Tero.To re. Bang. Guar; Apea.

Turbadamente.Chepi beta hpe. Che ropa hipe. Turbada tener la cabeca por vino , o enfermedad., ChcpftmW. Cheacy.. Cheacangpynda. Turbado que l e turbo. Hopbae. Ypia bernbae. Turbado que k turbaron.
,

Ymboop

pYr.

Ymbo-

piberpra. Ymoacay mbi re.

pe.

Turbar a otro. Ambo opa* r.Ambopiabei. Turbarle. Chercp.Che*


piaber.

Tuerto de nube .
tv.

At

e c a-

Tuerto de vn ojo.Tecaqua
pe.

Tutano. pitiuCaracu.
Tulli^Ojgafo. Ap.Cangi.

Turbia agua.M^yti. SI Turbia co.Tipn;HiS. Turmas. Hapi. Turnio. Abecaquaraci'.

Abacay*

qs

MJMMMMM 1 T I El.I 1 AMAliM J.M.M J, II XJ.f ,JMInf,1,1, .MM.ifM AmuSESa

www.portalguarani.com
TTT
222
T. ante
.^feh

V.
nga

V.,

ante

M.

Tutor. Tr.rey

relie

Y*

ante M.N.,

requara* Tutor dar al.menoiv

Am8; Ymbra. Qqurndapuungv


ba.

angarec ty rey reh.,

V*

ante

B.L.

Vbre.C'.Cma.

Vna y otra vez. Yoap Vna fofa cofa me daa. Petef mba o ckembo aVnavez.Petef'yebu

V mam ente. Rom bu, ltimamente ya. RomH


lti

Vna vez no mas. Petev ye-i

coite.RonibSro..

note.,

Vtimamente tambin

ya..

Vna

vez no mas, fegun

Rombcoitenor;. Vltimodia. ArapapL. ara: apipaba, ara apfra papaba.

me
a&

parece.; Peteiyebi'

chbebjamy. btbram'v.,&c fc

Vacian.. SandmShgS: Pi-

ultrajado. Herecomlgua; mbif . y-ecngathaguj.


ra.

chtPit.
V'ncioncs tomar por ls bu^ ba s J A^mboi. a la py
reli..

Vkrajar. Arec megua... Cheeenga.ychupw Vltraje.Hereco megu haba. geng ai.. Vitraje eftar hecho de todos.

Vngir o vntar , poner colaste. andam8ngi, Ai;


,

pni. Aypichifind*pi-. peandrehc..


.

Pabeherec megua

Vngirfe.,Aemngi>Ayepi
tu,

mbiramoaic.
Virajes padecer.Porogue
rec mega ayporar., e'ngaraypcrar. Yltraje elar padecindole todos. Pab^e?nga,hrso&ai.c jLHbamciaic4

Vngirfe

Aemoand^mSg^ la cabeca. A ac

myra'.

V:guento.Mohang. Pchang.

VnicOjibJo.Mane'petey o,
te,,

'

fc
'fTT.I.^

www.portalguarani.com

V.

ante

N.

V.

ante

N.

223

Vndad.Pete'rmo*.
t co ico

Vnoy otro. Mocolbc.MS-cSyoibiribc.

Ynidos enamor.Moepeyoaihu bar. Oioiabet yoaihu reh* Vnigenito. Taira pete'ote.

Vnos a otros dare algo. Oroyoyo poLOryoup


oromee.

Vnos
pete:

Vnioa de voluntades. Pa
yoyah pabe.Yuru Pabe remimbot
pete"

atrs de otros. yaquiqueqtnqu&r. Oyoupib pibe. O Voeheb*

Oyopftayb. Oyocyr^.foyreyr^Sryrlryre.

ano. ynirfe las voluntades. Oe mbop yo yapbe. Petey pa o oguerec .Pabe ndoyoab qtiri.
Vniueffal.Pab'e.Opaca't. Vniuerfal cofa de todos. Memri mbae* Pbe guara mba.

Vnos pocos. MbobiroteV

Mbob

r.

Nda etaU

M8co8.Mbob?r3 Vnpar.Mococ*

Vn poco.Mvr. na.Qu?r$/
Pn.cr:

Vn poquito*
aryro.
o
o/

Pr.

Qu?r?

yniueral que todo lo iabe*

etelCerv.Pobi. Poetnf

Mbae pabequaapra.O
embotetyro mbae qua
reh.

Vntar.V. Vngir. Vntoelliquor,&c* and


-,

^niuerb mundo, ib yacatu,

Quira.

Vnto la accion
n

fc

Pichi *

y no* Pete:Moepete:Pe
tey o.epeteEM8tiep,

V*

ante u

Moeper.

yno de los tuyos. Ndcrehe


guara petef. hegura.

Amo ndere-

ynodevofotros.
pctcP||4na8i 'X

P^Smo

Vas de las manos PoapeV Vas de las manos cortar., Che pofpe apira ayquy tft Ayepo Speg yquytt
1

tlO*
fj

KiS

IHIfllli' VWWWHW M.M JOZ

fiinrf.

www.portalguarani.com
gfnrr
2.Z4
^ffTto*

Ve

ante

fe
Vtil..

ante

3\

jVas de smanos quitad

Aypo 4pe8g.. Vnas de los pies.Picape. jf as de s pies auitar. A*


l
L

mboa^ipearec.' Aguyete, Chbe>


guara.

Vtilidad.Gara.

Yas

yapiiap^og,. largas de las manos.

Y.

ante

Poapembuc. Verode laniano.. Pope


guira;

Vvas.Vb, Yviera.BeamS.,

yero de los pies. Pi^ape


guira,

Y. ante A;
ante R.,

V.

V rdidera*
haba,

Ao mboa queo*
ym-.

Tacante de Obifpo: Pa Obifpo recoey. Paeuacutibey.

Vacar

urdiembre. Ynimb boaqueopi.


Vrdir, tela.

el gouierno. Poroquaytrandipri.

Ambo

aque.

Ambopopeno. Yponer
iterlieios texiendo.

Vadear rio^rp^y rupia: foac Tipiey rupaqu.\ Ytaprupiahac.

V.

Vado.T^ey.Yta?p

Ao^num.^..

ante

S,T;

Vfardalge. mog.Bo.
Vjfa'r t

Aypom. Aropa.

Vagabundo. Hecebae: Hcctefbae. Oquabe^ bae. Mbae apoce rym-' faa^ Mbie apo rthe y He guteguey mbae. Yyeporceryrr.bar
Aicoteft

mucho

I.i

Ao ay Vagar* AycocU

porkaUAyporuyepao.
Arongirapi, Ayporu; porar ^iirpar,AypicyrS;;Hmv

dayeporu., Vagazo , hezcu, Hticue; Taticue.

Vaguido deHcabejaa Ghere


ffti

www.portalguarani.com
nwwwfiiWHifP
%$
dai nda?.

ante

A*.

f,.

ale

AT

225

gaguir?.GheacangpynVaina de cfpad.Qui$e pu cu nr>

robi porSnguteembo qulv A Ayerobiai Fanagleriarfe


.

^ainade legumbre. Togcv


Caindrop.

porngutefr Aembo* qui Fanacofa, .fin fublancia. Y

Faina quitar. A y oca.

porymbae.
gu..

Mbae

rau:

Taya dar.Aycur cur.Gua guha ychupc.. F yo color. Habe*


Fentia. Ta&ngatuhbaMbaraetehba..Qui.rcy

Fanda de tafetn ,&c. Ao pin

chephep.icogaor
gu ar etV
.

A o he p hat' ha-

hba^
Faterofo.

Qmrey

naba.

poit'bae..

Filerofo .hazerfe.

AhemS

Fanda de paxaros. GuVr re i.Ndaetei guir.Ymbeyginr. Fapor de agua*. rtymb<S.F.


.

Pftu.iv quireymb. Fapor de tierra.ibi tymb* Fuer precio. Hcpi n%ccn ib 1 ata ti. Fllente hombre deanimo..

P^qu^yeTmbacPo
hubey-.Angeyara.

Quiete nombre de fuer cas. Abngat. Ypo ac reteibae.Guimbae.Ypci


tbaev.

Fara.ibirau. Fu de medir, bra mbae raangba..


Fara-,

obaftagoquefctia en los montes. icip.

Farar canoa. AhequLAmS

Calientemente de animo.,

cama

gara.

OWre.y mbpe. Poihitbeyhj^e.Angefmev


Calientemente de foercas. P.oae catuhpe Guknbaehape. Smagloria. Yerobi te*Ye

Farear los arboles* Albita

nupa.Ahobohgui.^
ra pip.

Farear medir.Ahhaaibi

Gareteado pao

al traues-

Aohajnaj.
V.

FMWXZEmtfXM i^;yjyjrjaJiTiT.rjiiiiJti

ftSK

www.portalguarani.com

/11

w
116 V.
ante
A.'

^^1
V.
ante

A.

Vareteado pao de arriba abaxo, o largueado. Ao


iquea quena. Variable. Aba endabey.A-

Qura.Cuangaip.
Vafura coger. Ayti yr.
Pa.

byeerobarobag.
Varias colillas. Mbae tetirpt Variedad.Par.i.
Varillas.ibra.

Vafura juntar. Ayti mSnSo.


->a

No

/
.

Varon,Cuimba.

Varn dize la mnger. Chera ge.

Vazia cofa.Ypory mba Vazia, que la vaziaron Y porog prra. Vaziar. Ahequab. Aipo

rog.

Vaziar por ai. Aypibu

e-

yaronil hombre. bac.Ab.

Cuynv

re.

Varonilmte.Cuimbaehpe.Abahpe.

V.

ante E.

yaron niuger.Cua cuyrn


ba.

y afeas. Tend tend. Paabaet.Papichib?. y aflallo ubdito menor


,

Vedada cofa. Mbac yyap haguamey quaipi. Ypeapra. Ycatu ey yyap*

bo.

Boya.
Vafja,ceto,&c.Rr.

Vafo.Coibuch.

Vedar. Aypeychugui. Ayoquii yyap ey reh, Ndaipotri yyap. Veedor. Hechacra.

Vao de beuer agua,

i guaba. Vafo de vidro.ne angecEaci guaba. Vab de beuer vino.Caeua,

Vega, urur. mb
t.

ca-

Vehemente.Et.HaciV Veis ando !Hind!Yrl Hir!Yrotp!ehavr!


Veis aqui.Chanie.Chateto. Ghapac. Chatep.

ba.

y afo natural de rougervTa


mati.

Tamba, Tapip.

Conac.ehapanga.

Vas

www.portalguarani.com
rrrrrrr
FI"l"A"i"

V. ante E.
elas cofas.. Cha.teping. Veislo aqu echado.. Pehechanico t&bmo.

V.

ante E.

227

Veis aqui

r tata end".

Velar con vigilancia. Amae_

na

guiiicmo apiritarv-

nrio^

Veisloaqui enpie.. Pehcchante y ama?. Veiso aqui fentado. Pehechanic oguapt o'na. L
.

Velar difunto. Ndaquri teongue raaromo. Velar en guerra.. Amaa.

Amena.

Velar ganado. Amaena che Yguapi oyn., rymbarehe. Veime aqui Pehecha nic cr Vekr toda la noche. Pytv ch-Ghanicchv ahacap gu quereymo.. Vejez acercarev Arocac Chererocoe chequerey. chetuyabae Chererobi Che co mbe gui queima. Oguerobiimache <V Oreymo. tuy abae. Acac chetu ya..

fe dize

bae hagima. Lo nii (mode la muge r mu

dando el nombre. Giu y

b
Vejez de lamuger.. Gnav-

b
Vejez de varn* Tuyabae.. Quimi.

Veleta.Pfryrir Vello toca, flobiacoyaba Ao y p^9 pi 9 bae.. Veloz en hablar. Aba apic'v:piryry. Ap?cv caba<$&!-; A.peev ver yerca. tw, Apecu porar arar.. Veloz ligero. Aba caba.

qua.Yaquabae.OberaVextga,aenpolla.Mb:ru., be guara.. Vexiga de ortia-Tirir. Vexi ga de pefcado.Firpo^ Veloz-mentee. Cabaqua hpe,&c. Armbbe behV igue., Vexigasdeagua/icamampe $ab i note h pe ib ttu
.
.,

ramihpe. Vela de cera.. Yrayti tat Veloz^ente-bablan-ChecS! endu, pryrt'gui rnga.Checv [Vela de ebo- Mbaequi^ oyeif &yer icatigui -.ticbu.

rerrerairOTT^^

Mam

www.portalguarani.com

2i8

V.

ante

E.

V
Vengar a

ante

Ef

nga. Checlporarnpe anee.

otro. Ahepi.Ca;

Vengarfe.Ayeepi'.

Vello.Tabiy. Vellon.Obechrague apu. Vello nacer.Tabiyu oce. Vellofo. Abaabiyu. Habi


ybac.

Vengme fulano. Ahe cherepY.

Venidera cofa. MbaeoabaeramsL Venir bien a propon* to. Oa


catii.A./S.

Ven ac.Qa%rem.Eyo.Eyor.

Vena.Tayu.

Venir,y ir.Ayu. Venir.,boluer. Atynaa.

V enablo,dardo,&c. Mym.

Ayuyebu
Venir de lexosJlat.Ayboguitbo. Cuguiayu.

buc.

Venado.Guacu.Guafupyti.Paratiayu. Guacu bir.Guac abar. Taquarl'mbo acog.Guac-u ye hra.


t';

Mmbi
Venir jua

ri

gui cherri.

ropa. Cheyacatu chea.


la

Vencedor. Porombo agiuVencer. Ambo aguYye. Vedar los ojos.Ahecaqua, .Ahecaquaruba. Ahecaquaapyty. Ven ieivA m z% hep" ra r Vendibles. Tap rmbei. larepi rei. Vencno.Pohangiu pora pitibae. Mbae por.oyuca
.

Venir rouchos.OroS '? Venir nueuamente. Ayura-

mo.
Venir preb. Chepihichcrerubo. Ventaja. Qn5na.Poqu- en

P0.3.QU1.6.
VentanaAlborechacba.. Ventana de nanzes.Apn-

curirey.

Mbae

tiquic

poromS eo aib ybi> Vene no fa cofa . P oro aibo


\

gua.Tyngua. Ventura. Poporang. Teco prng,Ay.3.He.6. Ventura ha idocfla. Agu


ytenic,

nr>

pop.Porapit.

Venturob.Ab hecporang.Mbarahir.

yengancaYeeplt.

Ven-

JJLfa

"'^g ^
:

www.portalguarani.com
i'MWiiinni
V. ante
E.:

V.

ante E.
.

Z29

Venturofo en la pefea. Aba pinda porang. Abyepo racporang. Ver.Ahechag.Ca. Ver,mirar.Ama.mo.


yer,viitar.

Ayoh.Apo*

h.Ahayhupa. Verano.Quaracipuc* Veras.AyeboL


Verdad. Ayet.
ye.z.

Caarurupc. Verdolaga Caaruru eny pa pury* Caaruru. Verdugo. Poronupa hra. Poroguereco mr^ua har. Poro niombap hra. Qua.5.

Verdugon.Penv.HumW.
Verdugones tener. Gheretperrir.

Hupu A-

Verdad digo.Hup ac, Hupi eheni;

Verdura. Mbaeroqur. Vereda. Pemvr: coorap*;

Verdad es

cierto.

Aeynapir

gatulHy nanga.

Verdad eterna. Hupi


rey..

Verga,vatago.Hemb6.. Vergel, ibottiba. Vergonzante. Ogarupigue

Verdad firme es
mi

efta.

Hupi

catueye.

Verdadera cofa. Hupi catu guara. Hupetc. Hupi tec.Hupip Verdaderamente. Hupi caj hape. Ayet. Aiet ca

mbireheyerure hra.. Vergenza. Ty. ^ .Tai . Vergenzas de la muger. V.Vafo natural. Verguetas del hombre. Ta quai. Hemb. Angaipa
hiQuaruh.ibr.

Venida perfona. Aba y ya


bae.

tuhpe. Verde.Hb. Verde fruta por madurar*


ib aqu i

Venido nueuo,y
pelo
,

viejo,

con

o desflorado.

Ao

atfbibi.

Verdes
robi.

eftar los cohollos.

Veidura.Ai
Veftidura arraflrar.Otiriri chea.
Veftiduia. cxtsu'

HoqurobL-Yyipiqui
Verdeguear .Hobifiob.

Aobacn

Ao
wm

^sxsaaxaxaXi

nT1fJ.1T1fnT1.r1l

www.portalguarani.com
4g^>

230

V.

ante

E?

V.

ante

|S

Aobatu.Aturr.Carapi.
Caraci'gii.Carap; Veidura de muger.

Tu*

Viciofo.Mara hecba: Ari gaip.PocW.AubaS. Vida.Tecobe.


Vida, coflumbre, ley
, con-' dicion,eftar,cftado, ofi-

poi.Carac.Tupai. Velir.Amond. Verlire al renes. Herequabey ngoti amSnd. Hapi p cot amotidc. yefirfc. Aveao monde. Ayeao mou Amongchea cherche. Ayeao moAg?.

cio. Teco. Vida corta.TecSb" atii.Te.

cobeypfcopJey.PorSra-

bucu ey.
Vida^eterna. Teebca'p?/

rey.Tccobcypcopbac r.Apra rney ma. Ypabi


eybaerW.

Vez.ra.[A.9.]YebT. Vezindad decaa. Ambiog.

Vezmo de mi caa. Ch: am


biopegura.

Vjdalafga.Tecobpuc. ; Vidriero, eangechac apo


hra.

Vidrio.c-ngechacba.

Vezino encomendero. Tobayari yra.Tobayra.

Vidriob.Ypirerya.Ycapira curytcSiVSbgechacapirarana.
'

Vezinos.
gura.

On8

ambiiogi

Vicja.Guavhy.
Vieja pecado". Arecut.Yn
i

Vezinos en las chcaras. Oo amandaba. Oo

a. Guarn huta.

T anden

amunda bi gura.

Vieja ropa.Aobima.

V.

ante I.

Viejo.Tuya.Tuyabae. Viejo decrepito. Qu^mn

Tuya apay. Tuyapuru


Vianda. Y upi. iandante. Ata hra'. Vicios. Angaip.Tec ma*

rugu Viejo podrido. Tuya puru


riigy.Tuyayu gera. Viejos antepagados. Ore rmSi ct. OreypKu.

ra.

Viciofanacnte.Te?.

Ore

www.portalguarani.com
ppTrrr

y., ante

I.

V.

ante

Ore rubeta cu. Vknto.ibu. Viento con lluuia. bit manderec.

Virginidad.
a-

Vientre. Tic. Teb. ^Vientre hinchado. Tebe atftTcbeata. Tebcapung.

Marfmey nh ba.Yquareyh. Virote. GuVraapi. Gira apih.Mbigu. Virtud. Maiangaiu.


.

Vientre lleno. Tieporuc. Tfetfnyhe.ngat. Vil cofa. Ayb: Poriahub;

Virtuofamente. Marangatuhpe. Virtuofo. Aba marangatJ Viruelas. Mbiru. Piru.

Cur.
Viruelas pegar.

Amboya

Mt

hece piru.
Viruelas tener. Chepiru.

Villano. Tabay baigara.

Tamyrimegu.
Vinagre.Caguyhaj.
Vinagrillo yerua.ibi.

Mbiru aiporar.
Viages hazer con
la boca."

Cheyurumega.
Vifages hazer con los ojos*

Vino.Cguy.

y/no de maz.
.guy.

Abat ca-

Aiicmboe^amega.
Viible cola. Mbae hechagi pira. Hcchapira. Hete-

Vino de miel.Ei cguy. patatas, Vino de raizes &c. Carac. Vino de vbas.Vb cagy.
,

bae.

Viablemente. Hecha cat hpe. Yeecha guca hape.

Violar doncella. V.Corrper.

yiolcntamentc.e piraqua-

Viita.Poh. Viftar.Apohu.Acotihu.'

ndpe.Poratahpe.He-

mymboac hpe. yirgen.Y quarymbae.MV


raney.

menudo. Ahapec.poh. Vifos hazer el asma. T pf


Viitar a
J

Y mombu

prey.

era.

Abrbiharymbae.Ya
toimbirey.

Vifos hazer el Sol. Quara- cioberaber.

wmitiijjj

www.portalguarani.com

$i

V.

ante

I.

V.

ante

T.

;Vifpcras. Cartk rerobic.

A c ave r

dapejaycob. Cheange-

re.

cohpeaycob.
Viuir mal. Aycobpoch?. Cherec angaip ai. Viuir mucho. AycopucJ Ayecatu aycob. Aycob pucu. Y pocop cherecob. Viuir poco.Cherecobc ata

Vifta.Tec p? ?: .Mae\ J Vituperar. Arec megua. Vituperio.Tec megua. yiuidor que fabe bufcar la
vida. Yeporaccat pora r ah ara. embae eca ca

tporng. Viuidor que viue mucho. r'.Cher-ecobeaCi'g. Oycobe pucu bae. Gue- Viuo,diligte,Tabai. Qu cob mbobiteboy hra. rey.. Viuienda morada. Cot. Te Vizco. cabang. quba.ga. Vizcocho.Mbuyap atl Viuir. Aicob. Vmir aparte. Aycobe. V. ante O, Viuir a fu gulo.Cheremim botapee a ye guitecbo. Voeablo.eeng. eengbaC yiuir bien.ycob catupieengab. ri.Nacherecob mara.l. Vocabulario . eSng ti^t Angiip. quati guaca. Viuir en la flor de fu edad. Volumen. Quatia nundu-

Checunumbuc hpeay
cob
.

cu.

Checunfimbuc

Voluntad. Temimbotara*
BJ.5.

cherecob. Viuir en paz. Teco qufryry arec,crandabeyme ay-

Voluntariofo. tara apoc.

Guemimbo-

c.Tec mar ey aiporu,


Viuir en trabajo.Mra brm aye guitecbo. Mar ajiaypor ara. Viuir inquieto* Ghe gran-

Vomitado. Ymoguee mbra.Ymboyebipir. Vomitar. Aguee.Amboyef.

Vomito. Guce Mboyebu

y os,
'JOlll^

www.portalguarani.com
J
i

HHHI H l l 11 fMWI"I"A l Wt"l ll i lllWl i l"l"A"l"A a"lA A gfW A A A A A A 1 A A


'

ll

'

'

'

ll

y:

nte:

OS

Vslmc'K

235

V$,tHiNde.Nc. Vootros.Pee.

Voz* ee.

Voz buenas eengatttpiT. Voz delgada, ee pol gui. Vz grande.ee ngu^.ee .Ho catu y ee,tiene Vuelta de acotes dar.xAy*
voz de grande boato.
tero, ee que que*- Chachi. ee tote'.

ale gui yeapa yereye> rebo. Vuelta dar enmendtfdofei. Cherec ai raye gui aycbi.po chrec angaip

catayniip&uc.
1

Voz roca defentonada. ec Ve


Vzeador* Tacebora. Ta ^eporarahra.

1 1

retorno. Poep

Veftro.Pcc; Vuetro es.Peembae nic; Vueftrosdias.Peara.

Voz ear*

de fat iradamente;

XV-ant^A.Xbon.CK.

Cherace mar marate.


Vtzina.M^ribi. < Vozina de caracol. Guatap?.

Xabon de la tierra, ibp. T ymb or A guape i bop


1

Voz ingiero! lia je ha$g rn&


rSmrte'.-

myrvi cjpi'yu.

Xaquima. Gbayu tvngu*

V.

ante

V.

Vuelco del coraron. $>ii?i


ber,P?t8t8.Ptftf, Vuelcos dar el corac.Chc

h. Xara,keta.Hui. XaulaGuir r oca.rrucu fulXaulahazer. Aurucuru a


1

p.Ayapourucuru.

pberiber.Ghepat
tS.Tui. Vuelcos dar en la cama A* ler er guitpa.Che an gec cheyn'me gui yere yerepa,.

X.

ante E.

Xcme.Quayepic;oh. Xerga.Obccha raguc aj


Xeringa.Tcbi cutucba.

Gwiqreym.8

3XiXZCXEQB

TiliiTTifiiriiliiliiliiTIiifi?

www.portalguarani.com

134.

X.

ante E*

X*

,ante ;!

Xeringar. Ahebi cutu* Xugo.TSf.Tcatu,

^.ASmSjYbeatGa
tamoiaico. Zerbatana.Taquarf: Zizaa, tii n&Gapi} at Zizana chime.Teroo e, :Zizaa embrarCheremoe guiteebo. Atemoc m8 cay guitecbo, Zorzal.Haabi, Zorf illo que hiede, Mbicu.' MbiGur d.Mbicut: Zorro, Aguar. Aguara gua$u.

Xugofa cofa.Mbae ti

catu

II

Zaherir Hec cue hobapd ayti.Hobapeanoh?. Zarcos 0j0s.Te9i.ti: Zelar , tener zelo de las almas, Aernoacatey ab angar. Cheracatcf an aaretame yho potarey. Zelos. AguyrS. Tacatey,

Zumbar.Ayap^arc
boapif 9 a el
el

r.

Am

MSnd.2.
Zclofo. Hacatybae.

ymoolbbo.

Ha- Zumbar

oido.Gheapicja

guyr3bac.[Hece.] Zeo.GuatamS. .9a quara-

qua ee.

Zumbar por las orejas." Cbeapf $aqu rere. ^.pemS^beat Zeo hazer. C hereda qua- Zumbido. Api 9aqua rere. ragi AemC e^a quaraApi 9 a qua ce.
.

LAFS de o.

Tllilliir-

www.portalguarani.com
i

j'WWI l l ITTTWT1 mwiH WtmfWflltfWfWW 11 U 1


'

'

'

tmrmTomrnifi

i.,i.,i,.fffiffiffii

aaaaas

www.portalguarani.com
UFf'
jt*.

oo

www.portalguarani.com

wmmmmm

Mif TMi* *^^


1

www.portalguarani.com
flTW

-^f

www.portalguarani.com

wwmiwwmrwwxnitww.Yffwm.mB.mmi.M.M.m.m*..
-

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com

www.portalguarani.com
i"iYm
i

mAm m mmTT7T
ii
i

www.portalguarani.com

Anda mungkin juga menyukai