Anda di halaman 1dari 741

CRESTOMATIA ARCAICA

EXCERTOS DA LITERATURA PORTUGUESA


DESDE O QUE OE MAIS ANTIGO SE CONHECE AT AO SCULO XVI

ACOMPA"HADOS DE IHTRODUCO fiRAMATICAL, HOTAS E GLOSSRIO


POR

JOS JOAQUIM NUNES


Professor da Faculdade de Letras de Lisboa

2.a

EDI~o CORRECTA, AUMENTADA

E UISI'OSTA SEGUNDO UM I'LANO INTriRAMt::NTE NOVO

115flt1A

J'Oi<TUOAl- BRASIL ll.t..\ITAL>A


SOCifDADI! IEC'ITORA

58 -

RUA ARREl T 10 DIE JANEIRO

()()

COMP~.JiiHIA

I:OITORA .AMI!RICA'A

li\ lU III A filA li/CISCO Al \'fS

Reservados todos os direitos de reproduo cm Portugal, conforme preceituam as disposies do Cdigo Civil Portugus; no Brasil, nos termos do convnio de 9 de Setembro de 1889 e lei n. 0 2.577, de 17 de janeiro de 1912; nos pases convencionados, em harmonia com a conveno de Berne, a que Portugal aderiu :por decreto de 18 de Maro de 1911. A propried.ade desta obra pertence SoCIEDADE EDITORA PORTUGAL-BRASIL L,DA. ~

--------------

~- ~--=

--= ..:.=_ -

IMPRENSA PORTUGAL-BRASIL, RuA DA ALEORU, 100-LrsBOA

PREFCIO
No ProgTanHna dt' Porlugut~ rf\~pcitauln 7.a da:-isc, Pntrn os aulort~s cuja leitura t' aprcciao a ullitna lti do Instruo Secundaria JH'f'Cf'iluaYa, tiguraya ntna //n)rt) rollcriln df tn~chus da iittrrat-u ro .. JIOJ'l-U!JUl).Wt aft: 1[,20, t~n1prehCilUJ'Jiflo ?'l'SU lilfiS t/11 lnutdis f da /Jt'ulaJir/(( tlo Sanln t;J'rutl. A uo :-'t' coutentaretn, corno .-ra natural. tunl uns pequrno~ P\Crrpto~ que o~ rotnpentlios df\ litf\rat.tua trazcIn para t~xemplo das c'\olne~ pot'fJUc"\ a lingoa tetn pa~sado, desdca que foi lixada pPla l'~crita al( hoje, hastanfr cn1haraados ::-\e de\'io t"\nconl.rar, por falia de\ livro aprllpriado_, os profesgores que qui~rsse111 cutnprir aquella di~posio da lei. Cotn etl'eito, para ~t fazer utna _ideia perfeita da nos~a litleratura tln:' priineiros tempo~. seria prrciso recorrer print'ipalment.r. colleo Pnrl uyolirtf' JJ!onu-111t)ota 1/istorira. ao~ f'anl'iuneitfJS- da Ajuda, raticana e BraHCltli -e a trahalhos rspeciac~ publicados priucipahncnlc uo estrangeiro, e e:-;ta:-; olna~ raro a~ encontraria u ptoft"\ssor nas n1ais quP llHH.Iesta~ bihliolhrras lirrae~; suppondo Inestno qur ahi as encontrasse, outra diflicult.lade surg-iria ante rllc na restituio por yezc!-\ hastante difliril das poesias trovadorescas inscrta~ nos Cancioneiros. Existe, facto, un1 pretenso Cttn,io'lu iro restit-u ido da rnt ica na do dr. Thcophilo Braga, Jnas f\S~P Je tnotlo UPuhurn potlc\ ~rrYir 4lc

1\

guia, 11e1n n1e rece a t:onliana du estudioso pe Ia 1naneira pouco c~cru pu los a corno esli..t feito 1. Foi rsla falta qur eu nH prop~ ITintdiar eo1n o pn:H'lll<' lrahalho, Psse o inttnto que t.ivr. rrn Yista na sua ('um posio. t u iaudo-n te pl'ln cxccllcnt c li\THho do ('lllilC'J)(e philolot!o nasl.oll Pari~, intitulado f'hnsfnllutlhic du iuyf'Jt d{Jf', Clll uso nos lirCJI:-; rranrnses, aprescnlPi PX<'mplo~ de todos os g"t'llero:' liltcrarios, qutr PJn pro~a quer r1n Yet:;;o, dt':-\de o 111ais a11tigo fllH' S<' cottltt~l'e ale' aolli prindpius do SPtulo XVI, q U<' <~ quando le nu i na a phasc arehait-a da Hugoa, razrlldo-os precedt'l' de llOC~ graUlJilalica<'~ e S{'gnir ele uotas cxpliraliYa~ d'algurnas da~ poesias ou hiographica~ dos aulons f' f; lo~ario dd:-; lfnnns j cahidos en1 desu~o_ ou, <Jlli.lltdo uo, entIli'Pgados con1 significao c~peeial. Entre as d iificu ld ade~ coitl t(lH' lulri na elal trao d('s(c livro, no foi da:-~ SOlllPilo~ a t~:;;eoJha do~ lr<'('hos. No de:;tjo de~ toruar a sua ltilura atnrua P aU.rahcnl.e quanto possivPI aos l':-\piritos. juvt'H~, a quPIIl sohret.udo o dl'slino, f'ui parco nos t'Xrtrplo:-\ co1n que txelnpliliqtH~i os gcneros lill!rarios, tpi:'lolar (' didr.liro, e Jnais dill'uso nos re:-\pf'itantes ao hi~toriro, para o qul rPcorri prinripalnHnte s hunilas lendas que audo ligada~ a al:.nnnas f<unilias nohrr~ e outras uarraliYas que se rf'ferern aos priJnejros Len1po:-; tla Inonarrhia. ~a parle puetica dei a pnferPnda fltiPllas t't_fllliyos que, stJtdo de aulor ou dt ru,iuo, nos reYe1~o Hwis origiBalidadt\_, hPlleza <' s<nLirncn lo ; ajuda dcn Ir c as ullitnas e:;eulhi a~
1 ccA maneira como este editor- diz o dr. I I. Lang no seu J)~Ts Lied~rbuclz des l~huigs J)enis J'Oil Porlu![al, pag. \'H --tratou o texto, revela a maior arbitrariedade assim com relao lingoa, como medida c S\!ntido. O trabalho do dr. Theophilo Braga foi tambem criticado pelo sr. Epiphanio Di~l3 na revista allem Zeitsch1ijt fiir romanisdze J>hilulngie, vo1. xr, png. 42-SS

tHtntllelislil'as, eotno as Jnai:-; sitnplcs c fonno;.;a;.;; claR de f'starnin t' Jlutl di::er prf'feri aqucllas que cl enolo r1n ~<'li auto r ou I nanei r a de apredat ca ('rilicat tnais pJevada ou tnai:-; ,igor t' palriotistno.

BirPi agora cotno proeedi na Lranserio daquellf';.;


l rt~cho~. Na par LP e111 prosa s() n1ui raratnenlc HH' afa~tei do tt-\~do (', quando o fiz, intliqnPi SPinpre a liro origina] ; ua parte ctn verso foratn-Ine de'

gTantle auxilio os l rahalhos da distinta ro1nauista, a ~r.:l dr.a H. Catolina \liehai~li~ de\ Vasconct\1Jo~. Alen1 das cotnposiPs que constituenl o ta nrioo( iro da . 1juda, outras inseriu a n1es1na el'udita escritora 110 Yol. 11 do tnestno Cancioneiro r ainda outras te111 puhlicatlo, soh o titulo de /la ndylossf'n ::zun ali }JOI'tuoit.~isclun l~ildt'"J'I-uth, na revi ='la allcn1 Ztil seh rif'l (ii r ronutn isl'lu Ph iloloyie : rtn toda~ quantas aproYt'ilci para c~ta eollcro St\gui a n~stit.uio proposta pela illuglre editora do Conrioneiro da ljudu. na n1aioria das que estaYo ou eu conBitlerava inedit.a~ 1 ~ulnnetli a tninha leitura sua autorizada opinio e a exceJlcntl\ ~enhora, ron1 uma bondade que iguala, se no sohrepuja, o seu cnonnc sahrt t' qual tnc ron l'<~sso ex lrenli.unrn te g-rato, dignou -se uo S(l revt'-la, 1nas propr-1nc as correes qLJt', no seu entender, eu deyia fazt\r en1 certos caso=', ('Ot-rec~~~;es que, t' ocioso dize-lo, ohscrvei escrupulosatnrnt.e. Quanto s poesia~ de D. Dinis, segui e1n . geral a lio do dr. Jl. Lang. ~\fora estes aso~, setnprt~ que, tanto na prosa co"1no no Yerso, tiYe d(' fazer alguns acrescentos, mctli entre colchete~ [ ] as pala\Tas que tne pareceu deYer inserir, j para perfeita C011lprehenso ua ideia, j para .completar
l f>igo considerava ineditas, porque algumas dellas, segundo me consta, acho-se etft:ctivamente publicadas nas ~uzdglossen, mas con.o destas s possuo os n. 08 1, xt, xn e xtv, que devo obsequiosidade da sua autora~ desconheo as restantes.

utn verso ou estrofe; quando, porLm; a palavra apresentada prlo texto_ era para mi1n ou de rxistrnria duvidosa ou de significao de~conhrcida ou duJJia, acotnpanhei-a dun1a inlerroga:o. Quanto a ortografia, regu lc\i-Ine pela, hastan_l e singela, do codice da Ajuda, e por isso, e1n hanunnia co1n e lia, supriini todos os h h, y y c consoanle:-i dohradas, ps n no fim de Yorabulo que termina por vogal nasal r suJJslil.ui por 'i o h do prouonH possessivo ut/ta . .Adoptei lainhf'Ill a distino qup o lllCSll10 couice faz entre as forn1as l(micas e tOlla:-\ dos pronomes prssoar~ da 1. a. e 2. a pessoas do plural, t... screvendo no primeiro raso nrs, t'tJ.~, . no segundo -uus, c-us e representei o ~oin j por y, . quando seguido de e ou i, r o~ y (=yuP) n r (=1.-t por [jt(; e qu, no mesrno caso. Ale1n disso restitui, principahnente nos t.redtos 1nais autigos, o til qut o copista omittiu, certan1ent.e por uescuido, a vocahulos co1no 1'-:.ir, Jo os, pt rdiiaT, r te., P const. . r\<i a~ vogaes dobradas s nas palavras em que, en1 rpochas Inais antig-as, e lias se pronunciato, i~to (, c1uando o dohro provinha da <(ueda de eonsoante iutennedia. Ainda 1nais: porqtH. . no csrrrvia para sahios nem rra un1a edio diplomatka o quP me propunha fazer, no hesitei em substituir por yezes uma grafia erudita ou acastelhanada, co1no dtwto,. plal't'r, ctu~, et.c., por outra 1nai~ correnle ou na('tonal. E' claro que, para dar soh rste ponto de \"ista utn caracter uniforme ao 1neu lralralho, appliquri aos trerhos (~Iii. prosa o:-; Ines1nos principio~ qur. seguita no~ c1n verso; poi~, emhtwa ~e tratasse de trechos proyruientcs de epochas difl'erente~, ue1n por is~o tive dP fazer g-randrs alteraes na ~ua ortografia. Outro ponto ha ainda ent que Illt" confonnei coin a opinio da- sr. a D. Carolina ~lichai~li~ ue rasconceJJos : foi r1n conservar o u intrrvnrali('o dt trr1nos
1

COfllO pt)llll, ]Jl'lllltfo, StliiO, li'IJlfl11fl, /o1f.':fl llfl, a I'Plfl-

Ptc. Ernhora IHP parea quP H(UPllr " pod('r rt'presrn ta r tarnhe111, no f'tnuinncin' da J"olia11a, urn ~irnplez sinal. f'(fui\aiPnte ao lil, dP nasaJamento da vogal prerPdPute, co1no nos ronlaltrts popularf'~ occorTeni no poucos trrmos castelhanos, inc liuo-nie ao parecP r da tnesma ~enhora, que os cot1sidcra co1no Blodistnos gallegos ou nH~lhor rastelhanistno, que naturallllt'ntc tleYio tHjar 1nai~ a falia ~allPga do qtu a portuguesa; alcrn th\ qtH' tlf'nlrntos galle~os-hispa uos laes ron10 ;L't', :1i, cho, lu, la, cl, ol, t'lus, ete., occorren1 a cada passo nas rautig-a:;, ainda de autores portuguf'ses, o qut) de tnotlo algurn de csttallhar, porquanto a liugoa t'lll que l'oro cornpostas t'l"a o galego-portugus do ~linho. Cotnquanto o progran1rna que actuahnenle rege o tHsino do portugut''ls nos nossos liceus se lllP afigure 1nais parco dt) que o an tecedcn te uo q uc ~t\ refere ao conhecilnento da lngua c litleratura tnidieyaes, pois que ~e contenta apcna~ ro1n aly1u11as tt,nlpnsirs lflllr,ion's on st'culu XVJ, tut.endo q tH' o nteu ttahalho ~at.isfar tuai~ que plenamentt P~~a txigeucia; aos ahtn1nos do Curso ~uperior de Letra~ pn~star t)llc certatnent.e auxilio valioso, poupandolhes tctnpo P lrahalho enl consultas e inve~tipae~; liuahneute o estudioso que, levado s pelo dest\.io dP ~aher, deseje cenherer a~ principais pha~t~ pnrquP tetn passado a nos~a to fonnosa quo rica I ing-oa ) os incios da sua littefl!ttu ra encontrar IIPlle co1n que satisfazer a sua curiosidade. Apesar dos 1nrus desejos e tsforos_, iinperf'f'itu t' sr~In duvida o n1eu trabalho : con1posilies hayer que no intrepetei satisfatodanlPnte; no faltaro tleficienrias j cu1n rPlan a alguu~ trecho:-; Inais uhscuros, j a rcspt)ito dos seus autore~; por n1aior, poren1, qur fos~r o tneu Ptnpcnho rn1 arertar, ti\(
Uaf, ,, t!lnnl'llo, fioltona,
!Jfflltfldo,

de lutar com a grande desvantage1n de quem vive num recanto <la proyincia, longe dos grandes cen1ros e portanto do conviyio dr pessoas e liYros ; da critica gensala e judiciosa espero Loda\ia receher a~ correes que haja de introduzir nout1a ~di ro 111r. por ara~o vrnha a l'ttzPr-sn.

Beja, tnaio de 1!lO li.


.1. J. NPNF. ~

2.A EDIO
Tendo-se csg-ot.atlu a pritneira edio tle~la l'n'sdesPjaudo os ~eu:-; editor~:-; puhlirar :-\Pguuda, (ntt~udi quP deyia inlrnduzir-lhe aJgutna~ rntu.liliearte~ que a p rli~a e ohseryai)P~ .i udiciosas tne a('onsel hat'(llll. ~rsta eouformidade :-;u p ritni a d i~lrihn io do~ a~~unlos e1n g{neros t cli~pu-Jo~ scg-uru.lo a {pur-a ern tue fora1n tserito:', l'il zendo ~P~-!"ll i 1 o~ trecho~ de au tore~ tnenus antigo:-; ao~ dos qut~ tnai~ o ('ranl, t.anto quanto llH~ foi po:-;si\<1 ayflriguar da {pora da ~na Yida; dri rPpn~ st-nlao rondig-ua a rotnpo~it'~ c~~rnciahneutt galega~ t' l'lllre esta~ its que PIH Yerso serYein ('tHno de coutinuaro po(sia troYadorrsca c pr,~ cPdeu a palariana, dn que iguahnente representei o ha~tantc para dela se podet fonnar idPia <'Oinpleta. ()uanto ao=-' trecho~ c1n lalim hrharo e outros qut lit-rurayanl no principio da primeira edio, euteudi dPYe-los ~upriinir, porque o~ prirneiros no ~o ainda port.ugu~ e os seguudos no podein c1n rigor cla~ :-;ifiear-se de literrio:'. Outra inoyao mai~ que introduzi fui a ortop..-afia, mas e:-\ta, confe~so, uni tanto ou quanto he~i t.au te c, ~e. 1ne decidi a faze-lo. foi na ideia Je tla r
lulllftliu orcoi('(t e
ao~ (studio!'lo~

tuna arnoslta

da~ uos~a~ irrr~ulari

dades grfica:; e por t'~ste 1neio habilit-lo~ a lrr con1 tnai~ farilidadc o~ orip-inai~. Cing-indn-nH', poi~ .

XII

a estes, que cotejei escrupulosan1cnte, reprrseulei, uos casos em que eles o fazem, Q_j--po1:J_ou viccYt~rsa e o v por 'lt ;_ conservei o til quer em fint, quer dentro tln palavra, quaudo representante de nasahnentc da vog-al preredrnle ; tnanliYe, ondt~ ~~ encontrei, as 1nais antigas reprcsenl.aes por li, ni on ll, 'li u dos acl uais /h e uh, ou I e 11 Jnolhados : df~ixei igualmente persi~tir os !J'l e ss, ainda quando l.inhant o valor de :-\onoros, Pie., tnas desfiz as ahrrYiaturas e srparei as procltica~ e enclticas) aquela~ por un1 apstrofe,- estas por unt hif'rn, pois a InannLeno da eserita dos Inanuscrilo~ induziria rnuita vez en1 erro os leitores df'stc liYro, sohtrtndo o~ tnenos prticos. Asshn corrigida e Hlodilicaua, espero que c~la ~egunda edio da rrr'slrnnol ia .JJ'('ftf'rt continuart't a n1erecer- ainda tnais, se (, possivel, o hcnt'volo aeolhin1euto con1 que receherarn a prilneira prol't~ssores distinlissimos do nosso pas, entre os quai~ tHP eun1pre 1nrnrinnar 'In primeiro lugar a sr. : D. Carolina ~lichaelis dn Vasconccllos, qtH' no :o; s'~ dignou reco1nendar aos S('Us aluno~ rstc livro, tuas Cin g-rande parlt~ contribuiu para a:;; coiTerf)p~ que agora HPie introduzi, c outro~ que lit fora ~t serviran1 dele para u ensino da nossa lngua: a todos, tau t.o nacionais co1no e~l rangriros, que en1 revistas dr. especialidade apreriaratn t.o lisonjeiratnent.c o tHPU n1odcsto trabalho, Pnvio o:-; protestos ela minha n1ais profunda gratido. J. J.
~(INES.

INDICAO
das obras de que principalmente me socorri na composio do presente livro
Port.u~aliat ~lolllllnenla

C.

llbtorica, ele. Lishoa ou ll Canzonierc porf.oghesc della HihliotPca Yaticana, 1nesso a statnpa da Ernesto )lonaci.

r.

e.

Halle, 187 5.

B. ou ll Canzunicrc portoghcse Colocci-llrancuti, puhhlicato nc11c patti chc completano H rodice r at icano. Halle, 1880. c. ]). n. ou Has Liederhuch dcs Knigs Benis YOil Portugal vou Henry H. Lang. Halle 18!lL C..\. ou Cancioneiro lla Ajuda, edi{~o critica e cotll 1nentada por Carolina ~liehacJis de ,. asconcellos. llalle, 190 L Hanuglossen zu1n altportugiesischcn LicderlJuch ,-on Carolina )lichat~lis tlc Vasconccllos, 11. 08 r, xr, XII
e
XJY.

flalle.

Zutn Licderhuch des Kinigs Henis von Porl.ugal, Yoll Carolina ~licha(_~lis dr Vasconrellos. Halle, JSn:l. llin portugicsisrhc Lillt\ralur vou C. ~lichaelis de r asconcnllos uud Thcophilo Utaga. ~trasshurg-,
189 L

HeYista Lusitana: os voluntcs at hoje llie port.ugiesisrhc Sprachc Yon J. Corilu.


l ~106.

puhlicat.lo~. ~trassburg.

XI\"

Estudos de Philulogia ~lirandesa por J. Leite tlc rasconcellos. Lisboa, I no o c Jno I. Dircionario gallego-castellauo por D. Marei~l Yallatlarrs Nuiiez. Santiago, JHH L Laleinisch-Boinanisches \Vrterhurh Yon t~usl.av Ki)rtiug. Paderhurn, J 90 J. Dictiona.ire Gnerale dP la LanguP Franaise, par ~1. ~I. A. Hatzfeltl, A. HannPstcter e 1\. Thotnas. Paris. IJicdonariu espaitol-portugus por Yaldez. Lishoa
18GG.
J 865.

Eluciuario das palasras, etc., lll' Yil<'rho. Lisboa. Hiecionario laliuo-portu~us, de Santos ~araiYa. Hio de Janeiro. Bicdouario da Liugua Portuguesa, de .\. de ~loraes Silva. Lishoa, 18U J. Thc Latiu Language, hy: \r. ~I. Lindsay. Oxford, 18~) L Cours de Gra1nn1aire llislurique de la languc l'ranaise, de Arsinc Dannestetcr. Paris, J 8!J 1. La lilterature franaisP au 1noyen gc, par naston Paris. Paris 18!JO. , Chrestomathie du n1oyen ge, du 1nn1e auleur. Paris, 18U9. Leal Conselheiro de D. Duarte. Paris_, 18 i2. Letteratura Provenzale del Dr. Antonio Heslori. .\lilano, 18!) 1. Collec,o de ineditos porlugurse~ de Fr. Forluualu S. HoaYcntura. Esquisse d'uue Hialeclologie porlugaise, por .J. Leite dr Vasconrellos. Paris 1UO t. f ;ralho depcnnatlo, do tnesmo auclor. Porlo, I H~l . .\s li~:es de Iinguagen1, do IllCSino auctor. Porfo, l83. f:ollecro de iuedilos de Historia Portuguesa. Lishoa. 182L Obras de ChrisLoYo Falco, por A. Epiphanio da ~ilva Dias. Porto, 18!rL

nrarnn1atica J'htina uc "adyip-, I raduzida por r\. Epiphanio da f-'ilva Bia:-;. Porto I H72. t thra~ de Gil Yicentc, edio do llr. ~fende~ dos H \_ medi os. Goiinhra, l ~}07- I !J I L Chronica do Infante ~auto IL Fernando, edio do Inesrno. Coilnhra, f ~lI I. Crnica Troyana, edio de B. Audn~s ~fartiuez ~a lazar. La Coruita, I UUO. Cancioneiro nrra1, dl\ Garcia de Hezcudc. :\ltncirint. Lishoa 1516. Chronica uo Cotu.leslaure. Lisboa, JC2t). )fadas, o namorado, JJy llugo Henncrl. Philadelphia,
l !JOO. Candoneiro gallcgo-casteJhauo, hy, 11. Lang-. Ne\\'York, IUOi.

INTRODUO
1- 01igen1 da lngua portuguesa
JNIJ'III!JIIt'sa c' Llllla das rh:unada~ ru(, da~ quP Lt'ilZt'lll a ~ua ori~ent tio latitll, ,. podt considerar-se na sua e.s~t'rwia ~on1o

I ..\ lnyuo

lllfillints, i~lo

cyoJuo tl~slt. '2. O lalitn q tH' ser\ iu dl' in~l.ruiueul o a utna da:-' tnai:; itnportantes literaturas_ antiga~, cotno louas a:' I i ng-uas lil cr.rias, (xistiu ctn Hoana .sob duas t'ornta:-' diYersas: a f'lts.,il'o, na qual l'orarn escritas a:-\ oh r as que pnssuitHOS dos pt w tas e p tosadores rotnauos, e era a antiga li11~ua do Lcio detida, a certa altura, na sua eyoluo uatural. pela cultura inllltetual. e a ,.afyor, fallada p(lo poYo, e cra aquela n1esina. nta=' t'Ul ngu e a ~i. ~orn~ndo n1 ui h' t'illhora a influncia tia p ri1neira. A f' xistencia desl a ~~ gund a fortna {-nos a l.e~l ati a ptlo~ e:-\critorPs t'Otnano~ ([HO lhr thi.o o notne tlt st,.,,o ,.,ri!Jaris, cutitfi,,,s, J'lelnius, ruslit-u.s, l'lt.
e ainda pt'la~ ('iH'O!.!Ta-

tia~ . das inscrires. llavatn-~(' fntn a~ dua~ a~ nHstna~ divrrgtnei:J:-; qun ainda hPjl' acu~an1 (_~nlre ~i as fonna~ populare~ e P.:'crita~ d( qualquer lngua, isto t', dif'rriain na ~ua f'nn{tica t' n1orfolog-ia prinl'ipaln~tnt.r. .\len1 di:-;t.o, o latin1 vulgar devia, ('Oll 1n a~ ar tu ai~ I nguas popula rP~, pos~u i r 111n vnrabulrio tnuito Hlai~ rt':-;trilo qtH' o cl~~ico e. a

XVIlf

par disso, seryir-se taruhcm de tennos que aquele desconhecia. :L :\ princpio falado HtHn territorio 1Jastan te acanhado, cotno era o Lcio, foi-se o latim estendendo eom o poder rotnano, cheg-ando por fi1n a suplantar as lnguas das nares yrncida:::;, que se viran1 obrigada~ a aceitar a dos vrnccdorrs, na sua f'orrna yulgar, a qual sob iuOuncia~ locais de coslurne~, raa, elima c outras, Yeiu a fraccionar-se em tlif"crentes dialectos, que constiluetn acluahnente sele lnguas principaiS, a SalJer: () ji{JJ'{ U!JU~ f' ('SjJ((}I/iflf, falados na Pennsula Jh{rica, o jJ/'OI'''"fal e (nulCl;s, de <tur. ~e seryern os habitantes do territrio da antiga Ulia, o /adiou, en1 u~o na Suia oriental l canto dos GrisC)es) c Tirol ocidental, o ito! ia nu, cfue se fala na Pennsula Itlica, e o rzuoen() ou .,.afdrpuio, usado pelos poYos que hahitarn hacia inferior do Danbio. 4. Antes do estaheleciluento do tlotnnio ron1auo na pennsula hispnica, dotnnio que se pode datar de P. Cornelio Sdpio-junior (tres sculos antes de Christo), falayan1-se r yrias lnguas, segundo o tegtf'Inunlto dos autores f' indicac~ ministrada~ pt-.. lo OllOinstico, St'Iulo as 1nais in1portantcs a tcltiro, que tinha grande exltnso e faz parte da ehaInada t'ainlia itHlo-curopt).a tu !fl n,uiuicn, o lati"' o
o a I'JJH;11iu) e o ,,n,fu-!Jrnwo, isto {_, aquella de que o Inodrrno haseo 011 va~cono { reprc:-;tutante. U1n dos rpsult.atlos ela dontinaro rotnana na lli~pnia foi o tlc~aparreillleut.o gradual das lug-ua:-; pcninsu I are~ l co1n excepo elo ha~ro) por InanPi ra quasi cotnplela, pois CJUP os yocahulrios do porlllg-ut's e do e~panhol poucas pabt\'ras cont.een1 que dela~ se orig-ine1n, e a sua substituio pela liB~ua laliJ1a a ponto tal qur, nos fins do serulo tv, ('l'a p:-;la-~ ua Hna fonna \'tllgar 011 'J'tl}/lttofu (' ront altrt)sltun, nif'n e

o lt;liro, o

ulbllllf''s,

o yreyn, o otlitn,

o t'i'ti-

XIX

ra!:e:; que Yariavanl tnai:-; ou IIIeuos tfp territ(Hiu para lcrritrio, a unica falada crn toda a pcnin::;ula, corn rxccpo da parte c1n que preuoruinava o vascono. D'a a pouco as granucs invascs do seculo v, a~ sucessivas irrupcs de alano:-;, suevo:-; t' g-odos, e posterionncnte a longa prnnanc'ncia do:-; rabes inlrotluzirant no seu vocahulrio grande HITICI"O de palavras pertencentes s lngua:-; faladas por Pste~ povos. 5. A~ aJtcrares sofridas pelo latin1 vulgar na llispi\nia fora1n-se aYohunando cada vez 1nai~, co1no no podia deixar de aront.ncrr a urna lngua rnln~ gue\ a si, sen1 disciplina g-ra1natical que a sustiYCS:'e na sua natural evoluo, prouuzindo Ll'este tuodo falas diferentes, que soh a aco de posteriores l' ~ures~iYas modificaes, vit\rarn depois a cons ti lu i r verdadeiras lingnas. Dentre essas falas, 1nais ou 1nenos divergentes un1as das outras, deve notar-se ulna, a qur se pode dar o no1ne de yoh'co-,Jnrtuuut. .,.u Ptn qw\ cs~as diverg(~nrias foram quasi insensYei~ a principio, rnas depoig, devido a circunstt'tncia~ polticas, autnentarain a ponto tal que ronstituen1 hojL' doi~ idion1as diferen trs- o yalr)un e o po'l'lH!Jit(:s. G. E' in1possvel, falta tle provas, ~eguir pas~o a passo a evoluo do latim vnlgar, uesde que o:"' :-;nldados, colono~ e cornerciantes rotnano~ o trouxeranl . Lusil\nia al se tornar a Hngua hn.Jt' falada Plll Porluftal. A exish.,nria, porn1, do portugu~ j no ~{ruJo YHr t'-nos atestada pelos docunlt'Hlt):o; cles~a poca, escrito~ ctn lal.in1 IJarharo, nos quai~. deYido inscicncia dos notrio~ que OS rcJig-iatn, lranspanrctn aqui ali tcnnos que ele~ ian1 hu~car lngua falada, sendo ~ no stculo Xri que apareccrn textos ron1pletos Hcsta llin1a. \ partir tlc~ta Ppora a literatura apoderou-~c dela, daudo-lhP t11na frrna raJa vrz n1ai~ prerisa c definida, at a dirt~ nnar por coinplclil, nn se'rulo x\r. da ~ua rong(-

ncre, o galego. A' priineira, isto , quela que ~c uus revela atravs du3 doeu1uenlos ern laln hrIJaro, poder dar-se o uon1e de portugus proto-hislfirho, para a distinguir da sPgunda, que dcyrr Plllo r.ltan1ar-se purt-uy1u:s histrico.
LIH'Ill

7. ~o de Ltes esp(cics os elententus que coHsl io Yocabu lriu da Ingua portug-uesa, a saher:

e l'Flulilo.-... So JJO]JU{((J'('.'i nu s u:; lennos qur. pertcuce11les ao latinl ,. ulg-ar, f, ,ratn suet\ssiY atrtf'llle Ill<)d i ficados, Pln hannon ia t'OJil as rtspeeliYas Jeis l'olu'ticas e us que delt~ ull.t:rionncnte }H'UYil-~ranl pf'Jo processo da deriYao, Inas latn1Jenl OS \ OCaltu los, en1hora Ho latinos, tna~ de int.rodu.o antiga e qun. cu1no aquelts, sofrerarn a influucia da:; rncsrnas leis, cu1nu uoilt, clutn, sabe1, sccnu,_ yuisa, fjllt'I'J'a, f1n7u, lllt':-SfjlliJIItn, fitl io, (Lc .. \iuda desle~, <{UC constitueni a \'erdadeira ],ase da nossa lug-ua, uns so rnais aulig-us do tJUC outros e portanto diYergeHl no St U tratarneuto foJtttico, coJno por cxcinpJo, nccJho e 1u}riyu. Chmna1n-se seilli-f>rHditas as palayras que s ent parle sorrenun a inlluucia daquelas leis, lais LOHH) upustuligu, todiro, rt>liyos, insurt, Jnoh};a, leda11U, pn7u, ele. Teetn finaiJnrntc o uutne <l,, l'rutlilus os Yochu los de proyeni~~ncia laliua uu g-rtga llUl' d,sdc JOUitu cedo L' prinripahnente llOS srculo~ XI\' <~ xv f'nt.rarain no lt'.dro da Jiugua, depois d.1

J)()}Jll{orc~, SL'JI1l-('rt((lifo:s

aporlugucsados pur utodo artifidal, cotno silt'JH'o, ft, JS)JI o I, i Jl(' rlll lu, (te., a par de set; ,,~u, st o o e i lltTI'u. K. J\ lngua portuguesa, dt.stle (}IJe foi lixada praia ~scrila al ao:' nossos dia~, lt'lll sul'rido Yaria~ lllOdifkats, priuripahnenle na sua fon{lica e nlurfologia, ~tJH1n a~ tnais itnporl.aut(s as quf' se deran1 no:-;

Sf'CUios XII, XLII, -XlY t XY; COIBpretndc~, poi~ OUa:-o: rases: a ,,,ntira, qtu~ st' (~ll'llde desde o st'culo XJI alt' O XVJ, C a llllltltnut, <{IIP p)'inripia HCSlf' St'CU)o t' chPg-a aos uo~~o~ dias.

!t. FaC'ihHenlc :-;e coHtprccndP qw, artlt:-o clu:-o ntai:-o antig-os do('tJJnrlltos, I' dP lodo o pu11to itnpos~iYtl ;won I pa n ha r a~ t ra11 sl'urrnari)<"s q tlf' o Iai i 111 vulgar ia :-:;ofrPJHio ua Lusil;'t~~ia, scJtdo apf'nas pur itu.lu!i1o que as potlen1os coujt(turar. 1nas dcsdP o sctalo Yfll j ;._ a s s i111 11 o s tu (d <' , po r q 11 a 11 t. o o s 111 o u u n1P nl o "' e~HTi los, cada Yez f'In 111 aio r a h UIH_I;'utcia, pt nn itCHJnos seg-ui -ln ua sua eYoluro. Totnaudu por po11lo clr. pari ida o I ati111 t por lenno de chrr-ada o porlug-uis tn que :-ot~ achatll <'scritos os l.rrcho~ qtu adiaule sPg-u<'JH, You indicar as rases por que~ atpl(~l .. pCI~~OU alt; tlar este.
r

JY

11-- Fontca

III. Toda a pala\Ta latina, co111 tx,tpr~o apt'Has tias proditicas t' encliliras, liuha u1na yogal JUP .-ra proferida de niodo Jnai:; furte e (_listiulo do que a:-; restantes- essa pro nu 11ciao Jnai~ rnergica f' o ;wtnlo l(mko. Foi tste que pcrsi~tiu setnpn uo tne~Jno logar, apesar dt toda~ a~ tran~rorn1art1es :-;nfrida~ pela palaYra. o que Sl' Yt' JH.'In clannncnl t'lll l'tCt:, COllfrarro da frase rnsl J"ff 111tTO'tlc, poi~,

aprsa1 da ~randc red uro qu e~la expres~o experirnenluu, h1 coJtlinuatn a('eHtuado~. ('OHIO 110 lalint,
o ,
ali;"t~ pouco nu tnerosa~, q 111 lei g-eral ~orreu ainda no lat.itll Yulp-ar, ~o dl'Yidas a t'((llSflS fiJJil;fit'OS, IIIIJJ"fiJhyil'OS C arro da '''utlnyia. C.\TJ~As FO.!'\TICA:-;- J. o ~as palaYras ttn que UHl t' ou u1n i tnico se arhaYa f'In hiato ro1n uHJa Yog-al seguinte foi para rsta qur pa~gou o acento. cotn cn1 par h:te, nud h; l'l', por 1)arietc, nntl itrt>, r nu:-:; Jlt)JlH'S fenniuados pelo~ ~Uii\OS -Ct_l/11 Ull -iolll, COlHO

o e. I I . As e xcepu<'S,
t

P~la

Jutloliht,

luscinid{u, etc. 2. 0 Nos uotnes dentais de duas silabas e corn acento na antept~nltin1a 1 passaYa este para a pcultilna, quando esta era seguida de ntuda c liquida, ro1no intt;uru, rol1ira, catdro, ,,,,,;ras, a[dt_Tt' por inlf'!Jru, r!uiJrfl, ctilht'dro,
,,:,,l'/JI'f(S, f;{acn'.

CAusAs l\IOHFOL(,GICAS - fjuaudo uun1a paiaYra co1nposta se perdeu a conscincia de~sa co1nposio, o acento tnico consPrYa o seu antigo lugar; PX. : rgital, t'tttida; quaudo, porrn, c~sa conscincia persiste, sobrP o segundo eletnento, considerado cotuo o 1nais ilnportaut e, que recai o acc11 to, corno t'Jll Phrign Uf' dbliyo. AN.\LOGIA- E' por aualogia ou silnilhanra t(Hll as I l'l'S pritneiras pessoas que uo inlpl\rfeito do indieat i YO o ace11Lo uas prirneira c scgu nda do plural reca da penl_l.iJna para a anlt'-peuJtiina: assi1n t;roJIIos, tfiHft'tUIIus, por l~rn1us, atnahmu~, etc . .I~. O acento fnico e1n latiiii reeai ou ~ohre a llinta ou sohre a peultiJna ou a ante-penlt.iinit. Htrai sobre a lti1na nos 1JtulltJS:-;llahos pu o.riloous, cotHo rcu1, eor, suh, dir, etc.: recai ~obre a JH'nllilna, selll}H"P que a paJayra leJn duns siJaha~, rnn1o f' de, p te r, :; ~ u, c s t. a, c te., ou, leu do 1nais de tlua::; silaba~, a pen1lilna longa, cotno Yirlte, latrne, iuitnrulll; its palavras assilll ;treHtuadas dr'1~sr o notn dl' JlffJ'u.rituuus. Hecai tiual lllCillC o aeeulo solne a aule-penllhna, quando a i1nctliala hrcve, ruuJo e1n h 111 i u e, h rn e r u, o Y cu la, el.c.; o~ noJHt'S qur P~t~o II('Slas rondirts :-:ilo eh ant~Hlo~ 11 ru1 "' rp.ri 1,1, us.

1 Entenda-se relativamente prosa, pois no verso tal vogal era ancpite ou comum.

Vocalismo
I :1. Possuia o lalitn clssico cineu Yogaes o. f', i, ,, u, as q 11 ais se di f't ~ reur aYatil utn as das outras quanlo quaut.idadt', pois que pudiatn ser hreyc:-;

port'nl, duraute o perodo itnperial, adisquantidad(' desapareceu para dar lugar que as toruou abertas ou fechadas, ficaudo portanto as dez vogais do Jalitn clssico reduzidas a selP no Yulgar, porquanto:
ou long-as,
ljll~o de dt~ thnh r e,

e reduziu-se a e (aberto) e e'{ reduziram-se a (fechado) i reduziu-se ai n )) a (aberto) n e i reduziram-se a (fechalo).


ii
reduziu-se a u

t1 e

:1

reduziram-se a

ll

OhserYar.o. O latitn poucos dito11g-os possua, trcs apenas se encont.ratn nas palaYras que por transfortnaro popular passaratu para a lngua portuguesa, s;le: a e, o e e a u. Ainda dc:-:;t.es ha que tirar oe e oe, ((llt' se n. tluzirant a simp]f'!' yog-ais (c, altcrto ou fechado), fiea11do apeuas au. I L RclatiYatncnte ao acenlo diyide)Jt-se as Yo~f:t.is etll ftniros C rlonos C CSlas ai11da <.'111 lH"C{IHicos OU l'ustn itas, eon fonne prPretlcn 1 ou set!uenl aquelas. Esta diYiso das yogais t'~ i1nportante, vi~to como tla sua qualidade dcprndP a 1naneira co1no f'nran1 trat;tdas. Assitn: a) A Yogal tuka tnant.:~nl-::;e e111 port.ugul-::; e geralnlt'Hteinaltf~rada,ex.: ctu)lu 1, ,}fito, tltn(i)ua,
1

t Segundo o costume adoptado em obras desta natureza, a palavra latina apresentad,1 no caso acusativo, mas sem o nz que perdeu cedo. Vai entre () ou pequenos traos a vogal que caiu; por vezes tambem a indico por um apstrofo.

ti, n o , q u a , ti !1 (I fi , a tu i c u , ruu iyo, s c~ I i Ut 1~ , :-;"' tladt (are. e pop.), saHdotlc, np:ru, neyru, ang~ lu, unynsltJ (an.), cahllu, t'rllolo, rlYP, l'lu1n_,

lt'lrre, luJTt', 1n6na("u, ntuyo (atT.), "'OH!J'', ele. h) .\ vogal tona, inicial de palaYra laliua, quando no prote~dda por ronsoanle, pPrsistc e1n portugu~, <~n1hora eotn tentl{Iwia para cair, prinripahnent.e ~~~ ,, t' ou i: ex.: 1) apic(u)la, aiHII,a, ahhatc\, uhadf', aprile, abril'* 1 ariariu, uceiro (_are.), u~u. >ii: a~uriu, (lyuru, * acurla, oyui/ut, atnicu, tll~tiyu op(c)rariu, o!Jrtiru,% off'eresccrt (por oft'crrt'), u(t' rrt'lT, etc. ; 2) a Y i t a r d a, aht'l o r da ou !Jot o r ri o, ayi ibc, abibe c bihe, apothcca, IJndt)!Jll, atton(i'ltu, /uniu, a('Ulllile, fJIUIIc, * aquitninilt\ (==aqui1nanile), ago1J1il f' goJJlil, abundare, a1o,ulflr e lwlltlor, adyoeatu, a~~ogado c ,nyrulu, atlyocarc, ruuuor e rogar (are..),. ceJipP-e, l'ris tan~.), initni(.'a, 'Jll'IHiya lf.tre.), hehdo1natla, duJ11oa (an.), epip-ru_, JnrJyo, accasionc (por ofcasioue'), aroUuo c tojnn ou t'l~jr7.o (ar('.), * i~ania (por iuso11io), Sfillftfl, *isulSU (por tJiSU{sl~), StJSSfJ (a, par U f'IISOSS(!_),

ClC.

Ohs. 1. Talllo liu~ua l'cpugua o () iuicial isolado que, quando o tousrrYa, tnuit.as Yezc~ o nasaliza. run1o se ,. e1n Ul.teiiiJllo (_arr.), r,.royuor, ( /l.raJ,,., t'n.ratla (ar('. e.radl~), 1'u:r11/n (ar('. t'.rll/o), t'll.l'u(n (atT. t.ru(,c), intiro111 (ar('.), de cxPntplu, t'xaquare, exautc, *as(iata, cx~urtu, snJf(e)re, electione, ou o 1nuda para a, f'Utno CJn e('l'IJ is lP, flfjlll'Sit', C('('U ille, flfJIIf'lft, et'('ll indn Otjllf'lltft (al'f'.), flfJ:IIt:JII, C('('U hie, tllf'U, ('[('. Ohs. 11. A queda pude at( atiugir o i inicial, quando seguido de 11, ist.o (, a vogal nasal , cotno etn 1'rnto1, IHtTolhnr (a par de r1Hhrulha1), 'nr11ho
1

1 Uma estrelinha sobre uma palavra indica que essa forma se no encontra no latim clssaco e apenas hipottica.

(ao

lado dt~

ele i v c n to r,

inhtnhuj, no e lnnllt'ftr ou I l'f'llll'fl''l' - i,. o r 11 c I r l' (por i 11 v o 1u c r a=if:

-f-Io~ a~siJuilt t)) f~ Cllli'ClOClCr OU f'llll'UIHCler

rP), ig-e11uu,

t-uo ou 1'110 (=eH

Ohs. III. A par da teudiucia a o1ililir a vog-al toua iuidal da palavra latina. apr .. ~e11La a liug-ua portug"Ut1sa a oposta de arresl'entar uan a no priucipio d.pala\Tas que originaricuncnte no o tinhatn, solrc-ludo a Yerhos, <'Oino se vt\ ctn obr11 uho (ao lfldo dca hruuho), oha nlt'SJJHt (a par de J'fl nlas,,o ;, a!Hll n.
tllllt'ara., ltCflN'er, atacnla r, aculllttcr, ll('hagfl r, o rroJwprr, lliTCJH'JHli'r, (-.te., de pruueu, phautas1na,

'" u I tu a P , 1n i 11 a c i a , c a oe s c e r '\ , c a 1r n t a r , * e o n1i~ esc c r c (por c o 11 ti 11 g- P r t1 ) , p J ag-a r e, r u tn p ere, rrpoenitere, Plc. ~alguns casos, cotno e111
11/eUtlo, de laesione, c talyez tatuhcnl uJoettra c~ olwnlt'SJna, proYein o tt do artigo, que erradarnente ~t\ julg-o11 fazer partP da palaYra; o contrrio sucP-

tiPu etn bispo, de e pi se opu, cuja forma antig-a era 11a qual o u inicial caiu por ser ronsidPradu t'otno artigo. Quanto a l.is/J()o, h a que1il t a presu1na proyenientc dntna funna popular Alishona, por l"lisipona, ua qual o 11 iuicial Yiria a eunl'undif-:-\f' rtnn a preposio tt etn !'rases rotno c~ta: ,.,., " l.islwa, caindo dPpois. I r,. As yogais prelnicas persislelll l'lll por( UI-!"Ut~, a no ser que eslejatn seg-uidas ou preeetlidas dl' eonsoante qnf' possa fonnar grupo co1n a Yogal iuttnetlia ta ou an teeedf'ntc ; ex. : I') * r e I! a 1e n{! u. rtya,uyo (atc.), 'J't'!lUt'II!JO, p<'ruliare, JIC!JIIIhal ou J'f!tulhor tare.)., *prccoutarc (por percontare) J'reyuutar, Inediciua, JIICl':.inlta, llcyotiune, dcroron (are.), guhernare, !JV1 C1'110'1', Circiuare. Ct''fCtYt'r, uoiniuare, lotncur (are.), nmncar, cupidilia, Cubiia, Coia, lllaritU, IJIIll'J'ido, Ca1Jallu, Cllt~hispn,
1

t Cornu~

Die por/. Sprache

IO-f.

ndu, carhone, carciln, Ininutu, 111ido, YICillU, ri:;i n (are.), ,i:::.inho, sobrinu, sohr1o (are.), sobriohn tenerc teu 1 ter 1 legcre'1 lef'r 1 ler 1 finire (I ir, (are.), riparia, rilwira, dolore, dunr, ctc.; 3) quiritarc, cridr (are.), (fritar, thcriaca, triago, honitate, u11dadc, * jiniperu (por juniperu), ~iJnhro, a1nariearc, onuoyar, pcuieillu, piHcrl, Ycritatc, terdade, Iuanifestu, Jllanfisto (are.), * Yc r e cu n n i a (por v e r e cu n di a), vergonho, e o nlpararc, cnJnp1ar, taralru, tradu, _*salicariu (de
' I '

vindicare, cinyar, conj ugarc, etc. Ohs. I. No futuro e condicional dos Yerhos 'fUl'nr fJilflrir raler sair IJ)OCr ter L't'r daYa-sc j'rual' ' ' '1- ' ' ' c. ~ nlcnte a queda da Yogal pretnica no portugus aul igo que dizia qucrrci, !JIHl r rei, ralrn i, JUI1Tf', terrti, ,,rrci, 'fHP1Tia, ff'UOJ'ria, etc.; en1 jorci (are.), ao lado de jrc:.eni, direi, (arri, trarei, caiu a Inais o :: ahsorYido pela dental seguinte r: rf. pop. d,., reis por
salix),
salgueiro, n1 nga r,

di:: reis.
/, ,, f'uh r o,

OLs. 11. 1\s actuais fonnas ter, h r, f'sla, ccr, J)OIIlt JYtas, 1onst f'i rn, etc., oferecr1n apenas f'\tepo aparente, Yisto que a lngua rnoderna sirnplific'ou as yo~ai~ duplas que j o era1n orig-inariainentP ou se tinha1n tornado tais pela assiinilao, t 'HHJuaul-o a a11 tiga dizia I t't'r, ltrr, ht'f'sla, l'f't'r, }J(I(JIJI/Jtl,
t'nrthJ'tl, ltlbros~ IJIIJt'~[f' rn, et.f~.

lf). DeYido LCIH.Ituria da lngua a eYilar os proparox it.onos, a Yogal postnica cai se1npre que est. prrrrdida ou scf!uida de eousoanl-c que possa fonnar ~rupo c;in a yogal quP a precede ou segue; ex. : Yir-i-de, Lcrde, as-i-uu. asnu, pul-i-t'a, jHtlyo, 111 ed- i- c a, wclyo, o p-P-r a, uhra, Leu- c- r u, tcn rn, lep-o-rc, ltbre, Inan-i-ca, illftilya, oc-u-lu, olho, doin-i-na, dona, liin-i-te, liudt~, um-e-ru, o1nhrv, ~ e r - i - c u, si r!Ju, li m p -i - d u, lindo, v e t - e -r u , 'l'Ctlrn (art'.), * 1nel-u-ru) (por Incrulu), 'Jiielro,

t'op-u-la, ('obra, reg-u-la, rreyra, al-i-quod, ttlyu,


t'l (''
Oh~. I. Ah~or\-f'Hdo a \"o;,! ai pusl'mica, o latint YU 1~ar ~cguiu un1 proct'sso j e111 uso no cls~ko, qtH' dizia sou[,,,, htnf,, ndtlns, suryu, por srtecuf.u111,

hr'rt'nlc, nllitlus, "" rriyu.

OIJa. 11. No oltslanlc ~HfUCifi tPuth'uda, conscrYa a lngua HUIIll'l'osus proparoxit.onos, que so eYideu lc'nlf'Hle de orig-r1n popular, <'otno t:,.~._nr/o, 1ibnro, /i,/ i Jlln, di ~tii(U, ti i ,itla, jJt:s.wyn, hifJI' 11111, 1'-'''rnro, c Ir.. tl c r h u t u. Y i per a, I e g- ti 111 u, d r itn u, li {ltita. prsieu, leriina. B'hora, etc., creio, port'nl. ctuc 1nuitos de\cnt a sua conserYaro a u:'u tnuito restrito ou a influt~ncia literria. pois os rnai."' us~dos tle proparoxilonos qur rran1 lornararn-se paroxilouos, eo1no Ju'go, hog'-'. J){IJ'I'o, 7)eriyo, JJOeo, fi:IJH'a, 111dwt, ttibua, rleo 1 de p('cgn, bayou, J)ll rvnn, JU'I'iyon, Johun, etc., de pelag-u, haeulu, paryuJu, perieulu, populu. fcnlina, notula, taltula, * re-tina, l'lC.. J 7. A vorral linal persiste, e~cepl~ sP ,. ou i precedido de eousoaule, que uao seJa 111 \ possa l'nnnar silaha com a Yop:aJ antecedente, pois que l'Hto rai; ex.: I) aq ua, (iyufl, h o na. htJa. (are. f' p op .) , s a 11 u . st1 o, d r J c c l u , d de i to (a r r .); d d' i,, .. lactitic, !t(t;,.,., l'ruclu, (r11i-tu (are. e pop.),elc.: :!.) capilale, t'obt,/rtl, cap'telJu (de raput), t'uud,l. ~ali(t), sol (are.), sai, do[(ll), (/,[ (are.) doi. :-;olP( t), sul (are.), sor, an1orl', (l/11ur, dolore, tldr, colorl', c,;,., f'acctt.'), (o~_, ((llle(_t.), tc111, poni(t), 11un (are.) pile, Iuc c, I":, p r e n si( t), 1' n:s (are.), p e n s el t), (are.), ek.; ;~_) ratnu, nt11111, paiiua. palozu, l'an1c, (anw (are.'), foou), thalatnu, laJJtu, (are.) ele.. Oh~. I. Ainda assin1 encontra-se por yezes no por-

,,:s

t Estes quatr.o substantivos e mais gui ..1 e antes proparox1tonos.

m~igua

eram

lug-uis arrairo o t' final depoi:-; de cousoaule que po-

dia

n,,u,rc,
Ohs.
linai~

eitco~tar-sca Yogal prerPdf\ntP, /tf ::t\ tJnlf'(' (are.).

ruJno etn qurn,

11. ()eyido a jlrclisP, caiu a silaba ou Yog-al

nos seg-uintes itnperaliyos: yuor-ft, fitr-tc, r/,,,., tir-tr, c tatnhein ctn t'tlS'' na loruro '' ou t" ,os fidolyo (por 'filho tf'olyn), (rf'i, tlm11, n'JII,

ti,,

silo, yroJn, rutut:JII, olt:111, IH'I, }Jnl't:lll, por (rf"i, tloiln, n'11lu, sanlo, gnu11lt, "'JUl'Jidl', alt'JHic, IHlu, JWrtotlt ~ iguallneBle nus JJolnPs prprio:-: /'ui, J/ttrlin1, ('os11'/, .1/nHiht:jtt por Paio, .Jio ri i 11ho, ('oslt~llu, ;J/uu/t' t de') lltjo, ele.

"
Modificaes sofridas pelas vogais
fi) TII~IC.\S

IH. So duas as prinripai~ causas ttue n1oditica111

as yog-ais t(miras: a:' roHsoant.es 11~~ai~ \ as senli-Yogais i e u. Assilu: 1.' .\s eousoattlPs ua~ai~ ( "' ou '' J conluukatH ;, Yof..!,"al L'Oill que se achan1 (Jn ruul.acto 11111 sont na~al fechado: ex.: sitnplirP, si'"J'Its, aH:.:elu.
1

011ju.

SOHU,

Sfllll,

bc~He,

IH'IJI,

fiHC,

ji111,

(011-

fUJHlCrP, f'I)JJ/(,otltJ ou t'ofi)l~tlt'J' tare.) toulitJItlir, 1nanu, -J,,Jo, sanu, silo, * Inaniana [tl\ tnan n), lllfln/,1. r te. 2. 0 As seiniYogai~ i c " juntau1-se it yogal lnicil. a ll( rando-a uu no, st\ { o, ca f'onnaHl co1n r la dilongos; ex.: sentivo~al ij arca, tira, riparia. riiJl'ira, hasiu, blUo, 8axu, sl'i.ro, fraxinu, (ni.rn, caha1lariu, f'urall'il'o, hatliu, baio, raLia, raicrt, radiu, rruio, Jllaleria, Hlrtdeira, Inetliu. "711t'io, feria, f'ril'fl, curri;.da, t:tnTt'1U, <'Ctlesia,

tJffrt'}t~ tare.), igreja, rastidiu, (astin, rn.oro, Jlloiro (are.), liloJTO, rotntalo, coiu1o (are.), ('01Ho, ruheu, rnino, rl 1: . : ~cinigoyaJ u), hahui, hou,.,., '!c rapni, foii/J(', sapui, snulu, ele. Ohs. I. As stniYogais i P H tanthent cxcrcrraJil iullutncia iutporlanlP sobre as tonsoalllt'S, alt .. raudo a alguu1as delas o so111 printiLiYo, t'otno se Ytra
adiante.

Ohs. 11. (Juaudo a tnica c i. a ~PIHiYug-al, pela :-'tnilhaura tle so1n, fuud.--sP co1n ela, rotno Ptn fitsliu, tlilu, tjllP c~litO por fit.~liin, tliiln.
/J) .\TO:"\.\S

I !.l. Alen1 ua~ n1oditicaes sofriuas pelas tnica:-', ainda as Yugai~ itlonas unias \'CZ('S t.oruatn-sc sinlilhaulrs a outra que as ~egur (ttssiu,ilaru l'Ootpltf,_, J; ou L as alle ratn -se en1 vi rt.udc da aru que ~ohn r
tla~ extt-ce a ousoaule f'Otll que esto etn coutaclu r,tssitttila!'t7o inl~ullljJida): ainda outras. por u1n pro-

eYit.ant a :-;itni1hallfa corn a yog-al itnt\diata (dissiotila,7u): ex.: assiJniloftlu I) HoYaela. llltcallut, sa~dtta, s(Va ~de sec/a, de sudt"fJ, haligta, lu~.~ta (de /,ct':aa por bacsla ), k a I c n da, lfUCnda l dt t'ruJndt;, quecnda). tneHtirP, 111intir, aYilarda, lutln.rda, Sehaslianu. '"'atast'/u7o(arc.). etr. :!) lirert, la~cr, lilania, ludflinha. locu~la. layns/a_, Inurahitinu, nutnnc,_li, 1nirahili a. Jltara,.illut, * pa~ :-; r 11 (por passen ), J)tissa ro. itn per a Lr i e e, t'lll]lU1'11/ri~ ~pop.). regina, rainha, rP~care, J'((S!ffll', Vt~rrPre, l'urrcr, Terc~ia. l'arcUa, (_are.),* tneiiol't\ ndlhor, de11ariu. tlinhci,o, t\tc.; tlissiJHilaci'io) lt o r o I o p: i u. re/ogiu, I'o r 111 o~ 11, (rCHitJSO ou (erni.usu. ~ lll a n i a n a. n i cn lu I ~a par de 11 "t "'"I), ::!c t i 1n o r o s u . lt'rtlt'rnso, rotund u, rtdoudv, * potionea, peunlu1, lon~oria, ltsfiiro ou lt.o.;nura. Yi('illtl. ,,::iuhu, t'tt.

~~so oposto,

XXX

20. Por vezes as palavras latinas acham-se ern portugus com yogais que originariamente no tinham; essa adjuno d-se sobretudo no prinepio (prtesc) con1 a -vogal a e no meio (cpntcsc) co1n n, ,), ou a; ex.: I) abtntcsJJlo, atcntcsnut ou aba utesuut, acsp((, (a par de vespa), abutre abr,luthu, ff11ll'afa, a 1J11)tnde (ao lado dr ?1U'fadP), ronora, anifu, tftj?tecer, aquentar, arhcga r, etc. 2) con)nic((; ou ra nJnica (are.), {el'erciro, ?narafiln (pop. ), uuntlho ,. (_ao lado de cu;r1dha 1), cara rui, N;cn-upcru ou t'stouparo, etc. 21. Se1npre que, pela- queda de consoante interHtdia, ~e acharn, no portugus arcaico, seguida~ duas Yogais originariamrnte idt>nt.iras ou tornada:-; Lais pela assimilao, a lngua 1noderna funde-a:-; numa ~ (crasr~J: 1 ex.: tf1lCiltt), besta, ter, ccr, te,. l)oJnbo, aquct't'1'~ Pt('.; dP q?tN'Jttt', f,prsta, lre,., l'fl('f,
ftpr,

-?Jonndm, etc.

1 No portugus mais ~mtigo soavam distintamente as duas vogais, que depois foran1 contradas, como se demonstra pela medio do verso, a escrita, porm, que no acompanha logo as alteraes dadas na pronuncia ( cf. \'. g. muito, quando geralmente se ouve mtiito), continuou a representar as duas vogais ainda depois da sua fuso. Como, na grande maioria dos casos, uma das vogais contradas era a tmca, mais tarde supc)s-se erradamente que os antigos queriam .assim representar aquela vognl e d'a o dobra-la cm muitas palavras que originariamente no a tinham, escrevendo-se, Jior axcmplo, ja'-1, esta a, daar, poobre, aa;, etc. Na primeira edio de Gil Vicente (de 1SG2) encontram-se formas como estas: Jaraa, laa, seraa, traJees, esh1as, cm que os dois aa ou ee esto por um s, e sees, que, tendo representado a antiga rronncia, pois vem de sedes, no tempo do dramaturgo soava ses. Vide dr. Leite de Vasconcellos, Estudos de Plzilologia J\1irandesa, pag. 3o ( 1 vol.) e Epiphnnio I )ias, Obras de ( .'hristmo Falco, pag. 94 e seg.

Vogaes tnicas

(islo ( : , ~L no lat. dass.)

2t. O a tonico do lalirn Yulgar


fiune

lllllllt'nl-Se e111

portugus: ex.: ;:i:cie, a~ (arc.), ansa, asa, fajrnf', (are.), fimu', qui1a, tiy,ia, capulu, tnbu, l'ha, fina, honittc, hondadc, ngelu, aHjn, solitt.e, soidadt, conjugre, t'an[Jor, arnarc, a llltl r, h ar,, a ru' lnavo, etc. 23. Quando n a tnico se aeha seguitlo, iinedialarncnte ou no, das se1nivog-a,es i c I( ou consoante q uc se Yocaliza, atrai r~tas a si (' ou passa re~ prctivainrnte para e e o, ou conscr\a-se inalterado, formando assin1 os ditongos ci ou oi e tHt ou au: nx.: l) ama(u)i, (Unri,' arca, eira, riparia, rilnira, casiu, lJlHijn, hasiu, heijn, lacte, (titt, placti)tu, JH'tito, *capui, CHlllu, sapui, ~l)ulw, hahui, huute, falce, fiiuct, cale~, cvtll'l', alt'ru, out,u, baptizare, l)(Juti~al' (are.), cap'tellu, rr'''~ dtl, taxare, ltutssru (are.), ele.; 2) apiu, aiJJ", rahia, rai1a, sapia, saiba, con1pa~sione, ,.u,,J'ai.r,Jo;aqua, auyfl (are. t~ pnp.), dyua, etr.

listo

<r. :

e, a' do lat.

ela~.)

~4. /~' lniLo latino Inanttn-se no portugus: ex.: re li e, ftl, p t r a , pedra, 1i\ p lo) r e , le n', r e-

g-(u)la,

1't'y;a, decr, dt::-,.ft)rru.firrn, alaternu, adf'rnu, :;~tnrptu, udo, apP"rtu, a/,l,rlu. -"*lllOri-

Cellu, 1H-UT~e/lu, pede, pee tare.), p, festa, f'es{a, lucrrna, l1(;zerna, cul tellu, cuitello (are.) cutdlo, cae lu, ceo, caecu, cegu, sphaera, l'spcnt (are.), quaero, q-uero, aera, era, ctr. Oh~. En1 t!Jio, d :,i;na ( an~. dc~i 1110 ), prl i!Ja; dt (.(pidu, oeCiilla e perli~a, deU--SP assinlifa{'O dn ,, ao i sr.guin te. 25 ()uando o tnico :-i(' acha seguido das seiniYogae~ i, t(; ou consoante quP se vocaliza, passa para t; e, atraindo-as, fonna o:-; dilongos t'i e cu~ ex. : 1natrria, nutdtiro, n1edictat~, 711tiot/rl(/tl ou lit>itlffdt (are.), JJll'fadt, * eo (por cgo), tw, 111 f'll, Jllf'll, lhus, /Jtus, leelu, ltito, peclu, ptiio, iutt'~~1u, intci,o, elt. Olt:-i. Em tclho, es,wlhn, n'lha, lcJihrt, 1'e11ha, k., Ho ha a ditongao do t luiro, pot i:-;so que a iWfo da Yogal. tnoyruicnt~ da consoant~~ recaiu qua~i txdu~iYanHnl\ sohrP o I P 11 in1Pdiato~.

(blo t': (\ .i
"1 G -

u do lal. ('}as.)

J: .

roHtro '

1a t.tno fOH:-ifrya-se fJn por tugut':-\:

t-are.), lf,io, af'fdu, u~,du, C<;Hdi~la, t'ftildt'f{, I'UJItl,iff, s(~pP, st'lw, arborcLu, Ol'l'undo, In{nst.
lllf:."i,

cx.: Blcrredro, iiCrcct, (_are.), cale na, tot/('{t (al't.:.), {~(ft{('i({, pJi'ltll, f"flf'tl (ill'C.), (''ll'U, r~fa, ft:(l
Y.l

"'crcl1,

d t',

l't;f',

:-\

l r(_',

Si't/t,

~ l 11 U,

Sl'U

(_are.), seio,

:-; ('r u, .,,;cu, e a p- s l r u, tf({Jn'slo, y 1r (i) d P, l't'J'dt ('lppu. n1Ju, foPdu, fio llliT.), (eio, CO('lla, Ct'll, (are.), rria, rocnn, fio, larr.), finu, f'te. 1 Oh~. I. Co1no SP v desrt~ PX(tuplos; o portugut~ ~ HlooerHo dilong-ou o t: lc'Htico. quando ~tgnitlo inl'- l dial.anHfll( ti( tt cn1 " linais, todaYia a pronfmria ~
.1

' ,,,.IJI

antiga ainda suhsislP, por exen1plo 110 AlgarYP, onde ~c diz fl_:o_, clu:o, etc. Ohs. 11. E' talYcz d<_avido a alterao na sua quantidade Oll troca de I por p qur v eI u. n Tv r deranl l'll fl nl'le; a troca do r orig-inrio por i t'Ill taillha, t'irio, sirgo, tlicida (en1 ptg. are. dt;l'ida), de tagcn i a , * e e r i u ( ~ c e r t' u s ) , s <' r i r u , d r h it a, provre1n certarneutt~ de assintilao; tIn 1niyo, ligo e siyu. que cra1n e1n portugu~ are. ntPgo, lego c sego, influira1n os prono1nes 1ni, ti o si. 27. Quan.lo ~eguido da srtnivogal i ou oe consoante qu(' s v oca liz1, o ,: tnico at.ri-as, for1nando o ditongo ci; t'X.: corrgia, ruJTcict, ecclcsia, tigTt'Uct (are.), igreja; feria, (eira, strlctu, estreito, etc.

listo P: I do Jat. rlass.)


28. l tnico latino passa inalterado para portugus; ex.: fil u, fin, riY u 'rio, spin a, espinha, con fi do, confio, sp-ica, espiga, ,-}nea, tinlta, frlgidu, frio, vac}yu, ,.a~io, Y-1tc, ''le, forn1ica, (onniyrt, f1liu, filhn, etc. Ohs. Para pego d<'ve athnilir-sc no o clssico pira, mas o vulgar pica, isto , alterao na quantidadr da vogal tnica, que nltiClou dt"' longa para breYe, ao passo f[lH' <'fil di-a (por dTes) se deu o inverso. 2!). Quando sc~n1 ido das se1ni yop-ais i, u, ou de consoante que se Yocaliza, o i tnico atrai -estas, fuudindo-se coin elas, se {\ i, r fonnando o dilongo iu, se z(;: t'x.: I) suspiriu. suspiro, fastidiu, fitsiio, perfdia, zJerfil~ (are.), dictu, dito, ficta fita, (ent Paro(ito), dignu, dino, etc.;
c

XX:\IV

2) vacivu, etc.

1.Yl~to,

riYtJ, 'no, S(lnativu, sadio,


()

(isto { : do Jal. rlass.) 30. tnicu latino 1nanten1-se c1n portugu~; ex. : r ta, roda. rosa, rosa, * p Le t (pu r p o u-. s t), pod(', srtc, surfr', frte, furte, prta, porlct, Icu, loyu (are.), cor, cur,-hsplte, hspulc, n1lll, nua (galego), 'IH, etc. Ohs. E' talvrz devido a haver na slaba irnrdiata u1n o Inudo (= u) que o o alJcrto passou para fechado etn corvo, poro, u'l'fo, jugu, frJgn, (nro, povo,
!JOdo,
110VO, J110i'O, t-'tC.

:1 J. tnico, seguido da sen1ivug-al i ou de consoan t.e .que se vocaliza, passa para fechado e, atraindo a si a vogal, forma o ditongo oi, sr aquela no est em contacto cotn l ou ,n, sol)re os quai~ ento influi especiahneute, molhando-o~, ex. : I) In di u, Jnuio, p o di n, apoio, e r i u, coiro 1n or o, -ntoiro, (are.), ,n,orrv, *c on1 e o (=:c o lll e do), coilno (are.), cou1o, cto, oito, drtore, rluutor e duitor (pop.), n()cte, noite, cdoctu, aduito, etr.; 2) folia, (olha, s 1e a, sollut, * s c o e I u (= s c opu hun), l scolho, srnniu, sonho, oc(n)lu, lho, etc.

(i:-;to
(~:

, l, do lat. class.)

S2. O tni(_'(> do lafiin yuJgar pC'r~h;tp PJ.H portugus; rx.: flore, flo'r, amrr, auHw. spnsu, esposoJ crte (==cohorte), crte, votu, bodo,

~XXV

pro r a, 1Jroa, s u do r e, .c.,u()r, f o tu, fudn, I t 11, lfJI/n, cihitu, Clilo (a par dt' ,,wetlo) t, lupu, l(Jhn, s c l p a , rscol'a, h u ('c a . hocrt, u t r n, odre, p li t r P , pudre, rtptu, 1oto, turrc. tornJ, Iilrru, logro, palintba, putnha, 1ncia, onro, locista, loyosto, lllUSCll, lllt1Sl'a, pllnrfu. f'OHin, *JllileU (por lllUeo), ltiUIICO, SUlllllla, ~UIIIa, f'lC. Obs. Ern palavras corno: teste1nullho (are.) te.')/eIIH~i n), cluu" !Jn, cu 11 h o, o gu 1/ut, eh 1t l'll (are. f'!Hdl'a), 1u i,.~,, n11t r eh o, nt.tsl ruo, t'n .ruiIo (ai c.), ,_, n.zu t (}, f'tuito (are. {' pop.). Cl~itelu (are.), cutlo, abuitre (id.). abu.frt', cru~, 1tsso (are.), ursn, etc. . de testitnoniu, plu1nhPu. cuneu, *acucla, (por acu1a ) , p l "i Y i a , r i h e u . * n1 li r c ' 1u , n a s t ur t. i u , exsuctu, fru,tu. cultellu, vulture. cruce, u r s u. etc., rn1 que Pra_ de e~prrar . deu-se influl''nria j da coHsoante que precedP ou spgue a tnica, j da Yogal final, j da lngua culta; nalguns dos citados Yoclnilos o antigo portugus, cn1no ainda o galrgo, usaya o regular oi. Jfdr de n1nor (de 111 ajo r e : assimilaro a . .. n >o. . . (V deve trr iufluitlo no aC'tual o aberto de IIH'nur, -nut inr, 1nelhor e JWor. 33. tnico, seguido das senliYogais i, lt ou de ronsoante que se Yocaliza. atrai estas, fonnantlo COill elas fPSp('CliYatnente OS LlitOil~.!'OS ni OU OH, a no SPr qup. esteja junto a l ou 11. pois neste ca~o c sohre e::;tas consoantes que a yogal i influi. lnolhando-as; ex.: J) dor1niti.Jriu. dnrntidniro (are.), adjuloriu, ajudoiro (are.), gloria, rJrnira (are.), tons o ria. ll'Snira, YPrsoria, 'asso1{ra, =N:agiriu. (por auguriu), ayoiro,.fuit., (ui, 1narruhiu. lnarruio, =N:grun (por grus: cf. fr. (Jl"llC de grua), g run, '* d u u ~ (= d u o s ) , dou s (a r c.) . f r u e t u , f'n' to,
1 Propriamente coto d cu b 'tu c covedo ou cova do de cubitu.

XXXYJ

m ui t u , 111 11 i to. r te. ; 2) c i r o n i a , cfgnn ha. ~ y e r e Hll i a (por Y f\ r e cu n d i a), l'Cr(l)nha, g e nu c I u . geolho (are.), juclhn, p e d u e J u, J'iulho. ete. Obs. A antig-a Hngu a dizia rcgu larn1ent e, corno (l_iuda o p-alPgo, 111oitn, luito, (ruilu, etc., ef. 32 01.

cu

u
~isto

u do

la L elas.)

3-L [; tnico latino p;issa inalterado para portugus; ex.: aculu., aaudo, lna, ITlt (are. c pop.), lua, Ycrrca. 'l'f'IT1.t!Ja~ salte, saudc, *PJica, pnlya, *Padlile (por palude), protl, lacfuca, lr'ituya, sr utu, esctulo. Ohs. Alrn das Yogais precedentes, pala\}as ha, proyenientes do grego, que, como tais, se escreviarr1 com y. Ora, porque este fonerna tinha uaqur1a lngua un1 som intenndiu eu lre i e "', rnuito parecido con1 o do actual -1~ fraru~s. foi le no latiJn vulgar tratado uma~ Yeze~ corno i. outras cotno 1.l, segundo se y ern al'iss(J t, cisne, holsa e 111-urtu de ahyssu, *<'ycinn (por cynus), l,yrsa e myrta.

Vogais tonas

:i5. (Juando sP Hlf.UttPf'Ill ern portugu(~s. alteradas ou no, as Yogai~ tonas latinas. tOill(Ull c1n fH'ra-1 n1n sotn fraco, ist.o (\ pronunciatn-sr de modo que por YCZPS quasi f{llC no Cht~glJll a ser percebidas. ~lG. Co1no procedi ro1n a~ tnicas, tratarei de
1

A forma actual abismo provem duma hipottica* abys-

simu.

.'\ \. .\. \ I I

cada u1na das atona~ etn P~}lt'cial, S()In coutudo aprofundar o Sl'll Pstudo qnP, pela sua coiilpiPxidade, no cah('ria. no~ liHliles du1n ltrcYe rt'sunto; ocupar-Inc-ei, port'lll. si1n td laiJ r;.uncnle de t; P t: e ,; r d. ,-i~Lo srren1 id-.utica~ as sua~ n1odilicarPs.

(isto L': . Ho Jat.

ela~.)

:17. Esta yog-al pas~a para portugut'S gerahnPule fraca. isto t'~, co1n sotn igual ao do a final 11a pala\Ta alulll: PX.: Jcarlu, /(lyartu, Jnnuata, 'Jilanada. 1nricare, OJJHtryar, n1irahilia, ;,a?alilho, semita, srntla, hPhdotnada. drunaa (are.), CPlatil, l'iatfa (are.). tilotlrt, etc. Ohs. Em !nt's de Agues (qut>, parf'ce o latiln popular prouuBeiaYa co1no oxitouo) deu-se pri1nciro a Yocalizau do y c dPpois reduo do ditongo l'i ( Ei nt;s na lngua arrica) a i: rf. ig n:ja dt> ciy rt~ja. :{8. Quando Incdial, o tt lono n1uda por Yt'Ze~ para e soh a aco da as~iinilan ou dissin1ilao; ex.: J) calent.e, quccntc (are.) f]lft'llle:l calesrere. ttqLu~ecer. (are.), Ingistru, ?lillCstre, IOPf Slre (are.) JOestre, calenda, t)ll(''lllU (are.), hali~la, beesta ~are.), besta, rlc.; 2) ratione, J't'.:u, canlara, ('f(JIIt_'J'{(. ~pop.), sahhalu, sabrtlo (pop.), (-ltr. Ohs. E' de rcrto devido a iulluncia da~ }JJla\Ta~ que prindpia1n por t!s- que a~parag:u, ascultar(', ascondcre, ascousu (leran1 ern portug1H\~ Inodtrno esparyu. t.'scutur. escu!lder. , scuso. poi~ a anti~a lngua dizia asconrler, ascuitar. 3!l. An e en tende1n a pennutar entre si, qu:tndo iniciai::; da palaYra; ex. : antena tu, ''nlf!ado ou a nteadv, anguila, anguiu ou enyuia, a1npulla, ent1

XXXVIII

JWla ou antpola, anlr.nna, anft'Jta ou cnll'JHIant'parare, U1Hparru ou t'JJ1parar, ant'oclu, an, tulhu ou tJIIolhu, *hanliciolu (dr ha1nus), aH~o/o (arL.), on::ul ou r'H.:.ol, lanterna, lanlcnlft ou a!eJtterna, laml;cre, laudnr ou lt'Jilln)r (pop.), imperatore,, t)111JJl'J'ftdnr ou JIIJH'rat!ur ' r1ngerc ' 1r nm, ' ou 1any,,, inter :~., l'itlrc ou a11ll'f' (are. a par de o" I ,. ~), j e n t a r e , j o 11l ff r ou j e11 I a ,. ( pop .) , i n t r o i t u , t'Hiruitlo (arr.), antroido (gaJ.), t'IIIJ"'I(Io innovarc, aJulutar ou t'u"o'ar, in-tun1 ou in-tunc. enlo ou oHir7o (pop.), *hintlurinea (por hirundinea), andorinlnt ou rJidorinha (pop.), etc. Ohs. L Em portug-us aHtigo ttIno~ taJnheJn Anrrirj_ut., hoje J~'nrique, nesta palaYra, port'lll, a troca do cn- por an- pode ter sido importada do estrangeiro junt;unente con1 o yocbulu 2. . Ohs. II. A terminao -ru11 do5 Ycrl,os, correspondrntc latina a HI, passou de ~iru ple:; yogal na~ ai a ditongo no portugus 1noderno, que diz, por cxernpJo, a!ni"lu, lu1urio, /(t::io, rslal'flo, elg., e1nhora ~P e~creYa, ron1o de au Lc~s, runa in, !ou ,.a'", /(r:;i'n", cstavan1, cf.e.. dif'ereiii.llHio-sc as situ dos l't~st.antPs idio1nas hispftuicos.
;)

(isto :

e, r,

I,

a~,

u do Iat. class.)

40. t e ~~~ tonos tornmn e1n portugu~ urn som rin gcral t{nue, coruo o que se OLJY(' ua prirneira
r Esta preposio, visto ser empregada sempre antes doutra palavra. tornou-se procltica. 2 Do al. 1-Ieinrich, velho aito alemo H~1f.rL1nrich d(! h,1gen, pequeno campo cercado, e reich, poderoso, rico. Vide Deutsches ll orterbuch do dr. F. D~ttcr, n. 64 da da Col. ()schen, s. v. hmn.
0

X~ XIX

:-;ilada do \'trbo JWtlir, t'Xf'Ppt.o quando :-;pguido:; de con:o;oaulc nasal, pois Pnto prollliiH.:iaJu-se qua~i setnprc ftchados: tx.: I) pensare, pl'sflr, prdct"(~, }Jl'J'dt'l', lll('l'CPdP, 1/lt'J'Cl:, hotlllCdiu, OJIII'::to srssTcarc, stsseyar ou as.,wsscgar (are.), susscya r, c a e p ull a, relHUo, f'o c to r P, fitlur, di s si-

larc.),

diu, dlsscjo (are.), dcscju, *lsponsare, cspuso.r, *TstarP, t'Sf({r, cc11arc, cea-r, Inina<.:ia, llJIICOfa, lonP, lt~iln. Inlnulu, Jlll'Udo, Lurrt\ turre, parle, parft', t'a1ni\ {rn11l', (te.; 2) * rt-:galengu, l'l'ff1U'H!fu. pcniteucia, peHtlenfl (are.), tentart, lenta-r, insignarr, t'nsinar, 1nen1'rarn, lt'JHhrar. i u t e u d r r t ent 11u !t '1', a 1n e n t , a 11 u' "' , d e h P. n t, dezeJo, hoinine, hoJJU'JII, virgiue, ciryt'JJl, etc. Ohs. l. Na li ngua actual o r inicial, quando no seguido dP s, trn1 g-erahnente o valor de i: resultou, ptH't'lll. dr CtHldf'llSaaO UC lllll antigo ditongo ti o i qne ~e nota, por t"lxeinplo, en1 iyreja, i r, it!utlc, i!J1utf, ele. Cf. :37, Oh. Condensao idnLir.a opt rou -se ein piur, }Jir>, ]Ji.rol l', I ifio, et.c. Ohs. 11. O pol'lugut~s n1ais antigo ainda eons(ryaya nag I. as t~ :~. a:i pt~ssoas do prct. dos yerhos de raiz acentuada e no imperativo do~ e1n -ir c -e r o i final. cotnu se Y das seg-uintes fortnas eslil'i, soubi, uvi, pdi, lili, pusi ou }JH!Ji, quisi ou quigi, di.ri, 1.,ii, siri, ct.e., feri. st~rci, pidi, syui, iSJJi, cri, sbi. 111 1i, c te. Ohs. II L ~obre a tnutlana do e inicial para PH ou a Yidc ~ l-', Oh~. l. Oh~. 1V. ErradatnPnte anda q uetn escreYc ceia r, passrittr, JHanelr, etr.; tais g-rafias no s no repre~cntatn a ycrdadeira pronncia, seno que, contra o gt'~nio da ln~ua, ditonga1n o e nnalo. o que s se d no porlugus Inoderno, cotn o e tonico (Yide 26, Ohs. I); deve, pois, esereyer-se passear, mas passeio. I. (juando ent contacto co1n r, e t1 tonos teu-

XL

detn a tnudar para a: ex.: vcrrrre, l~arrer. regina, 'rainha, tnlrabilia (pur ln_i.rabilia), r;nararilha, * hirre ttu, barrete, servien tP, sorycntu (110 ptg. are. serye11lr), aPram e, or;a1ne, * tripaliu, trahalho, etc. Ohs. I. Por vezes um e outro assinlihun-se Yogal ou consoante que se lhe segue, co1no ern ladahdl(t (antes lcdia), pitlir, t,ist ir, r;nilhot, cocillteira, cen:ilheira, etc., de l'itania, petirP, Yestire, tneliore, cu], 1clara * cerv1claria.etc. Obs. II. Encontra-se no raru i etn lugar de e, todayia ua lingoagern desafectada, embora assim se escreva, ha tendncia pata pronunciar e: diz-se intperadur e eJJtperadrw, lliyo e Clltbigu, in{usa e enfusa, etc. E' de crer que a influncia erudita tenha tido parte na transfonnao do e en1 -i, a julgar pelas pronuncias actuais diteitu, inteiro, v. g. e as arcacas dereitu, enteiru.

(i~to

(: 1 no lat. class.)

42. I tono mantin1-se .en1 portugus: ex.: riparia. rririra, f'fducia, (iu':,o, filare, fiar, flhella, filella, reY1sitare, rct,istar, clvitate, cidade, * o b II t a r c (de o h I i t u s, por o h 1i Y i s c e r e), ob r idar 1 (ar~.), diy}nare, rtdirinhar, prtmariu, 1H'i111teiro, v!Jlanu, 1.ilo, * perd1eottu, pertfigtu, rlc. 43. Quando medial e seguido de silaba etn que haja outro i, lendo a Intnlar para e por Lli~sitnilao: ex.: vicinu, ve~inho, '!Fvlvra, vecia (pop.), dicea. dP:ia (pop.), etc.
A par Je olvidar por mctatese do /.

u (' o
(islu {: o, .- do Iat.
elas~.)

,..

-'t -'t. U t' O tonos toiilain ('Jil porlugu{~s u1n SOl H f'raeo, Illuito aproxiinado ao do rn, e:XCPplo quaudo

seg-uidos de eonsoan te uasal. caso en1 qne soatn 11l, isto t\ fcchad,)s: ex.: I) jilra r c, )tJfJar, focaria, /OfJ1ll'ira, Solai1U, Soifo, C'CUln'rU, COf}OIItlJro, deYOfoDe, tlel'or7o. drn1irc, don11ir, e(n)spuere, cuspir, * isp(n)sare, eS]Jusar, c()Jarc, coar, ftrtica, ortiya, pulare, podar InorlalP, utortal. n1plu. ancho, st-ccu, .w:co, rivu, riu, cippu, n 1pu, populu, JJOi'O, capilu, cabu, etc; 2) rumpre, ro111per, cirnplrc, co,tprlr (are.). rtc.; hnorare, onrar, etuntccu, t'tlltlcyo (are.). rontigu, (ontcntu. roult'nlo (are.), t'tntlt'lll'', crnp'tare, t'ulllar, rucare (por rhonchare). -roncru, arnarunt (por atnaverunt'), lfllutront tare. e pop.), Inundare, 11tondrtr, abuudarr, atootlar (are. e pop.), confundrre, rnJI/tJtuler tare.), ungerc, u11ge r(id.), etc. Ohs. I. A pronunda Llus tj e tonos, quando iniciais, na lngua literria 1t, nos varios dialectos vale, al.-nl dn 'U, tatnhein por V'lt ou . Ohs. JI. lleven1 ser de provenincia estranha se!1 re, 111 irag re, ?lll'Strc, h'J11plt' ou lt,Jo pre, cole ou colp1' l are.), nos quars o u final e~t representado por t'. Ohs. III. A antig-a desintmria o1n dos notnrs e da terceira pe~soa do plural (lo pretPrilo perfeito tlo intlicaliYo dos verbos evolucionou nu portugu(s Inotlerno para o (t.a1nhrrn escrito a111), drpois de ter passado por (11n: nalg-u1nas falas populares. ro1no na do Alg-arve, suh~iste ainda a antiga tenninao dos pretritos en1 u11l. Cf. 1O, oiJs. ll.

Ohs. l\T. De\ ido propagao da atonia do o; srgundo o dr. Leite de YascuneclJos (l~~studos de Philufugia J.Jiirandrsa, I, pag. !J 13) que se encontra nalguns dialecto-; portugupses 1un ('Jn yez de on'; as~iin ou por influ(ncia erudita se explicaro cuJHJJrir, fundar, 1J H(Jir, ron{'llndir, ele.; ueslc ponto {! tnais conservador o algarvio, pois diz untar, {tllHlar, ajuntrtr, csfautuii!Jar, etc.: ('f. tainhcin o are. unjel', hoje 1Utyir. Ohs. V. En1 f'ori11ho, de uncinu, segundo Coruu (Dif' purt-uy. Sprarhf', 92) deu-se a rncsma transfonnaro de un etn f'H que no~ populares eod.Jigu e e11 gue nt u, d e u 111 h i li c 11 e u 11 g u e n Lu ; d e cn ci nho passou--se para anl'inhu, Yide 3D. Ohs. VI. Encontra-se por YeZf'S no portugus Inodrrno r final <:In yez (h~ u, corno fIn jir11u contente, etc., danteS (l'J'JHO e C0/1/t'Hfo, resulta i~SO, SCgunflO o dr. Leite de Vasconeellos (up. la,zul. I, pag. 2-'.2 (nota) e /lt'vistrt Lusitano, IV, 1:l~) da aualogia corn outros adjcctiyos e1n e. ~ 45. Ifayendo na palavra outro o, tcnden1 os e tonos a mudar para(' por di:;;sirnilao; ex.: tonsnria, tesuil'a, rotundu, 1cdundn horologiu, 1eluyiu, rotatore, 'J'ednr ou rrdof, forn1osu, f"retnoso ou {'e1ntuso (an.), taltTnsn ldP talu1:), tenwroso (de lr'JJUJJ), etc. Oh~. Ern escuro, de o1Jscuru, predun1inuu tanlhc'>tn a dissiinilao ou iufln(~ncia do~ nornes que roHlC{Ull por ('S. \'ide ~ :~8, ohs.
1 ,

[f

listo t': u no lat. elas.)


li. tono per~i~le ern portu~.rus; ex.: rnuralia, JIIUra/ha, aeutiare, auurar, lfiU tare, nut-

do r. na, ele.

111 u s

a r a 1H 11
-c

J " " s'' n' 11 h,.

s u d o 1 , , s ",,.. u r i oiHcwin,

lii'IJif/,

sliearP, suyor, ahlisiOilf',

Htod,nto, a par dP urino. t.anahcn1 ha uuri11o, fonna qut~ se 1nc atig-ura diat.ctal. \'ide 't 5. Ohs. I. Ohs. 11 Conto o lalirn Ytrlgar abreyiou, segu11do j di~se, a yogal antes dt~ d ua~ eousoau tes, -u~ loug-u e nestP~ casos t.ralaclo ro1110 1{; );reYe. \'ide 'tfl, ohs. III.

Uh~.

I.

~o porlugut'~s

Hiatos
17. Era ferlil C1TI hiatos a Jn~:n1a laliua. co1no se y(~ dos ~egu ill tes: ea. ci, co. tJu : ia. ic, iu, i u..; ua. Hl', 'll i. uo, UU. l)(-.~tes OS Jllais fl'C([LJCII tes so O~ fortnados pela~ yogais i ou 'J ('Onthinadas roHl a~ restantes. a saher: ia, ic, iu, in: ea. t)n. l''' \o lalilll popular OS grupo~ forlna<los por tJ OU i Inais U, " u. ist.o (~: t'o. t'u. tJH: if(, iu. i11. as=-'itnilanun-se. exrepto quando a pritneira das Yogais era l()nir.a, l'Oino rtn nteu, re~ultando das duas apenas a ~erit ia. iu, iH. Menu:-; f'requle~ do que e~tes ~o os grupos 1.Hf, 1.H'. u,n, uu. Uns c outros dcsfizera1n-sc por Yario~ prorc~~os: nos de hase ern i, este, qne a j conhecida sen1iyogal, ou co1nhina-~e ron1 a l'OH~oante que o precede, se t... ~ta t.l /, n. l', t. d. altt'rando-J he o su1n, conto en1 filho. Ii 11ha, llllll'ara. J)au, hoje, juso. de filiu. linea. Ininacia, palati u, h o d i c, * d i u s u (=== d cu I'S nnl). ou j nn la-~ r yogal l.nica. fonnando co1n ela diLongo. cotno etn raita, Daio, de rahia. hat.liu, ou ainda crn1trai-~n ron1o crn pan:dc. qut:do, de * parcu} e* qut'tu. por pariete, q i e tu: nos de hase 'u, P~te cai, co1no rn1 bater, cnscr. l'ustzune . 'lnortu, de hat tuere, eonsuere, *consueluBte, 1nortuu.

48. O portugus arcaico, no obstante esta redu-

.o operada nus hiatos pelo latiin Yulgar, oferece ainda bastantes, como se Y en1: cea, (eo, 1nucslt'i1o, poon1bo, /J(u'slct, 1neor, lua r; a lngua moderna, por1n, fc-los desaparet'er, j por mrio da ditonga:.. o, j por assiinilao e depois reduo das yogais duplas a simples. Apesar disso, ainda o portuguf\s n1otlerno ofercco o~ seguintes hiatos: ia, ir, i o, 'tut, 'uo, que se ouve1n, por exe1nplo, e1n pia, ro11Fe, 'JH~ ynco, nua, atrilrun. Obs. Acrca das semiyogais Yeja-se rada uma das yogais toni~as c respertiYos *~

Ditongos latinos

AE, OE
4n. Disse j ( 13 ohs.) que dos tres ditongos latinos ae, oe, au-, apenas per~istiu na maioria dos casos o ultimo, pois que os dois prilneiros sr reduziram a vogais, isto , rcspcrtiYan1ente a t; c , e como tais foram tratauos, ( HJs. Esta reduo ascende j ao latin1 clssico que nos oferece, a par de saepes, lacris, f'lr., tamhfrn srpes, fc,.is, etc.

AF
50. Este ditougo, quer tnico, quer tono, passou para portug-uf~s soh a forma oo; ex.: 1) au t, ou, auru, ouro, tauru, 1urru, Inauru. 1nouru. causa, couso, raucu, '!'uuco, caulu, couto, paucu, poucu,

lauru. lourn, Pie.~) *au!"are (por aud(rP), n11,.-;ar, autumnu, o11lu11u, audirc, o,,.;,., gaudPrf, you1ir (are.), ~ laurariu. luun'iro, laurefu, L,,,,_
n'tlo, etc.

Ohs. I. o ditong-o porlugufs ou, qur lPtn a sua origetn no se) no latino a H, lHas I atn hellt no tt tnico cotnhiuado co1n u,, proveniente quer da setni-

Yog-al, quer de cunsoalllC (~ 23), alterna ua lngua n1odcrna cotn oi, dizendo-!-ie hoje u11 ru e oiro, cnuso e cnisa, t'tc.; no sucedia, porin, u Incstno antigaHtcnte. E' deYido igualdadr, que se estabeleceu entre os ditongos o-n e ui. que o resultante da juno do u ( aherto ou ferhado) ron1 a setniYOf[al i ou consoante vocalizayel sa tainiJcnl uu. Ohs. II. Nalgu1nas palaYras o ditongo a z~; reduziu-se a o, reduo esta j conhecida do lat. clssico, co1no demonstram as forrrras Clodius, Plotius, alusa, clostruin, coda, colis, plostru1n, ao lado de Claudius, Plautius, alausa, claustrutn, cauda, caulis, plaustrum, e explic<un os tennos portugueses orelha, coa, pobre, (o~ c eh Psi ra. Tamhin os ,erhos are. loar e oir deyem proYir no de laudare e audire, Inas de * lodare, e* odire, pois s assiin se explica a queda do d ( cf. alis fr. are. lnder, lorr, ndi,., oir; ital. ludare, 1ulire; cast.. loar, nir): depois en1 lnar e nir, cotno ta1nhetn en1 cozut' e nu are. goul'ir,. dt~senYolYeu -S{' un1 'P, resu 1tante da consonantizao de utna setniYogal v, proveniente do al9ntramento do 11, sendo esta a eYolu-o dos sons: laudarc, * lodare, loar~ *louar. loN''ar. Agosto, agoiro ou ayourn e cscuitar (are.), csc1tfar, proverrn no de augustu, auguriu e auscultare, Inas dos populares agustu, * aguriu, *asculta r e, ctn que o ditongo tono n1.t, perdeu por dissintilao o segundo ele1nent.o. Obs. III. Do ditongo eu raros Ycstigios ha e1n paJayras populares, apenas n1e ocorre a palavra Eu-

la li a, e1n que tono c se ar h a representado por n nas suas varias fonnas, que so 0/a/ha, O.'aia, Ocoia; f'ln palaYra~ rruditas eonyerte-se Pn1 nu ou na hoca do poYo, eo1no se v e1n Ulf{1neo, Ou.wibin, etc. OIJs. IV. O ditougo rui, resultante da juno ua \'Ogal tnica sciniYogal ou vogal provenitnte de consoante, reduziu-se a 1~ na lngua artual: assi1n f.uto_, l11ld, (rufo, ol;utrc, enxuto, etc., antes luito, {uifa, (r1lifo (ainda pp.), alJuitrc, cn:Tliifn, ClC. Ohs. V. A redu~~o cue, prinrpaltnente nos tlialrctos do sul, se d hoje, dos ditongos ai, au-, ei, ('11, ou., a rt. ti, , t;, , oh:;;crYa-se j no portugu(s areaico, pois nos te:x tos ncoiTt:.nl fnrrnas co1no estas: crs, d, jf..tnJs, rccc/)(; JJ1lllld'1. por vais, an, fareis, n>('efJcu e 'JJI(tnrluu. O -lraclut.or annirno da Deuunulo dn Sa H ln Graal tarnh1n reduz por vezes a 1h o dilongo in dos pret(ritos dos verJ)os, quando ern prelise, dizendo, por excrnplo, scrcl Deus, por sc1Tiu n,us, o que tudo ainda se d na aludida regio. Vide os rneus J)ialtJtfus algarcius na /lc1ista Lnsitana, vol. YIIT) pag. 38.

Consonantismo

5 J. ~\o estudo das Yogai~ segue-se. naturahncnle o das con.soau tes. Jr o que passo a fazer rcsumidalDf\ntc fl setn entrar en1 ponnenores, corno procedi ('Jil relao iu1ueJas e (\ prprio dun1 con1pndio. 52. Possuia a 1ugua latina, afora os grupos eh, 1J/t r th, d<' orign1n t!rrg-a, que se rPduzirain a ('. 11 1
t

Com excepo dalgumas palavras nas quaes havia to-

mado um som especial, que depois se reduziu a

f.

dezanove rcmsoautes: /1, C, IJ. F. r;, 11, J, A, L, JJ/, J.Y, P, Q, ll, S, 1', 1', J, l: t'stas, ponHt, se Ieiitninan110:;; o 11, quP tluraule o iJnpt~rio perd(u a 1 antiga aspiraro, ,indo a des;qJartttr d.-. todo Ha pronncia vulgar, o J, t (J. dt sniH igual ao do f', o \. lJliC era utna ron~oante ruinpost.a, equivalente a (' Jnais S, e o Z. que t' r a igu altntnlt ~ Llln so1n cotnpoRtu, D e S, de origellt ~Te~it, ficaro rPd uzida:-; a quatorze. a saher: //, l', /J, F, t;, .1, L, Jl, J', P, ll, .."'t', Te t. ;);3. A elassiticao destas quatorze consoantt~ latinas pde fazer-se debaixo de doi:-; aspecto~ ; a) ou tendo ent Yista os rgos essenciais que cont a lngua concorrcn1 para a sua emisso, e negtr caso dividt'tn-se t'Ill tres fanlilias: j. a PALAT.\TS, q!le so t, r;, J; 2. a DE~TAIS, quP so T, D, S, ll, lY, L; 3.a LABIAIS, que so P, B, V, F, J/. b) ou ftn ateno ao esfor.o e tentpo, mais ou Htenos longo, gasto em pronunci-las, ou aos rgos que cspteiahnentc contrilJuent para a sua produo: neste caso cliYiden1-se aquelas consoantes em quatro classes: J. a ExPLOSIY.\S (lU l\l())IE~T NEAS ou 1\ll"D.\~. que se pronunciarn de Inodo rpido e instatanro, a-:; quais se subdiYiden1 en1 (o1'l('s, que so C, T, P c lnandas correspondentes, G, D, IJ. 2.a CONTNUAS OU ESPIHANTES OU FHTCATIVAS, cuja articulao mais Inorosa. (' sr suhdiYiclem tamhnl en1 fortes, que so . .~ c F, c brandas, que coinpreendetn as duas seiniYogais I e r, cujo su1n no latirn popular evolucionou para J c V. 3. <L LQeiu.\s, que se escapa1n facihnrnte r so acompanhadas thuna esprcie de YiiJraro: L e R. 4. a NA~Ais, assitn chatnadas pela Inodificao que lhes irnpriinc a sua p:~:'~ag-etn pPlo nariz, t' so J! e .Y.
p I,

No seguinte quadro
cl as si fi ca 1 es.

~sto

compreendidas as duas

I~
Ic
I
T

Contnuas Lquidas Nasais

G
D

I
s

.1

I
R,L N
M

Palatais i Dentais
I

l_~

B _I

~'

I_La~iais __i

Ohs. Al1n destas catorze consoantes, possui a lngua portuguesa a n1ais o eh e o z (que se ouve1n, por exemplo, nas palaYras chan1ar, Jaropc, rra~o) as quais, quanto primeira classificao, pertence1n eh ou .r familia das palatais e z (isto s brando) das dentais, e, quanto segunda, classe das continuas, srndo .: brando e eh forte. ~e a estas se juntarem as consoantes ntolhadas lh c nh (aquela liquida e esta nasal), provenientes da aco da setnivog-al i shrc o l P o n, oh ter-se-o as dezoito articulaes prindpais da lngua portuguesa de hoje (na f9nna literria). 5 't. Na sua passagc1n para portug-us sofrera1n as consoantes latinas vrias BHldifieaes: tunas vezes a consoante permutou ro1n outra da rnestna famlia, passando de forte a branda. o que se rhama ahronrlan?cJito c se ohscrYa, Y. ~- rn1 1ar u. layn, aquiJa, ayHio, acutu, ayudo, saprre. srtlHJr, rosa (pr. rossa). 1osa (pr. ro::o). *defesa (IOr defensa), dr1pso; outras a tro~a deu-su rntrc f1uni1ias l)ifcrep.tcs, mas (.la rnestna natureza, isto , de

XLIX

hranda t,ara .hn.nttla, corno f'Jll cah ali u, cavallo: ,ogais, ao tfUC se tl o nunu~ se oh serva crn I c c tu, leito, iuh'g-ru, inltiro, altPru, u'ltlro; outras a consoante tfpsaparece por curnplPLo, o que se denornina :;incopc ou queda, cotno ern viilere, ver, legere, hr, angp} u. anJo, arena, areia; outras a congoante ou se tornou inteira1nenlc igual que a seguia ou preeetlia, reduzindo-se dPpois gPrahnenle as duas a utna s, ou apenas IntH.lou para outra tla Inesina fatnilia. e a isto d-se o no1nc de assiinilacrlo, coJnJJ!da no priinriro caso, incvntpleta no sgundo, c se v etn ipse, esse, salnitru, salitre, fah'lare, fitlar, ruptu, n1to, se1n'ta, senda , e ainda outras deu-se o processo inverso ou dissin1ilarifo, isto , para evitar o encontro, na 1nesn1a palavra, de duas consoantes idnticas, u1ua delas ou permutou co1n outra ou caiu, o que se nota etn no1ninare, lo1near, (are.), an'tna, aln1a, aratru, arado. Tamb1n u1nas vezes as consoantes Inudarain de lugar. o que aconteceu especiahneute ~ts lquidas e por vezes ao s, como en1 mcr(u)lu, nwlro, pul>licu, pulvcgo larc.), sihilu, silvo, conspuere, escupir (are.); outras s j existentes acrescentou-se nova consoante: assiln e1n umeru, o1nbro, me1n'rare, ffJnhrar: aquela t.rausposio rcceoeu o no1ne de Jnddtese 2 c este acrescentainento o de epntese . . Ohs. Afra esta~ causas principais das transfortnaes fonticas, outras ha ainda Lasradas. u1nas na analoyia, qtH~ tarnanha influencia exerce na lin~uagetn, e so : a l'l i n1ologia popular ou falsa siinioutra~ reduziran1-sc a dP voculi"~arr7u, ro1nu
l Isto , o 111 que era labial converteu-se em n, dental, como o d. J em latim se encontra o mesmo: cf. impius de in pius. z A mettese pde afectar at a slaba, como em ta11char de ch ..1ntar: ct: lat. forma e o grego morpha e pop. guenocio d~ negocio. D

lhana co1n outra, achada pelo pnvo rnuna palaV1'a, como por exemplo o are.: sa Hcrcsclu7o, (hoje o pop . .wu1cresto), e1n que evidentemente entra a ideia de sc11n ou sa 1110; a planta denominada h'yacilo, qual o povo deu o nome de alr-grrc-co, etc.-; o CT'U~UIIICJ1fO, isto (', quando UUaS OU mais palaYras -diz o dr. Leite de Vasconcellos ! -por terem elementos comuns_, se confunllen1 entre si, transportando-se para uma elementos de outra, e assim se explica o rr de estrela~, que s aparece nas 1inguas espanhola e portuguesa, para o que sem dvida influiu a palavra astro~ outras no sentilnento do ,U1nu, que fez que se conservasse inalterado, contra a regra, o c Inedial intervoclico de cuco, do lat. cucu, e ainda outras na prclise, que encurta por vezes a palavra, como dou1, vc, etc., de dono, tussa 1nerc etc. 2 E' escusado advertir que as transformaes fonticas no se realizara1n todas no mesnto tempo. rnas antes em pocas difen'nfes, quando umas leis tinham sido suhstituidas por outras; assiln conforn1e as pocas o latiln pI anta r e 3 , deu cm porlugus chantar, p'rantar e plantar; assin1 tatnhetn se explica que os Yochulos latinos judicare, cuhitus, limpid us estejam representados crn portugus por j'l"gar, jv.tlgar e julgar, rozrulo e cuto, liJnpo e
lindo. h5. Como nas vogais, tamhetn nag consoantes
Estudos de Plzilosophia J'lirandesa, vol. r, pag. 3o5. Podem ver-se mais exemplos na Obs. IV ao ~ I 7 e respectiva nota. 3 Deste verbo provieram tr~s formas que representam perfeitamente os tres elementos de, ue atr~s falei ( 7), o popular, que clzantar, formado pelo povo, o semi-erudito, que prantar, introduzido na idade mdia pelos tradutores do latim, que s em parte o transformaram, e finalmeete o erudito, que plantar, de data muito mais recente e no qual nenhuma alterao fontica se deu, sendo apenas uma simples transplantao .
1
2

t.l

tlcYC atendt'r-sc au lug-ar qul' ocupalll 11a pala\Til, Yisto d(_'Pt'BdPr dt>le o seu lratanH'nlo, e as~irn di\idi-la:;-pi e1n iJtil'iais, lllttliuis c finais, stguudo SP Pncunlratn no priucpio, no tneio ou nu filn. A~ dua~ pritneiras e~p('cit's ainda pod<'n1 ser si'"]Jies ou OfJ1"U_1Jrtrlas, confonnn ~e acharn ou s<J en1 contacto ron1 yogais, posteriores ou antfriores a elas, ou coHJ consoantes, que.:' potle1n ser ou i~uais tuna ou lra (ycntinnilo) ou diferentes (ogr'U]JftHiento). Ohs. Os g-rupos so ou t-Jri 111 it hos ou ronun ic()s : os primeiros aserudein j~L ao lal.itn os segundos roranl Inolivauos pela supresso duma YogaJ, con1o S(~ Y em claYe e flatn1na, sup'rare e sit'la. r>G. Antes de entrar no (_l~tudo de cada u1na (IJ:-; consoautPs, formularci algun~ princpios pcrais: a~ sinl: I. o Con1 exeepeo das palatais, c ai nu a e~tas nent ~empre, as consoantes iniciai~ sin1ples passam geralmente inalteratlas para port ugu~: h u c i na, bo~i na, colhra, cobra, dirre, di~cr, H de, (, gu tta, gula, lacte, leite, n1usca, n1osca, nocle, noite, pecto, prito, quietn, qudo, rege, 1ci, sanu, srlo, tr1a, tria, voce, vn::. 2. o A mr parte das consoantes tnediais simplcg {interYoclicas), espcciahnrnte as exploshas e contitnlas, passmn de fortes a lnantlas, rhcgando aJguInas, como o d, o 1' ern ('e r tas condi{irs, a liquida I, e a nasal n, a desaparecere ln por cornpleto: j ocu, jogo, 1naturu, -JIIodu!'o, sapcre, saber, crederc, rnJr, aest.iYu, t)sf1u, caclu, cea, JJona, bJa. 3. o As consonantes tinais ou tornadas finai~ pPia queda tlc Yogal suh~equt)nte, co1n excepo uas liquidas, do n nos monosilahos, e do s, cairatn na sua passagem para portugus: 1) sub, so (are.), sic, si (are.), ad, a, rosarn, Tosa, gluten, grude, aut, ou, 2) sole, sol, n1arc, -Jnar, non, ~nnn (are.), firos, fiyus.
I

Lll

4. o As consoantes agrupadas, se so iniciais, manteem-se geralmente ern portugus. co1n excepo das explosivas seguidas de L; quando n1edias, persist~In umas _vezes, abrandam outras, excepto as geminadas, que se reduzem a simples. 1) triste, lttiste, dracone, drogn, hrac(h)iu, braro; 2) claYe, chave, piorare, chorar; :i) 1nusca, 'Jnosl'a, latrone, ladrilo: 4) bucca, boca, flarnrna, rhan1o, litt'ra, letra, sahbatu, sbndo etc. 57. No estudo das consoantes srguirei a sua classificao por famlias e assim estudarei 1. o as palatais, c, g, j, s quais ajuntarei o q e o x~ 2. 0 as dentais, t, d, s, r, l, n, s quais acrescentarei o z; 3. 0 as labiais, p, t, .v, e 1n Obs. No rn ocuparei do h, visto ter le perdido, ainda no latiin popular, a sua antiga aspirao, desaparecendo no portugus ou, quando muito, escrevendo-se apenas en1 oJJedincia rtilnologia.

1- Consoantes simples
a) palatais :

c
58. Tinha esta letra em latiin, fossetn quais fossein as vogais qnc se lhe seguian1, o mes1no sorn que ainda conserya antes de a, o, u, pronunciando-se do Inesino modo em cabalrus, corpus, cura que em rera, ri! u. Na sua passagem para portugu)s influram, porm, as yogais posteriores e por isso te1n de ser considerada: primeiro antes de a, o, 'lt; depois seguida de e ou i.

LJJ[

c ( + (/)

o, 11)

r.n. C inil'ial passa inalterado para portugus; ex.: cahallu, rluoln, caderc, cair, ~asa, rasa, colhra, cobra, cotnplerc, ClMnJJrir, eorpu, corJnt cuniculu, toelho, cupa, c-ua, cupiditia, cobifo, corvu, co1To, etc. Ohs. As pa]ayras en1 que o t' nestas condies :1 parece soh a fonna ~h, co1no rha rr1.la, chaptu, ('hc(e, chaut re, etc. so provenit. . ntes do franc{s, lngua en1 que nonnal esta tran~forma.o: cf. fhaJ>itic, l'hhn, chnu, etc. 60. r Inedial al)raiH.la c1n g: ex.: pacarc, payar, plieare, chcyar, lnacas, raga-s, lorica, lo-riyrt, a p o t h c c a, odcyn c adega, h o c a n no, oya no (are..), ha.c hora, agora, dico, digo, diaconu, diayou, (are.), n1onachu, nuwyo (are.), 1nunyr, lacu, layn, utoi1!J1 jocu, jgo, * acucla, agulha, * acutia, uyua, (are.), focu, fi)yu, haculu, bago, oraculu. orayo, secare, seyar, etc. Oh~. Este abrandamento asrrnde j ao latim vulgar, que dizia JHTgarc, etc., c tanlo do gnio da uossa lngua ({Ue as palavras en1 que o r persiste intacto devt. . In ser consideradas como eruditas ou tendo sofrido influncia erudita. Co1nparen1-se arccdioyo, adL,oyudn, co1n diacnno, pnnocar.
1 ,

c ( -t- c,
fi I. (' inicial
pas~a

i)

de explosiYa palatal forte a continua dPntal tatnbt"In forte: t... x.: crlu (=caelu) ct'o, rrcu (=caecu), Cl'!JO. cena (=coena). ceia, centu, ce-nto~ cervu, cervo, civitate, cidade, ciharc, ccl'ar. rista, cesta. circa, cerca. etc,

LJV

62. f medial passa de CXplosiYa palatal forte a co11tnua dental branda: ex.: dieere, dizer, facere, f'a~er, aducere, (u/tu~ir, YaciYu, ta:,io, cruce, r n.t:,. Yi c c, v r~, r adi c e, nli:,, nu c e, no~, perdi c e, Jn!rdi~ yoce, ''o:,, etc. Ohs. I. Note-se (Jne as transfonnaes indicadas para o c, que r inicial, que r rnedial antes de ~', i, se reft:rein lng-ua literria n1oderna, pois no sucedia o IHPSlno na arcaira. que pronunciava diferenteIncute o (c+ e, f) do s (ss), como ainda o faze1n alguns dialectos. :\ este respeito diz o dr. Leite de Vasconcellos (Esllldos dr) Philologht JJ!ironrlesa, r, pag. 31, 3~): Na raia transinontan~. con1o na do ~linho e da Beira e aiuda en1 algumas regies do interior, O pOYO distingue a pronuncia de S (ss) e (c+ e, iJ .. Tal disttHo de pronuncia observa-se tatnbcn1 na lngua antiga de todo o pas; funda-se ern razes etiinologicas. S assirn se explica que haja palayras que se rsrrevem ou eorn s (ss) ou eon1 (,;-+-e, i). De certa epoea por diante estaheJecerain-se grandes confuses ent.re est.es sons; no Sul substituiu-se o s (ss) por r (c+ c, i); crn parte do ~linho, da llPira e de Trs-os-~lont<~s Ruhstituiu-se o (c+,), i) por s (ss). No1nes que dantes se escreviarn. sf'gundo a pronuncia e por isso segundo a r Liiuologia, eon1 s, ro1no Sezi nth ra, S(ia ou Sr a, Sin1ru, JJessegn, sosscyo ou stssryo e outros rnuitos, passara ln a escreYrr-se erradatncnte co1n c; e vieeYersa, nomes que por, InotiYos seinPlhantes, se <'screviarn co1n c ou , por exeinplo, ccnlilldla, ce1i III, f'in/(lr'S' 1.~1fl0, rapa lo, Par os ( nornc gpogr(_ico J"ol-paros) passaran1 a escrL\ver-sc ro1n s (ss). Factos panddos so deram a respeito do z e do s qut' so a~ son~>ras respPclivas d c (t' e, i) e ue s (ss ). As confuses phoncticas de que falo con1carain, termo rnPdio, pelo sculo XVI>>. Obs, II. ~ohre a queda do::; Ptn farei, rlc. vrja-st

L\

t 5, ubs. I, e do c final d(pois do :. , proYcniente do r 1nrdiat anlPs de t' ou i, Yeja-sP 17. 6:{. final cai etn porlug-u(. . S; ex.: si c, si (are.), si111, nee, Jlf' (are.), llt'lll, dic, di (are.).

G
Gi. Cotno o c, g tinha e1n latim o som gutural que ainda consttrva. quando seguido de a, o ou 'u, pronunciando-se do Inestno rnodo tanto ern gutta, !l"stu, cotno ern fugrrc, gelu, etc. Na sua passage1n para portugut\s preeiso atender s Yogai~ que se lhe sPguein. Assiln : 65. G inicial passa inalterado para a nossa lngua, se est antes de a, o, u, e conyerte-se na contnua hranda correspondente, que sa con1o j, se a vop-al seguinte e ou i: ex.: 1) g-allicu (scil. cane). yalgo. g o t. h u , ylido, g u t t a , yt a, g u h e r n a r e, yotenlltr, etc. 2) genuc(u)lu, !Jt'olho (are.), jot:lho, gibnu, yco g-rmerr, !Jf''lltrr, g-ente, yenlt, etc. 6fl. G medial inl~rYor lico, quando antes de a, o, u, ora persislP, ora cai; rx.: t) ligare, ligar (e fiar), plaga, chaga, paganu, pogilo, negare, neyar, * agustu, agosto, pPlagu, J>Cgo, etr.; 2) lcgale, Irai, regale, real, pUg-a, 1nailt, litigar\ lidar, leYigare, aliL'iar, ele. G'i. G n1etlial interyoeJiro cai gerahnente, sobretudo se est seguido dr t> ou i, t.!x.: legere, ler, regina, rainho, nayigiu, natio, fagea, fitia, tnagis, ntais. corrigia. correia, frigidu, (rio, sigil1u , se!o, 1e g- i t i n1 u, I id h no, c o g i t a r e, c-u ida r, ~ c o ntigescere (porcontingcscere). aconlffl'r, magistru, nu'slrc, Yiginti, rintr, triginta, trinta, etc.

J
68. Tinha o j, ou rnelhor o i consoantt'\, ua lingua latina o Yalor j de vogal, j de consoante, e por isso se lhe d o uotne de srnlivogal; soava, qutr no principio, quer no rneio da palavra, conto o nosso i en1 Juaio, baio. Em portugus. G!l. I consoante arha-se representado por j, islo , por urna contnua 1Jranda, quando inicial, e por i ouj, quando Incdial; ex.: i inicial) iacerc, 'Ja~tT, i n <1 i c i u, j ui':: o, i o r u, .Figo, i e n t a r c, ja H I rt r, i a c t 11, jr'ifo (ou fJIJito), (ll)iacint(h)u, Jotinthn, {'te; i nlcdial): J, hadiu, !Jaio, rnaiu, -JJiltiu Inaiore ntaior, r acli u, raio, r a h i a, rlti,,a, etc.; 2) i e i u n ar e, jejua r, ieiuuu, jejHJn, fugio, fujo, puleiu, pujo, ete. Ohs. De j passou para ~ o i inicial de * iin i p 'r u (por iuniperus), ~ilnhru. Cf. os pop. ~int~bro por yenera, zingarilho e gingarilho. 70. Como sohre as vogais_, tamhem solJre as consoantes exerceu a sua aco a se mi vogal i, alteran<lo-lhes o som prirnitivo, depois de se fundir con1 elas; aquelas r1n que es~a aro rnais se Inanifesta so: l e n, s quais con1unica urn sorn molhado: ex.: 1) fi li u, filho_, m u li r r, 1nolher, ali c nu, alluJirJ, s p oli are, esb1J.Ihar, palea, pallut, peculiare. peg-ulhar ou pcgulhal, * gurguliu, fJO'r!J1i.lho, etc.; 2) aranea, ara11ha, tenea, tenha, pinea, pinha, linea, tinha, s enio r e, scnho'r, * In on tanh a, 1nuntanha, *vererunnia (por verecundia), vcrgo11ha, somniu, sonho, ciconia, cegonha, ete.; c ou t 2, que transforn1a
1 Escrevo o i consonans sob a forma de i rara fazer sobresair melhor a sua transformao em}, a1m de que eslc sinal moderno, o latim desconhecia-o. 2 Que ti seguido de vogal tinha o mesmo som que ci cm idnticas condies mostra-se da confuso que entre os doii fonemas se observa nas inscrices.
~

) P JIUHos vezes etn z, e en1 eh, quando precedido de s; tx.: l) fac ia, faa, hrac(h)iu, rao, ~ laecu (por laqueu), lao, Iniuacia, rnoeoa, lancca, laoa, putcu, Jlt'io, paI ati u, pan, v i t. i u, l'in, cu pi di li a, cof,ira, captiare, taar, Jentiolu_, ltoul, linteu, leno, laetitia, lctli~a, ~ pctio, ln~u: 2) (iallieia, Galiza, judiciu, Jui~o, f'iducia, fiu~a, rationc, Ttt~tlo (ao lauo de ra!au), satione, sa~tlo, ~ avistrutio(x=: avis struthio), a1estru~ ou acslru::, vitiare, 1e~a 1', p reli a r e, prc~a r, e os no1ne~ de su lixo -l~a, conto tristc:a; ele. 3. 0 heslia, cchtl (art'.), icha, coinestione, t'o1Hit!u7o, c.rislian u, l'rh/uln ern soncrf:c!ulv (are.), hoje sal'ristilo, Srhastianu, Srtl'llcluio (are.), ele.; d, que faz pa~sar a , se o grupo ti i rst precedido de consoante ou ditOBP"U, e a .i, se de vogal ou inicial; ex.: I) arueo, al'o, (are.), ardo frondea f'ntnclt vir'dea t:erta aultio ' ' ,, ' . ~' ' ouo, etc.; 2) insdiarc, ensejar, insidias, ensejas, invidia, enveja, hudie, hoje, vide o, I'Cjo, * deusu (==deorsurn), Jusn, diaria, [Jt'ira, etc.; s, que ahranda etn j, passando a ~PtniYogal a juntar-se tnica, cotn a qual fonna ditongo; ex. : h as i u, beijo, caseu, rptf'ijo, eeclesia, igreja, laesioue, a+ ll'ijt7o, ~ presione (por prehrnsione), l'T~jon (are.), priso, Ina(n)sione. 111cijon (are.), occasione, OfJlleijon (are.), Taresia, Ti11cija (are.), quaesii, qui[!i ou quiyc (are.), '*posii, (por posui), p1t!]i ou pur;P (are..), rtc., e finahnente ou ~~ eensoantes estas que raetn, to1nando a ~etnivoP"al o sru costuInado suin consonantal; ex.: subiug-are, sojouar, (are.) suhjectionl"\, snjriclo, suiJjlctu. sojrito hahea, hajo, ~ foyeu (por fovea), {f}jn, serviente, St'rgente (are.), leviariu, li!fl'iro, alleviare, alijar, etc. Fora dl'Stes ca~os a ~ernivogal, juuta-~e vogal tnica, con1 a qual for1na ditongo, deixando a con~oaute inalterada; ex.: sapia, saiba, rapia 1 cai-

na tnaioria do~ rasos en1 r (

ba, coriu, coiro ou couro, materia, ,niadeira, mo-

nasteriu, rnosteiro, sol(i)tariu, solteiro, etc. Obs. A semiYogal tarnhm no raro absorYida pela tnica ou i antecedente, sohretudo no portugus moderno, eo1no se Y e1n Li nut, Scsi1nbra, ,S'i ntra, Coirnra, cu1no, lilnpo, te11no, sorra, que a antiga lngua dizia Lhnia, Sesi1ubria, Sintria, Cointlnia, contio, li1npio, tennio, su!Jen:ia; igualmente fin-ro, ad1o, cidra, cidrv, Jnanccv, t url'o, lidar, etc., de f a r r c u , a t r i u , c i t r e a, Yi t r e u, rn a n c i p i u , t u rlJ i d u, I i ti g a r e, e te.

Q
7 J. Distiugue-se o q latino do c por ser sempre

seguido durn elernent IalJial, a se1nisogal 'U, que na rnaioria dos casos se no faz ouvir, j desde o latim vulgar, e cai geralmente antes de a: a sua sorte, pOiS, r identica do (~ antC8 de (l, 0 H, iStO , quandO inicial, persiste, quando medial, abranda em y; ex.: 1) * querrc (=quaerere), querer, quaternu, caderno, quan1, ct (are. e pop.), qua(m)magnu, conuu1ho, quattordeeiln) l'afo1ze, qui.ndeeim, quiu~e, quantu, canto (are. e pop.), *que tu (por quietus), quedv, quid, fJUe, etc.; 2) aqua, yu(t, aquila, dguiff, aliquod, alyo, aliqu'u n u , aigu 1n , c tr. QlJg. QuintJ1lC, tjt 1UflHtf)i nla, fJU iritare, coq,u i na, coqncrc e tvrqncre tinham-se tornado no Iatiin vulgar em cinquc.ldissiinilao), cincuaginta (influencia de cillfJUe), critan', ('ucina, cucere (tan1lt1n diss. k ... q> k ... r) e tortere,
7

72. Esta consoante, CJU(' <}lia~i semprP se encontra cotno tnedial-intervo~lica c1n notncs tle forrnao popular, couttn1 dois tlrrnentos: tlln gutural, c, e oulro. dental s, dos quais o pri1nciro rtn g-eral se yoeaJiza c fonna ditongo co1n a Yogal antt'cedente, e o segundo drgencra e1n continua forte (que se rst'rt.'YC .r ou ssj: ex.: t.axu, h'l.rn, saxu, sei.l'n, fluxu, clltl.ro. ou (ruu:l'n, luxu. lu.rn, fraxinu, (ni.ro, Inata.\a, uutdei.ra, dixi, di.,se, CO\U, coi.ro ou ctl.ro, etc. Ohs. Ern tecer de texere parare trr-~e dado troca dos dois elrn1entos, talyez por analogia com os incoatiyos. 1 b) dentais: T
i3. T inicial conserva-se; ex.: tahauu, taviio, tem pu, ten1po, tusse, tosse, tabula, tdloaou tboa, t e g- u 1a, tc/h a, t. o Lu, todo, t e n e a, tcnha, t a u r u , tuur(l, tepidu, tibio, *torcere, torcer, etc. 74. 1' n1cdial abranda en1 d; ex.: acetu, a~edo, Inutesccrc, cn~+nHulecer, * repenitere ( =--rp -lpoen i tere), arrepender, soli ta te, soidadP (are. c pop.), saudade,* hcrcllitantia, herdana, legitiInu, lidinlo, anatP, adl'Jn, cogitare, r-uidar, etc. Ohs. I. Aquelas palavras en1 que, contra a regra, o t intervoclieo pcrrnancce, cotno ftigar, quietu, capUulo, etr., fora1n introduzidas na lngua, quando a lei j no prcdo1ninava, ou melhor so eruditas, con1o rnostra1n as forn1as popuJares corresponllentes f(uli!Jar (are.), qMedo, cabido. Ohs. II. O t, depois de ter ahranllado ern d, caiu na fern1inao -aticu, ern poca rclativanu"'nte recl'utr,

por se ter sincopado a Yogal postnica, tornando assim iinpossiYcl o g-rupo dg, co1no ern viueaticu, 1i nhago (coexistente corn vi nlulrlt !JO), * Vi ta ti cu, ridago. (Jueda igual se deu nas segundas pessoas tlo plural dus Ycrbos~ corn excepo daqueles cujo infinito n1onosillhico, 1nas s do sP.cu lo xv crn diante, e em *Inetipssimu, 'JilCSJIIO, ainda representado pelo italiano 111 ult'si 1110. 75. 1' final cai: et, c, LlclJL't, dfl7.:e, caput, cabo, aul, 01l, ele. Ohs. Esta queda era q uasi geral no latiin vulgar j~t no sculo 1v, con1o se depreende de 1nuitas inscries dessa poea, mas depois de ter abrandado en1 d. No portugu~ are. encontra-se apenas a forma t'sl, hoje , mas s antes de Yogal. Vide Canc. dt' D. Dcnis, cdi. de Lang, pag. I i, v. 14.
7

])

76. J inicial persiste eHl portuguc~s: ex.: Ll 01niHa, dona_, dicere, dizrr, duru, duro, dejectarc, tlcilltf, elcatu, df'lgado, dolere, doer, etc. 17. D mrdial cai: ex.: Yidrrc, l'tT, *sellentare, ({SSt'ntur * cxcadcscere, csrflU'ccr, teda, tria, pcde, 1Ji;, fedu, f(in, SCdere, ser, QUOlllOdO, CO-JIIfJ, * coda (por cauda), coa, n1ediu, 'lneio, fiduria, fiu~a, medicina, 11u~:Jnha, caderc, cair, radere, nu>r ou 1'Ct>r, etc. Ohs. 1.. Sohrc as palayras cn1 que, contra a regra, persiste o d in teryoclico vide o que disse- no 7-1, ohs. I. S(Jdia, que ocorre a par de siia (in1perf. do Yerho sem'), ennsidrrado forma galego-castelhma, pela sr. a D. Mcaelis de Vaseonce1los; COI1CJ''ltdir usado por r.il Vicente, iguahnente vocahulo castelhano. ()hs~ H. A fonna ju/y({r de infroduo posterior,

pois a nor1nal {\ ju iya t, e nsulla da quPda do i po:o;lnico, que a~siln fonnou liJil grupo difidl d( prol nuuciar, d!J, "eutlo a iutenn(\ditt enlrP a anti~a c a 1noderna jutlyar, (JIIC ocolTP 110 f flllf'. do .fjutlo. t \'idr nesta f'nstouutlia o JL 0 YII dos ,4.,'irt'CHlt'St)s). O grupo dy acha-se rcprescntado PJll portu;;u~s por I!], co1no se Y rn1 JJu'lya, Haly1t de n1edica (sril. h P :r h a) r 'lllt d rya d P * n a t i C' a .

78.

n final

ra: ex.: ad. a.

s
79. S inicial per~iste e1n portugus; Px.: salutt!, saudc, sanu, sr7o, solo, s, secare, segar, sonarc, soar, saponc, sa!Jiln, sanctu, santo, serYilio, senil'n, etc. 80: S Inedial passa de continua forte a Jnauda, isto , :.; ex.: causa, couso, the~auru, hsuvro, rosa, rosa, paus a r eJ po,usar, r as u, caso, * In c s a l,por tnPnsa), Jllcsa, 1ne~H1ra (por tnensura), 'nH'sura (are.), cosuere lPOr cousucre), coser, pr-

sare (por pcnsare),

JJl'sar,

sposu (por sponsu),

tsposo, susu (por sursun1), s-usn, ca:ia, casa, etr. 81. S latino final ronserya-se nas flexes nominais c Yerhais, nalgutnas particu las, e nos no Ines quP excPpcionalnlenLe proYeetn do raso noininatiyo; ex.: J) coronas, corvos, dolorcs, dores, * naricrs, nari-:t'S, dr hcs, de,,es, a1nat is, a,utdcs, lonaes, etc; 2) Inag-is, nutis, tninus, Jllt'Jios, p1 us, l'hus: 3) J)(~us, Deus, Botninirus, /JuJni11yos, rtc.

H
82. ll latino, quer inicial, quer tnetlial, quer tornado final prla queda da yogal srguiultl, permanece en1 portugus, ex.: J) inicial: ratioue, 1a~o, te-

ripere, 'rcctber, rege, 'l'ti, radice, ?'aiz, rota, ro tia, rivu, 'lo, r adiu, ?aio, etc.; 2) medial: cera, ctra, corona. roroa, arena, areia, aPramcn, ara?ne, etc.; 3) Hnal: d olore, dor, a1norc, a)nur, pavore, r)(nor, dicere, di~er, Inarc, uutr, san_are, siJar (are.), sa'Ntr, etc .. Obs. A queda do rr e1n l'oendro e proa de coriand ru e. pro r a deYido a dissiinilao, contudo 1\rting (n. 0 7 480 do seu Ronuntischcs ~Jf"jrferbuch) faz provir o ptg., rat., esp. c prov. proa, fr. proue, genoY. prua dun1a fonna popular proda (tam1JCnl por dissimilao: rr .. 'r= 'f. . d), o que parece cunfirrnar o it.a1. JJrorht.

L
83. L inicial passa inalterad<;> para portugus; ex.: lalJorare, hn1ar, lacte, leite, lectione, lilo, lucere, lu::ir, legere, /('r, lihru. li,ro, luce, fruz, la n c c a, lru1fa, etc. OLs. E' deYida a dissimilao a troca do I inicial por n e1n ut;l (a par de litl c olitl), -nryalho (are. lcgalho) c '11tJI't~lo, de *li h ellu por lihelJ a, *ligariu e* luhellu (de glohellu). 84. L medial cai; ex.: solanu, soilo, pclagu. t"Jegn, palatiu, paro, angclu, a)lju, candeia, candria, voluntate, '''ontudf, *pulnu (por pulvis). 1J, pOpUfU, T)(JI'O, },aCU}U, hoyo, f.C}a, feia, CtC. OIJs .. Deu-se esta queda, que constitui utna da~ feires 1nais caractersticas da nossa lngua, no ut.lcorrer do sculo xn, segundo J. Cornu, JJie port. Sprache 130. 1 Aquelas palaYras em que, contra a lei, se conscrYa o I intervoclico, ou so d'origem
f Dr. l.eite de Vasconcellos, Lies de Plzilologia Portg. pag. 26S retrai essa queda um sculo antes.

t~~Lranha, corno os casle I hauistnos sol ido, f'ol~tlo, Ptr., ou forarn iutroduzida:-t na liu~ua, quando j no predoutinaya a lei. corno se Y ein palatianu, Fel i~, por ex('lnplo, que o port.u~us are. dizia J'aa!'lto e Fi i~ t l de paI ati a u LI e Fc I i c c 111, acc. de F c I i .x) . ..:\ ronseryao excepcional do I crn ralt'l' deYida setniyogal 1~ dn * Y a 1LI e r e (iufinitiYo formado por analogia co1n o prPt. 1alu i: cf. are. 1alri) que o protegeu. cotno o 11 e1n Janela P jrou'l to, dr j a u u e lia o januariu. J/oleirn dPYP Yir ele *tnul(i)nariu (cf. salitre de sal nilru); ouasalatnrntonoare . .,,nnlt)irv ycn1 do 111 inicial; en1 JU'Io de pi lu influiu
1

t'apiltus. 85. L latino tornado final pela queda da Yogal irnrnediata, per~istc e1n portugus; ex. : fi de I e, fiel, cru de I e, (' r1u,l, s o I e, sol, a p r i I e, a h ri!, etc. 86 . .Y inicial continua etn portugus; ex.: na Y e, uau, nigru, nc[jro, nidu. -niuho, nudu, -n'll, noc t. P, noite, * n c p tu, ucto, etc. Ohs. E' proyeniento de dissimilao a troca do 11 incial por I etn luult'a r (are. e pop. ), linho (d. ), lt,1nbrar, de notninare, ndu e Jt{)ntnlr (de Incnlorare'), e por "' en1 outst,.uco de nasturtiu: Yide 83, ohs. .. . 87. 1Y n1edial nasali~a a Yogal que o anteredP. nasalisao, que a lngua 1noderua s rnantn1 ern slaba tnica e fina], ou quando precedido de i. caso cn1 que ela hoje se acha representada por ~nh; ex.: J 0 I a n a, I, g e r m a H a, i r uui, g r a n u , f1 ril u, Y eranu, 'l'eriio donu, do111, j ejunu, jtj-U111, thunu. vtu111, etc.; 2. 0 Yinu, tn!to, linu, linho, Yicinu, 'l'e:inho: molinu, 'Htoinhu, pinu, pinho, etc. Obs. I. A resonncia nasal preYeniente do rn interyoclico, que constitui uma das caractersticas da
1 Cf. Sal!flns ou San Fins por San Fi;; a vogal nasal de San influiu em Fins. Cf. S'"1nhoane.

L.'\ I V

nossa lnhua, prr~ist.iu ainda por algurn ternpo no portu~us arcaiCO, f{UC djzia feer, (til', l'UIII}Jlt((, Cell~ quuta, 'll i o, ctit'lho, testeJntu, etc., e ainda se ouye no povo em palaYras, co1no llfla, Lli o, que j a perderam. ( )IJs. 11. A eonseryao do 11 lllerYoclico contra a lei (~ deYida ou a influncia erudita, que o ressuscitou, corno em prna, {c nu, JJit nos, 111enor, que o antigo portugus dizia pa (o, -111us e Jllnr, ou provm do castelhano, corno ern loutlllto, ~ano, irJJIUJut, aveluncdo, penadn, etc., se e q~tc nestes vocahulog, quando ocorrern assirn <~scritos no f'aHc~uneiru do Vatica na, o n representa realrnente a consoante nasal ou apenas sinal de que a yogal que o precede nasal; cnryo, de canPniru palavra sernicrudita. Em ja llt'iru, janela, u1u H ada, 1.'iHay re, .etc. dl' januariu,januella, *mauuata, vinu(n1) acre(n1) o ditongo obstou quclla do n intPrYoclico. Oh s . III. En1 ai JJ 1uIh o, a lJ na , a I iro o/ e I icu rn c, d e _anilnalia, anima e unicornc predorninou adiRsirnila.o (n. . . 111 ou 1l L. 111 ou 11). 88. N final pode ser tal originariamente ou ter-se tornado assirn pela queda de urn e seguinte: no prjmeiro caso cai. con1 excepo dos rnonossillabos : 1) glu teu, [JI'Hlh~, n ornen. nm11e, crin1cn, criJHf, l umen, hone, ele. 2) non, 11on (are.), 11o, in, e'"; no segundo actua <'Oino intervoclico: ex.: co1np assione, crnnpoixo11, latrone, lrt,.lron, deyotionetlm,oun, unu, uu, (are.), 1.u11, fine, {11, lHHlO, t)o (are.), lnn11, s on u. so111, sine, sc111, etc. Ohs. L A qurda do ~o final de orige1n ou antes da resounria na:o;al respectiva asrcndc j ao Iatin1 yulgar que, assim como a do 1n, nas n1esn1as condies, a suprimia em todos os nornes, com excepo uos monossllahos ; a nossa lngua tamhm deixa por ypzrs cair Pssa resonncia rm thn de palavras, como se ye r1n OJJlr (urc. e pop.), sangue, costu1

1nr, ''rnnr

P 1inw (antp:-; ,.P,.Iil, ri1nr) de homine, :-oang-uinP, -*(onscltllnin<' 1, ~Ycarmine c '*vitninP. OIJ~. 11. 1\ yop-al nasaJ ,,,, do portugu's ar('aico tornou-sr depoi~ an' e por 'iln ditougou-sr, por analng-ia roin os Hotnes Pln ilu, proveuieutc do suf. lal.

au n.

z
R!l. O ::: latino, Cflll"\ Pl'a 11111 ~inrtl tirado do grego soava ds, cm pouca~ pala \r as portug-uesa:-; de fortnflo popular se ciwon tra e nessas, se era inicial, passou para c, se tned ia I. tonscrvou -se : ex. : t) inkial: zelosu, ,inso, zelare, rcor (cn1 n'cf>rtr), Zt'lu, riu, 2) n1edial: bapf.izarc, bouti-;;(o ou bo1'ti-;;ar (are.), lazaru, la~aru. Oh~~ O z de :;uo r, ronna divcrgenh~ de soa r, deve ser o1unnatopaieo. c) lahiaes. p
t~

purtugus: ('X. : pa,are, /)ouar, pcrlu, 1uilt, patre, padre(' 7u ,,, po~tiC"II. JWsfiyu, pu lira, }Julga, pi ser, pci.rc, prct lU, prt~n, pcrtl ice, Jlf'rdi:s, ct.e. Ohs. O a hranda1nento do 1> CID bustt'/a, aiJru nho
!)O. /1 Clll

inir~iaJ

t'OilSCl'Ya-St~

de* UO S ttdla (por pus tu la: n1udana de sufixo), * pru11 e u , p a n I a s 111 a ( p h a n t. a !' m a) e p a n t u e u l u pod l' lPr resull.ado da juno do art.ip-o ou (t prostctko, tuc o tornava inleryoeliro, nolc-se, poretn, que o pop.
f(IJfll/('SIIIf!

(C ((l'f'JI/f'SIIIfl) C /Hnll[U/ho,

t Por c o n s u c tu di n c, mu\.iana de sufixo, cf. costulllhre, lwmbre, 1'imbre, do hcspanhol.


E

LXVJ

prprio lat. classico tirou b u r r u s de p y r r os e bibere da raiz po, donde poculum e p otare. 91. P medial ahrand_a em b: ex. : '*r i pari a, ?ibeira, cupa, cuba, *capitia, cabea, capitulu, cabido, sapore, sabor, napu, nabo, populu, povo, cepulla, cebola,. superbia, soberba, cupiditia, cobia, v i per a, vbo1a, etc. Obs. Em escova, polo e no arcaico pnn,inco de s copa, po pul u e p ropinq uu deu-se primeiro o abrandamento normal, depois o b mudou para v, segundo a sua tendencia. Vide 94.

B
92. B latino inicial mante1n-se em portugus, ex. : b i b e r e, bebf. 1, b o v e, boi, b a t t u e r e, bater, b a d i o, baio, etc. 93. B medial permuta com a continua branda correspondente v; ex.: trabe t?ave, . habere, havc?, abante, avante, mobile, mvil, cab allu, ca.talo, faba, favrt, mirabilia, ?na?avilha, etc. Oh~. I. A CLnservao, contra a regra, do b medial interYocalico em muit(is palayras populares, C<.,mo saugo, tabe1na tabilo, etc. deYida, Hlem de influncia erudita, confuso que se produziu entre o b e o v, confuso que se dava j no prprio latim clssico. Em a bibe de a v e i b i predo1ninou talyez a assimilao. Obs. II. Depois de ter 1nudauo c1n v, caiu o b em 1narroio, i, de ma r rubi u e ib i e nos imperfeitos ctos verbos das 2. a 3. a e 4. a conjugaes latinas; a queda, porm, nestas formas verbais ascende j ao latim vulgar, que dizia, por exemplo, *deve a, scribea, *vestia. No uesaparecimento dobem tibi e sibi influiu sem duYida rni ( = mihi). 94. B final cai ; ex. : s u b, so.

LXVII

v
!);l. Era o ,. ou 1nclhor ,, rnn:..;oantc eJn latin1 utna scinivogal, visto con1o valia utnas ,ezcs dr Yogal, outras de consoante; ctn qualqurr dos rasns tinha um so1n 1nuito parrrido con1 o nosso ". Era vogal, f(Uando se achava precedido doutra consoanl.e, priu ripahnente de r1 : era ron~oante, quando inkial ou interYocJico. Considcra-lo-ei. pois. nos dois caso~. o) semivogal u. teu de a desaparecer, eonservan do-se por vezes apenas, ronto sinal gr~tieo ou dcvidli a reaco literria: ex. : I) fJ u a 111, ca (are. e pop.), quam 1nagnu, ca1~touhu, quatcrnu, cader-no, * In a nu a t. a, n1o nodo, c o n sue r c, tn.wT, c o n s pu e r e, cuspir, a e s tu a r i u, rstriro, q u a ttuordeci1n, quntur:,t' ou catnr~r, squa1na, (SCrt.lna, nunquan1, nHnca, queriinonja, cnra1nunha, etc. 2) quintu, quinto, quindeci1n, quin:;e, * cerquinu (por querrinu, diss.) cen1uinho, aquila, aguia, quo1nodo, cn'"'', aliquod, algo, *c.inquP, cinque (are.), finco, * quiuqu agenta, cincolnto, etc., 3) qualequal (pop. cal), *quantiva, rJuontio e contia (are. epop.), *quadragrnta, r1uorr:Ht' ou corcnta, q u antu, quanto, canto (pop.), quando. cando (pop.), q na dr a g c si 1n a, qua resn1o, rnrcsn1o (pop.), etc. Obs. A sen1ivogal 'M l ransfonnou -se por excepo nas labiais (eu e1n hel(l)ua, h(~/(o (are.), salvu, saf(J, ~valuera, rolverrt (arr..), \V:rreduit, <.Te,.,. (are.),* scduit, sere (arr.). h) A consoante u, quer inicial, qurr 1nedial, Inantein-se e1n portugus, co1n excepo da terminao iu'u, i-ua, em que cai: ex. : t) inicial : u e n de r c, 1
t Escrevo u para melhor fazer realcar as transformaes do u consoante; demais o sinal v, era desconhecido dos antigos.

LXVJJI

rrnd,'r, urritate, n>rr/adr, uocc, l'(J~, uolare, rnor, uena. 1rio, uinu, 1iohu, Yillea, 1inha, ele.; ':!) ntcdial: aucna, oet'iu, pau ore, JHII'ur, pauone, J'lnii.o, no u e, nmr, no uu, nrwn, Ptc. ; 3) u a e i u u,

rrr::in. ge n i t. i u u, ycnlin, a e~ ti uu, rslin, sanaliuu, sridio, yagatiu, tridiu, *rosfiuu, rncio,

et.e.
Oh~.

I. lia casos de l.rora do

uieial por h, como

f,oioho, !Jc.riya, hntlo, f(/Jutrc, (\t.c., n1as f~ de erer que

,iesseJn do latiin popular; bni, rnnci, OIHflnl proYePtn das fonnas YU lgares * lHJ c (c r. JH, a r i u :;;'), *a 111 c i, *a 111 a r a, pte. A (jUeda do 11 na termina~o i1111- re~ull.on da eout.rarro dos dois sons idi.,nlieos nurn s, a sua conscrYao e1n ,.;,., (~ dcYida a influl')nc.ia de ,.;,.,T.

as~itn

Ohs. 11. A Inaneir~t cotno os gennano:-; pronuHda ,.aJn o seu u inicial, isto , co1no rfl'C (\\'Crra, !l'"'rro, ''"a r do n, (Jlla rdar, w is a, yuisf(, \Ya r j a 11, fl"'nir), influiu na t.roca do 11 latino inicial por y nestas palayras: Y o r (l c r, ynru:, Y o 1n ira re, yunlittu, (pop.), Yastarc, gaslor.
F
!lf}. F J;llinn iniri~l pesist.e (lHl portugus; PX.: fi:d,a, (flca, fidr, (, filiu, filho, f\1nina, fi'nu)!, folia, (olha, filare. fiar, ferocc, firn:.:, farie,

(oct', facliciu,
efr.

(l'ili~u,

raeec,

f(~, ra~tidiu, fin~tin,

OIJs. 1/cdiulldu de ruclihundus proY'lll do espanhol. lng-ua P.lll fJliC o (inicial r rrpresrntado por h: ef. hof'cr, hUn, hiln, ele. !)7. F BH")dial pcnnula coHt a branda rorrespundculc v; ex: aurifice, ouril'c:;, dcfe(n)sa, de,eso, prnfccr:u, proveito,* frifulu, trevo, etc. Ohs. I. Disse acitna ( 52, nota) que nalgtunas

LXIX

r:

pala\Tas o gTupo ph de orige1n grega se reduzira a esto neste caso as seguiutes, por exeinplo : t'asianu, Filippu, * ~carifare, Christufanu, Stefanu, as qnai::-; dPranl fllll porlugut~: (ai.wlo, Fel ipt', tsca rta ,., ('hrislttun, /~'slta 01 ; Clll rerlo::-; ,ocbulos cotuo raseolus, fleg-nta, etc., aquela reduro open11a-sr j no Ialin1 clssico. Fra d'ahi, p!t igual a p c sofrp portanto a sortr tlesla letra, roHto se Y eu1 pagtu, rapauu, ~pPra, lenno:-; a qtu~ cotTe5poudenl os porlugue~t~ po l'fJu, roiHiu e ,.,.,_ ,wra, hoje l's/t ra. Ohs. ll. E' r seu sado ad Yfrl i t' ( lllP ~o t>rud it.a:-; aquela~ pala\ras nas quais, co1uo eu1 P~'~Jfita, JH'ofis.ot:tio, el('., n ( illLCl'\'Ot'lko pt 1'1llilllf"'('t lli.lltPI'adn.
6

fl8. J/ Jatiuo, qurar iukial, quer Inetlial, Illalltenl-Se t-rn portugus; ex.: I) iuieial: 1nacr u, ,;,agt'o, lllt'lOHP, ntelt7o, tneln)se, 1ns, Inusca, ,,osca. 111 c d i o , 1n t iu, * n1 a 11 i a 11 a , nu tnli, ~ 1n a c e I I a (por tnacula), ?lla~el/o~ tnatre, nu7e, ete.; 2) tnedial: anticu, autiyo, lacrilna, lligriliu1, notninarP, ''ouu'ar, clatnare, cha,,a,., con1edcrc, ('(JiilCr, etc. Oh~. A tl'oca uo 111 pol' u Pll1 nt;spera, ueudJIa ,. (are.), nernlYro (are.)_. de tnespila, Int... Inorare, IUenlhl'Uill Ue\ida a OSsirnilao. 9fl. 1ll latino final ou antes a resouneia nasal dele proveniente caiu desde os pritneiros tt~tnpos do inlpPrio rotnano, assin1 nos non1es cotno no~ Yerbos: en1 YCZ de rosa,,, fructton, dif'a 111, a 1llfJII dizia-se e1n lat.iin vulgar rosa, {J'uct u, dica, a Jlle. Ohs. A conservao do -11l final rn1 co1o, quc111, ~UIIt, ue CUlll, queiH, SUill, devida a prCliSC que fazia com que a ronsoante tleixaSSl de st.~r final; 'ten tle retn, que ocorre no portugus arcaico, deve srr de introduo francesa.
1

LXX

11 -Consoantes agrupadas
100. O agrupatnento nas consoantes pde ser

cunstituido, como acima ficou dito, ou por consoantes idnticas ou tlohradas, ou por conRoantes difcrrntes. E assim: t~) As consoantes dobradas, que so sempre rnetliais, reduzem-se a simples, ron1 rxcepo de 'rr, que se conserva1n sempre, e tle ss, que ora se eonservam, ora se reduzetn ax, o que sueede principalmente quando veern juntos a i; ex.: 1) saLJjatu, sbado, bucca, boca,~ sufferere (por sufferre), sofrer, cab allu, cal'alo, fiam ma, cha1na, annellu, anel, sagitta, seta, litt(e)ra, letra, IJallaena, baleia, gutta, yta, etc.; 2: a) terra, terra, currere, correr, verrere, varret, serr a, se-rra, os s u, osso, missa, rotissa, r os s u, russo, 1n assa, 11lassa, etc. ; b) b as s u, a:ro ou bai.ro, ~ grassu, (por crassu, nfl. de gl'oss~), yFaxo ou yraixo, passione, paixo, russeu, :;oi:ro ou tt.r, eassa (por capsa), caxa ou caixa, etc. Obs. A reduo de ss a ~r, quando em contacto eom i, uma assimilaeo incompleta: i palatal comunicou aos ss o som de :r, tambe1n palatal. b) As ('Onsoantes diferentes formam grupos prJ)1~ios e irnprprrios. So grupos prprios os formados por uma cxplosiYa ou contnua, seguida de /, ,,. ou 'll, como bl, cl, (ti) fl, JJ!, 'r, cr, dr, {r, gr, pr, tr e gn:; imprpdos os que no esto neste caso, ps, ,,n',n, 'rs, etc. Uns e outros podem ser iniciais ou '1rtediais.

r.xxr

Grupos prprios
a)
JNH.!IAI~

1OI DI Gl. Nestes grupos o l pertnuta com a outra liquida ,,., como tantas vezes sucede ; ex. : grupo bl) lJlandu, rando, hlasphemarc, lnas(a nln'r {pop. ), etc. ; grupo gl) g I u te, yrude, g I o r i a, yro'ria ou g'rolia (are.), ete. Ous. O g caiu exrepcionahnente em /ande, lclndoa, lin7o, latir e novello de glande, glandula, * glrone de (glis), glattire e glohellu; todavia provvel que a queda se desse j no latin1 vulgar. No francs tam1Je1n se encontra lor de gl is. 102. Cl, FI, PI. Estes grupos acham-se representados em portugus ou todos por eh ou respectivaJnente por cr, {r e pr; ex. : 1); c I a v e, chave, c I aJnare, chanzar, c(e)leusma, clntsrna, clavic'la, thavelha, clocca, choca (donde chocalho), fiamma, cha1na, flagrare (por fragrare), cheirar. * fI o rum e, chorunte, pI e no , cheio, pI i c a r e , chegar ou achegar, plagare, chaga,, piorare, chorar, planca, chanca, etc.; 2) clavu, cravo, clavic'la, C'l'avelha , claru, c-ra1o, flagellu, {'rayelo, flaccu, fraco, flegina, {'rei1na, floccu, {'roro, * plattu, p'rato ~, plena, prtia 3 , placere, praze'r, p 1a c' tu, p'reito, etc. Ous. As transformaes dos grupos c/, fl e pl en1 eh pertencem ao periodo mais antigo da lngua ; aquelas palavras em que os mesmos grupos sofren1 apenas a troca do I pelo 'r so de data mais recente,
1 2 3

A par de chavelha. Ao lado de chato. Em preiamar.

isto , on forarn iutroduzidas na lngua, quando j se no -dava a transforrnaro daqueles {!rupos en1 eh ou, se j existentes, sofreram iufluncia eruuita, como se Y etn cr(nnar, f'rt};ro, (rol, (J'rnna (arr. ), pr(uzta r, prea, JJ1''U.'JJ1ll, ao lado tlc chanut r. c/o}Ju, l'horunu, thrt111a-, eh a Jilli'J'. chrirt, thru'ulav. A eollsrrvao do I originrio en1 ,la 111a,. tla1o, fht1Jut, }Jf.uout, e te., prov1n da lngua erudita, isto , aquelas palavra~ en1 que aqueles grupos passarn inalterado~ para portugut>s so as de data 1nai~ Jnotlerna. Lhano, vPiu-nos d<: espanhoJ : cr. llluna-r, t>lt'. (pron) l!ta1tla 1). IO:J. Br, Cr, Dr, Fr, Gr, Pr, Tr. Estes grupos passmn inalterados para portuguPs: ex. : * 1, r a e i u ~= hracchiu), brao. bracas. lnagas, lruttu, bJ'uto, rredere, tTer. ('ruce, l'Tuz, truuu, rnt, crudele, rruel, tlrarone, draytlu, fronte, (!'unte, fr a t r e, fh:ire e (J'(1c, fre u u, (reiu, fr axinu, {rei.z:o, fruetu, {ruto, grege, yfei, granu,grilu, gratu. yl'ado, granatu, !ttodo, grunn i r e, grunhi-r, g r a e' lu , gralho, * g r u u (por g r u j s: rf'. fr. y-rue de * grua), gruu-, pra e da, p!'ca, * pra e c o u a r i u pny;oeuo, p r c e e p t u , Jll'ereito, preciu, pn!u, *preso (por preheusu). P'l'eso, prora, prua, LrallP, t,raee, ~ trullra, erlha, l r a(n) s, trs, etc.
) MEDIAIS

104. Gl (TI), Gl, PJ. Estes grupos, quando iutervoeliros, reduzfm-se a /h; ex:* orirla (por auticula), orelha, graclu, oralho, speclu, espelho, * acucla, ag-ulha, apicla, abelha, Jnacla, 'iilalha, oclu, olho, a(n)sicla, aselhu, rubicJaria, coLilhei'la, a rt i c I u, a'teihu, p e d u c I u, peolhu, v e tlu,

'\.

~J.IJ.

sit.la, s,.,lha. s('rralla, st'l'ru.lh(t 1, te~.. la, tt)lh a, r r g I a , reih rt, r o a g I u . nu tilt u ,. se o c lu , 111 auuclu, (por sropulun1, Jllanipulurn). es,nlhu, 111111h o.

n)lf~t,,

IO:t. Cl (TI), FI. PI. fil. Estes gruvus, quautlu pt'eredidos dP tunsuaute, arharn-sc representado:-; Pin porlugu{~ por f'h os quatro priinriros e por /h u nllin1o; P\.: .1) * I'PBHH<'Iu, tpor f'oeuituiH). {u,,ho, * rnanrJa (por tnatu la), '1/lftllt'lta, * triurla,l_por* rriuif'ula. de erinis) cnntlta, ~ truuC'lll lde lruueus). ln111rhu, * (aruuneu (por c a r}, u n c ulu ), t'a J'u 11rhu, tll as t'lll, ,,ucJ,,, * fa s c lu (por ra~ciola), frtt'lta, =H- fastlu lde t'as===fax por raeula), ft'hf), conrla, l'uurha, sarcJu. sttl'ho. astla, acha, infla rt, illl'lutl', * afflare. arlutl', intplere, t'ilthfl', a1nplu. au,-hu: 2) si11glariu, st!JliiH il'o tal'c.) siuglos, ~e11lhus, cingia. cllllttt (are.), cilha. OLs. I. O f!Tnpo ti tinha-~e j trausfonnado en1 f'l uo latiin YU lg-ar, sepu ndo o lt'~ tenHtnho do gratntico Proho. Obs. II. Pala\'ras ha eu1 que nos grupo~ cl, yl P pi se deu apenas a troca do I pelt' r e alnandatncnt.o da eonsoanle inicial, quando viuha precedida de vogal ; so, pois, de data 1nais recente, i~to t\ roratn ton1adas, quando j no dtnninava a lei da transformao daqueles grupos crn !h ou eh, a:-) SPguintrs: igrPja, seural (are.), eu1pri, (a par de enl'he,), J't'fJI'a, cobnt; tlubrar, siJnple.z, cabru.n1o, ele., de e c c I e s i a, s e c u 1a r e , i n1 p l e r e , reg u l a , c o pula, uu pI a r r., si n1 pI i c e, ~ c opu I a rn e; ainda noutras, que so srrn dvida rnais modernas, a coHservao da vog-al prc- ou postnica, contra a t'tgra, in1prdin a fonnao dos grupos : assin1 periyv,
1

t Se no vem antes de xvn-x, u.

s~trrali.t,

que se 12 en1 Isidoro,

LXXIV

artigo (ao lado de artelho), 'oin.co, etc., tle pericu lu, art i cu I u, v incul u, etc.; so finalmente as mais recentes de todas as que, como ')nacula, 1'nculu, etc.' conservam a frma latina. Obs. lll. Senhos (a par de srnlhos, que Viterho escreve erradamente selltos) e unha so devidos a assimilao do Ih nasal antecedente ; em cilha, que o portugus are. dizia tinlha, parece pelo contrrio, ter-se dado a assimilao da nasal ao Ih, talvez por influncia do i: Leite de Vasconcellos, porm, admite (vide Re1ista Lusitana, vol. VII, pag. 68), ao lado de cingida, outra forma * rigula, donde viria o actual ci!ha. 106. BJ, Gn. Estes grupos trausformarn-se respectivamente en1 br ou t'r e nh .: ex. : J) no b 'I e . .,1obre, obligare, obiiga,, * ~ahlen (por sabulos u s , de s a h u 1u In), saibro, p a r a b ; I a, pala v1a (dissim.), etr.; 2) ligna, lenha, signa, senha, e ognatu, C'ltnhado, cognoscere~ ron!tecer, agnu, anho, quam Inagnu, crnnanho, ~ siagnu (por s ta num), estanho, etc. Obs. Pertencem a poca posterior, tliboa, ncoa de ta huI a, n e bula, em que a conservao da vogal postnica impediu a formao do grupo bl. Ern fala de ~ fab 'I a r e (~or fab uI a ri) deu-se en1 portugus a assimilao do b ao I, ao passo que o espanhol conserva o grupo, pois diz {ablat (are), llablar. t 07. Tr, Pr, Fr, Cr. Nestes grupo~ d-se apenas o costumado abrandamento da consoante inicial, se esta vem precedida de vogal; se de consoante, passam inai terados para portugus ; no primeiro deles, isto , tr, cai alm disso o 't, em ambos os casos, se ha outro r na palavra (dissimilao) ; ex. : grupo t~r: a) I a t r o n e, ladro, p a t r e. padrre, pae, ma t r e, mod're, rne, v i t r eu , 1:idro, * c i t r a (por c i t r e a), cid-Ta, pu t r e , podrre, a t r i u , adro, etc. ,

b) mo(n)strare, JHost-tar, nostru, ,zost,o (are.), 1tosso, ostrea, ostra, litt(e)ra, letra, quattro (quattuor), qualto, etc; c) fratre, frade, ara-

tru, arado, t'ratru, Irado, ueretrariu, derta,[t!i ro: r o s t r u , 'ruslto (are.), 'rosto, r as t r u , rastro ou rastu ~ n1 a t r as t r a 1nad tasta, etc. ; grupo pr: a)~ popre (por pau per e), pobn, aprile, abril, Jpp'rc, lebre, eapra, tabta, sup'rare, sobra,, op'ra, obra, etc.; b) comp'rare, cun~p-rar, scalpru, t)scpro, approLare, apro'oar, ~uispretiarc, despre:ar, etc.; grupo (r; a) a fr i eu, trego ou thtego, hif'ra, bebra, etc.: b) suff'ro, su{ro, ~ex fricare, cs(regar, sulf're, t.'ll~ro(re, etc.: grupo ,.,.: t~) lacrima, htgriuta, macru, ?Hagro, soeru, .-.oyru, ~ vinuacre, 't.'i,layre, saeru, etr.; b) ser iLe r e, esc,eter, se rip tu, csrr#u, etc. Obs. A par de frade, ha as frn1as {l'aire (are.) e (teil'e, que me pareeem provir de ~ fradre (Yide grupo d'~). Jladre e 11ad,.e reduziran1-se a ;nai (assim ainda em gallego) e -nu( e (intluncia da nasal) e pai, talvez por intluncia da linguagem infantil, na opinio do dr. Leite de \'asconcellos (Evoluo da l ingoayt'Jn, pag. 74). Em nostro e vostro parece ter-se dado primeiramente reduo do grupo tr a t e depois a~similao regressiva, devido certamente a prclise. A queda do d nos are. Pe1o e pera, de Pet ru e p e t r a, atriLuida a prclise pelo mesmo tlllogo. I 08. Dr, Hr, Gr. Estes grupos acham-se representados em portugus respectivamente por ~, br ou l't e gr ou ir; ex.: grupo d,1~ catd r a (por cthed r a), cadeira, quadre II a, qu.aireht (are.), coirela ou cou,rrela, * quadra lPOr q u a r ta), cai-ra ou quaira {are.), etc.: grupo bT: a) colubra (por cl ubra), cobra, febri, teb1e, etc.; b) lab'rare, lavrar, lib 'rare, liv'ta-'r, febr'ariu, {eve'rei'ro, libru, litro, te n eb r as, trevas, etc.; grupo gr: a) nigru,

r.xxvr

ag'ru, agro, etc., !J) i-n tegru, inteito, ~fi a~ grare (por fragrare. {lissilniL), f'hei,.ar, agru, ttiro 1 (are.), ete. Ohs. (luarento n tfltarrsJJtll, segundo Cornu (/Jit. ,oi'fug. l''JJI'acllf', ~ I!l'i) foraru l'or1nado~ se~nn)do 1 ,.; nquaenla (are.).
JU'[f'l'O,

Gl'upos imprprios
a) lNICJr\IS

I 09. Dos grupos itnprprius so iniciais apena~ os que priucipiarn por s. Estes, no latitn \'u]g-ar, tiuham loinado u1n i,. que depois 1nuoou para '\ ao ([Ual os ~e encostou; ex.:* spata (por spathaJ. t'SJ>flda, scalpru, esf'opl'o, * scarahi('lu (por sr. ar a h a eu s), esfara rf'!ho ou Pscra1elhu (pop. ), * e sclavu, t'Sf>.roto, * sruelu (=scop'ulu), escolhu, seriherc, esfTl)ttl', seutella, t~scadella, scutu, tscudn, * s1naralda (por sinaragdus), e~;neralda, spatiu, espau, sper.lu, t'SJie/hu, spi('a, rspiya, spo(n)sn, tJSJ){)So, etc.
I~) l\IEDJATS

11 O. Tendo en1 ateno a consoante final, diYidirci estes grupos em prtlatais, dt)ntais e labiais, como fiz ao tratar das consoaHt.es si1nplcs.

a) palatais :
1 J 1. So palatais os ~eguintf'S grupo~ : tl' c, n c ou n q, n ' c, r r, n g, r g c s c. Destes :
~ En1 Castro-Daire, antigamente Castro-Dairo (isto : d'airo): vid. Rev. Lus., u, 3o.

LXX\"11

I) Passcun intactos para porlug-ui's: u ou n fl. r r, r g-; ex. : grupo llt) r a lt ('i d IJ, ra urn, r a 11 r o ff"', rtll1t'ur, *roncar(' (por rhonchart'), rnnrar, Jllilllcu. nutncP, juncu, junco, 'if:nluuru (por Jnucu), n1n11cri, 'll:riuque (por quiuquc'), rinrtlll' (r1rc), rin,.,, etc.: g-rupo rc) llH' tc t~d c, n1rrcr:, * 111 P n~a n (por Incrcari), nH'rt'ttr, arr(h)il'piscopu, arohiSJ}(). fure a. /;,no. c. i r c. i na r e, t'f'rcto r, 1n u r c I' cu, 111"rccr1o, cirta, t't'rf'a, etc.; grupo ny) cinge r e, t'11fJt'r (are.), ,iuyir, rrauger. (rouyir (011 (rall~ir), lau;.:-rt'rc, ftfllfJtT, sanguin<', "'''11!JII'', jungcrP., .l.lllltf.il ' CI.C. !':' 'rl'll}lU rtj) Yirrinn , l.'rtji'IJL ' lllarrrinc , r. t' Jilf'~"!l'''n. parg-u (por pag-rt, J'fli'!JO, spargcrP, l'SI"'~"f!Cr (are.), tsjutryir (r ''SJJor-:i;, aspar'g-u, t'SJif'l'!/n, o rg-anu. nrytin. el.c'. Ohs. ~. o d n p ruyeuincia c:-;pau hola l'nlhcr ( arr.) l' rcnh i r dc t a n g e r c r r i 11 g e r e : c r. I'' a ii i r, ff 11 i r, ''Jlir. t'nHsfrciir, 2) Ahrandant a lti1na ortsoanl:t~. quando seguido:-;
11 :;!''

fi C

t( ,

O, H ,

OS g' I' 11 pOS rt H ll ;\ fl ie OS I''(', t J' t' ( 11 C S lf~ O C

l.ransfonna-se ent ~. se se lhe scgur c ou i), n 'c, passando 110 seg-undo desles t.res g-rupos, isto .:~. l'IU ,r,, a runsnant.e d para /, se esl prcredida de vo r aI. raiudo, se de ron~oanf(' : ex. : ~Tupo r't:) v c rr u n n i a (por Y c r e eu n di n, l'tryunlta, g f' r' eu, sint'' (are.). Ptc.; grupo tl'f': f~) jud 'rarc,jn!gor, tuf'd'ca_, Jllt'lya, Plc.; h) vind'care. rinyar, nttd'riin, uo~t>, etC'.; grupo. n'f') *IHUt'('u, uuu1yo (are), ntanra. 1/IUH!J''' sen'ru, ~l.'II!J" (an.), doHtin'cu, dnnt i "!lo, clr. Oh~. O alna11da tneu t.o nes lt'S g-rupos foi an t r~rior queda da vogal pre- ou post.c'>uiea, que nctn sr.nl pre raiu, co1no se v Cin jui!far (are.). :n O grupo se en1 porl.ugus reduz-se a f', quando seguido de ,. ou i, e pennanerp inallerado anles tfout.ras vogais; ex.: aJ "*Palcsccrr. (_por pali). padrccr, *gratcscerc, afJrodcctr, eugnusccre,

LXXVIII

conhecer, nascere (por nasci), nacer (are. e pop.), * excadescere, esq1Jeccr, ~ offerescere (por offerre), nfererer, roscivu, rocio, etr.; h) Inusca. 1noscu, cinisculu, cisco, pisearP, (=piscari), pescar, ele. Obs. I. E' em obedincia eti1nologia que se esereve nascer, c1escer, descer, etc., pois a forma e pronncia antiga e ainda popular nacl'r, cren,r, etc. ; por analogia eom o infinitivo diz-se hoje nao, crca, agradea, etc. Obs. II. O grupo se +-c uu i acha-se excepcionalmente representado por J~ e1n bai.rel, fo:ro ou (ai.ra, fci.re, pci.re, UleXl'r, c.1ada ou eixado- (are.), ,,,,_ :rada, de v as c e 1lu (diininutivo de Y as c ul u 111, que o ta1nbem devas), fascia, fasee, pisce, Iniscere, ~ase ia ta, (de asei a), talvez por Jnettese do c, e d ai 9 grupo cs ou ;r ( 72).

b) dentais:
J J2. So dentais os seguintes grupos : c t, rn' t, n't ou nt, pt ou p't, rt, st ou st, gd, nd, rd ou r ' d ; h s, c s, n s, p s, r s ; rn ' r, n r ; m 'I, 1' n, ou n ' 1, m n ou rn ' n, r n, s n. Destes : 1) manteem-sc em portugus : n t, r t., s t ou s t, nd, rd ou r'd, n'r, rn e s'n; ex.: grupo nt) fonte, fontr.:, fr o n t c, fronte, gente, gente, ponte, ponte, ~ menti r e, (por menti ri), nlenti1, etc. ; grupo rt) y i r tu te, l'irtude, parte, partc, sorte, surte, artclu, artl'lho, art.einisia, artPinija (are.), artt'-ln isia, curta r e, corta-r, etc; grupo , st ou s'~J ~canalangusta, cangosta, conyosta ou qu-ingosta, masticare, 1nastigar, n1ustu, '1nosto, gustu, gosto, sustinere, soste-r, repos 'ta, -reposta (are. e pop.), -resposta, etc.; grupo n) vendere, vender, grande. grande, unde, onde, pendere, pendett, mundare, rnondar, findere, {ende1, confundere, co-

LXXIX.

{ondcr ou con{onder (are.), can{undir, etc.; grupo rd ou r'd) cardu, cardo, ordine, ordenl, perdicc, perdiz, gurdu, gordo, su rdn, surdo, Yir'de, terde, etc.; grupo n'1) ten'ru, tenro, gen 'ru, genro, hon'rare, onrar, etc.; grupo rn) carne, carnr, tornu, torno, tornare, tornar, sarna, sarna, perna, perna, furou, {orJto, fornacla, fornalha, etc.; grupo s'n as'no, asno, as'nariu, asnci?o, etc. Obs. De 1nas t 'c a r e e cs t 'rna r c procedem ?nascar e osnlar, asnlar ou esntar (are.; desta ltima palavra deriva o sub. cs1no, na frase a es~no), a par de 1nastigar e esti1na1; a queda do i pretnico tornou de difcil pronncia os grupos te e tn1, que se

reduziram respectivamente a c e. 1n (assimilao). Acerca de sti = sch, depois eh, Yeja-se 70. Em funil de ~fundi! e (por fundiblum) o d foi assimilado ao n; cf. pop. i'ngora por indgora, ne por ande. 2) No grupo ct o primeiro elemento, quando est precedido de Yogal, vocaliza-se, quando de consoante ou ditongo, assimila-se ao segundo, passando depois as consoantes de dobradas a simples; ex.: a) fac tu, feito, doctrina, doutrina, doctore, doitor (pop.), dmtto1, plac'tu, preito,* pactuare, peitar, fructu, (ruito (are.), f'ruto exs u c tu, e.nxuto (are.), en:ruto, facticiu, f'eitio lacte, leite, coctu, coito, nocte, noite, etc; b) sanctu, santo, comp(u)tare, conta'r, punctu, ponto, junctu,junto, cinctu, cinto, *pinctare (en1 vez de ~ pictare, em lugar e sob a influencia de pingere), pintar, unctare, 'untar, tinctu, tinto, * pinctu (por pie tu), pinto, etc. Obs. J. Sobre a reduo do ditongo 'lli a 'U. cf. 50, oLs. IV. Obs. II. Em dito e pito (a par de pinto), por diito e piito, deu-se a reduo dos dois ii a un1 s; arrotar parece vir no de ructare, mas de ~ ru ttare, a julgar pelo antigo francs 'roter e rautet; en1 JJente_, de pectine, comunicou-se penultima

-LXXX

slaba u sorn na~al da u lt.itna t, cvendo a sua evoluo ter sido: * prilrn, pitrn. }JU1fl>n, (fonna ainda YYa na Beira e enlprPg-ada por CainPs nos Lusiadas, Yl, I i) e JU'Illt> (dissiinilao). Cull'ha c trchn, dr. eulc'ta e trac'tu. so de po(cdt'nriacspanhola, onde d d nnnnahnPII te eh : rf. htchn, zwcho, !relu, '" wh r, ,_.te. ~) ~o grupo I'', quer ptintitiYo, quer ro1nnko, o pritneiro elernenl.o, quando preeedido de Yogal, ora ~c yoealiza.:- ora se assin1ila ao segundo, quando dn cuHsnaule, assitnila-sP sen1prc, passando_tlepois, f'Jn harn1onia c.otn a regra (~ I oo, o), a r.onsoante dobrada a siinples; f'X.: a) ac,eptu, oleitu, ac.ccpt.abile. Ot./t'IOUl'l, C.OlltC}lf'OliC, COilCCftlO, haptizare, bo11fi::.orc ou houti-:.ar (an~.), hatJli:;or, raptiYo. ,,ntliun (are.), l'oli,(J, eap'tale, cundol, * cap't.ellu, caudc[ OU cuudd, ele.; b) scpte, Sf'if', ruptu, ruiu~ s c r i p tu, esc r il ,_, ~ f a p t a i c, n t lu r, a p t a r c, a I u r, * nepta (por ncptis), Jirfo, elf'.: f'} pron1ptU,JJrnnfo, assu1nptu, ossNHln, assuinplio~He, assunii.IJ,
('L<'.

( )IJ~. J. t:otno sra v, tnuito :-;ilnilhant.c ao do grupo d o tral.antcnlo do grupo Jlf: o italiano n~o f';tz difenn~~a CJtt.re um P outro, eomo se v Cllllwttu, nulll', hllo. !alto, rulln, Sf'1'illrwe, Sl'lll', etr. a.','cJIIfl/lfl, de se pI.' Jn a 11 a, sPm dvida de iJnportao (~strangeira; a ruusPrvao do n intervoclico ltf)Jn rnosl ra q uc no evolurionou 11a htwa do Hosso povo que, p~tra e\prirnir a tnesina ideia, se servia da palavra duJJtuo, de hchdotnada. Ohs. 11. Etn t'tllu (a par dr nlrfdu1, (]t~ cuh'l.u, o t!Tupo 't foi tratath) rutno o pi, au qual idutieo. O rncstno Pln Ii ndn (ao Iado de li "'poj d f~ li rn p d u . .]) ~os grupos rotn:\uicos JJt'l e n't ahrarla o/,
t Deu-se o inverso cm dcn de adc <a na t c c lcndcn Gil Vicente) de lcndc.

passando no primeiro o nt a n (assimilao); ex. : grupo ?n't) se1n'ta, senda, sem'tariu, sendeiro, com' te, condr, lim 'te, linde, etc.; grupo n't) p on 'te, po11de, *cxtron'tu (dP *tronitus por tonitrus), rst1nndo, hon'tate, lwndadc, poen'tentia, pendenra tare.), l'enilt:ncilt * repen 'lere, arreJ'l nder, e te. OI.Js. E' eyidentc que a queda do i f'oi vosterior ao ahrandain(~nto regular t.lo 1. 5) No grupo gd o primeiro elemento, em harmo .. nia con1 a sua tendncia, Yocaliza-se; ex. : )I a g da .. lena, 1Jla udalenrt ou ;1/a., dalmnt ( arr. ), Jladalena ou Jladanela (pop. ). Oh~. A palavra J/atlale,ntt ou JJ!andahna, citada como exe1nplo, semi-erudita, o que se Y da con servao dos n c l inlervoc~licos. Em amiddula deve ter-se dado assin1ilao do g ao d e depois nasalizao do i pelo 1n, resultando da anl-ntlna. G) Nos grupos 1s e ps d-se a assilnilao do priInPiro ao segundo elemento; ex.: grupo 'rs) ad ver& su, acesso, versu; l'esso (arr.), verso, ursu, 'llSSo (are.), ,urso, Yrrsarr, aressar, dorsu, dosso (are.). dorso, persieu, pesstgo, persona, pessoa, T(h)yrsu, Tisso (are.), etc.; grupo ps) ip~c, esse, gypsu, yesso, etc. Ohs. Con1o se Yt: dos exenl}llos, o portugus Inoderno ressuscitou por veze8 o prilnitivo Fs, ahandoHando a assiinilao que ascende ao latim vulgar. 7) Nos grupos ns c s cai o n no primeiro, e, no ~egundo, o b ora se reduz a u, ora cai; ex.: grupo 11.~) mensa, Jnesa, mcnse, nu1s, sponsu, esposo, tcnsu, teso, portucalrnse, *portuaaes, JJOrlu (Jlles, prensu, ptesu, pcnsu, j)eso, Inonstrarr, rnostrar, etc.; grupo bs: a) ahsiua, ousia. (are.), ai.Jstinere, austcr (are.), abster, ohstinatu, austinado, aLsencia, ausnria, ahs.tinente, austinente (are.); h) o:Uscuru, oscuro (are.), esc~uro, abscon-

txxxu
dere, ascondPr (are.), P:WO'Ilt!Pr, absolvere, assol1)er, etc. Obs. A queda do 1t antes de s dava-se j no latim vulgar, como se v das inscries. No galego tnais geral a reduo do b a u (atravs do v), pois este ainda diz ouservar, ouservanca, oustinadn, ou.~equio, ousequiar, etc. 8) O grupo cs ou ~c, quando precedido de cousoante, reduz-se as (assimilao), quando de vogal, a is ou ix; ex.: a) anxia, ansia, anxiosu, ansioso, etc.; b) exceptione, ei.reio (are.),~ excepte, eixete (are.), etc. Sobre cs intervoclico vide 72. 9) Os grupos ro1nanicos ~,,.,. e ol'l intercalam um h, e o segundo grupo. alt\m disso, rnuda o l em r: ex.: grupo 1n'rr) hum'ru, o1nb-ro, mem'rare, lern bral', cam'ra, clnnbra (pop.), num'ru, no1nbru (are.), ~ cucuin'ru (per cucumere), cogmnbro, etc. ; grupo 1n' (), cu m 'I u, cmnbro (a par de crnnro), ~ insimul (=dn sin1ul) ens~rnb1a (are.), sm'lante, sernbrante, etc. 1O) O grupo 1nn, latino ou r"on1anico, reduz-se a n (assimilao); ex.: somnu, sono, somniu, sonhu, somniar, sonhar, autumnu, outono, autumnale, t.J'li~lonal, damnatu, danado, dom'nu, dono, tloin' u a, dona, ~dom' nicella., donzella, etc. Obs. B' escusado advertir que cm vinw ou vi'Jnp,,, ou te (are. e pop.) ou ho~ne1n, cosi'u:lnf/, sernea r, etc .. no se deu a queda da vogal pos- ou pretnica e portanto no houve a fonnao do grupo 1n'n. Desl-urrrtb1ar de ht1nbre, de origem espanhola, lngua e1n que nt'n d 'JJtbT, ~f.lton1re, costurnlne, t'irnlne, e te. 11) Nos grupos romnicos I' n ou n.' I d-se a as similaco do rn ao l; ex.: sal nitru, salitre, mol'nariu, rnoleiTo , fun'la, f.ula, etc.

t Tambm monleiro no antigo portugus (c. f. Viterbo, s. v.) por influncia da nasal.

LX~~Ill

Ous. Esta assinlilaco dava-se j no prprio Iatint :)Ue oferece c o II e g a, u 11 u s, nu II u s por c o n lega, un(u)lus 1 nou{u)lus.
c) lahias.:

11 :L So labiais os seguintes grupos: gn1, n 'm, rm; n1p, rp, sp; n1h, r h; dv, nf, nv e r v: des~e

1) manteem-se eu1 portugus : ru1, "'P (excepto se lhe segue t: cf. 1 J2-3), 'tp, sp, utv, ,~v e ,o. ex.: grupo -rn1) for mica, forrniga, formare, fiJr1nar, arma, aru1a, * tnurm:uriu (por murmur), mo't1noiro (are.), etc.; grupo rnp) ampulla, e'inpulll, liinpidu, li1npio (are.), tiinpo, rumpcre, romper, compania, co1npanha, componere, cornpoer larc,), C01rtpor, etc.; grupo 'rp) turpe, torpe, COrpu, corpo, etc.; grupo sp) :flc cospuere, f'uspir, suspiriu, suspiro, aspectu, aspeito tare.), asperu. rlspero, expedire, espir (are.), despir, etc.; grupo utb) plumbu, i'huntbo, an1bos, a1nbos, palumbu, po1nbo, Co 1u mb a, Co1n!Ja, etc; grupo JllV c o n v enire, convir, invidia, l}nt:eja, inventare, inven tar, invol vere, envolte1e, etc.; grupo rv) corvu, co,z'o, cervisia, ceTveja, cervu, certo, parvulu, parvo, serviciu, se'rvio, etc. Obs. A1nos, que se encontra em portugus are., talvez de provenincia espanhola, pois que nesta lngua o grupo rflb d regularmente 1n "' (assimilaro ), que se reduz a ol; ex: plcnno, la1ner, etc., todavia, ao povo, ouve-se tanu!in por ta-1nbenl. 2) O grupo nf pode perder o n, como se Y no=' ares. ifante, co{o1tder, co{ojon, i{t'rno, de infante, confundere, confusione, infernu. 3) No grupo 9111 o y vocaliza-se; ex.: flegina, {rein1a ou freu'ina , pigmenta, pi1ne,lta, etc.

l.es

LxxxrV

4) O g1upo romnico 11 ''tn acha-se representa do ein portugus por hn (dissimilao); etc. : an '111 a, ftf.tna, * animaliu (por animalia), al'JOalho, etC. Cf.. itnlltno (are. e pop. ), Jerol n1n, encolJJlia, etc. 5) Nos g-rupos 'r e ti 1, passa, no prirneiro,. o '' para o 'V e, no segundo, cai o ti," rx. : grupo rf~) ('arhoue, carrilo, barba, hlll'l'll (are.), urlJa, harh a r u, broi'O, v c r h u, 'l.'f'Tt'o (are.), rcrbo, a r h o r e, arcu1't' ar])orttu ar,orfdu ar],utu tjr?'odo sorhere, sorcerJ etc.; gTupo d1') adYersariu, acersairo (are.), advcrsu, acesso, atlvenire, rueir ou al'r (are.), adyentieiu, a1eJillin (are.), adventu, tu'eifo (are.), advocatu, tuoyadu ou 1'ogadv (are.), ad t'uyadu, a d v o c a r~, 'u'oya r ou 1oyu r (are.), etr. 05s. Con1o se v(~, o portugus tnoderno fez revi ver o d no grupo d 1 1/ur,,n, de 111 o r h u ~, { lernto espauhol. 111. L rnais consoante ora ~e vocaliza, ora se 1nan tm ; ex. : a) ra I e e, j(Jitc. c a I c e, ~coic~, paI p aJ'(~, p()upar (ao lado de apalptu), *tal paria (IJot ta!pa que deu htiiJ'll en1 g-al. e 11tg. dialectal), toa1,cira, altariu, outeiro, saltu, suuln, n1ult.u, IHLlilo, alt'ru, uutro, vtllt're, a-buitre, cultrJlu, rHiltlo (are.), ruteln, ~ ascultare (por au~cultare), ascuital' (are.), esrutar, cal v a ria, fllll'l'ira (pop.), etc.; 1,) a I h u, a lt o, * s i ll n1, lPO r g i h i lu s), si h n, c a Yal'carc, f'aralyar, ga]'eu, yalyn, sal'earin, salfJll'iro ,. foJJ'care ' j(Jhjlll' ' u~~J'catu tleftJatlo ' f: PS. . '. tneralda (por sn1aragda), cslnl~ralda, caldo, f'aldo, e a l da r i a, raldt'ira, p ui n1on e, paf.nu7o, patina, pal.,la, palntariu, pal11tfirv, al'quod, algo, pulpa, 1Julpa, pol'pu, pulto, rolaplh)o, f'olt~ ou ('O!Jw (are.), yulpe, ahsolvrre, assoltcn (are.), calvu, talto, ~ii \'a, selra, *ai tiare, ala, *altitia, alte:a, allu, alto, vultu, tultu, sollu)tarP, soltar, etc:. O)Js. 1/uo, esrupru, t:'LC., tiP hallau, esealpru,.
, I ' ' ' '

LXX\. V

se no C3to por houbu, t'St'uu pro (esta ullitna fonna existe no galego actual c no portugu~ are.), dcyen1 ~er proYenientns do espanhol. lngua cn1 fllH' o ditongo ofl ~c rt'duz a o: rf. oiro, etc. E' rscusacln adYrrlir que e111 ca1aluor, .wtlynciro, f(Jiyor, d,,!yadu, JWll'o (de .. polb,_,)_, etr .. o drsapareciinrnto da Yog-al prctnica foi posterior ao ahrandanlf'nlo da consoanlt'. En1 1H1'1l!Jir de n1ulgcrc dPu-se o uasahnento dou pelo n1. que o an fecclll' : a troca do l por r ctn .,, rz(,, de uI' c e, t" certarnenlc dcYitla a influncia da palayra erice (por rricr), fit' que -tro;r>dr t.I<Ye ser drrivado. t 1:,. Para Inais facihnentP SP podenn Yt'r as lransfonnaes sofridas pelos son~ latinos na sua passagetn para portugus. darei aqui utn rrsnn1o das prinripai~, recapitulando a~sin1 o que atrs fica dito sohre yogais r consoantes.
oj YOGAIS
t 1fl, As Yogais tnicas passaran1 para purtugut\:-;

con1 o Inestno Yalor que t.inhan1 em latiln Yulgar, isto {, o c a rrduzira1n-se a a, c deu , r e 1 deratn (~, i deu i, u deu , e L deran1 ri e u uru u; as touas. quando persistiratn ou no fura1n suhstiluhla~ por outras, acha1n-se representadas pelos Inestnos sons que aquelas, tnas enfraquecidos geralancute, a no ser nos notnes cotnpost.os en1 que prrsistiu a eonscif'ncia da sua ron1psi.o.
b)
117. A
S(1 HliYogal

SE:\IIVOGA IS

i ora se junta Yugal tnica, fonnando assin1 os ditongos ai, ei, oi e ui, ora se combina co1n as consoantes a que Yem junta, 1nodiHcando-Ihes o som, principahnente se estas so c,

d, I, n, ora consonantiza-se. A ~e1nivogal til junta-se tnnas vezes vogal tnica, formando ditongo co1n

ela, outras desaparece ou persiste.


c)
DITONGOS

I I R. Ao dif.tmgo au corresponde f'Hl portugu~~s ou :o~ ditongos nr coe reduziram-se respectivamenf.c a I' r. t:. . d) CONSOANTES Sll\IPLES

I 1n. As consoantes latinas

~ua passagem para palatais. isto , do c e g, quando seguidos de t! ou i, as quais se transformaram respectiva1nentc em c (==ss hoje) c o (-==j), e i, que t.o1nou o so1n de .i Todas as explosivas e contnuas intervoclicas, quando fortes, permutara1n com as brandas respectivas, com excepco das palatais c e o antes de e ou i, que se transformaram respectiva1nente em z e g (==.i), isto : S explosivas fortes C, t, }J e COHfinli((S (nrtlS S, { do latim corresponde1n as: rxplosinrzs brondas fi~ d, b c t'nnfinuas brandns s (= z), r do portugus. Das lr[11idas manteve-se o r e caiu o I: das nosai.~ permaneceu o n1 c o n comunicou resonncia nasal vogal quP o antecede, resonncia quf( na actual lngua ora persiste, ora desaparece. Exceptuando s, l e r, tornados finais pela queda t.la vogal iinediata, todas as demais consoantes finais caua1n.

iniciai~ persistiran1 na portugu~. com excepo da~

e)

CONSOANTES DODR -\DAS


T

120. Co1n excepo do

e s, todas as Inais sim-

plificaram-se.

{) GRUPOS ~O~SONNTJ~OS

rt) prnprins
121 Os gru po8 prprios cl. f', pl transformaram- se todos, quando iniciais ou Inediais, mas precedidos dP eonsoante, nurn nico sorn, eh, nos trrmos de introduo mais antiga, e respcctiYamente em c,, {r e pr nos que a lngua depois recebeu sob influncia da literatura: os grupos mediais intervoclicos cl, yl, pl fundirant-se igualmente num nico som, lh. Os grupos br, c-r, dr, {r, gr, pr e tr mantiveram-se, quando iniciais, c abrandaran1 em geral a primeira consoante, quando intervoclicos, dando respectivamente lT, gr, ir, hr, ir ou gr, br e dr ou s d, ~obre tudo quando na palavra J1a outro 'r ( dissimilao).
b) i nzprp'rios
122. Dos grupos imprprios, que so sempre mediais, uns, como nc_. rc, ng, rg, nt, rt, st, nd, rd,

n'r, rn, s'n. nn, 1np, ']", sp, -nzb, 111' e JT passaram inalterados para portugus, noutros, co1no 'rn't n't e rh abrandou a segunda consoante, noutros deu-se ora vocalizaro do primeiro elemento, ora assimilao ao segundo, como en1 ct, pt e finais consoante, e ainda noutros predominou a assin1ilao, como em rs e ps, ou se intercalou utn novo elemento_, co1no nos grupos 1n ' r e tn 'l . 123. , pois, du1n n1odo geral esta a provenincia dos sons portugueses:

a)

YOGAES ORAIS

Co1no arjn1a ficou dito,

po~suia

latiin vulgar

sPte vogais, a saLer: , , , i, , u, as quais podiam ser tnicas ou atonas; dumas e outras proyeem as portuguesas. (Vejam-se os 22 a 48).
b) YOGAES NASAIS

ProYeenl as vugacs nasais da lngua portuguesa, que so il, c, r, a, :u, das Yogais orais latinas se .. guidas de n ou 1n (cf. tR, J 0 ).
f')
lJTO~GOS

ns llitougus proyerrn todos, (1uer os de subjunet.iva i, como ai, ri,- oi, 'u-i, quer os uc suLjuntiYa "', que so c,u, in, ou, da auj uno das vogais orais a u1n i (ou c) ou u, originrios ou resultantes de Yocalizao de consoante, que se lhes segue irncdiata ou mediatamente; s os ditongos' ci e ot~J que pode1n resu1tar tambe11 de a junto a i e 11, quer primitivos, quer resultan tcs de vnraliza{~o de consoante. (Vide 2 3, 25_. 27, 2!l, 3 t, :33, 50).

As consoantes pruYCein : b de b ou , de }J (~ U2, J oo). c (=kj <lc c (+a, o, 11) ou de cc (~ 5!1, I 00). c (=s~ de c ( -l- t', ~), de ci ou ti 1nais yogal (s 61, 70). d de tl uu t (~ 76, 7-1). r de r( 96). g de c ( a, o, u) uu de y ( a, v, ,u) ou q ( 60, G5, 66, 71). 9 (= j) de g ( c, i) 6 5 . j de i, de s, de di -1- vogal ( 69, 70).

l do l e por vezes de n ( dissilnilao) ~& s;J. Rfi


(1hS.
'I n

o ( ~ n8' I o()) . n dP n, de nn c iis vezps de '" (* R6, I no, 9R, ohs). p de p ou PP (~s un, 1oo).
d('
'I H ()li '1111

qdcq(s71).

r de r; 1T d c ''T ( ~ R2, I oo) . s de s; ss de ss (* 7~}, 100). 1 de ou li ( 73~ tOO). 1 de r c dr b (~* Hrl, !l3) . .r de J' c dc .w~ ( -~ (~ o 11 i, i '"2 , I I 1, :1, llh~. H). ~ <lc ~ c de ri ou li ( -+- vogal) (* sn 7O). nh de ni +vogal e de gn ( 70, J 0()). lh de Li+ vogal r de cl (tl), yl, r)l ( 70, 10~). eh d{\ sli yogal e cl, f', z-,l ( 70, 102, 105).
I

Morfologia
Nesta parte da gran1tiea apontarei apenas as diYergncias que exist.cnt entre o porlugut-~s ac.t.ual e o arcaico. 12--. St nsTAr-.;Ttvo::; E \DJECTIYOS: u) 11 unuTo. As regras que hoje regulan1 a formao do plural so as mestnas por que se regia a antiga 1ngua: assin1 os no Ines acabados c1n yogal ou ditongo orais forInaln o plural cotn acrescentamento de s; aos terIninados e~n consoante junta-se es; rx.: I) a visso. avissos, coobra, coo/Jras, alru itrc, abu itres, agrn, ag1os, per{ia, perfias, cobii(l, cobiiras, anho, anhos, tanto, tantos, ledo, ledos, fiernoso, frentusos, bo, bos, louilo, loutios, etc.; 2) beenorn, beenes, co?'GfOin, coraes, 1na.1, 1na.res, al{ercz, al(c?e;(s, {rol: flo?"CS, silnplez, shnplezes, et.c,

Obs. I. Os substantivos terminados etn yogal proveetn dos temas latinos a., e, i, o, u, cotno h o r a. Jaetities, civis, hortus, tnanus. Note-se que os tetnas n e 'll fundiram-se nutn nico, o; igualmente os nomes de tema etn e; cotno j sucedia no latim. foram e1n geral assimilados aos em a, assim mo 1Jities r mollitia; por esse 1not.ivo o rotnance ofetece:nos dia e no des. 'famb1n os plurais neutros tlos nomes de tema em o passaram, no latim vulgar, a ser considerados como singular de sentido rolectivo e portanto a fazer parte dos notnes etn a : ex.: folia, folha, signa, senha, viridia, ve'ra, etc. Obs. n. Notnes como SO'n1' be1n, 111H' atu,m, etc .. que fazem .sons~ bens, uns, atuns, etc., pertencem ao numero dos que terminam ein vogal, estando por sfio (p1. s{ios donde, por contraco dos dois oo nu1n s, ss ou sons), be (pl. bees ou bens), etc. Fhn etc. que faz no plural fins, isto , cotno os acabados em vogal, r.om o acrescentamento de s, est por {'i es ou (i is. Obs. III. Co1no sabido, o plural e1n ais, eis (=ees), is (=iis), oes e 'u.es dos notnes tenninados etn al, cl, il, ol e 'lll devido queda do l intervof~lico.

1l

Obs. IY. Encontra1n -se, no portugus arcaico, dont f' son1 fazendo o plural, a par de dons e sons, cotno os noincs terminados em consoante, isto , ses e des, certatncnte por analogia co1n os nomes de t.etna r1n consoante ( n), co1no liilo (are. lun~), leilo (are. leorn), etc.; pelo mcstno motivo ven'lo, capito e outros fazetn no plural veres, capitiles, apesar de terein o te1na em o, tendo sido a dcsinencia es a preferida pelo povo para a forn1ao do plural dos nomes que hoje terminam e1n lo e antigamente o faziam em om Obs. V. Alm da alterao da desinncia do singular, o portuguPs forma ainda o plural, a exemplo

doutras Jinguas (cf. alemo Tnann, pi. 1nitnner, dor(, pL dcn'{m, land, pi. lnder; ingls tonth., pi. treth. {oot, pl. {ect), 1nodificando quasi sempre o som do o, passando-o de fechado para aberto; ex. : et1rvo, cr' os, sso, ssos, pt1o, J?os, c te. I 25. Os nomes que hoje acahatn en1 ilo termina,am na lngua arcaica priineiro e1n orn, depois Pin ont, ro1no ro1~ailo, no, brno, etc., cujas formas foram primeiramente coro,on1, nrnn, hrnom, e depois coraarn, nrnn, bPn.a1n, etc. Ob1. A par .da desinncia o1n, possua o portugus arcaico tatnbem a desinncia arn e tio, co1no se Y em loutio, vrro, silo, etc; u1na e outra provinham de nomes de tema e1n o, que antes da Yogal temtica tinha1n um n; depois, a meu Yer, por analogia, os nomes em ont trocaram esta tennina.o por arn, predominando por fim a em tio. 126. A maioria dos nornes tern1inados cm z ou s, co1no alferez, ot~;rivcz, a 1Taez, caiz ou caez, cos, sfnt_plez, que hoje so inYariYeis, no o eram ainda no tempo de Cames e Joo de Barros, que empregam as formas alfrezes, ou1~ivezcs, a1rd-e~es, cezes, coses e si1np1ezes ou shnplezes. I 27. b) gnero. Os tres generos de latiin- -1nas~ , rulino, fe1ninino e neutro- achatn-se representados P.m portugus pelo masculino e feminino, tendo-se o neutro do singular <'On,Yertido, por similhana da vog-al final, no masculino, e o do plural no fetninino pela 1nesma razo. 128. Quando o mes1no no1ne te1n 1nais de u1n gnero em latiin, o portugus escolhe u1n de entre eles; assiin fi nis, planeta e *dia (por dies), que em portugus arcaico to1naran1, os dois primeiros, o fetninino, e o ltimo o 1nusculino. O substantivo linhagern aparece nos textos 1nais antigos co1no tnasculino (e assin1 em francs), posteriormente, porm, ao invs dos j citados fhn e praneta ou plrz-

neta, como 1na r 1, to1nou o feminino. ~las tan1hn1. no raro a u1n gnero do latim corresponder outro e1n portuguts, o que no para ad1nirar, visto t.ratar-se de entes inanin1ados c portanto asexuados; assin1 cr, flor, (ontr:, que, sendo 1nusrulinos em Jatim. adoptaran1 o fetninino r.1n portuguPs; o contrrio sucedeu a 1,alc. 12fJ. Os nomes Yerhaig ent dor, for ou or c tt:unht'nl os em ol eran1 na antiga lng-ua uniformes: assim sabedor, pPcador, ladrador, l'CilCf'dor, entendedor, rncantador, j)Oslor, espanhol' aplirayan1-se t~nto a srrcs n1asrnlinos, co1no a fc1nininos; nos ('ancioneiros, port~In, embora Jnui raro, aparece j a fonna sc11hora. Dos nomes cn1 es, porl-u[J1.1ls coutinuou inYarivcl por muito tempo, ainda assim o c1nprcgou o autor do J~'JS.W'}JC e subsiste no adverbio po1l'ltgucs-nu'nlc, 1nas curts c ntonts, que hoje so uniformes, nem sempre o era1n na lngua arcaica. Pelo contrrio, os adjectiYos terminados en1 11tH, C.OITIO CO'IUU IH, t:aC1.1UI, crrhr11111, Cf.C., passaran1 de biformes a unifonnes. 130. Co1no ainda hoje os non1cs tcnninados cn1 iio, os de desint1ncia cm 0111 fazimn o fetninino nrt lngua arcaica e1n fia ou ,-;u, con1o infitomn, in(onra, l'(l 1'01H, l'({ ra, isto , O n, segundo a reg-ra, nasalou a vog-al precedente, caindo depois a resnnncia nasal, lodavia alguns destes, cotno Jnocetn, contiliio, ghtlilo. ele., f'OHservain ainda o n primitivo no fe1uinino. 131. Os adjertiYos buo c belo, quando cn1 prelise, to1navan1 as fonnas bunt c bl'l; 1na1', quando ocorria f'Jn eo1nposi:o t'Oin u1n suhstant.iYo, podia conservar o l de origem, como ent 1nal-prcrulo (a par de Jnrrnpecado), 1nal-dia c 1nal-tala H.
1

Mas ainda feminino preamar e mar.

OL s. Ern
l'fftlo, nutl {

1lla 1-ba r a tu, uHtl-a nuuduulu, uutl-la :1'..

advPrltio

no adjectivo.

Gradao
I :12. Das dtgiuincias latina~ pr6tlrias do~ cornpa rativoH pouco~ vt"\sligios se ronRrrvain no portugut'~, taut.o auliAo, t'Utno 1nodcrno, c so: nwl!lur, tJJ', ntaiur ou nltjr t"\ 'lllt'fll' ou ul('/luJ'; o ntais usual a t'orn1a~:o perifrstica, f.a1nhen1 t'Onhccida do latiln, ron1 1111tis ou rltus, 'IIHus 011 111t'11nS P fllnt.

Numerais
13:1. Nos nutnerais notarei apenas: ii u., do latin un u, tornado depois u1n, devido prclise, donde o ferniniuo lia; duus ue ~dou s (de- d i os por uissirnilao tia segunda vogal), tioque dt~ ~rinqut, dt qniiHflle por tlis~itnilao, ruiuo e1n ~cocina por eoquina; ciinle, fi"illa, sasscenla ou stssaenta, salt'f'nla ou .~tfatnta, fiiacota uu oift>cnta de vigeu1i , Lr i g i 11 t a, s t x a g e n t a, s r p t u a g- e n t a, o r t ugent; 1 t'I'Oio que, quando pruelitico, reduz-se arfJII. Ohs. ~o pott-ugu~ arcaico aparece. a par de Cf'ot, a l'onna cento, ainua e1n prrlise, cotno ent l't'nto
an(Js, f't'nlu ulltus

olltus. I :11. Dos ordinais, tlignos de nota so apena:-\: tcJ"rer, a par tle tenci J'O, scisle1110, ao lado P por analogia COIIl Se.rlo OU seis/o ~illflllf'Ucia tlt~ St,.~), 1\0\'CO, hoje urH'Cno, a pal' dP nono.
f'f'in
t As formas J'iute e trint"t s poJem expiicar se pela des locao do acento da p~nltima para a ante penltima, nas restantes dezenas o sufhxo inta deu, segundo a regra ( 26), enta, alm de que o latim popular oferece j as formas

quinquagenta, sexagenta,

octa~renta.

X~IV

Pronomes
135. PESSOAis. Entre os ca~os-sujl,ito ha que notar eu apenas a forma el, em que se o a apcope do t! final, sen1 dvida devic.lo a prclise, e tambem ele. amuos proyenientes do latim iii e (, 17, 100 ). Entre os rasos-con1pletnerzto, notarei lhi e lhis, de illi; 'lni (a par de -1nirn), de mi h i; ntego, lego, sego, de mecu(m), tecu(rn), secu(m), ao lado de 1nigo,atigu, sigo, i que ora se empregavam ss, ora acomp nhatlos, como hoje, da proposio co1n; xe ou xi, que ocorre a par do reflexo se (ste e aquele originrio:-; do pronome latino sild) e se empregava umas Yezes con1 valor reflexo, como nestas frases: non :ri n'ob1ida o aozor de JJ/a?"ia (C. B. 422, 3), que ai lh.i "lttui 1nal pon (C. V. 1080), outras como expletivo, como em: q-uen-q'lter .r'esto pode Leer '(C. A 320), logo :ri 'ltiO?Tetan (C. V. 686), e cho, cita (='*'chi o, * chi a), ao lado de to, ta, que vivem ainda no galego. 136. PossEssrvos. Por analogia com o pronon1e possessivo n1eu, do latiln meu, forn1aram-se teu e seu, eujas formas mais antigas e regulares ( 32) foram tou e so'u, de t u e s tTu. As formas fen1ininas destes pronomes eram ,,nia (!ni-nha ocorre raramtnte) ou '111a, tua e sua, que se reduziram tam1Jen1 a ta e su. U pronome feminino ?)linha, que resultou da nasalao comunicada ao i de utia peJo .,H inicial (cf. liluito, 'ln s a e ninho), deYida a prclise, tornou-se tamhern nlta, escrito e'nha ou in.ha, ~ segundo a opiEstas formas so devidas a influncia dos pronomes mi etc. 2 Em Gil Vicente (vol. 111, pag. 2Sg e 268 da edio da Hibl. Portuguesa) encontra-se enha, Vnerbo cita a forma inha que, no dizer de F. J. Freire, Reflexes da lngua portugusa, ((acha-se frequentemente em escrituras desde
1

ID

qt

tu ao de Gonalves Vianna, por no ser usado inicialmente 11/t. A par de nosso havia tainLem nostru, mas exclusivamente na expresso nostro se11hor, em que evidente a influncia da igrrja, co1no em tantos outros vocbulos. J :17. BEMONSTRATIVOS. Cotnpreendia a Jingua arcaica, alm dos pronomes este, esse, aq-uel ou aq'ltele f el oUt ele, proycnientcs dos latinos Is te, 1 p s P, c c cu ille c ille, ainda n1ais os seguiut~s: aqueste, aquesse, uwdes, a par uc .,necsnlo, de e c cu is te, e c r u 1p s e, tn e t i p s e, 1 e m e t * i p s i m u, os neu tros esto, csso, aquelo P elo, correspondentes aos neutros latinos dos n1asculinos indicados. 138. ARTIGO DEI:i'INIDO. artigo definido, que, j pela sua origem, j pelo seu emprego, verdad~iro prono1ne den1onstratiyo c eorr~sponde ao acusatiyo (1nasculino e feminino) de ille, isto , illu, ill a, devia ter tido, no portugus 1nais antigo, a forma lo, la exclusivamente; em virtude da queda . regular do l intervoclico, aquela forma ter-se-ia reduzido a u, a, quaudo sucedia encontrar-se entre vogais, e por fiin o que at a tinha sido especial tornou-se geral, Yindo a usar-se siinultaneamente ainda hoje as duas formas, a Inais antiga lu, la e a posterior o, a. Como o faz a .lngua hodierna, o por1ugus arcaico usava de preferencia a forn1a l~1, la, ttuando vinha aps uma palaYra terminada cn1 r ou s, letras que, em virtude da assimilao, se tornarain em I, reuuzintlo-se uepois, segundo a regra, a
o principio do reino at o tempo dei-rei D. Denis)). No Agarve, como noutras provincias, usa-se ainda, mas s em expresso vocativa, a forma nha, que parece era tamben1 a anti,za pronuncia, a ajuizar deste verso de Gil Vicente (1d. 1, 126) : e d' enha me eu herdarei, onde d' enlza deve contar-se por uma slab!l. Vid. Rev. Lusit. v. 258. l A queda da slaba final de 1neds (por 1nedesse) deve ser devida o prclise: cf. invs, de i n v e r se.

XCVI

oma s as consoantes duplas t ( 100, a); ex: allzu' lo dmnandade; se f'ezcr r;nia senholo que ten1 no coracon; polo (= JJOr +lo); sobolJ (por sobe! o= 'l!c so- . hr (===super)+ lo), veelv; gtds-lho-ei; neu/lo'so/J('; Lodo/os; and1olos; lhe/o; lhe/a; rnaila dona; pu i los llu'u s: de lo dia: I ralo_; vede/a (rol, etc. A fonna lo, la tran~fonnava-se lan1hen1, ron1o ainda hoje, en1 oo, na, quando cstaya precedida ije \'Ogal nasal (assimilao): ex.: non no, quen no, tlizen~ no, etc. Esta yogal nas;il, quando fazia parte da:-; preposies COI/I e e,il, podia perder o som prprio, do que resultava1n e~tes dois Inodos de dizer conno, t:ou na, ou c(no, tuna, c ennn, enna, ou no na t fu ( = cou) coa e eno . ena, depois no, 1la pela queda frequente ( 14, 1~), do e inicial no protegido por consoante. Quando precedido da preposio a, junta-se a ela o artigo; no portugus mod('rno os tloi~ sons fundem-se nu1n s, se o artigo feininino, ao contrrio da lngua arcaica que fazia o\Ivir djstinta rnente os dois sous, todavia esta realizava j por vezes essa fuso rorn u arlip:o definido 1naseulino. f'OillO ainda O faz O p0\'0, UZlldO , t'lll Yt~z de ao. Aln1 das ronnas citadas, lu, la, u, a ocorre tarnh1n 110 antigo portugus a fonna t'l, (}tJr. ainda vive, 1na~ ~6 co1n a palavra 'l'ei. Ohs. I. A queda do c no artigo lu, la, resultou senl duvida de se ler lornado lo11o rn1 virtude da pr6dise, conservou-st), portn1, eu1 el ou t h', po1qut) neste pr'non1e continuou a ser tuico. Oh~. 11. Nas expresses arcaicas alJiwus ou alJJ1tios, aldl'uwos ou alden1eus, conto ua, ainda c1n uso, al{i1n, atigura-se-Ine que o al C(IUvaJe preposio a 1nais o artigo lo ou la, teudo ea do o o ou o a devido ao caractPr prorltico do artigo, todavia
4

1 Certamente pela conscincia desta assimilaco se escreviam os dois 11, em passadai/Lu, todo/los, etc., e isto quasi at ns.

r.ssa supresso no SP deu nas seguintes lorucs : a ln {, a ln par, 11 la 111 i1-r1, tarnrtla1e~, a cabo ln

mar, a Ira; 1nil nuoi,illzns, etc. talvez por influ(. . ncia uo castelhano. t 3U. HELATivos E I~TEnnoG \Tivos. A lng-ua arcaica possua os n1esinos que a actual e a mais, cotnn interrogatiYo, a fonna '1-uejendo, dP quid gen i tu. qup. depois se tornou etn qul'ja ndo, ainda suhsistente, c f'lljv. 11 O. INDEFI~rnos. Bnt rc estes prono1nes notarei os seguintes: ata[ e atanto, a par de tal e tantn, ue I ale e tantu; al P algo, de alid (por aliud) e aliq u o d, c o seu con1posto algorren ; ni'ii-u, nru'u ou ,;; ii:u (donde nrnhu'lt ou Hl'nhu.n1) e nengu111 ou , ningu, cujos fetnininos eratn nia, neua. ou n ;;e nen!JU.a ou ningun, respectiva1nente provenientes de nec unu ( 63) e neeunu ( 60), sendo result;utte do n inicial o nasalamento do e imediato (ct'. pop. nonjo e n une a por nojo e nuca); nulho, parece ter sido importado de fora; qu.is com a significao de cado 1on, alyuc1n; senhos ou sPnlhos (.S tO:l. ohs. III): jfi-quanto ou ja.-q1u:, e q'ltc-qu.er. que correspondent, aqueles, a algzona cousa, e este, a 'l'uJ/qurr cousa: todo(~ 73 e i-i), que no portu~us 1noderno Inudou para tudo; ca1nanho (~ 71 e I 06) c tinahnentr o cornpo~to quensiquer ou fJ'lH 1l.rl.qu~,r, equivalente ao act.ual qumnquer. Poue tanlhern cnnsidPrar-se cotno pronoinf' indefinido rnrlc ou ,,, 1 (do adYerhio latino inde), de significao identica ao francs cn, isto , rlt:lc. dela, dt:les, delas, dissn. etc.

ua

que

Verbo

I i I. Como geralmente ~ahido, haYia em latiln quatro conjugaes, as quais se distinguiarn pela Jt

A reduc'to desta fonna deve ser devida a prclise.


G

Al~\-Ul

tima letra do tema, pertencendo primeira os yerbos cujo radical terminava em a, segunda os em e, terceira os em consoante ou u e quarta os em i. Pm portugus, porm, os verbos de tema em consoante ou u passaram uns, como aducere e compostos, fingere, cadere, confundere, *morerc, etc., para a classe daqueles cujo terna era em e, dando assim arluzm, end'llzer, rcd'l!Zer, fingm, cae1, cofonder, rno1-re1, ele., outros, como conspuerc, parere, jungere, ludere, claudere petcrc, ungere, sequerc, eic., para os em i, donde as formas esc'ltpir (are.), paTi?, fungir, loi? (are.), chou-vir (are.), pedir, ongir (are.) ou ungi1, seguir; alguns mesmo de tema em e passaram para esta ltima classe, como lucerc, Inulgere, gaudere. etc., que deram luzir, mo11gir (are.) ou mugr, gov,,ir (are.). etc.; verhos ha at, como cinger, fingm_. tinger, adu-ze1 e compostos, caer, cspa1ger, CO'nf'onller ou cof'ondm, etc., que, tendo pertencido, na antiga lngua, segunda conjugao, fazem hoje parte da terceira. 142. Os verhos depoentes alJandonaram a forma passiva e to1naram a activa; assim nasci, seqni, mentiri, meti ri, etc., foram substitudos-por nascere, seqnere ou sequre, mentire, metire, etc. 143. O latim clssico, como sabido, usava de dois processos na formao da voz passiva: um sinttico para os ten1pos do presente, outro analtico, constituido peJo verbo s um e o particpio passado, para os do pretrito: o latim vulgar abandonou o primeiro processo e aplicou o segundo a uns e outros tempos. 144. Os modos indicativo, conjuntivo e imperativo so comuns ao portugus e ao latim; as formas nominais, com excrpo do supino, pretrito do infinito e particpio do futuro, tambrn se acham re-

presentadas cm portugul's, como se vl~, por cxf'nlplo, em cobirar, cobirando, cobira nte, cubicado, o " .. .. " portugus hodierno, porm, rcgeitou quasi por com~ pleto os particpios do presente, porquanto os fiUP ainda subsistem, como n>nanft', pedinte, mninh', etc., so considerados yerdadeiros adjectivos. Ohs. 1. Disse que o portugus 1noderno regeitou quasi por completo e no inteiramente o participio do presente, porque df\le ainda existem alguns vestgios, como em :tirante isso (onde tirante faz as vezes t1e preposio), te1nentr a Deus, logar~tenente, etc. Obs. 11. Do gerundivo tamhetn se encontram vestigins em portugus, as palavras, porm, que apresrntatn a sua desinncia, tais como lenda ou lcgendo, fazenda, 1noenrla, etc., passaram a ser lidas por substantivos. 1'f5. Corno a lngua actual, a antiga, a par uos particpios regulares ou forrnados com as desuncias: -ado os dos verbos da I. a conjugao,-l,do, os dos da 2. a e -ido os dos da 3.\ correspondentes s latinas -atus,-utus e-itus, possuia outros irregulare~, tais como: co1nesto de co~ner, 1naltreifn de rnaltratar, colheito de colher, tolheito de tolhf'r, coseito dP cnseT, bceilo de hen~er, etc. 14t>. Dos ten1pos latinos desaparpceratn: no indi(~atho, o futuro in1perfeito, que foi suhstituido por u1n cotnposto, constit.uido pelo verbo no infinito e pelo presente de habeo; assin1. e1n vez de aulah o, entrou a dizer-se amar(e) hahro ou 1nelhor a1nar(e) *aio; no eonjunctivo. o i1nperfeito foi substitudo pelo mais que perfeito, que por sua Ycz o foi tan1b1n por uma forma analtica, const.ituida cotn o imperfeito do mesmo rr1odo de ter ou haver, e o particpio passado; o prrterito~perfeito foi igualmente substitudo, por uma fonna composta com o presente do conj unctivo dos mesmos verbos trr ou hnt,rr e o particpio passado; no infinito, o

pretrito cedeu o lugar a un1 co1nposto de ter ou havett, junto ao particpio, e desaparecerarn o futuro e o supino, como j disse. A 1nais que o latim possi o portugus, como as outras lnguas romnicas, as formas analticas do perfeito, tnais que perfeito c futuro, o condicional sirnples, de fonnao idntica do futuro, isto r, con1 o infinitivo e o veriHt hahere no irnperfeito, ou a1nar(e) haheham, o composto e, conjuntamente com. o g-alego e mirands, o infinito pessoal, c.uja fonnao Leite de Yas('.oncellos explica deste rnodo: ((A u1na phrase co1no lt'r saudc born (infinitivo pessoal) corresponde trr I'U soudt t: on1- e trr rllt' sa1.ull' t; bo1n, Jicando pois iguaes a forma irnpessoal e a empregada na J. a t' :~L a pessoas; as expresses ft'r t'n c fPr ellc, ern que a principio o ter se empregou iinpessoalmente, forarn depois sentidas (consideradas) como pessoars: ora d~ ter cu,, teT l'lle saia Inuito uuturahnente por analogia fPrt'S lu c no plural fcnnos ns, fp.rcn~ ellcs c terdes 1s. As flexes do futuro do conjunctivo no~ ,erhos regulares ajudavam a constituir no infinitivo as reflexes pessoais, pois que J J. a pessoa orna r r.orresponde uas outras amutres, etc. 1 Obs. Note-se que na antiga lngua os tetnpos coinpostos eram for1nados mais vezes pelo verho ho1't'l' tio que por ftr, que hoje se usa quasi cxclusiYanlente; eom alguns Yerho~. corno ir, vir, patttir, Jonrrer. etc.' empn~gava-se ue prPferneia ser. Etn \cz do futuro e eondicional, encontra-se s yezps o ver seguiu o da prep. a ou se1n ela c infinitivo. ex. : ti a so(rt'r, i r o Pia, ele.
1

t Estudos de philologia mirandesa, tom. 1, pag. 374 A confirmar esta explicaco do douto fillogo est o costume, que se observa n povo do Algarve, de adicionar um ~ ao gerundio, qu_ando o a plica segunda pessoa do singular, dizendo, por exemplo: em tu indos, etc. Vide os meus Dialectos algart'ios in Revista Lusitana, vol. vu, pag. S1.

CI

Em textos medievais ocotTe a n1as urn pretrito fonnado por igual tempo do verbo at'er e o particpio passado do verbo que se queria conjugar; ex. : oute dito, etc., ern tudo igual ao pretrito ante-riur do actual frances. t 47. DESINNCIAS PESSOAIS. Eram estas, no portugus arcaico, as mcs1nas que no moderno, isto , -s para a segunda pessoa do singular (-ste no pret{~rito perfeito do indicativo), -n1os para a primeira do plural, e -n ou -n;. para a terceira do rnesrno nmero; quanto segunda do plural, a sua desinncia foi, com excepo da do pretrito, que era -stes, como hoje, exclusivamente -des at os comeos do sculo xv; dessa poca cm diante, porm, o-d-ora se mantinha, ora desaparecia, at cair de todo no::; fins do sculo xv1, conservando-se apenas nos rasos c1n que estava precedido de consoante, como en1 tendes, -vindes, pondes, ou nos verbos de infinito monossilabico e nos quais da sua queda resultaria eonfuso corn a segunda do singular, conto ledes, l'tdes, 'rides, ides, ete. Obs. No portugus 1nais antigo encontra-se ainda, na primeira pessoa do sngular do preterito perfeito do indicativo, a desinencia -i, como na segunda -isti, a par de -iste; em alguns verbos, corno quere1~ fil;er, etc., ha mais uni -o 4 na terceira; a terceira do plural do rnesn1o tempo terminava sempre em -on ou -0111, desinncia que ainda persiste nalgumas falas populares. Na terceira do plural do presente e hnperfeito do indicativo tarnbern aparece a desinncia -ou1, mas no no portugus mais antigo. E' escusado advertir que todas estas desinncias proveern tio latim, que usava para a 2. a do singular -s tno preteri to -sti), para a 1. a do plural -nnts' para a 2. a
t O mesmo se observa, mas co3J mais frequncia, no mirands e regular em galego e castelhano.

-cu

-tis (no pretcrito -sti~), para a 3. a -nt, no preterito runt; o t final das 3.as do singular e plural cain, :;cgundo o costume ( 75).

Obs. Pela confuso que se estabeleceu entre as desinncias -orn e -arn, encontra-se tambem no pret. Inais q. perf. e futuro impcrf'. do indicatiyo -o1n en1 vez da antiga -aut. 14 8. A desinncia -/Jcun do pret. irnpcrfeito do indicativo dos verbos de tema em e foi assimilada, no latim vulgar, de igual tempo dos verbos cm -i, que era a da lngua areaica -ib am e no a clssica -i e b a1n; depois, pela queda do h, aquela des'inncia deu a portuguesa -ia. O mesmo aconteceu aos gerndios dos verhos de tema ern i, que, por analogia com os outros, ficou sendo --i+ -ndo e -no -iendo. 14~t. O futuro e o condicional, como atrs disse, formararn-se com o verbo auxiliar haver ou avm, respectivamente no presente e irnperfeito do indicativo, posposto ao infinitivo, colocao esta que no era rara no portugus arcaico, que dizia, por exemplo: que se acalaT podesse; 1 quanto se ir pode, ~ etc; tamhm a antiga lngua omitia a preposio de, que hoje uso empregar-se, nas perfrases fonnudas com o Inesmo Yerbo, dizendo: non has tu entra'r e-n ela; 3 ei mo1te -nut_is d'uutra Tem desejar, 4 etc. 150. Nos irnperativos dos Yerbos de terna em e e t era muito frequente na lngua arcaica trocaremse respectivamente cm i e 'U o e e o que precediam a slaba final do infinitivo; assim aprender, entertder, estender, tenzer, pe'rceber, 'receber, bever, meter, escreve1, cornrr, 'lrtoer, colher, escolher, tolher, ccmhocer, C01"rf:7", sofrer, ferir, pedi'~, despedir, seguir,
l 2 3

Historia do Santo Gr..1al, pag. 140. lbidern, pag. g6. Col/eco de Ineditos portugueses, vol. u, pag. a66. Canc. Vat., n. 0 210.

(;III

'llfnlir, se1Ti1, vestir, espir, cvrir, acudit, subir, ((Jgir raziam: ap1inde, (Jltinde, estinde, tinte, percibe, recibe, bive, rnite. ou 'llliti, esc1ive, cun1P, 'fnui, culhc, r)scullte, tullu), conltuct), CU'l'TC, S1.t{re, (ire, pldb, des-

oide, sigue, ntintr, sirve, viste, ispr, cubre, acude, ~~u.be, fuge, ao lado das fonnas mais antigas {eri, st)r'l'i, de(endi, pid, sigui ou segui, ispi, cu1'i, dor1ni, destrui, subi, sabi, 'tiirni, avi, crei, etc.
~uns

Obs. Oestes imperativos conservam-se ainda alno povo, co1no ('uge, curre, bule, cuspe. I fl1. Disse j que a desinncia do particpio pas~ado dos verbos de tema e1n e ou da segunda conjugao era, no antigo portugus -udo, como se ve, por exemplo, em ascondudo, at'ltvudo, avudo, cunho.ztdo, deteudo, -rnovudo, JJerd~udo, 'recebudo, sa~udo, venudo, etc., esta desinncia, porm, de que restam vestigios em conte-udo, 'manteudo, teudo e no nome prprio 1'en1'udo, a partir do seculo xv, foi suplantada pela outra menos frequente -ido, por analogia . corn a dos particpios dos verbos de tema cm i ou da terceira conjugao. 152. EsPCIES DE VEnBos. Considerados quanto sua conjugao, costumam dividir-se os verbos em irreg~ula~res ou 'legulares ou me lho r em fortes e fracos, conforme a acentuao, nas priineira e terceira pessoas do singular do pretrito perfeito, recai ou no ua silaba radical: so exemplo dos primriros da1, cabm, f'azer, e te., dos srgu ndus a1nar, 'receber, parlir, etc. Obs. Verbos h a que, tendo sido forte:; em latirn, co1no debere, recipere, scribere, etc., se tornarain fracos em portugus. 153. Os verbos fortes podem ainda dividir-se em res classes: 1) a dos de pretrito com a siinples vogal temtica -i, como dedi, dei, vidi, vi, feci, fiz, etc. 2) a dos de preterito e1n -~ui, como - c a pu i, coube, sapui, sou-be, polui, poude, hauui, ouve, etc.

'\.A.I. ,.

:J) a dos de preteri to cnt -si, con1o o i x i (=di c -fsi), dixi ou dis.w, "* traxui, tr-ouxe, etc. Obs. L Alm destas tres n1aneiras de formar o pretrito, isto {, adicionando raiz ou vogal tetntica do verLo as desinncias -i, -si, ou -ui, r orno ~-~m vioi, u5:;i, n1onui ou delevi, havia ainda uma quarta, que era a reoup1icao, co1no em dedi, credidi, men1ini, momordi, esta, porin, desapareceu quasi por completo no latim vulgar, como j no clssico tinha desaparecido nos verbos compostos, t1cando portanto os modos de formao do pret{rito reduzidos aos tres apontados. Obs. II. Verbos ha que no latin1 vulgar trocaran1 a uesinncia do pretrito, passando a ser d urna e1asse diferente daquela a que pertenciam no cJassico, como capere, credere, que fizeram *c a pu i P * cred ui em vez de c e pi e crediui. Obs. III. A queda, que se dava j no latim classico, do u (v) intervoclico nos ten1pos do pretrito fez que n1uitos verbos, especiahnente fracos, e1n vez Ja primitiva desinncia -v. i fizesse1n o preterito cont a adjuno da vogal i, ron10 *amai, *intrai, donde anu)i, t>ntrei. Quando, pela queda do 'l~ (t.:), ficava um i em contacto con1 outro, reduzia1n-se os dois a um s; este mesmo podia cair, se a sua situao favorecia essa queda ( 17), assim * que si (por quaesii==quaesivi), ~peti (por petii=petivi), * posi .(por posivi), que deram as formas portuguesas quis, pedi e pus. 154. Observaes soLre alguns veruos em espPcial. t Aduze1 (lat. * ad ucere 62): indic. pres.: ad'Ltgu, adu~es, adu~, adu~c1nos, aduzedt)s, adu;enl; conj.
l Nesta lista menciono apenas os verbos que ocorrem nos trechos que adiante seguem e as formas que divergem das actuais.

'

C\

pres. : ad uya, atluya.'\, aduyruno.", ati uyades, aduya 111 t~ 60), pretrito perf. : adttJ'f' ou adusse, adnxeslt ou adusseste, etc.; m. q. perf.: adussera, etc.; iinperf. c.onj. adussts:;t~; futuro conj.: adu.sser ( 72.); futuro do ind.: ntf.wei; condic.: adu1ia l* 15,
87): eonj. af.uute (ainda popular): cr. cear. A1npan1r (ant(e)parare): ronj. pr. t3.a pessoa) a 1npar ( 17). Aprender (prendere=p?ehendt)re 47): perf. aprs: vide prender. Arder (ardere J 1?) : ind. pres. aro ( 70), ardes, arde, etc., conj. presente: a1a, aras, ara, etc. pret. arsi, etc. Auer (habere g3): pret. perr. ouvi, ouceste, oure, etc. ; imperativo : at'e, a cede, a-ve i~ imperf. conj.: ouvesse e oesse, etc.; fut.: o'uver e oe?', etc. Aveir, aveir, aciir, atir (advenire ( 1 13-~. 0 , 87): ind. pres. a cellt (3. a pessoa), fut. a t' err' (id.) condicional are1ria: Yide viir Bcen:;ert tbenedicre 8i, '"i7, 62): ind. pres. beengo, bte,l~ts, bee11~e, etc. ( 60, 72), conj. pres. beeiga, beeigas, etc. ( Gu). Caer (cadre 77): pret. perf. caeu, caestes, etc., m. q. pert'. cae1~a, etc._, in1perf. conj. catsse, fut. caer. Cabe?' tcapere 91): conj. pres. cdbia e caibia, ~ etc. Corneer (comedere ~ 77): ind. pres. c_1;1io ou coin1o (70). Co1np1"ir (cumplere 44, 105, obs. II): ind. co1npro, cornpTes; etc., conj, cornp1a, co1npras, etc.

oJls. 1). Al-lunia?' till u1niuare

Ou melhor berer. Esta forma resultou do cruzan1ento entre a lhe sucedeu, i. , caiba.
t
2

1.

e a que

liVl

Conhoce'r (cognoscre 106): ind. pres. conltosco, etc. conj. presente, conhosca, etc. Conque'rere ( ~ conquacrere por conquirere): pret. perf. conq'ltis ou co1lq-ueri, CO'nquiseste ou C01tquwreste, conqus ou conquette'l..t, etc., vide querwr. Consenti~r (consentire): conj. consenta, etc. Este verbo devia conjugar-se como sentir, rnentir: vide adiante estes verbos. Co'nv1ir ou convii'r, (convenire 87): futuro, cottverrr.t (3. a pessoa), condicional, con ver'ria, (id.) : vide vii1-. Crecer (crescere 1 t f-3. 0 ) : indic. pres., c'resco, ct'eces, crec6, etc., conj. pres. cresca, crescas, c-resca, etc. Creer (credre 7 7): ind. pres. c'reo (26, obs. I. C'rs, cr, etc. conj. pres. crea, crtas, crea, etc., pret. perf. crive (* creoui 95, a, obs.), c'reres.te, (Teve, crevemos, creveste, creverorn, m. q. perf. crevma, etc. conj. impcrf. cret.,esse, etc., fut. crever, etc. . Dizer (dicre 62): ind. pres. digo, etc.( 60, 62), pret. perf. dixi, dixe ou disse, disseste, dixe, dixo ou disso, disse1nos, dissestes, disse-rorn, imperativo, di (di c 63), dizede. Doer (do lere 84): ind. pres. dvio, does, doi, doernos, etc., conj. pres. duia ou da, etc. Dor;nir (dormire 113-1. 0 ) : ind. pres. drmio, dorm6s, etc. conj. pres. drn1ia, etc. Erger (erigre 67): ind. pres. ergo, (e r(i)go 16), erges, etc. pret. perf. ersi (* r(e)si por erexi). Estar ( '* is tare por s ta r e 109): ind. prtt. perf. estivi ou estive, estel'este, estve e estevo, etc . , conj. pres. est, ests, est, estenlos, estedes, estem. Fazer (facre 62): ind. pres. fao 70), fazes ( 62) e (aes, faze ou faz, etc., pret. perf. [izi, fi:;t,

CVII
(ezt~stt, {eze, fi,zo e fi::z, fe:sentos, (eJestes, fl>zero1n, tnais q. perf. {ezera, {ezeras, {ezeru, (eze'ramos, etc., conj. ilnp. {rzesst', etc., fut. (ezer,

figi, fiye e fi:c,

etc.

. Ferir (ferire 8~): ind. ~~cs. f'eiro ( 25), fcrl's, t'r ( 17), etc., COUJ. pres. te1ra, etc. Gua1i1 (t= \Varir 95, h, obs. II pelo gotico aa:rjan ==ali. mod. \Vchren): ind. fut. guarre'i, ~uatrs, etc., irnperativo, g'uari, gua1ide. Ir (ire): ind. pres. (2.a pessoa do pi.) ides e is, pret. perf. 1. a pessoa, (ui ou foi, imperativo (2. a do pl.) ide e i: vaia (conjuntivo) deve ser castelhanismo. :~ Jaze1 (j acere 62): ind. pres. jao ( 70) e jasco (_por analogia com os inchoativos), ja~es, jaz ou jaze, ~te., pret. perf. jouve, etc., 1n. q. perf. iou.vera, etc., fut. ja'rei, etc., cond. jaria, etc., conj. jaca e jasca, etc., iinp. jou.vesse, etc., fut. jouver, etc: Lazerar ou !azarar (lacerare 62 ou derivado lle Lazarus): ind. pres. ( 1. a pessoa) lazei?'o. J.~!ilet ou nw.e'r (mane r e 86): ind. pres. u1anltu ~ 70), 1nans tpor nul.es), 'ltla1n ( 17). pret. perf. tnasi ou rnafi ( 112-7. 0 ), rnasestes, n1asero1n, fut. ma1Tei, '1Ha'l 'fds, HlCttT, conj. imperf. ntasesse, fut. u1ase'r. 3 Coino tnaer, o seu composto rernaer. Aledir (*Inetire 74 por metiri). A par de 11teo ( 70), ~nido no seculo xv1. '
1

1 Fag,t, que ocorre em Gil Vicente (111 pag. 264), por faa deve ser castdhano. z Vide todavia os meus Dialectos algan,ios in Rev. Lusitana, vol. vn, pag. 47 :s No exemplo apresentado por D. Carolina Michaelis de Vasconcellos e extrado da col. Portugaliae Mn. ~istorica, Leges, pag. 681, l-se rnanser, talvez por influen;;ia do inf. mer. Na mesma coleco, a pag. 40S e 413, vem as formas maer e nzeer as quais a ilustre romanista faz vir de 1na11eret (imp. do conj.) todavia o sentido da frase exige o futuro; descuidar-se-ia o escriba omitindo o s f t Vivem ainda no povo estas formas.

<;VIII

1Jient-i, (*mentire por menti ri): indic. pres. ,,,teno { 70) e ?nento, 1nentPs, etc., conj. pres. n1e'na, '1/U.~,zas, n1enra, ?IU'nfaJnos, 'nll'-I?ades, 'lltenra'lt, depois IJtfJnta, nzentas, etc. JJ/orre,. (- morre de * morcre 1ti) por mo ri t'l', cf'. safar de sillu, are. de sanare +a~j: ind. pres. nlui,o ou utuul'u (de morio 31), 'uturres, etc., futuro, 'ulu,,.ei (a par de ?ltOI'I'e,ei; 11t01'ir forma castelhana), conj. pres. 11oi,.a ou ntou ra, iltoiras, u1oir;a, 'lnuirantos, uioil'ades, utO'I'aut. 1Vace,. (=Jt: nascere 1 J J-3,) por nasci): ind. pres. ~nasco, naces, etc., conj. nasca, naas, etc. Oferir (* offerire por offerre): ind. pres. (t.a pessoa) o{eiru ( 31 )~ Pedire (* petire 14 por petere). Ao lado de pto (* p e tio 70 por p e to), pido no seculo

XYI. I

Perder (perdre): ind. pres. pe,.o (de =Jt: perdeu por perdo 70), petdes, etc., conj. pres. pera, pt'-ras,pe~ta, pel'antus, pe1ades, peraut. Perdar e pt:nloar (perdonare 87): ind. pres. JJerdo, pel'lh1as, etc., conj. pres. perdou1, perdes, p.,rdorn, perdiJeutos, etc~. Penn3ect!r e penileece,. (permanescrc) 8';, 11 J-2. 0 (ind. pres. pe ruzeesco, peruteeces, etc .. conj. pres. peruwesca) etc., er. 'nacer, crece,, etc. Pesat (pensare I 12-7. 0 ) : conj. pres. (3. 3 pessoa) pes ( 17). Pode, l* potere 74 por posse): ind. pret. perf. pudi, JYLtide e pqu[P, JnJdesll', pdl', rtc. 1 Pue'l~ e poeT (ponrre 87): ind. pres. ponho l=Jt: poneo 'i'O por puno), pties, po-n~ etc., imp. poinha ou p'uinlut, a par de punlta, etc., perf. pus i,
Vivem ainda no povo estas formas. Em Gil Vicente (m pag. 262) ocorre podo em vez de posso por analogia com o infinitivo.
t 2

f:IX

rnJ.sc, pugi, puac, pu.r P ]Hs, posrsfC,jJt)sc e ps, etc., fut. jJOrrei, pottS, etc., depois porrei, rtc., condic. oorria, etc., mais tarde porrin, e te., imprratiYo po1n, IJtirde, cnnj. pnnha, ete., in1p. posN;se, etc., fut. po. . ,,,., etc. Prazer (placcre ~S 102, G2): pret. perf. prougut 60), n1. q. perf. prt}uyurro, imp. conj. Jnoug'l,Psw, fut. prouguer, 1nais t.arde prn?tl~f,, ete. Prend,,r ("* pr3htlre por prehendere): ind. [net. perf. pri.r ('* p r e n si I 12-7. 0 ) (e prrndiJ, Jn,l_ \t'Sftl, prPs, etr. ~ m. fT. perf'. prc."'~"", e te., conj. ilnp. ,,r,wcssP; et.c., fuL prrscr, etc. Pnnhar (pugnare 106). E~te Yerho, que pertence classe dos fracos, conjuga-se eomo tal, e lletn as~im o seu ('Omposto, ,.,,P'' nhar: no conjun'livo, a par da fonna regular JHrnhr,nHJs, encontra-se !a1nbern pu i nhc1nos. QMrrer (*querrc por quaerere): ind. pres. l'~~"'irn (quereo ~ 2:l cf. rrqur,iro) e qurro, quPres, l'"'r ou q1.renl, etc., pret. perf. quisi, qu.i{Ji ou quite, qui.r e quis, q1.tisrslt', qllis, quisr e q1.tiso, etc., 'ut. tf1.lerrti, COIH.L qurrria. etc. Sabrr (sapre UI): nd. pret. perf. (l.a pessoa) \o11hi, ct(~ .. conj. pres . . wlhio, sdhias, srihio, $obi ntos.

l*

\flbitides. stibitnn.

Soir (s ali r e ~ 8 ): ind. pres. saio, sais ou sacs. sflilno ..;;, etc .. fut. i~p. salrrci, solrnis, .'\alrrri tU so i n'i, ct.c., cond. sal ri ia ou .'\o irifl., etc. s,,,.r (sr d ere 77): ind. prcs. st~jo (s edco, etc. ~ 70), secs, sct, secn1us, serdes, st'ern ou so1n (sun1. ~te.), si5o, srun ou .w7o, ,,s, ou tst (s forma ca~ 'elhana), .~o1nos, sodt,s, .-;o1n, iinp. siia, set ou siu, "i ias, etc. ou tra, etc., pret. perf. se vi ou size, sr-

iflf,

cslf',

St 1 1'f', SI..'VeJIIOS, SPl't'SlCS, St 1 L'fJ'OIO OU /()j

OU {ui,

ru,isti, {usti ou fusft, foi ou fui, {o-nzus, etc., rn. q. perf. St'l'ro., etr. ou !f1ra, etc. fut. srcni, etc. cond. ~ceria., etc., nperativo, ser ou sei, seede, eonj. seja,

etc., imp. srressr, etc. ou fosse., etc., fut. seve.r, rte. ou fr, gerndio, srendo. t Senti1 (sentire): ind. pres. senro ( 70), sentes, etc., mais tarde sento, etc., conj. pres. sena, senras, etc., posteriormente SPnta, etc., Cf. 1Hentir. Servir (servire): ind. pres. Sl'rvio ou se1vo, .~rr l'r., etc., conj. pres. servia ou sena, servias, etc. Soer (solere 84); in~. pres. soio, .f\nes, sol, snt'Jnos, etc., cf. doPr e sair. 1eer e tft'r (te n c r e 87): ind. pret. perf. tiri ou tive, te veste, etc., fu t. ter rri, posteriormente te,,rei, cond. terria e teeria. No futuro do conj. ocorre tambem a forma tPvirr. ~ r,ager ('lf: tragere por trahere): ind. prcs. trago, trages, tragP- ou tra.r, trogr~1nos, tragede.f\, etc.., imp. tragia, etc., prct. perf. tro11,ve ( * traxui 2:~ c 72) e trou-vr., donde tro1lfe ( 95-a obs.) etc. rn. q. perf. trou-.Tera e trou,ucwa, etc., fut't t1ogerei, etc., eond. trageria; etc., iinperativo I r i, t ridP ou trides, conj. pres. trago, etc., imp. troH.rt,S.f\P ou Irouresse, etc., fut. f1o'uxcr 3 ou tnJUl'f'r, etr. Vafe,r (:JJ: valucre, infl. do pret. valui, por valer): ind. pres.ra/ho (valeo 70), 1alps, Pal, etc., pret. perf. 1'ab:i, a par de 1:oli, etc., m. que perf. valvera e valera, etc., fut. rahTci e 1alerei, etr., cond. val1-rio e valerio, etc. conj. pres. rnlha, e te., imp. valtessr e vnlesse, etc., fu t. l'alrer e vale't, etr.
t Como se v, no actua 1 verbo .4ter deu-se a fuso dos dois verbos sedere e esse. A par do imperf. do ind. siia ou sia, ocorre tambm a forma sedh1, que D. Carolina Michaelis de Vasconcellos chama galego-castelhana, como castelhana sa, ao lado de seJa. 2 No Testam enio de D. A.flonso II aparece esta forma, como tambm outra idntica, devier, as quais podem talvez ser dialectais. lA forma treixer, que tambem ocorre, provm da regular latin~ traxero ( 72). Deste verbo emprega Gil Vicente as formas trougue (analogia com prougue) c trart!rei.

Vei1, v ~zr e ''iir (ven ire 87): ind. pres. renho, etc. pret. perf. v"ii, verstr, veo, veernos, veeste.f;, ,.eeron1, m. q. perf. vePra, etr., fu t. veJTPi, etc .. r.ond. ve1Tia ou viiria etc. t. Obs. Con1parando as formas mencionadas com as actuais, v-se que estas divergem em n1uitos casos daquelas, e a razo principal dessa divergncia est na analogia, que, exercendo grande influncia nas outras espcies de palavras, maior ainda exerceu nos verbos, procurandfJ fazer desaparecer quanto possvel as excepes; assin1 que arder, ben:;c1, n1orrer, prender, etc., fazem hoje no pres. e pret. do indicativo ardo, ardi, benzo, 1nor1o, prendi, etc., por analogia com o infinitivo. Pela mesma razo os verbos incoativos trocaram a desinncia -sco e -sca da 1. a pessoa do indic.ativo e de todo o conjunctivo em -o e -ra; en1bora se escreYa por vezes a prin1iti va desinncia, em obediencia etimologia, a pronuncia mais frequente -o, -a. Na formao do prct. do verbo tstar influiu igual tempo de sP.r, que, como se viu, era sive ou seve; igualmente o conj. are. est foi suhstituido pela forma esteja, e1n analogia com o mesn1o tempo do Yerbo ser; prazrr trocou o antigo pret. pro11.gue por pr01ar, por analogia com outros verbos de inf. e1n -zer, como jazer, t ra:;er, que tinham sido influenciados por idntico tempo do verbo haver; destes verbos, jaze1, que era forte, passou a fraeo. Aln1 da forma, tambm, em certos verbos, as vogais tnicas foram alteradas em virtude da 1neta{unia, ,isto , da aco que sohre eles exerce a semvogal postonica. E' por esta razo que os verbos dor-rni1, sentir, 1nentir, ferir, C1tspir. etc., fazem hoje na 1. a pes~oa do presente do indicativo e em todo o conjunctivo durn1o, d'U1"1

lhano.

Venia, que ocorre como pret. imp., termo caste-

n1o, etr.., .~intn,

sinto, etc., ?ninto, n1inta, etc., {1:-

ro, fira, etc., cuspo, cuspa, etc., ao passo que nas demais pessoas do ind. com acento na siJaba radical n1udam o 11- e i respectivamente para e ri. A par da nwta{onia est a apofonia, que se refere s Yogai~ tonas dos verhos, as quais, tendo tido muito enlhora, em latim, a mesma quantidade que quando tonicas, por se acharem em silaha no tonica, so proferidas atenuadas, segundo a regra das vogais tonas; assim dr)nnes e ilonnn~ns, di!1o e der i, etc. Nos verbos doer, cnnwr, o ditongo oi da J. a pessoa do ind. reduziu-se depois a ,j: HIOITl'r perdeu a forJna 1noiro. para fazer, e1n analogia cotn o inf., n1orrn. Aos Yerbo~ tlot,r, sner, ,f\o ir, JWSa r, J)t'rduor, po,, r rp1). que na 3.a pessoa fazian1 dul, sol, sal, ps, 1wrdon, pnn, etn virtude da queda da vogal final, foi por analogia esta adicionada depois e da as actuais formas doi, soi, sai, pela queda regular do l interYoclico, J'Psr, ]Jf!nlut~, ern virtude do, tan1h1n regular, dcsaparechnento da reRon.ncia nasal, e pnc, que conserYa essa rr.sonncia por influncia da 1.... pessoa, 11nnho.

Partfculas
15;). PnEPO~It~:.E~. ~o dignas de uota a~ seguin tes, que desapareceran1 quasi por con1plcto uo uso da lngua aetual : o rt~rca loc. prcp. l'orJnada dt\ ad c e i r e a.

..t-

uo lat. int.er ou tnelhor intrr, e1n que, pelo facto da palaYra se rn1pregar

o11fe, do Jat. an r. e. a11frr (a par de onlrc),

l' Antes .4iento, senta e mento, menta, em analogia com o infinitivo. E' possvel que a alterao de que acima falo c se 3trihui em geral a metafonia, seja antes devida a infini ti\Os cujas vosais e e O SC tenham tornado i eu, assim mill tir, sintir, 11istzr, durmzr, cuspir, etc.

cxtrt

sempre seg:uida de outra, isto , tlevdo a prcis~, o in tnico passou a atono ( 40). apar, de ad par( e). aprs ou proveniente directamente do francs ou de ad e pressu, tornado pres por prclise, donde 'em tambm a preposio francesa. ateens ou atees, atee do lat. a d te nus ou melhor ad *tenes; da forma at caiu a resonnca nasal devido prclise : cf. no 'ln ais (em Gil Vicente) por
1nais. ttva,z.te, do lat. ab+ante. cas (a ou en), do lat. (in) casa. davante ou dauan, do lat. de+ ab +ante: a forma davan deve ser devida a prclise. deps, do lat. de -1- post. ds, do lat. de+ ex. eixete (=eicetej ou exetes, de excepte ( 112-3)., . ergo com a significao de e.J:cepto, afora, do lat.
li nn

ergo.
par, do lat. per que, devido a prclise, se tornou atona ( 41 ). JJera, de per -t- art. a. pora, de por+ art- a. ps, do lat. p os t. so (e de so), tlo lat. sulJ ( 94). 156. ADVRBIOS : de Jnodo: adttr (de a dul'o =:::: ad +duro) ou de d'ur; a-nvdos, de in vi tu s (por invite); enseu~bra, de in silnul; agia, aginlta ou azinha (do lat. *agi na: vide Krting, n. 0 465); endado (a par de daado), tle indonatu; si e assi (do lat. si c e a( d) si e 63); toste de origem incerta; de ch (a par de pran), de de plane ( 10:2); con~o (ao lado de co1ne e coJna) de q uomodo. Obs. Para formar certos adYrlJios de modo recorreu a lngua ao substantivo 1nente (que j no lat. vulgar tinha totnado a significao de rnodf!_), prece dido uo adjectiYo 7 na fonna fetninina, quando a ti

xtV

nha; tanto havia a conscincia de que a palavra el" composta que no raro se encontram as duas separadas. de logar; acli, alc (a par de al), que de ecc' hac, ad+illac, eccu(m); algur ou alhu.r, .de a li c ub i (?) e * a li o r s u (?) ; aque n de e a q u e1n 1, t.le ecc' inde; u e du-, de uLi e de+ ubi; i, de ilJi; ernde OU etn, de inde; j-MSO e s-uso, de jusu C s u s u; preto (de perto por mettese) ; eis \tambein escrito ex), e cada 't~J (=onde querr q'ue). de teHlpo: antano, ogano, hoje ou oi, oi1nais, ei,e, elltonce ou estonce e.desi ou des i, de ant'annu, he' anno, hodie, hodie magis, h e ri,* intuncc ou * extunce (por in ou ex+ tunc) e de exhic. de quantidarle: ata;n ou tau1) chus e 111eos de tantu, plus e rninus. de afirutao: bof, a la (, de rerdqde. 15 7. ~tencionarei tambm entre os advrbios as duas partculas JJet (muito raro ]Jar) e e'r ou ar, as quais,. como prefixos separaveis, acompanham por vezes o verbo;o afhn de lhe reforar o sentido. Obs. A partcula t>, o a., provm, segundo Cornu 2 , ua, de igual significao em latim, r e; quanto ao per, talvez seja a mesma que esta lngua possi, diferente da proposio, e que, com sentido pejorativo, entra na composio dos vocbulos: pereo, perverto, peje r o, pejo r, etc. 158. CoNJUNES: cO'IIlO quer (condicional); ca t comp. causal e integrante); pois, entanto CO'IIIV, cada ' . tpul', sol qv.e, 'JIIentre ttemporais); pe1o ou pero q1.a', n1acar, sique,. (concessivas); .,,,ais e, embora com 1nuito n1enos frequencia, n1as, pel'o (adversatiYas) : zd (disjuntiva) ; t!1go (conclusiva).
.

t Em aquem, de aquende, caiu a slaba final devido a prclise. 2 ln Romani"1,, IX 58o.

Entre estas notarei apenas : r o1n a significao de ai, a formula afirmativa pur >u por Deo~ ou pardeos e as expresses bont-diu, .,,a[-dia, nuto pecado, etc.
159.
lN1'ERJEIES :

Formao de palavras
160. Sobre este ponto, porque a lngua antiga no .liverge da actual, observarei apenas que frequentr 10 portugus arcaco, como ainda entre o povo, a :roca do prefixo des por es ou vice-Yersa: assim esoir , esuzaat ' espedacar , esterrar estroir e estorvar . .. ., 1G1. Na formao dos aun1entativos entrava tamom ja ento o sufixo -ont, correspondente ao n1oJerno -o, segundo se v em jogrctron, citolon, aurnentativos de jograr ou jogral e citola ou citara. 162. O sufixo -inho, que o mais geral e frequentenlente usado pela lingua actual para a formao dos diminutivos, era tambm j conhecido do portug-us arcaico; por vezes at, como ainda hoje sucede, de um diminutiYo j fazia-se outro, pela adjuno .lo mencionado sufixo --inho: assim de don~elu, * uLo_el ou * 1noce,lo, * m(u~sel ou * 1nanselu, respectiYamente diminutivos de dona, ?lloo e 1nanso, 1izeram~e donzetinlut, utocelinho e nta 11selinho.

IV- Sintaxe

Nesta parte da gramtica apontarei tambm os principais casos em que a lngua arcaica se afasta da actual. 163. CoNCORDNCIA: 1) Quando na orao ha doi~ ou mais sujeitos ligados entre si por uma conjuno disjuntiva, pode o predicado concordar com o ltimo; ex.: ca ben d rJJc e setel:ta e V anos que '11ku enpe-radoT de Cunstant inopla, nen n ;_; hu ny

CXVI

de Grecia, ne'lh 11 ehu~fJ princepe 'HOJt foi ta111 pode~ 'roso que ousasse {aze1 o que us (ezestes, 89 1

Obs. O mes1no se d no latim clssico, como se pode vr na Gran~ai'ica latina de Madvig, trad. de Epiphanio Dias, 213, b. Obs. I. 2) Se o sujeito da orao u1n nome colectivo, pode o predicado ir pata o plural; ex.': crist idadt, que estam, 49. 3) Com os numerais ordenais a concot~dncia deixava por vezes de fazer-se, ficando aqueles no singular masculino, sobretudo ao tratar-se da citao tle um livro, como neste ex. : Aos deciuto quwrto capitulas, 177.

Obs. I Um sujeito 'Colectivo, ainda quando no plural, pode tambem ter o verbo no singular; ex. : morreo g1andes gentes, 52. Obs. II. Tambm em latim a um substantivo colectivo pode juntar-se o predicado no plural : cr. Madvig 215, a. 3) Como a lngua francesa, o portugus arcaico fazia concordar o particpio passado dos verbos transitivos, nos tempos compostos, com o co1nplemento directo, sempre que este o precedia, caso e1n que hoje se conserva invarivel; ex.: avedes graa g an h ada, 14-i ; averrs p assadas as trib~fJlae." 108; tinha andadas duas legruas, 154: depois que o
el-1ei teve vencido, 177.

Obs. O mesmo se dava j em latim nos casos e1n que o predicado era constitudo por urna perfrase formada com o verbo habeo e um particpio passado ~, como en1 Cicero, Orat. 34, 121 sic igitur instrucl1.lS ve1det ad causas qv.arv.~Jn ltabebit genera
Estes nmeros referem-se s paginas da Crestomatia. Foi sem duvida c:,te modo de dizer perifrstico que, desenvolvendo-se, deu origem no latim \'Ulgar aos tempos compostos.
1 2

CXVJI

prin1'lMn lpsa cognita: cr. o Hiemann, Synt l.rr lntinr, l40. 164. SUJEITO INDETERMINADO. Quando a aco expressa pelo predicado se no atrihuia a uma pessoa cm especial, cotno o faz a lngua francesa com o pronome indefinido on, de origem e significao idntica, e1npregava o portugus arcaico a exprcs~o onu. ou nrnrnl no mesmo sentido cm que hoje usamos se ou o ver Lo na 3. a pes. do pl.; ex. : on1e non poderia 1noslTar, 48. 165. CoMPLEMENTOS : t) directn nu objectiro: O portugus arcaico aproximava-se Inais do francs do que o actual, quanto ao uso muito Inas restrirto que fazia da preposio a, .i unto ao complemento directo, quando cst.e era constitudo por um noinr pessoa; ex.: rsco1HHHIH[!nu vos r todo vosso rei no, t 54; quantos oge no nn~;ndo son . .. non q11Pren tan gran bcn n1o I h e r C(nH' ru, vos qv,ero (C. Ajuda, 329); querrdes ros min po1 entendedor? 326. 2) indirecto: A par de lhis ou lhes, empregava o portugus arcaico ll ou lhr, ainda quando se tratava de mais de u1n individuo; ex.: da-lhe (aos filhos d'algo) sas soldadas, 30. Obs. Este modo de dizer, que o prprio Cames emprega, subsiste ainda no povo. t 66. PREPOSIEs. Diverge tambm a lngua arcaica da actual no emprego que faz de certas preposies junto de determinados Yerbos: assim o verbo aler ach-se geralmentr acompanhado da preposio a, como na lngua francesa; ex. : o qu-r non nunca ~nais a srer (C. A. 336), etc., e lambem se1n preposio; ex. : non s l'U entrar en fia 1 ; com a mesma preposiro a se construia1n tambn1 os verbos dez.er, cuidar, ousar, travar ',
t 2

Colleco de lneditos portugueaes, n, 16:, etc. Tambem com de, como hoje; eJt. : travou do ,filho
aS-1~.

pag.

CXYIII

crPer t; com Pln (hoje contra) o verbo pecar, eom r/r.

o verbo ro1npra r em casos em que o portugus moderno usa a; o com de ou sen1 preposio o verho rn1necnr; com de tambem o verbo cha1nar, na acepo de rlar -nrnne; outros verbos que hoje vee1n acoinpanhados de um infinito sem preposio, como ~o 01.1,sar, 01fforgar, podiam na lngua antiga construir-se con1 ela; cm alguns verbos de movimento o complemento de logar aonde podia vir precedido da preposio en1, como em francs, ao contrro da lngua actual, que emprega a preposio a ou para: ex. : passo,u . .. no rnoestei-ro, 1,i5 ; en .t;;a casa fugir, 4; ende 1'C1Td. . r n rste 1n nndo, 9, etc. Obs. A preposio de omitia-se por vezes, omisso que ainda manteem alguns nomes de Jugarcs ( Valparaiso Ptc.) assim: filho Devs 8: bonrJa.de Dmls, 92, etc. 167. ARTIGO PARTITIVO. Similhantemente lngua francesa, empregava o portugus arcaico do, do, rio,'\, r/os, antes dos nomes de que se no designava a parte, e de, quando esses nomes vinham precedidos de adjectivo ou dum advrbio de quantidade; ex. : I) e clle pedio-lllr. per a?avia, da agua, 24: tnnulroJn do prnn, 7 8; deita-lhe do 1nel P do azeite e da {a rinha dn triigo, 128 ; assaz de r'ulpados.
de triste, 204 ; I'OS darei hos toucas .. c d'outras <las, 326; a q1.te Det~;s tan muito de h en en (C. A., 333). 168. ARTIGO DEFINIDO. 1. 0 ~Om muito maior freJ R3

assa~

quncia do que a artual, a lngua arcaica omitia o artigo definido diante dos substantivos, sobretudo quando estes designavam cousas personificadas ou crain em certo modo especializa<los ; ex. : tal vai o 1neu amigo com amor que lh' eu dei (C. V., 701);
t

Tambem com por; ex.: Nunca molher crea per amigo,

39

rl

In o r te 1)Utis grave ca 1iver (C. D. ncn is, 9 4) ; rn demo ler,' essa 1ern (C. ll. Tlenis, n. 0 164). 2. o A mesma omisso do artigo definido dava-se quasi sempre que o substantivo vinha precedido de pronome possessivo: ex.: {ilhou sa molhe r con1 sas donas, 28: ergera sas acoras; 7U, lit:t pastor cuidava en1 seu a1n igo, 336; ca vos s' amo r nu' (ormt, 338, etc. Ohs. Como sabido, a mesma omisso do artigo d-se na lngua francesa. 169. GRADAo. I) Nos comparativos de superioridade e inferioridade, que, segundo ficou dito atrs t 132), se formavam com os advrbios mais ou l'h us e rneos ou n1cnos, usava a lngua arcaica 1 partcula ca (do latim qua1n), a par de qu~, ou s a preposio dt ex. : chus nrgro ca pez ~ at.'io i mais gente c a en" JJ!irro., 79; vus an1o mais ca nulha ren (C. A. 336); ns tristos perecero1n melhor da quarta partr, 36; e dP. Trmneccn 'lt el rra at 11 rTn rl rei Ahoa1nar c melhor de -OO legoas 59: rn elhor de m.n 318, etc., Obs. Da comparao com de por q11e ainda restan1 ,-estgios no superlativo relativo. 2) Para formar o superlativo absoluto recorria a lingua arcaica ao adjectivo gra nz, considerado con1o advrbio, a par de -n1ui ou nnlitn: ex. : r dissr a gram alta ~oz, (25); etc. 170. CoMPARAO. Sempre que na co1nparao cntran1 as partculas ca e co1no ou co1ne e co1ila, serve-se a lngua arcaica de preferncia dos casos-complen1ent.o dos pronomes pessoais, em lugar dos casos-sujeito, como em geral o faz a linguagrin moderna; ex. : o coraonz pode 1nais c a Ini (C. H.
1 ;

Como amda a porular. Este exemrlo tt.rado de um Fios Sq.nctortJm do se .. xn-., ainda inditol'
t
2

Denis, t 46); non sei quem atam m'llit'amc come mi (C. B., 219); uzais sei eu ca ti assaz (Af. x C. M., 15); etc. Obs. Ainda sem a partcula ca, ocorrem s vezes os casos-complemento dos pronomes pessoais em yez dos casos-sujeito; ex. : ora varnos e-u e ti longo d'esta 'ribeira (Gil Vicente: Auto da Feira). 171. ADJECTivos. Quando ha dois adjectivos que se referem ao mesmo substantivo, pode um preced-lo e outro segui-lo; ex.: fortes vozes r: grandes ... dwndo, !l4; muitos 1nilagres e mui maraYilhosos, 144. 172. PRONOMES POSSESSIVOS. Encontram-se por vezes na lngua arcaica os pronomes possessivos, einpregados pleonastica1nente ; ex. : o qual castelo frn rlum seu av deste Alboocenz, 34; todo ag'ltisado t> sua on1a deles 35; sa coita dos cristos 49, etc. 173. PRONOMES INDEFINIDOS. 0 portugus arcaico, como o francs, costumava fazer preceder de artigo cada um dos pronomes que entra no composto ?I n1 e outro; ex. : a fi a ouvP. 1101n e dona Afaria Soare;, a outra O'UVe no1ne dona ... (nr livr. das Linhagens); os h fi u s; na deanteira e os outros pelas castaneiras e os outros na aga, 47 ; a fi a ter pouco siso de se'lt, a outra qu-e esse, etc. (Gil Vicente, .~lofina Alendez). ?neter,

17 4. TEMPOS DO YERDO. 1) Depois dos verhos projura~r e outros que indiquem ronhecirnAnto ou percepo, o facto fu t.uro espresso pela orao integrante indicado hoje pelo futuro ou condicional, conforme o verbo determinante est no presente ou no passado; o portugus arcaico, porm, empregava nesse caso frequentemente o presente e o imperfeito do conjuntivo; ex.: fez-lhe preito ... que numca entrasse 132; iura-1nr: que nom tomes t 69; disse que se v eesse, 290; jura1ei qu-e seja trrtedor, 399, etc,

2) Em vez do imperativo, em oraes afirmath, as, encontra-se na antiga lngua o conjuntivo ou s ou acompanhado da particula qur, como em francs, e lambem a perfrase formada com o verbo querer e infinito: ex.: tu .. digas-me 1nandado dr mha senhor, 227; digades, filha, porque tardastes na fontnna fria, 516; se t-Jazedes algo_, que me dedes, senorn hide-vos t,o:~sa tia, J 53 ; Joam Ba1ieca . .. fJ u c n1P diga.des ora ha ren, 407, etc. 3) Com mais frequncia do que a actual emprega a antiga lngua o mais que perf. do indicativo pelo condicional ou imp. do conj. : ex. : se i v e e r a, as.~i a filhara (Iv Liv. das Linhagens): mataram mai.'i, ~~, non f r a q-ue, ([dem), etc. J 75. INFINITO. Quando sujeito lgico duma orao ou complemento dum verbo, o infinitivo, como em francs, geralmente precedido da preposio de: ex.: 011'l'erom por gra-n1 rnaravilha. de lhe tanto dura r a forca, 37; nunt dano seria de viver mais um dia, 29 t, etc. . t 76. Monos. 1) Com a locuo temporal at q-ve usa a lngua de hoje o conjuntivo, na arcaica enrontra-se tambem o indicatiYo como se v d'este ex: ata que vejo a. vossa fim (Rev. Lus-it., VI, 344.) 2) Tratando-se dum facto futuro, em oraes condicion~is e relativas, empregava tambem a lngua arcaica o modo indicativo, ao contrrio da moderna, que neste caso usa o subjuntivo: ex. : ali onde o seu co'rpo jazer, 114; se o conde reinar 385; q1.ten1 a. Virgen1 ben servir 419. 177. RAO IXTEGTIANTE : 1) Como O latim, tamhem o portugus arcaico introduzia uma orao integrante pela partcula assi: ex. : ave o assi q'ue Isaac anda.va. pela ca'r'reira, 71. 2) Quando comeada pelo adyrbio interrogatiYo ccnno, a orao integ~ante por yezes fa-lo preceder de en1: ex.: sabedes bem en corno esta terra ela Espanha foi perduda, 4G .

LIA AH

3) Uma orao interrogatiYa indirecta pode principiar pelo pronon1e cujo: ex : E' ele dezendo este) prPgnntou, cuja filha Pra, etc. 178. RA1\0 DO PARTICPIO. 1) Ao contrrio da prtica actual, 1nas em harn1onia com a usada em francs, encontra-se no portugus arcaico o sujeito collocado antes do particpio : ex. : e e I e s as si j azendo apareceu,-lhes o cavaleiro, 144, etc. 2) Com mais frequncia do que a actual, a lngua arcaica fazia preceder -o gerndio da preposi.o en1 c s vezes empregava este em vez do infinitiYo; ctn saindo el-rei da crasta 151: e1n dando-lha, 415. Jnuurt quedala. chorando e dando grandes sospiros 115 etc. 179. PARTCULAS NEGATIYAS. Ao contrrio da prtica actual, a lngua arcaica no deixaYa de empregar a negativa junto do Yerbo, ainda quando a preposio comeava por palavra _negativa: ex.: nenhu PHpfrarlor... non foy tan~ 1Joderosr RO; nem f'Uo o!Jna no m srrri prrd ida 114) etc. 180. ELPSE. 1) Co1no em latirn, onde uma orao integrante pode servir de complemento a um participio subentendido (cf. MadYig, 338), sempre que o Yerbo da oraro subordinante tenha a ideia (\e .fiirnlir ou df>claror, o portugues arcaico omit.f por vezes o participio: ex.: 1nandar ua cartrt que H'll nca Portugal seja PSCnJ/1 11 ngado, 154; (rz oraron; o ~!Vostro SPnhor que lhe dmnostrasse 1H9, etc. 181. PLEONASMO. Como no portugus oe hoje! encontram-se no antigo tamhm expresses redundantes, com especialidade a repetio da conjun.c 'l"f', principalmente quando integrante: ex: dissc-1/u que. . . a.nlt' a porta 'lf o ta talo poscssf que a/; decessr 19; (azicnn tanr be1n e tan" ig'l~;al que todt. onw. . . que os nnn lo-u-uassr, 48; e os ?no'loos dissermn que esta. rrzo-rte que lhr .,,~Pra. pelo 71eradr (1v liYro das Linhagens), etc .

f 82. Ar\ACOLUTO. No raro fncun trar-sc, no portugus antigo, com mais frequncia que no moderno, falta de ligao nas frases e at mudana dP tratamento; ex. : r dt'pois seu padn~ rl'eln. filharoHI-lhe SPHS genros .rl trrra 17 ; De,us qurr rruPr rn.o nifi'slar as obras ... e que JUtretnn a1eo 'fl.lC o sobreditn An ri que . .. qur. 1nostrm~ lJe-us. por rlc grandes mila!lres 146; aJnrlade-nos e n)garle. a Deus e ns teus . tnnsrlhos qnrden~ e1n ns, J50. ~te. f 83. SNESE. Da falta de rigor na forma de exprimir uma ideia ou su>sc exemplo esta frase : n1ais dona ... non se rs(orcen~ os nlhos seus, 27R. I R4. ~IUDAN~~A DE CONSTRU~~:\0. A exemplo do que por yezes se ohserva na lngua latina, o antigo portugus pode construir um Yerbo corn um infinitivo e mais uma orao conjuncional ; ex. : porqu-e lhis quebrantasse os coroiJPs e lhis acoimar os se-us JWCadns 45; deu ao t)spal de Jerusalern . .. oitenta. 1e-;es 1nil 1n11:raridiis pera cornprarem rrdades P qu c dessem aos en(eTn1os (Cronicas hrtll'es e J!en1. da Snnfa. fru ~ de Cni1nhra). f 8!l. GALICISMOS. Na lngua arcaica e muito principalmente em verses do francs, ocorrem, . por vezes, al{'m de galicis1nos lle palayras, outros tamlHlffi de construo, como os seguintes; ex.: quando (oron cercar do1n Ahar ... e que Pl ps as barreiros de sirao (III LitTo das Linhagrns); porque non1. . . que ;"ornais n-unca 1'1!erei (C~ A. n. 0 231, XXIII); ecer qual peor- do gran ben nu do gran 1nal-- de softrer (ld. 21R), etc. J 8fl. LATINISl\IOS. ~a antiga lngua aparecem tanlbetn por yezes vcrlladeiros latinismos ou construes perfeitamente latinas, entre estas sobresai o emprego de nern, depois de verbos que significam lt)1nor ou receio; ex. : te1no esta lardanca . ... nem (===e que no) 1Jer e/la aquPl e1uniig~. . . tornr a min1-, !l5.

CXXIY

Obs. Acrca desta prtica cm latim veJa-se a


Gra-rnmatica latina de J/a(llig, 376.

187. CoiocAo. A antiga lngua era muito mais livre do que a actual na escolha do lugar que atribua a cada membro da frase, cotno se v dos seguintes exemplos : depois qur lhes rsto o1.ac rlitn, 1i4 : quando lhi a rentura. contannn (Colleciio dr lnrditos PortJ etc. 188. PARTCULAS. I) A locuo prepositiva .a. cas ou Pn1 cas qusi sempre seguida da preposio rlP, mas tambem pode deixar de a trazer, como o chez francs, de igual origem e significao ; ex. : ent c as dei 'rei, 382; c1n c as dos frades nwores de S. Francisco da Guarda (Viterho), 1 etc. 2) O advrbio .(\rnon ocorre frequentemente com. uma ou mais palavras intercaladas entre o .(je e o non: ex.: se 1no-rte non, 253: se chora1 non, 315, etc. 3) Para exprimir uma afirmao, uma espcie dr juramento, empregava a lngua arcaica indistintamente as partculas se c si, que o portugus moderno substituiu por assi1n; ex. : se vs 'l.'ejades p'razer, 283; se ben ajarles 295; si Deus 1ni perdon (C. A 45 1) , e te. Obs. So de diferente origem, embora empregadas com significao qusi idntica, estas duas partculas; o si corresponde ao advrLio latino sit~ ( 63) e se conjuno condicional si, que:- nas frases citadas, no perdeu a antiga significaro e equivale portanto a uma condio subentendida, como, nos exemplos citados, se(= com a condio que) rejades, etc. 4) Como se viu atrs, o advrbio (e pronome) de Jogar ende tem, alm desta, tamLm a forma en1 ; embora se no possa formular regra certa, parece
a ff. os toponmic<;>s Cascorrea, CasJreiras, Caslopo, etc.

.:;

todavia que e1tde se empregava de preferncia aiJJ tes de vogal e ent. antes de consoante ; ex. : pois .,,, e n de leva r vejo (D.. Denis) e (oi-s' e n d' el tcnn coitado, (id.); s'end'el so'ltbeguisar (C. V. Il. 0 6); JH)f e1n ser sanden (C . V~; 226); e {azen1-se ora salwdores en 1nas (C. V., 279); que nt' end' assiguut'tluu (id4) ; se ''"'' e n de suubera guarda r (C. \'., 303) ; cnnUJ q1te, que 111' atenha e 111, se, 382 etc.

Potica
f 89. Como acontece co1n qusi todas as literatu..-

ras, antigas e 1nodernas, as prhneiras tnanifestaes da nossa so e1n verso e nelas revela-se j certa arte e bo1n gosto. Essas manifestaes encontran1 .. -se reunidas nos Ca ncioneirus cha1nados da Ajuda, da Vaticanct e de Colocci-Brancuti, conforme o lugar onde fora1n encontrados os cdices que as encerra1n, c que prhnitiva1nente devia1n constituir um nico faz-no-lo suspeitar o ltimo, de todos o 1nais rico. E' naturalmente o an1or o objecto principal dessas co1nposies, tanto das de caracter corteso ou e1n 1naneira ptorenrat, [eo1no das que, saindo desse tom convencional, vestia1n o traje popular. Se nelas falava o amante, dava-se-lhe o no1ne de cantigas d' an1or; se, por1n, era a namorada que o poeta apresentava, dando soltas aos sentiinentos amorosos que lhe agitava1n a ahna, cha1navam-se cantigas de an1igo. Naquelas, que se caracteriza1n, na maioria dos casos, pelas frinulas vocativas 1rda st,nhor ou {renzosa 'lnia senhor ou s senhor, empregadas qusi sempre na prilncira estrofe, predotnina a feio erudita; estas, que se distingue1n pela palavra an1igo, toma1n umas vezes o to1n aulieo da" primeiras, outras o to1n popular;

cxx \'[

ambas podem ser j de 1nestria, que so as mais antigas, propriamente cortess e de pura imitao provenal, j de re{ra'ln, isto , com estribilhon. As cantigas d'amigo, que so as mais v.ariadas e sem contestao as 1nais formosas, compreendem as albas, barca,olas, bailia~ ou bailada~, cantigas de rurnaria e pastol'ela~, denominaes estas que, t'Oin excluso da ultima, se no encontram nem nos Cancioneiros, nem no fragmento de poetica apenso ao Cancioneiro Golocci-Brancuti, mas so tiradas da lrica provenal, e proveem da maneira como apresentado o seu eonteudo, referindo-se as albas (vejam-se as cantigas XI (352) xxxi (3fi4) xxxvn {369) e XLVI (377) etc~) alvorada, tratando as barcal'olas de assunto martimo, (tais so as XIV a xvn (354-6 j, XIX a xxv (35 7-360 etc.) ocupando-se as hailias de bailes XXIX (292), XVIII (356), XXVI (36 J ), xxxvn1 (370), XLVII (378), etc.) de . romarias as assim chamadas, (IV, V (274) XXXIX, XL (300); VII, \'III (:349); XXVIII {362) XXXIII, (366); XXXIV, (367); etc.) e. finalmente narrando as ltiinas (xxx {293), LXVI (319), LXXIV (325 ), LXXIX (329), LXXXIV (333), LXXXYII (335 ), l.XXX\'III (38G), LXXXIX (33 7), etc.) O encontro do trovador coin alguma pastora e declararo de a1nor que a esta faz aquele. Dentre as cantigas u'ainigo distinguem-se as chaInadas paraletisticas, no s pelo cunho ,erdadeiraInente popular que se revela na repetio da mesma ideia por uma forma leven1ente alterada, mas tamhem pela sua contestura, pois. que so formadas sempre por estrofes e1n ntnero par, geralmente de . dois versos, seguidos de estribilho ou refran1, que. na maioria dos casos se rompe dum verso apenas, de nmero de silaLas inferior aos precedentes. Caracteriza ainda esta espcie o encadeaInento dos seus versos, porquanto o segundo verso da primeira estr9fe o priineiro da terceira, o se-

da segunda o priineiro da quarta, o segundo Ja terreira o primt\iro da quinta e. assim sucessi,atnente. Outro assunto, iguahnente favorito dos nossos antigos trovadores e no qual o seu espirito sarcstico c zoiniJet.eiro, como de verdadeiros peninsulares, se desentranhava no raro en1 ditos picarescos t expresses que assumiam u1na liberdade que os costumes de hoje no permitem, eran1 os defeitos P vieios dos seus concidados, que les criticavam, censurando-os umas vezes por 11alatras C'ltbe,tas que ajo dou.s sentidos, outras desc'uer/(nllenle, para me servir das expresses do citado fragmento, dando a essas composi.es .no prin1ero caso o nome de Cantigas d'escarnio, no segundo o de Cantiga ..;.

~undo

de 1nal dizer.

Taml.Jm a 1norte de u1na personage1n ilu~tre, soiJretudo se lhe estavam obrigados por mercs recebidas da sua generosidade, lhes arrancava pala\'fas sentidas, verdadeiros prantos, similhantes. ao pia nh da mtrica provenal. Tanto nas cantigas de an1or e d'anligo, como nas de escarnio e mal-dizer figuram por vezes dois trovadores, espondo cada qual o seu parecer sobre o assunto de que se trata, amor ou t.Ttira ; a essa~ rantigas dava-se o nome de tences ou entenceso 1 190. ESPCIES DE VERSOS. Considerados quanto ao nmero de slabas de que se eompem, so de. duas at doze silabas os versos que entram nesta coleco, os quais fonnam estrofes ou estncias,
1 Depois de falar daquelas, diz a Potica fragnzent~..tria: aOutras cantigas fazem os trobadores. que chamam tenes, porque son feytas per mHneira de rrazom que h uu aia contra outro:- em que [h uu] diga aquela que por bem tever na primeira cobra e o outro rresponda-lhe na outra. dizendo o contrayro; estas se podem fazer d'amor ou d'amigo ou d'escarnho ou de mal-dizer
o o o :

XXVIit

geralmente compostas de tres a sete, entrando neste nmero o refram que pode ter de um at quatro. No raro a 1nesma estrofe oferecer versos de medida diferente; muitas vezes essa a regra entre ela e o refra1n e o que principalmente caracteriza as poesias por essa razo chamadas Descordos (\"id~ as ca~ttiga~ n. os xxr e I, a paginas respectivamente 7l40 e. 381. Sob o ponto de vista da rima, que pde ser toante ou consoante, dividem-se os versos em rnonrrnos, que so os que teem igual som tinal em toda a estrofe, ernparelhados, se o n1esmo som se repete em dois ou tres consecutivos, cruzados ou interpu lados, quando entre dois que se correspondem se interpe um ou mais, e finalmente encadeados, que se caracterizam pela repetio da mesma palavra ou frmula em lugares determinados da estrofe, do verbo em vrios tempos ou, quando no mesmo tempo, em pessoas diferentes, e ainda do ltimo verso duma estrofe como primeiro da seguinte, processos estes que tem respectivamente o non1e de dobrre, 1nordobre e leixa-JJren e se podem ver nas cantigas n. os 231, 289 do C. A. e a n. o XI, a pal!". 279. J9 J. CESURA. Os Yersos de dez a doze silabas so sempre divididos por uma cesura em dois hemisti~ dos ; nos de dez e onze eai a cesura depois da quarta ou quinta slaba; nos de doze na sexta, eomo se Y dos seguintes exemplos : escud' a colo en que s(~v' un capou ; sen estriheiras e con rto hardou;
1!l2. QUEnnA no VERSO. D-se a quebra do verso ou o que os franceses clwman1 tJnj(unbcn1ent, . quando o sentido se no con1plcta dentro do verso

... carece, para ficar perfeito, de pala,ra ou palaYra~ {~ o que no raro se (_ncuutra na poesia dos troyauorrs, c,otno se Yt~ dus soguintes exemplos :
que Yeenl no seguinte:

meus olho~, quer-Yos Deus fazer ora Yecr tan1 gran pesar. (:on1o morreu quen atnou tal dona que lhe nuuea fez hen. a tnia senhor j lh' eu muito neguei o mui gra1n n1al que me por ela YPin.

n. Dinis chega ate, ntnna das suas cauti~a~, (a 11. 0 134 do C. da Yaticana), a diYidir a palaYra, Inetendo part.e nutn ver~o, prte noutro, dizendo a:-;sin1:
Ca vh'em tal cuidado,

quem sofredor de mal aficad o que nom pode 1naior, se mi nom Yal a que em forte ponto Yi, r a j de mo r-t' e i prazer e nenhutn paYor.
(~on1e

19:L Er..Is.\o. Quando a palaYra seguinte con1t-a por yogal, gerahnrnte elidida a que tern1ina a palaYra que imr.diatamcnte a prceedc. O Inc~tno sucede ao i do pronon1e -n1i, que (~ srmpre ahsorYido pela YO~al seguinte, ou do posses~iYo 111io: que se conta por tuna s silaba. 19-. TERl\II~OLOGIA TROVADORESCA \0 YCrSO Ull OS trOYadores O nOillC de T)(lflJ..l_Tll C cstroft' O d(' tobra. Muitas yezes u1na canti~a trnnina por un1 grupo dP Yersos 7 separados das r~trofes, c1nhora ligados

cxxx
ptlo sPntido ltilna: esse grupo de Yersos thama-sr (firlo: tantigas ha alf~ que teem mais duma, co1no a

n. '' xr.r a pago. 25 7. Se s estrofes esto ligadas umas ~~ nutras por qualqurr de rstas conjunes, e, q'lN!, r((, JH~ ,.(}, se, etc., so denotninadas cantigas r/e at~t fi,,,to aquelas cn1 que se observa esse processo. Ao YCr:'o que no tem na estrofe outro com que rin1e d1a1nain palarra~ perfi 11do: a rima longa~ ou b-rf'l'e, <~nnfonne a palavra graYe ou aguda; linaln1eute o cornptn utna porsia ou teno chama-se respect.ivanlPntr t;-nbor ou ententar, reservando-se o nome do so1n para o arotnpani1'amcnto da cantiga e o de ensoar pr~ra u ar.to de pr rrn msica.

PROSA

EXCERTOS
DE

LEGISLAO ANTIGA
~C[LO

XII

Foral da Guarda
... \qu-'1 qut' Ca:o'a fezer ou uinlta ou :o'i.l hertlatl(\ onrrar e per 1 ano 'll ella :-;euPr, ~e depoy:-; en outra terra 1norar quiser, scru[i]a a el toda sa hcrdttd( u quPr que nu>rar. E, se a~ quis(~L" tu\ndt>r, ut~Hda a qtH'In quiser pPr foru de uossa cidaut-~ .... Hotnees dn fJuarda non pagen pen[h ]ora poliu> f :-;en[h ]o r ti a (iuarda, nG pot n1cyriho, n sey pennuradus ~eJH1 por seu uizio. CayaJcyros da Guarda nc Inolher(':' uiuuas n de pou:-;ada }H't' forn da Guarda sPn }H'r Jndadu do iuiz. Otncr.:-; de uossos lennyos que seucre Pn uo~sas herdades ou en Hosso:-; sul a rl's n seus scn[h ]ores non forc y, uen[h] ao ~yita I do iuiz P d fiadores <!LIP re:-;pd O dereylo, fJl~fllldO 2 liCCre seu:-; srn[h]ons. E, se 1:rzermn couJnya_JH'y(.(:-_na a seus scnlltJorPs e a YII'L ao paaro. c no :-;ertua ouIro honu"5 S('ll a seus senhnrPs ctn cu i o[ s] sola r c:' seuere. ~enharas 3 e uihas delrey aj t.al foro qual
t
2 3

Leia-se polo. No origtnal quanto. Leia-se s..1rm;.

as searas e as ninhas nossas ouuere. E que seu uizio Jnatar e en sa casa fogir, que depoys a el entrar e o y matar peyte ccc soldos .... On1e da Guarda qu' 1nolher ouurr a hee, se el ha t leyxar, peyte 1 dinheiro ao juiz. Se a n1olher leyxar seu marido que ouuer a heees, peyte ccc soldos e a Ineyadade seya de seu marido .... Que ferir seu uizinho cil espada peyte XL soldos e a vna ao paao. . .. Montadigo do stre1no da Guarda receh os caul1eyros da Guarda <on Iseu] senhor [e] ai ende a tera parle. Nengfu n fiJhe montacligo de gaados da Guarda .... De todo portadigo que uect a Guarda ospede u pousar filht a IIIa parte e o portcyro as nas partes. Todas esta~ <ntenes iuig-e os alcaydes da nossa uilha ~per sua ('arta. OutraiS entcnes iuyge segudo seu scn, assi co1no 1nelhor podere. (CdiGe Foraes a nligos d Gna1da hf' leis antigas do Reino, fo.l:'. 41 H. c 112 V.)
8ItCULO Xlll

Ordenaes de D. Afonso 11
I
Stabelicemto contra aqueles que demdan a seus auersayros c que ia ouuer sentena

Cuhijanle nos pcr i1na aas den1da:; e que }H'r ;u1ueslo ai Jirn qual deu<\ cst.ahelccntos que, ssc
1

No original elha.

Leia-se vila.

algu trouxer a nosso jujzo aqucl c que ouue <lentda depoy~ da scnle~a dos nossos jujzes e dcpoy:-; for ueudo e achado que a scntera que gaanhou he ha qual deuja, por cslo, por que costrgeu 1 o s:-;pu auerssa~To, ro1no nf) deuja, ssc o ueetlor for caualleiro ou clerigo prelado da Egreia, o ucutlo sseia prado en x 1narauedis d'ouro, e, se for pc ou cl{arip-o H prelado, seia peado cn1 v 1narauetlis t.l'ouro. En como os moesteyros egreias n deue d'auer possisses, saluo pera anjuersayros

ne as

Porque poderia acaeer que os moesteyros e a:-; outras ordiis de nos~o rreyno poderun conprar ttas possisscs que sse tornaria e p-rde tlano nosso e do rreJHO, e per est.o 2 tal ,_.<1nerria que fezessernos tlemdas e estu tornar-ssc-hia e grde dano das eigreias e e nosso perjuizo c agraua1nento, pore parando ns n1etes no que podia acaeer, sta:Ueleemo:; l[Ue tl'aqui adeante neha casa 3 de rreligi n conpre Itt~hua possisso1n, tirado prra anjuerssayro de nosso paure ou nosso, e dt.unos a eles lec.a u'auere possisses ou outras cousas pera outra maneira aguisada, pero n tolhen1os a nhuu clerigo poder dn <onprar possisses e de fazer 4 delas o que qui~er. 5 E, se per urntuyra algue contra esta nossa costetj quiser hir, pera quanto der pola possissou por pea. (Cdice, Leis e Post,uras antigas, FuJ~. 2 H.)
No original costrgem. Ide1n, esta. . Iden1, cousa. " Iden1, Jarerenz. s I den, quiser.
1 2 3

II
(TEXTO G.\LEGO)

Dos dezen1os que an a dar os cristios a sancta igreia


A1Jraan1 fuy o priJneyro dos
co11nos~~eudo

proff<'la~

e fuy Inuy

saucto otn e t anligo de J)('LJS quf' dis~o por rl <fUP tno seu linnage seeri J)e<~ylas lodalas gentes e Pst.e

q uP era pou<.:o aq ueJio <llt e dau~ os q uc furou ante 4ue c1 a Ucus, segundo os he(s que d<l nerrhi, <'OinPzou el a dar o. deze1no de Inay~ das prirnirias e das oiTcreudas que ('lles dau e dou-lo prinH~)rranH~l.e a .\le.lc:hi.~ede(', que era ~ac<'rdotc, e sctnlaladarnete dou o qun gaannou dos rn'ys qu<" ue neio, q uaud o [I] les tollio a Lo lh, sou ~ohriuo, q 11 c leuau ealiuu. Ond<! (Ha~ duas Inan<yras de siruirio de prirnirias e de oiTerrndas que s diLas euo titulo aule de~te e en esta lereeyra, que { dos dezernos, husar os OIIlPes de sintit a Beus, ala que dou ley sc:ripla a ~loyse, <JUr. f'uy sau('to orne e t seu an1ig-o que disser que falaua c el, t.tssi rc)rno hun a1nigo ralla c outro, <~ Induu-Jle quP todas estas cou~a~ qtu~ cl quiso te e r per a si en sinal de rreeunnosecnlPnto de sennorio e de 1Jen fcyto que fosscu srriptas Pna ley, por que o pohoo as desse aos sacerdotrs, <1uc f'aze sacritiiu a Deus, ~rg-uudo a uella ley, r aos 1euitas, que seruc, c csto f'uy sen1pre gardado. E dt'poys, quando ueo nostro seor lhesu Christo, t'onfirrnoo, 2 dize<.lo aos Judeus ([UP, rnacar deze1nau as cousas Ineu<.las, que n deu leyxar de o fazer
1
2

No original a abreviatura .\]J:ios. Entenda-se confirmou-o.

c e:o;la paraula lle:..; di~~o, porquP hn que deui dtzt'Ill'-ll' de tudo. E por cnde os cri.:-;tio~ ganla1() e:o;lo sPrnprP, t o:..; san('[o:-; t[Un fall;u,-. desto n1ost.rart1 por qu(H'S rraz)(':-; dtue os olllPs dar a dtzetna parle por dtztIno, tnays qu' por outro <nulo IH... huu, e di~stri) qut no:-;tru ~eftor J)pu::; triuu dua:-; urde:-; d'augios <', porque a una 2 dPllas cayo ptr soherua, quiso qtu~ dP liage dos o11u!e~ fossP t'Olll p lida t ~ ou I rossi polos x tnandaint u tos t[til' dou uostro seilor Beus ~('riplos a ~loy:-;ent t[lle 1naudot1 gardar, porque lo~ onlt'e:-; uiui:-;slu he e :-;p souhl'ssen gardar de fazer tal t't'l'o dt' que lH'Sas~n a Bto:-;, porque (' lles rreelH~s:..;(\ Ill aJ. E ayuda ~l'll PS to r outra tTazt) por <JLte o:-; onu'ts o dtue.dar e eslo ptHC[Ue o:-; \" 3 sintidos t[Ue Deus lle~ deu c() qut rezes~;(... todo~ :..;pu:-; I'Pylos t[Ue llos ganlt' e los t'lt<hrP:-it\ pontut ohrt" c elJe:-; hPn t' 1ntrg he <~. ecnnplitlanHnle o:-; dous 4 nldanH'Hto:-; (t) da sua lty en taltnaneyra qu,. :-iegldo a Jnunildad<~ de llO~tro ~eilor lhe:-;u Clujsto Httrese hPnlat aqut'l lugur t{UP a dezena ord<" do:-; augios, penht pel' ~ua :-;oh<'ruia. E. poys qut e11o liluJo aule deste falia das JH'lniia~ e da:; oll'ennda~ de tllll' s:;e aiud lllUylo O~ eJerigos, COILLIC de diZ<'I' t'IL e~LP dos dPzcinos, <[Ue { una ~ eousa apartada, de qut ~:-;e aiuda aynda 1nay~ toda a ignitt, L JH"i os p r e li ado~ Inayon~ crno o:-; ou Iro:o; cleri~o~. e d, Hl~Lrar pritneyraiiH~l<' qut cou:-;a t; dezen1o c quaula:-; InanP~Ta:; ~on dC"l <' qtu' o deu<' dar e de qual':' cou~a~ t' a qur e tn que tnanf'~Ta dPuf :-;eet dado t' tino o deuc partir t qut J,re~ Ltt--;l' ao~ oini'it=:; por dezPtnar hr e que lll'-H.s, st o tnal faze, c de toualas outras cousa:-; que IH't'lt'e~et."' ao -dPzeino.
1

da~ graanda~, t

2 !Jen1, i~.-1. 3 No original X.

l.eia-se gr:a.l.1s.

' Lapso em vez Je der.

lDe Frugnwnto de un nuevo cdice gallego de las Partidas, publicado por Andrr.~ .\fartincz Salazar no Bolethn de la Real Acadentia Galtegc(; 11. os 31 c 32 Dezembro de 1909 e Janeiro de J91 0.)

III
Da sancta TrTjdade e da fe catholica

To<lu crischo crea firmemente qu' t huu soo ~ uerdadeyro Deus, padre e filio e spritu sancto, e esl<s nr s I Deus e una natura e ha cousa de nada. <tue fez os angos, os o1nees e o ceo e a terra e as outras cousas todas, tan hen as que ueemos e sentimos, come as outras cousas que n ueen1os, n sentnos, e fez os angios Loos per natura e Lucifer e os outros, que uepoys per sa n1aldade son feytos diahoos e maos, e esta sancta 'frijdade, ante da inearna de nostro Senhor Ihesu Christo, deu lee e ensinamento a seu povoo per Moyse e perJlos outros seus prophetas e per seus sanctos, per que se podli saluar. E depoys nostro Senhor Jhesu Christo, filio deus e Deus ueruadeyro, hfu soo con padre e c ~pritu sancto, rrecehcu carne e foy concebudo do spritu sanrto, renasceu da uirge sancta Maria, uerdadeyro om e i uerdadeyro deus, endereou e cornpriu a ley que foy dada priineyrainte por Moyse e Jnostrou-nos carreyra mais con[h ]oruda, per que no~ pouessemos saiu ar. Este nostro seuhor Ihesu Christo cn sy duas naturas, d'o1neu e deus, empero, se~runda natura de deus, 11011 pode morrer, n sentir
1 2

:No original que. Idem est.

nen hu Inal. Segundo natura que lillou, quis morrer, quanto carne, por nos saluar, c soffreu fa1ne e sede c fryo e outros trahallos 1nuytos e recebeu 1norte na uera cruz e, de1nentre que a carne foy morta, a ahna dele oecdco aos infernos e sacou ende os sanctos e os fiecs seus, e depoys resucitou-se en carne e arnostrou-se aos seus didpulos e co1neu com elles e leyxous 1 coufinnados eu sa fe sancta catholica c ~uhyo aos ccus eu corpo, en dignidade e ende ueiT na cruz cn este Inundo dar juyzo aos hoos c aos Inaos, e quel juyzo uerrelTIOS todos en COrpOS e Cll ahnas e receheren1os bcn os hoos e galard de gloria de hen que fezennos por sempre c nostro Senhor Ihesu Christo, e os Inaus rceLer pea c no~ 1naos dyahoos por sepre 'unde nqua sayr. E esta t' a nossa fp catholira, que firmemente teemos e rren1os. E cu da da fe guardar (e) a eygreya dca Homa, que a manda guardar come sacrafio de nostro Senhor Ihesu Christo, que se faz suhello altar pello sacerdote que dereytamente ordiado e como do baptismo e dos outros sacramentos da sancta eygreya. E queremos e demdamos que todo o crischo tenha esta f e guarde e quem quer que conlra ella uecr em algua cousa i ereje e receha a pea que posta contra os hereyes.
tDa t.ra<luro portuguesa do Fne1o Real de
Afon~o

X, fols 71 R, V.)

Entenda-se leixou-os. 2 No original cs.

JU

IV
Da guarda das cousas da sancta ygreia
Assy con1o us su n1o~ t eodo~ 1 de dar guala nl dos JJres d<~stc Inundo _aos qu< nos y serllt\ Inayur Illt'nte d<ueinos dar a noslro senhor lhesu Christo dos bes terreaes por saude dt~ nossas ahnas. de tiLH' aU('Hlos ui da cuesle Inundo, c to dos uu Lros Ju~cs que auPinos t~ aspera1nos Iuayor gualardon e no out rn t' uida perdurauel, e non tau solaint'te o dt'U<'Inos dar, tnap; aguardar o q uP { dado. E poredc Inandan1os quP todallas cousas qu<~ fort' dadas :; <ygTeyas <' ~cy tlaq ui adel P ptllos rt x e pe rios 2 outros lh'[ e ]s d<~ B<us sey dadas dl'reytanteLt < ~<Inpn~ seyatn guardadas f' linnadas <'n ssru drrl'yto <'B seu poder. Puntu<~ su1nos teodos d'atnar 3 e d'ourrar a saneta tygT('ya suhre lodallas rousas do tnuudu e purqu< auetnos gTaude :-;perra <'BPlla que <tuanto:; a agardanlos e rnauteeu1us eu sas frauquesas e eu sas liurides auere1nos poren f!allardou de Dt\us e pera as ahnas e JH'I''os ('orpos t\n uida e tn nH>rtc <' por quanto {~ 4 ourra de 11s c Llc nossos rc~:nos, porPn q tH'rernos Inost r ar cotno se guard(n por todo t<'nlpo as cosas da~ Pygrcyas, onde ~tahPleceinos que., logo que o IJi~}Hl ou o enlcyto for conlinnado e quiser reccher as cou~as de sa t.ygreytt e de seu ],ispado, receJ,a todo dautc S('ll cahijdoo e ~eus cooijgo~ da eygreya e todos eu huu fa scrcuer todas a~ ruusas que rcceher, auf'r tnouil e n Inouil, c priuil
2 ~o

3 4

Adiante escreveu-s<.! teudos que se riscou. original per/hus. lden1 daam ..tr. ldt:m ei e.

nnrrain<'nlos lia cygrPya e o ({Ut lhy dcut-n. todo cu gui::;a quP nutro hi~po quo UP4'1' tlf'poys qtu sahya dc1nandar as cou:o\a~ que forr da t ygTPya JH~r (HJuc-11.- seriplo qut for ft'\yto per Lodos, P. SP algfas cousas das ('H~Tnyas U'lldua::; at'han-; cHt allti.uJa::; ou tnal haralada::; Sf'll denyto, que o possa Lodo d(Jnandat c Lornalo Lodo yt'grl'ia, ddo o pn'O ao ('Oillpradot OU a f{UC ]o UCdeu OU Pll}H'('S1 ou soh n '-H{Ufllo, a 1nacar ([Un ::;t\ya uPndodo, ~e o Inoslrat. ~lay::;, ~( por a tygreya n foi LJ('Hudo, ni' haratado. ou por pruucyl.o oa PH.!TCya eOillprjJ lodo t[uanto for, (e) u sPya tt>uda a yg-nya de pagar ni-..huu prero. 1nays pagup-sse ntuy JH~ de .~sa J1oa d c.u lu t' I qu c ll o a I! t ou P nt1 do da f' yg n \ya e, :-;c 11 ,-. otlltt'r nada, a ygTeia ncPha todo o spu. co1no quPr que S(ya achado. E eslo tlizeino::; t~ tnandainos do:-; Jno~ll')TO:', das ahadya:-; e das ordijs. Outr::;sy Inaudatnos qut bispo, nr ahade, ue pn~lado uuu po~sa lll'll de r, nt u a I hna r lll'll hua r ou :-;a da:-; que g [a] n1 per razon d a c rcrcnlar en sa l'ygreya, n1ay~, se ai~ a cou~a gar ou rprar por razt1 dt' s~y ou por lunlat ([tH~ qui~er ou de ~('li paLritnonyu faa lndt~ o quP lly prouguer e qui:-;er.
c
1

lrgio~

carta~ P

~ldPin, f'ol~.

4~ H a

';j

H.)

\T

Dos casamentos
Estahelel't.'Inus c Inandatnos que todos os casallH'ntos ::;e t'aatn pl'r aquellas parauoas que manda a ~anela t')"~rrya e llS qLH' ca~an'"i ~ey tae:o\ que po:'::;

.1-

casar s peccado, e todo casamento faa-sse conhorudarnte e no a furto e de guisa t que, se for me:-;ter, sse possa prouar per muytos. E que a furto fez('r easamento peyte c 1narauctlis a elrrey e, se os noH ouuer, todo o que ouucr scya delrrey, e pello que ficar seya o corpo rnercee delrrey. Se padre ou madre d'algla 1nolher que seya eu cahellos morrer e algu a pedir pera casarneto a seus ynnos ou a seus parentes, se for tal que a molher e os irmos sey entregados dei e por n1al querenra ou por cobija de lhy tolher o seu ou deserda-la_, se se casasse sen seu nuu1dado e n na quisere casar, e lia, entendendo e$te engano e frontallo, casar-se, cl el ou c outro que cuenha a ella e a seus parentes e a sseus innos, n na poss desherdar per tal raz, fora se aquel con1 que se casou era rnmijgo de seus yrmos ou lhys auia feyta . alga onta ou fora, ca per tal raz como esta, pero seya de t hoo dereyto corno elles, n dereyto de casar cu el, mays, se o fezer, seya desherdada de ha de padre ou de madre. E, se ella casar c alg que n seya eonuenauil a ella, ne per seu liilage, ou se se for cl algue en maneyra que seya onta della ou U(' seu linag, seya outrosy deserdada do que ouuP nu do que auia d'auer de lJa de seu padre ou de sa madre. E1npero que alg rnolher faa algua cousa. destas, que s suso ditas, n pera seu d<'reyto de hrrdamto que lhy uija da outra parle, quer de seus yrrnos, quer d'outros ptlrentes ou de stranhos. Se algia rnolher for uinuoa, que aya senhor anodo~ i ou arr1igo, e _casar de pus 1norte de seu padre ou de sa rnadre sen voontade de seus irmos, n seya pore deshen.lada, ca, poys que souhere
l

No original diguisa. Idem, a uodo.

aquel erro c llo sou ber, n dereylo que por o ca~amct.o a deua1n a deserdar o Toda molher uyuuoa, pero que aya padre ou 1nadre, pos~a-sse casar scn n1andado u'ellcs, Sf' quiser, e non aya ncnhiJa pea poren ele a deshcrdareino Se Inauceha en cabel1os casar sen consentimcto de seu padre ou de s rnadrc, n pcra con seu~ ynnos a ha de seu padre n~ de sa n1adre, fora SP lhy perunare, ante que morresse, e se lhy perdoou hlu delles e o outro non, seendo a1nhos uiuos, aia ~a parte da ha daquel que lhy perdoou o E, se huu f'or uiuo e o outro non ao tempo que casar e aqueJ que uiuo lhy perdoar, part e nos outros yrmos quanto achare, come yrmoso Se o padre ou a madre ou os yrn1os ou outros parentes tcucre en seu poder mancelJa escosa en cahcllos e n na casare ata xxv aunos [e] elia depoys ~c casar sen Inandado delles, n pera pore, tanto que case cu orne que lhy conuenhao Firmemente deffendemos que nenhuns n sey ousados de casar contra manda1neto da sancta ey~Teya, pois que lhis for deffendodoo Ontrogy delfendenlos que, se preyto (le casa1nento for comeado ante algus en juyzo, neuhu delles n seya ousado de casar en outra part.e, ata que o preylo seya delt\nniado per juyzo da sancta eygreyao ~enhuu orne, poys que for outurgado dereyt.alncnte per 1nandado da sancta eygreia cu algfa Inolhrr, non seya ousado de rasar cf outra, den1ent.re que aquella uiuer, a n1acar que n ia brees cu ella en eygreya e macar que n 1norare en hfuo E Pslo Inandainos da 1nolher que for dereyta1nete outurgada cf alguuo Outrosy Inandamos e defl'ende1nog que c a tal molher, co1no de suso dito, nenhfu n case, sabendo que tal preyto ouue ante cfi. outro. o que contra algfia d'cstas cousas ueer peyte c 1ua-

rauedis, a mPyadade a elrrey e a mefldade a qut-' fez tal torto, e o prcyto que fez en P~ta gui~a _non ualla. (Idem fols. J0:-J R. a foi~. l 03 R. a 1Oi R.)

Direito Processual

VI

Dos vozeyros que son ditos en latT advocatj


Se algua das parles que an querella o pleyLo anl.t 110s dcmandarcn auogado que razoe scn pleyto, deuedes lho dar e mayonnenlre a pobres e a orfao~ '~ ao~ ornces que por sy non souhere razoar. Pcto tonuc, senhur, que seyades sofrudo contra o~ uog-atlos e en guysa o deuedcs fazer que g-uardede:5 todauia uossa honrra e uossa honestidade e por eslo non deuetles conscutir que razocn en uos~a corte uogatlos que seyau surdos ou rnudo:-; de Ludo en todo, ncn loucos, nen scruos, nen cegos, uen heregr~, nen omrn que non aya XYJI anos curnpridos, nen ornPn nenhu que spya de Inaa fama, Bl'll n1onge, uen herrnitan,. seno.u eu pleytos de seus rnoest.cyros e que aian 1eccnra de seu ahhadn P de spu 1nayor, ncn ,lerirro que flya ortlijs de pistola ou trorde ariha, ou scya hPneficiado, se non for cn seu pleylo ou da rygTeia ou uP pohoos que non pos:-;an auer que razoe por elles. Outro sy os uogatlos que pleytciar<~ ('OH donos dos pleytos po1la tera parte da dernanda nun dcYe[ n] aung-ar cu uossa rortt\, ra o dereito o defende, (' chaman estes lacs cn latin ccinalores cau,sar,u JH. Pero, s::;e [se] auij r n po<lcrcn con os donos das

su hrP seu solnyro, pod'[ n] auer a uire~sima artr da dmanda, S(~gu11do o qur mandn a nos~a. ~y. Outro~i non d<'tude~ ('Oll~Pnlir C(llf' o~ uozpyro~ Jinen ~olayro das partf~ a1nha~ c fal~cn1 t os prcyil~ que razo ante us, ra o drrf'yto o dc\ffendP, n Li dictos rn lalin PstPs tacs prt)1uiricalorrs cansnr:U. : tsl.o tnPe~Ino { dito dos !luogados qun razoan pltyL)S fal~o~ a sahcnua~ c son ditog no latin conspiroJn's crtusorNnt._ E, senhor, quaudo o~ auop-ado~ azoarcn ante us, fazPde-os st.ar en! pce c n ronintadf'~ a p]Je~ qne dif!an paraura~ torpe~, nPn uilas, s<noH aqucllas que pert.cccen ao~ preylos. Quando quiserdes preg-unlar al~uas da~ parle~, por alH~r a utrdade do plcyto, non conscntades que o no~<u.lo fa11e eon t'Jie aa orelha IH~ sa[ya] a parte ou Pile faltar, may~ <H[Ut\1 a que ft\zcrdes pregunt.a esponda por sy Ill(\f'Slno ahcrt(uncnte, ra a Jey por ndP con~cn tio que o~ auogado~ razoas~en ~ demanlas~t\n por os dono~ do[s] prPylo~, por que o juiz IOlh~~s<~ Inay~ aiyna Pn tender e sahPr a uerdade (lUa t que a turdade s' ascondes~e por clles.
{Bas Flures dr) de rei to, fob. 1n fi. a 20 H.)

ozP~

escrito d, depois lanou-se um rao sobre o d. O poYQ diz ainda denz p.

l ~o original j~.tl~hlm. 2 Tinha-se prin1eiro

HISTORIA E DIDACTICA
I
. [Lenda do Rei Leir]
Este rrey Leyr n ouuP Ulhu, Inas ouue Lt<s filha~ 111u y fe nnosas e atnaua -as 1nuj lo. E huu dia ou ue sa~ ITazoes eotn ellas e dis::;e-lhe~ (llle lhe disses~<tn 11 ' rdade q uall Ll<' I las o atnaua 1nais. Bis se a Inayor que n auia eou~a nu IItUIIHiu t{UC Ll.o ainas::;e corno Plh, disse a outra que u arnaua tanto <'olno ssy n1eesnta, e disse a ler~eira, que tta a nuor, f(LH' o atnaua tanto co1no deue d'atnar filha a padn. E l'llt quis-lht Inall por etn e por csto n lhe quis dar pari 110 rreyno .. E rasou a li lha 1nayor eotn u du<tue dt Cornoalha, P easou a outra cotn rrey UP ~t'ocia, ,. lltHil curou da nHor. ~las <'lia, por ~ua \'t'Inlujra. casou-ssc InPihor que uehlia da~ outras, ca ~e pagou tlt'lla chTt'Y de Fnunra e filhou-a por Inollur. E dtpnis spu padre delia, etn sa YclhieP, lilhatoul-llu.~~seus ~tIntTo~ a terra e foy tnallaudatnle e ouue a tornar aa Incr~pe deJrny de Fnunra e de sa filha, a nlfor. a que Ht1 quis dar partn do rnyno. E Piles ncPhtI'-no ntuy bt' P den.Hn-lhe todas a~ eousas (lUt' lht l'oro1n nHsLet e hotnrran1-Ho, uuHlre foy uiuo e Intr1'-0 ttn :::;ru pudf'r.

lO

II
A dona pee de cabra
Do1n Diego Lopez era Inuy hoo Inont.eyro e, c~td< hu dia en sa annatla e ~Llcnuleindo quan1do YPrrir o porco, ouuyo cantar. 1nuyta alta voz huua Inolhe1 t'lll ima de hua pena e el foy pera J C Yio-a ~CCJ n1uy fennosa c rnuy lJein vistiua e namorou-s~t logo della muy forterneute c pregtnnlou-lhc que crc. e eJJa lhe disse que era huua 1nolher de Innjto aJL, liuhagetn, e cll lhe disse que, pois era 1nolher d'alt< Jiuhagem, que casaria co1n ella, se f'lla quises~e, cc. ,,11 era senhor daquella trrra toua, e ella lhe di~~< que o faria, se lhe prornelcsse que nu1nca se santi licasse, e clle lho outorgou e e ella l'oi-sse logo con ellc. }: esta doua era rnuy fermosa e n1uy hen1 feit( frn todo seu corpo, saluaudo que auia hiu pee for cado, co1no pec de cabra. E viuero1n gratn te1npo < ouucrom uous filhos e hiu ouuc noinc Enhegue: (~uerra r a outra foi Inolher e ouue no1nc dona ... J~, quando conliarn de suu tlotn Bicp-o LopPZ e ~( 1nolhcr, asseetaua ell apar tlc ssy o filho e ella as ~rctaua apar (lc ssy a filha, da outra parte~ E hfil dia foy rlle a seu rnonle c Inalou hu porco 1nu~ {.!Tttlndc o trou~(~-o prra sa casa e pose-o ante ss~ hu sya coinetndo com ssa n1olher e corn seus filhos ( Ja1narorn hiiu osso lla 1nrsa c veeron1 a pellejaJ huu alao (' huua pot.lenga sohr'('Jle r.tn tall 1naucyrl que a podt'llga lrauou ao alao ern a garg-ta c 1na tou-o. J~ dorn ])iPp-o Lopez, quando csto Yyo, teuc-( por Inillag-re c ~)"nou-sse c disse: - Sauta .\la ria, yalJ! qucrn Yio nun1ea tall cousa~ E ssa Jnolher, quando o vyo a~sy ~inar, la1not inao ua filha e no tilho, <' t.lo111 lliepu Loptz trauot

do filho e norn lho quis leixar Hlhar, e ella rrecudio co1n a filha por huua ftccsta do paaro e foy-sse IHra as ntuntanhas rrn guisa que a Iloin Y'Oin Inai~ uent a filha. Jk\pois, a caho de te1npo, foy este do1n Diego Lopez a fazer 1nall ao:-; 1nourus e prender-no e leuar-no })era Tolledo preso. E a seu filho -EHheguez tiut\rra pesaua Inujto de ~sa 1 prboin e Yeo faltar co1n os da terra, per que utaneyra o poderia 2 auer fora da priso1n. E ellcs di~seroin que uo1n sahian1 1naneyra por que o podessc 2 aurr, saluanulo se fo~:-it' aa~ utontanhas e achas~e sa n1atlre e que ella lhe di I'ia 3 co1no o tirasse. E eH fui aJa a soo, eHl r itna de seu cauallo, e achou-a cn1 irna de huua pena, c ella lhe disse: -Filho Euheguez GuetTa, Yen1 a rnyn1, ca lJe ~ey - ' eu ao que uees. . E ell foy pera clla e clla lhe disse: - Vees a pregu1ntar co1no tirars teu padre da pris<nn. Ernloin chan1ou hu caua1lo que amdaua solto pello rnonte, que avia no1ne Panlallo, e thcunou-o per seu HOH1P, e c lia 1neteo h lia freo ao cauallo que tij nha e dis~e-Jhe que no1n fczrs:"'e forra pollo tlesselar ne1n pollo dcseinfrcar_, llCill por lhe dar de COlllCr lle dl' ht\uer, ne1n de ferrar, e tli~se-lhe que e~te caualJt) lhe duraria etn toda sa uitla e que nuca c1ntraria e1n lide que no1n Yenresse delle. E dissr-1he que cauall~asse cn1 cllc c que o porria en1 Tollt\do, ante a porta hu jazia su padre Jugo cn1 e~~e dia c que, ante a porta hu o cauallo o posesse, que alli dece:-i~e, e que acharia seu padre c~Lar e hliu currall n tlUC O iilha~se pella tnao C feze~se <{UC queria falfar
1
2

No original dess.1. iden1 poderi.1m. podesscm. Idem dLtri.l.

~u

rorn elle e que o fosse tirdo corntra a porta hu eslaYa ho cayallo e que, eles que alli fosse, que cauall;.!asse ern o cauallo c que posesse seu padre ant<' ~sy e que ante nnile seria cu ~a terra rorn seu padre, n assy foy. E depois, a cabo de te1npo, rnor-rPo dor11 Bit-\go Loprz e Heou a terra a seu 1iJhu, d; Enhc~uez Guerra.

tldeln, fols-.

XXXV

H e r.).

III
[A melhor marinha ou a lenda dos Marinhos]
U prirnciro [do Jiuhagc1n dde ye~n os Marinhos] f'oy huu raualeiro hoo que ouuc norne d Froyaru (' ra ca~~ador e rnonteiro. E, andarndo huu dia ern spu (auallo, per rriha do rnar, a seu rnonte, achou hw Inolher rnarinha jazer donnido ua rriheira. E hiam <' rlle tres escudeiros seus, c ella, quanulo os serntio, fJUise-sse at:oJher ao rnar, e clles for tanto Pm pos ella, ataa fJUC a tilharorn, ante que ssc acolhes:;r ao rnar. B, depois qun a tilhou aaquclles que a tuJnarorn fe[ ze ]-a poer ru hua h esta c leu ou-a per a s~ asa. E Plla era tnuy fpnnosa, c el fe[ ze ]-a haulizar: tJllC Jhc Jl eaya tanto llOillO llChUU tOlHO )lariuha. porque sayra do 1nar, c assy lhe pos notnc e chan1a rotn-Jhe dona )larinha e ouuc della stus filhos, do~ quaaes ouue huu que uuue uome .Joh Froyaz ~lariuho E esta duna ~Iarinha norn faUava ncinyg-alha. Don Froyaz arnaua-a Inuyto e uu1nca Jhe lautas cousa~ pode fazPr que a podcssp fazer faJlar. E huu dh IItandou fazer Hiuy gratn fugueyra en1 seu paao t tlla Yijuha de f'ra (~ trazia aquelle seu filho ru1nsigq que lu nau a tau to ro1no SPll eoraou1, P do1n Froya[ Bl

oy fi lha r aqu PI fi lho, Sf\11 n df 11 a, f\ fpz q Ut' o fJU Pria nHiinr ao fo;.ro. f\ l'lla. cotn rrayua do filho, Psforou de ltraadar l' r<1 o hraado d('itou pf'la hora hlua !lPa dP. carnn c dalli adianl~ falou. E do1n Froyn[tn] Tf'reheo-a por rnolhPr l' ra;;;ou cntn l'lla.

(ldPnl, f'oh-i. cc B. e Y.).

[D. Ramiro ou a Lenda de Gaia]

Hni Hrarniro, o segutndo, ouuyo faltar da ferrnnUl'a c J,onHiadc de hua moura e rtn co1no era !'alto sa1nguc n jnna d'Alhoazer A\lhoada1n. filhos lt~ dotn adatnada, hisuef.o de rrey Ahoali, o C(LH'

onqurrco a terra no tcrnpo de rrey Rodrigo. EstP dhoazare Alhoad rra sf\nhor ele toda a terra dPs ;aya ataa ~anltarrn1 e ouue n1ujtas hatalhas c crbaos P rxtTrnladatnrnt.n com este rrcy Hra1niro. E rey Hran1iro fez con1 ellr g-randes ;unizadcs, por ohrar aqurlla 1noura~ que eJle tnujto an1auua, e fpz ntfhnla que. o atnauua Jnuyt.o e Inandou-lhP diz()!.: rue o <JnPria Yerr, por se ayer llP conhecer ron1 lle. por as a1nizades SPPnJn ntais firrnes. E .:\lhoaPr Alhualla1n tnandou-lhe diz('r t{Ue Jhe prazia drllo : ([LH"\ f'os~e a Gaya c h i se Yeria co1n rJ. E rrcy Ha11iro foi-s~e l Pin Ires p-allec~ c fidalgo~ e pedio-lhP quPila 1noura quP lha dt1 ~~(-~ c fal-la-ya crisla e caa ria eo1n t\lla. E Alhoazer AIhorallanl lhe rP~pnndro : -Tu trcs Jnolhcr e filhos della e cs cri~tao. on1o pode~ tu casar lluas yczes? t.

t A' n1argen1 alguem escreveu esta observarto: cousc.l b 'it per mouro. .

E rll lhe disse que yerdade er;1, mais que rlln Pra tanto seu parente ela ITainha dona Aldora, sa Jnolher, que a sa1nta egreja os parl.eria. E Alhonzar \lhoadarn jurou-lhe por sa lcy de Maforncde que lha Holn daria por todo o rreyno que elle aYia, ca a lijnha esposada com rrey de )larrocos. Este rrcy Rramiro trazia huu gr<le astrollogo, que auia no1ne Aa1nan, e per suas artes tirou-a hilua noite dde estaua t e leuou-a aas galees, que hi estaualn aprestes. E entrou rrey Rramiro co1n a moura PHl huna galee. E a esto chegou Alhoazer Alhoaclant t' al li foy a contemda gnunde antre elles e de~pere reroin hi dos ~e rrey Hramiro xxu dos ht1os que hi leuana e da outra cpanha n1uyta. E elleuou.a moura a Minhor, depois a Leon, e hautizou-a e pos-lhe nomn .\rtiga, que queria tanto dizer naquel tempo castigada e emsinada e eprida de todollos bees. Alhoazer Alhoadam teu e-sse por 1nal Yiltado deslo '~ pemsou cn1 con1o poderia Yiingar tall desomrra. E ouuio falar en1 cotno a rrainha dona Aldora, Inolher de rrey Hra1niro, estaua Eiln ~Jinhor, postou sa:-\ naaos e outras Yellas o melhor que pode e Inai:-; <'IncuiJerto c foy aaqulle logar de ~linhor e e1ntrou a villa c filhou a ITainha dona Aldora e n1etco-a na~ 11aaos com donas e dornzelJas que hi aehou c (Lt outra rornpauha rnujt.a e yeo-ssc ao castello de Gaya, qae era uaqnelle ternpo de granllles cdilicios e de 11olncs 1v1.aos. J\ rJrrey Rrarniro contaroin este feito e roy Clll taInanha tri~t eza que foi Joueo hilus doze dias. E, cnrno t.obrou seu Cllltcrndilnento, Jnandou por seu HJhu, o j ffan1te do1n Hordonho, c por alguu:-; do~ seus Ya:'~allos, qu c e1n lenH.lco que era n1 per a gratn feito, (' rnct eo-sse corn elles e tu eiruquu ~ ga lees, ca no1n
1 2

Do n1esmo observador: quanto podem os feitios. ou antes imque, pois o texto tcn1 inq.

1ode rnais auer. El no11 quis lcuat galliotns:i, senon U{uelles que f'tnl.ernueo que podf'riarn ITPgcr as garPs, e rnanuJou aos Hdallgos quP rrernasse1n Plll lo!ar dos gall iotf~s; esto fez cJ, porqu c as g-alecs eratn _>oucas c por hire n1ais dos fidallgos e as gale(s 1iren1 rnais apuradas prra aquell Inester por c1u 1ia. E el cohrio as galees de pano ycrde e eutrou on1 ellas por Sa1n Johane de Furado, que ora chananl Sarn Johane da Foz. Aqucllc lugar de hlua 1artc e da outra rra a rrihcira cuhcrta <.l'aruores. ~ as galees e1ncostou-as so os raJnos dcllas. E, porlHe erarn cubertas de pano Yerde, n parcci. El .leeo de noite a terra co1n todollos seus e fallou ~om o j(farnte que sse deitassern a sso as aruores o nais emcubertamente que o fazer podesse e per ne1ua guisa non sse ahalassen1, ataa que ouuisse1n a \.oz lo seu corno, e, ouuin1do-o, que lhe acorres5ein 1 gram pressa. El vistio-sse en1 panos de tacanho e sua espada c ~eu lorig e o corno sso ssy e foi-s5c soo deitar a 1ua fonte, que estaua so o castello de. Gaya. E esl.o 'azia rrey Hra1niro, por yeer a rrainha, sa 1nolher, pera aver comssclho con1 ella Cin co1no poderia Inais o1npridainente ave r dcreyto tl'~\ lhoazar ~\lhorad;un ~ de seus lilhu~ e de toda sa can1panha, ca Hjnha lllf' pello csselho della cohra1ia todo, ca, conH~ l<'Indo este feito e1n out.ra n1aneyra, que poderia r~ ~apat .Alboazer Alboada1n e seus filho~. E, porque elle era de gra1n corao1n 1, puinha e1n e:-'ta gui~a :-\eu feilo en1 gnun Yenuira. }las as cousa::; que ~o1n ltordrnadas de Dru::; veen1 aaquello que a clle praz c n -as~y ro1no os hnint~cs peein~~aiu. ~\cteeo a~sy que . .:\lboazar . .\lhoadun fora correr 1nte co1ntra Alafoes, e huua sergcnte, que avia nome Perpna, naturall de Fr;una, que lcuarotn co1n
2

No orisinal cora ..1m,

a rraiHha [e] :-;cru ia anl' ela. leu rnnl ou -~SP. pPlla rn:-tnh.a, assy r orno aYia de (~LJ sl um e dr. lhe h ir polI' agua pcra as m.aos aaqncJJa fonte, arhou hi ja.zer rrey Hrainiro e n no eonheeeo. E cllc pedio-lhe pPr arauia da agua por Dnus , ca ssc n podia oalli lc'uanll.ar. E ella deu-lha per hfiu aetPr. E elle nH~ten huu ran1afeu na hoca, c aquelJe camaJcu aYia parlido co1n sa molher, a rraiHha, per rneatade. E elln deu-ssc a ],euer c deytnu o catnafeu no. a.eter, n a ~t'rgente foi-sse c dru aag-ua aa rainha. E eJla Yio o ratnafnu e conhe.Po 2 logo. E a rrainha pregunlou (}Uenl ac.hara no eaminho c e] la rrespondPo que no1n acha1a IH~n1guen1. E eJla llH' disse que mentia f' que lho ni1 negasse e que lhe faria hem e 1nerrec. E ;f sfrg~nte lhe disse que achara hi huu 1nouro dornlc n lazrrado e 1he pedira da agua que hrues~c por Deus 1 c que lha dera. E a rrainha Jhp, disse que lhe fosse por c]]e c o tronucs~c enru1Ht'famPute. E a S(~rgenta foy l e disse-llu. -llornr pohrP, a rrainlJ;l tninha ~fnhora YO:' 1nanda t'ha1nar n cslo ht' por Yosso hrrn, ca Pila Jnandar pensar de y(,~. E JTP)' Hratniro n~spi1dc~o so ~~y: assi o JllrHtdt Dtus; 11'oi-sse com Plla <~ ctHI raron1 pPlla porta da ratnara c ronlHTf'O 2 a rrainha c dissr~: -- Htcy Hrarniro, c1un lt~ aduss( aqui?
E c li(; Jhe
-

rre~pondPo:

() YOSSO atllOJ'.

E Pila lhe dis~c: - Yl''Sl e Inorlo. Ellt~ J!Je disse: - - P('CJtll'Ha Jnariluillta. poi:-\ o faro por YO:-'~o anHtr. E C'lfa rresp<nnd(o. -:N n1c s tu mnor, pois d'actu~ Jeuasle Arliga.
1

:!

Junte-se por ])cus a pedio c pedira, Entenda-se conheceu-o,

quP rnais prea~ que rnitll; rn;ii:-; yay-lc' ora para c~s;t tra:;.;rnmara c esrusar-nll'-PY de:;.;lfls donas fl doJnzPlla:-; f~ hir-n1~<'Y lo~o pflra ti . .\ CiTilfll'a era d'\lhOUPda (', f'OillO rreY Rran1irn foi drtro, ferhou e!Ja a porta rorn hu ~1:a1n eadflado. E cJlc jazfdo na C<Hnara. chg-on Alboazr Alhnadanl e foy-ssp pcra a s~a ctinarn. E a rrainha liH disse: -Se tu aqui tetH'ssrs rrey Hraruiro, que llH' farias? O rnouro lTPspondPo: - () que t'JJc faria a rnyrn: rnata-lo corn gTatlliPs torrncutos. 1 E rrry Hratniro ouuia todo. 2 E a rrainha di~sc: -Pois, senhor, apreslr's o lc-.P~, ca aqui nstfla c'nl ~ta trasrarnara fechado, c' ora te podcs delle Yirngar aa lua Yontade. E rlrrey Hrarniro etnte1ndeu que era etn~anadn pt'r sa Inolher c que j dali norn podia e~capar seuotn per arl e a lg-ua c 1naginou <JIH~ era t ern po d c' ssc ajudar de seu sah('r t di:;s(' a gran1 alta Yoz: -Alboazcr Alboadatn, sahe que eu tr crreytnall: Jnoslr;undo-le ainizadt_', 1<upy dt' la casa ta jnn.a. que non1 Pra da nlillha Jty; <'H JnP ronl't'ssny t'~lc' pt\crado a nH'U ahadt' <' t'llt HH' dt'll e1n petndt'.tnra que n1e Yec~sP n1etcr ('ln ttn pod('l', o Inai:-; Yihnrnc' qun podp:-;~e <'. St~ llH~ tu n1atar quisLs:-;p:-;, f{llf' te' pPdi~sc qtH', cotno eu ft'Zt .,.a ta 111 ~TaJn pt'ccado a Bit' a ta pessoa e ant.e os l Pus eJn fi Ihar la j nna. tno~1rando-le IJoo 'uno r, que bPtn as~y Jne dt"~sPs tnorl<' ttn prara Yl'r~o11ho~a:\ e, por quanto o pecl'ado que
1 No alto da coluna respecti,a o anotador annimo obserYou : Grande maldL1de de nwlher. 2 O original diz tudo. 3 Este ~djectiYo pertence para 11101te,

cu fiz foy em gramdes terras soado, que bem assy a minha morte fosse soada per hiiu corno e mostrada a todos os teus: e ora te peo, pois de morrer ei, que faas cha1nar teus filhos todos e tllhas e teus parentes e as gentes desta villa e 1ne faas hir a este currar, que he de grde onuida, e me ponhas em logar alto e me leixes tanjer meu corno, que trago pera esto, atanto, ataa que 1ne saya a alrna do eorpo, e en1 esto filhars_ Yiingama e mi, e teus filhos e parentes averam prazer e a minha ahna ser saiu a: esto me nom eues de negar por saluament o de minha ahna, ca sabes que per ta ley deues sa"luar, se poderes, as ahnas .de todas as leys. Esto dizia el, por fazer vijr alli todos seus filho~ e parentes, per se viingar delles, ca e1n outra guisa nom os poderia achar e1n huu. E, porque o curral l era alto de 1nuros e nom avia mais que huua porta per hu os seus aviam d' e1ntrar, Alboaze'r Alboada1n pernssou no que lhe pedia e filhou delle piedade c disse comtra a rrainha: -Este hoinein rrepe1ndido he de seu peccado; n1ais cy eu errado a elle que elle a 1nytn; gra1n torto faria en1 o 1natar, pois se poem en1 n1eu poder. A rraynha rrespo1ndeo-Ihe: - Alhoazer Alboaarn, fraco de corafnn, eu sey que1n he rrey Rranliro e sei de ert.o, se o saluas da n1orte, que lhe no1n podes escapar, que a no1n pretndas delle, ca elle he arteyro~o e vingador, assy cotno tu sabes. E norn ouuiste tu dizer como elle tirou os olhos a do1n Ilor<lonho, seu jnnao, que era 1noor r a el de dias, por o deserdar do rreyno? E no1n te acordas quamtas lides ouueste co1n elle e te ve1neo c te Inatou e catiuou Inuylos hoos? E j te. esqueceo a fora que te fez de ta jnna e e1n eo1no eu era sa Inolher Ine trouucste, que he a 1noor desornrra que os cristaos pode1n aver? No1n s per a viuer, ne1n pera nada, se te non1 vilngas. E, sse o

tu fazes por t.ua alJna, por aqui a saluas, pois hn tunnf doul ra ley (\ he Cin ei1trayro da tua, c tu da-lhe a morte que te pede, pois j a YCin ronselhado dn seu ahadc, ea gr. pcccado farias, se lha partisses. Alhoaz~r Alhoadain olhou o dizer da rrainha e di~se rn1 seu coraon1: de Inaa yeutura he ho hoInein que sse fia per n hlua molher: esta h e sa 1nolher lidima e tem iffamtes e jffamtas delle e quer sa morte desomrrada; eu nom ri por que deli a lij. cu alomga-la-ey de myrn. E pcmssou em no que Jhe dizia a 1-rainha cn1 co1no rrey Ra1niro era arteyroso n Yiingador e re.eou-ssc delle, se o nom matasse. E Indou chatnar todollos que eram naquel1e Jogar n dis~e a rrey Rran1iro: -Tu Yeeste aqui e fezes te gra1n loucura, ca nos lPus paaos poderas Hlh;: esta pemdema. E por qur sei, se 1ne tu teuessrs em teu poder, que noin n~caparia aa morte, eu quero-te comprir o que me pt~des por salua1nento de tua alma. ~lan1dou 1 tirar da ca1nara e leual-lo 2 ao currall e pocl-lo sobre hflu gran1 padrom, que hi cstaua, ' 1ndou que tamgesse seu corno atto, ataa que lhe ~ahisse o folcgo. . E elrrey Rra1niro lhe pedio que fezesse hi estar a rrainha e as donas e dotnzellas e todos seus filhos n seus parentes e iuadaos naque1le currall, e Alhoazer ~\lhoad feze-o assy. E 1;-rey Rrarniro tangco seu corno a todo seu poder, pera o ouuiren1 os seus. E o jfft.nnte do1n Ordonho, seu filho, qua1ndo ouuio o corno, acorrro-llH\ con1 seus Yassallos e Inrteron1-s::;e pella porta do cutTall. E ITcy Rran1iro drco-s::-~e do padrarn do1ndt~ estaua e VCO COintra O j ffatnte C uisse-lhe: -Meu filho, yossa Inadre no1n n1oyra, nen1 a~
1
2

Entenda-se 11li.11Zdoz(. o. O orig1nal tem leuouo.

donas e domze11a:; que rotn e1la Yl'Crotn, c guardadP-a de cajon1: ra outra rnorlc In('recr. AJli tirou a espada ila haynha P. .deu com r.ll~l Alhoazcr Alboadan1 per .in1a da cahra que o fcrnden ataa os peitos. Alli n1orrerom quatro filhos c trrs filhas trAihoazer Alhoadarn P todos os mouros t' nlollras que estau<nn no currall, f' no1n ficou ern es~a Yilia dt' tiaya pedra c pPdra, que todo notn fosse em terra. E filhou rrey nrarniro sa InolhPr com sas donas l' dotnzellas c quanlto aYPr arhou P n1etro nas gallP:' c, depois que csto ouuc acabado, charnou o jffamte. ~c~u filho, e os srus fidallgos e rontou -lhes todo cotno lhe ayrera com a rrainha, s.a InolhPr, e el que lhe d('ra a vida por fazer df'lla n1ais cruaj ust.ia na ssa terra. Esto ouuero1n todos por rstranho de tamanha mn 1dadn de Inolher, e an jffan1t.e clon1 Ordonho Sfl)TOtn as lagrernas pC'llos olhos (~ disse ronllra seu padrP: --Senhor, a mym non1 cabe de fa1lar en1 csto, por que he rninha madrn, se non1 1 tanto que oulhra[ d ]es por yossa hornrra. Etntraf(nn en1t.om nas gallf~es n chetraronl aa Foz d:\ncora c ainarrar<nn sas g-alJPt's por fnlgaretn. por qtH\ aYhun Jnujlo lrallalhado aqtullf':' dia~ .. \IIi fonnn dizc'r a f'lrn'y que a rrainha ~ija chora1ndo. E IITl'Y disse: - rarnno-Ja YOf'l'. Ff'oy l e prt'gunttou-llw porqur rhoraua. E f'lla r n ~ s pon I P o : -Por que Jnata:-\lt' aqufllt~ Htouro, <ftH~ f'ra lllt'lhor que~ ti. E o .i ffa nt t e di s ~ P t c 111lr a :-\c 'li padre : - Eslo h c de1no: que qucn[ d]es d(lle, que pode :--iC(lr que yo:; fu~ir{t? 2
No original nam. Do mestno anotador: cousa mal dita ctra madr:! ajnd.r que Jose de Justa causa,
1 2

E clrrey tndou-a enltoin a1narrar a huua ntoo


lan~ai-la

(!

ao tnat.

t~

des HIUPl LPinpo lhe chan1ara1n

Foz d '~\ncora. E por rste pfrrado que disse o jJfatnlc tlon1 Ordouho contra ~a ntadre disseroin de~poi:; a~ p-ent(':-\ qun por t~:-;u fora dt:Hrdado dos pohoos d< Castella. Hrty Hrautiro l'oy-sst a LPorn t ftz sa~ curte:-; ntuy rricas e fallou c os seus de ssa 1 terra c Jno:-;trouIIH'S as utahlade:-; da r rainha Aluora 2 , sa tnolher, (' que elle avia por hnnt de casar ro1n dona ..:\rlig-a. que era d'alto linhag-e. E elles todo:-; a hJ.ua yoz a louuaront c h o ouuennn por hen1, por que dissera por elJa o granule tst.rollogo A1nan que ela 3 era

pedra preciosa autre as Inolhtres que naquPlle ternpo a via. E ajnula di~sc tnais, que tanto a via de seer hoa rrista que Deus por sua hrra lhe daria gecrarotn de hoiiH3es hoo:; e de p:ramdc:; feitos e a vrtnlurauos ern hPin. E htIn par<'re que ~\n1an disse Yerdade, ra Pila foy de hoa Yida e fez o ntoc:-\teiro dt~ ~i.un Juliatn e outros o:-\pilaaes Inujto:-;, e os que deJJa dt~~~enulerotn foron1 n1ujto cpridos do <tue o f!Tanu]e a~t ro ltpo dis~e, <IU e foy Atnan.
ldtJl). f'ul~. LI~,

H. a

L~II,

r.

1 2

No texto Jt!ss~t. IJem, Ald~1. :t Idem.:- ele.

v
Conde D. Henrique
( LTL'I'IMOS CONSELHOS .:\ SEL FILHO)

Quando 1norrco [o conde] cm A~torga, chatnou seu filho d Affornsso Arnrriqucz e dis~e-lhe: - Ftilho, toda esta terra que te eu I eixo des :\~ torga ataa Coimbra 11om percas ernde hu pahno, ea eu a gaanhey com grarn coyta. E, filho, toma do rneu r-oraom alguua cousa, que seias esforado e sejas ~ornpanheyro aos filhos d'algo, e da-lhe sas soldada8 todas. E aos comelhos faze-lhes honl.rra e1n guisa t como ajam todos dereyto, assy os gramdes coJno pequenos. E faze sempre justi,a e aguarda ern ella piadade aguisada; ca sse hlu dia leixares de fazer justia hlu palmo, loguo outro dia se arredar de ti hila JJraa e do teu coraom, E pore1n, rncu filho, tern sempre justia Cin teu coraorn e auers Deu!1 c as gentes e u comsemtas en1 IH~hiua guisa que Lcus ho-mees seiarn solJcrhosos nern atrevidos 2 e1n rnal, nem fa.an1 pesar a nhu, nem digan1 torto, ('a tu .perderias poren1 o teu hoo preo, se o 1101n Yedasses. E chama agora os d'.\storga e rnandar-t'ey fazer a rnenagern da villa. E logo te torna e norn vaas con1ego rnais que afora da vila c n na perders, ca 'aqui cornquerers u ai adiante. E Inando a Incus vassallos que me vao soterrar a Santa ~la1'ia de llragaa, que eu pohrei. ~lorreo o conde dorn AnuTique e gui!iarorn-sse lut e aguisL1
2

di7cm as CroniCI..ls breJ,es de Suberuosos e atrcuudos, idem.

S471lh1

Crw;.

tJI

dos como o Ieuassr1n. E pregtou Affonsso .Amrri<tuez os vassallos se hiria co1n seu padre a Dragaa, e ellcs disserutn que fosse c non se temesse nada da terra. Elle foy soterrar seu padre a Dragaa e, nlentre que o foy soterrar, fiJharon1-lhe toda a terra UP Leom, que eJI tijnha por sua, Inai~ non1 lhe lilharoHl tializa, <-IUC non1 potlernn1. hlrtn fols, xxx, H.

\"I
D. Afonso Henriquez
( DESAYENA8 COM SUA l\L~E]

.. . Elia [sa Inaure 1casarasse co1n h o com de dorn Fcrnamdo de Trastamar, que era e1n aquell tc1npo o rnrlhor hon1 trEspanha que rey non1 fos~c. Afon1~o .\Inrriquez furtou dous rastrlos a ssa madn', huu foy Neuha e outro o rastello da Fr)Ta, que he etn terra de San1ta Maria. E co1n aquPlJe~ guerreou ell .n1uy rryjo co1n seu padrasto. E disse o comdc dotn FPrnanulo : - Affomss A1nriquez, notn anden1os etn rste preytu; vaan1os huu tlia aa fazenH.la c ou saytenlo:-\ ns de Portugal ou us. Hrspomdeo c1nt Affomsso An1riqurz: - N deuia prazer a neus, porque UH_ y():-; <[Ul'l'ttles sacar da terra de 1neu paurr. E a 1natlrc disse enlt : -Minha he a terra e Ininha ser ea n1eu })adre ' t' lrre)" don1 Afftnnso 111a lri~ou. E o eonllle di~~t.\ a ella :

.J-

- Noin andemos ern esto: ou vemerernos ou Iexaremos a terra a vosso filho, se toais poder que ns. E veerotn aa fazeda etn Guitnaraes. E disse a !Tainha : - Cotnde, rornvosco quPro eulrar na fazcuH.la <' (sl.arey na az e averedc~ que fazer poJlo Ineu arnor, (' lodauia preiiHlcde Afl'oinsso .\utriquez, Ineu tilho, ea rnelhor poder tvede~ .vs ca elle. A faze1nda foy feita etn (juiJnaracs e foy arrcado .\fl'ornsso A1nrriquez e 1nuy utaltr('ylo. E ell hitndo hila lego a de Uuiinaraes, adtou-ss<' eo1n Soryro ~IPein dez, que o vijnha ajudar,. e disse: -Como vijndcs assy, senhor t llPspotndeo etntoin Atl'otnsso Arnrriqu<'Z: -Venho Inuy 1nall, ea Ine arrancou Ineu padtaslo f' tuinha Inadre que estaua cotn <lle na az. E [dorn] Soeyro ~leetndez lhe disse:' -- Nu1n f<~zeste siso, que aa batalha fost{'s setn tnytn, Inais lornade-uos cutne de eaho aa fazenula e eu hirey cornvosco e preiiult)reinu~ ,osso padrasto t- uossa rnadre con el. E disse 'Atfotnsso Arnrriqurz: -Deus Inande que a~sy seja. E dorn Soeyro ~leernuez Jhe di:-;~p : -Vs uered('s tfUe assy ser. E Lor:uarotn-sse eo1n eJie aa batalha c prenulco seu padrasto c sa tnadrc. E o cornde euydou logo a st~i H torto (~ ftz-lhP preyto e uHHagrnl que uura elnlrassP n Porlug-all, e de~ alli l'oi-sse pera Ullratnar. E .\ ll'urnsso .\ rnrri<I U('Z Jneteo sa Inad r c eintuin en1 f('rtos. E clla, quatndo ,jo que a as~y preBH.Iia, ui~se: -- Afl'otns::;o .\JinT<{Uez, HH'll Hlho, prerndestes-HH' f' tnetestes-Hle f'Ill ferro:-; e enxet:dastes-Ine de uliuha lfna t(UC 111r leixou nau padn, e quitastes-Ine d 1neu rnarido: rogo a Utus que preso seiades, assy .
<otuo
t'll ~iio, t.

porque

HH' \"S llH'lP~lts

f'ttTos uo..;

1ncus pces, quchtadas seiant a~ tas pernas eo1n frro~: mdc Deus qun as~y seia esto. Elia ernuiou-ssc logo quttellar ao cntperadot, que (ra :'CU sobrinho, que Jhe acorresse c que a sacas~e tia prisom c que ou nesse todo Porlugall por seu. E os portuguneses teucron todos cotn Alfon1sso Amrriquez c sonherotn cotno sse f!"Uisaua o etnpcrador pera vijr cotnquerer Portugal e tirar sa tia da prisoin. E forotn todos bem guisados a hu lugar que rhamarn Yall de Urz e atenulcrom ally o emperador que vijnha com gran1 poder, que trouuc d'Aragc1 e de Castella e de Lcon1 e dv Galiza, e ouucront a fazemda crn Vali de Uez. E YCinceo d Alfornsso . \mrriquez, c o rtnperador foy ferido na perna dee~lra de duas lan1adas. E sohio-sse o Cill}lerador em huu rauallo hranco e foy-sse a Tollcdo, por que ouue 1ncdo de perder a idade. E prc1ncler ao en1perador sete cotndes e outros caualleyros rnujtos e matar-llH~ mujt.a gente. E don1 Affo1nsso Ann-riqurz foi-ssc logo d'ally e gaanhou todo Porlugall per sas annas e lcuou cotnsigo sa Inaclre presa. Idetn fols. xxx R a xxxi H.

\'II [A morte do Lidador]


Don1 non1.alo \hleJnuez foy adcaintado por elrrt'r dotn Affotnsso Atnrl'iquez t\na frtcyra e Yt'Inceo 1nujlas lidP~. I~ hiiu dia, hinulo a correr apar de lleja, ouue duas lides, hua con1 Ahnoliatnar, e a outra co1n Alboaen1, rrey de Tangar. E Ahnolia1nar chcunou-sse vc1nedor das lides, porque era a,enltn3

rado f'm cJia~, n aYia lall forra quP e1n lodo honlPin que po~rs~c a Jarnra non1 lht Ya1ia arinadura qur ~se ]h(' no1n quPhra~~c, quP lha non1 metr~~c }JC'llo corpo. E ouuf'roJn aquPJlP dia sua lide n1ujto atirada (' acharotn-sS(' cHllho~ no ca1npo e dtronl-ssn das lanla~ e fon1 a lt'tTa, e a11i fazhun hilu::; e o:-; outros dt todll~ parlPS Inuyto prra. liurar aqut~llc ei) qnP Yf'era[tn]. E, esia1nclo a~sy a lidt~ 1nujto afkada, rhP~ou don1 Ega:-; Go11H'Z th~ Sonsa, filho dt~ tlon1 lionH'Z Echil-!it, e tl Uon1Pz ~I<'Pind(z GPd('aln (-~ os filho~ d( dorn Ega:-; ~\!ouiz ele rri11a. dt~ Doiro r liuraro1n do1n (iutna lJ o liP( 'lHIPz e pos(n1--Ho ern hfu caua lln, e ali foy 1nais atirada a lide, a8sy qun os Inouros non1 no podtroln sofn)r e foiont YtJncido:-; P Inorlo don1 .\1!noJf~itnar e do1n f~mnallo ~ler1ndez rhap-ado dt-\ ('bagas n1orlaae~. E, os ehri~los hirndo-s:-~e n1uy }(dos pclla Yitorja qutl ouutr, rotno 'tunr que df'lles rn.yto~ LlespPreres~ctn, oolha ron1 per hltu ~Ti:Hn rarnpo c Yiroin Yij r 1nill dP cau a Ilo qu atnt o 1nais podi: (~ste rra .\I boa{'('Jll, ITf'Y tln 'Ligtr, qun pas~ara aaquem 1na1: por cobrar o east.ello de ~!ertoJa que lhe tijuha fur~ado hlu seu tyo, o quall ('flSf(llo fora de huu seu aYoo dr.~ tt .\ llloaetn. Eslt' _\I hoart'lll quisera sr r r na lidt p ri nu~Ta dP .\ hnol Pytn a r n llOll pod~, porque .\lnlo![(itnar] se coylou, JTolllPf'lltio a alYa. E di~serorn a do1n fiotnalo ~ltrtntlez ern rotno ;;qu(li;s co1npanha~ Yijnhatn, e elle f'hatnou todollo~ ~<u ~ fid a llgos e f( z co1n t lles sna fa 11 a: que sa hia1n ('tn f'Otno fora Ytaue de Deus dn [o] leixar co1n clle:-; dotn Afl'otns.-;o :\ntrriquPz t por puarda tlaqurlla rn1taria. llOlll (HIIo eJiu liH'J'('('l'l', Inais porque a~sy foi sua YOtnlado e que, cotno quPr que cada hu delll's t s lo Jn;:i :-; HHreressl', que IhPs pedia por rnesura (fUP, poi:-; os 1nou ros Yijuhatn tan1 arerca e en1
J

Sujeito de leixar.

.,,,
tsto no1n podia aYPr coin~callto aloJng-;Hio, c~ue lhcs prnugn ('SSP. llP 1 u izer ('lll r~t o H{Ut' llo c1u c Jh o pa rcrr~sc. E ellt.s todo~ Iouuaron1-no, conto aqnrll f(IH' t'ra 0111jto lllllrH]O deJit"\:-\, P. dissr-lhPS: ~ Senhor('s, p('ro-uo~ huu tlo1n: quP Inf' outorffUt'dt's o que Yo~ quero pPuir. E rue~ louuaroiH-110, dizcnuto que norn podia ~r rou~a qta~ elle tlrtntht~so ftnr. lhe t p)Jn~ nont outoq!a~sPnl. ca l.wm erlos .-rain qut' llOIIl detnandaria ~enorn touo ar;uh;ado e sua hrra dPlles. E, porque Plle estaua 1nall chagado c emfrndia ('111 ssy que a lidr. non1 pod('ria sofnr por a:-; gran1dt:-; chag-as que t.ijnha no corpo, f}UP lhe dtra .\hnolt\ytnar, tle que perdia Jnujto sang-tH', de que Jhc t'tnfraquc~~iain as pernas c os nrtnhros, tc"\In<'Jndo-ssc do ('aua1gar cotn a fraqurza, o que ellP rtncu h ria Inuy hPin a todos, pedio-Jhes qtu, sse. elle dP~prrecPsst naquella lh.1P, que Jicassc dotn Eg-as Gon1rz de ~ousa cIn sru Jogar, que~ Pra dP boa linhagen1 e de grdfls hotndades. E elles n"\~pondpro1n que Deu~ o guardaria dP todo cajrun e de todo pPrijg-o, P. f'~e tal rou~a acointerssl', qut' elles fari{)Ill co1no IlH~ ellr Inaindaua. Este do1n Ega:5 noinPz ~ija casado rom dona (itHt1inha Gonlsallrz, filha dtSIP doin notn.a lo )le(\d(Z, o lidador. A dotn (itnna llo )lt't'Indtz se n1udau a cada 11 ez ntais a cara do rrostro, P entlenHito ~ua fraquPza dn1n Afl'otn~~o Ennigic de Bayatn. c di:-\~t-lhe qut ~~E' dPsa nna:-;~e (' qtu~ ssn {l s~t"'el assf' no e~unpo, ca e llt~~ todo~ n1n1Terian1 ant't'll ou Yt'Int>ri. P ellt- di:-;~t' que Beu~ notn tfU:-\t'SSt' qtu"\ tJ f-'~cotnde~~t~ sua fora, ttnquanto lht p<ldt':-\St' durar a1nl n taaes ainigo~. E net'sto o~ Inouros Yijnhain a gratn prPssa, rotnn aquclles que tijnh ([LJC os chri~lo~ achariam caut

Lhes no te~xto.

,){)

e chagados da prilncira lide que ouuProtn: En cesto disse dom Gomallo ~Icem dez: - ScanhorPs, estes 1nouros Yerm cotn gra1n luueura, yaan1ol-los rrccehcr. Alli desarrarncarom todos comtra elles c eu a~ primeiras feridas cayo dotn Gomallo ~lcc1ndez do cauallo, con1o aquell que estaua ja se fora. E o:-; fidallg-os, que erant 1nuj lo -seus a1nigos c estremado~ cm honulades, quanulo Yinnn seu caucle1l, desrjmndo :::;a Yida snlJre todall~s cou~as, faziatn cada yez Int'1ho r, creccdo-lhcs as for.as, co1no aquclles que eratn tnazcllados da perda de taU (Hnigo, que tij nh que~ ja o nnn1 potlun Yilngar, se ali o norn yiJng-auauL E, por esta gran1 fot~a, aeindi-se cada uez 1nais <' ntais, con1o aquclles que rram de gran1 coraon1. E d~ todas partes do Inurndo Cin aqn~ll tempo escr;lrechun as hor.n(lado:-; das eanallarias que fazian1. Alli ~e espedaau<:un cape! li na:::; e hacinetrs e talhaua1n ('SC.udos c estnalhavanl fortes lorigas, e fcrirorn-sse de ta1n dura for~~a. de tatnanhos golprs que os cristos da E~panha f~ o~ n1ouros que d'csto ouuiro1n fallar, dos talho~ da~ espadas que naquel Jogar foroin feitos, dissero1n que taars golpes no1n podi seer dados por hoinCC'S. E esto uom foy Inarauilha por a~sy tccretn, ca hi ouuc golpes que dero1n per i1na dos oinhro~ que fPmderoin 1neetadc dos corpos, (' as Sf)Jlas c1n qnP hiarn t~ g-ran1 parte dos cayaiJos, n outros t.a 1hau per n1f'yo, qnc as n1ectadrs se partiaBt cada hua assa partP, c dissercnn que SaHtiag-o os rezera cntn sa 1nao, pt. . ro a Yerdade f'oy e~ta: tlles f'or(Wn dados por os tnuy hoos fidallgu~ rmn ilj uda de Saintiap-o, c os 1nouros Yi ro1n-s~c Inaltr('itos. 110111 o podcrotn sof'r('r r forotn u<'cido~. E os cristos IH'rc<rotn Hl('lhor da quarta parlp c forotn a do1n t ira1Jo ~1cenld<'Z c a('haro:n-no 1norto. E a tristeza e u doo dos fida1Jgos foy 1nuy ~rande, e Ieuaron1-no. 1nujto hoinrra<.huncnte. El era d'idadc de nove1nta c

~ados

ciinro nos. E alli lhe poserun1 non1c <O ho velho


~Tam

lidador, con1o qtu'r qur o ja ante chatnasRem, aYia trnlpO, lidador. E oonlal'Olll por as chaga:::; que~ tijuha e ouut-rntn por g-ratn 1narauilha de lhe tanto poder durar a fora, ca f'lla:-i <ranl l-!Tandrs e rstallUn tt logares Hlorlaat'!'i. ldf'In foi :-i.
LXYr_,

Ha

L:\ VIl,

V.

I
D. Sancho I

Este [ ITt'Y] foy

casado

f'()

a J'l'aynha dona nocf',

filha d'p]nty d'Arag-on1, e ouue df'lla o jufaute d(t ~ancho e u jfunle dotn Pedro e u jfanle tlun1 Fer-

nando, que f'oy cde de Fraru.lPs, e o jrante dotn Anrrique e a jfante dona ~lafalda, tJUC f'oy casada ("() clrrey dcnn Aurriqup de Caslrlla, e a jfaule dona ~ancha, que roy gou l'l'llador do lllOCS Leiro de Luruao, e jl'aule doua Bruuca, que- IllOJTl'O na ~\uga 'Alfajar e jaz soterrada uu n1oesleiro da sanela Cruz de CojHhra, c a jfaule dPHa Tarl'ija, que foy tasada r elrrey dotn At'o1nso de Liotn, que era ~oJ,riiJho de~se rrey tlon1 Sancho, filho de sua jrn1a. E finou-se '~la rrayuha dona Uucc e culu1n !ilhou <'lrrcy ha dona, 2 de que se n pode salur o noint, e outu della don1 ~lurliln Sanrht~z e dona Orrara Sandtcz.
original: Elrre;" donz S~1nclw filho do sobredicto l>om Afonso Aurriquer. J:ste jov t.as~1du etc . 2 Por amig~1- diz o Nubiliario '\to Conde D. Pc'"lru. lois. xxxrv c xxxn R.: chanlaYa-sc D. 1\lar ia A iras de Fornellos.
l'rt!J"

1 ~o

E finou-~e esta duna e Jilhou dona )[aria Paacz firihcira, 1 a quP eliP dru Yilla de Conde, e ouue dPlla dona Tareyj a ~ttnrhez n don1 t~i ll Sanchez c dona Costana f'anrhez ~ dotn Hruy San~h~lz. Este rrey nacco oBzc dias de nouenJJro da era de 1njl e rcnlo e uouecta e dou~ anos e uiuPo iiH{UOPnla e oito no~ P fi11ou-se na era de 1nj I e duzentos P q uareeuta t nouc nos e jaz sotttTado llo 1noestciro de Saurta Cruz de Cojnlua juut.o cotn seu padre, elrrey don1 .\fonso.

II
O. Afonso li
Elrrey dntn Afonso, filho do dkto rrey do1n Sanrho, foy easado ct) a rraynha dona ( )rraea, filha th_lrrey do1n Afonso de Castefa. e OUU(' dela o jf'aule do1n Sancho (' o jfanle tlon1 Afon1~o, que foy conde de Btdlonha, e o jfante dont Fernando e a jf'ante dona Liauor. Este rrey naeu oito- <.lias tl'ahril da era d(l nliJ e dozeutus e Yijute e quatro uos e finou-se na era de 1njl e duzentos c saseeula e huu uus e asy lllllf>( O] trinta e Sel(' llOS e jaz Soterrado e O IDO('~ lt>i to tl' ..\ lruhaa.

A que disser.1m Rribeirinli,1, diz o tnesmo.

I II
D. Sancho 11
EhTt'Y don1 ~ancho, <[lll' fuy ehatnado CapelJu, lilho _do Sob red i c to, ca~SOU -~H~ ci) h lia dona a f} lU~ (' hatnau U, 'liria LopPz per ~<u coH~tlho. E~Lt~ rrty, por aJ~ua:. <'ou~a~ t{Ue fez etn perjuizo do~ dtrl'ilo~ dl> rreg-uu t' da ju~tia, os prPJladus sopricarc) ao papa P o~ lidalgos e coHelhos. E por l'llo hon..letLou o papa. a JTl'QlH~riint"' to dos ~oluedirf o~, que u iP:-i~< o roud e dtnn .\fou ~o de Be llonha, ~eu j nnao. gouerua r <'S Lt~~ rrcgnos de Portu~al e do .\lgarYc. E e:-:;te rrcy <lotn ~ancho rrcg-nou Ptn Portugal Yijute P quatl'o uo~. E foi-s~~ pt'ra Ca:' L<' lia e ali() (IIHiou dou~ no:-;. E linou-se e Toh\do na era de 1ujl e tloztllto~ ~~ oite<ufa P {'IHJLIP uo~ ~ jaz ~oleiT(Hio ua see de Toltdo, que fllt f'pz acabar aa :-;ua custa.

D. Afonso III Elrey do1 n All'on:-;o, < l'oi ro1td ( ti< Bt '.1 Jou ha. i r[llt
Inau t(liP

f'oy do sohrcdirlo. f'oy i t'a~:-:ado t'Olll a rraynha doua Beatriz. filha d'elrrey do1n _\l'll::'O de Ca~t {'[a, r ouu r de lia a .i falll<' duu a Bra nra. q u P foi ~enhura da~ UI~"Lla~ dP Bur~o~. <' u jf'aute don1 Hcaujs e o jfanle don1 .\t'uu~o t' a jt'aule duna ~ant'ha. ttue 1notTPO Pin ~e ui lha t' jaz tIn _\ lroiJara, P outro~
l ~'>

original Este fo.J~

ct~.

tlous filhos, (}Ue n1oiTeroin pequenos, e huu jaz e111 Alcobaa r outro r1n o InoestPiro de Sa1n Virente dt fora. E este rrey re~:tnou ataa dezcsetc t:Has de fcucn~iro da era de Injl e treze11tos e dczrscte nos c assy regnou trijnta e dous nos, e jaz c o seu Htoesttiru d'Alcoha.a.
Da Chronica Breze du Arquito
~Yo(~iunal

no IV lhTo das Jnquiriues de D. AfiJitSu 1 a fu Js v II H e r. li'

[Tomada de Silves aos mouros]


Despois que a [Yilla de Tavira J deichuu o Ine:-::lre segura de todo u que lhe <.:u1npria, foi a ~ellir e l<nnou-o por fora, e ento foi cercar Paderna, qul' he um castello forte e n1ui hom, de -gro cornarca e1n deredor, entre Alhofeira c a serra, e, estando sohre elle, mandou gente ao termo de SilYes, qut~ foem to1nar a torre ue Esto1nhar, que dantes fora sua, c foru l e ouYcro-na outra ycz. E, quando Ahnnafom, seu rcy dellcs, que cstaya fm ~ilYt'S, sohc con1o aqurllas companhas alli cro, sahiu a tllcs do luguar con1 a mais coupanha que poth porque lhe dicero que estaYa alli o rnestre co1n Lodo seu . poder, e ho mestre, con1o sohc que era l'ora, a"1ou-.e loguo dr sohr<" Padcrna c veio-rP laurar solne SilYes. Aliunafoin, iudo para a torre de E:.;toinhar, achou llUYas que no era aJli ho 1ncstre t~ que no cstaYa alli 1nais gente que aquella quP l<nnara a torre r a (lefPIH.Iio, JHH'ein quis l cht'gar. e log-uo mui JH"fa se toruuu para a YiJla e loguo se tcrnco do que era, c ho tncstrc lanou-lhe hun1a sillada, que lhe ti11ha j to1nado as portas e as geu1 ,

t l>.

Paio Perez Correia.

tes repartidas por ellas, c elrcy Alatuafutn, quando i~to Yio, <tUPn'IH.lo entrar por fora por a porta quP rhan1o de Zoya, porque era luguar llezeinharguauo, t Jlrolll rou -c e alli cu1n hu 1nest r c, qu c tinha a guarda deJla, e ellrey Inoro Yinha con1 Lodos os ~cus j untos. e alli se Yio ho 1nestre co1n ~.rraude trabalho tonl elle~ e fui a peJleya co1n elle~ e1n huru can1po fora junto ro1n a Yilla, honde hora est hu111a igreija que se cha1na sancta Maria dos ~lartyrcs, e os rnoros fizero Inuito por co]Jrar a porta e se Inettero sobre a torre da Zoya, t por que h e hc1n sahida < Inareu~ (1) para fra, 1nai~ isto uu lhes prestou nada, porque os chrisptaons andavo crn volta conl elles e assi entraro co1n elles pella porta da villa, P alli foi a pelleya to grande crn guiza que 1nab rhrisptaons lllOlTCro alli que Cin outro luguar que se nu Algaryc toinace, c elrrey tnoro andou pella Yilla cn1 de tlrrcdor e quizera-ce acolher pello postigo da trei.o a hun1 alcarcerc etn que elle rnorava e achou o postigo etnhargado; foi para se acolher por otra porta da villa e achou-a cerrada, c ento de tlezespPrao tlco de esporas ao cauallo e fugio e, passando por un1 pego, afogou-rc ali e u acharo despob ulorlu, e agora chamu ~tquellc luguar o pego de Alainafoin; dos 1noros que ficaro se acolhero ao alcarcerc e (o) traJJalharo de o defender <tuanto podio. c hu Ineslrc no ho quis coinlJater, que segurou-o~ que Yies~ein a \'illa, se quizes:-;enl, c aprovei~acern sua~ herdades e lhe .conhececeu1 aquelle -senhorio que couhecio ao re~ rnoro, e as i fez aos outros lu~ntares que totn9u e no coinhatio os alcarcerPR e1n que se os rnoros recolhio, Inas segurava-os a que YiYeenl nas terras, por sere1n aquellas aproyeitadas, e despois fui alli edificada hluna igreja cathedral e fui ftita a cidade. Ento se
I

Antes d' A)oia.

tornou ho Ifitlsl.re a PadP1~n1a, que anlPs tivera cer~ada, e to1nou a villa c o eastello por fora, e no se pleytraro eo1n elles, 1natando os Inorog, por dous eavallPiros frnyr~~ que ahi Inalaro: esta villa d(~ Paderna se ntudou ll(U}uell~ lug-uar que agora dli.Hno .\ lhurr~ira.; poretn ainda a otra est xnurada t~ eorri~ida cn1n S('U .ca~tello <' lHnna eislerna xnui hoa dPntro.
Da turuu iq na de cuntu dtJIIt Pa yo Currea, 'IIICSI rc de Sa nf iayo de f'astello. I untou este rrei11o du Algarte aos JlltJtt rus no vol. 1 das J/cn,urias de Litterotu ra da Aeat.letnia

RPal das SdPIH'ias.

v
D. Dinis e D. Isabel
( DESAYE~.\S E:\TRF. .\(Jf:F.LE E SE('S IR:\1.\u E FILHO. TERl\li~AIL\S POH I~TEH\E~~:.\o P.\CIFIC.\HOHA nESTA]

Ot'spois quP {'Sta rainha [ uona I~ahel) veo a Portu~al, recrttto disrordia entre elrer D. Biuis e o infante B. All'onso, seu inno; e t~la~ rainha. vendo e~ta diseordia e esle tnal entre elles, e cercando elrey al~un~ log-att~, que o inf'aute tiuha, e lilhaudoo~. pant no1n rttrtcpr di:-;curdia rnaior t! dano en1 a terra, tratou e~ta rainha per si c por ~eu eouselho e por prelado~ e outros honu~11:-; hons (JUPenra eutrt' c lrey t~ o infante, seu inno, P. para :-;p fazPr paz c concordia, tntngou a clrey a Yilla de Sintra, que ella tinha de. s Ino delrey, P dtu ehpy outros lo-

gan.\:-; ao infaulP para se Inant'r ro1n cllc:-;. f: fez 1 qun o infante fica~~H' por Yassalo deln. 'y e para SP :-\t'(n a sru seruio Plll lodo o lt'Inpo, t[Jando a ('lrty ('OIIlpri:-\st~ s ajuda P :-;pu seruio ... flauf'IH.lo adiante di~eordia antn~ elrev c o iurantt~ (do1n All'on~o ], :-\eu filho, <'lrty foi c~rtar a cidadt' dt~ Coi1nhra, t[Ue o infanlf, seu filho, j tinha para Inanlirnento seu c dos seus, c, snendo Pin aquPI log-o juntos eln~y e o infante, alli o~ de1nai~ que t'In aquf'l te1npo en1 Purt ugal hauia, un~ co1n elny P outros co1n o infantP, fazeu<.lo-se grain e~trago ua ferra ' cheo-ou CSta rainha , doendo-se de li.Hil eTalll ~ . discordia, eo1no hauia acontecer antre elrcy P .:-:;eu filho, c do gran1 rstragaineuto quf~ Yia j por a terra, chegou aaquel logo de Coilnhra, tratou anlre ellts l[UC elrt'y se alra~se daquelle logo (' se fos:-\e a Leiria; e ftz ao infante que fosse aaqucl logo Ycer S('U padn~ e fez ([Ue o infante conhecesse [al elrey o t[Ul' filho e vas:-;alo he theudo de conhecer a :-\t'U padrl' e a seu ~l'nhor t' que elrey des~e ao iufault~ rendas eon1 que se 1nanter podPssc, segundo a seu tslatlo rotnpria. Partirotn-se a~siln por esta rainha auindos, PsCu:-\aiHJo-~e por ella e por as olnas que Pila fazia 1nuilo dano (~ estrago, que (se) ~e :::;Lgua~ durando a diseordia, que Inuilos por os stus reyuo~ I"L~t"(' hia1n ... Depois aquelles que foran1 rointro da lli~corai ([Ue fora anlre elrey e :-\('U filho, (c) HOin prazendo a elles de pPr:-it'Yerann_l 2 e1n ayecna r coneonlia a t[tH~ os t'sla rainha trouuera, seineularoin diseonlia t{UP os t rou Ul'rOnl a I ai te1npo qul', ('Ill qut'rendo o infante ir a hu elrey Pra, elrt'y \eo a duas legt>as dt! Li~ltoa, e n ({Uf'ria consentir que al fos~P.
0

t . 2

Suhenten'-la-SI.! L7 r ..1inha . Isto , u. p.li e u fillw, sujei to subentendido do intini-

uvo.

Estando em hu1n logo ca1ninho de Lisboa, a que ehamo Louras, os do infante querendo ir para Lisboa, os delrey defendendo a Yinda, fura1n paradas azes da parte delrey c tlo infante e alli foy eJrey co1n os seus de huma parte c o infante con1 os seus da outra antresinados e ferindo-se os peoens a pedras e a dardos da ha parte a outra e jazendo hoins 1nortos e feridos autre as azes, esta rainha, vendo clrey, seu senho~ e n1arido, e o infante, seu filho, e1n ta1n gram perigo estar, para se escusar lain grande dano e 1norte de Inttitus que alli estaYain, cada hum para serYir a seu senhor, tanta foi a dor que houve e o arpor que per 1neo das azes, caualgada em hu1na Inula, se1n leuando-a hon1e1n por renda, e s por razom das [pedras] que lanrauanl da hu1na parte e da outra hoinein ne1n molhcr uom ousaua d'ir em pos ella. E, peru que, indo ella assi, noin leixaua1n de lanar dardos 'C pedras, quiz Deos, em cujo seruio andava esta rainha, e1n a guardar que non1 recebesse ferida, nem outro cajon nenhum, e foi hu elrey estaua c du clrey csLaua tornou ao infante e, por yezes vindo de lunna parle para outra, tratou entre elles por tal Inaneira ttue o infante fosse beijar as 1nos a seu padre tt <tne e]rey heenzesse seu filho e partiro1n dalli anligos. B foi aquelle dia, por 1nerr de Deos que quiz fazer a esta rainha, partida n1orte e destroo a ntuitos de Portugal.

na

Rflaa H1 da vida. da ghw-iosa Santa

Jsalwl, 'rainha dr ]Jortugal, trasladada de

hu1n ]jyro escrito de Ino que est no Convento de Santa Clara de Coiinhra, na lr/u1tarcltia Lusitana, pag. 402 c 405 a 40G, edio de Lisboa de t 75 t.

. o}

VI

[Batalha do Sal ado]


. E asi estaY O:;\ catnpo~ e uale~ e nu)t(utha~ drlc:-; t que o:-; Inais dos cri~taos que hy ror tijnh que lta caualaria de mouros n podia aucr t~ toda Arrica, ue rn Asya, e muytos psar que lh'\us mostraua esto aos crist.aos, porque lhis quPhttase os coracs e lhis acoy1nar os seus pecados. Outros tijnh que, porque os mouros gom grandes estrologos, que fazi parecera de fantasmas tl'on1ees de caualo e n er tanto~ co1no pareci. Estau t fretnosatnrte urdinhados pera lidar que hctn era de pensar que, posto que todos, espanhoe:' e franceses c ale1nes e ingre~es, ali estcuese1n, ttuc aueri lides pera YIII dias. Os reis cristaos ouuer :'eu acordo que fosen1 partido~ e duas p\utes, t~Irei de Castella pela riha tio 1nar, cl rei de Portugal per antre as n1tanhas t' o cpo. ~~ onlinharo1n e dPfenden1 que nehfus nii ~P apart.asein a peleg-ar, ne iugaSPlll ~:!'CReta, e qun lodos fosen1 ferir nas 1nayores azes a tntenetc. Os reis parlir-~e ali e h1u foy a destTo c o outro ao ~Prstro. E clrei d .Afotn[ so] de Portugal era de ;:rdes feitos r, quanto tnais olhaua polos mouro~. Ianlo lhi n1ai~ c tnais ereria e csfor.aua o corar con1o ho1nc, que era de ~rdes dia:-; c tijnha que Heu~ Jhi fezera gra1n IneiTCP t'no chegar qucl te1npo hu podia fazer rtnrda de seus pecados por salva.c1
t

ruherta~

Os n1ouros.

4 f)

dP sa alma e rPrebrr morto por .Je~u Chri~tn. El dP. todo ho ctenctc falou ali c o~ ~Pus r di~e-lhis a si: -~teus naturat~s e meus nasalo~, sahedes hcn1 rn rotno esta. tnrra da Espanha foy pPrduda por rt'i Rodrip-o e ganhada pr.los Inouros e en como outra uPz rn t rou Almor e eu ro1no o:; uoso:; auoos fluP descPIH.lrdes, por gTam seu trahalho e por mortps f' lazeiras, g-anhar() o reino de Portug-al, t'n eon1o PlrPi dom Afon~o Anriquiz, 1 ri) qur' a eles g-uaanhar, lhi~ oeu onras c cou to~ c liheroades c ctias, porque uiucse honrados, e n t solamttP fez esto a ele~, I mais por a sua onra dana os marau<'~ aos filho:-\ que iazi nos bero~ e os padres serui por eh'~, en con1o os rf'is qur. depos el uerr ap-uardar esto. Eu, ot~pois que uij a (Isto logo, fiz aquelo que tl:;tes n'is fezer e, se alga cousa hy pera e1nt-"'\dar, ru o coreg-erei, se Inf' Deus <..l'aqui tira. Olhade por (~ste~ 1nouros que uo~ querl'nl guaanhar Espanha, tln que dize que est forrados, e oie este dia a ent.edl' de cobrar, sn n~ n fonnos y("it'edores. Poeor. en uosos coraes tlc husardes do que husar aquPle:;; ddP Yijde~, eo1no n P<'rcadcs uosas InolherPs, ne uosos filhos, n o en que an de uitu'r aqurlrs que depois us u du're; os que hy rnorPrl'In c uiuen' ~e<~r sa]uos c nfnnrados pera s~lnpre. Os fiual~o~ porlug-uPnsPs lhi rPspo<'rt): - ::-;enhor, o~ quP aqui est oie este dia uos fa r;{ tH~ter ou hy lo do~ prendrrerno~ Inort f'. ' J13 '1 Elni foy dt'Slo Inuy )p<.Jo. Hi~(~ [a] ui) .\luaro nonrahuz tlt Pf'rt')Ta, prior <la ord(tn tla raualaria dn san .Joh, no reino de Portug-al. qu~ fezt\:;;e tnostrar a tura ('ruz tlo ~larrnf'lar que lhi ('1 1noara trager, P o priol do1n Aluaro Ut' Penita Inuou ut>slir hu (Ttrigo dt tni~a f' ue~litnelas alua~, <' a uPra rruz hfa asta ~rdf, quP a pout'~Pin tH't'r d(~ todas partes,
t

Anrequi:;- tctn o original.

fl

fttz O tTtrig-o raualgflr

hUUIO Bl11U mu~to

lronxf' fi llt'ra cruz allt:Plrei, f' .\h aro: - f'enhor, utde~ aqui a uPra (Tll': oradP-a P pm'de .~ tla f'tuza P pPdiun-lhi qun iHJUf'l que prendPu rnorte n payxi) P ela, por Ull~ sn]uar, qu'p} UUS faa lH\('t'dor dPsle~ qut :-\otn t't1lra a sua fe. E n dullPdt~ f(tH\ pPia :-oua nerluut' e por Of' hoo~ tidalgos uosns uatnraaP~ que aqui tretles, iHIPuc~ cJe tl{'ct'r C:o'la~ litlf's n uos aut'dP~ de ui"'ct'r priinPiro. Elrei P 1\queh'~ quP r f'l t$lau fon1 n1uy ]Pdn~ ~ t'sforadus destas palauras do priol, u .\luaro, e tlixPr: - .\si o cpra JP:-\ll Chrblo. E ftzPr sua orar . uera cruz n1uyto onlihlo~anu-tt~ . .\ka rar, o tu I"(' O, u yo co1no sP pari iarn os rristao~, Inandou dizer Ali All>ufacrin t{ur o~ cri~taof' cr partidos r duas partes e ha hua queria Plllrar peJa C'OS( il das ll)tanhas, pPra Uf.lfP na {'aga, e C{llC e~t.C ~ahtr que os crislaos fazi qun ht>n coplaua on.liuhar que fose a seu dano drles. E que PI feze~e sa lidP ct1 o~ que y pela riha do tnar, ca el c pequf'na ora. ui1 n~ria :Htuek's cri~t aos e sPrri log-o c el a ftrir na ag-a tlaqul'ks que c el lida:-'eJn. ~landou Alcarae rris e jnfantes e outros altos hoineP~ acoJn('ter os crislaos c anHat.adt' dos xxxn 1nogotes do:' g"f'llPIPs e arqueiros 1nui rig;:nn<'lt', o~ hus na deanhira e o~ oul r o~ pPla~ C'ost.a Ht~ira~ P os outro~ ua a,;a. Ali ~e uolueo a lide dos reis cristaos e dos nlouros n1uy danosa e 1nuy crua e s piedade. o~ Inouro~ Pr 1nuyto e~foratlos e ftridons de todas part.r~ . .\os hus dau azagavauas. 6~ outro~ de lanradas a In.tf'netr- c s out ios a t)~padadas e s outro~ de freC'hadasuareo~ lorquii~, I que Pr f PS}lf'Sa~,lllle lulhi o :'ol. :\li cayatn eaualeiros P raualo~ n1ortos
1

aluo, C dixP-lhi o priol, de)

torquies, ten1 o te::\.to.

't K

d'h ii a e da outra parte, ali uceriaues caualos se1n

senhores clar soltos e os caualeiros que er terra filhau-se pelos laos 1 das caprlinas c dos bacirictcs o dau-se das brochas que as poinh da outra partf'. ( )s portugueeses andan per a lide ferido e derihdo c clizi hiius clra outros: -Senhores, este hc o noso dia e que auemos d'escrarecer e este hc o dia da uitoria e da hra do~ fidalgos. Este be o dia da salua de nosas Inolhcres e filhos e daqueles qne de ns decender. E este he o dia e que auemos sernelhar nosos auoos, que gaanhar() a Espanha; este he o dia da salua das nos as aln1as: n se perca oie per nosa fraqueza, feiran1o-lo~ de toda crueldade. O esforo era muy grde eles. e fazi t hcni e t ygual que todo orne que os Yise 2 sofrer c ferir c matar seus f'mijgos que os n louuase de todo prez e honra de caualaria. ~ Os mouros n se lhis oluidaua aquelo porque ali ueer, ca eles refrcscau cada urz dos n1ugotes que estau folgados e feri os portugueeses a destro c sAestro, asi que o aficamrto era t.a1nanho de todas partes que lunne nc1 poderia Inostrar. Os portugucP~es for ferir nas III.T 0 aazes dobradas, asi como lhis fora mdado pelos reis. Esto Jhis foy grane de fazer pelo aficarntu grande dos 1nogutes. Ali .se rcnouou a lide Jnuy doorida de crueza c de sanha; ali s'csmalhan fortrs lurig:1s c hrifay e e~ peceau c talhau e~cudos, capilinas, hacinetcs per o~ g-rues e duros golpes que se daulun. As chaga~ <'r rnuylas, dP qne se Ycrtia 1nuyta sangue. Os por1oguePsPs as i fon) d u r do c snfn"do sa h atalha (~ tal ptcsa e coita, co1no ouuides, Inais todo sru trabalho 11 I his ualia re1n, porque, hu t ijuh Inal treitos os
l 2

lares, idem. Id:m, uiesc.

lllouros, t"Pfrt=-'i.au-::;e I ('ada HPZ dos <flH' e~lau fuig-ados. Aqu<"la ora f'oy irada tlf' ('oila <'de pnsa ao:' e[UC e~tau tal batalha, ('il a sa coita dos ('J'blao=-' ' r a l g r ti t~ <ei o p- r l r a I,a lho q uP a ui q ut ho nH Bi) o poderia rlar. Con toda t:'la presa, ~eu ftilo dtlt:s era atun'a tnao~ <' lin~"Lla, t'=-'l'orrdo-st hlu=-a. outro~. dizt'atlo: - ~euhons, u{hradt'-UU=-' t'otno .lt~u Chrblo l'L'<'t'IH'u 1norte pt_H' llo~ =-'aluar; ~tu dtuttnus n:-; l'aztr por ('}: todos pnudtr tnorte oie [ e:-:le] dia por saluar a sa 1'{. E o~ qtH' tnorenJnos oit\ ~t't'rt'IIlO:' ce tl no =-'t'U nino celestial. hu ha 1noradas l uoiH't'S qut =-'<' Hon pode diztr por liuguas. O:; qut d'aquy ~aynno:-; :-;eentnos lou yados d 'tira, dP uil oria, dP prt z. ti hondade de Ioda a erist idade qtH' t~t P gT. t'oyl a <' tunnt'ata, n) ntuylas lagri1na~ por =-'i.l:-: fH'ts. t:-:ptrando qut~ por H:' f' por os nohlt:-; <'aui.tlcirus de Caslella ster oie saluos. Esldo <' <'~tt~ afieant(lo <illal ouuid<s. os nt"lH'o:' ('t) que aui dt ftrit lhi~ tofraqueri a:-;i qut o:-; ni) podi l't~g't'l' St'll lllliY f,!TaYeln(lt\. ;\::; UOZt'~ t.lt'h':' t r hayxa~ P t Inudadas qtu\ ~e n t Hl t.'d ian1 h u ~ a ou Iro~. cotno aqu(lts <[.Ul' roJntar a lidt a ora tlt priina t' l'~lau pa~alltt llH'YO dia. 0~ !lhlltl'OS l'l'l'l'tsrau-S(' cada tH'Z ntays <' utab dos que t':-;lau folg-ado~. E o~ 1-!Titos dt.'lti~ e da~ trba~ <' a11alij:-; <' d'allcaro~ P alauaqtH':-i t' 1-!aita:-; a~i l't'll'ni qut pal't'('ia que a~ n)tanhas ~t' anygau de toda:-; partes. Esta hllra fov ao~ erbtao:-; d't~coridtH', dalllargura, ue gitni~lo~. E dizii.l ctra .JL'~ll Chri:-;tu: - ~tHhor, porqut ('Hlra~lP no Ut-lre da l'ir~""' .\laria e nad~tt t.IPlla e foy uirgt' ault parto t' t.kpui:-: parto, Stnhor. porque lP pruuut dt nrther tnorlt por :-;alua~() dos crbtao~, ~Puhur, porqut n':'Urrri~tt ao lt'l'<'<'1' dia a tirar os qut iazi t'll lnua:' t' t'a roila.
l

SubentenJe-se

e;;II.'S.

Seuhor, porque nos mostraste caminho de saluar pelo sagra1netos que Hos diste, Senhor, porque nos lllUSlra~te e COlllO fezeSCIIlOS egreias e que te }ouuaSelllOS c seguisen1os, pois de todo esto oie faleces a toda a crlstidade? Estdo os cristaos r esta presa e coita c aurtuira, S<>ll rsperan.a, ehegar trcs eaualeiros ao priol don1 .\luaro de Pcrcira c disen1-lhi: - ~r11hor, que fzedes? os eristaos est e per(H asi co1no ueetle~, si Deus hi n p outra salua. As azcs de cnii1ha c do coral c tinque Inogotes Pst folpados e u hc cousa que,-coino ueere a lidar, os posadcs sofrer. A .uera cruz n teedes aqui? O priol f<)i dcsto uiuy coitado polo que el disera a rlrcy d Af'u1nso, que, por a hen1 aurturada santa ucra cruz, aui a de Ycer primeiro. E dise a gr uoz: -Ai Deus, po(ler-nt'iades dizrr hu ficou ? E os caualeiros lhi diser: -Senhor, si, ca nos uiinos ficar o crerigo ceste Yale. E os x rnil caualciros d'alaraues da ha aaz da coiuha que cstau folgados entrar per anlre os cristaos c feudcr-uos, que os hus partir a hua parte c os outros aa outra. Ali se rt~uouou a lide JHuylo atirada, asi que as 1nuyto aluas lorigas c as truas do cpo rr uaquel logar coloradas dei. Os lTistaos er t fora de fora, por o gr trahalho quP I'Pc..:('heJ: aquel dia c por o Inuyto sangue que pcrdPr que OS llChros ll podi rrger, pero OS SCU~ ('ort:.~es cr t fortes c esforados fazer o que ('ada hf podia que ],(~Jn he d'rntrdrr os fez t estrrJnl.u.los (--. beldade da caualaria sohrc la~ grtcs do nl<lo, pcra o scu uon1e prr clP~ aucr de scer louuado. fJuP. poderia ('t)tar quanto Inal sofrer e ouIIPr a(1 U(]a ora [os] cri~laos?
o o o

~-(,ragemJ o st:u dt:nodo.

I ()

facto de terem

OS COf3Coes

tam forks. sto ~.a

SU:l

Estdo r esta presa e ('Sla coita, dt('gou o caua leiru, que foy r lntsca da u<ra rruz, r seus lrc~ criados, he armados rh\s l\ seus eaualus, e tragia a uera rruz ant r e sPus h raros pTaiHIP as ta e os tI' C:' ('.lltaleiros aut'el P, hu Yij a 1nayor espPsura dos rHoutos, ali enlraua r a uera eruz ... [Os rrjstos ?]. que estau i tnuytu cs1nahados por a fora que perden1 olhar por ela e uir-ua andar antre os Inuuro~ e logo cu si seutir que a graa de Beus era e eles, porque se arhar .HfUl'la ora ualetes e esforados. l'OlllC C f'OlllCO da lide, C lliSCr a grdes YOZCS: -Senhor Jcsu Christo, louuado he o teu nunll\ ea asi praz a ti, Srnhor piadoso, que acures a lfUt~ te praz, 1nte-nos e estas foras llue nos deste, ca oie o leu no1ne scer espargudo e n<nneado anlre todas as g"l\ntes do Il1UIH.lo. Ali se ntutlou a auentura que cst.aua de rhoro <' de lag-riinas, tle ~T laslirna e a1uargura a toda a cl'istidade e torn-se C h_.da lidece e C todo goyYo. Os cristaos seguir a urra eruz per hu ya. Us 111j 0 Inogotes dos IIIj 0 Inil caualeiros que estau t'ulgados pPra prrnder os cri~Laos, co1no uos i (_\i Ino~ t.ratlo, uir l{UC os cristaos yatn pcra 1nal e que a az da coyuha andaua destroinllO r Pies, pensar que a lide era f'ijda e os rrbtaos uerudos, ueer ferir t"" eles, alaurar 1nuyto aficadarnete ~a:; azagaya~ lH_)ra os prrder, dando grandes algaridos e puendo ~a:-; e~padas dP toda sa fora, r dizi a g-rdcs Yrzt~: -- Catiuo~, catiuos. ~lais todo esto n lhis ualia re1n, ta :-; eri~tats ereei[ an1 ]-I his 1nays c 1nais as fora~, cntedi quf' andau rohcrtos da graa da tura cruz l.... ({tte lra~i os ulhus e audau p~r a lidr derihando c Inatdo (~ eslroindo a sa uotade, eu1no fidalgos que e~tau n1uy n1azrlados tle Inuyto Inal <tur pasar e andau per a lide, coiHo h\es hl'auos; as (_\~padas que tra~d f'r tnuyto aluas, ali S tornari) UPI'Inrlhas c

sangue [ qu Je coria pelos tnanipulus, de'las loriga~ ataa os cotouelos, pelos n1uy grandrs golpes que ~P ali fazi. Os mouros uir que seu ft)ito ya pPra tnal de todo, diser que seu .\laf'oinede n<1 auia poder pera os d~f'ender ..\li ron1ear de fugir e gra1n parte deles pera a aaz do coral, <{UC estaua elra a rih(ita du 1nar. que ainda estaua folgada ..\c{ ui se cpriu o qtu di~e o priol, d Aluaro de PenJira, a elrei, tl .\fuin:-\0, qun el, pela santa uera cruz e pelo:; nolues fidalgos auia de. ueeer prin1eiro. Os castellaos ouucr sa c<1tenda grde c o~ lllUlll'OS e pasar a ribeira ~lu Salado, que era e riba do Inar. Eslo durou ~!'r dia anlrc eles, porque a~ az.-s dos tnouros se refr(~stau e hi Inoreo grandes ~t:>nles. ~lais, pon1ue os cast.ellaos er hos caYaleiros, OULH.'r-nos de for~~ar c passar a ribeira. ;\li fuy a lide l grandt' antrc Pies que tudo hotnf' que uise os cayalt>iros 1 castell.aus hetn poueria dizer qu<~ tnelhurt.)s eaualt'irus n auia no ulfido. (b tnouros :-te refrescau tnais c tuais c, porque uijnh folg-ados, f'eri-nos dt~ toda forra. E, {~Slando e est.a "presa, os Inouros uir e COlllO os da sa lty er ut""irudus pur os portugut'escs e t""i rotno os i segui dultar (rue, se tnais dura~e ua lide, que us portu~nueses Jhi dari nas. rostas, t~ <"Olll<~rantin de fugir, pero este IH1 lhis ualeo IIluytu, <'a u:; purtuguct':-tes lhis ::;ai ri) adeanle ..\li foy a tnorte deles grand<', pon1ue os ea~lellaos os leuau i' enralro e hy ft~riuo e d(rihdu t~ Ple~. Elrei . \ltnafa<'e, <fuaiH.Io uyo os seus sayr uo rpo. dis<', Jnuylo alta Yoz, o::; olhos conl ra o <eo: - Ay, H<u~ pode1oso, ay, Btus ui'cf'dor, porqucdesenlparasli t'sle uelho toylado de presa, de Hlt'Z(JUJJ. dade ' rolurlo d<' Jninua ' d' IH'ruouha , .~niJrt' torr-

;) ' )

....,

n"\is do 1n do ? ~\ y, ue 1ho, oie pf'rtli~t e o leu JtoJnn quP auyas (-;toda Eyropa, c lod:-t .\frica f' Pll .\~ia. Lauaua as rnao~ aa harYa, qu~ tijuha Inuy louga t ca. f' lllesaua-a toda(' daua grd<~ ff'rida~ e~tu ro~l ro. En aquel te1npo chPg-ou .\lcarac a PI e disP-lhi: - SPJthor, <'SI o ui) Yos ci)pn, porqu<'. quando a ~auha f' a yra df' ()pus IH-; hu ltu~ praz, todolos ci)~elho~ P ~ahPres n ual(~ n\. Yde-Yos az do curai. fJlH' t'll tnt1Pi que lJO~ guardasr, <' p(r Pia ehfgarcdPs a .\liazira en ~a]uo c parlirPdes uo~a Inorl<\ que t'~li"t 1nuyto H'('rca. ca poder serr que df'sJnaiar 1 os caualtirn~ que r eJa t'Sl (' ll YO~ :-tlf.'llder. Bise <Irei .\hnaface1n: - lli-Jnr: que caualeiros trts r <'la? Htspoltdetl- 1 .\ lta rae: IIi - ~euhor, elt~s for XIlii Jnil (' t'OinP.o e 1nd(y t'U os Y nlil c rt'f'rcscaineto das lidt~. quando ui qtu toda las alg-azas 2 er i a lidar e tardau que 11 ui;ci e asi fkar 1x 1ni1. Bise tl-ni: - ])i-Blt\ .\karar: eses IX n1il <jllt' dize~ que Hcan) ~()O lu)o~ caua1Piro~? -Si, senhor, tlise .\lcarac, ea elt~ todos sotn alaraltrs. IJi~r tl-rPi: --.\lcarac, ~abe qut a~ ro:'lelartu~ 3 do ('('O :'t' lllllth'i. llluy loslt'. sPgdo o rorinu"lto do t't'O da~ pralida~. e as ht1oa~ ta'ltuira~ c a~ tnaas destas rn~lt' laP~ 3 Il<H't-; pelo poderio quP lhi~ llt"\us onlinhou. ('. ~n ora ouuen1os 1naa rosteJa 3 atu-Ja-etno~ h<loa. , Estt~S rristao~ ure de~acatlllt'lhados (' ft\e que i Jlll podt~tnos torua a e]e~. ~eguf"l-HH', .\karac, e Jlt1 n1e desen1pares <' torneinos aa 1itle.
dolo~
t
2
3

desmLtnlzL1rJ ten1 o original. ldetn algap11h1S. costuh1ces e cost.II.Iom. iden1.

En ('Sl.o 1 entrou anLrc estes IX Inil caualeiros e lorHou o rostro cit.ra hu uijnh os cristaos e disc a grandes yozes : - ~enhores, IH~hre-Yos que cu so uoso rei .\lrnafacc auturado e uecedor de todalas lides qun tiz : sahedes crue eu ucci e soioguey os reis de ~oio roinrra e de Tremecem e as grdes gentes dos alaraues e pasei as n1tanhas e cori todalas areas e a gr terra de Pus coa e de Ahnadia; sabedes que a Espanha foy de uosos auoos; estes cristaos peros que uo-la tee forada niJ parecer<) oic e cpo XIII mil raualeiros, c n1uytos dele.s sotn 1nortos e som fra de f'ora por o gr trabalho que oie ouurr; n prr,ades as farnas de hondadrs de caualrria que sernpre ouucstes c os filhos e as filhas c as Inolherc~ f're1nosas c as grdes requezas f{Ue aqui lrouuestcs. E dise muyto alta uoz: ~ -- Maftllnedc, ~lafo1nedP, nc1 desampares os teus. Deu das e~poras ao cana lo n1ui rigamente contra os C"risLaos, qtfe yam por seu encalo, c disc: --Mari, Mari, que eu so rei .\hnoface, ueredor dn lodo o que con1eli. E, indo a todo seu podf'r per a ferir da espada. de) .\katac, o turco, c o jnfantc Bazaynr, :-'CU filho dt~l n~y, PHralar-no c filhar()-no pela redea do caualo

[t~J

dis~crt1-lhi:

--Senhor, n h c oic o dia uo~o, auedc-uo~ por preso, ca n qucrrn1o:;:; que aqui Jnoiradc~, porque, SC OS Cl'St.ao~ e US top a ~j, ('OlHO todos UeC (1'0pel, nc1 auedcs defenson1. .-\learac enlrtgou cl-rPi aaqtul jnfantc, ~cu filho, n a xx raualPiro:-', e tndou que fo~ indo c fll t-; lnPyo da az do coral. Akarac ficou ua {'flga c dou~ 1nil caualeiros, os n1ilhores t{UC achou na az do coral, e colhia asi todolos n1ouro:-:\ que uijnh deshaJ

ou e nesto.

'-'''

ralado~ c rnuiaua-o~ adeantr az t do ('oral P ya-~n lltuylo a paso ci) grde aroido d'at;UI(H[ue~ e d.'allalijs, c os cristaos que y per o ccalro que en el topau afastaua-os de si, fazcdo ~ sa~ e:'poroada~ ctra eles 1nuy frctnosainelc, as i que todos a(ruc Ie:-; que c el topau n ganhr c el prez. \si f'oy deft'lH.ledo sua aga que todos os que se colher<1 ~L az do roral for en saluo. Alcarac, drpois que cntcdeu que a az do coral Pra 1 saluo, dise a elrei Alhoface : ( -Senhor, senhor, n Hlhedes trestcza, n csinaiedes~ 3 ca te1npo aueredes pcra filhardes Yigana. Diso clrei: - X pode filhar uigan~~a o que c pe~ar 111ore : f'U a esta morte n poso escapar por a nobre caualaria que perdi, que ru aporei entre as gfes tl' Africa e d'Asya, c 1ne tu preudiste . Lpo que ajuda cu podera uigar e cobrar 1nea oura. E por tnais pouco talhei eu, poucos dias ha, as cabeas aos que for ,on o infante Ahoineliquez, 1neu filho, ena lide qut~ f'tz c os andaluzes, porque n morer c el. Hcspondcu-lhi Alcarac: - ~enhor, se tu a 1ni talhas a cahea, eu n rereho gr perda, porque a nu~a uiJhirc hc ~Titdc " lPnho pouco de uiuPr. B 1nais 1ne praz da 1norle ra uPcr cu a tua, que oic ui) SP poder c~c11~ar. Di se e Irei : - Con1o sabe=' tu que eu recchcrri' n1orte? lli~e el: -Senhor, si, porque eu ui cou:-ia~ e:-;trauha~ e 1;1 tnarauilhosas que por hotnec=-' ni) ~c poderia pen:-;a r. -Que cousas for essa~ l estranha~?- di:;e r lrei; dizede-1ne-o.
t ~tra- ten1 o tex.to.
2 3

Idem Jarendoos. esmmz/zedes- diz o origtnal,


hln1
rcebr~1.

eaunlPiro:-; f'Jl()S lide~ hu cnl<''dia que razi lllCSter, YY nu Ci.nwll'iro:-> pnrluguPr~es fazer por guanhar prrz (' ho11ra de caualaria soltre todo lo~ que eu uy e ouuy falar. Ca, a ha tnrya h~gua da~ aazes tedudas, o~ Inthi <'OlllCler pela dcantf')Ta P co:.;taneyra~ C raga ha oito 1nil caualeiros de p-<_\nrtes r <farquriros e he tijnha qtH~ (HJLJ(]r~ ar.ahari. a litln a ~r presa e que, con1n fo:-'(~ tu"'udo~. que logo uo~ acorrsern (' toc.blas ou1r as g-cntrs que e~tau autre a~ nl<1tauha:; e o ron1pn, r p](~, Pn lidaudo ri) ('~t<s YJJI Jnil. uijuh quanto podi t; e ferir na~ IJII aaze~ tiduda~ .. E, porqn ' r si as IJIT az<~ ('r d <':-'l nInatlos caualeiros, t irt'i afora do:.; YIII 1nil 1nogoles que ali urcr os Y Ini1, p('ra uo-Io~ Inandar. E uy f\~l.t\~ portog-uetsp:; a~i n-uolu('r a lide e f<'rir t rstrflnhnnH~te que ~t'IIl~l[h ,auatn uiahoos do inferno. Eslr~ y lllil qnP tirfi afora t' srj~ Ini] que tijnha folgatlo~ todolos IndPi coinelfr. .\ lid<~ (~ra t dura (' t <'~Jlt'~a do=' 11111i1os quf' n(>s ('ranJo~ que p(uccia q u(' o:.; cri:'taos n podiil iit rcg(r O:-' Hchros. E por a 1idt aurr dr nijr 1nab aginha ~H'al>aJni;!o, por <wonr a us, Ind<'i a az da coi11ha fJLH' ('~laua HaqnPI denilo quP feri:-'rnl { (les. E rc1Jno <'sla aaz da coiuha t'llfrou antn~ elP~. partio~ 2 , o~ hllu~ a hua parte nO:' outro:' aa nutra, t' n1 o gr ;lfif'atnCln que Jhi~ fezt'roin uy-os t can~a do:.;, f'l<~ t' o~ ('illlalo~, Ct1Jno quf\r quP Jhi~ o~ corarc)('S JI f'alft'('~('lll, t{lll' tnd<' por OS Illl Jllil JllOf,!"OIt~ <Jllt' da JH'illt'!ra 3 }Hl:'tra, JH'ra o~ tnalar e catin:-tr. E qui~ra-os JHH'r cc) ('lt':"i fH'ra o:-; f':-'lroyr t' yr-Jnt 1 r a 11 (l s (t1 l od it a oul ra r t1 pau ha . E~ t a 11 do a ~i ti ,. ~ H !la ralados, totno uos tno:~l ro. tJII rou p<r antre o~
1

H(~pdeu .\I carac. [e] cl i~e : --Senhor. ('U, andando parl ido e

refre~eaudo

podir, tem o texto. Entenda-se p~1rtiu-os. :l ~ubentc.:nda-sc l'e;.

un~o~

hu gr rcHJaJl(iro

<trllrt~inado

Uf'

~ohn~:'inaat:-O

('I ('o caualo ... df\ prata. E trazia f' ~a:-\ maos hiia n1uy frt'n1osa e grdt~ asta, ('11 rilna df'la II ii a rruz f(lH' t~prdtcia, ('.Onlo o sol, P lanaua d(' ~i rayo~ <.h~ fol!o. Esi a [ora] foi tnaztlaua un coii a, LI> door e de pr<'='a. dtsrorode ~ touas uo:-;a~ grt f'S, r a, Pll ro1no no~ foy 1no~l r ada, .-sa ora fort1 o~ portug-uersps c toda. sa forra f' Sf\#!uirc) aquel crtualeiro por hu ya. o~ raualeiro~ er t uiuo~ t' l egrorrado~ e o~ cauallos t lil!riros que, hu queria[m] Jwp-ar r fPrir. Iop-o h i r r. Os go]pps deles e r tll:u~ (lH' hu 1 poynh;nn sa~ rspadas n auya hy mai~ tne~ ter tnre:-'lrP. Era1no~ o~ que lidauarnos c eles xxxYIII rnil: en1 pPf[llf'lla ora n sa[i]r do cpo xn mil. o:-; 1fll aes os rrisl ao~ ya1n seguindo t' dt~st.roindo, alen da p-r n)lanha CfiH' estaua. en rirna df' n<Js. quando I(Hiserade~ torna r a lidar. E porque, ~t'nhor, eu vy l'Stas cou:-;as todas, tPinrdo-rne, se fosrdes lidar, a~i

urrmf'lho~,

1'01110 fJli:-terauP~, t}llf\ uee~P o~ portu~upf'~t'S

tra parle a que us nt1 podtradP~ ai H' r defen~o1n, tnPli-uo~ c; pod<'r de uoso filho. E. st tu erl'i, tH{Ui lt~Pde:-; lllt'll t'Orpo, faz<\dc co1no uos }H'OlllH'r. lli~o Pirei .\hnofacr: -.\I ca rac. IH1 po~o tTPer taat~ rou~a~. eo1no 1ne rlizP~, ca so1n contra natura: 'lnalro n1il raualPiro~ mtPer lide a tanto~ P t hoos ro1no o~ HH'U~ Pr! En acilhaint~to, pt\r huu paao au('n' dP urrer! HPspond ru Alca r a(' : - ~enhor, ll UOlliUPdt\S lla liPI'dade t' aiutJa 111ab 'alHut_ que, ro1no aquel eaualeiro parect'u ri) aquela ~rdt"' a~t a .-no ta h Pro q Ut' l'~l a u a aciina donde liLlauadP~. uista UO~ \IO~SOS. tJlH' log-o a t'Sa ora fort) utuuos, <' UtH~ uo~ <tui~ httn. porque tu) d<'C('ll a f'ondo, c a, ~y a~i acterrra, foraues perdudo, u:' P a aaz do coral. E ainda 1nais :-'aheue que os cauat

ua OU-

o ten1 o original.

leiros pareriam grdes gigtes c og cauallos Inayorcs que grues can1clos. E, se douidades dc~to, pn~gtade estes caualciros muytos <1ue aqui esl, que pasar todo. E os caualeiros diser (IUC aquela era a uerdade. Dise elrei :Alhofacem : - Alcarac, asolno-te esa cabea, porque ueeslc de li1gas terras a meu scruio c gr poder de caualaria que oie perdiste. Ncmurou-se elrei Alhofatc de sas Inolhercs c de seus filhos e. da cualaria e donas e donzelas e aucr :-;en conta que trouuera pera conquerer a E~panha. E deceu ue seu caualo c pos os geolhos cn terra c o alcor ante si e os olhos ao ceo c disc a gr Yoz que o ouuy todos: -Senhor Deus poderoso do ceo e da terra, c uon1 ay outro sinon tu soo, Senhor Deus., que per ti foy nscrito este alcoram que deste a ~laf(nneclc, teu meseicyro, que nos n1ostrase por el a nosa uiuda c o seruio que te auia1nos de fazer, porque deseniparast.e c 1nouist.e mea nohreza, mca honra, que eu auia sohrelos reis d' Africa? Senhor, porque desetnparaste o n1eu srnhoro que era te1nudo t e guardado n todos tneus reinos e prouicias e principados? ~<' Hhor, porque desemparast.e a n1ea hoa uentura que ~etnpre por li ouue c totlalas lides que fi~? E porque deseinparasti 1ncus fllhos, que 1ne e~cusau na~ f'azedas, que er i melhores que 1ni, c a n1ea nohrr caualaria que eu auia prouada c n1uytas fazeda~. n partiste de .Ini 1neas 1nolheres e 1neas filhas que eu muyto atnaua sobre todalas cou~as? B, Senhor. por se e~lo perder por alguu pecado que tu ti1 c~ ([Ue te eu fiz, n ouueras tu porque cst.ror t alla:donas c dzelas de sangue e t alta fren1osura ( Ineter-las e poder dos cri~laos ! Ora Ine fars uiuel
t

No texto temcdo,

c coita, e trestcza, r prsar; Pf'{'O-lO, poi~ u tanto n1al rrcehi, que Inc dcs eselho o csfor.o, tmno cu csto posa uigar. O seu doo e a sua Inzela r eoyta ei"a t grande t[lH~ todos aqueles que o uiri'i ouurrfi por estranho I'OillO aquela ora n 1noreu. E o por<[UC se n1ais mulaua [a J~i era por a lide que lhi partira A!carac e D jnfante Ha.aynr, seu filho, quando o prendcr, ca l'l hi quisera more r. Logo c aquela ora ouuc cselho c os seus altos homers que lhi ficar, c for todos r acordo qur ~c pasase aletn rnar a detndar caualarias e se nijr ~i) Plas outra uez sohre a Espanha, por se uigar. El fczc-o as i: foi-se aalem tnar c j utou rento c xx mil caualeiros c grde auer, que poser que seeria \'III centos e L catnelos raregados d'ouro. E~t.ando cesto, ucer-lhi n1eseiPiros que Ahoen1ar, rd de Tnnice e da Berheria, lhe filhara uilas t e l'ast.clns e que profa,aua dcl, porque fora ueudo 1le t poucos cristaos. El filhou desto gr sanha, ~ tlaqu<'lrs raualciros que tijnha pera uijr sohre la !c:~panha apartou dPles cinquocta n1il dos melhore~ ~~ foi-se a el. E de Trerncce, hu el Pra, ata hu rra tlrri Ahoan1ar, ha nH\lhor de quatroct.as lcg-na~. E l'cz c<1 el sa lide e tH~C<'O 2 e Hlhou-1he o reino do runicc 3 c gr parte da Bcrheria c Inoreu hy clrry .\hoa1nar. E, torndo-~c .\]hofarc pera seu:-; reinos rc1 gr prazer, pera uijr rqur.rrr a E~panha, e tndara i !!r parte do~ seu~ pera sas terras, pcra os achar l'ol~iHlos, hu senhor dos alarauc~, que chatnar .\nzr:t, a qufl el frzera n1nito dl"\~rrtlan1ento, ~o[ u ]h e l'ntno uijnha e onue ~eu cselho r o~ hoos daquela
1
2

l'ITl prP~a,

No texto uiliLLts. Entenda-se l'enceu-o.

ld. Tonixe.

f)f)

tt'lTa que est.au dPl mzrlado~, porque os tiiuha soiogaclo~ e per 1nnyto~ do~ srn:' partts que lhi d(spe,f'cr.rt1 f~ -esta gr lide d(~ Tarifa. For acordo que lidasein 1't1 cl. E jfitarf> gr c<1panha e sair a <1 e nrccr-no. E ali se perdero1n Lodos os srns <JlH~ ci) Pl nijnh. Ehri .\lhofarr uio-sf' InalandantP, Pnlrou Ho 1nar {1 trps galees (' portou f' hfa uila sua, que chcnn .\hnaoia. Ena uila cstau gentes, do jnf'antr .\hoanr, ~Pu filho, quP fl leyxara Pn sPn Ioga r, por guarda dos rf'inos, e aquelas g"(ntr.s pelnian1 c{) f'l t~ Inatart1-lhy huu seu filho, que auia notne o jufant.c ~azar. E, uyndo-sc tl-rcy All!uface scn urt.ura, ci) rpanha~ poueas quP podo auPr. ca as outra:-; Pr i tornadas ct1 seu filho, o .infante [A]hoanr1n, dHgou ao rio de ~taree, que he no repto de Suiurumera. qut~ nl guanhara. E savo a el este (nfantn .\hoeJH\ stu filho, (~ lidou ct1 P( c o padre foy u<""'rudo r colhtu-:'<' aa gra1n mc1t.anha dt~ Aazayra, de que era ~enhor Ceeio, 'lu e el nuca podera. cqucrer. E Cecio lhi ftz hy 1nuyta ht1ra (~ uio-se In uy de~haratado de todo e ous reinos c 1nonu r<) pPsar. E a~i 1nostra Je~u Christ.o seu:-; 1nila~-res ct1tra. o~ ((tH~ qupn"l yr ctra a sa ft~e. Uo~ que adtar,; Inorlos e catiuos do~ Inouros <'110!'\ ca1npos <' st>ras destas g-ra11dPs lides dP Tarifa forc1 LYH 1nil f' t.rez{'los. Aqui tH1 fala1no~ do~ fidalgos rflslnllaos (~ porh1g-uces<}~~ ra os ftitos estrcrnado:-\ f'pzen) polos torpos r. ('Sl!ls lides, porqtH~ tooo~ fazi l IH'In t' l y~ual o qtu a rada hu ptrl('t~ria. ra f'pa cousa st'IDPlharia dP louuar os huu~ c outros nt1, e, I se ali!tls ount~tn c,)tar as JJli-trauilhas <' houdadPs quP fazi.. Sf'Pria o liuro l ~Taut quP os que o }p(-! :'PHl f'() a ~rdf~ (scrir ura SP anoiaril"i t' os outro~ dt tJIH' aqui uii fa lasf'll lif'ari rtprl'lwnd udo~. . i

(Do 111 Li1:r~ dt' Linhoyt'os, fra~rneuto apen:;o ao codt('C f'In que se encontra o 1 ('o ncionriro da Ajuda.

V II
[O paraiso terreaiJ

()('IHi:-i quP .\n1aro rhtg-ou aa lllP(tad( daquPIIa oo\('ITa, uyo ('~lar huu ca~lello tnai:-; graitd(' c- tnai:-; ~dto (' llli.l~ J'reiilO~U de quantos 110 llldo auya, t' ~~t.aua (' huu grde rhao ena Cilla daquella St'rra ~ Pra lain grande qun auya ('lU rredor lllll=-' dt dn(UO lt g-oa~. E todo o r a~ lello co a~ torr( ~ t'ralll dt lHdra tnannore t~ parfilios t' hua:-; pedra~ tr braHa:-; (' outras tunlt='- e outras UPnnrlha~ e outras [H't'la~. E e~tau hy dnquo t.orre~ Inuy l!lta~ ~t'Ill unto t~ dt' rada hia destas torn~ ~aya hu rryo t~ tutraua i''no 1nar eada hu por sy. E, ante que du~asse aaquelll' l'a='tf'llo, achou ha tt'nda uc pedra:-; lTi:.;taat}~ <' d'outra=' 1nujtas pedra~ fnIno~as e Pra latn grande q llt' JHtn rabtry su (lla quinzt ntj ll tauallo~ e era lant alta (JtH~ uo1n pudPry cheg-ar ~tritna dt'lla r ha ~eeta. Esta tenda no tijnha eslto l(llt' a tf'Ht'SSt', tna~ estaua t-. arcos toda aaredor. E~ta tt'IHia tra e~t r ada e() I nu ytas pedra:-; pncio~as e P~ lau d(ntro quatro fontts, tnuy hellas t' 1nuy predo~a~, e f'f(.Ull laurada~ Ue llletal l' ~aya a aug-ua por ~euhas boca::; de lyol)S. E el jouue rrn aqutlla lenda tl gran1 uio P a gratn prazer e dt~ tudo pl'~ar P cuyta llllt.' auya todo lhe aly esqtH'ereo e aly fo)~uu n1uyto t'lll aquella ltuda, e dt'sy foy-ss~ para a poria t.laquel l'aslello. c t'Staua ante a porta uelle hu alpf'I1Ut'r. t'liiH'rtu tlt' ahoh<da tnuy .alta. E rnl() :\1naro ehtguu aa porta uaquell ra~tellu e qui~t'l'a l'llll'at dtntro. tnai~ IH1 o tfuis leixar o portt'iro e .uisse-lhP: -.\~njgo, n f'nttarits dentro. qut' ajnda n ~ ttpo. E :\n1aro lhe di~~t': . -- Hro~o-h) pot llt>u~ qut' inP di~a~ rujo he f'~ll'

castello, tam rryco c ta1n frcmoso que andey pe1 1nujtas terras e uy muy nohrcs castellos c nuca u~ tam nohre, nc tam fremoso ro1no este, e Inarauilho-me quall fuy o Ineestrc que tal cousa fez, tan nobre e tam frernosa con1o esta. E o porteiro cntendeo que era hon1 de sane ta ui da ( que lhe quisera Deus mostrar aquclle logar c disse-llH -Amigo, sahe que este h e o parayso ter real en que Deus fez e fonnou Adatn. E, quando A1naro oujo dizf"r que aqurllc era ' parayso terreal, crgeo as Inaos ao reco P coin(TOl tle chorar c disse: -Meu padre sprit.ual, que es rnos cecos, aja: louuores ele 1ni, porquanto 1ne fezeste _que oje ' este t:lia eu uejo quanto bem e1n est.e Inudo co1Jijee: c jarnais n ueercy coyta n pesar; ora so1n sruho de quanto hern nte Deus fez. E A1naru rrogou ao porteiro que o lPyxasse eu t.ta dentro e o porteiro disse: - A1njgo, non trahalhcs, que ajnda n<1 s ten1p1 de entrar dentro, 1nas farei-te h lia cousa: quero-t abrir a porta c ueeras algua eousa do hen1 c ti sabor que aqui h a. E cnt o port.eyro ahryo as portas, c a~ porta podery sccr tatnanhas ro1no corredura de hlu ra ualo, c o porteilo lhe rnostrou prim('iran1ete a pu1u de que Ada1n cotnera c Inoslrou-lhc outras 1nujta (ousas. E A1naro uyo dentto tantos prazerrs e tanto~ sa horc~ e tto~ uiros (}Uanlo~ n poderya t contar nr hlu hon1{i do tnudo, e (Juantag aruores uo 1nut.1 auya todas aly rstau c r1: Bluy alta~ so],ej_atnltt-l e todas era1n ruhertas th~ tolha~ e cheas ue fruvta~ e as h e ruas e r uerdes e c flores c cheirau .. ta1 1 IJein que non ha honH~ quP o potlesse runtar n di~
1

No tc:x to poderJ~am.

zrr. Aly r~tau Bluj tos lauatoryus, fl'itos a l!'rande uohreza. E aly uii.ca Pra uuyte, Ilt; chuua, nr fryo, ne quaentura, 1nas aly era 111uy IJou tcuperan1to. E .\maru uyo Inuj las lendas de panos uerdl'S f' urnnelhos, 111uy prcrio:-;us, e d 'ou Iras n1uj tas colore~. E ludollu::;; ca11pus jazi rslradu:-; tlc llorcs c dP tnaa~ r de larja:-: e de todalJa~ outras fruytas do 1nfido. E a~i caut.au as ._aues Lain ~ahorusainrte qu(, ajuda que hy u uu ues:-;e ou lro ui~u, al{uell auondarya 1nuy hcn1. E depois uijnh n1uy gran1 cpanha dP douzee~ que lhe u<> podery dar couto. E todo=-trant uPslidos de panos uenneJhns e hreincos e uPrdts c er todos de hua jdade; trazi coroas de li ores. Ealy uinh outros doztes c tangy guytarra:-; e uyollas e outros (storm{tos, e todos uijnh por aquellas heruas pera folgar rnt ella~, f' cantau hiiu r auto que sool; a cant1r e1n na sane ta igreia: /Jcrt'ndu Jn ossu 1neu, que qu(r dizer: Dccedo pera o 1nru os:-;o, qur foy recto a honrra de sancta ~laria, H"httlre de Jhesu Christo. E depui~ uijnha rnuy granLle tonpanha de uirgre:-;, que traf!"iam uestitluras hrantas c ucnnelhas, c todas cratn coroadas de coroa:-; ti.-~ florrs (\ traziau1 scnho:-; rran1os cG fru yto en1 (' llcs, ,. trazi ~rnhas toalhas, tarn Jnanras corno a neut. E audaua hi hia tloua 1nuv !:!Tande c n1uv fretnu:-;a. das Inais JJellas criaturas tio \ndo, e aaci'uella doua ~erui Lodallas outra~ c aguardau-11a rorno senhora. E uinh tudo:-; per aqu ('lles u irp-('US, trehrlhando t l'u1gando c aquella ~ua :-;enhora, e cantau hii.u rantn t(UC soot' a cantar ena sancla igrcia: Cau1 pulcra ts. rt7 caryssilna, que quer dizer: Catn fren1osa es P tant luua, an1jga dl"\ Deus n1uj lu atnada. E, jndo per aquellas tendas, que e~tau senpre annada~. (e.) as donas dau aagua pera as 1naos aaquella :;ua ~euhora, e cada hfia lhe apresrntaua a toalha a qu\ ;tliupassc as 111aus; l', aq uellas dunas seendo n;t lPnda Ct1 ~ua ~f'llhora. uijnh Inujta~ aut'~ frtIno~as,

que auy peuas tle


ui~~r.

au~eo~,

e pousau sohre aquella

Lenda e cantau 1nilhor que nuca foy ho1ne que o E todo :H(ue:-;to uyo A1naro. que n Iningou uj tnip-alha, t~ di~~e ao porteiro: - .\nligo, colhe-1ne dentro. E o porteir dis~e quP o IH1 podya fazer, ((li(' n n siguise, dizdo: - .Non1 ~ tenpo de ('Hlrar a({U, que asaz ui~ te e ouuiste de quanto hrn1 se dentro faz. E eu he1n ~ei que tu n uie~t( aquy :;e IH) pPJio ~pritu ~an<to, ca tu Il COlHeste, Ue hehe~LP, Ilt- ll1Udaste tPU:i pauus, que ~0111 lllUY frelllOSO~, IlC l'llUelhecestr. E .A1naro uisse: - Oje Pin este dia aa hora de tPra co1ni T' IJelty, ant(' que aqui rhegassP. E u porttiru lhe tli8~t': - .\Inigo, ('l'l'C utrdadeirainetc que oje etn t'SLf dia sotn passado~ duzt""tos e :it'~t't'Itla c ~ele nus que lu ests a e::;La porta e nuca le parliste dela. ~las, aulig-o, Yay-te d'aquy, que ja Lenpo he, e cree hetn que tu ui) tnlrars acit e e~Le parayso terreal, tna~ redo jr~ ao parayso do:-; anjos. que he nus reeos, qut~ he 1nelhor <tue t~ste. ~la::;, ~e tu qui::;ere~ das putna~ de d(utro ou das outra~ eousas <tue hy t'Slanl, tu r has darey.
E t'll lht' dbst: -Antigo, da-Ine des~a teiTa hua pouea. E o purtt>iro dti-llu~ hla escudella dtt terra.

IJo Conlu de
akolt:t('tB~t 11. o-

in:;erto no ('()dicc :?H ti dt fo1~. I :?O \' a I :!-2. \'.


.t11utru,

". l

\'I I I A gloria do parayso


adtallle. e uiro1n htlll lo;Iar llliiY allo t' llliiY fntno~o. lodn d"ouru t' dt pritla. 11111~ l'rt'lllo:-;;tnH--.1 t-)hl'itdo, t' llt) uio 2 hy poria llt-. 111 rildil. pt'l'll, quando ~ f'alou. ;wiHHJ-~t dtnlro .. \1~ uyo 11111jla:-; f'Ollflilllhil:' quP diziatn ii:'Y: (;loria ~tia dada a li, llru:' padn, ;.doria a li. tilho. ~!"loria a li, :'pirilu :-;;tnf'lo. Todo:' t'l'illll . ut~lido~ t' illti . !.!Talldt ali!..'T\'il t' !!Tillll . .. ~oyuo t' louuauii :-;ttnprt a lltu:-;: o~ :'t)o~ do~ ~,.,,:-; tanlan~ ~oiii"''IH'jau :'nhn todollo~ t~tornu"'tn~ qllt' hy t'I'Cllll. E aly ra lltlll t'illlfHl. IlliiY fntno~o c' llllt~ dilltilo~o c llliiY nohn t' de llHty IJoo odor. qu'' o ~t'l! odor llt'llciit ludollu~ odore~ do llltlllo. E a altna di~~c: - Hro::o-le qllt' liquttno~ aqui t'Jll e:,la f"ol;..!a11r;t. E o anjo di~~c: - .\,jnda qut lt l'~la:-; cou:q=-' :'t'lllclh i-!T(lltdt",
t
(

llc:'y fnratn

;tj~tda ll('t'ril~ uulra~ lllityore~.

E a alnn

di~:'t':

--Dt' qu;tP~

ht

t~l;l

;.doriil
qtH'

E o anjo
Do~

di~=-'t':

IH'I!l ca~ado~.

le;I!IIH'It uiul'r. hztttdn "

h o o; 1~ o lt r a~ o r; 111 do

t j t j ,-, d t _, -3 t l b 11 do ' :' 111 o 11;' :' a o:--\

adianll~. pa~~au;'l p1r Jnuila~ r,-, p;ln ha ~ . q LH' Ih1 ~ j nf' Ii na 11 ;I a ~ f'; 1ht -r a:' t 1T t t c 1, i ;i 11 o:.; 1n 11 y I ,.-. c c) ~Ta n dt ai ig-r ya t :'a lu a u ii a aln1 a p 1 r :' t u lH Hl H t ti i zi iii n I odo:' : (; Io ri a :'c j a a I y d a d a , :' '-'nhor padn podtro~o. fllll..' ~~..~uJHio a lua Jll:'t'rirorl ~ \ a1 ma c 2 .\ ahna. 3 Nu tl!xto

tnai~ nohn:'. E. a:.;y run1o hya111

pnhrt'~. \'aillllO:' aditlllt t' llet'l"il~ lllil\'OI't':' f'Ull~il:' l'

o anjo yu\.: a guia\. a. . ._ j cj uu:i ..i o.

()fi

dia qtibe~tc~ li11rar l'~la al1ua dos lonnt-to:-; do jnfPrno n quise~tfl-il aju11lar r,) o~ teu~ saneio~. E. judo ;-t:' adianlP, uir() hiiu tnuro de lllUY 11ohrn ouro, P tr;t n1ai:-; fretnosu que a ahna se dtleitaua Jnai:-; P t'o1-;..!aua (\. oolhar a sua f'reJnu~ura que f'In todollos ou(ros qui' auia uislo~. E, des qu<' ~e af'haronl d(Jll ro. aly uir tanta~ seedas d'ouru e de pedra:-; prtriosa!', nllwrla~ dt pauo d'ouro c dt ~eda ..\ly sjjanl hollH~t:-; e JnollHn~ tnuy J'nJno:-\o~. ublidos di' HliiY l'rttnusa uestidura. laH':-\ q_ut~ llOll ha hoHH' llO llHido q u f' os pod ('SS<~ ronl a r. E a ui coroas d ouro nas ('ithtTas, que rre~prallded ('otuo o sol, e t.ijnl1 lll'Po~ d'o11ro t~ liuros Jnuy f'rcJn_osos de leltra~ d'ouro t q 11 autau quanto~ do(:t's. E, quando a alma uio tanta ali;.!Tia, outu' lillll ;.!Titlll_l( sabor que lhe c:--iqll<~triii todollos outro:-; sahon~ que hauia uistos e pregu11lo11 eut ao angf'o de q 11 i H I:-; ( r a a q IJ( li a roI g a 11 r a ? E () a 11 g- u \I is~ e ; - lle daqllt'll(':o; qun rert'll('n) nwrteiro por an1or de Deu:; e por f'~so rrereiH--. tanta Jumra, rotnu 111 Yt't:-;; ou Iro~ ~Oill qut uilu~rotn ttn t'itslidadt. Entom olhou a ahna a toda:-; parln~ e uio tnujl:' ca!'lcllos t~ Hlltjlas t.otTc~ t mujtas leuda:-\ d'ouro c de~ ~tda t' dt purpura e de rri~l<tll e de ptdra~ prcriosa~, tlllli tnaraYilhosaJllt..,h~ oltrada~ e rt1posta:-;. E t'lll as rordas dclla:-; uio tslar rorda~ d'oq.~oc)s e. uiollas. e psalleiros t' outros Inujlo:-; e~tonnfJIIos ,J .. lnujtas Inant'iras. E t'lllotn pn;..:u11lou a altna: -Cuja he (sla gloria?
E o (.UJg-o disse :

-Do:; q11n lliLH'r t--. llordtJn dt~ ohtedittwia t' ~o Jhn) Hlujlas ]H'lliiS c d<tll Jnujlos ]ouyort>~ a Htu~. E a atina dis~t~: -(jncrya, s< lt prouue~~t, uttr ;lffUtl1es que e::;1atn denl ro. E o ango dbse : - Praz-1ne que os li<'.Jas, Jnas n podcr{ls l cn-

I r a r, porq u~ r~t l':-\ t~t '"" ~n p n a 111 a p n ~~ nr;f

dn Htus, f' nc) podf' ~f't'r da ro11panha do:-\ ~atwlo~. ~ tH) for uir;:t-;. E de~y f'nruu1 adiante e uirunt r!Ttllll conpanha d
ITC'l;.!"O:-\OS, e

il~ Slla:-\ IIOZ('!'\ t'l'illll itlillll dtWP:-\ q111:

:-\oht'pojauatn ~oltn' quanto:-\ f'antares ~ ~c)os auia ouuido~, t' a rlarpJnde Pra aly tnuy ~TaJtde t' o odtn cplf' aly auy(t. pa:-\:-\aua toda a outra g-loria. E o~ P:-\1ronu'to~ qtll~- aly Pra ln ~ctn l aaltalho Hc~ hitu dauc) os sc)os ~t';!lllldo a uc1otad daqu .. Jia~ cn11panhas. E q 11 ado ca 11 ta ui). n i) 1no u i ;I o:-\ ln i ros. n c' I r ;1 b a I ha u ;.I en1 rantar, Inais Juujto l'rl'JilusanHLe c;utlau: o~ ~f'IIS St1os sohrPpojau;l :-\oltn lodollo~ e~lonnc'lo:-\ t'lll ~altor. E o lirJHilllH-'lo f'ra rotno f'f't'o ~oht a:-; :-\llil:-\ c;tlwras tlluy frl'JllO:-\o, do quall r~tau pPHdurada~ rad('a:-\ d"ouro tnuy l'n'tno::;anH'HIP laurada~. ,. . que! C'~lau~ atTfdotna~ .. f' ua:-\os ntuy f'nnto~os. E ctn la:-\ f'(Hlf'as uoauatn tnujlo:-\ a11jo:-\. qu f'anlauc1 tnuy dtwf's f'iHtlos. E a ahna IJllf'ria lirar 'lll aqtul lo;,.!ar. t' o ango lhe dis:-\t' : -Olha c tH'f'I':-\ h fia ;uuon tnur gTandc ,. 11111\" fnnto~a. rhta de rlon:..; c folha:-\ de f'rurla:-\ d;. lliltj tas n1a IH~i ras. E cstau rtn t'lla auc':-\ de tnujta~ lltancira:-\ de f'ollores. que canlau tllliY lllarauilho:-\antt'le canlart':-\ llluy dtwe~. E Ptn os lTillllO:-\ dt:-\la anton~ l':-\lau;"'i lllUilus lirio~ ,. Jnujlas rro~as c hcrua:-\ de tnuyla:' natura~. que dau. de ~y tnuy IJuu udoor. E ~o aquella aruore P:-\liHJit tnujla~ ('c1panha:-\. a:-\c''Hlada~' ,adtira~ cl"ouro e dt' n1arfil, ent qtu ~ijarn. louudo ao ~tHhor Beu:; pellos tnujlo~ ht"'ts que' lht'~ daua. E tratn tH'~ Iido~ de 1nuy f're1nu~as ui~lidnras t~ tij11haiu coroa:-\ lnuy t'~IH"aHdt'l't'lt'~ Pin suas cahera~. E enlt1 disst~ a altna : - ~euhor, di-Ine que sinitica t'~ta aruor ou que tt1pauhas son1 c~tas ? E o ang-u dis~c : - E~ t-a arnur ~initka a ~atwla j;.,!Teia. L' cstt.'~ que

s-

(sl;nn
IH~tn

~o

('llil son1

;tquelll'~

que a IHtn ;.ntardarorn ,,

acre('(-Lar() p1r ~t'll~ IHw~ llH'rel'inllo~ e, porque lllitl tolll'ilrotniH'lll, fazl'udo ~~ruiro a ll1'11:', ITt'ri'IH~tn lilllla honrra n laulo IHtn rotno tu Ul't'~. E d1~y l'or;tlll adiante ,. uir hCilt 1nuro. qun t'l'a tnuy dn~a~l'llltlh;ido do~ outro~ qll(' auia ui~lo ,-. aiII'Zil ~~ l'l~l l'rttnosura ,, ('lll <"lilridadt t' cra fcrlo

lehanHn o

d'l':-;Jntrada:' 1 I' de nlaragi'l':-; c dP tTohijs c de rri:..la;tc':' ~~de ja~pc~ e d'oulJa~ 1nujln:' lll(lltl'ira:' dt~ rollon':' de ("H'dr;t:', I' tanto era f'ntno~o q11'' tn11y ~Till1l marauilha era. E eutc) f'otnerarc-, de ~ohir IH'r elic e 11in1 outra~ la11la~ Jnarauilhas que n ha rorar que ii~ podf'~:'c' ptn~~ar.- E aiJ uio a~ lHHII' ordt'':' do~ ;ntgo~ I' do:' arrhan;..:(,~ e d1 uirludt~ e potl':'lalc~ ,, d1 pritwipadn:' ,, doJniuari)o,:-; t' d<' l rono~ t' de rlunll'i"~ e de ~cralitn:' 2 E a altua di~~e: () 11 1 c ou s a:' so 1n "~I_ a~ q u' tiC'j o, I a 1n 11 o h n ~ c lillll tslra!lhil~ l'lll bondade? E o ilHgo di~~e httll Ul':':'o do p:;;dltiro que dit: il:-:y: .\~ruyl~t. !ilho, c~ ouuc c~ HOil aja:' t'llidado da l'il~il do ll'll padre. tu~ t!o lcIJ pohoo, 'III(' o ~c111tor ,oltijrit_ tnlljlo a lua l"rl'nlo~ura 3 E q111' podl':':'l'llto~ diz(~J' iH!IIf'll(:-; IH-;('~ tnallifP~to:-; ;.!Tillll rou:.;a ~cria ,. nol1n~ n, qw ;.!Ti.tlll :'altnr ,. g-rande honra ht ~~r llil nmpauha do~ ango:' t' do=-' an_:t!o~ e do~ prul'l'!a:-; (' llt't'l' a ,onpanha do:-; apo~Lollo~. lalll hotHTada. c
ii

C'OIIp,illlhil

do~ lllitl'lt'l'l'~. liltl1 l'l"f'lllO:'il, C' ii I'Otlflrl-

llhil
l'ill'l'

dit~ IIrg01'~.

Iill'l'~.
JH-;e_~.

liltll. illllllt'O:-;iJ, I' OUIIJ' ~~~:-;('li~ (';JJI1lo11os ,. latll saltoro:'o:', e :-iobrl'lodo uecr a
llt'll:', ljiiP llt illtil

do llOS~O ~ctllto!'

de lodoJio:-;

Dil

J ;s,-lo

dt' J'o 11dolu 110 llH'SlllO rcHJicc,

l'o I ~ . I :~ :~ H, I :~ ~,
t Postcriorm~ntc.:
:! . \

r.

poseram 11 sobre o .I que antecede o d. escrita primiti,a foi ser.1jhr, o s fui acn.scentado dqH>is. _ J E' o salmo XLI\, versos 1 1 c 12.

'I~ f

IX
Casamento de Isaac
.\l11'aan1 l'ra j;'L Yt'lhn t' rhitl\ltlll Elieztr. ptewut'ild,ll de Sllll t'il~i.l. t' di:..:~t-lht: Pot'lll a lua 1nao :.:o a tninh;t l'oxa e jura-tnc pelo lleu:-; do t't't'tl que IIOII lollH':-\ ptra lllt'll lilho l:..:aiw lltolhcr da:-: lilhil~ do:-: ~tllljn~ illllrc qut t'll llltll'tl. llla:o; ir:-; a tninha lttTa e aa lllillha !!'l't'l'iH'Olll c lotnar:..: dtla HlOIIH\r pt\ra uuu filho('. :-;( llt.'lll hC1a qui~cr Yijr tonltgo. nnn ~ttr~ lu ll'udo a t':'l[t]
I

.i li I' iii)} ('li ( ().

E jurou Elitztr, ltttulo a JJli.lo ~~~ a ptrna dt .\hraa111. E l o1n o 11 EIi t z< r dt z (a nH1 :-; e I'o i -:-; ' e I1 \"ou d t o lodo~ u~ IH~t'~ qu.-~ aYia .\111aa1n, ~~u ~~llhC;r. t' t'~lt' gcllt a .\lt~opolarnia. a Cara111, eidadt dt \aeor, qut "l'a innao tl'_\l,raain, e l'ez deitar os canHlu:-; pPra l'olgantn a Ct'I'Ca duurn pt!fO qut t\~laYa anl a ridadt. E. quando rui hora dt Yl'~lH'l'i.l. Yijnhall a~ llltllherc~ da ridade a tirar augua daqutl poro. t' Elieztr l'cz urarurn a \u~l t'o :-'cnhot que lhe drn1n~lra~~t ~,. al:..!'l1a llloiiH'l' daqul'Ja grnle aYia de Ca~al' f'tllll [~aac, lilhu dt ~t'll ~l'llhor, t' qlH' f'lf' i.l podP~~l' l'UIIhttt't'l' ('Jll t:..:la ~nli:-:a: qLH' cl pidiria i.llt~nta aaqu('la:-; tllolhtn:-; e toda:-; lht nutn qui:..:ts:..:etn dar augua. afora aqut]a ([lll' OLIYl':-':0:(' d(' ~('(.'1' lllolhtr de r~aac. E. clt dtZt'lldo ('~lo a \o~lro ~enhnr. aquP \'('111 llt'htC'il. lilha d' BalLH'l. qut tra :-;ohri11ho d(' .\hraatn. lilhn dt :O:l'll irtllao \arur. e ela CllelHra ~tu canlaro d'aug11a. E FliPZt'r pt'diu augua t' lntla:-; a:-\ oulta~ lltHl lha qui:-:troul dar, ~cHun tla, LILI<' lha dtu c .d t tu a i~ d i:-;:' - J he :

70

--Eu tirarei augua do poro pera os teu~ cmnelo~. E tirou augua e deu de heYrr aos ea1nelos de Eliezer. E ele teve Inentes Pin ela ealad.unente scer a perleenceute per a Ysaac, seu senhor, e pregunlouI he euja fi lha era c sn aYia e1n e asa de seu pad t'( logar e1n que t-ln podessn pousar, e f'la dbe-IIH que era filha de llaluel, filho de ;\a('or, irn1atio dt ;\hraatn. Euton dru Eliczer a HPl,eca Yincos d'ouro p<ra as orelhas c argola-s d'ouro que tragia, e ~la l'oi-se correndo a easa de seu padre e disse-lhe todo o que lhe disera Eliezer. . Euton huu innao de H(\J.,.ci.r, que aYia notne Lahatn, saiu a Eli,\zer e t.rouYe-o pera casa e adestrou os <..:ainelos e posc-lht palha e fpo e lavou os pees aos hospedes e pose-lhes pun ({Ue eou1rsetn, f' ElieZPt' uon quisst t'otner, ataa que contou todo aqut'lo por qun ver-ra. E disse-lhe e.otno era serYo d'Ahraaul, :-;eu part:Jtle, p louvou--o de lllUita:-:; euusas e di~c-lh< a voontade e a pit.i<Hn <.I'J\hralunn t>rn ftito do ra~a tnentu pera :-;eu lilho Y~aac, e o juraiJH:nto que Jh<' l'ezera c coino ~ost ro Senhor exoYiu a sna uraoJJI estando a par do poo, quaudo lhP Inostrou H<'IHta tHra Ino1htr d'Ysaae, filho de .-\hrahmn quaudo .-la dtu augua a el <~ a sru:-; rarn('los, eoJno dito ]H.

Como Eliezer levou Rebeca pera molhar de Ysaac


H:.;poHdf'tt Balutl. padrP dt H<'lt<-ea, <' Lalta1n, s<u irruao, t llis~troin a Elieztr: -~\ pala\Ta d'-\IJraatn \"('O dt ~oslt'o Stuhor ))pus c- a lua ontroin t uos ltou pod<'lllo:-i dtzer Jlt'Jll ha ,ou:.;a ro11lra sua vooHladc-: tx H<ltt<a anl[t] li <st,t, Intua-a e :'tja InolhPr df' lf'u senhor Ysaa,. (Jtwtu.Jo Psto ouyiu Elit'zer, adorou i'ostro St'uhor t dtu Jlu gra~as, porqtu as i adttfHrara o ~tu can1i-

d'ouro c de~ praia <' Yc~lidura~ P dPu doa~ a sua tnad r e (' a seu inna(\. 1~ leyanlou-~e pela tnauha Eliczer (' rro~ou que o etnYias~Pill, <a j tardara nluilo ('llo <'atninho. c~ detnais qut} ~Pu ~euhor .\hraa111 ('l'a yclho. <' ('lc~ rogaroin-Ho que f~l<'\'Cs:;c ecHil ('lcs alaa dcz dias. c~ <ln 11otn quis, e di!"'scroJn eles: -Pois a!"'i ht, chainctnos a I nora c saiiJatno~ dela qual hc a ~ua yoonladc. E chatnaronl Hchcca e prep:unlarotn-lhc sn queria ir cotn Elicztr P ela dis~e que lhe prazia. g ILyou Elirzrr con1sigo Ihheca e eht~arotn a Gt't"(U"is, hu ntoraya r~ac.w ... E a\"('0 asi ({li(~ Y~aar atH.laya pt'la carreira que vai pcra o poo, ra ('} saira enl.otn pcra anda r cuidando pelo ean_1 po, f' chegou Elirze t' e Hchcra rolll t'lc~. r, quando ela Yiu Ysaac e soube que acLu el t' r a o q u t~ aYia d<' se< r Sf'll tna rido. de ceu do ratnPlo l'In que hia (' lollluu ha Yi~lidu1a P hlu Hl<lltlo alyo e aposlou-se o In<'lhor que podP, ,. \~il(H' lant.o a a1nou cJUC len1perou a door (lLH' aYia da Inort[t] dt sua Inad I"<' eotn o atnor dela.

uho, c lirou

yaso~

df'u.-as a Hcheca,

t'

llt~ 1/isturia.(j d'ohrrtiodn ftsto ,,r,tu trlhu uns !otitfitns pul'lltf!IU'St'S dus strulos XI\.
t!

XY por Fr. Fnrlunato d< ca p . :) :~ e 5 -'t.

~o Boa\Pulura:

_.

X
[Fbulas esopianas]

[O rato, a r e o minhoto]
que htllt ITi.do, anulando :-;~tu catninho1wra t'Hldtn11rar :-;~cu~ llt'guorio~. tuo arriba de htla augua, a quall (ll non1_podia pa~~ar. E c~Latndo a~~y ruydo~o arriba da au~ua, Yto a tll hutta rra t' di:-\~l-lhc:

(C]tnnla-~:-;f

S~e l.t }li'UULH'L", t'll

lt ajudarey a

pa~~i.ll'

t:-\lit

a li ;.!'LI i.I. E o !Talo rrl'~potndto qut lht~ prazia t' qtu lho apTallt-ria Hluylo. E (I rra razia t~lo pfta t'IllgaJlal' o natn. <~ di~:-\t-lhe: - .\tnig-uo, ltpctno:-; hita linha nu }H'e' leu t' Jneu t' ~~ul~t ctn cytna de tnyn1. E o rralu rPze-o a~~y. E, depoi~ que fnl'Olll no nlto da au~ua, a rra di~:-\t' ao r ralo: - Do1n Yelharo. aqui lllot-rcrcdc~ tnaa tnorlt. E a r ra l i I' a LI i.l 1 ra rllll d() ' p l' r a a ru g LI -I() d e. ~ () }( a a ug u;t, c h n r ralo li r a u a p c ra r it 11 a . E, <~I ando ctn e~la batalha, Yio~ 1 hu tniuholo que andaua \"t)i.lJlldo pcllo aar <' lonHu-o:-\ rom a~ huuha~ l' n)1\lC'O:-\ t atnho:'.
I

Etn tt<jut~la hcsloria este doutor tTtprchtIndt o:' honH-.f'~. o~ quac:-; rcHn boa:-\ palaura~ t' dure:-\ de quctcr l'azer proll e hoJlliTil a :'~t'll proXiJllo. (t) t'lU-

~11.1.~ ~ 1~pr.Hl!tl.;iut.t nn.I!J 1!~.\n.d P.J~ .t.HT:{

ll~ rz.).l
,){lf 11) .Hlh o.)pl.l.lS

op OJII.H111!Jlll0.)~.lp l!!',ls~ :.ll~Jl~lll

~!llh

'i

UhHI ,) 'l!.HHJ l!t{ll!lll 1!11 OIIO.l ll.)J () ;) ~.).lql?.l

l! .lJ~.lJ.-,111 llJ OpHt?llh ~.)JlH.Yp ~ll.Htl ~o lliO.l OIJO.) Oll

.ttqpq

l~.t.'ptHI 'I

n.1 r..1 '.\J

1! t!p!.\ 1~

'UIH l~ ,1J~.I'l.,l.JllJ ,lllh 1!:)t?.l.ti .ln.\1?llJ .\J l? ,lZ!J

.\.lp n.l .lnh.lcHI n:l: 1 ~~!P .-.q I oqo1


tlll

oq ,) l!.I.1J.HHO.Ill Hlf .Hlh O .l~~.lp ,1\11 ,lllh llO.tiO.I.l l!ll.l.:i n ~!tHI.I(! opt!~~.liH!.IJ 1!)((11!.;-;.ll!ll.ti 1!H l~!Zl?.IJ
o~SO O llll.J!J

.HII

l!ll.l.ti 1! .l 'l?.HHJ 1! O!.IC(l! oqnlf O


_ 'l!.HHI
1~

,lnh :t ,).lqr:1

.l~~!P .l .11Hll!S~

.ll?p DlJI .lll

o.IJ.Hllll.ld 'ojll.lllf!IHliO.It{ ll.l~~ Pjlll'!.\110 'l?ll.l.ti 1~

,tnh 'fll~!l~

, ~~P o

o1.\lllll l?!.ll?J .~~~ '.lllh .1111-npur.q.nuo.td o~~~~

ortr;p!

''11

nJ.!P o .~~~t?.t!l .Hll .Hth .lJtt.nnl?pn.l!JH .u1r-no.tin.1.t 11 l!ll.t.ti 1~ noq.n~ ,, o~~~~ o .~~~1?.1!1 ~1nh o.l!~!'I(l opum.1

.nu

-~11'1 Clll!jHIW ,) .t).IOltl .lp Olllllld llll l~lll!J~.l oqofl ti liiOZI!.I.I Jjl?llh 1~11:1<1 'I!Jilrt!ll.ii.ll!ll.;-; P.ll 0~~0 lliJIJ ~HII-,)S-110~ -~.nt.l.1J1? 't!.'ipl.lt!:l l!J.l!P .t!p l?~~.ud .lllllll?.l.ti HO.l nptt.Hll

-o.l

:1

~o~~o ~~q.\n1u 1!!111! .lnh t!.l!ll.ll~.l noq.n~ .- .Hlll?.J


1!1)'1 .111h

.tpuw.l.;j 1!! \1! oqo1 lll,lll Z.l \

,,~~-l~Jllltl[:1]

[ enJfi e a oqo{ o]

li
'l!llll."

lll.l

Hf OJ.I!jl

-.ud

oq .lp OJ!~Wf ltln.)t?.IO.I ll.t~~ 011 l!lfii!'!J ,t Oll!.l.l o .ll!~~l!d l!!J.HIIt


OIIIO.I '.II!JI!lll

.l

.ll!ll.tiOJI!

.11th l~I7.!P

111111h

l~ 1!~.1.1 l? .t.lll I!.II~Olll.p \l~~ o)~.)

:1

-~,~.li!.IO.) ~11.)~~ ~011 (1),),)1 III! ,) ~I!OII.tilll!l ~l! 1110.) ltl.l'l.

-!P

IJI? .n1h.1nd ~n.1qo ~1!1!111 ltl.t'l.l!J ~.llll ,tpt.Hlii!~Olll!.;-;

Per esta hestoria ho douctor nos de1nostra que Hs norn deuetnos tl'ajudar os Inaaos ho1ns, porqtH' , os 1naaos no1n agradere1n. netn ssoin conhuretntes do htnn scruio ({UC lhe oulretn f'az, tnais tnuytas Yt'Zes datn tnaao gTatlo a que111 lhe faz ho1n sPruiro. ~o einxr.nlplo diz qu<' ha tJngTalidc)oe S:-i('('a a f'cnntP da piPdadt.
-III

[O vilo que recolhe a serpente]


lcrnpo do jtn\(rno hfia S:-it'l'JH'Illlt Inuy fntnosa jazia arriba d'ha auga rolTCinlt~ " jazia taJnto l'ria rotn o tTegrlado quP uo1n ssahia dn s:-iy parlP. E hu \'illao. passaJn,do pPt' o diclo r r ii Hyro~ Yio a ti ie la :-i('l'pen te H tu ylo fn'Hlosa t'Oill tnuyta~ diurrsa~ t'olor(s e ouue doo tl(lla, por qtu ha Yia assy Inorla de frio, e t.oJnou-ha r Intteo-ha no st'o. E leuou-ha a ssua casa t~ mandPu fazcr Inuy gTaHHft~ foguo C tirou ha Beqlf'lllle do SPO C JlOSS{~-ha iH'trqna tl(llc e aquee1nlaua-a ti Inilhor qur tll(' podia. t', quando a Sf'rpC111lC foy bf'lll I.{UP{'lll(e, YiO-S~(' podt~rosa e lcuaHltou-ssc etn pee eomtra ho YiJlao, dt'yfa1ndo contlra ellf' p(onha pr1la hoca, P. qucria-lw HtoniPr. E o Yillao. Y<'Plndo e~l.o. fcz quanto podP, alaa que a lan1ou f'ora dP f'a~a ro1n ~rnun t[ ]ahalhn.
aquesta esloria o doctor nos en1sina que nou1 dPuctnos ajudar o~ Inaaos hotn("i('s qu(Hlldo os Yeetnos Pill alglius prijg-os. pot qtu, s~e algliu hen1 lhn t'az('lnos, s~Plll)H"<~ cl'ellt~~ atH'rt'tnos Jllaaos IntnrilncJlto~, ('OlHO ft'Z esta ('OOitra, que dtU Jllaao ~-a lardonl qutJ qur a liurou do prijgtl da tnortP.
E111

[C]otnta-ss(~ qun no

I '

I\"

[O rato da cidade e o da aldeia]

fC]otnla-ssP que hlia yez hu rralo cpt(' rnotaua e1n hfia ridadt, atlldalldo li hua afdca Ollllfe lllOl'llllll Oll1ru rralo. :o;stu atniguo, quatndo e~lt tTalo da riuadt dtf'~ou aa aldta utndP tnoraua e:-\le tTalo, s:o;pu atni~o, ouue eotn elle granule prazer c dey-lhe a eonHr rauas t' lrijguu c rruanos ro1n outros tn~unjan:;;. E. dPpois que assaz ('OIIlt~l'Olll, o ITalo da idadt tltu lllU)tas graas ao rrato da aldra de q_uatnla rortc:;;ia lhP f'ezrra c lTo~ou-JIH que YiPssr aa idade t'tllll (diP, aa rasa OllH.In lllOl'aUa. qup aly Jhp Pll1lc'llldia dt~ dar tnuylas d('licadas hi~uarias. Tarnlo o rro~ou quP o dieto tTalo :-;~p ueo co1n Pll aa idadt. E ltuou-ho a h lia coziuha 01nde elle Jnoraua. na qual a Yia Inu ytas gall inhas e carne d c pore o, t'ntn outros luu)s t'oinrres. r rrogou-lhe que co1nesse aa :-;ua YOilllado. E, tlstarndo rJlrs assy coinPttt.lo sseg-uro:-; a s~ru lalarnle, chegou o coziuhPiro (_' ahrio a porta da cozittha; e o rrato da cidade, que s~ahia o rusluine da rasa. ru~io loguo. e ho outro rralo, pon1ue Hoin s~a J,ia o cu~lutne, ficou. E o euzinhcyro, an1dando r1n pos cll cotn huu paao na 1nao pera o Inalar. ferio t tnuy 1nall: (n1pero fug-io-]h(' e partio-~r tnuy tnall r, rido. E o rratu da cidaut', veenulo-o, eh;.unou-hu, <[lH' outra yez Yicsse a ronH:r cont elle e notn ouucs~t tnPdo; n o outro rrato lhe tT(':;;potH.1Po: - _\tlli:,!llO ll1Cll, ora ro~S(' l'll jajuulll U() COlllVilt t(lH' llH' rezeslp! A lllYlll praz tnai:-; dl' t'Ollll'l' lrijg-uo. raua:-; (' httYaino:-; {'Ill paz ttUt' gallinhas P eapi>nt:-;
I

En tt.-th.la-se )~riu-o.

' ()

cou 1 I f' 111 o r P p r ij ~ u n tl (~


~St'lll]>l"t'

111 o r lt'. .\ paz, a q 11 i tll c 11 lcllho. totni;.nlo. Illf' l'az a tnytn o:-: lllt'll" cotntn:-i ~:-itcnHt d<li<ado:-;. E pu)'(tn ltll:-i t'olJurc:-i ~lli.trda-o:-i JH'ra ly. ra <u llH' COllllPnio do qut' !tcy. E, a:-i pala\Ta:-i dit'la:-i, parlirtllll-:-i:-it'.

E1n aqucsla <':-ilona o ,_lcH'l<ll' louua a proY<'Za c diz qLH', quaHHio a proiH'Za :-i:-it' lo1na ron1 alt~Tia de t'tH'tifOill, ltotn ~:-i" dcut-' rhan1ar proiHza. Jlla:-i rriqLH'Zi.l, porquf' a proheza ht a Jnay~ :-i:-!cgura t'UU:-ia qun- JIO Inundo :-i:-i('ja; C(LH' 1nilhor IH~ a proy(za quc a rriqutza. a qual rriqucza :-::-:eHlJH"C' raz YiYt'l' o hc;ll H 'lll ('o 111 gT illll l t lll ci r , l' .o p I' t i lw q LH :-i :-i t ~o tr ii t 'III ii da :-i:-illa pn,Y<'Zil tnai:-; rrico ht que ho rrico que llttiJI :-o::-it' l'Oilllt"lll-ll. llllt:-i :-i:-it'lll(ll't' (' lllllllt'il he !'arfo.

lA
ca~ui.Hio, ('CIIll

aguia e o cgado]

(C]onJli.l-:-i:-i(' qu< lll-ti.l Y<'Z lu-la ap-uya lc11aua lti11 o:-i pt't':-i 11o haar <' Hnlll :-;~ahia <on1n o <'Ollll':-i:-ie'. E, a:-i~Y t':-ilanldo. :-;~;dlou lHranil ('lia hita ~Ti ti h a . e d i:-;:-;(' a a d i I a a ~u i a : - ()Ut'r<'::-\ que lc dt-. lu-tu hotn t'CIJI:-itIIJn ~ .\ltuanla-lc htJn ('lll ritna lltl aar (' altrc (1:-i hunha:-; . l(i\il cayr t':-i:-if' raguado. l' rairiL ctn ltJTit. quclll'i.lHllar:-i:-i<.'-lla, e l'lllltllll o 1Hidtr<l~ f'OJJleJ', t'a lt(' lllliY :-i~i.tiHI ro:-:o de roHH'I'. E a a~uia f'ze-o it:-i=-'Y E plla li1np-uoa da ~Talha JIHIITto ho <a~uado.
E111

aqllsla hc:dflria o do11ltd'

llllH'Pslra

os

huHH't':-i.

tJUl' df'Lif'lll lttHpf'l'ill' :-iSIIa:-;

linguoaS (

Jlfllll (IS

dttH'lll

fctr ~~t'lll l'rcn. polla:-i q11aac~ ptldt pr.,rtdcr cLqHto ~ t':Wrllndalo a S:-\('11 pru\illlO, porq11c ,_1;1 liu;:uo;1 qtte nont ltC' ltnquratl;l :-i:-'1' :-:c~llc'lll ilJTn~do~ c IIHll"lt:-i de hotllc-c~ t' oulro:-: jtnfijn1do~ tn:tlc:-i. E hf111 prn-

hcrliio diz:
.\ linu~uo:L non1 ha osso. ,\lais ;-rompi..! o dusso.

[Os me1nbros do corpo c o vcut.re J


ft:}nnla
p~ c a~

C':-ilc p1H'la c':-ilt' t'lll.\t'lllplo I'

diz

ljllt' o:-;

Jn;iao:-;

arll:-iill'olll

o tlt'llln. dizcndo:
('lll i.lll-

\O:' ~~t'lljll"l' :'~O:'I('('lllO:' gTilllflt tll'illll

d i 11 id o d c r;, c d c 11 ;l tn
110~ C'~(l' lll'lll[l'C' ('OIIH'
I'

11111 yI u:' I r ai 1 ho :-i : c I o ri o ai llllllH'll :-i~l' l"ar(il. llf'llli"OIIl-

(' IIOlll l"az .llt'lli dlll'il (l'ilfla!ho. \ont lhe dcmo:' dt t'tlllH'I'! E il:'~Y o l"cZt'l'lllll. llo uctnln ronHcou a illlt'r l"illlt . ., '-' di."~'' a a~ tnao~ t' <I_,:' IH't'~: - - .\tny;.!,,:-;, dadc-Jnt dc roJncr c iljudade-HH', ca
lt'lllil:
I'
-

tllt f'~l. orrio~O

t'll llltHII"O t'Oill ll'i.llllP.

\:-; Jnilao~ t' o~ d;cr c dizittn-lhc:


~:-ic'
11,,~

jH'c':'

di:-itrotn

que

lho

IIOill qllt'I'illll

lu qllt'l'l'~ rolllt'l'. !on1a hzctno:-i: d'oulra ;.nty~;t. lloJn

~tll';un. ii:'~Y rn111o


qllt'l't'llHl~ .q11c' cn-

tn a :o' quanto 11 o:-; I r ii h i 11 h tllll o~. Em c':'l:L ptrlia l':-ilt'llt'l'tllil per t~pit~o dc diit~. l=111ln qut~ o~ ptt~ cotncTilrotn dt clll"rilllllt't't'l' ,. ouln1:-\~y
a~ tn;1ao~.

E 0:-i }lf'C'~ di~crntn: -\otn podctno:-; andar. E a~ n \ao:-i di~e rou1:

lO

~orn podPnlo~ I rfl brilhar. Vf'trndo (~:-;lo as 1naos, lcnnarotn elo pan1 par.:. dai-lo aa hora; e a hora e o ('Orpo t~rrlnl ja pof'Lo~ f'tn larnln fraqu.-za que os dPH1lPs da hora non1 ~~ podProtn abrir. E [H'l' ('Sfa pcrfia o f'orpn tnotTt'o: c\ clln Jnorlo, tnorn~nnn os pee~ c fl~ Inaos ro1n Lodnlo~ outros llt'Jllhros.

Pont (':'(e pocla 4'tnx_ctnplo per uo:-;:'o anliH':'IrallH'Jllo e diz, rnpr4'hl'Hd4ndo os auaros. os quafl~

rHnn qtuntn ajud;tr o ~~eu proxilno uas s~ua~ 111',\j ud a diz q 11 ( u[ 4"i ]h fHJ hollH 'Ul ss_n d f'll e rn~pular d"alanlu. por tn_uy pod(roso c rrko qtH' :'~Pia. que al~itas yezc~s tlotn lhe fara nleslf'r o :'c'r- uiro tl"oulrcm e <foulros que s:-;o1n dP 1nuy Jnay~ pcquclla ('Oildirolll que ('11, por que hu a1nyguo ssenlpre lhe eo11pre sf'ntiro d'oulro~: hu arnyt!no s('J'IIf' o outro atny~uo. Oulrossy diz que, h4'.Hf qun o honurn sscja. _tanto n1aao que nntn quf'~Ta perdoar a outnn1. dPuf~ perdoar a s~y uud.,~~ por llOill ~~('('r tTt'}HJtado Tuell n 1naao.
\'C'S~ ida d C'S.
()o Folut/fi riu Jlfll'lll!l''':"' tio Sf;('ll{tl .\ t'\i:-\lct~lc~ na BihlioiPca Pabtlina d4' \"if'll~
fl'.\u~lria.

r.

puldif'adu por Leiln de

\'a~roll

n JI U~ ,

f'(.!lll d aS I II , YJJ I , X , :X li , :\ I \' f' X L J.

XI
S. Nicolau
Como os que leuau ss Nicolas ouucrom medo de o perder t
E
lttfl

s:-;abl'dt que

o:-\ lllt'tTcHion~
({Uf'

lPfas do Jnuytnf'nlo de tnarttHJt"

n ll'.\ani a~ hrilaran. 11 o

.;{ifo corpo ia1.ya. anln a~ ltuaron ron~~ig-o pcra s~~ t'tTa. E depoys parliron-nas pelos bispos P pclos orcldspos dt~ Lunhardia, uas ar('as sobre los allan:'. u n JTt' Ii;:a :-;. EIP~ yndo as~y. Sf'US rotnpanhPyrus que fyt"aratn ta uaun 2 polas ~uardar. ouuyn) as 14~tliras quP ya111 "a1.endo e sayr a f'lt's ou gTain ledira f' cou ~Tt.~tldP tlcg-rya n louuan1 o ~sPnhor de toda fTealura. E. poys heg-ar aa riha do 111ar. guisaron o ssanlo C'orpo o uilhor qtu~ podennn, seg-ihlo o tcInpo t' o logar t'll lll" er~. Ui:-;y tneler-no e11 hf1a das uatH'~, n1ays ante Htltn o11lre ele~ tTt'f'f'rla, t'H qunl delas yrya~ ata qtH' .-sc a('onlaroJH en hiia. Hisi ergen1 sas <nuoras 4' t'll.lcri'ran1 ~sas uca:-; t' dt'u o uenlo i' Pia~ n parlirci.. S4~ du purlu a gTatt ltdira. l)ppoys que o:-; lllt'ITadort's Sl' parlin1 da cygTPia. on1-s~t~ os tnu ii;:es a a cyd ad t~ d 4 ~li rra. ~I a ys anl \ o :t'l.~r saber ao~ ouu'e:-; tlt1u casll'lo que eslaua :-;oitn ]o ca~LeJo de )lirra~ ca l'll aquela ~.!lty~a lhi~ nti'e r a, 3 ca ayra y tnays ;,!r te ca en Mi r r a, ca a t'Yladt' eta dr~pt;hrda. jJay~ neuhuu n uu~ poder~~a
I ~o original este titulo encontra-se antes do '-}llC ''em ldiante c comea pelas palaYras: .. ~l'" e que geni<.'S etc. 2 ldcn1 nmht, porm n1ais abai:\.O naues. J hlcn1 lluenher,l.

I H

runlaronl. E adur podyam rnr que ~:'illll \icol;t:-; ~='of'n~~~ quP o 11'ua~~n ('Jl tal ;.nli~a. may~. quando forolll rl'rlao:-" pelu~ qualru l'rade:-;, quP alai doo fazyan e lH'~ hraado~ dauatn, l'nron lodo:-; e~hol'arydo~ (~ ltyxaroH-~:'t' yr a o m a r o 1n ( ts e tn o Ihtn ~ , 11 <I ho :-; e 1n ai Ht I, o ~ 111 i niho~ t~ tniniha:', lodolo:-; do ra~lt~lo qulo~ y auyam. \ t 'll h u 11 i) ~ ~ [ t'] q u i~~ _,:-:;r UI' a r d yr. E, q u ando e h L'~aron aa rriha do 111ar. Jli) uin1 lH'IIhl-ta da~ llilltt':'. Enli) romeran1 a lirar P'~r ~eu~ c;thtlo~ ,. pcr ~a:' ltaru;is t.~ ITOIIlJH'r ]H'r ~~u~ pa11o~ c. hraada11do aila~ LIOZI'~. ((') dizr: - .\y e "qlll' g~ttl<~ ftl:'(ts (' onde, lllll ou~a~le~
1

ronlar lll'll diztr o gran doo ouuer. (lllawJu lhi a Ut'lllllra

tH'II

o ~Tau pc~rlr qw~

arditnl'lllO t'll IIO:o;:-;a lt'IT(l ~ (' OIHJ(' Lili:' Y' n '' :-; l ;t l'n l ya l a tli g r a n d t q u e fo ~ I <'~ I a 1n ;.!Ti 11 H It :' :-;:o;atld!tt:-; P la11 lorl<'yro:-;, qut uo~ lilha~lt~ JHI~~il:' :-\ ; t III il :-; r n I i ;..!"a :-i , q li n r i 1 Jllll y1. o illl y~lll q LI t ' f' r t J1 11os~a t'Yf.!Ttia d( 'lirra. Ca IH'll ;"t YIJ.C ,. ~ell"tla L' Y ;tnllo~ qtt(' IH'lllltlll ttqHrador dt Con:-;lanlillopla, Ht'll IH' h Lili r{'~ d (. f ; r (.('i a ' 11 ( 'lll 11 d lllll p r i IH" i p c' 11 (IJI ro y
J'aZt'l; lilll gT

(;11\l pOdt'I'O~O qllt' OliSil~~ fttZl'l' O 'fllt' li~ ft'Zl':dC':'.

E diz r a tll cl (~ e razra 111 !..!Tillll doo e !!Tillll rha111o . E o~ tnay:-; d(lt~. uc~lidn~ t' r;tladl)~, ~~e ll'i\aY r;~tr no rnar. E daYallJ unzc:-; ,. dizyalll: -.\i. oJn,c:-; dn Bar. dadc-Hn:-; tlo~..-o padn (' no:-;:-;o
._ I (

~:'f'llhor t 11o~~o j,j:-;po .

.\1;1~:~ o:-; dt Bar tr;llt lan ;llon~ado~ pclo n1ar qut qtt: c"'lc::; nc) Yij o~ da l(t-ra. lll_'ll O:-i da I erra tlt':'.

E la11lo andar. qut <lug;11om a lula ll~:'oa, '(li' r.L Coano:-i .. \li jouucrom aqtttla noylt t' f"olgari1 :-:c.purattH"'lllC. Dali Jnoueron outro dya e foron-~~<' aa ll~~oa cJIIP liOIIH' "il;..!"Uira. E di ouucn) htlll utJlto cptP dttt t'Oil clc~ prt'lo da ydadt de Palra~. 11 llil:'t'tra ~a11 .\inda~. e n tra tnur lon!!e da cn.lade de .\lirra. E por c~lo ruyd;tYitll 'l~H~ o ~~auto (~Oilft:-'~or ~~~ qui~~~t ali dl'lttr. E por l'llth ~~e lrahalharnn
liOIIH~

"'I

l(uaufo potltron dt :-;:-;n yr ' alon;.!ar()-~~ da t'iuadc X X e III I tro Jl'~!"ll il:-\ (ll' lo lll a r, fJ li f' l'IH"\garOIL a h Ua ll~sua qut IIOIIH' \laf'ra. E ai~ fonnt I n~ dya:-; t\ ln:-: 11oylt':-\ t'oll l ~Tillll ltIllJH'~Iadt' que ~~c uc podcront dali Htoucr, t', qudo s~ayr aa lctTa, quttlcu it Ltttt-

pc:-:ladc.

Miragre de s Nicolas
don1 que lhu~ Ihi dtra tn e~~a tnao qut lij11ha tneluda l'll ~:-:f'u :-\:-:co.

[t)uando J :-\l'

c~stH'I'lou 1,

achou

t'

tllliY lcdo t' tq.!.llt'll-~~t t' foy dcpos :-'t'IIS t'ntnpa 11ht yro~. JlHI y I o=-'1 t. E. q u a11do o~ i.lt'alrou. H ou Jhis <tui~ t'll<"ohrit t'l't'll dt ~~a hoaudanra. Enlan ~=-'''

E foy

f,,roni lodo:-; de =-'=-'llll. E a~~i Jhi:-; aYt'o ptlo diaiHH) e pot' cubijra do:-; tnarauidi:-; qut' s:-\ahya111 qut lra~ya: c_nleuran ci't "''' ,. Jllalar-uo. E, porqtu lttnen1 qttt' :-\=-'t'Pryaut dt'~to IHtto:-;, filharon o :-;:-;,u corpo ,. dcylan)-no l'Jl o prinuiro 111alo que achar() l' t'ohrin)-no de ITallto:-: t dc foi ha:-; , d i~ y l'll (.r an li n c'II =-' s cu t' a rn i ho . ~lay~ o ~:-;cnhor s:o;a11 ~ic'ulas, o uttdadt'\'ro l'tlll't~~o~ c ho padrP: ouu<' gran pic\dadt datlll(:l calyuo quc ya t'll =-'~a rotnarya c IUHI qui~ qtiP (Hrdt:-:~t o lrahalho dt :-;~a lcHl;.!a rc.liTeyrct. Pnr cndc apparcnu ili.H[llt'lts qun o 111alaron. t'll ~ui~a dn rollH'U tnuy l'nHto:o;o, <' pn\~"lllllou-li:' u yant t' l'lc:-' di:-':-;tr quc ~an t'll lTOiliarya a ~~a11 .\icolao. E o :-::-;anlo oHH"' IIIi~ d is~c: -~lalaLH'Hluradu~. lornadc-uu~. ca u~ Jnala HH,Ic a~:-:anha=-'lt~ Dtu:-; c ~an .\ieola~. Po1quc tnala~lc:-: a
l Parece tratar-se de un1 romeiro do s:mto que, h:ndo sonhado com dinheiro, ao acordar Yira. ~..:on1 f4t"andc gaudio. rcaliLado o seu sonho, correndo logo a conta-lo~ aos ~..ompanheiros. llos yuaes se dcirara ficar atrs. ~o original, corno indicam os []no ha ttulo. parece todavia tralar~sc de lllll mihgrc do santo.

R:!

a(aln ~Tatn rrueza uosso cpanhcyro P Yo~so coyrtnao. que as('(1desles l'll (HJU<'l hosro. e tTainos e n1 folhas ? (ju do <~I ('S es lo ou u innn, de i la r-ssn a sseus JH'PS c pidiron-lhi IIH~rrP[ P ]. que os llOH dt'~rohrisse. E o ssaulo OUlH~ <~IH.In pi(dad<- c~ tornou-os ao corpo, (', poys lu OliUC dcsroherlo dos JTainos n das folhas. r"z soJHe ele o ssy11al da (-rux n s~a ora~ll) a ~oslro SC'llhnr 1nuy unlildosanH~ll(('. E logo o otneu 1norlo :-;e ]pyantou sao e san 1\icolas parliu-ssc lo~o daul"l<'s. E assy ssn fort"'i todos dP ssu n araharc1 ssa ron1arya ('. gTal')TOH Jnuylo a Heus e a ssarn ~ico Jas a HlCrt'('(' fLH' Ih i:-; f<z<:'ra.
De
/)(}is f'ra[JJIII'Jllos

.:\"itofnu do Sl'l'ttfu XIY ('itdos por PPdro d'.:\Zt'\"edo.

1ido dtJ .'-.;. l!JJI JHJJ"IIItj1li:S, puiJJidr)


'U?IIrr ~

XII

[Uma promessa cumprida]


uirgpJn, que auja HOilH' Horolhra, t'l'a )H'ra dego)ar pPJia f( de liHsu Chrislu. e hu csculastico lcL<rado, CJllf' auia HOJllC TheoliJo~ cscarIH't'('IH.Io dC'Ja, di:.;~u-Jhn: -Tu~ <'Spossa de Chrislo, <'lllYia-lll<' do parayso do
l(uada

flua

~anta

ll'U

c'~poso

rosas ('

po1na~.

E a sanla uirg('Jll lhr nspondco: - c(' r I aIJ}( l ,. a:-; r ra n E c li a, q u a JJ do ""u co ao Jugu a r o 11 d c auj a th se t r . tlcvolada, l'cz orare a Dcus. E. ~wahada a nraro111 a

I".

{J . ,

CI,J

IJeu~, f,lg-o apance11 auLP ella l1liu IIH'fl,rto, que (ra;:ia ( hu pauo ti< liHho lnuy aluo lns Hwras IHUY uohrl's e Lres ro~as Hluy l'nJno:-;a:-;. E disse-Jhe a :-\allla li i I'!..!"L'lll : - Hngo-le qLH' letus t'~lo a TIHofilo e di-lhe: Ex aqutlo que pidi:-'lt~ a llorolhta qut lt l'Jll\"as:.;e do pa rayso do St'll t':-\poso. E a sa nl a ui rg-e1n l'oy degu Iada e acal1oll seu Jlla r-

lt'\TO. E Theolilo Pslaua retonlandn o prollt<'liHH-Io tpit Jhe l'tztra a santa uirg-ttn~ t':-\t'arnt'rtrtdo della.

E aqun o llH'lillo rheg-ou aule tlle r) o palio do liuho aluo e que lragia atJUella:-' tnara:-' Illarauilhusas e as rossas tnuy fnHlosas e di:-;c-lh(': -linnao. t'X <HIU.i at}Uello ttLH~ Lt }H'ulllf'ltu a uirg-t- tnuy santa Dorot!tta, <LUL) ie t'llluija do paraysn do stu Psposo. E entt) Tlu_ofilo lo1nou as ptHnas e as ro:-;as hraadou 1nuy grande uoz, dizendo: - F('rdadeiro Deus he lhesu Chrislo. E discron-lhe us co111pauh<"yros: - Eusandeces uu dizes cs"'o e1n jogo t Htspotttl(u Tht-'ofilo : t -Eu 11t1 soo1n sandeu, IH~ <)Y Lalaute de jn~n. tnai~ CTt'o uPrdadryrauH-.le que lhe~u Chri:-'lo hc uerdade~ ru llcu:-', ca ag-ora he o Jnc~ de l't"\LH'rt'\To ~ toda t':"'la lt1-ra dP Capadoda ht cubtrta de ~p~ula e de l'riu ,. u ha e lll L' Jla rolhas Ytrd ('S JH-. llo l't'S J lt'h LI a:-\' poi :-\ doude }H.n~adts t}Lt<' uttr() e~la:-' tna(ia:-\ t'Oil :-:ua~ rolha~ e tsla:-' rosa~ taJn fntnu:-\a:-~ t E elles diserntn: - Es~o ll ~aht)Jno:; nu:'. E Theofilo lhl's di~sr: -Eu fa1Py a Dorothea, qua11du a lf'uau a dtg-n~ lar, e dise-1ht~ e1n t':-'l'ar11ho: ~lolht\r. hu lt) uaas ~ E tlla llH' di~SP: liOU-JlH) para o llH'll illlligo t' lllt'll ('~1

.N\.)

ll!:\tu

11uodvrv: assim tambcm no codi.-:t!

:.! 1 ~-

po~o Jhe~u

Chrislo, que

tllC

couujda pera tnuy san-

ta:-; uoda:.; <~ tnuy ~oletnptH'S tnanjarPs ptra u stu parayso. E eu lhP dissn 1 ('Otno a sandia: fjuanuo fo-

ns ern p:-;sn parayso, c-uja-nH das rosas c da:.; tnaras. E ella llH~ ]H'OJll('(('ll que () farya. E apora. lauto que foy dtgolada. tH't'o a tui hu tnenjuo, qu< JlH~ pancc qu(' nfj he. 1nais d( idade de quatro uos. c' rhall10ll-lllC a dc parl_c. e ralou -IIH' I lllll prrl'ed atll<'lllf que a tni pat'cTia seer cu rustico alllc el " atnoslrou-Ine 2 t~ dcu-InP l'Ste pano ri) cstas l ns rosas n lres tnaras e dbe-nH: .\que1Ja uirgctn saula Dorothea le cuja eslo, a:.;y ('()Jl10 o JH'UllH'lcu. (sla:o; doas do orlo do Sf'U esp():.;o. E, tanto que as ('ll lotney c ('OIIlerty dt' hraadar. logo aqucllf Inoro u parcrru tnais, e eu ('rro que era au:.no d<' U<us. E logo TlHofilo ('otn<'rou a hraadar: -Betn auc""'Lurado:o; son1 aquells que creeHl.c'lll lhesu Christ o, e ll(jll eJ I e (jU e d a eJlc a sua f hP Uf't'dadryro sabedor. E uegolan)-)lo eou outros 3 (' foy-se }H'l'a o paray~o do dPieylo, qur hP c--;uo r('Po. E asy tnosl rou e:-;lt' J Pl crado a sua dou Lriu a per pari< Hia, r a. segundo diz hu santo pad rc, a doutrina do ha r() ('OilhTe-s:w pcla pa('ic""'ria, ('a, quanlo o hollu- ht BHo~ pat'ic'lc, lauto :-;( tnoslra por nteo:-; c-.sinado.
Ho Orlu du es1mso. ('odicc 273 a l'ol~. -2~ c~ \'.
198

akoh(.tf't'B~t

11.

11

t dixe, tem o codigo


'!

'.! 1 :.!.

Idem

11/tJ:i/l'fJllllll,.

:t

ldt:lll cum u:;

ottlrus~

II

[Unt fsico prodigioso]


dn IJ1-1 etlifirio 11111~ fnJnoso, cno qual rau1 lodalas rousas qun J1PI'If'l'TIci;1 pera dPieil.aro1n, t adtou lrrs douzPJias e~tar C'horando acfJqua do~ ryos que sayan1 daqu(J t'flSt. cli o , po ,. q 1H a s "n ho r a d o f a s l t 11 o f' ~ l au a I a n1 'lll fcnna qun Pra chP~;u.la aa Jnot'l.f'. E disse-lhe acpnl honu f'illn i11heyro: -- 11 a nsperaua d n u ida f'lll uo~sa seu hora? E as tlouzelas re~poJHIPri): --Os fisicos dt'S'S}H'rarotn da sua ujda. 1nai:-; 1 tlla '~IH'ra cl in uadan' ln h Li u 2 d P hu n y. qu c h a en1 ~r Ire~ fOJHlirc1cH'S 1nny nohrc~. s. eliP hu 1nuy fretno~so n gTaJH.ln fi~ico n lu uirgttn. E di~t-IIH' o lllf'('hO: --Eu ~o e~:-;n f(IIP ella cspera~ CfLH' hl'Y Ioda~ ca:-;sas t'ousa~ tnuy t'ollpridanult. E c'Jtlc) It'll a ratn aq 11 <' 11 as dollZt' li as at pn 11 t' 111 ~tt'lto ao C'asiPIIo llliiY corlt'SIIH-.Ic. t a stJihora do t'asiPIIo o nctlwo tnuy htJn c f'OII t!TilJH.It I''IH'nra. E f'Jit r onH T LH 1 a f'a z'r ~ ua r u r a e s ua ~ 1n P <' zi 11 ha~ aa senhora do caslello t ll'tz hula11ho dt ~allgue do stu proprio h raro df'Psl rn. qut fl'z sair. t' po~st a stuhora c'I n ;u (li t 11 e hanho. E l a nl a ro y a u i r I u d P da q u t I ~ ;nJ;..ntt' ntuy f'aslo que c a qtH't'Hlura dn s;ntg"LH~ 1\o !ornada iliHJllf'lla scnhora a qtu-.clurfl nalural i' ;.:ui~a que :-;ayu sa t: curada daquel hanho, depoi~ fllll' foy hanhada f'lll t'lll' ~tfp ueze~.
Jlf111 hollH-.
paSSilllil pt'l' arPI'C(llil
1 2

.\/LH- tem O CUlii~e Idem .filho dllliu.

2 I 2.

E. quando ella. ujularn grande beneficio corno

t'Sit.

lhe prouptussc d(' eurar quinhentos canaleyros, quP forc) tnorlos de 1nuy ('I'U<'I rnnrle c jaziatn ('Inarrado:; PJll hia coua n1uy esc11rt. E o fisico Yceo aaquclla cuua c IJraaduu alla uuz: -Oo caualcyros, leulade-uos P alrgrade-11os n f'(lltlatle louuores ao uosso liurador. E os eaua leyros foron1 logo lornad o~ a a '; jd a ronH~.at) lnaadar rrn hia uoz, dizendo todos: - Jlu he a 1n.ao d('n~lra daqntlln que assy sooa? h ll SOlll os doe:; he!ll a U ('lU r ados? VClll Lrigossa III (l t_ n d a nt'~ as doas que pe rd etnos i' ou tru trpu.
rogou
Jdetn
t'ul:-~.

aaqLH~l

fi~i<o que

lt) H c Y.

lll

[O Beberro]
llon' rito hus;111a lllllylo <-. ht'IIPI' {nas latJ<r11 as ,-. I ai g 11j sa q li t ~as Io li o qu t ~ auj a. E d <1 is u lllf'lt'II-St~ i1 St'I.'Ujt OS I Cjllt~ btIJjit. t'Has filllt'l'lliiS, Jldl' 1;d qu < heu esse tc) "li es. E d t ssy p('r t l'tnpo ituo rrt't'tn1-no 2 c ]anarc1-1lo dP ssy. E. f'lle eslaudo 3 d1.St 'SI H' r ado. li f)eo i.l ('li(' () di iii IO r :-;('lJH' IIJa tllll-111 hon1 11elhu c dissr-lh: -- ray ln aa lauertlil ]H <'LI (I' tlart')' dinltPyros que (c illlt1d Plll. por I. a I q lH' d t'S a azo aos ou I ros q 11 n heu~- tn a is. E ellu assy o l'<z. E !'azia tnuyl as ptllnyas i' na Iallt'rlla c Jnuyl.as lH'ucdires, de que :-:c' segujatn Jtltlj111-111

tem o Cdice n. 0 Idem aunrrecer:ino. 3 ld. a ll1ais asv'


2

1 ~los

21 :!.

lo:-; JH.~(:ado:-: o llllljl.os lllflilOS ftylo=-'. E .-lle rcz hi hllu feito tal per t que o tndar (~forcar. E poser-no ~ ua forca per trcs neze~ P nica pode IllOITCI", porqu(~ o diaboo o guardaua e sostijnha. E hu santo ho1ni"i, que sahia a 1naa Yjda daquele 3 hon1e, ueetlo eslo, 1narauilhou-se e ''tendro que o diahoo o guardaua ' E fo[i]-sse 5 hu rforcau aquellc 6 ho1ne e comerou tscj urar o diahoo pella uirtude de lhe~u Chri~to que lhe disse[ sse] 7 a uerdade daquelle feito, porque n podia morrer aquelJe ho1ne Jnaao. E o diahoo respondeu e disse que, coJno quer que Pile~ dcseiasse a Jnortc daquelle honu~, porque Jnorrya e pecado, ptro, porque rllc fazia hir ao jufcrno tantos hornr=-' que ya os diaiJoos cr cansados c os levar e rrerher, que pore o guardaua 8 que n Jnurre~~e.

ldctn, foJs. 55

XIII
Dicto e vida de huu mie de Roma que grande no paao do emperador foy

\"to t'lll outro ll'lllpo lulu tnc1il' da cijdadt dn 1\olllit, o t111al ouuc uo paaru do e1nperadur gratn lu 0 ar.
1'"1. por. Idem poser.vmo. l ld. daquel. " ld. go.1rdat11.1. :. ld. fois:o;e. ti ld. forcau .1qud. 7 Id. dissesse. 8 ld . 1guard.llh1.
1 2

Este_ Htonlll ('I H o Inlc 'lu e hn d icl-o e rhaiTlittlo ~~ il.i aulre os ll're~ursses da i;.rrcia. Este auya hu ~('ruidot que o seruia e lhe minbtraua as cousa:-\ que auya. e lhe fazialn lllester. reedo o crcligo da igTeia. a ffraqucza deste In' e eo1no fora criado ,. Yiuel~a uo Inudo ('Jn 1nuytos Yios e dclleetos, da:-\ ,ousas que cl Lijuha r Jhe Deus dera e das ofl'ert.as que YijnhtUH a ygrcia 1ninistraua e partia con el. O qual IIH1ie cn1 o dicLo l~gar de ~Lil.i Yiueo p('r xxY anno~, e era Innyto grde conlenplador e por O:-\ artos de fora conhucia as enlces c cundiocs t' f'eitos dos ho1ncrs ein tto que era dito e ~uydu por p l'(lphel.a. lluu n1ie dos P"randes do Egypto, ouuyudo ssua !'tuna, partio-ssc do E~.dptu c Yeo-o Yeer, per a ~al H~r o 1nndo seu de uiuer, sperando de achar e1n el Yida, 1noclo e conuerssaotn tnays slreyta. O qual In,)ie etn sua ctntrada o ssaudou e, f'cyt.a a- oraon1, ssn poussan_nn. r eendo o rnie ho~pc,le eo1no csl e Jnie que cl yccra buscar eslaua yestido d( paHuo~ nobres c cleJicados e ahnncella e pclle en1 que donnya e calJcal s~u ssua cabea c o~ pc('s lauados e con1 cala~, fl'oy seandalizado deulro o1n ~~y, por que 11 era tal custu1no anlre os se ruo:-\ de Beus c1n aquel lugar, n1ays u:-;au ' fl'i.tziatn ah~linenria tnay~ ~lrdla Cin todo. O Yelho rotnao (r;l, co1no i dixe, conleuplador e auia ~Taa dt prophe('ia c etntendco llll o mie ho~pede r1a <'S('tlltdalizado en1 f~J por u sscu Inodo de Yiurr e dis~w ao ~eu scru i dor : Ff'azc hoie bi)o dia por c~le liH1ie que Yeo. E o scruidor rozro huas pouca~ de Yerra~ qw tynha e, depoys que fl'oy hora honrsla p(ra eorner, coJneroJn. E o uelho pot ssua einlinnydade lijnha huu pouco de Yinho e aqueJ hrueron1. E, depoys que foy hora de ucspera, dissero1n XII psalInos c donniroin P outros XII disscnnn de norte.

f)

,J

E. f'otno foy tnanh;ia, o 1111-lif' do E;.dplo di!'\Sf' ao


uelho :

- Hog-a e faze oraout a llc~IJ!'\ por tny. E ssayo-s!'\C e ll'oy-ssc seanda lizado ~ pouro ltf'diftic;Hio. E, yndo i hu potwo fora da ePIIa, Yf'endn 11 uelho que hya ~candalizado P qturendo-o saar ,. n_onl'iliar, etnYiou pc.)!'\ el e rcuoeou-[o] c~ lrouxr-o aa l'ella c recchco ~ ron1 grande atnor e otn tnnylacaridadP e pre~iitou-n d<~ qual prouynda f'l'a. E el disse: -Eu sotn do E~iplo. E o uelho dissp e pngtou : -H e qua I eij da de ? E Pl l'l\Spoud~o : -Eu n fuy de cijdade, JH'llt Ytuy, llt'lll tnorey

e111 eH a.
E o ueJho o pregutuu : - _\ntc qu(' ll'osses tnctil', que fazia~ e que oll'irio usa.uas na aldca e lug-ar c\Jn ctuc Hlorauas? E cl respondPo c disse : -Era gardadur do!'\ agros. E o uc]ho o prcg-unlou : -Onde donnya:'? E l\1. re~poudco : -.-~o ag-ro.

E dis~e:
- Tijnha~ algila cou~a sl rada.? E respondPu : -- En no agTo auya de lccr si rado c f'atna t'lll (I H' dottnysse? E o Yelho disse: - Etn que donnya:-;? E cJ r c:; pond c o : -E1n tPrra s~r.1n outra cousa. E o Yelho rotnao di~se: - En1 no a~To que coinya!'\ ou que Yinho heuyas?
t

Entenda-se recebeo-o.

E respouden: - Patn c heuya agua, _ttue l;tl he o otnr e huer


110:-\ a~TUS.

E o uelho disse: - f:orno ergo yiuyas ? E respondeo: - Comya parn seco e das hen1as que af'l1ar pudia e hrYia da agua. E o Yelho disse : -- (jue gran1 tra h alho e fortP Yida ! E ffez-lhe outea preguta: -.\uyas banho em que te Jauasses? E cl respundeo : . - ~om, mays, quando queria, lauaua-tnc ctn no ryo. Depoys que o Yelho o pregutou e soul,c dei todas estas cousas e soube os seus JraiJalhos e o tnodo da sua Yida que ouuera e ffazia, ante que l'ossc nli)ic, querendo-o heditficar e fazer ern el proYcylo c qualquer ])etn, contou-lhe e disse toda sua Yida que ouuera e qual fora, quando era secular c Yiuya no 1nudo, e disse: -Este rncsquinho de Inyin que lu Yees sscy certo que cu ffuy da gratndc eijdade de Hotna e auia gTallt lu;:ar ali te o crupcraclor c en1 s~cu paao. E o nJie qun Yeera do Eg-ipto, ern seu diz('r ,. comeo de suas palaYras 1noyido e pungido etn scu rotar. co1n todo IH1o deseio c hoa e pura eutcnutn ounya o t[UC o uelho dizia. E di~sc: -Eu ley~ey Ho1na e Yju a este JHr1no. E aynda disse: -Eu auva 1nuyLas e grande~ casas c' Inuytos diuhciros e" prrunya~ c todo l<yxny c dcspr<'f'(~y e Yijn pera c~la pequena eclla. E aynda disse : -Eu ayya lcclos cuberlos de ouro e co1n roupas Inny prerii)Sa:-\ c de Inuyto Yalur, e por eslo

-~----

dcu-Jno
11has
de~

llcu~ csl<' altnadraqut o P~la peJIP .. \s 1nyyc\~l.iduras cratu de ll(LJHj ;.,:Tain pnoro c

(l.atnJ granl ualor que 11011 podi;l. S<'er (xliinadas, t' por esta~ nobres trago l' usu de aqueslas
yjj~. 1

I~ aynd a d is~e : -~o nHu ianlar sse despendia 1nuilo ouro c JHH" aqurl nolne iautar dr-u-nH Deu~ huas pout'a~ dt~ III' ra~ c hu uaso pequ f'no dP Yillho; auya muylos ~truidnns que n1e SPruiain P por todos ellrs deu-

tnP IJcus este huu; por os banho::; qtH' auya., lauo os pPP~ ro1n hua poura d~ agua; c por mynha einfirtnijdadc c fraqueza usu P Lrago estas pequenas ealras (' piugas; e por 1tl<\ raheca P eitola e oultos stonni'nlos Inusicos etn que 1ne delertaua f'lll tncus comcrrs c Ineus coBuyyios, digo XII psah11os de dia c XII de uoclt; t-' por t~s pcccado~ que ante fazia, !raro prazer pouco e seruio pequeno e ~en1 proYecLo a Ocus. E pore1n te rogo, oo padre, que n sei as scand alizado por a Inyuha .elnri nn ij tl atl e. E. quando e~ln OHYl~O o n1ic~ que ,-teta do ' E;,.!iplo. (e) e1n s~y ntee~Ino pens~ando. dis~c: -~laJdiutn he a Jnytn. por que de Inuyto l.raltdhu ~~ ele Inuyla~ al11il"H~ do 1nudo Yijn ao lut'Jno ;1
I'I'IHHISO

gTalll 1\'o]~rlllil, (\o que t'lllltHll llUill

. lijnha. HCll podia aurr agora o lenho, ntay~ lu de tnuylo hcn1, uiro~ c dill.-ctos n rcqueza:-' L' plazerr.s do 111ido, dt' lua propria lHll)litll( yee~lf' Pnl tnuyla afliliotu. en1 Inuyla hutnildadt l' ~TaJn proutza. llo qual sennolll e dizer o HH1ic do E;..:iplo ll'oy Jnuyln tditl'icado t' COll~:-'olado e fycou tnuylo :'t'll atnygo e a~sy s~t~ parlio pcra sua Cl'lla. E Inuyta~ uczt's e 1nuylo aineud(\ o Yijnha Yeer t' ui~ilar por
1

No h:x. to J'{jus.

por quP (ra o sPr\o de lltus rnmplido da graa c' odor do ~pirilo ~ando.
(Do Cdi
J '28 H).
.\lcnhiH'C'IH'C~ 11."

~~~~ C"c)~~nl~rntn,

7il

110

,\r-

qui yo da Torre' do Tntn bo,

foi~.

J if)

Ha

XIV.
Santa Pelagla
( ~tT.\ C:O:\\'EHS.\0

Depuys da liJn do eu~clho, o IJispo da ciidadn dissn n JllaJu.lou ao sanlo hi~po \ono que prPPguas!"c> c disscs~c a palaura de Deus ao pohno. O qual ss,. leuanlou e, per a g-raa de !)pus que e1n ele nra. disse o que era ncces~ario de ouuyr ao pohoo f'OIH Ioda huJnildade, sc1n poupa e ,a~.doria, noH alcHdcndo louuor dos hcniH~es, Jnays conprido do ~pi ri Iu Sanlo, c.orrcgija os crue rranl df' ('t)lTcgcr, pndicaua c' dizia o dia do juizo c~, con1 Ioda heni~nidade 1 ,. spc raura, ronro ri a u a os sin pI ezes e rt acos, e, pc~ r seu::; ;nnoestan1rt.us, os curaPs daquellcs f(IH' o ouu ya n1 c l'i.lin heditrieados ('Jn l anto q ur o pau pnrl o da igrcia era n1olhado da a;,.!ua das lap-ri1nas cJuc dos seus olhos saya . .\conleeco per a hc1dade de Ueus que aqul'lla n1olhcr puhJi<'a, da qual C{UPl't'lllOS aquy falar e fazcr palaura, era hy cnlo1n, c era catheeutnyna, f' nura Yijnha a igrrja por 1nuytus prcados que Pin ella auya P, pPr a graa c~ hondade llf'us, foi rmlmu
1

:'\jo original begninidL1de.

presente e tanto foy no a111or tle Deu:-; punga (' heditncada que tra dP 1narauylha as lagrirna~ 4u dos sru~ olho~ ~aya111. A qual rnandou a dous seu~ ~eruidorcs qut~ souht's~ein a ca~a oudt' o saneio ltispo ~uno pou:-;aua. E elle:-; l'oro1n e ~uubercnn a pousada .- a dis~ennn f' atnoslrarorn a !'\Ua senhora. E ella n1uyto a pressa JH\r Pllf's llu\ PinYiou hua ltlcra en1 a qual era scriplo o qur sse seg-u(: u ~auto bispo \ono, discipullo de Chrbto. Paaya, n1olher pPradur, discipolla do diahoo. Ouuy P acluy do leu lleus, ao qual tu senlt'S, que en1cliuou (~ ahaxou os reeos e dt:scendf'o a terra, nou1 por os iusto~, 1nais por saluar os pecadores e os trager a penitencia, ,\ trouxe pera ss~ P partidpou ec) tnuylos puhlicauo:-; c pecadores. E csl.f\ leu lltu:-;, tIn o qual rheruhiin e seraphin1 HOill so1n ou:-;c.u..Jos oolhar, troy contento de 1norar c participa con1 os os pceadorc:-;, asy co1no tu, sane to e n1uy honrradu pau te, preegas. ~'-', etn urrdade, {\s discipollo deste senhor que preegas. no1n tne leyxc\~, IH'lll llH' dpseupares, 1nays recehc a n1yn1 e1n lua g-uarda, t[lll' tnuyto coJJijro ~Prr saiu a. E o hi~po saneto \ono a las(o t'ID srriplo te~pon
dPo as~y:

uQualqurr que tu t:'\:-; e que1n cs ao ~rnhor Ueu:-; t'laru, certo c' tnaniresto hc. E pon'nl h' rogo canH>rslo que dP todo e1n todo norn d(sprtzcs llPlll ahayxes tnynha lnnnijldade, por t[Ue :-;otn hotnPnl pecador. ~c Ptn U('rdade teu dc\scio ht' sccr :.;alua t' dcst'ia~ P cuhij~as uerr a 1nytn. ~c'y Ct'rla qup HOin llH' uc\crs soo, 1nais uer-InP-s antrt\ os outro~ hbpo:-;. n E, ([Uando t'lla n'ceh.-o a letera do hi~po e a lel\o, lcut.ou-ssr e Jnuyto a prp~:-;a uto aa igTPia onde o bispo ~ono pnusaua. E, ante que Pila dlef!a~~(', enuliou dize ao sauclo hi~po enn1o hya. E o saneio hispn \ouo, ttuando ouuyo sua InrssagPII1 c etHHo hya, togou u:; hi~po:-; f}llf' lJ('P~~c'JI) l\ se jiil.a~~t'lll a

! '-1

fI, c en prcscnra dPHcs, llllltduu ([tiL\ culras~f'. E (lla, COlHO Cfl'Oll, Janrou-~se Clll l.l'l'l'il (', iazcndo (' tePudo us pees do ~an~lo bi:-;po \ouo (' sua calH'ra cub('rta de eijnza, fortes uozes t"~ grandt\s de 1nuy g-ra1n door e de alllion1 <' choros dando, os p('c~ do sa1wtu bispo ~ono ngaua (' Jnolhaua, r ('OHl os S('IIS ('itiH'Ilus o:::; alyn1paua t, cotn gTaiH.I('s IIOZt':-i, ao bi~po dizija: - Oo, senhor, arnercc-te de 1nyn1 qul BH)1hl'r pe<adnr so1n; sguy os precpptos e Uldalncnlos do leu senhor e doctor Chrislo; aue n1iserieordia (: piadad( de n1y1n e de Lodo en1 Lodo f'aze-1ne crista, porqu<' so1n Paaya, peego de rnnytas 1naldadrs, do <1ual saaein n1uytas onda:-; e lonnentas de pecados. Eu ~oni azenha e roda e ]aos e destru~on1 das alruas; nu son1 abisso e alta proil'undeza de perdicnn ; e11 sorn deleHafnn n1ortal de todos os maaos deseios: eu, do diahoo ernganada, 1nuytos enganey; eu lodos t"'~tes pecados e n1aldades agora auorerj i e agora auorre~o e de todos n1e n1uyto rrpreheudi e rrprehendo. Hogo-te que 1ne haptizes, pera que os peeados n1e sei perdoados c todas as ugidades e Inaldades da mynha -aln1a. sei:nn tiradas e dcslroydas. Creo que per a agua do sanelo baptismo ser('y sanetificada e assy fugirey e seerC'y liure e cJujte du poderiio do diahoo, per o f{Ltal fuy n1uyto Cinganada. O~ hispo~ e todos os clerip-os que presentes era1nos fornos 1nuyto tna rauilhado~, quando Yilnos sua I'L e dcuaorn c rlla lan1 suiJitrunete tornada e lautas lagriinas <flllllllas nrhu dp .ll0:-5 t'lll llf'llhila CHilra pe~soa Yiratnos. o sancto bispo \ouo per forra a fl'cz leurar de lt na e 1he dis~l': -Os saurtos cauones t' d(rrplo~ diZ('lll qtu IH~uha 1ner('triz e lllolher puhlica 11o11 detu~ spcr baptizada, S<' n dcr Jiadotcs qu<' niwa 111ays use dtt ll)aaus JH'('ttdos, llt-. se~ C'lllllolua c&u cllcs.

!J;)

E clla, quando eslo ouuyo, outra \'CZ ::-;e Janrou ent tPtTa e, cotn tnuytas la~Titna~ c~ so:-;piro~ t' ;.rraudes UOZC:-i, di:-;:-;e: -Tu dars razutn c roulo da lll\'Hha ahna a Beus, c o:-; 1neus pecados c Inaldadcs ty ~eera1n 1 tornado~, se Inc non hapt izarl's, JHH'fJIH\ Jnuyto lPHln ca:o;ta tardana quca faze~ en1 1nr baptizar, u per ella aquel eJuniigo qtu' eu queria fug-ir lontP a Jnytn P Illl' lance c enlace cut pecados e derrulJC c 1\'aa cayr t'In torpidadPs. Eu fuy laos c rede dr toda uida torpe cn este tnudo. Hog-o-te, que aias l'u galanlo1n tle Deus e folga cuu os saurtos, que lloll tarde~. nen uc~ues saudc a 1nyuha ahna. neu per uenlura l'In este spao ho eyn1ijg-o cruel 1ne reuolua e rara usar dos tneus 1naaos fectos que ante usaYa. E pon")In te dctndo e rogo que uic en1 este dia tnn queiras baptizar e por n1y1n fazer e oferecer a Deus oferta. Touos os que hy presentes slauatnos, quanuo eslo ouuyn1us c Yhno~ esta n1ulher Inerclriz l' puhlira eo1n tanto e tan1 grande deseio de sua sautle aee~a, tlCJl10S ITIUytas f!TaaS a Deus. E o saneto hispo ~ono enhnn a pressa Ptn\iuu a 1nyn1 pecador, seu diacono, ao JJispo da ciidade, qut> lhe dissesse e recontasse todas as suhrcditas euu~ll:; P lhe enYiassc huu ,doR seu~ diaconos .. \ qual cou~a per tnynl recta c dieta ao hi~po da tiidade, o hispo da l'iidadc eoin 1nuy grain prazer e alegria Inandou t' escrepueo ao sancto bispo ~ono : <tOo padre sancto, a ty era dado fazer esta obra t' este sanrto frueto ~etnear Jla igTeia tlP Beus. ~alw Inos que palaura he dieta pl'r Deus que uo~ atnuc~l a P diz: ~e fezcres. do pecador e HOH dyg-nu dyp-uo t sant:to c ]H)o, a palaura dict.a pPr tnytn SPc-t~t l'ccta '~ ('Oilprida per ly.
t :\;o t~x to

seerem.

E mdou Yijnr cinigo hua n1uy honrraa dona diaconyssa, per nntne cha1nada Ho1nana, a qual, quando uco, achou iazer aos pee:-; do sancto hispo \ouo Pelagia con1 grau pla11Lo r doo, chorando, c IPutou-a c disse: - Leuauta-le, ti lha, e recebers hapli~tno, P lodo:-; os sacrarnentos da ~anela ig-reja sreran Pll L~ ('011
4

p rido~.

E, quando sse leuantuu, di~se o t hispo: -- t )ra confessa lodos os teus p(cados. E ella re:-~pondco e disse: --Se con toda diligencia csg-uardar c yyr n1yuha roucicneia e 1ncus Jeclos n ohras, 11on aeharcy ern rnyn1 ~ygnal de nenhua obra hoa, port[ue os nHu~ pecados sohrepoian, en1 conto, ('lll peso e e1n graudeza, a:-; are as do 1nar. 1nays :-~peru na graut pietlade ~ rniscricordia do ntcu senhor que IllC)'Cleur rnynhas 1naldadcs e 1ne perdoe toLlos 1neus pPcados. E o saneto hi:-~po ~ono dis~r a Pila: -- t)ual hP t.cu nome t E e lia respondeu e disse: - Ern rnynha nascenra o 1neu nuinr t'oy Paaya. clepoys lotlo:-i os da cijdade de Antiuchia 1ne dizian1 ch.unau ~largarida, cslo por a tnyuha graHt lhlruo~u r a e poupa dos tncu :-; gl'ande~ on1a11H~nlos, pt't' o~ quae~ o diahoo UH- euduzia (' lragia a ntuylns (' g-raue~ pecados e fazia Clll Jllytn ~lia lllOrada. E o saneio bispo diss<_\ a rlla: -Tu :; no1ne Paaya ? E clla r~spondeo e di~sP : -Seuhor, =-'Sy. Eutorn a JJaplizou o hi:-\po: io 1uuoior' ~ fiUf,is ef
1

{!'/1) t>l spirilltS soul'li . . luu'1n


~

t'

lhe U('ll <'OlllllllhOlll

a ('Otnugou do ('orpo
t No texto ~1o.
2

~aup-u(

do \os!;u

~tulwr

Idem jgwnnilll'.

!J7

Ihesu C:hristo, qut\ h e nossa si..ude e 'ida pcra scJnpre. E etn seu baptistno Ho1nana, alhadessa, fl>y sua tnadre spirifual. (Do Cdice tlcolHtcense, n. 0 771, depositado no .\rquiYo da Torre de Tfnnbo, de f'ul~. I 3D n a 112 H ou I U a 152 .

XV
[Lenda de S. Ildefonso]
C0:\10 S.\1\CTO 1LL.\FOI'\SO FOY ARCEBISPO DE TOLLEDO E COl\10 LHE .AP.\RECEF A BEET.\ UIRG 1\I.\ n 1.\ J~ LHE DEU A f\.\i\CTA l'ESTJDl'RA

Andados noYe annos .,do rreynado dehTt\Y Hrecesundo, que foy na era ue setecentos e tres aunos, e o anno da eurarnaon de nosso Senhor lhesu Christo e1n seis centos e sateenta e cinquo e o e1petio de Cost.tc e1n yynte e seis, moneo Eugcnyo, que era arcebispo de Tolledo, c foi logo fl'eyto e ps elle arrehispo sant'Illafonso. Este foy h<.nnen de boo liuhagcn c tnuy dtHolo e de 1nuy sancta c honesta uida e fi u1onge c nnty lPteradu, cotno aquellc que era discipu llo de sancto Ysidoro. E, depois que p]le foy atTt\bispo, ueeron da Gallya Gotica en1 Espanha dous pscotni1gado~ heI reies, dos quaes hfiu auya non1e Eluydro c outro Pallayo, e e:'tes rorronlPeron pT~hle parte da Espanha, poendo grande tnagoa Pin a uyrgijntlatle de g;mcta ~laria. E o arnhi,;po tanto que o ~n~hr,

ct.ra elles ctn suas precgares e t'lll louallas outras n1aneiras que f'lle podP., prouando contra elles per nlujtas autoridades da sancta scriptura, assy do testatnento uelho con1o do uouo, a uirgijndade e nohrPza da hcent.a uirgen, c per tal guisa fez que con a graa de Deus tlestroyu aquPlla 1naa se1ncnte e doutrina peoenta- tlaquelles dous hereies, que era seinfntada e creuda e a tnayor parto d"Espanha, c pcrseguyo~ t de tal ntaneyra que fogiron Ua terra Inuy tlesonrrados, e a}g"UUS dizcn que aquelles hereies que foratn judeus. E de todas estas cousas e -de todallas frolles e autoridades dassanct.as scripturas fez este sancto areehispo huu tnuy nobre liuro e de grande deuaon. E por este deuoto seruio que clle fez aa henta uirgen, ynuo clle pera as rnatiuas c seus clerigos, em aquelle dia que ellc ordenara a ssua festa, e o mes de dezernhro, apareceu-lhe clla con grande companh(t ccllcstiul e con tanta claridade que era grande tnarauilha c disse-lhe: - Porque tu rne fezeste este tanto seruio e defender a mynha uirgijntlade e tiraste d"Espanha tal duuyda como e ella era e pr que oulrossy ouueste limpa f(' c cingiste teus lomhos de pura castidade c ronfynnaste enos coraes do~ cristaos con grande cleuaon a mynha uirgijndadc, poren te qtH'ro dar gallardon do teu trahalho: totn"a esta uistidura que te eu trago do tesouro do meu filho, porque tu scias cfj ella uest.iuo de uertudes, c con esta ueslidura dirs missa em todallas festas do meu filho c tnynhas c dos apostollos. E o saucto arcehispo, estando ante ella gcolhos, rrccchcu a ucstidura e, dcspois que lha onuc dada c lhe oisse estas cousas que aucdes ouuydo e outras muytas, desapareceu. E sant'lllafouso ficou n1uy
posc-s~c
t EntcnJa-~e

perseguiu-os.

.-,forl.adn e allc~T(~ por aqtuIIP tuuy precioso Jotn que auia rrccehudo <' con l'Sla sanrla ueslidura Ct'llclnaua e~tc hoinylduso arceLi:..;po Jni:..;sa ern totlalla~ sollnunes do anuo, enqulo eJIP uyu(o. E, dc_' pois q u<' <~11 P 1110 ITt o, ni) ou sou tu' h u e<ll t h r ar t'olll ella se JH1 o atT<bispn ~i~iherlo, o qual depois por sua ru lpa foi dei lado do arre bispado r 1norreo desl:nrrado. E cs I o ('lat n Pill a esl o ria de sa ncl"lllaf'onso r1n outra p-uysa, ea dizen que aquelle anehispo auya noiiH' Siagro e, quando ueslio a<[uclla ueslic..Jura ~a!lt'lll, que se (lpcrlou tanto r1n eJit~ que o Inalou.

X \'I
Rei Bamba ou Vamba

Morto elrn'y Hrtresundo, aa sua Inortt~ n 1kuu filho IlC huu que OlJUCSSt' d'erdar ho fl'C'f!"IIO 11C tt'UC parentes que o lterdas~l'[In]. E f'Bl aquelle len1po os godos uyuyan1 r1n ~pau ha . c alarem por sseu rrey huu lunnen, que auia nonH' Batnha, que l'ra do liuhag-e1n dos rreis que anl.e fortHl. Este Bc.unba, que assy f'oy a ll'uautatlo rrcy, d izen alguus que foi raualleiro c de gTaiH.lt's feitos cn1 annas. Oulras eslorias fa1l drlle que, non1 etnharLargantlo que fos~e do linhag-en do~ rrei~, que elle ssc Inantijnha co1no 1nuy polnc laurador, e1n tal guisa que lauraua a lt:'ITa per s~ua 1nao. E estes

que desta estoria falhun c dizen que este rey Bainha era laurador (c) cont-no per esta guisa: Quando elrrey Rrecesunllo assi n1ot-rco, todollos gl'audes d'Espanha foron juntos pcra fazeren1 rrcy e nuea sse poderun acordar que1n o ouuesse de secr. E peiJo desacordo que anlre elrs ouue enuyaro1n ao padre sancto seu~ haxadores c euiaron-lhe dizer ro1no n auyan1 rrey e que o rogau, como sancto padre a1nador da congregaon e unjdadc dos fiees, que rrogasse a Deus que lhes desse rrey hoo e catholico c perteencente pera os~cger, e que pera esto lhe Inaiulau c1n srripto os non1es d'algius d'antre elles que lhes parician antre ssy 1nais ydoneos pera rreynarem c que qual elle uiasse dizer que fosse rrey que esse rreceheriam. E o hoo e deuoto papa, quando vio sua einhaxada t hun1yldosa e de tanta deua.ou e como encineiHlau lain grande feyto e1n suas oraes, pesou-lhe por non [se] sentir sufirirnte, pero fez suas Yigilias e oraes a Deus que, por sua merece e honrra da sua sancta f, quisesse demostrar qual lhe prazia se e r rrey c1n Spanha. E ao papa foy rreuella(lo da parte de Deus que huu homen, que uyuya nas partes mais haixas d'Espanha contra o mar, que auya norne Ba1nha, que aquel seria rrey d~Espanha. E Inandou lop-o o papa aos e1nhaxado[ res] que sse tornassem pcra sua terra e que esle homen toinasscn por seu rrey, ca a Deus plazia de o el secr, e que este lunncn era laurador c, posto que assy fossr, que era do dcreito linhap-(n dos rreys dos godos, e, quando o arhassein, que o a(hari laurar co1n hu hoy branco e outro uennclho. Tornaron-sse cnton os rn11Jaxadores pcra Spanha c, df\pois qur sse jtaron muylas gpntes dos grandes sPnhores e uiron o C{lle o padre sanclo lhes uyaua dizer, a<'ordaron dt\ rnandarc1n huscal" aquel hotnrH.

I OI

Os ntPssegcirus furou partidos pl\r 1nuytos Jogares. E huus dcJles, hyndo acerca dP huu logar, que h cn1 Portugal, a que cha1nau Ydanha, a uclha, ouuiron d'hiiu casal hua voz d"hiia InolhPr, que dizia: BatnLa, lcyxadc 1 os boys P YijndP <'Oiner. E clles, quando pstc notnc o~ruyrun, 'lue era do hoInf\11 que cllcs hya1n buscar, parar tncn Lcs c uirno andar laurando co1n os hois, qur ermn taaes eon1o aquclles que o papa dissera rotn que elle lauraria, quando fosse achado. E elles l'oroin 1nuy Jetlos t l'oron logo pera clle. E, por scerc1n Inais certos, lhe preguntaroin co1no auya nOITil\ c elJc lhes disse que auya no1nc Bainha. E enlun elles for f(~rlificadus uerdadeyratncnt.t quP aqnelle era o q uc a Deus plazia que fosse seu rrey. E dcsccuderun dos cauallus e fezeron-lhc grande rrcuerena, tal cotno cnlun era deuuda c feita aos rreys, saudando-o con grande humyldade e uizcndu-lhe o porque eran1 vijn<los a clle c Inuyt.a rrucrcnra, cu1no aquelles qLH' foron ensynados c criados Pin casa dos rrcis, dizlndo-lhc r1n co1no a n1uy nohrc rauallaria dos godos ho 1nandaua chatnar pcra o fazer seu rrry e que lhe prougu<'SSP logo de se yr cnn1 e1lrs, ca longa ssazon auya que o andauatn huscandu. (Juando Btnnha uyo ho1uerns que o assi honrrau r lhe dizian1 Laae~ rousas, foy Lodo fora de sru entfndfr e pen~ou dt"' duas cousas scer cada hfia dl\llas quP ou aqurllo era sonho ou l'antasina, c Pulon rrespondt"'u aaquellPs que o dcinauuaumn: - An1igus, ssc us sodes IHHlH~es lnunanaacs P n fanl=lsinas, hrn devede~ PntendPr que as grandt~ cauallarias e grandes t'aauhas qtu\ a lllliY uohre gente dos godos scrnpn.. l'czeron no1n l'oy rotn laaes rreis co1no eu. E Pnlon a uara que lijnha na tnn 1nao. rotn qtu.~
t

No original

/cix~.t.Te.

I,,....,

tangia os hois thanlou-ha rua herdade laurada en1 que estaua c elles esta~ rrazoes e disse : -Quando esta uara t(uer folhas e fruyto, cnt seerey cu rrey do-s godos. E, logo que esto ouue dito, a uara foi logo uertlr con folhas c fru~to. E, quando cl e os -uu lros que co1n cI r~tau a1n cs hl uinnn, furou Inarauylhosainell te espantados e uis<'rou que aqucllo rra milagre de neus. E llanll)a ficou Cll t.on os gcolhos- eu tt-~rra (~ deu graas a Deus e foy logo postar sua fazeda e lPuou sua n1olher e foi-sse con1 elles. Enton o tomaron os altos hornees dos godos r. o lcuaron aa see df'_ Tolledo -c ally [o] consagrou c vugio o arcehi~po, tle consPntiineHt.o P outorga1nento de totlollos altos homcens do rreyno c tainhPIU dos poJJoos. E todos asij~.tnaro1n per suas Inaos (r) o processo tla (nlion, segundo seu crst.unu>, <' jurar e fczer-lhe meHageJn dn scPren ohedyell LPs a ellc e ao rrevno. Depois que" foy vn~!"ido e alado por rrey, jurou r pronu~teu que ('llc terria sen1prt\ a trt'~ ralholica e que Inanterria a todos as ll\is P rusturnes e derrilos que auya1n d'auer, aos Jidalgos co1no aos puboos. E eonta a cst.oria que, quando rste JT\y fla1nha fui ungido, Pstando <'B geolhos a11te o altar dt\ sanela ~laria, qne lhr sayu da hoca hua abelha e 11oou ao ref'o, e1n tal g-uysa que todollo~ que rstauan1 cu lTf'tlor dt~llc a uiron. J~ Jo~ro diss('roin que aquPlla aiH'lha sig-Hificaua (JIIe o rn)yno do:4 podos (' o seu scJthorio S('Cria nty eixalado P hi)rratlo per PSlf' lTf'y.
,

[~I:.\ 1\IOHTE J

D<ucdf\:4 do sal,er que ('In tcn1po dclrrcy HrPCC:4~uHtlo, q 11 e f'oy an LP gTi_tiH.Ie tcn1po d 'c 1rrcy Ba1n ],a, foi Yijudo d(' (lreria ltiu g-randn rrko holllCil, que

I u:s

auya notne Ardaua~lP, c dl'itara-o da terra o cperador por alg-u:-; Inales que fezera. E e1le Ineteu-sse e uaues e ueeo-sse Clll Spanha; elrrey llrecessundo rrereheu-ho tnuy hcn e deu-lhe terra crn que uiues:-;c f' despuis per ten1pu casou-ho con ha sua sobrinha. Este Ardaua~to ouue en aquella sobrinha d'elrre~ Hrcccsdo huu filho, que ouue noine Heruigio. Este lleruigio fora criado e1n casa dos rreis c era hoincn Inuy pa~ao e de grande Yista e, depois qtH' fuy grande Inanceho, fui feito conde. Dcspois da n1orte tl'elrrey Hrcressuntlo c de seu filho ,\udassundo, Hkou este lleruigio ronde, rutnu i dissctnos, e ro1neou de argulherrr en1 seu coraon por seer rrey, Inas os godos n) qui~eron. E, despois que rrcynou elrrey BatnLa, setnprr e~tc lleruigio se Lrahalhou de auer te1npo c lop-ar corno o podesse Inalar coin peonha. E, por Inelhor comprir sua n1aldade, falluu coin aquelJc que .seruia de copa ante clrrey e n1eteron-lhe enno vinho ha erua eproada. E elrrey, n se guardando de tal cou~a, hrueo aquelle vinho que lhe foy apresentado e, logo quP o ouue Leuudo, perdeu o siso e ficou assi toruado que nuin soube de ssy dar nein hu acordo. E o arcebispo doin Qucrigo e todollos outros rricos hoinres quP era1n eno paao foron marauilhosaInlc espantados, quando uirou elrrey assy Inudado e1n lain Lreue espao e n pouer rntcndt~r de que lhe ucera aquello, pero pessaron que poderia st~er pronha de que Inorreria, e por rsto o fezeron log-o ronfe~sar c, tlespoi~ que foi confessado, f'ezeron-lhe rreceber o sanrto sacr;unento, ao Leinpo que uiron que compria. 1~ rlrrey, co1no era homen 1nuy hen acustun1.u.lo, fez logo todo o que lhe 1nandaron. c Ut'Si Inandou qU( o Ill('tP:-\:-\Pll r ordcn, c foi IllCtido <\una orden de Ci:-\tel e IT('teheu o auilo t\ huu1n n1ocstciro que estaua e1n ha uilla, a que tlizPn
1

Palllpligra, e he pcnsalnCIO o'algus que ally jaz soterrado. Este llha, rey de uyrt.ude, catholico fiel, rregedor dcrcito, rreynou nouc annos e vyyeo despois S('te cnua urden. Idein, fols. 57 H, 58 V c GS H e Y

XVII

Jf3V

[Episodio cavaleiresco]
1

Vpspera (le pintieostc fuy grande gente asada

e1n Ca1naalot asi que podera homem hi ueer muy gram geute, Inujtos caualleyros e n1ujtas donas, 1nuj hc1n guisadas. Elrey, que era ende rnuj ledo, hollrrou-os n1uj to e ffeze-os Inui hen1 seruir, e toda r\n1 que rntendeo por que aquclla corte sccria n1ais uiusa c 1nais lecla tudo o fez fazer. Aquel dia que uos eu digo, direiLainente quando querritun poer as mrssas, csto era ora de noa, aYeco que ha douzella chegou hi, Inui frc1nosa e 111uy hcn1 uestida, c entrou no paao a pee, co1no Inandad.era. Elia con1cou a catar de hua parte e da onlra pcllo paao e pergunt.auam-na que de1nandaua. -Eu de1nando, di se ella, por do1n Lanarot <.lo Jago: h c aqui? --Si, d{nnze1Ia, disse huu cauaJJeyro; ueedc-llo: ~l~L aaquella free='la fallando co1n do1n Galua1n. Elia foc logo para Pl c sal[ u ]ou-o. E1le, tanto que a uio, rccehro-a Inuy hcn1 c abraou-a, ca aqu(\Jla era h1a das donzcJJas quP 1norauan1 na jn~oa da
j

No texto asunada.

lcllia, que a filha Atnida d'Pin'y que donzela da sua conpanha.

Pelle~

atnaua Inais

COl\10 A llONZ(ELL).\ DISSE .\ L.\i'iCELOT (H;J; FOSSE C0:\1 ELLA

- Ay, donzclla, tli~se LaHcelot, que ucntura uus adusse aqui, que hen1 sey que setn razon1 non1 ueestes us? -Senhor, uerdade he, rnais rogo-u os, se uos aproupuer, que uaades cotnigo aaquella foresta de Crunaalot, e salJedc que manha ora de ro1ncr seeredcs aqui. -Certas, donzella, disc cl, 1nuyLo Ine praz, ca Lheudo soorn de uos fazer scruiro cn1 todalas cousas que Pu poder. Entan1 pedio suas annas. E, quando clrei uio que se fazia annar, at.cun gra1n coita fue a el c a raynha e di se lhe: - Co1no? lcixar-nos queredes a atai festa, hu eaualeyrus de todo o rnundo ueen1 aa corte, (e) n1uj Inais ajnda por uos ueere1n ca ,por al, delles por uos uceren1 c delles por auere1n uosa conpanha? - Senhor, dise el, non1 uou scnatn a e~ta fores la con1 esta donzPlla que InP rrogou, tnais tras ora tle tPra serrei aqui.
Cl\10 L.\NCELOT SSE FOY f.Ol\1 :\
llO~ZELL.\

Enlo1n se sayo Lanarol d-<' paa,o e sohio en1 seu cauallo e a donzclla cn1 seu palal'rctn e forotu ron1 a Llonzella duus raYaleyros c duas donz(_\llas. E, quando ella tornou a Piles, tli~c-lhe~: - Sabcdc que adubei ho porque uynt. don1 Lan.arot do Jogo sen1 hir co1n no~co.

Enta1n se filharo1n andar 2 c cntraro1n na fores ta e no1n andara1n 1nujto por ella que chegaram a casa do cnnyta1n que saya a fallar ~om Guala[ a]z. E, quando el ujo Lauarot hir e a donzella, logo souhe que hia para fazer Guallaaz cauallcyro c leixou sua irrnida por hir ao rnoslriro das donas, ca no1n querrhun que se fosse Guallaaz, ante que o el uise, ra hen sahia que, pois se cl partya d 'ali, que no1n tornaria hi, ca lhe converia, t tanto que fose caualeiro, entrar aas uenturas do regno de Logres. E por esto lhe se1nelhaua que o auia pcrdudo e que o non1 uceria a 1neude .c tc1nya, ca auja en1 clle rnuy grande sahor, por_ que era santa eousa e santa crcalura.
Cl\10 LANELOT CHEGOU AR\IHA 2

Quando elles cheguarom a ahbadia, Ievaro1n Lanarot para ha catnara e tlcsannaroin-no, e vro a ele ahadesa ~ ron1 quatro donas e adu~e consigo r.ualla[ a]z, ta1n fre1nosa cousa era, 1narauilha era, e audaua t:nn he1n ucstido que nom podia 1nilhor. E ahadesa 2 choraua 1nujto co1n prazer, tanto que uio Lan.arot., c disse-lhe: -Senhor, por Dcos fazrdc us noso nouel caualcyro, ca nom qucrrian1os que seja caualleyro por mao d'outro, ca Inilhor caualcyro ca us norn no pode fazer caua1eiro, ca hen1 crecinos que ajuda ~eja ta1n ho que uos aehan\dcs cndc 1H3 c que srr uo~a honrra de o fazenle~, c, se uo~ cl cnde no1n rog-ase, Yl-lo deujatlrs de fazer, ca he1n sahedP~ que he uoso filho. - Guallaaz, tli~~c Lanalol, queredes us se c r ('ilualcyro?
1 2

No tcx.to conJ!enria. Entenda-se a a1Zd,1r, a ab,1d:.,,

,1

,1b.1dess,1.

1Ui
El respondeu haldosainenle: - ~l'llhur, se prouuesse a us, hent 110 querria sel'r, ra nou ha cousa no tntntllo que tanto deseje rotno honrra de raualarya e ssetr da usa rnao, ea tfoulro uon1 no qut'lTi~ ~eer, qu<~ tanto uns ouo louuar e prerar de raualaria que nPnhuu, a Illl'll cuidar, no1n podia seer couardo ne1n n1aao quen1 u~ fezesl'dcs caualeiro. E esto hc hua das ('Ousas do ntundo que 1ne d 1nayor esperana de scer honletn hoo e ho caualeyro. -Filho de Guallaaz, disse Lanalot, slranhamenlc uos fez lleos fremosa creatura; pards, se us no1n ruidades seer ho homem ou bo caualeyro, asi lhos 1ne conselho, sohejo seria gTain dapno e f!Tain ntalla uentura de no1n sefrdcs ho caualeiro, ca sohejo sodes fre1noso. E elle dise: -~e 1ne Dcos feze t fre1noso, dar-my- hondadc, se lhe prouuer, ca e1n outra g-ujsa ualleria pouco, c elle querr que serei ho e cousa que S('Inelhc 1njnha linhagem e aaquelles honde ru Ul'nho, e Inetuda ey 1njnha speran,a f'Ill noso Senhor, e por esto uo:-; rogo que me faadcs caualeiro. E Lanalot rcspondeo: -Filho, pois uos praz, eu uos farey caualeyro; e noso Senhor, asi cotno a elle aprouuer c o poder fazer, uos faa tatn ho caualeiro cotno sodcs fr(\Inoso. E o jnnitarn rc~pondeo a r~to: -llotn Lanralot, llOlll ajadps dultla de nallaaz, ca Pu uos digo que de hondadP de elruallaria os uliJhorcs caualciros do nu1Hdo pa~ar. E Lanalot respondPo: - ))po~ ho fara a~i ('01110 f'U (]liPITia.
1

O tcx to

t~n1

Je;esse.

Entam coinearotn todos a chorar com prazer quantos no lugar stauam.

(Da llislottia dos ca'lutllciTvs da ?Ilesa 'J'Ctlonda c da dt,'11landa do sanlo Graal, edio de HeiuhardstoeUner, pag. I a 3.)
J ] t

XVIII
Um episodio do Josep ab Aramatia
DOS GHAMDES TH.\BALHOS QUE l\IORDAYM NA PENA PASSOIJ E DAS TENTAES QUE O DIABO LHE

FEZ E DO QIJE LIIE DEUS

UJ~SE

Em esta 1naneyra foy elrey na pena c cada dia ho otnein bon1 da naao vinha h a ele e depois h a n1olher, e o on1en1 bon1 lhe dezia todas as palaYras que ho podiam cornfortar, e a rnolher lhe dezia toda trayaJn, qua ella ho desrotnfortaua rm corpo r e1n alina. E, quando yeo aos sete dias, Yeo ho lunnen1 hon1 da uao e disc-lhc que se lhe achcgaYa ho prazo de ser lyyre, se se souhesc guardar e ter-se co1ntra ho diabo. E elrey lhe disc: -Senhor, cutno rnc sahrrya cu hetn guardar? E clP lhe dise: -Se le ojn toda Yia poderes guardar de asauhan_ls teu ~enhor, Lu u scras lyyre de todos os pauorrs c de todas estas 1ns treyas quo te an1 de vir, S(_' te noin guardares de crer con1selho que sr.ja co1ntra sua YOinladc. B, quanulo <.l'aquy pasares, avers pasadas as pTanHIPs trehulaes. Enlt;nn se foy o Sf'nhor da harca e cl rey ficou

I O!J

tnuy IPdo t' ps heHt ern sru ('Orarant que j, por cou~a que Yi~:-;l\, no1n se" pari y:-;~c da pena. Asy c~ltue, alr <[UP foy ora de noa. Entan1 oulhou por h(>

tnar c vio vyr hua ntuy gTaHule nao e n1uy riea, Inas ua1n vio hy htHllCill ne1n Inolhcr. :\ nao era 1nuy ferntusa c g-uarnyda de rnuy fcrn1osas cousas e veyo-se dinyto a prna. e, ta1nto que ehegou, conH~rou-se h n1ao tentpo c (a nao chegou a pena o tc1npo) t comeou a fazer trovis, chuveiros tarn forlentente que pareeia que a prna qurrya cair, e non1 ou vera hoincin que ho vise que no1n cuydase que se vinha a fiin. Elrei estaua na pena e a chuva ho ferya de todas parte~ e no1n sahia o1nde se fosse esco1nder, que a parte da pena omde a coua era cayra e a tempestade cada vez era n1ayor, os coryscos 1nuy arneude cayarn e ta1n desen1parauo era ellrey que nunca d'aquele perygo cuydou escapar. Asy sofreu elrey ho lronH'nto do ve1nto c da chuva e dos curyscos no corpo e na alma, mas por yso nom se quys acolher a nao, ne1n leyxar a pena; ta1nto sofreo, at que o trntpo estiou e o soll co1neou a e~clareccr, e en1tam foy 1nuy ledo. E emtam veio ha tam gra1ndr quemtura que parecia que a pena querya ardrr, e, se ante elrey sofreo pena, mjll t~Into lhe fuy esta. Vio a1nte sy a nao toda aparelhada de boas r.:unaras, o1nde, se hy e1ntras~c, poderia bem sofrer a g-ranHle quen1tura, n1as ele duYidou tamto a sanha ue seu ~cnhor que ps cn1 seu coraa1n de an1te sofrfr I norte que lcyxar a pPna. Gon1 n1uyla paeie~ia sofreo eJ rcy esta quc1nt ura, at que a cahra lhe csuarcu e no1n se pode ter c aio esmorecido. E, qn~nndo hacordou, ergeo h pouco a cabea, pera ver se ho t.e1npo a1nan1sara. E, quanuto vio qu(' era te1nperado, asy co1no aYia de ser '-unte ora de nona e hesporas, foy n1uy ledo.
t

Estas palavras parecem estar a n1ais.

E1ntam prouou se se podf'rya hcrguer co1n a cabea que lhe esuaercra c, qua1ndo se ouve de alevainlar, nom se1nliu 1nall nc1n dor. E, qua1ndo se erg-ro, maravilhou-se das granuleg aYeinturas quo lhe accintererain c sofrer t(un gra1ndes trahalhus c nu1n hc~ seinlir, c as vezt\~ lhe parecia que souhara c t;.:Bll.tl era ledo. Nysto cuydou, at que foy lHspora, c ou1l1ou e vio vir hua nao 1nuy rkanH_Inte apartdhada c vi o-[ a] Inuy riga, e, quanHlo se foy cheg-ain<lo, vi o no castelo d'aYunte hir tlous escudos e couheceu que hfiu era ho seu e o outro de seu cunhado Na~~e nun e 1naravilhou-se e coineruu muylo ha ('uydar, ta1nto que se esqucreo, c logo ouvio riinchar h cayalo e escarvar co1n as 1nos tt.unto qu pareia que hrytava a nao, ho qu~ elrcy ouvio muj hc1n, e pareeo-lhe nu riln('har que baqueie era ho seu cavalo, que c1e guanhara de Tolon1er,.. na batalha de Orcanze. Muyto se Inaravilhou elrey do cavalo e <los escudos que via en1 estranha terra e que aventura potlcrya ser que ally os trouxese. E nesto a nao chegou t.amto que emcorou na pena e elrey se hergeo e vio Inuy fennosa gemte. Emtam veo h homem fora, que Inais parceia c h seu irmo que lhe Inalaram em hiaa hatalha. E, quamdo ho vio, foy n1uy ledo comtra ele, mas vio-lhe fazer 1nuy Inao cointyneint.e, em tan1to qut~ Inuyto fez perder a elrey de sua alcgTya c toda Yia ho foy abraar e prcgtou-lhc por qu' fazia lain triste gesto, c ele lhe dise : -Senhor, JWin posso fazt\r 1nrnos, qua v o~ perdestes dous a1nygos, os Inylhore~ que ntnnca t.yvcstes no munulo, cu e ~arer:nn, voso cunhado~ que vede-lo aquy na nao cn hia cmna. Quarndo elrey yslo ouYiu, cayo csn1orrcido e, qua1ndo acordou, dise-lbc que lho Innstrasse e dru brados, como hoinein sanulcu, e tornou outra YCZ a

III

cair r:-;Jnorecido. E ho lloJllt'lll ho Lto~no11 por a 1nao c~qnenla e o leyou a uao. <Juaindo eln)y f'oy na uao, Yiu hi1 leylo <' f'rgeo hi1 pano e vio h corpo <[UC be1n t:uydou quP era ~a::wro, c enio cn1la1n <'Sinorcido de sorte que, <(tH'In ho Yira di~era que no1n es('aparya. E, qunnulo acordou, qu ys pre~utnl.ar ao r aYal<'i ro e1n que fonna \a:.-;en.un InoiT<ra c teye olho a pena c Yio-se 1nuy alo1ngado, ta1nto que hupcuas a podia Yer. E, fJllilllUO ysto YO, fraio) (\SlllOl"l'('ido_ C, qua1ndo acordou, hen1zeo-~r, t), tan1 azinha co1no ou Yl' fpyto o synall da fruz, Itain Yio huincin ncnt ntolhcr ua uan, nem no lcyto. E, qutlo vio co1no ho negoio hia, conH\.ou Bluy fl\raHH'Ille a chornr c dise: - ~<\uhor DPu~, ora 1nc ~uardcy nutll coinlra yt)s e agora sey que yos fizc torto, c, se 1ne Inal! Yicr, Lcn1 ho 1nere.y. E, tn1n azynha cotno ysto tlissr, Yio na proa tla uao aquele ho1ne111 que Ple Yi[r]a na harca fennosa da prata e que toda a su1nana lhe dissera as J,oa~ palaYras. E, ta1nto qur o ,-io, tlyse-lhe, chora1ndo: -- Ay, senhor, co1no 1ne e1nganou haquele dr que vs 1nc Inauula=-'tes garoar! E ho oinein lhe di se: - ~0111 chores, 1na~ guar-te de fazere~ pior, E elrey lhe preg-untou que potlerya fazer c ele lhe
tli~sc:

- )luitag estranhas aYeinturag Yers qut~ Ic acointe<\rin, 1nas ja111ai:.-; llOin cotner~ uen1 hl'],ers, at que no1n aches ~a~cr;un, teu cunhado. g Yir a li, co1no Yerdadeiro crystnn1, r, quanulo ho a:.-;y Yires, e1ntan1 sahe_ que sers livre. E sahe hein que o anho que te l.'u disse ointein por a Inrnh;.un e o loho que tu Yia~ nesta nao ho podes Ycr, e este que te disse ro111o ~ageranl Pra n1orto, este he o dialJo, que se1nprc he lJlho cotntra as oyeJha~ de

I J "'-

Deus, latnto ('OJno cotnlra o po\ro de Deus, e este he o loho que eu1 tua visa1n te tolhya os hs marujares que te ho anho dava, e aquele cordeiro sabers tu tnuy he1n que quer ser, rnas esto non ser sen~un hila vez, c e1nta1n te ser descuhcrla sua visam e o que pode seneticar. Be1n sabe que aquele diaho que te 1ncteo na nao foy aquela molher que a ty vinha cada dia e te dezia as rns palavras. Ora te vay e olha cotno te guardes comtra ela ho rnylhor que puderes e mylhor que at'quy te guardaste, que, se te nom souberes guardar, muy azinha vers cousas que te tornarm a morte perdurave1l. Emtan1 se calou, que lhe norn disse m.ais, e elrey oulhou e nan1 h o vi o e ficou s na nao e- o ven1to deu na nao e toda a noute e dia a trouxe de qu pera l. E a outro dia, cstamdo el-rey na cadeira do rnestre, oulhou e vio lomge da nao h homrm, asy como a p, e, quan1do foi perto, vyo-lhe dehaixo dos ps duas aves que os sostynhatn e o traziam tam lygeyramente como ha podia mais h oar. E, qua1n<lo veio a nao, cmtrou e comeou a fazer ho sinall da cruz sobre ha nao e tomou agoa de de1ntro da nao e lavou toda ha nao de demtro com atnhas as n1os, sem cousa falar. E el-rey oulhou e muito se maravilhou que podia ysto ser e por que ho ornem ueytava ha agoa hasy por a nao. E, quamdo ho on1e1n jsto teve feito, falou ha elrey e disc-lhc: -Mordailn. Elrcy sr InaraYilhou ntuyto, qudo se Yio uoIIH~ar por sPu no111e de haulisnlo, P lhe respotndro: -Senhor. E ho honH~Jn ho1n lhe dise: - SaJ,es qu(In satn? - Nam, disse elrcy. E o homrm hotn lhr disse: -- ~an1 (('li d('fC'tndt<lor. por ntaJndatlo dn llu~su

I LS

Chri~to; eu sain ~alustes, aquele e111 cujo uornc c ent cuja (_Hnrra tu fizeste a rica ygreja na ddade UP Sarrar, e vyn1-te cornl'ortar e acoinselhar. E einYiat.e tlizl'r por Inyin ho anho, aquele que crn tua viso te dana os hs tnainjan_\s que o loho te tolhia, qtHl que tu vetncste ho lobo, e ysto foy por ho synall da cruz que tu fyzeste sobre ty, quamdo te vistP haloingado da pena, e Ptutant te lcixou ho loho. Este foy ho diabo, que arntes te tolhia os ],s tnainjares que ho cordeiro te daua; Pstas st.un as J,oas palavrag que h o on1cn J,oin da nave te dt\zia: aquele hornen JJonl era ho cordriro que e1n Lua visa1n te dava os bs rnarnjares. E sabe que ho anho de Deus, que por ha terreal lynhajein foy sacryfycado, que veio tan1 Inainso a cruz, con1o ho anho ha n1orte, este he lhesu Christo, filho da Vyrgen1. Aquele que cada dia te vinha comfortar, aquele rue flinhiou a ty por te descohryr tua visan1 asy co1no te ele rnostrou, pera que tu saybas que quer dizer. Tuu ,iste tle teu sohrynho sair hu laguo e dele sai[ re ]n nove rios e os oyto enun todos ygaes, e o noveno, que derradeiro uaera, era tatn fennuso e tatn grainde COIIlO todos OS outros, C O lago era IllUY fennoso e 1nuy grande, e tuu oulhaste e vyste soJ,re ty vir hu o1nr.1n que tynha se1nelhana do verdadeiro c.roxofixo, e, qua1ntlo tle.Po, e1ntrou no lap-o e laYou nele os pe~ e as pPrnas c outro sy e1n Lodo~ os outros oyto rios, e no nono se lavaua todo. Aquele lago e teu sohrynho cm que lht'su Chri~to hauhara seus pcs c suas pernas tan1to quer dizPr que ele sera de tan1 lJoa vida que sera Yerdatleyro na samta f, do quall sairn1 os uoye rios. Estes ser nove homs que dele tlcrenulcrn1 c uon1 scr1n todos seus filhos, anlles der<)Inderiun de hfiu c do outro por gerara1n e todos oyto sera1n yga'\~ ue h<-nndadc e de Yitla, pcro ho oylauo no1n ser no l'OBleo d'' I ali \ itla, 1na::; se-lo-ha thlpnis, ho noYouo

1 J t

~era de muy mayor alteza de vida que todos, e, por que de todas homdadps vemcer os outros, por ysso banhar lhesu Christo nele todo o seu corpo, ysto natn vestido, 1nas nuu, que ele se espir nnte el de tall Jnaneyra que lhe 1nostrar todas as ~uas porydad~s, que ele nqua ha o1nen descohryo. Aquele ser cprydo de todas as lJomdades que etu curaa1n de hoinein deva d'aver e pasar de annas Lodos aqueles que amte ele for c serm; aquele ser aquele de quen1 ho amygo falou e1n Sanat, quamdo feryo Josefes ecm a la1n.a da vimganra, quamdu disse que ja1nais as maravilhas do r; reall nom seryan dcseuhertas senam a hfl homen1 soo; aquele ser ho Hoveno dos que decemderm de tru sohrynhu e ser Lall como te eu digo, mas ho gr<.nnde tnylagre e as gramdes vertudes que acomtecerm aly omde ho seu corpo jazer nom sera1n sahida~, porque naquele te1npo scram muy poucos que sayham verdaueirus synaes de sua sepultura. Agora te faley j de tua visan, ora te quero falar desta nao c porque deytey por ela agoa, que esta naau fuy do diaho, que tu por ho sypall oa cruz deytasto c, por que fuy sua, nom pudia ser que alga vrz ha ela non1 viesse, senom fosse lympa, e agora s lympaa por a agua e por ho synal da cruz e por hu cuinjurainento da Sanita Trymdade, asy que nenhii tnaao esprito nela etntrar, que eles uenha t'Ousa tmnto te1nen1 co1no ho synal da cruz (he hemzia t no BOine do Padre c do Filho e uo Esprito Santo) e por esta hemram fica lyn1pa de toda a sogidade, c em quall quer lugar que ysto co1n boa f fycar ja o diabo na1n ser ousado que hy vaa. En1 tall 1naneyra faze r sers seguro que, no lugar n1nde ho fizeres. o diabo no1n ler poder de fazer 1na1l a teu corpo, ne1n tua ali na 1101n ~er perdida.
1

Entenda-se

bem1.i~1-,1.

I J !l

E1ntatn se calou ho satnto hon1e1n e partiu-se uelc e elrPy ficou na no, asy co1no ouYydPs. (Capitulo LXYI do codice n. 0 (j't:J (xistente no .\rcliiYo da Tone do Tonho, fol~. I O!'l a foI s. I I O).

XlX
[Amores de Breaida]
. c.Mo unE c.\ YnA
~

FEzo

SEI,

noo

Troylus atnaua llreayda Inays que a ssy 1necsrno e auja gran pesar c gran coyta, por que a qcrian leu ar para a os te, que el auja cn ela posto todo seu a1nor c todo seu coydado, e ela outro tal a el, c fazia por ela tanto que 1nays non podia, c e~to non era cousa cncuberla, que todos o ssahian. ~lays, quando ela souho que en toda gb;a lle conurrria leixar a vila c yr-sse para a oste, ouuo cndc grau pesar e gran coyla eno cora,on, qual nunca ouucra, dPs qne nacera, nr no podia auPr 1nayor, P tan gran descio auja de Troylos que nunca qucdaua ehorandu e dando grandes sospiros e, cn qurixando-ssc, dczja: - Ctno a vrntora foy dcsn1esurada c esquina contra 1nyn cn querer que PU st\ia destPrrada da ~idade en (}UC nari e parlir-1nc de aqueles con que foy eriada c da cousa do Inundo que eu 1nays a1no !c yr-tne para hu Hon connosco rrey, uen conde, nen duque, nen outro lunnr que 1ne faa onrra, nen hcn! E U~S oie Inay~ OS lllCU~ olhos nunca SSC t\1\:XUgarn choran(lo P sPnprc uiuerey l ri~tt\ t~ ~pn prazer.

1 I ti

Ay, meu sefor e Ineu a1njgo Troylos, e que sera ua esperana que en us auja e do uoso amor moy grande? ! Ca sen falla nunca eno rnundo sera cousa que uos tanto de coraon ame cn1o eu. E moyto deuo desan1ar a elrrey Prian1os, ca moy gran pesar 1ne rezo quen me assy 1ne enviou da uiJa, e, se Ine os deuses desscn a morte ante da n1aiia t, en esto seyria da eoyta e do pc~ar en (1ue so 2
Cl\10 THOYLO~ E BRE~!A1DA FAZIAN SEU DOO, QITANDO SE PAHTIAN

Aquela noyte veo Troylos veer Breayda c albergaron anhos, e cada hnn queria confortar ao outro do pesar e da coyta que lle uija auer c non podian, r.a hen sahi 3 en toda gisa que, sol que o dia fosse t:laro, serian partidos para senprc. . . E ron grau eoyta que aujmn enos corai)es 4, quando lles ne1n hraua que sse aujan a partir, seyan-lles as lagrimas porlas faes, -e aly uon auja orgulho, nen uergona nehua, ante rnaldizian a qu en os metera cn tal coyta e cn tal pesar c o que partira tan grande a1nor. E des aly uesa1nou Troylos Inays murtahncnt[ e] os gregos c llcs fezo eararnrnl.[ e] conprar a ssayda tle Hrei~aytla, ca rnays de Jnill caualeij ros tom arou por cnuc 1norte cou suas rnos. E non rre.eauan al ja tanto rrno veer vijr a rnaiia t e hen lles setnPJiou que, dcs fJUC narrran, n nuca uirau noyt.e tan pr.qu(Jla.
I 2 J 4

No texto n~Lllla~t. Iden1 soo. 1Jcrn sabia. IJl'm c()r.1oes.

rnai11ta 1, d<'poy~ que o dia foy claro, ouurrun-sse anho~ de partir, querendo ou non, Jnays esto fezeron rllcs ron 1noy gran prsar, c1no aquclos que sse 1noy de eoraon amauan. E a donzela sse gorneu Inoy ht'n, o mays apostaInenl[ e] que pudo, para yr-s~e, pero moylo coutra sua yoont.adc, c poso en suas Inalelas seu auPr e Yestcn-~sc moy rricamenl[ c] c quero-nos dizer c1no. Ela v~steu logo hun hrial moy nohrr, que era de hun 1noy frrtnoso pno, a que dezian diaspe, con listas dP ouro n1etido, e era forrado en prnna annjila e arrast.raua-lle dei por terra ha n1oy gran partida, e tan hen llc est.aua que esto era hiia gran marauilla .. Depoys cohria 2 hun 1nanto de hnn tal pno, diz a t\storia que este foy o p.no may~ Inarauilloso que t\no mundo foy feyto, e fezer-no 3 has encantadoras da terra 4 de [n(lia por tan gran Inaestria e por tal 1naneyra que sete yczcs fino dia se tornaua de outras colores 1noy diuersa~, ca <"l parcs.ia ha urz lan uennello ctno hfa rrosa nu>y uennella, outra uPz parcsria tan branco c1no hfia frui de lilio, outra urz amarelo, outra urz indio, outra vez preto, outra YCZ eolor de eo, outra uez de tatnaiia Inezclauura P tan frrtnoga quP gTan tnaraYilla era; drtnayg anya en t'l semr1lanzas e ft.\guras de quantas anjn1alias c he~tas <'no n1undo son, c <"n todo o t.enpo rra fre:-;ro c fren1oso tanto que non podia tnay~. Tal rra o nwnto da donzela qual uo~ cu dixe. E hun g-ran nta(\strc dt' lf'lTa de lndia, qu(~ Pn~yCf. atrs. Entenda-se cobria-a. 3 No texto je1erono. " Idem torre, mas noutro terrLl. Cf. abaixo.
1

Outro dia d(~

nara a don Coleos hu11 gran (('npo, lle cnyiara este rnanlo, e todo~ os que o Yijan qual era c por qual rnancyra e por qual rngeilo fora feyto tijft-no por (.!"ran rnarauilla, tnay~ pero eon todo esto a penna do rnanlo rnays preada c rnays tnarauillosa era que outra que nunca h()lne uissc, ea ela era rn ssy enteyra, que eu ela toda 11on auja .pea nen eo~tura!' c diz a esloria que era de hua hesta, a que deziarn uendialos c ujuc en tcrr~ oc Ourienl[ e]. E, erno quer que a pel dela moyto ualia e seia de g-ran prez, IDO~'lo mays ual O OSSO e oe n1ayor prero he. E a pel he tal <rue nunea Deus (no Inundo rezo crua, nen frol, ncn rrosa que rno rnundo uiua de eolor que en ela non aehassen, se a catar quisessPn. E hila gente saluagen que h a cuulra OuriPnl[ e], Pn terra de Ccnofolj, moy layda e ele feytura rnoy eslraya, prendeu estas besta~ a moy grande atl'an e a moy gran perigoo e moy poucas urzes, e dizeruos-ey eu qual rnaneyra. En aquela terra Cll que elas uiucn son as caenturas Lan grandes e Lau seu rncsura qnc aqueles quP al uan a poucas non arden, e y Hon ha aruol ueu outra cousa hu possan achar sohra. E _aqueles que al uan Loman rrarnos de J,alssanto e Jeu-Ho::o;, de que fazen cabanas, eu que sse aseoHden todos rnoy hcn, en gisa que quen ena cabana uon entrar non yccr deles nada. E a hest.a, quando chega aly con raenlut~a grande que ha, quando YeP aquela sohra, non ha no rnuudo rnorle 11eu pPlig-ro nen dno que rrecee, ntn U('<'rit cou~a de que sse tema, c uay-ssc dcylar Pll aquela soi)hra por dorrnir e por folg-ar. E aquel que esto11re jaz ascondudo ena cahana Inata aquela Jwsta. E aas uezes liCH ('Jltle a peligro poria caen Lura, que h e grande. E a pcnna do manto, que he ~randr, desta donZ<'la hc da pel dPsla hesta, crno uos ey coutado. Sahedr fJue cno rnundo non ha eneno nen frol nen

I I ol

halssarno uen outra cousa ((li o tan ha odor aia co1no esta pf'nua, e a ptnna he 111ai:-; df'lgada f{IIC lti1a penna arnyiia. E a ourela do Inaulo era de hua besta que uiuo CllO parayso terreal, que hc g-olada de gotas j IH.liag c jalnes. E son t tau caras e tan poLwas qut diz a Pstoria que nunca rnde furou achadas at dez. E os teixelos do manto foron de rrohijs, 1noy craros e 1noy preados, e tan preciosos eran quca nunca foy ho1ne que tan nolnes uise.
Cthio
s~ RH.E.\ YDA E:-;PEDEP IL\ r.1u.\DE

Breayua, assy guarnida e apostada, assy cntn uos ey contado, espedeu-sse da rreyna 2 EcuJ,a c da~ outras donas, e pesou n1oyto a todas ue sua yua e senaladainentf e] por tJUe sse quitaua de sua conlpaila, e a Elena Inays que a todas, e choraua IllOIIO con grau coyta e con gran pesar que auja de sua partiua, ca 1noyto era a uonzela cortesa e eusynatla. E quantos a uijan yr todos aujan tau g-rau pesar quP Inayor non podian. Desy caualgou en eiina de huu palafren, 111oy hoo e tan preado que non fy quen Inellor uisse. I! seyron eon ela tres dos fillos d'Pirrcy e, se n1c alg-cn prcguntar quaes eran eu llos tlyrey, ra cran Troylo~ e Deyfcbu~ e Pares. E Troylos a ton1ou poria rredL~a, suspirando Inoyto, e foy falando con ela, ata que toparon con os da oste, que a vijiian rrerehcr. E, quanllo :::;se ela ouue a partir de Troylos, lJCll coytlara a n1orrcr con deseios e con coydado drl. E rrog-ou-llp Inoy de coraon que non oluidasse o sscu ainot, e ela, ja eu
~

Parece que o sujeito deste verbo t! best"1s. Leia-se rreJrfia.

1nentre eno n1undo uiuesse non acharia outro a1nor, nen seeria an1jga d'outro. E Troylos He disso: - Amjga, eu uos rrogo quanto posso que, se me us algun hen quisestes, que agora paresca, ca eu non quero que o uosso amor mjnge nen desaparcsca, mays quero quedes oy mays toda uja seia mayor, e eu uos juro c prometo que nunca Injngar por Injn, nen sera ja mays por outra canheado. E esto juraron anhos; ante que sse partisscn, e durou entre eles esta jura, ata que ela foy fora da uila e que a rre.eheron os gregos cn seu poder.
Cl\10
DIOl\IEDES TIHOGOIT A llHEA YDA
HECEBESSI~

Ql 1E O

POH

Al\IJGO

Quando llreayda foy fora da cydade,~ seyo-a a rrcehrr Dion1edes e Talan1on e II ulixas e Ajas e Mcnesteus e outros, 1Jen ento e quareenta caualcyros hoos, que os que mays pouco ualyan eran rreys e condes e duques, mays ela ya tan de coraron dlorando que non auja cousa que a podesse confortar, ca auja gran pesar, por que sse partia de Troylos. I~ Troylos da sua part.e ya tan triste e tan coyt.a<lo que csto era hiia grau rnaraui1la. E, quando sse anhos ouueron a partir, non sse poderon falar, pero partiron-sse de aly ssen outro cspedimento. Dion1edcs foy logo tornar a donzrla poria rrcdea. E, depoys que foy jndo, eonH'Ou-lle Diornedes tal rrazon: -Par Deus, seiora, gTan dercyt.o faz aquele que h uosso aiiH>r, se sse dPl n1oyto prea, e ru tcrriit" que n1e fazia Deus moyto lH~n, sse o uosso coraou onurssc, assy co1no uos auedes o 1ncu, e que eu ~t'npre fosse uosso en todoslos dia da 1nja uida. E, sPiiora, rrogo-uos que 1nc rrrchadcs por uosso caualcyro o por uo~~o a1njfrn. c auerf'dt'~ cn n1in hun

I~

fazf'l" llOil quiserdes, hen IIOS digo que tanto af'an PY dP sofrer por uosso nnor, atA que csto cobre df\ us. ~lays de ha cou~a ey gran pauur~ que us por aue11Lura tlesan1ades tnoyto a nossa gente c u~ atnades nH)yto os de Troya c fazcdcs gisado, ea 1 fost.es ent rc eles criada, n1ays quanto por csto non dPuc'des a serr sospPyta, ca n1oytas ueces o falar de n1oytus que nunca sse uiran, ncn ssc connosceran, que sse dcpoys quiscron gran hcn, c csto n1oyto agiia pode contrer. Outra cousa uos dyrry: sal,ede que nunca ja may~ anu~y dona nen donzela cn esta rrazon, 1nays agora hen ueio P entendo que o amor me tira para us e quer que scia eu uusso cn toda gisa, e non he seu rrazon, que IHnl spy rno tnutulo lunne que a uossa hPldadc tH'ia que non aia gran talenl[ r] de uos seruir e de nos a1nar c de sse cha1nar uosso. E des oie mays todo meu atnor c toda Inia asperana poiio en us, e ja mays nunca sera alrgria eu meu cora.on, at que erca seia de uosso amor e de uosso hen, e pPo-uos n1eree que uos non pese nen mo teiiadcs por n1al nrn por uilanja esto que uos rrogo. E, se n1c rrcehedes por uosso an1jgo, nunca uos ende uerr spnon onrra, e (\u hen entendo que Inoy prcado deue secr aquel que Incresrer deuc o uo~so f.nnor. Mays cu tles aqui Inc outorgo por uosso caualeyro e por nosso uassalo, e us rreehede-n1e por uosso, ca u<Js sodcs a primeyra a que f\U tal rrogo rrogey e serrtlrs a postre1neyra. E ja Deus nunca qucrr que n1e cu trahalhe de f.llllar nen de seruir outra, c assy scra, sse Deus qni~cr. E sahedr que, sse eu o uosso an1nr poder aurr, dr gisa o ssaherey ganlar que nunca ja rnays rrrehades torto, n(_an oyrcdes dizer nen retrahrr cou~a que uos drsplaza E, por que uos eu agora uein lri~te, ag-ia coydo de
(f'al
ua:-tsalo~ ', Sf' O
1

No texto

e.

fazer tanto por uosso fJinor, por que u<>s seredes 1noy Ieda e tnoy pagada, c todo 1neu coydado des oie n1ays ser eu fazer todaslas. cousas que entender que seran uosso seruio; may:.;, sefiora, trahalho perdudo he amar home e seruir aquela que por el non d neha cousa. E por ende praza-uos que seia eu uosso caualeyro outorgadamenl[ e].
Cl\10

BRE~:A YDA RHESPONDETT A DIO.MEDES

Breayda, que era muy sisuda e 1noy paaa t, rrespontleu-lle n1oy sisudatnent[ e] c uisso-lle assy: - Seiior caualeyro, non he dereyto nen rrazon de eu falar agora con uosco en a1nor, nen con outro nehun, ca us meesn1o seriades aquel que 1ne terriades por auiltada e por maa, e outro tal faria quen quer que o oysse. E eu hen o c entenuj por quauto uos prouuo ele dizer, e, sse assy he cn1o us dissestes, esto non sey eu. E ja por esta 1naneyra nioytas donas c donzelas rrcehen gran dno por engano dos falssos a1nadores, e grauc cousa he de con11w..;. er o leal amador, ca, por hun soo que seia uerda deyru, sson Inoytos outros eu que non ha ucrdade. B eu non queria, sse podesse, secr por us enganada, ca cu leixey moy ],uo a1njgo e leal, e nunca ja, en quanto uiua, outro tal poderey cobrar, e que- ria-lle gran IJen c el a 1njn. E leyxey a terra e as gentes con que fora criada e en que auja grande oprra e grau rriqueza e todaslas cousas cn que auja prazer c agora estou fora de tudo esto e por ende non he Lcnpo de falar en an1or. E demays hrn uos digo e IH~ no cnlendedes us que non ha dona urn donzela que sse tan agiia U('nrcssf' que por cnde 1neos nou fosse preada, <tuc ueio eu que aqueles
1

No texto paaaa.

I ..,:. ')

qtu trag-<'H S('ll f'<'ylo o 1 n1ay~ ('ottlaHH'Ilt[ <'] e Inays tneuh('rlo que podPn que aduro sse poden tnrobrir nen ganlar que aas ypzes deles noH posfacn, e por ende cu hcn 1nc g-ardarey, sse Deus qui~er. E us sodes tau hoo caualeyro e tan prl'ado c La paao, por cCi1no 1ne a Injn S('Jnelha, que cu non queria por nl'ha JnaiH'yra que enll'Ildlsscdes de 1njn cousa desagisada. E ben ueio que non ha cuo Inundo donzela tan fren1osa nell de tan gran prez que amar quise~~e a al~un que uos lcixar quise~~(\, JH'Il cnt<'Hllades que uo~ cu leixo por outra rrazon, S('non por que non cy talent[ e] nPn uolatle de to1nar enlf'ndcdor. Mays de hua cousa secdc hcn seguro, que, ~se 1nia uoi)Lade fosse de i.llnar algun, que non ha eno 1nurulo hoiilP que ante quisesse por a1njgo, ncn ' rnay~ an1a~sc que a us.

Bn~~~ayda sua rrazon ouuo acahada, hcn Dio1nedes que ela era de hoa rrazou e disso-H e assy: - Seitora, c1no quer que uo::; non plaza de falar rn este pleito, a us dou 1neu coraron e poilo cn uos 1nja asperan~~a, e amar-uos-cy senpre de a1nor uerlladl}yro, asperando rn ns n1ercee e quP aurre: des de IllU doo C Ille ltHnaredes por UO~~O leal an1Jg'o, ca eu por nr 1ua 1naneyra non sPy, nen posso contradizer ao atnor, que quer que eu seia uosso quito d'aqui ad<ant[ c]. E csto llOU nego, nen nrp-arey ja1nays e qucrrcy seruir-lo de roraon e de uo()tade, c el1ne dar g-alardoo de us, ca outra dona nen donzela non llc de1nando. E, sse esto non o po~so auer. ja 1nays, cn quanto ujua, nunca o seruir('y, e, s~e de

Ues que

cnteudt~u

No texto

am"~rs.

ns ou nesse algun syual de atnor, hPn lerria que cn toda esta oste non auja mays rriro caualeyro que eu. Diomrdes mays quisr~ra dizer, mays chegauan-ssn ja tanto aas tendas que IJc non podia falar a ssua votade. E, quando ueu que sse aujan ja de partir, trauou-lle ena mo e toino-lle ha luua tan cnru hrrtamenl[ e] que o non entendeu nehun nen o ssouho, nen a ela non lle pesou nen ponto c cl ouuo ende tan gran plar.er que non poderia mayor.

Da C1onira Troya na, puhlicada por A. Martinez Salazar, vol. I, plg. 30 ~ a :{I t.

XXI
~

[Um milagre de S. Antnio]

Muilas vezes acotnteco que o haro1n de lh~us satnto Antonjo, cohianulo a saude das ahnas, dizia aos pecadores os rcn1edios que podia por que saissein de pecados, e ajnda mais, que he cousa Inarauilhossa, apareia de noile a muytas perssas que dormiam, chamando-as por no1nc, segundo que elas o <lcziarp depois aos fraires, c dizia-lhe~ estas cousas: -Leu anta-te c Yay a taU fraire ou a tall sarcrdotc e comfesa-lhe tal prrado que e1n tall te1npo e cn1 tall lugar foy por ty cometido- o quall pecado nt1 sabia outro al~u srno1n lh)us. E asy por esta Inaneira foro1n muitos ali1npado~ dos pecados por o sacrunento da cotnfisotn, os quacs pecados n ousanam os homers por Yergoma romfesar e alp:fua maneira. E acomtC'eo outro sy hua Ycgada que hftn J,ar ue Padua, que avia noinC LionanloJ se COinfcssou a

samto Antonio c, amttc os outros pecados, cfr-ssou que auia ferido c seu pee a sua madre asy que a Iamrara t'm terra c hu ctnpux fcn. A qual cou:-;a auorrefPindo ao ])arotn de Deus, ctn feruor do sprilo, atnln~ as outras palauras de reprrtnsoin, oissc-lhc rsto: -- Oo pee que fero o padre ou a madrt' dtuia logo seer cortado. E a({Ullc hoillCClll n llO etemdeo dereitanHnte e aquell uaron1 -silnple por a culpa sua c por a n~ prenssom aspara de sa1nto Antonio foy feilo triste n l'oy-ssP lo~uo a sua cassa e cortou logo o pce. E as nouas desto fororn sabidas por toda a cidade c ,-ierom aa5 orelhas de sua 1nad r e. A qua1, _ ynLlo-sse a pressa a sua cassa, adtou o filho com o pee corto e, quanulo sonhe a rraunn por que auia cortado o pee, foy datndo vozes ado1nde estaua1n os fraires., qucrelanulo-sse de satnlo Antonio. que auia n1orto a seu filho por esta caussa. E san1to Antonio, vijndo a P1la c rotnsolaiHlo-a, esrusou-sst~ ligitiina1nrnte. E veeo rllc aquelle 1 bar ttuc cortara o pee e, f'azenHlo sua oraun1 ueuolanu~t.c e com gustia, ajutntou-llle o pec aa perna e fczc soL r' ellc o sinall da cruz e vntou 1 algu tanto cC> aquelas Inaos sa1ntas, c logo aquclle pee enlxericJo asy foy soldado c afinnado ron1 a carne da perna que aquele hon~e se aleuatntou Io~o sobre c1la, andando a hua parle e a ou.tra, alegrando-~c tnuylu e dando g-ra~~as a Deus e ao Si.Unto padre Anlunjo.

[O corvo de S. Francisco]
Sendo ajuda viuo sa1u Francisco, foy-lhe apresentado huu conto, o quall, por os Increhucntos do satnlo padre, assy l'oy cria tio an1l n\ u~ fn.tites c rntI

Entenda-se '"iquclle, untou-o.

~n

sinado que pareia seer companheiro da rrazon humanall, ca hia com os fraires ao coro e a todallas oras do dia e, quamdo os fraires lauauam as Inao~, querenulo hir aa 1nessa,. o coruo ou trosy laua[ u a] o seu rrosto e, e1ntrando com os fraircs ao rrcfcrtoiro, tornaua seu comer co1n ellcs. E depois por alguu1n lepo por soo verlude de Deus co1neou o coruo de faltar etntendidamente. E, veemdo csto sam Franlisco co1n prazer e c niarauilha, rnandou-Ihe huua vegada eno rrcfcrtorio que fosse aa emfermaria c ou uesse cuidado dos e1nferrnos c lhes procurasse as cousas neessarias. Oo que marauilha de dizer! log-o o coruo, asy como capaz da rrazo1n, hedeeo ao seruo de Deus de todo e todo. E hia por a idade de Assis e hia eps delle alguu, de mandamento de sam Fram.isquo, e, emtrclo por as casas dos rricos, em seu modo de fallar, pedia esrnolla pera os cm fennos. E os homees rnarauilhau-sse, e nom setn tnerehnento, e dau esmolla ao que hia rmps dellc, a quall elle lcuaua depois aos emfermos. E, eotno hua uegada ho hispo ellchrasse e rerc besse oferemdas, demandou-lhe o coruo esn1olla, asy cotno auja em rustume. E o bispo nom lha quis enltam dar, mais prometco ue lha dar outra uegaua. E o coruo, asy cotno f'Insinado, tomou-lhe a mitra e lcuou-a a huu carnieiro c, totnando da carne pera dous cnfertnos, deu-lhe a 1nilra cn1 pago. E o hispo, ouuindo aquello, foy Inarauilhauo c, pagando o preo por qur jazia, cohrou a mitra. Outrossy huu dia cotno huu caualeiro andasse df's calo por a idadc e tetnpo uo uerao c, deinatl(lan do-lhe t o c oruo esmolla (c), n lha u esse, foy cor re1ndo ernps dflle o curuo e ferio 2 ci) o hico ena c:;pinclla c o caualeiro ferio 2 rotn hfua vara. E outro
t 2

No original demandoullze. Entenda--se ferio-o.

lt7

dia econtrou o coruo ao raualriro, que hia caualgado, a1ntre Assys c Porincu lia, e leuaua c1n na cahaa hfu fretnoso so1nhreiro. E, acordanHJo-se o curuo r.otno o fPrira o eaualeiro. arreuatou-lhe o sotnhrciro da calH~~~a e lPixou-lho posto sohrc hua aruore Inuy alta. E o caualciro dcl~Indco do caualo [e] solio a aruor por ellP. E enttatnto Yrro o roruo sohre o raualo c, fcrinulo-o c(} o hico f'orleincnte, feze-o fug-ir co1n grande eorreduira e asy se Yingou do caualeiro. E, quatndo nloi-reo s Fran1isquo, cunlc.ou o coruo dr <'Inferinar p-rauen1enle e n quiria co1ner nehuua cousa. E, eotno lhe dissessem os fraires que s~e fosc aa supullura de satn Fratn~~isro, elle logo lhe ohrdeceo e no1n quis partir-ssc de aly, nc1n con1cr, nPin hehct, 1nais aly sr leixou n1orrer de door. Cotlice n. 0 91, publicado pela Acade1nia das Seirnrias de Lishoa, sob o titulo de C1nica. da Onlmn dos Frades J.J!c-nures, resprcthan1ente a fols. J 00 H c V e 138 H e N c paginas 2f>G a 258 e :~Gn e 370.

XXII
[Aiveitaria e Aves de caa]
DAS DOORES DAS PF.HN.\S DOS CAC \LOS QPE LIIES YE PEH ALGt:li.\S Fl4,l<~HJil:\S OIT PI:n .\LGUl,S CAJOES

Muytas vezes aqurPre cajo1n na~ perna:; do cauallo .lc cou.e tl"oulra hPsta ou da fprjda ou d'a)pu t.~lrt'pe

~v

que lhe entra per ella. E esta doena cha1nam em latym lesio faleis e ern nossa linguag ferida da perna. E a cura desta doena he taU : Se o jnchao ffor de danamto ou de ferjda, rraya-lhe todo n1uy he1n, c oesy ffilha alosna e alfauega de cooura, que chaIniun parjtarja, e o gigante e Inalha todo cutn hunto velho de porco e boa cantidade e deyta-lhe do mell c do azeyte e da farjnha do trijgo e faze todo feruer e meixio 1 todo ataa que scia eoyto, e pon-lho assy queete sohrelo logar tenperathuncte c lega-lho, c assy lho pe tres ou quatro vczcs ou majs, se conprjr, c tolher-lh' a door e adoar-lh' os ncruos. E pera esto he ],oo .outrossy o .unlo da a1osna e do aaypo c da era c do huuto ycJho, tanto de hfiu coIno de outro, e huu pouco de vjnho hranco e d'azeite e dcyta-lhe da farjnha do trijg-o e coze todo c n1eixe-o hein e pe-lho 1 queele, assy como dicto hc da outra Ineezinha. Outrossy presta per a cslo o umo <.la losna e tlo aypo, 1nesturado corn azeite e con1 1nanteiga, e deytar-lhe da farjnha <.lo trijgo c cozer todo, er porrlho, co1no ja parece. E, se este dapnan1ento ffor d'algfiu paao ou d'alguua espinha que xe lhe meta per ela e lhy Yein a jnchar, rray-lhe aquell jnchao, coIno dicto he, e ponh-lhe tres cabeas de lagartas malhadas c1n ciina. Oulrosy lhe presta pera esto a rrajz da canavea e <la crua tunjz, se as malhare con1 1nantcig-a e lhas poserc. Oulrossy lhe prestar as lcsrnezes maJhaoas ('Oin Inanteiga C coylas, SC lhas poserClll C ilna, Ca c~las 1neezjnhas todas virtude u'aljnpar as chagas c Lirar CIH.le cspihas ou que quer que jasca dentro. 1~, depois qup lodo ffor tiratlo, cure na chaga, corno outras. 1~, se pella veulura se naqucll lugar fazer vur1no, ftur-no c1n fundo dellc co1n ha lanoo e, d('pois <JIIP for liurP, ('lii'C-llo, ro1no as outras
t

Entenda-se meixe-u.

rhag-a~. E, ~t~ p\la \'t'nlura se deslo fezer ~obre osso, quPyina-o co1n fferro feruenl e runujnhauchncnte.

llo J..i,,ro lr.f!,t'iloria, de- ~l('slrc fiiraldo, 0 codir~ n. '!2~l 'l da Bihl. ~aciunal, foi~. ;~o
\'a:JIV.

Do proido que a aue ha nas pernas e come-as


1\conlt\re aas \'('ZPS que as aues hatn proido no~ lug-arc~ etn que lhe nascc1n as penas nouas, c este proido no1n hr gccrado d 'ou r ra cousa, saluo do so-

hrcpoiatnPJtLo do sangue. E ('sto parecr per loa rrazoJn que he assy, que, quando as an('s t'sl;un en1 te1npo que tlerriJarn as penas Yelhas e lhe YCl\In as nouas, t.odo ho rorpo da llUC hc doorjdo e Inctido en1 sang-ue nouo, c ('OilUC que ludallas cous..,as grpradas de nouo, n ta1n ~ooiiH'nlc das aues 1nas dt~ todallas ou Iras criat ras, quando assy tnel.e d( nouo, todas ha1n este proido, c assy he per tl'or~a que se eore ou esfregue a algua cousa, porcn1 dit-!o qu(~ e~lc proido, CJUC a~sy Yl\In a estas aues, hn poJla ssohredieta razoJnJ e por tanto conYC que Yao cotn o bico aaquelle lu~.rar. quando o proido he aujuado, c t1prrta1n en1 i:H}H'll lugar e o hit'o c trazL\lll ~ayr ~an~.tue e do hy cn di,He aei'de-s~c cada ycz 1nais o proido_, assy que a~ pC'nas da aue prreren1 e Yao prra 1nall c, porque, cada yez que o ~ang-uP ~~e st\ra flin i.H[UPll lug-ar c per as outras ptnas entra ho proido que aly h(\ e ho nojtl que lhe o sangue faz, que ssc qualha nas outras penas, ronue que padrranl as outtas etn que o proido n hr. E, porque a auc nt1 he criatura e1n ctuo aja JT~zotn. n se sahe, ne pode p-uardar, netn podL\ln neella lt\cr tall ~uarda eotno nas uut.ras anjiinalja~. IH'tn podt\ln auer

1 .iU

sangrjas, porqu.-. seu rorpo norn he desposlo, srgundo as outras criaturas que aquell proiuo harn. E digo 1najs que) sse vjsse que as aues tiras~ern as pena~ velhas no tempo do jnucrno, qu()ndo as aues norn rnudam, teerjarn que as rrazoes sobre dietas norn crarn conujnhauees nern verdadeiras. E eslp proido deurs sohrorrer ern esta rnagnrira. Ffilha o azeuer ~acot.rjrn c Inoy-o e antasa-o eorn o rnell c pe-lho t'lll aftuclla.s penas hondc ssc a aue eo1nc c huntalhas hem scrn doo c tra~n-o a nH~ude na rnao, e assy ho poders gnareecr deste proido, e esto lhe Jl'aze_, cada que vires fJUC se aquella rncezjuha derrete daquclle lugar de gujsa que setnpre a rnrczinha aly seja. Do Tratado das cn{cr'l!lidadcs da.s arPs de caa, do rncsrno autor, id,crn, fols. 52 V a 53 V.

XXIII

A esmolla
A esrnolla, segundo diz santo Ag-ostinho, hc cousa santa e arrcrta as uirtud~s e 1nlg-oa os peeados e prolonga os dias .da uida c d Ineredn1ent.o ante Deus e liura o horne de pena e .i unt.a os homccs aos angeos e deparle-os c alonga-os dos tliahoos e he 1nuro rnuy forte da ahna que nt1 pode seer entrado. E uiz a<leante nosso Senhor c diz a cada hu assy: <laqueio que cu dey a ti d tu a mj e eu que to dcy darei-te por elo galardon. E diz en outro Jogar: aquel[ o] que [se] d ao pohre nc1 hc dado, mais he enprestado ct1 n1uy g-raHdP g-uaanho e prol tlaquel que o d, se o d., assj f'OJTJo tleue, por que aqucJo

13 J

que aqui he dado aos pobres Sl'r f!alanloado no ('CCO eenlu por hiiu. E diz: pero que dcs o teu, he piedade c door de uooHLade c jeiuu, pero Inelhor hn se <' el ds o alheo, que he aquelo que todo hs a desen1parar. E diz: jeg-u r ~s1nulla he tluhrez ben P JnrrrPe, e gen c~rnoiJa he IH-hu IJcn, se o honu_1 pude fazcr. I~ diz sant.o Agostinho: tstnolla ual seu jep-iiu c jPgiiu n ual sen cstnolla. E diz san (i rego rio: u pode a esn1olla reinijt aqucl ([UC, roubando o pobre e fazendo-lhe toda sobe rua c Inal q uc pode, (c) depois faz csmolla, tal esmola n parece ante a face de Heus. E diz este 1neds santo nos ~loraacs : son a 1g-us qnt', quando lhes d(Inanda o polnc por amor de JJeus, n lhe quere dar a esrnolla e dizcn-lhe Inaas pal(luras e deshonestas e, se fazrn alg-as obras de piedade, perde g-ran galanlon de lunnildade per suas 1naas palauras. E por ('Udc dcurinus a fazer o ])Cll por piedade e dar a csinulla c luunildad. I~ diz este Inecsnto: drue1nos saber que aquel d arahadanH3tc que con aqurlo que d[t ao pobre uu Iniguatlo totna cn sy door e pie<lade e ptinu)yraIncnte se dooe da lazeyra daqucl c. df'pois aeorre-llu~ c ohra de Iniscrieordia. B diz san Jeroniino: certo scy que o hraadu c o clan1or e rrog-o que fazes que sohe aas orelhag de Deus, se ouuircs o pohre c o farnijnto, quando te cha1na. J~ diz e~ te mees1no: treH son as 1naneyras da_ e:;;molla: h ii a h e ('orporal nlrJtf e, as~i cn1uo ~e ds (los teus hees aaquel que JH1 ten nada; a out.ra he spiritual, assi cun1o quando perdoas aaquel que contra ti pecou; a terceyra hc se tornas aquelle:-; que andan r1n 1naao ean1i11ho r en Inaao proposito de fazrr Inaas ohras c os trag-es a hoo t.enno e a ho caBtinho. per que sP tire daquele 1nal c que st. E, se
Pll fi OUlll'I'CS Srienria <le
Jleu~, lllO~Ira-lha

C Pll:->i-

na-os

t'll

ella. E diz sau Ber11ardo:

o hoHH\

se Ie-

g-lias, n leixas por cn de sr-tnelhar o diaboo, ca el nuca cutneo; se uclas, nf> dl'partes por csso a tua setnelhaua dei, ca cl nca dornu~; se tces silencio ne en esso IH) o uenecs, ca el nca pecou per muito falar, Inais cn esta cous(\ soo o ucnccrs e sohrcpoiars, se ouueres caridade e fezeres estnolJa. g diz Cipriano: n pode rreec),cr ntisericordia de Deus que tnisericonlia en sy n ha. E diz sanl.o l~idoro: do que guaanhas p(~r teus trahalhos d aos pol,res c n tornes a hu de que des a outro. E diz este Ineestno: n se deu e fazer a esino) la c grande arroydo nc pesar, ca por a tristeza despcrere a mcrcee, 1nais entonce hc hen dada, quando se <l c uotade alegre. Onde diz o apostolo: o dador. alegre anta Deus. E diz lleda: en halde tende suas n1os a Oeus o que as 11 l.t~Ju.le, segundo seu poder, ao pobre, rrogando t e detnandaudo.

Do iejuu
O jeiilu, segundo diz santo Ysidoro, he ahstincnda de toda rousa defesa n tan soli.uncnt.c por a ley 1nais por a ssua propria uoontadc. E diz san .Jeronirno <[UC, rnquanto Adan1 jciilou r fez ahsLint1 cia no parayso terreal, en tan Lo steue e1n gloria e, tanl.o que coJnco o po1no que .lhe foy deft~so, log-o foy enuiadn e fora dela. g diz san Jerouirno: jniuu acahado he, hu se fz estnolla e ora{~on todo coinpridanH1 te, ca por ieglu c por ora~~on son detnostrada~ aos santos as puridades e sc~Tedos celcstiaiu's. E diz sauto Isidoro que os jciuus son anuas nury fortes pcra as terntar(1oPs dos diahoos e pera seercm mais cedo uen{:udos. E diz 1nais adeantc: Inostra-nos Deus co1no uenau1os as tcntaocs dos pecados. s. per jeiilus e
1

No texto pobre ao rrogluzdo.

pPr oraoc~, seg-undo o que diz o Puang-rlho, quf esta geerat1 uos dc1nonios u a poderen1os deitar de ns se n per jcgin c per oraron. E diz est.e lllPeSnlO: dCUC'ITIOS hcn UC U~ar e oJnar, enquanto jPic.uno~, ra nt1 con1cr c ohrar n1al he ~rnH\Ihar aos diahnos, que ura roine e sou ~l'lll}H"P tt\nta<lo:-t de 1nal conl.ra os hotnecs. E aqucl que faz ah~linf ria dos con1eres corporaaPs parta-:-tsc de faz(~r tnal. E diz sau Jproninlo: tH1 pouc o srruo dP Deus acaha<lainrnlc orar, se ~Pn Inrsura co1ner ou ht~u<'r, ea, assi como a ch;una do f'ogo qucyn1a c destruc a silua, assy o jeiu n1ata o tnal c os 1naaos pPH~a IIlentos c os Pinhargog do diahoo. E diz e~f.e santo: p<'r jniiu son ~as as JH'sliiPncias do corpo c as pl\stj lrncias da 1nortc. I~ diz santo Isidoro: os spirito::; 1nalignos ali se chegani rlles Inais, hu y{c eonlPr c hcurr srn. rpgla. R diz Basilio: a~sy ro1no pooe os f'rcos aog raualos. as si dt\ucnlos (nf'rPar as nossas carnr~ cC) jeilus, c IH) queyras dar esforo ao tru corpo. por quP queyra lidar rontta o spirito, 1nais srn1pre sria a carne suieit.a :1 ao spirilo. por Lal que ohcdet~ra ao~ ~Pu~ Iuandatnentos. E u quriras cngros:-;ar a serua, p<'r que despreccs a spuhora, tnai~ Sl~ia-lhe ohrditlnte en todolos mandatnentos. E os tnuitos cotneres ni) t.au sohunrnlc as ahnas tnais ajnda os corpos deslrnut"\nl. E Inuitas uezes pelo gTaudc rotnPr ~ou qul'lnantadas as foras do eslatnago. E todo aqucl que as suas carnes der a spruide da pura uooHt.~nlP sPra atorn1Pntado r o que as Jnuito criar dorr-s" dPpnis. E diz Seneca: qu ao st)u corpo ~eruc n ht"\ liut(\ ra n1uilos serue qur ao srn corpo Sl'rtu\. E diz ligo: disse leshu Christo: Eu rrefarry o hon' e Eu o dl'Sr. upy, pois aquPI rrc<'y ~. CreP qnP lltus podt"\ fazPr
1 No
2

texto suieiect'"1' isto , cruzaincnto Je sujeit~r e suje.:t~1. No texto cree,ey.

o hotne e desfazer. Onde el uiz: Vijnde a mi touos aqueles que trahalhades e sodes quebrtados, etc. E diz San llf~rnardo: a oraon guaanha uirtude do iciu e o ieiuu mercee c graa pelo orar. O ieiuu esfora, a ora.on santifica o jeiuu e apresenta-o ante llcus. E diz santo Agostinho: o uentre uazjo d vigilia r oraron c, se est hPH ('heo, aduz so1nno tnuy
gTaut~.

riryc-u, de CunsutaroJil' no C<hee a]coharen~e n. os 2:11-_ a fols. 4 O H a fuls ~I. V. 211


Do

[Pecadores convertidos]

Dauj(l, o prufi'(ta a que lh~u~ auya feito tant grant cortesia rotno l.iral-lo das ouelhas e fazrl-lo rrey dt~ tudo seu pohoo (~ liu ral-lo das Inaos de Sau 11, que o persiguia aa morte, e dnclarara que de sua linhagctn Hlharia carne lnunanall. (e) csque(~O lodo prr hiu 1naao oolhar c rayo r1n adullerio. Ca, ~(~gundo diz a cslorca do segundo liurn do~ rrcis, clle lonthou a Inolh<r a huu sru leall c litll caualeiro, que dcspois f('Z Inalar per taiotn, non1 st~In gra1n dano d'ou tra sua g(~ntt'\. Enpero lTPprPndPr-no e eJI<~ se co~tluet~ dorenHnte e hotnildous~e ur.rdadcinuncntc de eoraotn. 11on fingido, as~y cotno fazPnl alghiu~, eu sa1n tarn tnaao e tan1 perador que uoiH ualho netn spy uada. g, s~c lhe rf'~ pond l'lll : {"e r to a~~ y hC', (' 11 t :-; Sillll logo fora de ssy. MC's ellc se lnunilldon prr JH'rHltna urnladeira tanto que dPspois tlle fpz conyPJwia q w~ a 11 ia Illt'l'f'rido

hua pouca d'aug-ua. E, quando lha lrouxer, n a quis _JJeuer, Ines ofcrecco-a no sarrificio a Deus e por jsto vcco a lain grande graa que Deus disse dclle: lnuc,n-i Drrnt vjr-u srcu nthun co1 1ncion qui 011111es vof.U.!lfates 111('0S [frtl'if't ?]. En arhri, uiz J)rus, hn hotnein seg-undo Ineu corat1, que far toda minha liO(>Htade. llaa dorc Jhp:-;n, hrn1 nos hc ucnJadcira a palau ra do sahf'dor, que diz -Jnollis 'rl'SJulsio (ra1iyit iran1, a rt'posta hranda qu(~hra a yra do jujz: per sse conhecer c luunildar aquelle gr pecador Bauid vos ucnceo, quo non podres sccr uenido per ncnha fora, tanto que vs lhe tnoslrastcs uosso~ srgndos, segundo parre('O nos f'rPinosos salinos que tdle fez. Pois non Sf' tleue alguu pecador desconfortar. lH~In drscsperar de Yijr a prrl'eironl.

Outro exemplo semelhaujl de Mateu e Paullo


Aynda por confortar e esforar O!"i pecadorPs en1IIH'Ut.arcy alghi1us outros. San Mal.lu~u, que tra canhador e uall poueo 111ais que ladrotn, tfoy escolhPito a estado d'apostollo. g s:un Paullo, que rra hu grande pers~iguioor da santa lgT<'ia de lhesu Cristo, (e) ern ponea o'ora t'lle foy as~y Inudado que lhr~u, que elle dan te prrs~iguya. lhe foi tatn doe etn eoraron1 e c1n hora quP. c1n suas dores e fretnosas epistollas, ({ti<~ elle fez por alt)lnrar a ssauta lgrria, o nonuou hen1 quinhPntas tH:zes, e, de~pois que lhe cortar a calJPa, rlle o uorneou clararneu lt'. Porque setn duujtla o no1ne de lhcsu Cristo lhe estaua ficado no coraorn, aq uelle pPrs~ig-uidnr, co1nvertido e tl'eito aposto) lo, YPO a lall perfeiotn que nehiia tnadre potle scer 1nais tlr~eiosa de criar ~eu iilho que elle era de todo o Intnttlo nlrtt'r no paraiso. SP~uru.lo pane t'nl suas Ppislolla:-;. E. aynda tJUC elle fo~se aute de sua cotnuers~an1n ~aie~ e

rrico e despois foy rraulo uo paraiso, elle se auia por muyt.o pecador e uczia: renit Jesus pecatorres saluos [are1e quorru~n prnus ego stMn, lhesu ueyo por saluar os pecadores, uos quaaes eu sa1n o priHleiro, quer dizer, o qne 1nai~ pecou, que non san1 diuo seer cha1nado aposl.ollu. E an1oesta os outros a homilluaue e fazer de s~y prqueua couta: qnj sse JHtlat aliquid esse, c-u111 nichill sil, ipse ssc seducil, quc1n cuida, uiz elle, uallcr alg-ua cousa per seus Incre.itnenlos, con1o PlJe nin scia 11atla, sy Jnre~nno euguana. E, por que ~'elle hon1ildou, foy assy rxalado. Do tastclln Pcriigoso, codiee 11. 0 27~ J I~' fols. J 't 4 H a I -15 V.

XXI\T
[ Crtes celestiais]
DAS COl'SAS Ql'E FEZ lllEZIT CllfiiSTO

ficaes cortes fez O Plest.ial en1perador por grande proueito e hourra de lodo o srnhorio. Estas cortes forom feitas em hu canpo 1nuy grande e n1uy freInoso, todo eontprido de ueruura e de flores de Inuitas e desuaitadas roJJorcs r de prcrioso odor. E todo o ra1npo era crcado rn1 rrdor de Jnuyl.as aruorcs 1nuy fre111osas qun daua1n fruytus 1nuy dores e tnuy sahorosos c de JJHtyl.as guisas. J~ a redor do caupo corrhun auguas nuty liinpas que saynn de 1nny claras fonlPs fJlH' rnt aqu('llr canpo naiant. Todo o caiDp rra CU lH'rl O por ritlla de hllll nn1y ruo pano de sirgo de huua f'ollor de Hluy tino aznr eo1n es-

trellas u'ouro, cantas ctn Pllt) cahyarn. E a redor tlo canpo avya n1uyt.o~ panos ric(uneutc lavrado~ co1n 1nuytas e tiPsvairatlas cstorias e co1n lavores 1nuy frernosos c cn1 1nco do canpo est~na hua cadeira rrral de hua prdra tina, que rhatnatn jaspP, nuty :alta c Inuy rrica1nrnle lavrada. E a fundo dtlla jit ll(Uanlo estav;un oulTas dua=-' rad<'iras, tnuy rl'ieas e mu y fn_ltnosas, hua tlt lias de Inarlint e ou l ra prd ra ~ue eh;unanl lahasl.ro. E. afora estas r.ad<~iras, cst.avanl n1uylas sPetla=-', nuty lrn1 apostada~, c tnuylos )~l.rado~, ( P) ruhcrt.os de 1nny ricns t") nuty frrn1o~os
)llllOS.

E en1 aquella rreal cadeyra, qur Pra Inais alta, ;~ya scPnt.atlo huu ha1on rnuy aposto e 1nuy frrtno'o; a estadura do st")u corpo l'l'a tnea e he1n rotnlosta de spus nr1nhro~. O ~eu \'11 lto Pra venrrahil ' oncsto e de tal aspr.ilo que .l({liCllcs qup o oolhas;rnl hc1n o puderiatn an1ar e (.(tnrr. Os seus calelos da cabea eran1 dt") collor d'avclla hetn tn;ulura era1n chao~ ataa as orr1has r ahy a fundo eran1 ncrcspados e j quanto atnarellos P Inais splantlecntes e eheg-uav(un ataa os onbtos. Et'lc glorioso .'arorn avya rsparl.idura cn1 a cabea, asy cotno vyan1 cu1 euslutne os Nazanu~, que entre os Judeus ran1 os Inais santos. A fronte daqurllt1 hanun era lana c muy clara c as suas fars sr1n tnagooa r em rrugadura cotn roiJor vennelha trn1prrada, que tr dava grande l'retnogura. A sua loea e o ~eu naiz enun taapg qne notn (nya que rrprendcr, P a ua harha rra aYondosa de caiH'Ilos_, todo~ iguaars Lc1n concordados; no1n rra longua. 111as era parda ctn duas parles rrn no q11Pixoo. O seu oolhar ra silnprrz c Jll(Hluro, th") g-rande rnrdura, os olho~ uazeos e tnuy fn\Jnoso~. As suas tnao~ c o~ =-'t'll=-' raros cratn nu1y drlleilosos pera ,.et")r. 1'al rra Ja apo~tura que vrntatltiranlrntc he dilo drllr que e lllais frelllOSO (jlH-\ to<lollos hotllllPS.

Este Laro1n ta1n aposto tyuha vi~tida hua visti~ dura longua ataa os pees, 1nuy fre1nosa de muytas collores, e era cinto pellos peitos de hiia inta d'ouro fino. E em na vistidura estavam leteras que deziam asy 'trey dos 'rreis t sse'11ho1 dos sseniLo'res. Os seus pecs eram calados com ha ca1ad ura que pariia ouro. Elle tynha e1n sua cahr.a ha coroa de pedras pr<>.iosas de quatro collores. lla parle da coroa Pra de ha pedra verde, qu_e pasava toda~as \'Prduras de todalas cou~as do Inundo, c era tan1 csprandc.enlc que hern se podia home1n ycer e1n ella co1no rrn espelho, c1n guysa que todo o aar em redor ue sy fazia verde. A oul.ra parte da coroa Pra de ha pedra vcrinelha, collor de fogo, quP lanava de sy rrayos, asy co1no dl(Ullas de fogo; a outra parte da coroa era de ha pedra nnarclla collor d'ouro; a outra parte <>ra de ha pPdra, n1uy alva e rnuy esprandeceule, asy eotno a augua, quando l'eren1 Pm ella os rrayos do sol. Tal coroa cotno esta de qua tro collorcs, asy ro1no h e h o aarr.o elrslial, tynha c1n sua rahc.a aqu~1.lle glorioso haro1n, e t\In su~ ntao tynha hfu 1ivro arrado co1n sete sePilos. E a redor da catleyra rreal estava toda a cort' (las hordfies do~ sspiritos eJestiaCS C lyuhanl lllU)'tOS e 1nuy graeiosos ~o~, e dizia1n 1nuy doct's can tares e Inuy prciosos louYores ao elc~tial en1pr rador. E, depois que tangcrotn e rantaro1n pca1 grande ~pao, lan~~arcnn-se soln<~ :-;uas face~ ante calleyra do glorioso larotn e adorarotn-no dizen~h
a~y:

- fiePuroin c rlaridatle c sahedoria e gra~~a~ ' virtude e hourra t' frt'tell'za seja a lll'ug Lodo podr roso. :\Ine1n.

Da Egreja triumfante
En1 hiiua daR cadryraR que rRtaYam a rcrra da rreal cadt\yra do harotn g-lorio~o sgya a~rn tada hia rrPinha, IHUY f't'ClllO~a, COilYClll a ~aher, t'lll a caueyra do tnartitn aa ur.csta patL<\. E esta rreyuha cslaYa vistida e cuhert.a de ~ol, c r1n ~ua cahcra tynha coroa ue doze P~tn~llag, IIHIY ~pltHltl(\('(~lltrs, e t.ynha a lia ~oh os sru~ pees. E a reuor dclla estaYain IHUytaR f'Oinpanha~ ur InnytaR Inanryra~. ~- barncs c n1olherr.~, cuhcrtas P Yislidas cu1 vistiduta~ alYa~, e Ruas coroas d'ouro c1n as cahra~. E t\tn sua~ maos trazia1n ran1os de pahnas nu1y egpJandeceutc~ . c era1n muy hrn1 guar. nidog tln desYayrados aposlanltnt.os. segundo ho egtado e roudironl de cada ltiu~, que sr cria lcngo de contar. B r~Layan1 Lodo~ aute a cadeyra rreal do g-lorioso hannn. E tiraro1n a~ coroa~ das eabra~, dizendo: ~ Senhor noso Beus. tu cs digno de r<\rehcr ~do ria e honrra e Yirtudn,. por que tn c~ dipno de ahrir ho livro e soltar os sct'los dtlh\, por que tu f'o~t.c Inorto e Lu no~ n\IIH'Ste etn no tt\u san~ue e de todas as naocs do n1un;lo e fcsestc-nos n:egno perdnravel e rrrynarnos pcra srtuprc sobre a tcna elegt.ial. g aquella nobre rreynha eotnrrou de fallar com n1u y grantl c rrrYPrcnra ao haro1n g-lorio~o f'Ill esta guysa dizendo: -Gloria e lonYor e honrra e virttule sPja a ti. rrey, Chl'isto, clr~Lial CIHJH'l'iH.Ior. Aleg-rar-n1c-ey en1 ty, porque 1ne vististe de vistidura de saudc, e, asy co1no a l.ua II1olher, 1ne coroaste de coroa, c por Pin Sl'jo ru (\tn e~ta ratleyra, co1no rreynha, e no1n 8O 1 viuya e j 1nais nunca Yrrc\y Juyto.
t

No texto soo.

A isto respondeu ho gJoriosn haro1n e dise : -Eu so 1 co1neo e fi1n; eu so t priineyro e eu so 1 pustumeiro, e so t per vivo e fuy morto, e ora so t vivente pera todo sempre, e tu rcynars COIHigo RClll filn.

Da Egreja militante Estando asy ho elest.ial e1nperador rom toda a cavalaria dos ecos, asy uos angeos con1o de todalas santas allnas que so1n e1n a e1Pstial gloria, a([Ue 2 vem hla Inuy aposta rrt~ynha uas partes do onriente. E esta rreynha trazia hiia vestidura dourada e era 3 cuherla e1n redor de 1nuytas e desvayradas collores. Con1 eJla vynharn nu1ytas g-entes ue dcsvayradas na.oes e de Jnuytos e' dcsvayrados aposta1nentos e ricos, e as visliduras eram de desvayrauas roJiores. Muytos haroes e Inolhercs vynhun co1n ella Inuy ricamente guarnidos, e estes eran1 chegados a ella, Inas nHJyt.os 1nais cratn os que vynhain arrcuados dclla, e estes andavmn dcsapostatlos. E e1la trazia n1nytos cancllos, rarregados dP speias c uc rnuyto ouro, c pedras prciosas; r lia vynha n1u y frctnosa P Inuy aposta. E;. emulo eu Irou pelo grande eanpo hu eslava o relr~lial en1peratlor, comPou a dizr.r a outra rrcinha: - Que1n h e esta que vrtn asy co1no a Inanha, que se ltvaul.a hPBl frtHtnsa, asy rotno a llia pscoJh('ila, asy eon1o o sol .cspaulo~a ao~ uwao~, a~y eotno a az das hoste~ h(Jn ordenada? A eslu rrcaspotHlPU h o f'TJlJH'tador rfllestia I :
t No texto soo.
2 3

Idem ,tqui. Idem e/la.

-Esta hc a rnynha orit'n lal que pasou per o deserto, asy eo1no vant nny delguada de fun1o de spe.ias de tnyna c de cn.enso c de toda las outra~ cousa~ de IJoo hotlor. g ora Yetn dos fiins da terra a otnyr a tnynha sabedoria. E logo e lia ficou os g-iolho~ C'In terra onde [ estaya] o etnperador elesl.ial, c elle a ton1ou per a mao e dise-lhc: -V en-te, spo~a tnyuha, fretnosa rnynha, poonha ntynha; yen-le c stras coi'OiH.Ia e pot'r-le-('Y na radt'yra rreal, ([UC ntuylo cohyo a lua t'rentosura. E ('lia Jhe re~pondcu: -- Oo St 1lhor, rrayz de DaYy, estrt'lla branca tnatinal; oo sol outient.e e1n as altezas, splandor da luz . perduraYPl; oo rrey todo podero~o, hryja-tne do llcyjo da tua hoca c conf'orta-ntc, c daa etn a tnynha ling-oa palaYra dereita e hent soanll~, peri.i eu de1nostrar a lua gloria e a lua grandeza.
1

Do poderio que deu o emperador elestial aa egreja mellitante

Enton1 oferereu aquella ITcynha ao ('Hlp(r;_ulor relestial tnuytas esp(rias e tnuyto ouro. E cllc a hry.:. jou na hoca c setnlou-a e1n a outra eadeyra que estava na seest.ra parte e di~c-lhe: - ~\sy cu te c~tabell"\o sobre as gentes c soiJre !)S rreino~ c te dou poder que destruas c dt~straras :ts tnaldades e as falsidades e plantes as Yyrludes e 1 Yerdadt~, e iH[ucllo que tu dclcnnynares ~ohre a erra secra detcnuinado ent no rceo e a t y dou as ~havrs dos rreynos dos cco~. Ento1n lhe pus na eahera hla ('Oroa rreal. E logo >s ang-cos cotn('~~annn a cantar altas Yozes dizendo: -Esta h e a rnynha do splendor deYptal, ~posa

1 I 4.

do clest.ial etnperador, que he virg-e1n e Inaurc de n1uytos filhos; esta h c aj uu La da a lhczu Chrislo, e-. lestial e1npcrador, ro1n glude de f que se no1n podo corron1pcr, e a elle se esposou consigo e1n f e ctn justia e etn nJiserieordia; esta he aquella rreynha de que1n falia o propheta, vislida ctn ouro de sabcdoria co1n n1uytas desvayradas g-raas c Yirtudcs; esta he prezada de toda las g-pntes; per esta as filhas dos g-enliis adonun a fa<'c de Jhezu Christo, ofererendo-lhc docs de dcvoron1, c os rres dos poentes e os prindpes c as Yirgt-;es so1n trazidos a o rrcy ,clestial cn1pcrador cn1 prazer e e1n grande aJJegria por esta rrcynha: hora quen1 ouYer sede. c desejo de sabedoria d(~nlaiH.le a esta rrcynha c ella lhe dar augua yyva de clara sahedoria e de consola~~o1n deyynal; quen1 no1n sahe p<'rgunte a esta rreynha c cHa ho rara certo.

De como a egreja millitante reebe graa de lhezu Christo elestial emperador


Grande alegria foy feita por todas aqucllas cotn-

panhas que cstavan1 cn1 nqucllas rreaacs cortes. E o einpcrallor relest.ial cstaya BHIY ledo c lllUY gracioso corn aqucllas duas rrrynhas. llua dellas estava c1n rnuy grande foJgan,a, oolhando a fare do eulpcrador cn1 que se dch~itava, rnais esta outra, que era da terra do ouricntc,- estaya rnuy pensosa, por que ella avya de liYrar todollos negorios daqucllas cortes. E leYanlou-se da cadeyra c rhegou-se ao f'IIlpcrador C}Cstial C falou COIH eJlc per grande sparo. E ellc a heenzeu c as<'lllou-a eiil hua caueira, ("()lllO ante slava, c Janou suhrc ella huu rayo de luz, asy coiHo fogo IIIUY spraudeee11te, que a fazia S<'er Inuy clara e JHIIY frentosa. E lndala:-; rorupanhas a olha-

t'OIJl gT(tlldt rnaravylha t' ('stavatn todo~ <allaE entoJn aquella saiH~dor lTt'ynha oulhou ('Oiltra o entperador cotn a~ Inao:; levantada~ r de~hy tornou sua face contra os povoos que coin ella ,ehcrain e contra outraR gentes de desvayradas seitas c de dPsvayradas ereenras, que est.avatn en1 aquelle g-rande c.anpo. J~ ally est.ava1n .i udc>u~ c Inouros c g-cnt.ios c g-rtg-os de tn u ytas LPrra~ e esta Yain afastados da nuty gloriosa tT<'YHha. E e lia corncou sua. rrazon1 IHLIY apostadaiHenle e1n rsta guysa que se stguc. Ha Corte !lnpcrirtl, edio da Ca1nara do Porto, l!liO, pag-. 5-U.

varn
tlo~.

SECFLO XV
I
O Cavaleiro Henrique
(DA SEPVLTI'HA DO CAV:\LEIHO IlE!';I\IQfTE E llE ~EtTS 1\IILAGHES]

Estaudo i assi a dda<h~ dP Lixhua su o podtr dos ;ristaos r ordenada e seruir.o de Heus, acaf'ct.u hu lia que soterran1 no nioesteiro de Sa1n Uicetc hiiu :aualPiro <Jur. auia nonH' Auriqtu P foi natural dha. aila a que dizen1 Bna, quP iaz quatro legoa~ aalPnl le Colonha, caualero hoo e hen1 fidalg-o c ahastado. le todos hoos cu~tutnes, c foy 1norto a entrada da. idade, fazendo nu1yto he per sPu rorpo <-' uPrlendo. le g-ra1n uountade o sstu sang-ue anln\ o~ Inouros'> aula paixon do Nosso ~al\'adol.~ .lho;;u Chrislo.

I 't

E, iazendo c~te raualeiro enterrado to dito mocst(itn, co1no dito IH', Nosso Senhot Jhesu Christo, que sc1nptr quPt' dar galanlon a todos aqtu:\llrs qur o ~rrue, fazia por el rnuylos ntilagrcs c n1uy Inarauilhosos rrn aqunla S('pu ltura e quP iazia. Ent.on uecndo os cri:;taos aqtulas tnarauilha~ que Bens por cl fazia lodos aquPies quP pn'ssas e cuil.as n pcssarrs aui, assi d'enlinnillade~ rotnc d'oul.ra qualquer cousa, r uistas estas cousas qun llnus por ri auia ft'il.as e fazia rada dia, ouuer-no por n1artir c os outros tnartircs que iazi s<pull.ados nu dito Inocsteiro Ento1n enun i dous ntancthos que ucer c rsl.f caualfiio de tPrra de Colonha c C() as outras roinpanhas que LH Pr na frota sobre os n1ouros, e eslPs tnancr.hos cr atnhos surdos c Inudos de sua narea c for hu dia ao Jnuiinrto daquel caualeito c d(itaron-sc apar delt\, pPllindo a [)(us nu~rct)P pt\los nH~ reciinetu~ do sa11lo caual<iro. E cl<s estando csto ador1nceen1 iuntos e o Jnuitneto c eles assi iazrnapan)eru-Ihes > dilo caualeiro r auito dn palnH~iro, e tragia sna ntao hfu hord de pahua, c falou aaquclcs manechos c dissc-lht\s assi: - Jlergcde-uos e folgade e _aucdn gr prazer t hy(h~ P faladt. . c ouuidP, ca pellos Jnt'us Inenciintos r d'cstes outros Jnarfit{'S <[UC attli iazeinOS este rnocstciro, que he assiluanH~to e Inotada de gr uirtud(. . , auedes graa guanhada do Nosso ~aluador .Jhrsu Christo, e a sua graa e InPr<ee cuosco hP. E, dC'pois ([Ue lhes esto ouun dil.o, dcsaparcct . . uliH\S, e os Inr('}HlS aronlar lf'dos ~ sao~ <""' quil.Ps df' toda l'('nnidad(' P for-sf' a PltTf'i P aos prelados da santa cgreja que Pr c Lixhoa P a todos os arr(aes dos rristao~, tnn ainda enton cstau na dita cidade, f' contar a lodos o InilagTe quP lh'S Dtus auia feito pc>llos tnPrccilnctos do santo caual'iro e dos outros Inarlircs, P outros~i a reurlat1 qur, lhes Deus tnosl rara IH r o dilo Ci.lll alt iro .\ tn riq ue. E cn t totlo
1

o pohuo lounou Inuyl.o o JH)llle de .Jhl'SU Chrbto e da sua 1nadrc Santa Maria, c ouucr o dito caualriru EnriquP fi gr rcurarrn.a e por tnarttr d(~ .JhPsu Christo rCi os outros rnartirPs, no sangnr dos quaP~ o dito Jnotst"iro dt San lTic{lp ht fundado r cdifit'f.Hlo.

DPpois d'rsto a poucos dias, acal'rco fJU~' hun cscndtiro do sohredit.o caualPiro Enrique, f[lll' fora na rntrada da cidade, f'ora Inal chagado do~ rn1ijgos dP grandes frridas, C tal Tilall<' ra fi LIC, a pOUCO ttJnpo dPpois da Inort.e do dito eaualriro En riqtH', sru srnhor, pas~ou o di to Sf'U rsrtHil'iro no ntons tcirn dr San Uictf' t' foy hy Sf'JHill.ado e hiia St'}Hlllura, a longe hondt-a i azia o di to st\u senhor. ~~, <1.--pois qur Pst.c pscudPiro assi foy fnlPrradn, a longe do Inoirneto de sPn s0.nhor, eo1no dilo h0, o sohrcdito raua1Pyru Enriqnf aparc\cPu dn noilP sonhos aaqucl qut~ t)ra guardador c seruidor da rgrcia do dito InoPstriro, e (-aste era Enriqut-a, lrigo, o qual fura estahelteido p(~ra sPruio da dila PgTt'ia, rotno i dito h<, t', apart\c{'ldo-lhP o <1 il o raua 1< i to, t1 isst\lhc as si: - LcYan t.a-t'~ t\ [ uai] aaqnt' I lopar hotHlt~ o~ rristaus Pnlerrar aqul InPn l'srudt'iro, a lonpt dt~ Ini, <' totna o corpo dclf' c lragn-o iH[Ui iunlo contigo. R o il.o Enriqnt, SPrnidor, tH\{\do f'~ta prinlPita uh;son, ni) flll'OU dt'la llC'lll lllla tousa. Enloll uef'O outra urz o tlito caualcito ao dilo Enl'iqtH\ sPrnidor ,- e disgc-lhe que t'tzc~~c c ro1nprisse aqnc\ l~l que lhe dito auia, n o dito Enrique:"' n curou dPlo
ll(~hua cnn~a. E, n~ceu-lhc o dito

qudo ureo na t.-rcf'ira Hf'Z, aparauaiPiro ntuy hrauo P rc ro~lo t~ farr tnuy f'Spantoga, t.~, c seu ,ljzpr de-a p-ranclc~
lO

medo e espanto, porque n() compria aqurlo que


lhe i, per tantas uczes, 1nandara fazer? Enton o dilo Enrique, seruidor, urcdo o dito caualriro e como uijnha irado contra ele, ouue gr temor e espanto, c leuantou-se logo donde iazia dormido e foy c candeas aa Sf'pullura bonde iazia o dilo r~cudeiro e dcsrnl.crrou-o, c lculou o corpo <.l'aly e trouxe-o pera aqurla. sepultura onde o dito raualriro iazia c feze-lhc hua Sf'pullura, a mrlhor que PI pode fazer, e sutrrrou o dilo escudPiro c ela, iunto c sru se11hor, assi como lhe fora mdado. E totlo esto fez tlc noite c grande medo que auia do dilo caualeiro. E, quando uero n_a n1anha, achou-se este Enrique t se afam ne trabalho que no corpo sentisse que l,e pareceu que nuca per ele tal trahalho co1no aquel passara. Enton disse todo rste feito como lhe aurhrra aos cristaos e aos prelados da santa rgrcia, e en totlos iunt.amlr. c grande prazer urhrr ao dito rnoesteiro e drr p-raras a Dru~ por tto he r mercrc [que] lhes auia feita, qurredo-lhrs n1ostrar os corpos dos sanl.os n1artirrs qu~ padeceron por o seu seruio.
(nA PALMA QllF. 1\fiLAGflOSAMF.N1E NASCEU_ CAnEf.EinA DA SF.PI"L'rCn:\ 1>0 CAVAlF.InO JIF.l'\niQI'F. E
1\IILAGnES Ql'E HElTS FEZ f.O:i\1 F.LA]

Dl'pois desto acoufrccn assi: Drus qur qnrr Inanifestar as ol,ras uos seus scruos c que pare c gaJanlon anlc os homes, aurro que o sohrcuito EnriIlH\ caualeiro de .Jhcsu Chrislo, qur iazia sepultado no dilo mocsteiro de S Uklc, que Inoslrou Bru~ por ele grandes ntilagrcs, anlte os quacs apareceu antro os honH~s hiu mny JnaraYilhnsn, segundo o qur. dfl cla a cscriplura, na 'lual faz Jnt\on que na cahrcf'ira de n1oinH"'ilo do dilo caualtiro se lcuanlou

ha pahna scinclhauil a rsta que trag-c o~ ro1ncus que uan cn Jhrrusalin, c, lrutada assi esta paiina, co1nrou U.'enueruecer e dcit.ar folhas e fazer ucn.lura, e creceu sobre a terra e frze-sse Inuyt'alta. Enton ucendo Alrei este Inilagrc tan1 frr1noso e outros que Deus 1no~traua por o santo caualriro Anrh(ue c por os outros ~antos ntartirrs que .iazian no uito lllOCSteiro, C OU tros~i O~ pohoos dos rristao~ veendo todo esto, tlert1 l.odo~ gTa.as r loutHJres a D( US, as si elrcy rorne todo ho outro poloo, por<tUP, uecndo elfs os ditos Inilag-rc~, atnau;un e prrau c onrrauan cada uez Inais o dito moc::;tt)iro c . hegau-se aaquela palma todos os que fnfennos er de qualquer enfermidade que ounesscn e filhau dtla P poinh-na ao rolo e logo recehian sande. Outros alglus que auian enfennidadrs das partes de dentro to1nau daf(uela pahna c fazian1 dela poo e hcurndo aquel poo ficau purgados e saos. E tanto fui SPguida esta pahna que J) ficou drla nha cousa sobre trrra c, porque n auia . guarda, ucher c.le noite furtiuihnentc e Jeuar-na, dizcndo qnc a qurri porr e outro logar, porque a assi n nuHrsst~n cada dia de leuar.
1

Chronicrt da tonuflla dt,sla cidade dr


li.rboa aos n101Mos e th~ (u ntla~,l deste 'lnocsteiro de Sa111 l'ittJntc (1nanu~rrito) foi~. 7 H a I O n. e 15 V a I G Y.

II
O. Tello
( Sl ~A 1\IOHTF.- SC.\S YIH1THES

Seendo ele muito fraco, feze-sc lcuar nas n1aos uos frades diante do allar e reeehco a santa Encharistia, que he o corpo de ~osso ~rnhor Jesu Christo, diante <le santa ucra cruz. E estaua e1n tall cornt("\npraorn asy co1no" se fossP e1n no dia do juizo, r. choraua dos !-\nus olhos que co1n sua~ lagrinlllS sP laua[ uan ]. E despois desto mando[ u] que h o h}uasen a clasta c, iazendo so as arnurcs, hrenzia a tudns, asy co1no .Jacol,, c alnuanlaua a'tnao, estenld(~ndu aquela hecn.o1n. E os rPligiosos o olhaua1n a ele, asy co1no a pastor r padre verdaclPiro. E aquela tloe1na cta grantlt~ hat.alha cn1 sua ahna. ])n hia parlr qtu~ria IIlOIT("\r e hir ao paraisoo c da outra queria uiu(r por guarda e aiuda uos religlosos, dizemdo o dito dr Smn Paulo <<cohiio serr fora d'Psl.e corpo e seer cnn1 Chrislo r ue outra partn dizia () qlH~ uizia Salll Martinho: HSt\nhor, se cu so' neccss.aro ao ltu pohoo, seja feita a lua vooutadc. Oo nlPU srmhor lh~us, eu ln {"\JnroinPndo csln pohoo que o guardes. Tu PS o vtruad<~iro pastor <~ postsh a tua aln1a polas luas ouelhas. Senhor, tu sf\y sohrr 1 o f.JlH~ dcsf'altrc e qtH' he hPin feito tu lhP d ],ooa fiin. >> E, di tas Pstas santas palauras, chorou Inuy feran1cntc o santo hoinrtn. E, qucrrndo Deus po<'r Hrn a todos seus feitos c aos S<\us trabalhos <~ rec<"htr o S<'IJ conftssor na sua
t

Szprll tem o original.

paz tlernall, ajuntaron-se lodos os nlig-iossos junt.o cont t'le n dtoraronl c asf'lllliatn qw eoussa pitdosa Pra chorar cotn dotn T('llo c pitdo~~a tous~a t"\ra alrgraten-sc cotn latn grande :;antu Jnorador tio paraisso. E asy aeonl't't'O quP quarta fPira ttuartu idt(;S sdcn!Jris, arnaHhtceindo o dia prilneiro tlespuis dt santa 1\laria, seendo tle dt idade, cutntutn a saher, de LX anos c feitas grandes tlespessas nos ttlifkios do dirlo nHwsleiro dt\ n 1narauitlis e heij;undo as 1naos d(\ lodollos frades eotn gTantle d(uarotn, t'IH'otnendou-sse (~ln suas deYotas orarPs t e Ptn fitn de todo tlissc f'Sta palaura: -o Senhor, nas luas Jnaos f'IIH_'Oillt~ndo o Ineu Pspiritn. I~ asy dru sua aiJna cn1 nas tnaos dos anjos. E dcspois dtsto lauaron-lhe o seu corpo c uestiron-lhc o ahilo da onlcn1 e lruarotn-no logo tnui honradaintntP en1 tneco do coro e fezerotn nobres ,igilias por elP. Oo quanto seria longo de contar o planto e choro tios religiosos e i nnaos e dos <'onigos pot dotn Trilo e que grilos atan1 altos tlaua1n os fraires e tnuitas donas e viuuas P Inadroas th~ tres en1 tres, COlllYCH a saber, represrontando os coros dos anjos, que so1n noue ordeens. Era cousa singular de YPrr tlue Pin derr<\dor do lrilo eslan\Ull Blofo~ pequt'no~ n1ui fortciiH'Hte <'horando, e Ina is tnuilo~ Inaneehos per a igTPia tle ~anta Cruz andaua1n chorando, atTCinando-se ao~ altares. \'inhan tnuil.os Yrlhos c~aos fazendo grande chanlo por tlont Tello <' fazendo tliznt tnisas. Oo que prazer dos enlYejossos, porque non1 ha nenhu f{lH' faa prazer a t.odos! Uo que door dos a1nig-os c grande nojo! Oo quaes ennn tnais que PinYejo~os c que folgayan1 pot qut' ele Inol-rera. E lotla a cidade Yrro a sna sopultu ra,
t

No texto orL1os.

parte dos coonigos da ser, parte dos mancehos, parte dos nohres vccron1 a uPer o corpo santo [de I dom Tello e todos a ha voz r<nnc.arom a dizer: - B~cnto seja Deus, i qur talJ seruidor cscolhco pera s1. As n1olhcres honrradas c outras da cidade todas sairoln, quando queriain einterrar o corpo, e polas fazquias e huraquos da porta hraadauam c diziatn : - Oo santo dorn T~llo, ajudadc-nos e_ rogade a DPus por ns P os teus cotnselhos qucdcn1 cm ns. E foy en1t.errado o seu eorpo ao lado dereyto da igreia, acrntu a do altar consagrado a honrra de Santo Esperit.o. E, q1ando o poserotn no moimento, to<los chorau(un. Foy este santo homein mui dotado ern estas cousas e prerogatiuas que se seguem : foy mui casto do seu principio de uiuer ataa a sua fhn ~ mui a1nador da castidade, espelho de luunildade e uirtude ', uerdadciro afirmador da uerdade, ganlador da ohcdiemcia, n1ui alegre nas porseg-ui(1es: nas trihula.ies n1ui pariPnle, conservador da f, esperar 3 cn1 Deus ro1n n1ui grande Huza, recebedor graeioso dos ospedes, asy como Lolh, csprandcceute por justia, asy con1o Isaac., rnui abastado en1 caridade, asy con1o Jaeol,.
Da rida. de JJ. Tdlo c Nuticia da {unrlanio du rnosl t' ro de . .~,. Crlt:J de fointbra, "nos Porl1ujrtliuc Jlo11. llisltYrica, Scriptures,

pag. 77 e 78.

No texlo de Deus. Idem espelho e humi/dL1de de uirtude. 3 Se nrto houve erro na transcrio, est o infinitivo por um adjectivo ou participio.
t

I ll
[O bispo negro]
O appo~tulico de lhnna uuuio dizer con1u prendera' ssa Inadre e que a trazia comsigo pressa c nlandoulhc dizer pollo hispo de Coinl,ra que ssacasse ssa Inc.ulre de prisson e ~scno1n que o escun1garia. E ell disse que a no1n sacaria por ncge1n, e o Lispu e~ . . co1nungou~o e foi .. sse de noito. Eno outro dia, de n1enha, tlisscrotn a elrcy que era escu1ngado. Elrei foi-ssc entoncc pcra a s~ec e Incteo todollos coonigos na clasta e d;c.Jhes ante todos: -Vs dade-me huu bispo. Elles disero1n: -Senhor, Lispo auen1os ; e co1no YOS uaren1os Lispo? Elrey lhes disse: - Es~e que us dizedes nca aquy scer Li~po en todos Ineus dias, Inais ssade u:-\ todos polia porta e eu catarei quall faa Lispo. E eles fezer-no asi. E, cn1 saindo elrey da crasta, uyo uiir hu crerigo que era Inuy negro de sua collor ~ e dis~e-lhe: - Con10 s lu non1e? E o clcrigo lhe disse: -Eu ey notne Martinho. -E teu padre cotno h nou1e?
D. Affonso Henriquez. Desde E em saindo at collor pertence me1noria III. na qual se refere o mesmo facto.
i 2

E ell disse: --Senhor, oleirna. Elrey lhe disse: - Es l,oo clerigo? Disse cll: -Senhor, nun h tuilhores dous na cotnpanha. Estour-e disse el rcy: -Tu sseers o bispo dotn oh~itna c guissa con1o tne digas tnissa. E respondeu o clerigo: - Seuhor, nutn so honlenado cotno bispo, per qne asi Yos possa dizer tnissa. Elrey lhe disse: --Eu l.e ordeno que tnc digas ntissa e ~senon1 cortar-t'(y a cabea co esta espada. E o derigo co1n tnedo rneteo-sse na vistituenta c fJuanlou nlissa. E este feito foy sahudo t CIIl Honia e cuidarotn q uc era Prr.je. E o papa lhe cntviou huu cardeall que lhe detnostrassP a f. Aqueste cardeal veo per cassas dos reis da Espa11ha e huurar-no Inuito. E f'oy di c to a cl rt y do tu Ail'o1nso 2 : -Senhor, aque 3- vos uen huu cardcall de Hon1a, porque sodcs niztT{H.lo ('Otn o papa, por este hispo
que asi fezcstes.

EI rey disse: -- ~on Inc arrepeeseo. E disser-Jhc: -Todos os reis ho ueeJn recebei~ e lhe heijaJn a 111 aao. Disse eJ rey: - Certo JlOH seP r tan1 hou rrado cardeal I etn Hou1a que a Coiuhra tu{ e Jsse (jlle 111e l('IH.Iesse a Jnaao
I 1~

este jeito foJ' sl1kudo da mestna III. a E foy ... A.ffomso, 1d<:n1. A IV diz aqui, a III ex aqz~y.

pent lha lwijar <{lle lha HOJil cortasse e d'('slo se Jton podl'ria eH fal.cccr . E !H(tH'slas parauoa~ ouuc-as de sahcr o cardeall, tJuandu ehe~ou a Coiubra, e ouue grande tnedo. Elrey no1n quis sair a renhel-lo e ali lrtH' ho rardeall que era Inall. E, l Jogo]~ que t'hcg-ou o eanleall, fui-ssc pera ho akaeer delrPy e <'lrey rccehco 3 estoures Inuy he1n etn seus paaros disse-lhe log-o: -Cardeal, cru e ta'esle <:HtUY fazer de Hotna, qua de Ho1na nca 1nc ueu scnon1 tnall? E qual riqueza rue t.razctles de Hotna pera estas idas que fao a ntl'tHle eonlra os tnouros t dou cardeall, se trazedcs [alg-o], que tne dedcs, sc11on hidr-uos uossa ui a 4 g o cardeall disse: - Seuhor, ('U so uiindo por uos den1ost rar a fee de Jhcsu Christo. E elrey lhe disse: -Certo, eardcall, t.an huos Jiuro~ auetnos ns aqui, eotno ns ('Jil Houw, ('tatu IH'In ssal,einos t'Oino o filho de J)('US de~eendeo do eeeo e eucarnou na qirgem ~anta Maria, per ohra do ~pirHu Sauto, c procedeo della Sf'In eutTn.otn e cotno ntorreo etn a santa uera cruz por retniir os pecadores, e cuino rcsurgio e cotnu asceutleo ao C<~co e sre aa destra do padte, donde ha de uiir iulgar os uiuos c os Inortus, e tainht'In lTCeinos a Santa Trindade ssrer Padre c Filho e Spirilu Santo, l.res pe~~oas cn1 ha diuinall esencia, ro1no us, os 1To1nos_._ c IJ quere1nos outra cousa de lhnna. E, depois que lht' disse todas estas eousas, tnantlou-Jhe dar poussadas e todo o qur lhe era Inester.
Da III." de Certo a falecer. Este adverbio figura na dita memoria III. 3 Entenda-se recebeo-o. " Desde carde.:zl a uia idem, com excepo de algo, que vem na IV.
t
2

E o can.leall, logo que foy na pousada, mandou per cuada t aas sas heslas e emuiou por todollos clerigos da ida<lc, quando quantaua o galo, e escumgou toda a cidade e caualgou e foi-ssc sa carreira de gui~a que, quando foy luz, tiiuha ele j andadas duas leguas 2 Elrey leuanlou-se de mcnha .c disse: - Vaarnos vecr ho canleal. E os uasallos lhe discrou : -Senhor, hido he j ssa uia e escu1nungou us e todo uosso reino. E, quando csto ou ui o chcy, Inandou que lhe desscnl o cauallo e caualgou, e todos seus ricos homes em ps c li c n1uila outra cavallaria. Mais elrey, con1o era hon1e muy lnauo e de grande cura, nom quis esperar nP.hu e fuy-o acalar cu hu lugar que chatn~un a Uiinieira. E, corno chegou a ell, tra- I uou-lhe pelo caheom e tirou a espada e quissera-lhe 1 cortar a cabea, mais quatro caualleiros que chrgaroin corn eU lhe diseroJn: - Oo senhor, por Deus c por n1crcec, n matedcs , o cardcall, ca dirarn cu Rorna que ssodes herege. E elrey lhe <lissc: -Certas, us lhe dades a cahea. E o cardeall, qnantlo sse uyo cn tall tnedo, dis~e a elrey. -Senhor, non tne Jnalede~, c a eu farey quaiJ preito us quiserdes. E elrey lhe disse: -Pois quero que Purlugall nt1 sseia esrurnigatlo cm to<lus rncus dias c que n leYedcs d'aquy ouro, ne prata, n heslas, SSl'll tn~s, C eslo quero d,. us ern scrui1~o. E tlisy quero que Ine 1nandedes de Hotna hua carta que nuca Portugall n eu ssciamos
1 2

De E elrey at ceuad~1 da III. Idem desde de guisa a legu~ts.

(scunigatlos rtn todos nlPU~ dias, qua eu o g-aanhey r esta n1inha espada. E, pera csto, quero que leixedes aqui este uosso ~sohrinho c1n penhor, ataa que n1e n1antiedes a carta. E, se, ataa quatro Inc~es, 1ne n tndadcs a carta, eu cortarcy a caeabf'ra a uos"o sohrinho. E o canleall outorgou todo o que clrey quis e dis i foi-sse sua uya. E, ante qut"\ os quatro 1neses ffos~em eon1pridos, lhf' uco a earta. Bes ally en1 dianle ffez clrey c toda ssua terra arcebispos c hispos e beneficiados quaccs elle quis t.
De Chronicas bnvcs c 1Jie1norias avu1s((S de S. ()ru.~ de Coi1nbra, de pag. 27 a 30 dos Purt. iJ/on. llist., depois de confrontadas com ? respcctiYo original.

I\'
[Relao sumria de alguns acont~cimentos passados]

Na era de MCCCLX X, aos nove tlias andados do ntez de 1nayu, fui ccrlipsc uo sol e foi tornado o sol to so1nido que nun parecia scuon cutne lua ! nova muy pequcuha, tlesy er 3 foi acrcscentdo 4 en1 sy e ~tornando-se etn ~eu e~tado, e eu ua creeena dclle tornava-se uc 1nuytas e(,Jorts pot tal guissa 5 que o dia fui Inuyto escuro c tirado de sa claridade: esto
1 lden1 desde E qumzdo esto ouuio a t~ ao fim. 2 No texto /uu,l. 3 Idem de syer. " lden1 acrescentado.

Idem

t~tl

dia g'ssa.

foi a ora do mr.yo dia c esteve assy o sol neeste rn1hargo huua 1 hora c 1neya do dia . .Era JICCC nonayesin1a. lerlirt r11 dies jan'ltarii drcolalft f1.t Dro1rt Enrs J)('r 111a Jtdol-luu dnnlini rt'yis Alfonsi IIII. Na era de nlil c trezentos e setlenta e hum anno fuy to n1ao anno por todo Portugal que andou o alqueire de trigo a xxr stitis e o alqueire do Inilhn a xrn seit.is c o eeuteio a desaseis per la tnedida coiinhra. lten1 e1n esse no andou el ahnude do vinho vennelho a xxiiii seitis e lo hJanco a xxx Sf~i tis por la nHxlida coirnltra e hien assy foi n1enguado o no de todolos outros fruitos, por que se a gPnte havia de mantcer ;. rn este 2 no 1norreron 1nuyt.as gcnl.es de fatne, quanta nunca us lunnens viron Inorrer por esta razon, nen viron, (ui) nPn ouviron dizer os Oinees antigos dante sy que tal cosa vissen, I ni ovissen, e tantos fucron os passaoos que fueron soterrados e os 3 adros das cgrejas que non eahiatn en Piles e ata 4 os sohterr[ a]u~.o fura dos adros e deitav 5 nas covas quatro a quatro e sci!-i a seis, assy como os arhav por nas ruas c por fura, e esto foi assi todo do co1npero do a11no ata outro renucYo do anuo seguicnte. E bien assy foi este anuo l n1ao e 1n uy pcior por toda Caslella e. por toda Galizia; en este 6 no passaron 1nouros dP alcrnar 7 c cotTCl~on toda Andaluzia e fczeron II1uyto Inal rn ehristos, que 1nataron c que cal.ivaron, e de n1ais tcnnarou htlln ('ast.Pllo 1nuy forte, que chatno Gihral- j l.ar, c cn esln Lntnpo era rcy dn Castella f)ont Alfon- '
I

I I

2 3

ldcn1 lwm,J. Idem estes. No texto e os. -t Item a n. 5 I tem deitaJ'a. 6 IJem e neste. 7 Idem Alemar.
1

da reyna nona rey D. Diniz ... Era de MCCCXCIII annos, sahhado, onze <.lias <.le ju Ii o, tren1ro a terra cn1 Coi1n hra a ora de no a 1 lte1n logo outro ~i, quatro dia~ de ago~to seguintP, gPntPO a terra aa IIH\ya noite. EstP. anno foi o 1nai~ SPCO que os hnmcn~ viron1. J~ra ue 1nil c trrzento~ e oit.Pnla P sri~ annos por ~o MiguPl d( sctPrllhro se conlp'ou p.-stilencia; foi AT'-UH.h\ n1ortaidadn ' pelo IIlUIHio assy que ig-ualmf'ntP Inorrerom as duas partes das p-entf's. Esta mortaidade 2 durava na tPrra por t'~pao dn lrP~ ntezc~ c a~ 1nais da~ doenras cro de levaoPns que tiinho nas vcrilhas f' so 3 os lnaos. E as demais 4 da~ gl'HlPS, tam IH'Ill as qne Innrrero1n corno as que ficaroin, todo~ ouuf'rotn <\stas doorP~. Era de MCCC '\ nov~nta e quatro annos, YintP P quatro dia~ do 1ncz de agosto, em feria quarta, cm dia de So nartholotneu, lrcrneu a terra e. por tal guiza que as ratnpaas sn tang-io nos C(unpanarios d(~ seu e n1uyta~ cazas 5 cayron, olras ~c ahriron e Hcaron para eahir; por todas las parles do n1uudo foi este 6 t.ren1or, e onH~es que pstayo en1 forte~ cazas fugio dellas co1n n1edo qut"' avio c esto foi ante que se~ po~c~~e o sol_, durou por c~paro dia 7 quarta d'ora do dia ... Era dr mil c qnatrocPufos e quatro, <lP~nito dias do tncz de junho, trCHlPO a fPrra ao sero nu1y rija1 InPnlc e foi por esparo que dis~eront o Patt~r lrcs vezes, c esto foi iguahntntc por toda a parte.
Idem llVIZ,t. Assi1n na hspLti,t S "rgr"tJLt, n1ns uw,tLtlui"tdc cm Sousa. Assin1 na Esp,liLt Sagrada, sob en1 Sousa. :. as IIZLtis em Espaia ::,agr"tdLt.
t
a

~o, filho <.le Plrey Botn l4,CI'Ilando c Con~tana, que foi filha do 1nuy nohre

2 3

Idem CLli'Ll$ que etc. Iden1 esto.

7 lde1n dunLt.

Era MCCCCV, dcsoilo de janeiro, in die sa11ctae Prisce oviit Doius Pctrus, Rfx Po'rl'ttgalcnsis, filius Duii Alfonsi ct Rcginae D(ntae Bfat?icis et mo?~tuus fuit apud StTe1noz et jacet Alcobacia et in ipsa C'tci praedicta 'regnauit Doii1.(;s FlTna'Julus Rcx, ft'lins ejus JJ'i'O eo . .. Era de nlil e quatrocentos e f.rinta c trcs annos, vinte dias andados do 1nez de agosto, em dia de So Bernardo em hua 1 sexta feira antes da festa de So Bartholon1eu, a ora de noa, trcmeo a terra na cidade de Coirnhra e assy. c.1n outras muytas terras e lugares, c desto derotn fee muitas gentes, dignas de f, isto ourou por espa.o oe hua 1 Al'e JJ/a1ia e mais. . . . I Era de mil c quatrocentos c quarenta e dous annos, no mez de mayo, em oia de ricto-ris a rnetade oa noite, tremeo a terra muy fortc1ncnte [por] espao que podio rezar hun1 A/iscre1e 'n1ci /Jt)'us. I

no LivTO da Noa de Santa C1'11:; de CuilllVf(J em Sousa, Provas, VI, pag. 375-3!JO.

v
[Um episodio da Historia de Vespasiano]
DE
COMO DISSI~ O Al\IH10 A( A) RA YNIIA ~~ A CLARJSSA, SlJA r,()PANIIEYRA, QUE C:Ol\IESSEI\I SETTS FILHOS,

PORQllE SE AtrL\ DE CPRIH A PROFECIA

Dentro nal(UClla ridatlc de 1hrrusalc eslaua hfia dona, quP foy n1olher delrei d'AO~riea, o qual n1orreo
J

No texto hum ..t.

no tcpo que lhcsu Chrislo foi posto na cruz. E, posto que ella ficas~c Inceha, n quis ca~ar, antes se fez rhrista, porque Inilhor podcsse spruir a Ihesu Christo, e deixou todo seu reyno e vco-se a lherusalem e truxo csigo ha sua filha e ha hoa dona de grde linhage, que a acpanhasse, a qual era 1nuy discreta c sahrdot, c a qual auia nome Clarissa. E esta dona Claris.sa tiinha hiiu filho, e hautizar-no e1n lherusalcm; c antcude hia1n honrrar a lhe~u Christo, porque tiinh grande ffee ncllc. B a raynha trouxera muytas viandas a lhcrusale pcra clla e pera sua cpanheyra Clari~~; e Pilatus c to<los os outros huleos todavia fazit1-lhc grde honrra, atec que foy a careza na ~~idade, que rnt IH1 honrrau nhun; e rouuar-lhc todos o~ tnlijtncntos que tiinh, assi como rouhau ao~ outros, que dcrrador della ucui. R clla tiinha hfa orla pequena cn1 que folg-aua, e auia nella tnuj l.as hoas he ruas e tornar-sr a co1ner dellas, ella c sua epanheyra Clarh;sa. R, des que n tcuer que de roincr, a Jilha da raynha morrco de fatne, sen1 tecr outra cnfennidade, e o filho da booa dona pello sctnelhantc n1orreo, e disto fezcr as <lonas grande doo pol1a tnorte de seus f11hus. E ainda era pior, que ellas tinh t grde r~nne que n se podi tcer nas pernas. B a hooa dona Clari~sa disse aa raynha: - Deixe1nos estar o doo, pois que a Deus apraz que assi seja, c curen1os de ns, que Inorrcinos de fa1ne, que n tee1nos que coint~r se nt1 nossos filhos; pollo qual to1nen1o~ n1eu filho e cortt'nlos hu pedaco de hu quarto c Inandeinol~lo assar e cotnamol-lo e viuatno~. Qudo a raynha. ouuio a~ pallauras de Clarissa, tle grdc cspto cayo ern terra C!'\tnoreida.

DE

COMO FOR CONSOL.\D.\S AS DONAS C AS PALLAUHAS DO AMJO

Nosso Senhor lhesu f:hrist.o, qufl nc1 Sf~ esqucrcc dos seu~ arnigos, euiou-lho hu aujo, o qual lhfl disse: - Leuta-te e esfor.a_, rainha. E, quando a raynha se al<~uantou, o anlJO lhe <lis~e : - Dcos n1e mdou a Y~ outras c vos euia c mda dizer por n1y que comaaes de vos~os filhos e e seraa cprida a profecia que clle disse- por sua hoca no dia de H~unos, quando ctrou etn esta idade, caualgdo ctn hua asna, e os Judeus lhe fezer('i grande hrra e o arpanhari'i atec o trplo r <lcixar-no assi que nrhfiu o n<1 ruidou pcra comor. E elle ehorou logo sohrr esta .idade e disse: Etn r~ta geera de lherusal<ln vinrit hiia grde_ prsl.ih~ria e at grtlc fatne que a 1nadrc rot11eraa c<1 fatnc o filho c assy a idade seraa destroyua que n tirar pedra sohre pedra. E assi hc cprido o doo do pouoo; r. cotn~cde vossos filhos, que se n pode al fazPr. E nisto o an1jo desaparereo. Muito c~oladas fican1 as hoa~ donas das palauras do anjo, Inas polia fraqueza da nat.u rrza chorau P aui g-ratHle doo de seus Hlho~. E Clarissa rog-ou a raynha que lhe aj udas~H~ a cortar lulu quarto tle sru ~lho c a raynha ajudou-a assi co1no podia e, quando ouuer cortado, poser-uo a assar. E, cn1 quanto SP assaua, Pilatus passaua per jito r as casas da raynha c s~~utio aquelle rheyru HlliY hc)o que saya da carne asada e veo-lhe g-rue desejo, nc1 saht'do que era carne de hoinc, c <lisse que nunra vi[ r ]a L hc)o duiro <la carne asada. E 1ndon a Lrr.~ pscud<iro::; sr.us que a fu~~Plll lutscar P llu . lrouxrsst-. a carne,

que tinha grande dPsrjo della. E clrci Arrhilcu~ e n1uytos outros que cstau eotn Pilatus for Inuy cfort.ados daquPIIn IH)o eiH'yro. g os escudeiros t.rahalhar-se dn hu~caa dc1de saya tan1 ho cheiro c, anddo hu~rando polia idade, ,-ier a casa da raynha de Atfriea c etran) dentro e disser aa raynha de Afl'rica c a Clari~~a: - Pilatus nos enuia a us, que lhe euiec~ desta carne assada c que husquccs outra pPra y()s outras, porque diz que nuca vio t JJo cheiro de carne as~ada como esta que aqui assaacs; poli o qual he necssario que lhe mdPes logo dar dclla. E Clarissa lhe respondeo que lha euiaria de hooa votade. E disse aos escudeiros: -Vinde cotnigo. E, quando for c ella no paao, Clarissa totnou seu Hlho poliu pec e disse: - Emprcst.a-n1c hu cuytcllo com que o corte c cuiar-lh'cy hu quarto desta carne c cllc 1ndc-a correger r.otno quiser e aa sua votadc. E, quando os escudeiros Yir 1 que de seu filho querria cortar hu quarto c que j fallcia outro, o qual rllas tiinh a assar, ouuer-no por forte cousa, c de Inazella que ouuer volucr o rostro e. sayroin-sc de casa e for diante de Pilatus c ellc lhes disse que cotno vinh assi esptados c n trazi daqucllo porque os ellc cuiara. J~ elles etar-lhc todo que Yir e1n casa da raynha de Atl'riea. 1~, quando Pilatus o ouuio 2 , Ineteo-sc no paa~~o c deitou-se na carna c disse per sua hoca: -Aqui n podctnos Inai~ fazer. g a raynha e dona Clarissa co1ncr seu filho todo e depois eotnerotn a filha da raynha, tuas en1no a auia ella de cortar e o ~uytcllo? E, des que Pilatus
1 2

No texto vier. Idem oouio i. c. o omdo.


li

est.eue dous dias em sua casa, sayo fora mail e rt.ra sua votatle que as geniP.s dezian1 todas a h lia yoz: -Onde he Pilatns? que conselho nus dar? e, ~e flt), demos a ridade ao ('lnperador. E Pilalus ajuntou seu ronselho rotn eln'y Arehi]~us e c os ou trus hos q1ie ally eran1 c disse-lhr~: - ~enhores, out.ro consrlho n tetnos ronira o ernprrador se III-, (~nt.regannos-Jhe a .idade, (e) SP Int:' quiser lotnar e sua lllerree, se Ht), fa~a de IHY o que houuer voontade, que 1nais v a ll que eu n1o~Tt que IHOITPr este JHHIOO dn fatne, que ns est.atnos tnuyto n1iugoados du ,iaudas. Contar-uos-hey ha p-raude rnarauilha que '"Y nest.a idade; sahee qur a filha da rainha de ,\ll'rica nHnTro de fatnc P o filho dt~ hila doua ~ua ron1phPira, que se chama Chtrissfl, e rotner seus filhos~ que j IH) tinhan1 ali que cotner. E por ysso YO~ dou df~ cselho que nos dento~ ao en1perador, e, se Pll InutTer, per Yentura v8s putro;;
srrfes lotnaflos eJn sua H1Pn'('C'. (ju::tntlo todos uuuiro1n C:-'t.e conselho, for u1uyto tristes e chorando dezi. a aI t.as ynzes: ; -O' J)pus, que farr'Jnos de, nosso f,()u sf'Hhor e

gouernador? nrande foy o doo t' t'horo fJUt' andaua po11a idadP qu(~ nca (mt nhf111 t.en1po tan1 ~Tande dr~rouforlo ~oy antrr gf'llle, hilu polia fauH~ c outro por seu ~P uhor. E logo Pilat11s se annuu eJ rcy Arrhilrus e e to ds os outros ca u a11 (~yros n snyro1n fora da ridadf~ e dHgaroJn-se aas Yallas. E Pilatus prt~gunton pollo t tnqHrador e n ernperadur (l'oy] cotn Titus scu lilho e ('() elle lacoh P lal't~l P con1 outros nohrc~s f'lU a 11 eyros seJn conl o c dtPg-a rouJ-SC derrador dond(' Pilalus ('SI.aua. E Pilatus disse ao e1nperador. ~(' 11 IJ O r, S('j a YUSSa 11 H' t'( 'C <)LI f~ ttj (l(\S lll iS( ~ri ('ortlia de tny e de todo este JHHtoo c totnac Yos~a
J

No texto pcllo lw.

idade e todo o que he dentro e deyxay-nos hyr pera ont.ras terras. E rogamos, senhor, f{ne nom parPe~ Jnrntrs aa minha tningua, ne1n ao tnru Inaao con~t'lho, que eu ouue, quando o yosso muy honrrado 111esegeyro Yeo polia Vcronka c nont yos e1nuiey o tributo f{Un a ys e ao honrrado yosso padre esar .\gusto soya fazPr. E por tninha Ya gloria me alcey contra y():-; ('Oin a ridade. E assy, srnhor, auee ti~ tnynt tnerPc c fazee ui 1ny o que fJUisPnles, inas ~eja yossa mereee que este rei; que non1 tetn culpa, que o leyxrPs hyr. E elrey ArC'hiltus disse ao etnperador: -Eu SOITL filho tlclrcy Herodes, senhor da nallileia, e depois de sua Inurle ficou a 1nyn1 o regno, por fJUr YO~ rog-o qLH' no1n queyraaes que 1ne arp1y perca, que Hunra. ('LI Henl meu padrt~ fon1os contra \"OS atee agora, f[UC CU Yijlll a e~ta fdatfe por hrrar a fe~ta. E assi, Sl'Bhor, fazee de n1i o que for yossa 1nereee, en1pero, senhor, rogo-Yos, que lllP tonu)rs e1n vossa tnrrr~c. E, quando o entpPrador enlPHtleo as pallauras dbos de dous, respd("\0 priineyratnente a Pilatus e dis~c-llte: ~ S.-, Pila.l.u~, quiseres ('Illreg-ar a .idade eti todos os que de dt~tro Pst pora fazer nossa ,-ot)lade, eu a to1narr.y e i) rn1 outra g-uisa. E depois disse a elrey Arrhileus: ___._ BtIn YC("\S t.u qtu.\ Hl hc rezarn qtu~ nos te totnetnos etn nossa nur-r.Pc, quf~ n('i ht~ hnra esto, por quanto teu padre etra direito tnandou Inalar os jnnncPnles, porque arert.assc no santo profeta Jhe~u Christo~ e tnedo fJUt\ tles que fo~se grdc, que lhe t.iraria a terra, que os seus sahedorps lhe di~strt1 que o rcy dos .Judeus era na~ido, do que Pile OHLH' p-rde pPsar, que ns n qucritHnos que outro rry l'UUesse ~~n cllc. g por esto, que teu patlre foy Iuaao e n ouue IllCI"fL'e dos Intninos jnnocentes,

que for por conta cento e quan~ta e quatro mill, os crnaaes mor-rPr por aquPIIe santo profeta lhesn Chrislo, (e) tu rnPrcars a sua rnorte 1 e a sua nlaldadc. ()a Estnria de UrspttSt no, Pdio de I i~Hi, folhas 2 '1 \' a 28 fi e pag-inas 80 a 85 ua do snr. Esteyrs Pereira.

VI
[Vantagens da montal"ia]
... Este joguo de an(lar ao rnonle de usso~ ou de rotnprehende e repaira todollas cousa~ pera qne todollos joguos forotn aleuantadils, lam hcn1 a rncrcar o entender corno o feito das annas, ra clle j nnlan1ente da a folganra c rrrrcan1ento a todolln~ sentidos polias cousas que se e1n elles fazPin c oulrosi aos que dcllc hern usatn lhes guarda que non1 percatn o uso das annas, ca o que eada hun1 do~ jog-uos faz aparladrunentc por si o joguo da Inonlaria O frlz juulallH'lllC, ('OlllH'Ill a saher. ~S liOS disS(llllOS que o rntcndirnento cansaua etn ueer rnuytas f'ousa::; f[U lhn fossern Inaas de d('partir e que sua fol~anra era uef'r .:ousas li~Pira~ de passar co1n prazer: ora ucede se o uecr, que hc o ntais principa\ sentido, porque o ellt(~JH.I(lf filha f'Onl e~le tnai~ prazer, ueetlc~ se, quando ror anoiado, ~f' o pode p.-rder, ern ue<r tnuylos caualPiros c escudPiros tnuy lwtn encaualgados de hos ('auallos e oul ro~i uest.idos cotno tontprc pera tal nti~lcr, que notn papor(~os
t Isto , a morte que ele merecia, por ter mandado degolar os inocentes.

1ncnos bl'ffi trazer-se ua::; roupas q u ~ <'OIDJH'{'IIl peru o utoutP que panos tl'ouro pera daurar fltn sala, ra muy f'tnno~a uista hP, quautlo hoillPIIl UPP tfuetll se he1n traz. E, porquP Pslo hPill trazer atn tilhatlo os huBH~es tlPste rrfirtu de ntuylas IllaHPiras, ea dize1n algu us por hPnt l razra lrazf'r-st' tn uy rieaBlPnle t~ outaos trazer-~'<~ Btuy Jouaos: e P:-iltts diztres, ainda quP tlilos seiatn, pPro Holn he todo hu1n ca, posto que o hontPnl sr lraza lourao, 11on se traz pur is~u ltPin, e. posto que se lraza ltPill, 110111 hl' por i~~o lourao; t\ se qui~PrtiPs U<"t'r co1uo su1n dt'parlidas estas lrPs cousa::;, sahei t que trazer-se ricatntnte IHHn he trazer-se Jtcn1, ca n1uytas urzes Ut'l'tlt_::; qur lnun hotnein se traz de nn1y rico~ panos, ainda qur seia1n hrolatlos tlr aljofar ou de peuras, e podt--tn srr lain Inalfeilos ou trazei-los e111 tal lugar que lotlallas rittuezas que e1n si trouue::;se lhe parecerian1 tanto eo1no nada. As~i cQnlo andando hu1n eaualeiru ou eseutleiro Prn sua casa e indu Hl'er t'IIl corno SP cauan1 as uiuhas e Pnloin leuando paU OS ue OU l'U n0111 lhe poueriatll dizer QUP se trazia hc1n: j trazPIHio-os n1uy 1nal feitos, esto non1 h e duuida qur lhe 110111 uiga111 fiUP se llOlll traz hf'lll: ser louao en1 tal gui~a o pode sePr que lhe potlenl tlizet que sP nu1n traz hPill~ portfUP louania norn eslt't SPnotn ('lU hlla aparenria a qual htnnPtn Boin podr dizer: Plltpero HHtytos so1n que sonl lourao~ e COlll lodo isto todau ia se llOlll- traZt'lll helll, r a trazer-se he1n tst. en1 tlua~ cousa~: a printeira trazer as cousas quP se ouuertIn dr lrazrr, que sPia111 IH'Ill f't~ilas; a ~eg-unda t.razt'l-las s{'guntlo os lugares e LPinpos quP colHH'In clt as trazer; ea Lraur honH'lll, quando fosse ao ntonlP por ttInpo tlr ag-ua, hlla guna 111uy longa de laldoquin1 co1n penauPiras, l~ outrosi, quanuo estiupsse e111 sala, trazt\r
rtcc
t

No texto

s~theis.

IVV

hum saio de Irlanda com hot.as, este ta] non traria os trajos .ao tcinpo quP lhe conuinha e pertcuda, scgundo os tempos que os auia de trazer, e assi eRtaria que se non l.raria J,ein. Outrosi Iouaos sotn n1uytos que no1n trazem os trajos hcn1 feitos, BPin os t.raze1n a tc1npo, e, quaudo assi se trouucrein, uunea lhPs diriarn que se traziam IH~In; c, pois qu .. trazer-se lu-~In est etn trazer os L.rajos hen1 feitos <' trazel-lus a tempo que lhe conurnha, hrrn parPrr que os q U(~ anda1n ao ntoute S<! podc1n ])(~rn trazer: ca de traz(~r os L.rajos betn feitos ue(~ues que os pcuJ<~In trazer t.an1 htan feitos, scguudo ttue co1npn~ prra andar ao Inont.e, eon1o os pode1n trazer quacsqu<~r que os br1n fPit.os possa1n trazrr pera est.arr1n r1n hua fesl.a: e trazel-los a L.en1po as si o podPnl faz<l andando ao monte con1o cm outro qualquer [lugar] qun sPia, pois quaCR(JUer que se heip trazem non1 he uuuida que hein 110111 paream c porenl forado seria, quando he1n parecesscn1, t{UC o entender folg-asse ua uisl.a daque11cs que pera este joguo de audar ao 1nonte se bem L.rouuesscm. Ainua ahi n1uytas outras cousas em que se poue o entendPr e1n as ueer nom 1nrnos ueleitar que rm isto {{UP dito auernos: ca ueer hoinein co1no uam os Inoos poer os eaes, quanuu 1nuytos so1n, no1n duuitleu<"~ que no1n hc Inuy fennosa uista, j e1n uecr, quando o usso sahe por algua traucssa do Inonte e os saJ,ujo~ uec1n totlos juntos co1n e11c, r, de fJUantlo cu1 (JUan do o ua1n tilhando, por certo muy cnfenno seria o entender fJUe com tal uista non1 pcn1es:-;t~ algu1n cansao, se o em si t.iuess polias cousas solnruitas, qu~ poJlo uecr en1 este joguo lhe so1n dt-.ntostrauas, corno dilo auc1nos: j quanuo o usso sahe por algua arn1ada, ento1n he lain ft rmosa cousa de uecr que aquelles luHnees 4ue o uee1n ltoin pot.letn seer tain poueo 1nonleiros que uoin seia1n e1n tal folgana que todaJias cousas que ouuesse1n de
1

fazpr rur. IIH~ Hotn f'~quecf's~tn, ra, cn1 diz .. r HPrdade, tsl.a uisla IH' larn saborosa ttn llf'f'l" qtu contparada ho ('oin a lli~l.a da gloria df' D<us: (' Horn nos aja1n ptu 1nal <'111 dizer isto, t'a ('~l.t~ dizPr lu ron1pararo1n, que 1nuyl.as tH'Ze~ liztrutn os Satwlos Padres, poPntlo t ~n ('O III pararotn a~ JH~qu tJla~ tousas co1n gT;utdt~s c' as pTantlPs corn p<'tttiPHas, ~ por i~so dissen1us isl.o~ porquP soJito:-; IHolll(~iro, polia ~Talldt~ al'eiroan que lho atH'lllUS: ra ('ln uerdadr, a nosso UPPI', ('Oinparada t~sl{t ('111 ~doria esta uista, qtu, se dizt~ln os saht~don~g qun os qtu~ Psl.;un >Hl gluria no1n atn foane, llt'Ill sedP~ ll<'Ill sfllletn cansao, nctn nuydaue, ucrtladtiratnontt tal he e:-:\la u is la qun aq u el h s tflH~ a llt~t'In no1n pod.-Jnos ('li idar qtH' e~las cousas possatn auPer. ,\:-;si Int~esrno ~e o enltndtt cansa pollo ouuir, ouuiudo cousas qut' o anoiarn, e::-il<' joguu o csl'urra polias Inuy saborosa~ cousas de .ouuir que Pin e:-;te joguo sotn f(~il.a::;, ca
IOUY
feflllOSi.lS CtHl~a::; SOill

de OUUir, quando

OS lllOll-

laug-ttrn rastro, e d('pois ein ouuir, quando os caes u:.un a achar a uozcs c achain, j quando todog cotTt'In rnsernhra: esto no1n ho de oSHlar, ea poth.n1os dizPr tnuy hetn que (~uilhernu th~ ~lad1ado llOil f'tz lain fprrno~a ('Ollt'Ol'dau~a de ffip)odia, llt'lll que tan1 brtn pan~~~a, cOII1o a fazen1 os cat"~~. t[uando h('ll1 rotTPB1. Ainda Inais o langer d~ hozinas t' o fallaa dos Inons, ttuaBdo faliam aos eatts, dP Inais quando dizPill: cy-lo 'lUt!J, t)y-lo 1tay, todas P:-\das cslas rousas sotn lain perleHrentPs pera l'OITl'g-er o entender, se C.Utsado hf' pot ouuir rou~as quP o auoit'In c o f'aatn cansar, coino o ruyharho ptra ('OITeger o figado. Mais ainda: St' o tocar da a algias uezcs ao enlcuder enfadatncuto. lotnando o~ rrry~ polias ntaog, pedindo-ltu.~s que os ouan1. as~i con1o dito auPnlos, t'l't'f'tlt~ que eslc joguo llu~s faz e:-\t(UPt't'r aqut~IJt eufadaHunlo, quando P~t soJ,re hurn ho rauallo e lPin hlia lJa aztutua na ntao l} flllt'
l.t._.ii'OS

seja a uara hen1 longa c drrcita e o ferro hem talhado e srcr Lcn1 agudo, ta1n Le1n da ponta como uas naualhas, c eon1 todo esto no1n seia muy pc:-;atla, nc1n Inuy leue, r.a tal compre a ho rnonteiro de cauallo. Por que, quando as 1naos tocam algu1n in~ lrumcnto, com que algua cousa aja de fazer que sei a pertencente pPra aquella eou~a que quer fazer, seinprP. se o entender alegra co1n el1a, porque ~ahe <JUr o far rnays perfeitatnent.e, ca assi acontcceo ao arn1iral que o ho uuttue Gudufel prendeo ne cerco de Aut.iochia, quando este bo duque o fez uir per ante si e Ineteo-lhe ha La espaoa na 1nao, e diz a historia que, quando a sentio que era ha, neinJnando-se que, se d'ali saysse, o hem que co1n ella poderia fazer, que se alegrou n1uyto com ella, e1n tal guisa que parecia a todos os que hi estaua1n que notn sentia a prison1 em ttue jouuera. E, como quer o eheirar e o gostar no1n sorn sentidos que o entender 1nuyto agrauc1n ern aquel1o que disse1nos de tJue os antigos quiseron1 srr percebidos, empero ainda este joguo correge algfus faliinentos tl'estes sentitlus, que hem uereues que, se o gosto est co1n fastio por n1ingua de exerccio, que o andar ao 1nonte Jho faz perder, ra creede que, quando home1n uc1n do 1nonte c o Intmlc lhe faz aa sua uontade e lhe passou huill pOUCO a hora de COlllCl', que naua acha que lhe Inal saiba: e quanto ho rheirat, quando hoinein vai por algfus prados P por so algas aruores que clu~irein ],f~In, algua cousa de he1n pode1n fazer ao enhJuler de foJgan.a por este Sfntitlo. Ora pera rPcrear o entPHtliinenlo us ucetles quP de totlollos jog-uos JHnn parecP nellhliiH lain peri'Pilo eo1no este t. o porque 11cnlunn do~ joguos no1n coiTPge assi todollo~ Henlidos c1n p-eral, pera colTfg-er o entender do stu cnfadam<nlo, fJUe rcr<hp pollas cousas uoiosas que 11rf ~o1n dPinostratlas po11os scutitlos, co1no este jogos de andar ao 1nou te: e ainda ltHH somente uon1

he en1 si ho pera rorrrg-er o cnttnder, Inas ainda eorre~.re o f'Pito tias artnas qtu, quando os sPuhur<-s Pslain {lllielos, Hont o leixain qtu eo111 ellt~ IIOill ajan1 gratn parte de refazitn(ulo, usarulu-u heu1.
LitTu da J/ontario, rap. 111, pap-. 15 a 20 da edio ua Aeadernia das Scieucias de Li::;hoa.

\TII

Da maneira para bem tornar algiia leytura em nossa lyngoagem


Priineiro: conhecer he1n a sentena do que de tornar e poel-la entcinunente, no1n Inudando, arreerntaudo, nctn 1ning-uando alga cousa tlo que Pst~t ~crilo: o segundo que no1n ponha pallavras Jat.inadas, nem d'outra Iyuguagen1, Inas ludo srja e1n nossa lynguagem serlo, Inais aehegadantente ao geeral huu euslLune de nosso falar (}LH-\ se podPr fazer; o lf'rceiro que sentpre se ponhan pallavras que st"\jatn dPreita lynguagen1 rPspoHtleutes ao lat in, norn Inullando has por outras, assy que, oHtll' ri des~:H'r JH)r latiin scvrregar, notn ponha uf'aslar, (' assy eJn outras St'Inelhantes, entendendo que tanto Inonta hua eo1no a outra, porque grande def'errn.a faz, }H'ra :-5t' hen1 rntrndPr, stenIn Pslas palla\-ras propl"ianHHlP ~critas; o quarto, que non1 ponha pallavra~ qttt', Sl'gundo o nosso custuinf' de fallar, scja1n aYytlas pur desonestas; o quynto, que guarde aquella urde1n quP

igualn1entc drye guardar Pm qualquer outra cousa qne se escrever deva, still't., que SlTPYa cousas de hoa sustancia clararnaute, pcra se hetn poder rntcnder, e f'rPnloso o 1nais que rlle potlPr, P curlaInente quanto fr ueccssario, e pera esto aproYeila Inuyto paragrafar r apontar hern. Stt huu razoar, tornando ue ]atiln l~IIl Jyuguag't'll., P oul.ro St'l'('\'('1', achar Int-~lhoria <](~ todo juul.atntule pPr huu seer feito. E, porque prr Yosso t rf'queriinPnlo tornry etn lyngoagern sitnpnztnente rilnada de sfis pf'fs d.-. huu consoante a ora.o1n tlP Jnstu Jui~ Jhesu l'hristu, vol-la tiz aquy screver, a qual, por a fazer cou~oar, notn pude cotnprid~unente dar sua IyuguagPin, nrtn a fiz rrn outra mylhot fonna, por ronennlar co1n a tnaru~ita e htnrorn que era l'eicl.a ('In laty1n.
u

n u

Justo juyz Jhesu Christo, rey dos rex e hoo Senhor, que com Padre reynas sempre hu he d'ambos hu amor, praza-te de me ouvvr, pois me sento pecador. Tu que do ceo descendiste em no ventre virginal, hu, tomando logo carne, livraste o segre de mal, por teu sangue precioso, de perdiom eternal. I .ogr'eu aquella, meu Deus, ta gloriosa paixom, que se_m cessa_r me defenda de pengo e caJOl~ per que possa bem vyver, t!i servyndo e outrem nom.
t Da rainha D. Leonor, sua mulher, a quem o livro dedicado.

Tua muy sanct~ virtude, des y gram defendimento sempre me seja presente, por n1e guardar de tormento a que me traz o imiigo, per arteir'cnduzyn1ento. Per a tua forte deestra que os infernos quebraste destruy todos meus imiigos, pois ss artes desprezaste, per as quaaes me sempre torvam do bem que fazer mandaste. Ouve, Christo, mym hraadando, n1ezquynho, por meu pecado, que demando piedade, pois passey o teu mand3do, ca me temo do imiigo de mym seer apoderado. Com destruyon1 se calle quem me cuyda condanar; seja a elle fe1cta queeda o lao que me quer arn1ar; J hesu boo e piedoso, notn me queiras desprezar. Meu escudo con emparo sey tu, meu defendedor, porque cu, per tua graa, vena o tneu p~rseguidor e, per seu dernbamento, m'allegre com teu amr. Manda o teu messegeiro do ceu alto, Spritu Sancto, q~'esclarea e alumee mm que nom mereo tanto, e dos imiigos me livre, por nom receber quebranto.

'

Sancta Cruz, o teu synal me defenda os sentidos; ta bandeira vencedor faa seer sempre abatidos meus imiigos e contrairos per ta graa destruydos. Amercea-te de mym Christo Deus huu soo nacido, pe ro eu mais bem te peco que nom tenho n1erccid; sey de mym sempre lembrado, por em fym nom seer perdido. Oo Deus Padre e Deos Filho, tambem Deos Sanct'Esprito que htu Deos sempre s chamado, per pallavra e pt:r scrito, comprimento de virtudes, te confesso per meu dicto. t

E tralladei do livro Jos E[ s ]tavcll ichHcutos uc Sa 111 Joham Cas[s ]iano por enxempro rsta parte de hu capitulJo a j uso scrHo ao pce da lctera, qut-' cha1nan1 os leterados a contexto, o qual a algus no1n 1nuyto praz, por seer scrilo na 1naueira latynada, c qurrian1 que se tirasse a seui.PHa posta trn 1nais gePral Inaneira de fa1lar, e outros dize1n que lH~In JhPs parece; poiein, quando n1a1Hlardes tornar a1gua leitura de Jatyn1 c1n nossa Jyuguagen1, a Inauf'ira qun 111ais yos p rou Y(r Inandaae fllH~ I r11ha aquell r q tu~ dt>Jlo I iYt.'r rarrrgo.
diz o Apostolo. Todos tHJUPlJPs quP f'In carnpo p<'JIPjarn dP todas cousas se austPt-'JH;
1 Este hyn1no latino que D. Duarte traduziu cm vulgar, diz o snr. Theophilo Braga (Curso de historia de /itttratura portugue;a, pag. I38, nota) ser do seculo x e existir no Ivls; n. 0 3o da Academia de Historia de Madrid.

((()uyc o

qu1~

ernqueira1nos de quaaes toda~, t pcra podermo:;; rcreher ensynanra da pcllrja ~pirit.ual pnr conlPinplarorn da carnal. CcrtanH'nle aquf'llt~s que nrsta pPIIeja vesyvel estuda1n 1Jc1n pellejar, husar de todas yya1ula~. as quacs o desejo da carne detnanda, no1n tem autoridade, 1nas soo traqueias que a cnsynanra de taes peliPjas cstahrlleceo. R no1n sollaineHte da~ vyandas tlcfesa~, 1nas da lJcyedicc c lodo inchytnPnlo Hecessariainen le se dcYCin contccr, c ainda de toda pryguya, occiosidadc c dcsleixanlcnto, por tal qu', per contynuado excrdrio e aficado pensatncnto, sua , Yirtude possa sePr acreccntada. g assy de todo cuydado, tristeza dos negocios deste Inundo c aitH.Ia t.la ohra do casarncnto se conYcetn fazer estranho, fJUP, afora lrabalho da sua ensynana, al norn queira ~a hcr, ne1n [de] alga cura deste Inundo se eJnbatgar, daqucllc tam soornente que hc scuhor do catnpo ~perando galardo1n pera n1antii1nenlo de sua vyda, e que digna coroa de gloria c de louyor gaanannn per ~Pu~ Inericiincnlos. El-llei B. Buartt\ /..utl fonst'llu)irn, (Pdio do Pari~ de I() i~) cap. XCYIII, pag-.
7() a .lR:!.

ll

Do assessego que deve aver o cavalgador


Pa~sadallas lrt's partes de flliP ~creYy: a pritneira de seer forlt'_, que he a Iitais principal que hu cavalgador deYc aYcr; a segunda, do alrcYynlenlo; a terceira da seguranra que pcra hcm caYalgar c out

No texto todos.

tras cousas muito yaiJem, screverey na quarta de seer assessegado mais Lrevernente. E, pera cobrar asses sego na se lia, qual se deye ave r, prestam muito estas pryndpaaes partes suso scriptas de seer forte, sem -receo, e seg-uro, mas conYenl que se declare coroo per alguu geito se deYein filhar. Alguns pensom que o grande assessego mostra n1yngua de soltura, por non1 conhecerem de que partes se ha <.t'aYer e em que tempos, e aquesto non1 hs assy, ante o boo asses sego d g-rande ajuda aa soltu1a ... E pera esto he de saher que o hoo ravalgador deYe eonrordar seu assessego com a ohra que a hesta faz, que, se for pas:-;eando, nom presta, nem parece bem assesseg-ar-se muyto c est.irar amhallas pernas, e mostrar n1uy firn1e e queda contenena, ra, fazendo assy. mostra que traz 1nedo da hesta ou que cJe sy he etnparhado, mas o boo geito que _e1n tal te1npo se deYe t.eer h e n1ost r ar h lia sol tu ra gePral de todo corpo, assy segura rotoo se de pee fosse passeando, 1 e non1 porem e1n tal g-uisa que se deleixe na sella, ca sempre parece mal, Ines leYando a coutenena que a sclla ctn que for rcquen~, cJe sy InrPsino tnostre a soltura e que notn Jcya recco. nen1 Yay e1nparhado. g todo porem se pude fazer e1n tal g-uysa que se guardar o d~rl'ito assessPgo que cada hun deYe t.eer, ~cguncJo que1n he, e o lug-ar t' a hPsla en que yay. E, quando trotar ou vyYatnente andar, j parern ntelhor n1ostrar e1n ella n1ayor finneza ~ assfsscgo, c tl_'alli ayantt', quanto 1nais fezer a hest.a, tanto tnelhor parece andar (tuedu e seguro na sclla.
ld('Jll, Li,, n1 dft ensina llt'O de yttr llJlht sela, id pag. 57S.
bn~

crual-

t No texto passei~111do.

V III

[Padre Nosso glossado J

Padre nos~o~ que sohre todollos reeos sooes e~alrado, praza-uos de o nosso sancto no1ne seer louuado per minha ()hra e1n guisa fJUe eu seia mrrccdor do ("tlestial regno, seendo a votade do uosso prazirne.t.o comprida em n1y. flUe S(nn terra; sguardaae, senhor, a n1y, uosso filho, fJ.UC na aruore da verdadeyra cruz gPPrastP con1 grande donr, e uracde romo iaro 110 uallc da ygnorania, desPiando de ~ohir aa ~erra n1uito alta do conhecimento nentadeyro. E pore seia uo~sa InPrref' de mr. outorgardes rada dia o prun de unssa infl'ynda 1nisericordia, flUe sooes u~ BH'f'~n1o. porque eu rf'eha ~tror-o pera uos seruir cm este aurto e e qnallqucr outro, ordenando hoo romero ron1 proueytoso n1r.yo, poendn lhn, que a tni e aos outros trag-a IneJhoramento per guisa fllH' HtHn soonlPnle pPrdnen1ns aos que nos errarem, n1a~ den1os hccs t aos Inestryrusos. serndo uerdadeyro~ gradcPdores cln todo hPin en qne a us somos ohrf,. gados. E, porqut, sf'nhor, Pin quanto ern estA nltJndo niuetnos, sotno"' pPr tmptaot'S tonnnlos de fazer~ Inos boa~ obra~, praza-uo~ de 1nc suportar, fJ.UC e1n tetnptnrnnl n S(~ia derribado, r liutaae-Inc do Inall, que a us hc auorrPiucl. ,\Inf'nl. na. rirt-uosa JIC'n1/titoria' ediro da CaInara Municipal do Porto, I UI o, pag. 6.
1

bcneficios.

Assim no texto original, na edio da Ca1nara do Porto

II

[Avareza e liberalidade] Todollus hnmees que hus de. 1 rraz descian1 (l'esquiuar os males que os malle.iosos padeem c guarar as perffei.es que s possuydas dos Ju1o~. E, por quanto a esto podctn scer mouydos, sabendo os errores de que ssc h de guardar e os 1nalles que ouuero1n os que e1n ellcs cayrom e aprendendo as uirtudes de que usar algus e por ellas eoh~a roin grandes louuores, portanto nos compre de uccrJnos alguus exemplos antigos, que fa.o auorreeer a seassa auarcza c seguyr a graadeza liberal, que naturahncnte hc uirtuosa. E primeiro comecemos Cin o 1nal de que faz mcn a sanet Scriptura cm o liuro do Genesy, ctando que o primeyro filho de Ad;un, rhamado Caytn, nt1 tcendo cn1 o Inundo contra que1n 1nostrassc seaccsa, cotncou de scer auarentu etn as ofertas que auia de fazer a nosso ~e Hhur lleos, oferecendo-lhe sc1nprc das 2 pcyorc:o; que possuya. I~ porquanto seu ynnao AIJel dcsto fazia o conlrayro, geerou-se etn o cora. scasso enucia, pPt~ cuio aazo f'oy co1netido o pritncyru hotniridio do tnund(). I~ per estes tnallcs que fez Cayn1 tnaldisse-o Jhos c f'oy strangeyro e fo~ediro cm todallas terras e assy andou, ater~ que La1neeh, seu neto, pos fynt aa sua tri~tc Yida, ferindo-o ru1n ha seeta, euydandu que era JJc~ta sal uagc1n 3 Outro cxctnplo acharetno~ no priint)iro liuro dos Hex, onde s~c eonla que o Jiussu scuhor Deus tnant

2
3

dlt na edio do Porto. As na edio do Porto. ld_rn ~/uqgcm.

dou a elrey Saltul, o quall eJlc fezera priineiro rrey


aulre os iudt~us, que fosse ptleiar co1n os dP ~lal(~h n que tnatas~e totla rousa (llle leuPsse uida, as:-;y

.co1no htslas. E, tlepoi:-; qun os (lrey teu(~ ll('lleido~, sguanlou a frc1nosu ra dos gaatlos tlaqtuJla tt~tTa P, seendo scasso PIH o qtu notn <ra sPu, rtPceo-lhe a cuhyra t~ quebrantou o IHandado .tle lhos, trazeHdo:-0:-\ pera sua lt'tTa. g por estu elle e toda ~ua geera~ij pcrdt'ron o reguo t~ tln Inall ein peyor eonlinuou seu stauu, alet's que padeeto eru~l tnor(( t~tu podl'r de seus ilnyg-u~ . .E per estes cxcu1plos pod<'tnos cntentlt'r quanto he etnpeeiucl a scaecssa. E, se a algu proup:utr de hus(~ar outros st~Inelhanles a este~, sayhha quP os aehar e1n grande auo11tlana, e n nH' culpe polIu~ n poct, tfUC ey grande rerto tle seer tlurstatlo por ~oueyo tlietallor e1n pouca tlort.rina, stcntleudo a obra c tnuytas palauras, t[Ue eu1 tnais poucas ~e pude comp rir. Pois ({UC ia uyn1os o~ excn1plos do tnal, aprenda,. Inos agora o~ louuores tlo hcn1, consyrando prinH:yn.uneute a stre1nada g-raadeza do nohre tlu~~ e cayall(yru Ahrah, tlo quall se conta, aos tll'citno quatLu capilu llos tlo li ro tiruesy, tl ut\, auendo el ruy Codo rlonlor c outros tres rt\x da sua 1iana ucnrido eJrey de Sotlotna c rrouhatla sua lrrra, l(~uando 1nuytn~ pn~suneyto~, anlre os quaaes era Loth, parenh~ tit' Abrah, e sabendo elle esta~ noua~ do nouho t(tH' lt~uauuin, iunt.uu seus criados, trezentos e de:3oytu, P deu hla 11oyte sobre og Ut'llCPdorP~ P totnou-llu~ Lotlollos presuHeyr~ls c as ('ou~as (lllt' elles tilharout, t', tornando-sse c g-rande praz(t, ufcrereo graadaInenle a dizitna do que ouucra a "Plchi~sedt'Ch, tfliP (~ra sa~enlote tfp llPos. g, quando tlrey de ~odotna souhe patte da uiuganr~, quP fora feyl.a. tH'o rnchet .Ahrah r IH't.lio que lhf\ dl'!1S(\ a~ genll'~ e a~ outras cousas totnasse pera sy ..\lai~ o sauclu duc,
12

honu~es

que Pra aiongado ua co1Jiosa auareza, logo deo louuores ao seu Dos, que he possuydor dos eeos e da terra, e disse que nom tomaua cousa que fosse uallor de huu fio de pano, nem de hua correa de cala. E, nom embargante que esta fosse graadeza muy grande, pero outra que clle fez 1nerrre seer Inais louuada, quando ledarnente ofereeo o seu lydiino unigenito filho e o pos sol!re o altar, n sse toruando n1ais da sua n1orte que sse ouuesse de matar ha ovelha. E por esto ~lle Inerect-)o de o nosso senhor neos a elle prometer priineyratnente que da sua geeraon naeeria aquell etn que todas as gentes rre(~eheriam 1Jern aurntura. Desta uirtutle usarorn rnuytos sanctos antigos, assy conro JoJJ e Thobias, e por guallardom rrecrher uida eternal. E,. se aynda reuoluermos as cronicas antigas, achare1nos que Hercolles e Aleyxandre e .lulio esar e os outros conquistadores per graadeza forom aiudados a gaanarem aquello que muytos deseianl. E Scipio1n Africano per hfia stremada obra que fez, husando da uirtuosa graadeza, guaou a rnayor parte da Spanha e foy ern esta guisa: Aeonteceo-Ihe de totnar e1n hiia peleia hua filha de hfu grande hotne da Spanha. a quall era sposada co1n outro tnanreho, seu ygual en1 linhagen1 e slado. E o~ parentes enuiaron1 dizer a Stipiom que lhP des~e donzella t) que ellf's daryam por ella grande auer. E elle respondro que lhe prazia corn conili que lhe uehessem fazer as uodas em sua casa, do que elles fororn contentes. E Scipiorn deu ern casaJnenfo a rendi t que Jhe ~eus padres auyarn de
t No original abendi, na edio do Porto bendicom, o sentido, porem, mostra que houve troca de r por h. O facto a que se faz aqui referencia, encontra-se em Tito Livio, livro xxvt, cap. 5o.

pagar e parlyo graadainPutc suas ioyas corn quantos uPheroin aa festa em taH gui~a qu~ eohrou os rorariioes de touos. g diz a slol'a ((UC 111ais guaanhou da Spanha per esta soo obra que por quantas balalhas aters aquclle ten1po fczera. E assy leen1os do uirtuoso caualJ-..iao Cid c H uy lHas qup Pra tnuy g-raado e liiH'ral, eu lauto qu~ uutwa prenueo rey. netn senhor, HPin outro IHHIH'tn que o notn ~oltasse setn reudi. E etn aque:o;to arharPmos outro~ uirtuosos caualPiros sf--HlPihautes a fstes, que por ohra~ dt- graadcza enhrar<) gT3ndt... fa1na t~ louuor etn at[uesle n1undo, e os que l'or bos chrisptaos f!'Uaanarotn do s<~u Tltos stretnado gua 1lardt) en a ghnia dos refos. E todas e~tas eousas nos cJeuem rnouer pt-..ra tiP-sfiar <[IIC seiarno:3 setnflhautes a fllt-'s, <'Onlprindo por obra o que elles fezer. Idem: c(lp. sexto, pag. 56-58.

IX
Da tornada do Senhor do Egipto e do co1neo da penitencia de Joham Bauptista Yn uos ou acPrea. d(-..poi:-5 qur o senhor andaua cotun strgeiro en1 o Egypto [ tnorto el rry HProde~ ], 1 foy chatllado o Senhor do ~~g-iplo. ~. ~ g-udo se diz nas storias ~cola~tkas, aos x:xx nus dn reynado de Jlerode~. uaseeo Je~u Cristo P aos X\XYIII do seu regno InorTeo. [E esto f'oy t'eyto, por qtH' s~
t As palavras entre colchetes indican1 as que lhes correspondem nos evangelhos.

Aeahado~

eomprisse] per cseguinte [aquello que fora diclo pollo Senhor per Ossee, propheta. s. do Egypto ehaIncy O IllCU filho]. Ao primeyro rrgo anuo tle Archalao, filho Inais velho tle Herodes, e1n no oytauo anno do Senhor, [aparecco o a1ngeo de Deus e1n sonho a Joseph e di:-;elhc: to1na o Inoo e sua Inadre c vay-te a tttTa tle Israel]. s. e1n Ju<.lea, [porque 1nortos son1 os que huscav a alma do menino]. s. que lhe qucri tirar a ui tia corporal. s. Herodes fez predt\r 1nuj tos dos mais nohres dos j utleus e Inautlou que os 1natassen1. quando elle 1norresse, por fazer ehorar os judfus, os quacs elle presumia que se alegrari da sua 1norte ou, segudo Jeronymo, os cseutidorrs na mortP do Senhor er os s~ripuaes e phariscos. E, segundo que diz He1nigio, per aqueste aparicimeto do angco a Joseph 1nistkan1rnte se entede que aquelJes qu~ cessan1 e leix dos cuydados terreaaes e tios negodos seculares 1nercee tle vcer a visorn dos angeo~. [E aleuantou-sc Joseph e ton1ou o 1noo e a matlrc delle e eo1ne.ou-se de tornar aa terra tlc Israel]. Va-se ergo e passam per o deserto per uontle \'ier e renouau-se-lhe outra vez as 1niscrias c trabalhos que passar aa hida. E assy se cprio o que dissera o }Hopheta. etn pessoa <.lo Senhor: poLre su eu t in traLalhos des a Ininha 1nauceLia. Gr<.les ulingoas e trahalhos graues e duras afliocs receheo no corpo o noss Stuhor Jesu c esfor{~o e fortelleza e ouue assy q uasi ollio por uosso autor; certan1eute cslt ~ lralJalho soo de que agora tracta1nos deuera de aha~ tar a uosso ren1ij1nento e saluar ri)prida. E <.lize-sse tlllC at:erea do caho t.JaquelJe oiserto O lllOO JobUC Bauptista co1ne~~ara j fazer penitencia, n aueudo JH'ro alguu pecado, por que de ytlade de sete uos <.lize que se foy ao tlb;erto. Aquelle que auia <.le settr preeguatlor <.la peud_eua n1uy de edu st:oJheo as asperezas <lo herc1no, on<.le logo Inutlou a vrinu\ira
1

hydadP, por se afastar a. ssy mersmo, e os qur ouuPssem csto n1ais ligf'irarncle do amor e caliuidade do tniido ~ por t.al que aly stando mai~ liurctnel.c ouucssc vag-ar de st.ar etn ch1pla e rf'('PlH~r de llcus sahcdoria, a qual dPpnis ouuPssc dn prcf'guar. E, porque n) YiPra ajnda o h'po da precguai) ~~ do haupt.isn1o, staua antre tanto no disPrto, onde" he o aar tnais puro r o ,eco tnais ahcrlo e OPus Jnais familliar, (c) por tal que aly yagase ern orai) f' conuersasse cCi os ang-eos r se eriasse fora das tnflllirias de innytos, porque n ouuesse empa('ho dt' lt'li~ar de rr.prendet alg-ue, qualquer que fossP-, e por w1 sPer sahedor dalg-iua mallicia P por que fosse digno de crPcr aquelle que flua de dar trstitnunho de Christo. Nc1 pode aJg-uc seer boa testinlllnha d'outn\ se primeiro n for JJoa test.imunha de sy mcesmo. E fugio do mundo, pot no1n tirar dPIIe algia rnagoa de scandallo e infamia, nc teer na sua Yida nada de palaura t Jeue ou pecado alg-iiu. port[lle, seg-do diz satn Crisoston1o, assy con1o he itnpossiuel dr. a aruor f(He esl.a arena do raminho lograr a fruita. atee que sf'ja Inadura, asy o hon1P, posto acerca do mudo ni" pode guardar-sse de fazer algu n1al atees a Htn da sua vida. Sorn ajnda al~ias aruores que, no ernharg-do que sten1 en1 algu orlo arrado de tnaneita que os. que passan1 11,-, pudi' rhr.guar ao tronco ou pPcs dellas, en1pero, porque os seus ratnos se slen(h' solre o ran1inho, ajnda as hrit c derranc. a aruor, e assy hc dos rellit-dnsos ennorilhados nos negocio~ do tniido. Boa cousa IH:' t'rg-o trag-cr o jug-o do ~enhor cc1 sarn .lo h dcs a tnoeidadc e, em quanto a natureza he terra, arusltunarsc ha (a) hoas cousa~ c nas cousas que ouucr de prccguar que prr ohra as rotnpra pritneirn. E aqui se ton1a argun1cnto que n deue algu totnar car1

No texto tcer nada sua uida d'palaura.

rego de seer Ineestre, atees que eJle n seja prirnciro sulficicnte e perfeito. Muito excellcte c marauilhoso he- este moo .Johne, de cuersa~~ singullar, do f)Ual diz Pedro de Hauenna c scripne assy: en1 secndo ajnda ein hyuade tcnrra, este moro foy aduzido per o Spiritu sancto ao llisrrto, n lhe fez cnpa('ho a fraqueza da ydade, a qual a Inagestade de lleus ajudou e heaucnturou. Lcixou Johne o Inundo e fugio dos homes e csqueceo a terra e desprezou os padre e madre e fugi segura1nentc pera alteza t da SOO uiuijndadc e da COiltCpla 1Jaui1 turada: ITiarauiJhosa cucrsaon1 de ohra que o hoinc, que ajnda seassa1nente entrara no Inundo, fugisse da gloria do 1n undo e n solatnte se esquct'rcssc das eohijras do Inido, Inas ajuda as n querer saher e fazer perpetua cpanhia coin Deus. As saydas ou acahatncnt.os dos m.ontcs e spcsura do Inalo e a In~stura dos Yallcs ou haixura dclles er as easas e lllorat.las du Jnoo patriarcha, quando a voz o estrgco, c assy .lohne, passando a ylladP da IncBinice, esqueeeedo-st~ da nohrnza do seu Jinhage <~ da fidalguia, no1n eura d'outra eousa sen da tliuijndade, e foy feylo lbnna da Yida dos n1ongcs c encarninhmnento dos <'n.arrados e finncza de toda relligi.
Da rita thrisii, cdiro de I U5, folha

47.

Entenda-se a altc:;a.

X
O. Pedro I

COI\10 OS REIS DE PURTUG \LL E DE CASTELLA FEZf:ROl\1 Al\ITRE SSI AVEJ4~MA QUE El\ITREGA~SEl\l nfln AO OUTRO ALGUUS QUE Al\ID.A YOl\1 ~SEGUROS EM SEFS REINOS.

Aueo que na morte de dona Enes, que clnli dom Atronsso, padre d.' el rei dotn Petlro de Pu rlugal I, Reanulo ent jfrarnte, Inarulou tnatar en1 Coiinbra, forotn 1nuj culpados pello jffatnlc Hirgo Lopez Pacheco e Pero Coelho e AlYoro Gotnalluez, stu tneirinho tnoor, e outros Inujlos que el culpou, 1nas flSsijnaduncnte contra estes leu c o jll'i.unte IIHIY g-ranllle rrancu ra. E, falldo urrdatle, Alvoro ncnnalluez c Pero Coelho cratn e1n eslu a:-;az de culpados, 1 tnas lliego Lopez non1, porque n1ujtas u~zes nt;utdara pereher o .i lfatntc pet (iotnrallo Uaa::;quez, seu priuado, que g-uardasse aquella Inolher da sanha trelrei, S(~U padre. Pcro, depois dn todo esto, foi <'I rei cl'aconlo co1n o jtl'runte, seu filho, e perdohou o jll'atnte a estes e a outros e1n ttue so~peitaua, e jsso tneesn1o perdohou elrei aos do jfl'atntc todo fJUCixtnnc que trclles auia, c fonnn sohr'csto g-rdes jurcunento::; e pro1nessas feitas, c uiuiatn a::;si seg-uros Bicgo Lopez e os outro::; no rreino, en1 qua1ntu elrej dom Affonsso uiueo.
t

No original

decr~lpados.

E, secrndo elrei doen1le etn .Lixhoa da 1 door de qtH~ sse cst.ornre finou, f'z eharnar Dic~g-o Loprz Pacheco c outros e dissn-lhe que ('] sahia hrrn quP o jffa1nlc dfnn Pedro, seu filho, lhe l.ij11ha tnaa uootntade, J)Olll t'llliJarganlO as juras C pcnlOlll fJUe fr~ Zf~fa, da guisa que ellrs IH~Ill sahia1n e que, por quatnlo se Pl seinlia 1uais chegado aa tnorle que aa urda, que lhes COlnpria de sse porreJn Cm saluo fora do rreino, porque el no1n est.aua j tcn1po de os podt'r tlell'enH.ler dt'liP, SC Jhc a]guu nojo qnisessf~ fazer. E ellcs se pa.rt.iron1 log-o de Lixhoa e se foronl pnnt ~aslclla, amtlfnntlo l'InloJn n jll'atnte do1n Pedro ao Inotll.e, aalc1n do Tejo, tnn hlla rriheira que chaHlOJn de Canha, que sotn oito leg-oas da idade, {~ ~-~I r Pi de Castella os rrercheo de hoo1n geil.o e auiatu dt'llc IJern fazer c InerreP, uiuenulo PIB ~wu rreino seg-uro~ c se111 rre('O. E. depois que o jm.unl.e dom Pedro -rrcinou: dPu senttrn1.a de t.r<1iorn cHtr'eclles, dizcnulo qne ff'zerntn con lra t~lle c contra sru eslado on~as quP Bom dt~uiiun de fazer, e deu os IH~cs de Pero Cof'lhu
a Paasco Marl.inz de ~ousa, rric'oinein p, sPu ('haureller Inoor, e os d'AlYOf() (~OlllfahH'Z e llitgo LopPz a nutras pessoas. cntno lhe prnngue. E fpz rlrri en1 algus <.i'est.es hees t.ant.as (~ taacs hcrnfcit.orias r outros ITPpart.io ('111 t:-111t.as part.ns que, depois que' PI rnorrpsse, nuJiwa. os rnais podPssein aucr aquellf's cujs fonHn 11e1n tirar aa'(uCIJPs a que os assi daun. ~Oll1Clhalll')ITH'IIln fugirotll de Ca~tplla IIPPS(.a SaZOll1, cotn lc'JlJor d't'lrei que os Indaua ntalar, dunt Pl'dro l\utH'.z de (ioznwrn, ad('antladn rnoor da lt~tTa dn Leont, (' ~leent Hodrig-tH'Z Tenoiro r. F('rnant nodiel dn Tolledo c F('J'Iliun Sa11ehcz Caldein1, e uiuian1 e1n Purlngall na ntcr,ce tl'clrci dotn Pedro, crecJndo
I

No original de.

norn rrrcpher dano tarn hern os purlugu.-ses eorno o~ fa~lcll{iaos. porCJliO rrazoada ll' lhes dera ousado ;woutanumf.o na~ faldras da s(lg-urarna, a CJllall norn hc'lll g-uanlada pt~llns rf'i:-\, fczPrcnn caiJadarnPntP tuina tal UJOPrnra: que Pire") i tlt' Purtugall ('Inlreg-asse prt'~os a Pirei tlc Casf.c.ll(\ os lidallp-os que cn1 seu rr('illo uiuian1 e que el outrossi Jhn <'InlrPg-aria Hieg-o

LnpPz Pa'heco e

an1hos fJIIP Cin Castclla und(uJoin. E honh_'n<uotn que fos~e1n lodo~ presos 'll huu ti ia, porque a prisotn d'hiJus non1 fosse auianu~nlo do~ outros, c fJlH~ aqupJlps fJUC lruasse1n WPso~ os ca~lellao~ alaa o t'slrt'Ino do reino rrPehes~en os purtugucses fUC trouuessen1 de Casella. 11
~():\10 llrEGO LOPEZ P-\CHECO ESCAPOP DE SEER PRESO
E FOHOJ\1 El\ITREf-;L'ES OS OUTROS t:Hl.ELLl\IEi'iTE.
~~

O:-\ outro~

LOGO MORTOS

Feito aqueiiP flaut.o dPsfa tnaneira, fnnnn em rur. ugall pnsos os fidalgos fJUe dissen1os. E, 11aquel clia fJUe o rrecado tl'elrci de GastelJa lwgou ao Jogar hu Dil'gn Lopez n ns outros estatHn pera auPrenl tle srt'r preso~, aront.err.u qnl' ssa nlanha IllUjto retlo fora IHPt!"O Lopez aa ('ara us JH'rdigocs. E, presos Pero Coelho P AIYoro lnmralluez. quanulo fntoJn husear lliPgn Lopez, eharorn que Hotn era uo Jog-ar e JUC s~e fora pt'lla 1anha aa caa. ~:arraron1 e~lonl{'f' as portas da Yil1_, que fl(lhliu lhe lcuas~t") rrecatlo pcra o perceber, al(~tndi-no a~~i, eslatntlo pera o ton1ar aa uijntla. llliu pohrc Inanco. que scn1pre ctn sua casa auia stnolla, quando IHego Lopez co1nia, e con1 qu'IIl

alguas uezes joguetaua, uiu estas cousas co1no sse passar e cuidou de o auisar no ca1ninho, ante que chegasse ao logar, e soube escusamente contra quall parle Diego Lopez fora e chegou aas guardas da porta que o leixassom sahir fora, e elles, de tal hume nehiua cousa sospeilamdo, aiJrim.do a porta, lcixarom-no hir. Amdou el quamlo pode per hu emlemdeo que DiPgo Lopez uijnria e .achou-ho j uiir com seus . escudeiros, muj desegurado das nouas que lhe PI : lcuaua. E, dize1ndo o pohre a Diego Lopez que lhe queria fallar, quisera-sse el escusar de o ou ui r, como CJUem pouco suspeitaua que lhe tragia tall recado. Afiramdo-ssc o puhre que o ouuissc, comtou-lhe a de parte como hlia guarda d'elrei de Castella rom mujlas gentes chegarom a seu paa.o pcra o premder, depois que os outros forom ptesos, e jsso 1neesmn de que guisa as portas eram guardadas, por que ncnhiu sasse pera o auisar. Diego Lopez, eo1no eslo ouuio, hem lhe deu a uooJnt.ade o (1ue era, e 1nedo de Inorle o fez toruar todo c pocr t'ln gr penssa1nento. E o pobre lhe disse, qnand() o assi uio: - Creede-m( de conselho e scer-uos-ha proueih_lso: aparlaaP-uos dos uossos e uaan1os a huu uallc no1n lo1nge d'aquj c alli uos dirri a Inaneira como uos ponh~aes en1 sa lu o. E1ntorn disse llieg-o Lop~z aos seus que andasse1n p(t alli a prelo earando, ca. cl quiria hir co1n aquell pobre a huu valle, hu lhe dizia que auia nutjlos }H'rdigoPs. Fezeri)-Ho assi c foro1n-sse a1nhos aaquel log-ar c alli lhe disse o polnc, se escapar quiria, (1ue ueslisse os seus setyos rrotos e assi, tle pee, anulasse quamto podesse ataa estrada que hia pera Aragon1 c que co1n os priineiros almocreves que arhasse se 1nctesse por soldada, e assi com elles de U()) ta amdassc seu ca1uinho e per esta guisa ou

rm hiu. auito de frade, se o oepoi:-t auPr pudesse, S(~ pose::HH~ rtn saI uo no rrcino d 'Aragoin, ca era per for~~a de scPr J,uscado pella tPtTa. Diego Lop(\z lotnou seu comselho e foi-sse de pce daqut'lla n1nneira, e o polnc notn tornou logo pera a uilla. Os seus aguardarotn por Inuj granule espao; ueetndu que uo1n uijnha, forotn-no catar contra orndc rll fura, e, amdatndo e1n sua lHtsca, achar : a besta andar soo c cuidarom que caira dclla ou lhe fugira c huscaruin-no co1n Inour cuidado. Ffoi a detceina c1n esto ta.m grande que se fazia i Inuj to tarde, c, uccmdo como o achar nom podirun, lt~uarotn a besta e forum-ssc ao Jogar, nom sahetndo que cnitlassetn en1 tal feito. I~, quando chegarunl c uiroin de. que g-uisa o aguardauom e souherotn da pri:-toin dos outros, firarain 1nuj esptados e logo eu idannn que era fogido, e, prPguintados por ellc, uisserOIIl que, raanulo Soo, se perdera dnlles e que~ JJuscuu-o, acharom a besta n non1 el1e e que en1 aqncllo foroin detheudos ataaqurlas oras c que no1n sahiain (]UC cuidassein senoin que jazia Plll aJg-Liu lo~ar IllOl"lO. 0~ que ruidado tijnhaiU de a prdrr forotn-Ho huscar por desuairadas partes ... ~li(Undo ri n~i de Caslella soube que Birg-o Lopez no1n fora totnado; ouue gran1 queixunlfl e n pode tnai~ fazPr. En hnn ttnuiou AIvoro Ciotnal U('Z t.~ Pero Ctwlho. ht~Jn pre~o~ e aJTt'('adado~. a elrei tll' PurtugaJ, seu lio, Sf\g-unulo Pra honlenado anlr'ele~. E, quanulo chrg-aron1 ao estrctno, arharotn hi Meen1 Hodriguez Tenoiro c o~ oulTo:-; ca~l-t~llao:-t qun lhn elrci dotn. Pedro ClHYiaua. J~~ alli oizia tlepoi~ Bil';,!"O Lopez, fali anulo neesta t.\storia,. q uc S!'\e fezcra o troco de hunos por hurros. l~ foron1 leuados a Scuilha, onu1e clrti e~lnnH'l' esl.aua, aquelles fiualg-os que j noineatnos, c alli os Inandou elrei Inalar tooog. A Purtugal fora1n tragidos AlYoro Gotnalucz e

PPro Coelho e chegarom a Sam tarem omde el rei dt1 Pedro era. E eIrei, rom prazer do sua uijmda, porPm mal magoado, porqu~ Dirgo Lopez fugira, os srlhiu fra a rrPr.eher e, sanha cruel! sem piedad .. lhos fez per sua mao 1neter a l.romento, qnerc1ndo que lhe confessassern quaaes forom na morte de dona Enes rnlpados e que era o que sPu padre trautava ~onl.r'e~llc, quamdo atndauorn clesauijndos por aazo da morte della. E ncnhiu dellcs rrcspomdeo a taaes prrguntas cousa que a rlrPi prouuesse. E clrei, con queixume~ clize1n que deu hiiu aoute no rrostro a Pero Coelho c elle se soltou eml.om roinlra eln~i Pin dcsouestas c fcas pallauras, chatnamdo-lhe treedor, ft~ rt~rjuro, algoz e rantecciro no~ ho1nrns. B elrei, dize1ndo que lhe trouxesscn1 rcholla e uinag1e pera o Coelhn)' cmfadou-sse d'pJles e n1andou-hos Inata r. A Inanrira da sua morte, seemdo dita pello meudo) seeria rnnj estranha e ('rua de comtar. ('.a mandou tirar o rora.om pe11os pAitos a Pero ~oelho e a :\lu oro fiomalluez pcllas cspadoas. E quaaes pai auras onue e aquel que lho tirana, que tall oflirio auia pouco em rostnme, seeria hcm doorjda cousa d'onuir. Ernfim n1andou-os queimar. E todo frito ante os paa.ns otnde ell ponsaua de guisa que, rornendo, oolhaua qu:unto Jnandaua fazer. Muit(.l perdeu f'lrri de sua hoa farna por t;1ll esrarnho ro1no este, o quall foi lUtHio e Purtug-all e en1 f:astrlla por Inuj grlnde Ina li, dizcn1do todollos hos que o onui:un qno os reis errauon1 Innj Innitn hin1<lo nnnl ra suas uerdades, pois que estes rauallciro~ estauorn sohre segurarnra aC'outados f'In seus rrrinos.
(fhnmha d6 IJ. Pedro, de Ferna1n LnpPl, rapitulos xxx e xxxr, fois-. 2i V a
2G H.

XI
O. Fet'nando I

CoMo

I~L-REI

DuM FEnNAl\lnu

nnF.cEnEo

TJF.

PRAA

BONA LIUNUH POH MOLIIEH E FUI CIIAl\IAIJA HHAINIJ.\


HE PonTUGALL.

Andou el-rci pPr geu lTtino fulgamdo, lrag-endo eo1nsigu duna Liouor, alaa que ehegou antre Doiro e llinho a hu Inoc::;teiro que cha1nan1 Le.a. que hl' da horde1n cJo Espitall e alli cJctenninuu elrei de a rreceher oe praa, e e1n huu <.lia, pera jsto asiinaclu, rui a todos preposto por sua parle, dizcrnoo e1n esta guisa: - ..:\Inigo~, Le1n sa],ecs como a honletn do rasaIncuto he hu dos nohrcs saera1nent.os que Beus t'In este n1uudu hordenou, per a notn sounuJtc os rei~. tnas ajnula os outros hotnecs uiuercn1 ern tstado dt saluaron c os reis auPrt)In per licletna linhagen1 quen1 depus cllts ~oeda o r reino e rregitneulo rreall t(ue lhe Deus cleu. Porenule elrei nosso senhor, <(Ut'reoo uiucr em este estado, segutnclo a ell perteee, e cotnsijranldo cotnu a tnuj uohrc dona Liouur, filha de d Martitn Atrons::;o TPllo e de dona Aldun1ra de l1 asrotncellt')S tlp~entcle tio linhagctn tlos reis. dt~~i ro1no lotlollos gratndes c 1noores lidallgos ti' estts fl't!ilOS LCIIl COlll ena g1an1de UillflOO til' parCilllt'SCo, u:-; quacs rret'ht""'tlo d'elrei hoinr-ra, co1no he ag-uisado, sehun por Pilo 1nais theutlos de o ajut.Jar a defPmder a lerra, e oolhaintlu uutrossi ron1o a dita

dona Lionor h c molher 1nuj comujnhauell pera elle, por as rrazoes sohreditas, tem trautado com ella seu casamento e poremde a quer rreceher de praa per pallauras de presernte, co1no rnda a san1ta egreia, e lhe erntcmde de dar. taaes uillas e logarPs de seu senhorio, per que clla J>ossaInanlecr hotnrroso estado tle 1-rainha, coino lhe pcrtectne. Enttoin a rrecebeu elrei perantte lodos e fui notificado pello rreino co1no era sua rnolher, de quP os gramdes e pequenos ouuer 1nuj gram pesar. . E deu-lhe eJrei logo liilJa LJi~~ot;a e Auratult's e Almada e Sirnlra e Torres Uedras e Alatnqucr e Aatougnia e Oohidos e Aaueiro e os rreguee1ngo~ de Sacauem e Freellas e Unhus e terra de Merlles, em rriha de Doiro. E d'alli ern deatnte foi eha1nada rrainha de Portugall e heijarorn-ltu~ a mao, per mandado d'.-.lrei. 4uanrtos grdes no rreino auia, assi ho1ncs con1o Inolheres, rrecelJemdo-a por senhora Lotlallas uillas e idades de seu senhorio, afora o jffante d Denis, posto que mPor fosse que o jtfa1nte don1 Johan1, que numca lha quis beijar, por a qual rrazom elrei dotn Fernando lhe quisera dar com huna daga, se no1n fora Gill Vaasquez de Hreesemde, sPn ayo, e Aira~ Go1nez da Sillua, ayo d'elrei do1n Feruando, que tlesuit.trom elrei de o fazer, dize1ndo e Irei sanhudaInent~ contra elle: qur non auia uergotnra nc'huua beijarem a mao aa rrainha, sua Inolher,. o jfl'anttr don1 Joha1n. que era tnoor t[ue elle, e js~o n1eesmo seu jnnao, e todollos outros fidallgo~ do rreino, e t)ll soomentP-. dizer que lha uo1n hPijaria, mas que lha beijasse ella a ellr. E desta gujsa audaua o jffa1nte dom Denis as~i como 01neziado da corte, e o jff~nnte d Johatn iirou co1n ellei e eo1u a rrainha, n1ujto arnado e he1n ({llisto, pontue, seerndo o n1ayor no treino, sse ofe.reera de lJoo- grado de heijar a Inao aa rrainha e

, fora aazo c catniuho a outros ntuj to~ de grarntlc cgtatlo. Poretn tooollo~ do rrcino de quallqucr cunuJi~onl que fos~('tn ('l"atn tl'i~to rnuj 1nall colll(~lllPs.

11
DAS RRAZOES
QIJF.

ELUEI

OUltE

IIIJU

DF.

SF.t:
DO~ A

COl\ISSY.~LllO

SODRE O CASXMF.NTO DA RHA INIIA

LioNon. Ttageindo elrei tlo1n Fernando dona Lionor comsigo, ante que a rreehesse de praa, cotno ouuis. tes, fallaua alguas uezes rotn algus seus priuados, dizetndo eorno tijuha e uoon1tade de a rrecehcr por tnolher e que dissessen1 o que lhe pareia, por ueer se acharia algius que lhe consselhasse que o fezesse. E huu dia falou com uous delles como sua uoontade era de a totnar por rrainha, poren1, ante que o posesse en1 obra, quiria auer cotn elles comsRelho. -Senhor, disser elles, a ns uon conuetn falia r etn esto, porque uos ueentos j Jiado c ella em tall !naueira que enttendrtnos lJUe nutnra outta rnolhfr auees d 'auer senotn ella, e ajrnda uus rertificatn alg-u~ t[ue a teendes j rrerrhida por n1olher, e quarnto he per nosso e~clho, Bt'Ill .d'outro IH~huu lfliC uosso seruio e hotnrra deseje, nu1n uos con"'elhara tall casan1anto, por tnujtas razoes, n1as. sr teetndes ern uoorntade de a toda uia rrecehcr por rnolher, nhuu hoon1 eomssrlho presta en1 jsto, A caLo de poucos dias a rre.ebcu elrei, cotno di:;~emos, e depois, logo acerca disse huu Jia a hflu de ~eu conselho como sse reprenulia de teer casado co1n e lia. O outro, rrespondenoo, disse:

-Isto foi por uossa cu Jpa e por us auerucs uoomtatle de o fazer, tnas nom por us norn ~eer dcs couselhado per Inuj tos que o no1n fezes:;ePs. -Verdade h c, disse elle, que tno disdisserotn 1nujtos, Inas cu qui~cra que f'ezcr ellt~!4 a tnirn, ajtnda que eu unontade ouuP!4Se, cotno fezero1n o:-; priuatlos d'elrfi tlo1n Alfuinsso, IllCLL auoo, a cUt. - E co1no foi .isso. scn ho r? -Eu uos direi, di~s(~ ehl'i. Mt~u auoo, quando cotne~~ou de rreinar, tijnha tnais Sf'HLido nas cousa~ em que auia prazer, co1no hoinctn nouo que ('I' a. tnais que naqueJio que perteeia a rn~itneuto du ITeino, e, estamdo todollus do cornselho ('Il Lixl1o(] j un1tos falando nas cousas que perteen1cian a l'l't\g-i tnento do rreino e pro H do pohoo, (c) elle leixou ( eotuselho e foi-sse aa caa a tenno de Sitntra, t' durou l heu1 a.erca de huu tnes. Os do eousstlho quarndo uiro1n que ellc tatn pouco senllido tijuha 1 ern eo1neo de sseu rreinado, das cousas que auic d'onleuar per= seu senti~~o c hen1 do po_hoo, ouur rotn-no por .maao co1nero c, qudo clrei veo e fo ao consselho, depois que fallarom ua ea~~a ctn que atndara, disse-lhe huu deles, pt\r acordo dos ou lrus: --Senhor, seja uossa Increec n teerdes talJ ge,ill cotno este que ora l.euesl.es: leixardes uo:-;sn eon1s selho per tantos dias, honu.le tatu necessario he d'es tardes, e hirdes-uos aa ca~'.a, ha ja hlu Ines, c u cstarrno:-; aqui ssetn us eotn poueo uosso prouPilc e serui~~o. Por BH\reec, teeJiule ou l ra tnan e i ra t'll t:-;to tl'aqui crn deatnte, sse nuu1 --Conto sse notn? ... dis:;e t'11c. -A lia nc'~, tlisserotn, se notn .. huscaaPnto~ Ih outro que rnine sohre ns, que lenha cuiuado li tnantcer o pohoo etn drreito c e1n justia c H IPi.\ as eousas <fue ten1 dt~ fazer de sua fazeuu.la, po hir ao tnonte e aa ca~a audat huu tues.

JJ fel

OU Llt'

O IS LO gralllliC 11 H~ll Clllt'Ol'l a

C UI :-;~e,
Sf' '}UJIII.

lraadando:
-(~ COlHO OS llH'US llH~ atll a llll
P

de dizer

e11es tnc hant a utint de fazer js~o? -Os uossos ..... , disscrorn (IIPs, quatndo u:; fezcnlt's n c[UC nutn dcuccg. Elrei sahin-ssc rnuj qu<'ixoso do ('OillS('lho e foi-:.;sn e depois cuidou r.rn ello c achou que lho dizianl por seu seruio e penico queixuute delles e ouue-os por hos S{'ruidorcs. E eu assi qui~era que us outros do tneu conselho fczerees a 1nin1: pois c1ue uires _que norn era Ininha hornrra tall rasiuncnlo, notn nu~ cotnseintissees que o fezesse. O priuado, que cultcindcu que elrci Inais lhe dizia esto por uccr que rrcposta lhe daria que pcw teer cm uootntade o que lhe fallaua, respouuleo e diss.-.: -Senhor, us o diz('CS agora Inuj hctn, Inas poder asecr que, ssc os de uosso cotnselho uol-lo corntradisseronl dessa guisa que uus dizees, que ouuerotn de uos pcor rrepusta con1 ohra da que ouuerorn esses outros d' cIrei dorn . .\flonsso, uosso auoo. E elrei dize1ndo que no1n, n1as que o ouucra por bc1n feito. essaro1n daquesto e fallaroin e1n ali.
Da Cronita dt) autor, cap. LXII r V e 7!J lt. Perna ndo do Inesn10 LXIV, fols. 77 ll a V, 78

rr.

XII
[D. Joo I]
COI\10 O

.MEESTRE TOH!\OU A LIXBOA E DE tJllE :MATou o CoNDE JoiiAl\I FEHNANDEZ

GUISA

En1 outro dia pella n1anha partio o 1\leestre d'aquella aldea hu donnira e cornerou d'a1ndar seu C(:Uninho, sen1 trigarna alguua desacosturnada e 110 caminho dizern que descobria o Meestre esta cousa a algus seus, conuem a saber: ao Comendador ue .Jerun1enha e a Fernand' Alvarez c a Loureno Martiiz de Leirea e a Vaasco Louren~~o, f_Lue drpois foi ~leirinho, c a Lopo Vaasqucz, que depois foi Comcindador Inoor, e a Hui Pereira, que o foi rre~~eher. E disse a hu d 'clles: . -H ii-vos deamte quanto poderdes e dizee a Alvoro Paaez que ssc faa prestes, ca eu- vou por fazer aquello que elle sahe. O escudeiro an1dou a pressa e ueu-lhe o rrecado e tornou-sse pera o Meestre hon1de viinba. E ell tragia hua cota vestida c ataa viinlte con1sigo com cotas e hra.aacs e espadas irntas, cornc ho1nces canlinheiros; o chegou ao paa.o a hora uc terra ou pouco Inais, scn1 detcer pore r1n outra parte. E, quarndo urscavallgou e con1r.annn de sol,ir a.ilna, disscrorn huus aos outros n1ui n1ansso: -Ser oe todos prrstes, ca u ~lccslre (fLH'r rnatar o Con1de .Joham Fcrnarnuez. A rainha rstava e1n sua carnara c donas alguuas rsscrntadas no estrauo c o ronde de Barr(llos, seu itunao, c o conde doJn Alvoro Pl'rcz c J~crnaJnd' ..

dfl ~aarnc1nt-"\S e o ronde .Johatn Fernanulez, f}tH' d an t.e PS ta v a ('ln ('il herPi ra df' lles, rstava f'stoinC(' ant'('lla (' coHH'rava de lhe fallnr passainPnle. E, cm lhf' sPcnuio as si fal la1ntln, hatcronl aa porta, e o porteiro, eotno entrou o MPestrc, f(UiS {'arrat a potta, por Il0ll1 ('Illl.rar llf'hU dos Sf~US, e tliS~(l que u prcgutnl.aria aa Hainha, non1 por d'elles avPr nehuua sospcita, mas porque a Hainha estava co1n doo c non1 era coslumr dn nchu enttrar, salvo r~ses senhores, srn1 lho prilneiro . .fazer salH'r. E o ~lf'rst rc rrespo1ntleo ao port<'i ro : -Que s tu a~si de diz('f? E Pnl csto emtrou de guisa que etnlrari) os sf\us todos rotn rllP; P. Pll ITIlveo pass(unente cotnf.ra hotndc estava a Hainha; c rlla se lcvuntou c todollos outro~ qup crant prcsetntps~ E, depois que o ~lrcstrc fez I-rcvrnJn,a aa Hainha c 1nesura a todos, e rlles a Pll rrP-cr-hiin('nto, disse a Hainha qtH"\ sse a~emtassPnl, c faltou ao MeP~trc, dizemdo: -E pois, innao, que [he] isto?~ aque tornaste de vosso catninho? -Tornei, senhora, di~se elle, por que n1e parerro f}UC DOlll hia df'~Cmhargado, ('OffiO COlDpria. \"~ Ine hordena~tes que tevessc carreg-o da cotnarca d'A1ntre Tejo e Odiana, St' per vrrntuira elrcy de Cas1t.rlla quiscss(l viinr ao rr('gno e qurhrar os trautos traintre vs c rllr; e porque aqu.l'lla fromlaria hc g-ros~a de gPnlts c grarndPs S("\nhorl'~, assi conto do ~lrcst.rc de ~a1ntiag-o r do ~leestre d' . \ lctara c (r outros e hos fidallgos; e aqurllrs que vs assinastes pera a guardarc\In roinigo tne parc(lJn poucos, por emde tornei pera 1ne dardes Inais vassallo~, pera vos l eu ~podrr servir, segunulo rotnprc a 1ninha ho1nrra r. vosso servio. A Hainha disse que era tnui hctn r Jnarndou logo

Afon~o de an1ora t' \ aasco PPrcz outro~ t-. . ~ta YOtn Pin hi 11 haneo; c'

cha1nar Joham GfnnrallYez, seu escprivan1 da poridaue, quP visse o livro dos vassallus daqueJla contarca, e quP lhe desse qua1ntos P quaaes o Mrest.re JTe(l ueresse c q uc fosse logo desf\In hargatlo de todo. Joha1n Gcnn.all ypz foi c.han1auo a pnssa c foi-ssr assrnll.ar corn seus csr.privans a prove(:'r os livros pera dese1nharg-ar o ~~t~cstrc. E1n estu coine~~aroJn de o coJnYidar os condes, <.:ada hfu per ssi, e isso tnf'f~Snlo o rontu(! .Johatn Fernanulnz se aficaya Inais f}LIC C(Hnrssc co1n eJie que os outros. O Mef'strc no1n quis hnnar ron1Yite de nrnhfu, rscusanH.lo-sse per suas pallavras, dizeindo que j tiinha prestes dP .ccnner, que tnamdara fazer ao seu veedor, pore1n dize1n que disse Inui escusan1ente ao ronule de Uarcellos que o no1n sc1nt.io ncnhuu : -Conde, hii-vos d'aqui, ca f'U quero Inat.ar o conde Johan1 Fernatndez. ~ E que ell respondeo que ssc nu1n hiria, inas estaria hi com elle, pera o ajuuar. - No1n sejaaes, disse o .Mceslre, Inas rrogo-vos touavia que vos vaades tl'aqui c 1ne aguardecs pcra o jamlar, ca cu, Deos qucreuulo, Lan1to que isto for feito, logo hirci comer co1n vosco. :\ Yeintuira, por Inelhur aazar a Inorle do conH.lc Joha1n Ferna1ndcz, co1ne~~ou de lhe fazer rrerear a viiind'-~ do ~lcestrc per tall guisa que lhe pos c1n vonJntadc que n1anHlassr a lodollos seus que ssf\ fogseJn annar c se vehcsse1n pera f'l1C c de qualq u(r geito q uP foi, parl iron1-s~c os seus lodos do paao assi fidaJlgos que o ac(1panhavoin eoiHC os outros, e foruiiJ-ssc annar, pera ssc viitnren1 per eollc; c csla foi a rrazon1 por (}UC c li ficou soo de Lodos elles e nehu estava hi, quanulo IJ10rrPO. A rainha isso tncesino pos fe1nemra nos do Mcestrc e, Yerindo-os assi lodos ar1nados, n lhe prougue c1n seu coraru1n e disse fallanu.lo coiulra lodo:-\:

- Scunta )faria vall! eotno os irngrcscs harn rnui hoon1 costuinc, que, <I uanu.lo so1n no tcrnpo da paz, uo1n tragPrn arrnas, nern curarn u'cundar annadus, rnas hoas rroupas P htva~ nas rnao~, romc dornzellas c, quatndu ssorn na guerra, cmtorn costurnarn as annas e husotn de11as, cotno todo o rnrJiuJn sahc. - Sruhura, disse o ~leestre, he rnui g-rarn venlade, mas isso fazem cllcs, porque ha1n tnui a InCtH.It"' guerras e poucas vezes paz, e pudem-no rnui hem fazer, mas a ns he pullo corntrairo, ca avetnos n1u a tneuue paz e poucas vezes guerra e, sse no letnpo da paz norn husannos as annas, quanulo vchcsse a guerra, non1 as polleriamos soportar. E, f'allanulo en1 isto P rtn outros cousa~, rhegavurn-sse as horas do rorner, P espedio-sse u Conde de Barellos, e de si os outros, ca f>s mais d 'ellPs dava a voorntaue aquello que sse depois fez, Ficanulo assi o Conde .loharn Fernantuez, gastava-sse-lhe o eoraotn, e tornou a dizPr ao .\leestrr: . -Senhor, vs todavia coincn"}es ron1igo. ___._ ~on1 romrrei, disse o ~leeslre, ca tenho I"Pilo de rornrr. -Si, comerees, disse elle, e, etn qucunto vo~ fallaaes, hirei tu tuanular fazer prestes . . - N vaades, uisse o ~leestrc, ca vos ei de t'allar hfiua cousa, amte que rue vaa, e logo n1e qurro hir, ca ja he horas de cotner. Etntoin se espeoio da rainha, e lotnou o eo1ntle pela Inao e sahiro1n antbo~ da ccunara a hiua gTanllle casa, que era deatnte, e os do "ct~s lre todos cotn elle e Hui Pt\reira e Louretnro ~larliiz tnai:-; aerca. E, cheganlllo-~~e o ~lceslrP cotn o conulP aerca U.'hua freesla, sctntinnn os scils que o ~lcP~ tre lhe co1neava de fallar passo, e esleveroin Lodos quedos. E as pallavras foron1 antL ... tllrs latn pouca~ e lain Laixo dilas que IH~hfu por e~lotnce etnlenllleo

quegemdas era1n, porem afirmam que forom desta guisa: -Comde, eu me maravilho muito de vos seercJe~ hotnem a que eu h em queria e trahalhardes- vos de Ininha desonHra e tnorte. -Eu, senhor! disse eU e, quctn vos tall cousa disse, tnenlti-vos mui gra1nde ntentira. O Meestre, que mais voo1ntade tiinha de o Inatar que d 'estar co1n elle e1n rrazoes, tirou logo hu cuitello con1prido e emviou-lhe hu gollpc aa cahea, poren1 nom foi a ferida tantanha que della morrera, se mais non1 ouvera. Os outros que estavon1 tlarredor, quamdo viroin esto, larnaron1 logo as espadas fora pera lhe uar e ell, tnovctndo pera ssr colher aa catnara tia rainha ro1n aquella ferida, (e) Hui Pereira, quP era Inais aerca, tneteo huu estoque d'annas per elle, de que logo cahiu etn terra Inorto. Os outros quiserotn-lhe uar Inais feriuas e o Mccstrc di~se que estevessr.Jn quedos, e nhlu foi ousado de lhe Inais dar; e tnanulou logo Fernamd'AIvarez e Louren1.o Martiiz que fossem arrar as portas, que norn etntrasso nt~1li1u, e dissessen1 ao sru page que fosse a pressa peJla villa, hraadauulo que Inatavoin o Meestre, e elles fezerorn-no assi. I~ era o Merstre, qua1ndo Inalou h o com dr, en1 hidade de viilnte e inu1uo anos e andava etn viitntc c seis, e foi Inorto sei~ tlias de deze1nbro, era ja esrprita de <Iuatro rentos e YIIll(~ c hu.
(''J'()Illt'rt tlcl Jici tlu111 Juaill de 'JHt'JIIuria, do IIH'smo aulor, rap. IX da ~o tio Ar((UiYo llistoriro Pottugus.

na

boa
Pc..li-

X I II
O Alfageme de Santarem

Chegando o Prioll e co1n elle Nun' AlYrez a Santarein, Nun'Alvrez foi he1n apousentatlo e1n Sancta Maria de Palhaes c huu tlia a tarde, depois ue ce( . a sayu Nun'Alvrez a folgat pclla praya tlo Tejo a l'ldo rtra Sancta Eyrea e pa~~ou per ante a porl.a de hu airagente, que Inoraua arcn~a da praya, e vyo-lhe tecr te a porta hua espada Inuyto lin1pa c hctn guarnida de seus garniinetos, e to1nou-a na 1uao e fez pergunta ao alfajeme se lhe corregeria asy huua sua e elle lhe respdeo que sy e n1uyto ntilhor, e Nuh'AhTcz Inantluu logo por eJla c Indou-a dar ao alfajen1e que a corregesse. 1~ em outro dia aa tarde, hyndo Nun'AlYret folgar JH'r aquelle tneesnto lugar e chegando aa porta daquelle n1eesino alfageine, vyo j a sua espada estar corregida l>e1n e muyto a sua Yontade e ton1ou-a na sua rnao e fui com ella n1uy ledo e mdou logo ao seu cprador que pagasse o alfage1ne n1uyto aa sua Yontade, e o alfagetne lhe respdeo : - Seilor, eu por agora n quero de Y~ nenhla pag-ua, Ina~ hyrees tnuylo en1boora e tornart>( e J~ aqui conde d'Ourent C! lHltti 1nc paganes. E Nun':\lyrez lht respontleo: - N 1ne rhantres ~f'lior, ca o Ht) gotn, Ina~ lodauia quero que yos pague hen1. E o alfag-entt.. tornou a diz('f: - Seilur, eu yos digo verdatle P a~y srra retlo. prazcdo a lleus.

~U\1

E asy foy verdade que de hy a pouco tepo tornou


hy conde d 'Ouren. E elle pagou hern o corregimeto

da espada ... Este alfage1ne era cauueloso e heandante e era rnuy chegado e Iiado e os eastellos, c1n quanto 'In Santare1n estiverom, asy con1o ue n ser portug-ues. E tto era co1n eles emhorilhauo que lhe chatnau .ismatku, co1no naquelle ternpo rha1nau ao~ Inaos portugueses. E, por ele asy seer uos cismaticos, hiiu escudeiro, quanuo elrey vinha pera Santarenl, depoys da batalha, lhe pedio os hees daquellc alfajrn1e e aynua o corpo por capliuo. E elrey lhe ou t.orgou todo polia 1naa cnforn1ao que deli e auia. E, co1no elrcy chegou a Santarem, o cseudeyro tomou logo posse dos heens uo alfagen1e e ho prendPo con1o sru captivo. E a n1olhPr, do alfagernc, eon1o vyo sPu rnarido preso e os hees ~lhados, foyse ao cdeeslahre honde estaua hy e1n Santare e faJlou-lhe na razo que a seu marido com elle aviera, polia espada quf~ lhe corrrgera, que lhe no1n quisera pagua, 1nas que lhe pagaria, quando viesse a Santare1n conue ue Ourr1n, e que poys, a Deus gra{:as, rlle < ra coudP ue Oure1n e seu marido era .. tapti\o e srus hees toJni.ulos, que lhe cnuiava pidir por rncrcee que, t~m pag-a da spada, o[ u Jues~e c rlrey que o n1andasse soltar t' lhe Inandasse cnt.rt:.- gar seus hees. f) condet~slahre foy hen1 lemhrauo de tudo o fPilo co1no se passara. E logo raualgou e se foy a clrry c lhe eoutou Lodo o que lhe actreera co1n aquellc alfaje1ne c Jhr pidio por 1nercee que, por sahyr de tal diuida, lhe 1nandase Roltar aquelle ai fCJj en1c c lhe n1andasse entregar srus JJt:~cs. E a cl- rcy aprouuc 1nuyto e lhe fez rnrrcre do corpo e dt'5 lH~PS do all'ag ... Ine pera desobrigar ao condeestahre a que tto dt'Yia. E asy foy pago o alf'ajetne o corri-

n1ft.o da spa<la que corre~eo ao cdecstahrr, a Jual pag-ua per elle foy profetizada g-r ten1po auia.
Da f'ronica do fundcstabre,
Cap. XYJI P.

Ln, f'ols. 11 V e O V.

XI'/

Infante D. Fernando
( SF.IT CATIVEIRO]

~0111 cinbargantlo qtH\ toda a lt\uon de Lazeraque [era] querer ave r poJo lfante dinh~iro ante que a idade, enpero non ho queria dar a entender, polo non aueretn por cohij.oso, e por notn se tnostrar por nlinguado en1 non poder manteer a idade. E letn todas las cousas tal era seu costutne que nun.qua Jnost.raua senon o rontrairo do que entendia dt\ fazer. E, ainda que l'ose cousa tle seu proueito, pelo llcontrairo, se lho outre1n prilneiro dizia, uon osaria assy, por tletnonstrar que tle seu 1nouilnento ohraua .todo, c, fingendo que 1nujto lhe prazia do que tlizia1n, que lhe querian1 dar a idade polo lt'ante, 1nantlou que ao lfanl.t' ~oo tirase1n os feros e que os seus non trahalhase1n, tuas que todos fosen1 cnaratlos tle dia e de nocte na casa tla Inaztnora, ontle paueeron 1nuita fa1ne, por uoH trert'Ill a quen1 pedir, nctn a quetn uPscobrir ~eu pauecitnento, ataa qnc o 1nercador pcytou xx dobras ao alcaide, que lhe de se lugar e para os prouer d'alghu Inantiinento. E, chegado o nH:s tle 1nayo de IJII cento~ :xxx1x, ouue Lazeraque reeado de cotno ala hen ala ja

tijnha a carta d'elrey, do pro1netimento de Cepta polo lfante, seu tyo, como requerara; 1nas enpero a ele nem aos seus non era por eso feita rnais fauoran,a, ante os apertauom n1ais, cada vez que mais certos recados auyanl. J~ e1n litn do Ines d'outuhro seguinte chegou a Fez o Judeu com cartas de Portugal para o If'anlr, elas quaaes lhe non consintinnn dar nenhua. E, posto que ala lJen ala escrepuese a Lazeraque que lhe cnyiase logo o lfante co1n os seus todos, pois y tijnha ertidoe d'auer por ele epta, no1n o quis fazer, 1nais ante lhe enuiuu uizer que, tanto que lugar teuesse, que ele o leuaria c rreceheria a idadt~. E fez Jogo tornar o luucu con cartas uo lfanle qe uiesse ;1 Ccpt.a hua pt~rsoa notavcl con poder para entregar epta e re~~eher o lf'ante, o que ele fazia por delatar tenpo. E os Inouros lhe cometerom que, pois se non auijnhan1 ao dar da idade, que pedise pulo lfante uinhciro. E, tanto que o Iudeu foy partido, tornarorn a lanar os feros ao lfante e rouharou-nos de sa t proneza, que ja cohraron, e uo v e~ lido c dcron-lhes ~cnhos pedaos de cuhertas de hurPl con que se ycstiroul e 1nanuou n1eter na coua o lfantc e os seus e aly jouuerom de dija e de noctP, se1n atu\rem sooincnle lugar para iram fazer fora suas necesidades. Outro Inantijmento no1n auiarn, saluo dous pes cada hilu e d'augua. Aly padecero1n 1nuy estreita1nonte ern grande aspareza c .ngidadc de piolhos e hkhos e muito fedor. Quando vePO por o uia do Natal, tiraron da coua todos, senon o Il'ante e o Clerigo que tieou coin elt', e levaron-nos fora da uila, anl rc a uila Ut'lha e a nona, onde charnarn o Ahureern, f' n1antlaron-lhr~ aehar i lodo ;.HJLH'IIP catni11hn. que Pra nu1y fragoso,
1 2

No texto des~t. Idem aclz~1ar.

le rt'zeron-lhes quehrantar pedra,; com pijcoes c '


alferees c encher grandes cuuas, que e1n outro tenpo teueron1 pan1, 1 no que leuararn grande fadiga e tnuito trabalho. Logo naquPIP dia prilneiro elts nou sahia1n onde o~ lcuauau1 c para quP uon o cutcndiatn, por Hecr ja tarde, rra ja ora t.lc vespara. 1~, quando os utetProtn naquele trabalho, que llus pan'ia que 110111 era necc.)saario. genon por pena t~ hlfntcnto, estauo1n asy cu1no sr1n sentido. A Inultide da jente foy aly logo junta, asy hons conto rnolheres, P trygavan-nos tanto que t'ra ntarauilha ide _ueer e jantais u~ suportar. Co1n o afroutanu:'I1Lo da Jenlr se 11011 podtain tccr cu1 pce c co1n o traHllho as Inaus ClllpoJadas lhe anhentauon UC ~ada parte que a todas las nac.'s tal cousa sPria ~lhttlosa ue YPcr, senon aqueles cruees 1nais que ~odus. lluus VIII hoBH~~ que os guardauan1 eran1 PIB .adiga polos guaruar e deft'ndet' ua jente que os 1hafauo1n e parcia que os qut'ryan1 1natar. Cospianlhes nos rostros e dauan-lhes pesro~~adas e enpu(auon-nos, dizendo-lhes Inuitas c upsuairadas paauras de doesto c desonras, ataa que ueeo Inandado Jo alcaidt... que os cristos Ineesinos ferisen1 o:-; nouros e se defcndesen1 e que as guarda~ o~ en>arasenl. Por<'tn (e) e1n esto uceo a nocte e tornaon-nos aa lllaZITIOra. 0 lfante, UCS que eles foratn Puados da sua conpanha, nunca esou de rezar r 1<. . os eneo1nendar a lll'US, e cuidaua que eratn leualos para azoutar ou para o~ Inatarenl, e, quando os odos vyo viuos, ton1ou grandt prazer e deu Inuitas ~raas a Deus c ahraou-os todo~, tno~tranuo grandP Llegria. J~npero quando trou( u ]crotn a ranuea e lh<':o; ryb a~ ntao~, eotno eratn afrontado:-; c suorento~, 1on pode teer as lagTCinas, dizendo: -Asy se eonpre o e-ixenp1o que diz: lazera o
I

No

t~xto

pom.

' justo polo pecador; e us outros polo meu rerehers tanto Inal e afrirotn; perdoac-me polo amor de Deus. E, nom embar~ando que eu seia a causa de uoso Inarteiro, rogo-uos que ajaars pacirncia, que rspero em Heus que uo-lo rePher em remison dos pecados e a n1creiineu to de gloria. E, SP Deus nos d'aquy tirar, eu non terey uestr Inundo huu patn que o non parta con uosquo e huu sayo que tenha eu uos farey iguahnente co1nigo quinhoeiros. Tanto doo auya deles e asy se coitaua, to~ando a cada huu as maos e taaes razoes dezia e con tal jeito que eles se sentia1n ja 1nais da trilJulaoin de seu senhor que dos lralJalhos ; e coinearuin de coutrafazeren1 rijss-o e de cantarern; e hlt~s diziain: -Aqui se cunheero1n os na1norados. Outros dizia1n: -Senhor, quanto de n1y nos digo que cu Ja agora no1n scy se ouue trabalho, se. non. E outros: -(Juanto de Inanhaa 1 uerr qurro eu que1n rne leua vantajen1. E, posto que aqu.-.llc senhor se Inostrasc ledo co1n aqnestas razoes, he1n parecia que tijnha o roracon asaz ue triste. E ele, que todo o dia no1n cu mera, co1neo enton con1 os seus do pan1 c da auga que tijnho1n e asy pasarom aquela nocte ataa outrc dia pt.. la Inanha 111uy cedo, qur os leuaruin aaquelc lugat do trabalho do dia d'antes. E pello 1nuro f pcllo quanpo estauan1-nos ag-uardantlo aquela Inul tido1n de j(\ntc, que non auia conto, e tijuhan1 jt. tontados os lug-arPs, ro1no que1n esperaua de vee1 grandes jogos de festas. E, co1no os virom ,ijJ cotnearont dP dar uozes e poer alaritlos que se nor ouuian1 huus eou os outros. Aly frain 1noos e 1ne uinos en1 colos ue ho1ns e uelhos tolheitus eu iin;
t

No texto nh1nha.

de ftrsta~_, fJUn todOS Yyllhttlll l'OlllO l'lll Uja de p-raudc solenidade, e os ~~ef.!os, que dizioin que SOOillOCiltC lhes ahastaua cruuuireiil OS feros tf'HJllflJC..S ces. As molhrres se esqurcion1 da sua piadosa natureza e desoncstan1cnte ~P dPrnouiorn a os fprir. Viron1 aquele~ Inouros <[IIC os rnarulauarn que eles tijnha1n as Inaos ta1n fcryuas que nas JHdras non poderhun t.rahalhar c por cnt.un os fezero1n t.rahalhar e1n lf'rra 1nolc c rnrhPt couas de tera, ataa que as Jnaos ~c caleiasc1n. 1 E crn Pst.o Yf'Co huu mouro falar ao lfante, ctn 1nanrira de encul<tua, por vcer o que dizia c o lfaut.c lhe fccz qucixun1e, dizendo asy: - Bu 1ne tnarauij lho rotno u(s outros poders ussar de tanta se1n raztnn. llizec-tnc: que uos fizrrotn estes n1eus? Porqu "\ os asy atormcnt.aacs t)In tarn asparos trahalhos? l~ o n1ouro lhe respondro que para o sahrrcn1 e1n Portugal c se trigarcn1 tnais a dar por rlc a idadc. - Crrtamcnte, dise o lfante, rsl.a scrn razon1 h e he1n ronhecida, pon1ur. eu soin a prPnda ua .itlatlc c no1n estes meus, e por elPs pouco uo~ tlaro1n, se polo n1eu non for. Por csto que lhe o n1ouro ouujo hordenaro1n que IPuassem u lfantc co1n os seus aaquelrs trahalhos. E, dcs que foy deuulgado, hua noite o di~cro1n ao Ifantc os seus poJo per.ehcretn, o qnall, cando o ouuyo, se ronte.ou de rijr, con1o cn1 rscarnho, c disc: - Nnn1 cy eu tri~so mrtlo, por que lleu~ sabe que t\.sc seria 1neu prazer e folg-anra de nunca serr de u(,s apartado, nc1n etn trabalhos, ne1n en1 uileza~, que, en1 ventlo-n1e coinuosco, o trahalho Ine seria ligeiro, e da vergonha no1n fao nenha ~ conta,

'

t
~

No texto ca/iL1sem. Idem llCilllliiZLl.

mas, pois eu con esto fo.lgaria, non mo am de fazer, ca por meus pecados nunca me vem scnon o contrairo do que eu queria. E asy foy~ ca o non1 tirarom <l'aly, porque temyom de o tomarem alghus n1ouros e o lcuarem a Lahene, seu jnimijgo, que ronmarcaua r.o1n eles, e dizi:un que se trabalhaua de o auer aa mao, para o dar por dinheiro.
do lnf'nnte Santo D. Ftrnando, edio de Mendes dos nemedios, pag. 62 a 67.
J)a Chronicl~

XV
[Tomada de Ceuta]
O soll comeaua ja aqueerer, anojauam-sse os homees, porque tanto tardaua o signall que lhes auia de se e r feito, per a sahirem em terra, e de si os 1nouros amdauam ja polia rribeira fazemdo suas maneiras, polias quaes punham grande aluuroo na ge1n te que estaua em nos nauios, e cada hu dcseiaua sayr, se non teuera1n rreeo da dcffcsa <l'clrcy. 1 Etnpero Ioharn Foga{~a, que era uecdor do conde de Barcellos, notn pode soportar tcunanha t.anlan1ra e Inaiu.lou etnderem~:ar seu hate1l dercitaInente aa praya, c o priineiro hoincin que salltou ctn terra foy Huy Gotnalluez, c.omenda<lor que depois foi de Canha e ueedor da iffante, molher do iffan te dom Toham, 1nais notn o acharom os 1nouros
1

D. Joo I.

ligriro de.l dtt-rihar, cotno eJIPs aurlc dezia1n a hent alla, ea, l.arnto que salllou arnlr'eJles, onteou de o~ ferir tarn rrijcuneule que os f'f'z tfastar tlaquellc lug-ar o1nde os hatccs auia1n de ayr. I~ o iffantte dorn llatnrriqun, porqun t.ijuha sua ,.ratneha alg-u poueo af'astatla da terra, lan1ou-sse lernt.ro Pnt huu hatc11, que passaua per hi, c Ineteo mnssigu Estcua1n Soarez tle MPllo e Mrctn Hoiz tle ~cfoyos, que era seu alferez, c In;_uulou que as omhetas fezesse1n rrijarnrute sinall, pcra sahirtm dollus outro::;; etn terra. E, ta1nto que o iffa1nte foy a praya, cornerou a gctnte tle rrecrcer, e Huy otnalluez, que sahira pritncyro, auidaua ja dian1te mtre os tnouros, c hu jetntill hotnetn allematn rrn ua eo1npanhia, os quaae::;; dcrriharatn huu pTanule touro, que atntrr tudollos outros ntostraua mayor rtelleza. Mas he agora de sahcr eomo o iffa1nt.e Duarte, sy cotno uallente caualleiro, sahio de sua gallee, 111 qua1ntu seu padre anulaua proucetndo a outra ota e sse foi pera aquclle porto, on1de o iffatnte Jnl Ilamrrique filhara terra, e Martim Atfotnsso de ell e Vaasquo Eannes Corte Heall era1n aerqua \lle, quanulo salltou na praya, ca assy fezera1n 1trus 1nuj tos, sse lho elle quisera cotnssctntir, ais com rrerco de seu padre leixauan1 de o zer. E etn eslo scrian1 os chri~t.aos ja fora naquella aya at.aa .etnto e iinquoetnta, e assy cun1e.arotn uy rrijatnent~ de s~e tnetcr com os tnouros, tnatlatndo-os a nteudc co1n suas annas, ataa que per 1,ra os fezeratn n1etcr per a porta d.'Ahnina. E o in1eiro hometn que fuy dcmtro con1 rlles fui tasquo Eannes Corte Reall e tlesi os outros ns ellc. E, hundo assy pell('ianulu eon1 vs .nouros, arcr~alia

atn

tou-~se que o ifl'anlle do1n llantrrique conheeo set jrmao, ca, posto que o ill'ainte Duarte auia pedar( que atndaya arntre os 1nouros, no1n erntemdaae! que os hoinC<'S etn scinelhaintes lugares, quamh tna.is seerndo annados, sse ta1n asinha podern ro nheer. En1pero) quanulo o iffatnte assy conhect'< seu jrmao, fr.ze-Jhe n1uy grande n1esura, dizeinth que daua Inuj tas g-raas ao Senhor Deos por Ih( dar tan1 boa eo1npanhia. -E a us, senhor; disse e11e, tenho mujt.o f'IT 1neree a hoa uoo1ntade que teuest.es c tee1nde~ per a nos uij r ajudar. Nom era aquelle o lugar, seguindo o tempo, crr que sse muj tas paJlauras SPinelhaintes ouuesserr de passar, porque as la1nras c as pedras non1 cs taua1n en1 uao. E en1 esto forom assy Ieua1ndo os 1nouros co1nt.r: a porta da r.idade, fcritndo e Inataindo e1n ellcs ssen alg'fua piedade, ca eran1 ja con1 os iffa1ntes n1elho ria de treze1ntos honu3es, c ordenaran1 alli sua ha talha, coJn emteinoin d 'csperarein elrey, segunuk lhe fora tnanulado. - No1n Inc pare.e que h c hen1, disse o iffa1nt Duarte, que faamos agora algiua det.Peina, porqu estes 1nouros ssotn aqui a.crqua de ns, e, sse o leuannos assy, poder sel'r que, quantdo elles cm lrarern, que rtnt.raremos de uollt.a cotn elles, ou a IIH'los foral-los-etnos tan1to que notn pos~a1n frcba a porta, e atnt.re tatnlo acudir a nossa gPnte Ptnl.raretnos a seu despeito. O ifl'cuntc do1n IJ:unrriquc di~se que lhe parri 1nuy hcrn, c ern csto conHarotn de seguir os tnm ros en1 ta1nto que os fezcratn tirar tl'an1tre as ri: ternas e huu rhafariz que alli esta, rn1 que se coar agua, qumndo uijnha tlc .itna daquelles outeiros. E atntre aque1les tnouros atndaua hi1u mou1 gratnde c crpspo, lodo nuu, que no1n trazia outri

annas senatn pPllras, 1nais aqurlla i que elle lanlaua da 1nao notn parecia que sahia scnon1 dalgu troo1n ou colohreta, tatnto era forosatnente emuiada. l~, quatndo os Inouros assy f'ororn entpuxados, ('01110 ja USSelllOS, aqnrJlc lllOUl'O uirou O rrostro ('Otntra os rhdstaos '\ dohrou o corpo e f'oy dat hiiua tan1 g-rantde pedrada a \'aa~co Martirnz <1'.\Jhergaria sobre o hainetc que lhe hunou a eata fora, netn a nista daquelle lllouro no1n Pra pouco t\spatnto~a, ea (~lle ania o corpo todo negro, assy co1no hiiu coruo, e os denttes tnuy granu1Ps r aluo:-; e os heyo~ 1nuy grossos e rrruolltos. ~lai:o; a Vaasco Marlitnz notn rsqueereo de lhe paguar seu trabalho, ca, posto que aquclla pednu.la fosse rnuy gramde r etn SPtnclhantle lugar, Vaasco .\lartintz notn perllPo o ten1to, 1nas ajtuda ho tnouro notn auia uagar d~ sse uyrar da outra parte, quanulo elle adiatntou seus pees e roiTeo a latn.a polias 1naos e passou-lu, eotn ella de parte a parte. g, tarnto que aqu..-lle ntouro foy Inorto. log-uo todollos outros uiraratn a~ costa~ e arolheratn-~e aa idadP e os rhrh;tao~ de uollta cotn Piles. Da Chl'onica da lunuula de Ceuta po1' n. .lnrlo /lle GOlllCS Eanues de Zurara, cap. 72, foi~. do cdice n. 0 3G8, puhlieada pelo sr. F. M. Estevei Pf'rcira, pag. 20t a 20 L

l'lrl'i

210

SECULO XVI

I
Que sinific os anees e ho veeo que poe aos esposados, qudo se velam
Jlo papa Euaristo estahcleceo que os t)Ue ouuessrm de casar recehesse1n heroes do sacerdote na ygreja pruuica1nente. E ho anel que d ho esposo aa esposa e ho que d ha esposa a ho esposo signi .. 1ic que huu a ho outro se deue mnar, ou por que seja sinal que as vtadcs e cora~.oes sej ajunta .. dos. E poe-se ho anr 1 no quarto dedo, que ch1n 'u?edicus, por quanto dize que nc1le he hua veca tle sangue que vay ataa o cora. Onde diz que huu sabedor, que cha1nau Proteus, fez priineirainiite hiiu anel de ferro, eu1 sinal de an1or, e pos nelle hua pedra, que chan1 auan1tc, c dy se cstahelcceo dar anel e arras aas esposas, porque, assy co1no ho ferro do1na todaJlas cousas c he 1a1ays forte, assy ho an1or vence l.odaJlas cousas, c, assy corno ho ada 1nte he p~ura que H se pode qnebrtar, assy ho autor ver[ da ]dPiro H S(' pode partir. ~~ uespoys por tenpo foy estabelecido que e .lugar destes anees de ferro, f'osscrn anees de ouro e que tcuescn1 pedras preciosas, porqtH~ assy co1no ho ouro he BlP1hor qur os outros Inelaaes, assy ho a1nor he 1neJhor que o~ outros J,lies neste sacrt.unlo, c, assi coJno hu ouro hP 1nays fcnnoso poJlas pedras precio~as, assy ho a1nor do casune11lo hf' Jnays f'Pnnoso co11t as outras verdades. O yeeo que pnoli aas c~posadas l'i1na da cal,ea

he a dar a trcJer que dPue seet senlJnp suhjecta~ a seus Inaridos (e), a setnelhra de HeLeca, que, qudo vyo a Is ar, seu esposo, cuhryo-se ha cabea. llo yeeo Inestno que pooe a e lia i'ci[ tn ]h a da cahera pooe a t>lle eeitna dos hros, a synifkar que ho ajuntanli~to todo Jl--.UP ~eer hlu e ui) se dPue cut-runpPt ha tre do casa1nelo. lia patLe hrea deslP pano que ag~i lhrs pooe _siuifira ha litnptTa tla yida P ha parlP eolotada siuifica h a gperari1 qw de p] IPs h a dt' d esclider. Do SttC l'll IIIC/llal c ~anchez de tdio de 1:,o~ a f'ols. I GI.

r errial'

II
A vida e payx dos sanctos tres jrmaos martires .s. Victe, Sabina e Cristeta, naturaes da cidade d'Euora.

Cotno a pcrsecu dos pagaos se aleuantas~e contra ho notnc de Chri~to c per diucrsas parte~ do Jnundo fos~l~In dos cruecs i~n1peradares etnuiados os tae~ tninistros Sl\lll pirdade a perseguir os rristaos, ant re os ou Lros foy huu dos Jnais peryersus c tTUdPli:-isinlu Bariauo, o qual, sredo ennlado de Hon1a aas parles (~ cidade:-;, prouiucias e lugares, e viindo nas fijns da Espanha C'Ill hlu reguo nolnt' e agsaz prospero, qur ora Yulg-anncnte SP diz Portug-al, en1 hua cidadp assaz populosa cn1 o sertao, na prouiucia de l.usitania, anllc os rios Tejo l\ Odiana, ehau1atla por Hon1e Euora, Yl'endo ally nobre pouoo P eidaue hrn1 guarnecida, eotnt\ou a nqtnrer ~t' arharia ally alg-uu~ adoradore~ tle lhe:-;u Chri~to

crucificado, ao qual estes que adorau chan1au Sal- .. uador, cujo norne elle -iinpunaua e persegnia. E1nt lhe foy dito de algus rnaliiosos vezinhos, ymijgos de Christo, que era alJy hu rneho, chan1ado Vincente, o qual c duas jnnas que auia. s. Sahina e Cri~teta, adoraua a Christo, o qual logo Jnanuou prPn<.1er e trazer ante sy t~ <.1isse ao Jnoo : - Notn ouuiste os tnuados do etnpcrauor e suas leys? cotno ousas de hlasfetnar nossos deuses e auorar no sey que he cruiticado? Porern agora faze sacrificio ao grde ueos Iouis, sen, eu rndo que ante a sua figura ue torpe n1orte sejas cRutnido. ~~, sen1 aguardar n1ais reposta, o rndou leuar ante o deos Iouis e, querendo-o leuar aa statua de Iouis, vijndo aas portas da praa ante ho ydollo!' ha peura sobre que o sancto pos os pcPs assy se an1ole~~PO 4ne de ha parte se fez etn poo e da outra parte se fez Inolle cotno era, assy qne ficar alli atPc a dia presrntc as peegadas dos seus pees en1pressas, da qual cousa rnuy Inarauilhados os caualleiros dissrr : - CertaiiH~te nenhu dos oradores dos nosso~ ueuses fazetn tacs cousas cotno estes, po1Ja qual cousa srtn uuuida conhPcen1os que n ha hy outro ocos scn o qup, Vincete auora, ua virtudr uo qual as pedras se atnollece e perde sua virtude. Pollo qual os cauallriros a quP l'oy entreg-ur o tornar() aa sua pousada, a qual cousa sahenuu-a a~ suas n1uy tlcuotas jinnas Sahina e Cdstcta rccolher-se e1n silencio etn sua easa, pPrseuerdo Ptn orares, e tanto que f'oy noyte ouuer 1nodo corno PIItrari 1nuy seeretaruente onuc Pra o sancto tnanceho e, Janr-auuo-sc ante ellr, <lizi picdosatnetc: -lnno, nosso padre c senhor, vecs qtu~ ja soInos orras dn pay c UP Inay c tu nos es touo, pois, jrrno llluyto a1nado, qun eons<)lho nos ds ou que farPnlos, S(~ nos tu fnrp~ ti r ado? O' sPnluw j nnao,

soHtns IPdas de tu padPrtns por Cllfislo, Inas ns csso dpsejaJnos e no~ hP tnelhor que St'IH t.i viucr. Pon1 ou todos por Chrisl.o Inoyran1os ou, so te praz, eneotneiidCinos-nos aaquclle por cujo atnor sornos ptr~cg-uidos c rorn Jirntc conJia todos cn1 hiia fraternal cf)panhia, n dcscparando o hiiu ao outro. mais l.odos nos sayantos c fuja1nos e, ~e perseg-uidos fonnos achados, todos crn no!ne da sancla Trindade padcantos e as nossas ahnas lhe otrerearnos. E, eo1no qncr que o sanelo mrcho fo~se vencido pollas la~riJnas das jnnas, srcrptan'te se partir da cidade ea1ninho de Siuilha ..E, sahida sua fugida, tnandou Daciano dcpos elles c for-os t.otnar na cidauc de Mt~rida c, sal t.do etn ellrs, eo1no rruecs lohos, espir-nos c atar-nos cruchnentc c, lf'udo-os ante a n1ultiu do pouoo, scgudo o ntdado de seu capit l.raziarn, cruchnct.e os a.outar e, por Inais espanto ue todos OS que OS YSSPill, OS posrr ern acu llcos, nos fJUaes torinrtos todos seus nthros desct1junl.an1, c finallnfe pordo suas cahcas sohrc tnadeiros. s. sohrc huu tnadciru c rotn ou t.ro~ ntuy forte~ paaos dando J'ortetneulc sohrc ~uas eahc~~as, assy lhe lanaro1n o~ tniollos fora e per tal tnarlyrio der sua~ ahna~ a Deus nas tnaos dos sanctos anjos. Esto foy fora da poria, en1 hu lugar que chtnn as peegad.as. E aquelles ('flJCf'~ tnini:-\tros lanrar-nos fora c1n o nHc c itlly lcixar seu~ rnrpos aa~ ht\sl.as feras, ainPa.do forteinrle quc1n quer que aquclles rorpo~ lotnas~ e cntcrra~sc ou alglua hunrra lhes desse. E logo a grde pn\s~a e cotn prazer ~c tornar dar nonas ao -rucl Haciano, cspcrdo reehcr grdes ntercpr:-; c dadiuas, e assi se dau os persrguiuores e cruces tra os seruos de Christo. ~las n fallecco a graa ue Dt\os aos seus -5eruos, po~to que as~i os de~xou pauccer, por que

IH1 sootnel.(~

mais lHgna c p-loriosa1nrt.r' fossP1n coroados: quis que fossPJn rnarau-ilhosatnrnte g-uardados e defesos seus corpos. Pore1n, _f.antu que os corpos for as~i deyxados, hia grande serpente, que ally a.erca Pra soh a terra e que a n1uytos daneficaua e Pinpeeia, sayo cJc sua coua e se veu onde estau os corpos dos sanctos Inartyrcs c, andando arredor de1les c.t o rollo 1nuy alcuanlado, assi os cercaua e guardaua c[uc nenhua ('ousa a (~lles podia, nc ousaua rhegar. E, eo1n esto so continuasse por dias e uenguc ousasse a Ui chegar, ou uindo laes rousas, de 1nuyl.a!'\ partes Yinhain vrer aquelle grande Jnilagrr. E oJhau-Jlo de Jcmge, que n ousau chrgar aos corpos. que a serpe, yeendo qualquer erialura, ou fosse ho1ne, auc ou aliJnaria, daua a sr.rpe con1 o collo fort.en1cnte aleutado e assouiando punha pauor a todas as cousas que alli qucriain chpgar. Mas huu judeu, torndo grande ousadia e querendo ganhar faina, quis chegar a vcer aquPlles i sauctos corpos, peru, l.lo que ('hcgou a {:erca, a serpe se f'lnuiuu a ellc e hHndo-o o ligou, e1nhulueudu-st~ arredor de seu rnrpo, no1n pcro que o 1nordesse. E clle, vecndn~c assi, aleutou as Jnaos ao eeeo e dis~e: --O Christo, ~lexias verdadeiro c defensor dos teus seruos, Jiura-Hle, ~enhor; desta hcsta fera, por tal que ru spja prcl!oeyro do teu 1nuy sanrto noinc c do Jn'arauilhoso n1ilagrc que ('lll 1ni se Juagnifpsta, c por tal que, vcPru.lo eslo teus SPruos c illlligos, ai rrn r.y firn1e eonfia c sPja. toda hnnrra do~ teus S(ruos 1 y fiei~, que poli o I f'll d ul~~issi lll o at no r denu raJn suas vidas e1n 1naos uc crucllissiinos algo1.cs. E a!'\si, ~enhor, que, <h~spois de eu col)heccr teu irnIncnso poder, rccehe[rei] tua f, coino, Senhor, te pro1neto de o fa1.er e l<unar a agua do Spiritu sancto
t

No texto aquellos.

r o1n a q ua 1 Pu Ja u a <1 o a par I ,. t1 ,. 1111 1o oa 1n:"i ali a ' I e crror e sPja tnerccedor de honrrada1uente enterrar_ os corpos dcsl.es teus ~cruns sanctos e que lhe faa hila yg-rrja de ntinhas propias despesas f~In leu san('fo louuor P HH'Inoria dn seus lltartirios. Tto que o judeu csto disse, a serpe se deslcgou delle e, hijntlo-sc etnproui~o, desapareceu c nunca jantais a nenguc vio. g o judeu, dando graas e lounores a lh~us, rerehco a ag-oa do sancto haptistno e f'(1prio todo aquPllo que proinelco c frz ha ygreja assaz deu o ta aos sanctos Inartircs ao louuor de nosso srnhor lhPsu Christo, ao qual seja hont-ra para setnpre. AntPn.
De //o Fins sanctor1/ 1n etn lingoagc por tuf!"ues, ediro de 1513, folha 247.

III
[Excerptos msticos]
CAPJl lLo PHil\IEIRO : HO 110:'\IEM l\IEZQIJI~IIO DESTEHHADO E L.\ADO HO P_\HA YSO TEHREAL. E D_\

n~

AJT1TR:\l'~~A DO PAH.\ YSO E~PRITLT:\L, QCE UE t.;.\SA D.\ ll(lA CONCIENCL\ ET CETER.\.

Eu,

~ecndo

pecador c

HHty

IIH'Zf(llinho. deslf'rrado

do parayso terreal da~ tnuy doc('s dclleytarcs pollo

peccado dos priJneyros padres, lanado e1n no vale da IneZ({Uindade deste Inutu.lo, padecia en eln1u~ta~ eoytas e trabalhos c 1ning-Ltas e t.rihulaes sen1 cono. E, co1no quer ttuc fosse grde tnal e agrauan1eto

ha rny, coytatlo, as pressas corporat~s deste seg-rc, mnyto mais era grande a minha trihula~~on1 e Inezquindade, por que ha rninha alma era dt:'sterrada do seu parayso cspritual, que ha1n as ahnas santas enesta vida, do qual se trespassam ao parayso <'t~l lcstial. Este parayso espritual da ahna he a casa da hoa conciecia, ern que h tanta ahondan.a de paz que ha abastena ohedccce e serue a castidade e a dcuarom se acosta a orar he ally fo]gua ha huinildade crn no te1nor de Beus e a pureza h folganra etn ho a1nor do senhor Deus. A1ly h liinpeza do cora.oin c ha paz de Jhesu Christo per allcgria, e a fc pura folgua e1n na verdade. Ally a justi.a de~pc he ordena todas as cousas ]nandaineul.e c a tepcran.a as tepera ccoidadarncnt.e. A11y a ssahydoria cnsyna he a fortaleza amnna e ha ahstinencia desseca toda ugidadcdc peccado e ha espera eonfort.a e ha hun1ildade e a paciencia reyna1n. Ca ally h ho reyno de Deus c ho paraiso, hu eh{' ho ajuntaJJH~to das virtudes, c por ha ahna do hon1e1n Yir1uoso h{~ e1n parayso esprytual cn cst.a vida presente. Be:-;te parayso 1nuy dclcytoso rra eu lllCZfJuiuho desterrado c 1anado etn na profundeza do lixo dos pecados, ca crn na rninha ahna n era paz n asscseguo, 1nais era Inouiua e aballada con1 os n1ouiintos turnos da carne e queymauo pra c as ch:llnas dos acendin1tos earnaes; rnourdiro era a touo odor 1uxurioso, o 1neu esprito ucrrihado c ahaixado so ha carnP, se1n orualho de lirnpPza, a 1ninha carne faagu eyta as drleytarC)<~s. carnaacs c dPsohetlh-.tr aos usos c trahalhos cspril.uacs c aJudauo dos nuus <'l.rayros. Afastado Pra tio asf'SSP~O uiuiual, Inoucdiro as ynjurias que 1nc fezcront c e() toua persiguiotn. N auia finnrza ua tnentc Pin nenhua cousa de hoa andana nc1n de conlraira, r1n tal guisa era ho n1cu estado que me parecia que jazia ja e1n ho ynferno, ca ja con1caua de sentir aqui rm esta yda presente

penas ynftrnaes e lodo ('ra fl'ITatlo de ntuy grdts trceuas ([IH~ cstauotll t' andauotn S('tnpn arrPtlor de nty l'lll guisa quP tne parecia (JUe sc1nprc tstaua ern Jug-ar lret ~uoso.

a~

C.\PITLILO SEGlJNilO

Seendo PU, tllczquinho ptrador, ent tal estado, hiantuylu antyudt\ andar a csparar per huu cpu tnuy frPntoso, cprido de ntuyt.as cruas c froiJcs de hoo odor, n1ais nunca se de sohre nty parliatn aqucJias trePuas nnty eseuras que Inc cercauotn ern d('rredor c dentro etn a tninha conriencia. E acerca ua<fUClle cpu estaua hu boosco, n1uy cspeso d'aruores tuuy frcrnosas etn que criau 1nuytas aucs que cantau n1uy docinPnte, co1no quer que ho hoosco era escuro C<1 ncuoa que auia en1 eJJc. B, andando eu per aquPlle cpo, uuuyndo os doPs rtares tlag aues ,, tnirtlo as frc1no~a~ frollcs c o ntuy gracioso odur das cruas e das f'rolles, dizia IHUylas yezPs ao senhor Deus: -Senhor, antcrrca-lt~ de nty; (IUC tnc liurar destas trccuas de ntortc. E as aucs do hoosco tne respdi: - Jla ~Taa de neus pPr lhesu Chrislo tt~ Jiurar. Ento tiuc tnelcs aa tllinha parle decslra e YY t~star hu ntanf'cbo 1nuy frctnoso, ucsl.itlo de Yf'sliduras de fog-o tnuy esprdecPnln, P a farc delle era ITara co1no hn sol, quando nace Plll hn tentpo da ~rande quecutura. E cllt~ cslaua cijngido c hi1ua tiuta d'ouru hc etn huua 1nao tijnha ltuua yara Ll'uuro e e ha outra 1nao Lijnha hua segur tnuy llguua, u'ao 1nuy Juzte, rncast.oada c1n ouro, e etn r1a sua cahcra trazia hua grillanda ue pedras prc~io~as e trazia-aas tnuy csprdccctcs en1 seus }Hll\s.

E eu preguntey-lhe, a~sy rotno horne espantado, que I voz era aquella daquellas aues, e elle 1ne disse: -Estas aues som os santos doutores que ordenarom ha santa escritura, r elles te confortam e clles te amopstam, elles te an1eaan1 muytas vezes, segundo tu hcn1 sabes, e tu, coberto de trcuas, nom queres entender, pcra te correger c pera ben1 obrar: hornc, para rnentes em sua doutrina c correge tua vida e efya en na Iniserieordia de Deus, ca tto e mays quer elle liurar 1 os nlizquinhos da sua mizquindade, con1o elles tnesrnos querem, ca elle os conuyda que lhe peam Inisericordya. E certan1ente. nom conuydaria elJe os homces que lhe . pidisem, se lhes elle dar nom quisesse, mas elle diz : pidyde e receheredes e poretn aja vergona a priguya dos hotnces, ca mays lhes quer elle dar que clles querem receher e tnays se quer elle amerear ca os hotnes quere seer lyurcs da mizquindade. E muytas uezes offerece 'a rnisericordia de D'os ao lunnem aquello que elle n ousa de pedyr, r a a sua n1iserieordia n1elhor h sohre todas as Yyclas, ca, por 1nuyto louuada que S(~ja qualquer yyda dos hotnccs, confusso1n ser a ella, se . for cscoldrinhada sem. 1niserieordya, e a sua tnisericordia h sohre todas as suas ohras. ]~ a sua propyadade he arnercear-sc e perdoar; e porem, amig-o, toma fiuza c espr.rra ern a Illiseriroruia do Senhor c no~ desesperes ) tristeza, ca e 1 tal tristeza he derryhado ho esprit.o U~ hoillClll ein pcrfundeza de I dcspera.orn, rnats constJra que ho senhor Deus he justo e dercito. I~ porern n dcues tcer c pouco os . tPus prcados, pcro, consijranuo qur. cllc hc piadoso, n queyras desesperar, I nas aue teu1or da tua fraqueza e espera se1npre na tnisericordya do senhor '
!
I

No texto {ymar. Idem n.

! ll:-o;; he da heenla Yirg-l'm, !ma madrP, "aria, que

h(' tnadre tnist-ricordia. Ca, COillO quer que ela seja n1uy louuada e1n todas as virtudes c se alegretn os hornt~es rCi a sua virgindadP c SP tnarauilh da sua hun1ildadc, peru ha sua Illiserieordia he Inays doce c Inais sahorosa ha os nlizquinhus e t'otn 1nayur atnor se abraatn c ella c da sua rniscricordia se Ichra1n e a ehanu1 Inays arnyudc que as outras suas ,irt.udes. E porc1n, an1yg-o, a tua ahna, que he spca, vaa-sse trigosatnentc ' a esta ft)lc, e a tua tnizquindade rrcorra-se co1n todo ruydado ha esta aJteza ua rniserieordia ua hcrnta virgrin, ca cJia escana vinho ue rsolarotn pera os tristes c desconsolados. Quando cu, triste c 1nczquinho pcccador, ouuy estas pallauras daquelle 1nuy csprdecente nlanceho, esforou-se ho 1neu coraotn e respondy enesta guijsa: -Senhor, todo ho meu InereriinPnto o atnerccamto 2 he de Deus c pore queyro 3 torna r teu conselho, r a entendo que de todo nom perecrey. porf)ue ho Senhor h Inisericordiuso e a sua beeta 1nadrc que nuca falece aaqueles que ha chanuJ c nas suas neessidad es. llo /Joosco dt'llcytoso sol i ta rio, cdiro de
t515, f0lha I.

t No texto
2

rrigosLtmte.

Idem omnerceL1mte.

qyro.

IV
Das moas vi rges
Norn seria raz, n dereyto que no processo de nossa Iy~~a1n seiarn squcddas aquellas moas que SOJll e estado ue virgijnuade, das quaes honlCill pode faJlar ein OUaS Inaueyras. S. daquellas que teein preposito de g-uardar vrgijnuade tooa sua yyda por a1nor de Hcos e daquellas que ha guardam ho tempo de seu easa1nento per orden.a de seus padres. E, assy co1no seus preposytos so1n ueferencyados, a~sy deue auer deferen,a cm seus vestydos e conuersaorn, porque aaque1las que tecm voto perteece vyda solytarya c deuota, e, posto que a tnuas seja nrcessarya c cstr.c he1n, ern especial ha estas n1ays que. a as ou t.ras. E h c-lhe ncrcssarro fazer scntpre alg-uua ohra de suas 1naos pt'ra sua vyua e dcuc1n uc trahalhar que toua sua oeuparont, depoys uo seruy.o necessarco, seja uo seruy.o uc Deos c e1n deuotas orarocs e jejuus dyscretos e norn t asperos que cllas os no1n possa1n hacahar, ne1n torucm spu Ineollo, ca o Inuyto noin pode S~cr hoo, nem deuc scer eotnerado sctn hoo conselho. E ucucn-se guardar de todo pecado, assy tfohra co1no dn pt~nsa Jnento, ha fyin que aquellc hc1n qun faze1u JH1 sn perca, ea pouco vallcnt has ahstyncncyas, ntcsturadas co1n 1nuytos pccrados. E toda pessoa uPun lrahalhar uc hof'(recer ha llfos lintpa oferenda, ca qucin presentasse a elrey hoa Yyanua, mesturada co1n ugidaue, no1n lhe faria prazer, ncn1 a dcuia de t.omar. E U(~uein serr suas pallauras ly1npas e deuotas c non de n1uyta lynguagern : vrstidas sitnplrz-

221

tnente d'ahyto honesto e Inana contencna, os olhos hayxos e ha pallaura, e alegrar-se muito nas pallauras de Deos, ctinuar a egreja. I~ aquellas que ha1n esta vida nascero1n e1n hoa ora, porque esta:-; escolher a Inylhor parte. As outras virgces que atroe casar <leve seer e suas pallauras trperatlas e honestas, e e~perial na igreja, n oolhar sobre spu:-; liuros e ptllas ruas os olhos haixos e r1n casa ui) OUCiOSaS, IIlaS sempre ocupadas e qualquer ohra <.Je f'a~da, seus vestidos bcnt frylos. e liinpos, sPm hy tocar desone~titlade, sPus cabellos hc atados que IH1 anlle1n espalhatlos pt'r suas faces, nc1n srja1n ujos, sua falia doce e corts a todos, c n fall 1nuyto. E, sse vao a festas ou a das, alli deue ser he guartlatlas, por({UC ntuylos au('rau1 os olhos sohrc cllas: dce honrstatnete, cte baixo, n olhenY pera toda parte e guardent-se de se ntesturar ntuyto anlre o~ hon1ees, tnas se1npre se chcguen1 pera suas Inadres, e deven-sse guardar de pref'yar, nr1n aurr razoes cotn pessoa que seya, etn espPcyal cotn \arlctes, netn ntancehas, ca no1n estaa hl'JJl aas tnoras seretn pretlosas, nen1 1nal respondentes, e podery penler alg hetn por Inenl.iras ou tnaldizeres que o~ Yarletes ou uys pessoas dclla~ pouery dizet por pouca e pequena or.a~itnn. Notn sejatn g-uarrydas, ue tlesasseseguada~ ctra os hornes, quaesquer ctuc sejam, en1 especyal contra os de ra~a, ea seria rningua ue ~eu hoon1 no1nc e peyorarneto tle sua honestytlatft-.. Muyto estit he1n aas virg-res ~l'enrn denota~, cn1 espl'<"al tle nossa Seuhora, ucs y ue santa Cateryua P de todas aas outras vyrgecs. 1~, se soubcre1n h-.er, leant oe hooa vtac.Je as sua~ Yidas e jeji1ue hrn1 e sobre todo ~ej te1nperadas enl t:Olllf'r e e heher, ctentes de pouca vyantla e de pcqu('nos Yinhos, por que a golosyce lhe se[ r] tacha, rspcrialrnrlc se he vista carregada de Yinho; ha quP tal rnanha teu er no1n t'spcn' df'lla out rn algi hr-rn. I~ por i~to

deue se1npre hehf'r o vinho n1uito auguado. E c esto he necssareo serr ohydiente a seu padre e madre e os seruyr con1 1nuyta dellegenria e aerca de seu casamento estar em seu mdado e n que elia o fa.a srm r llcs. As virgens _ as~y ensinadas 'iOin desejadas dos hoo~ humces per a casa1nto.
Do Espelho de Cristina edio de 1518,

fols. 'I V a 42 H.

A) POESIA TROVADORESCA

SCULOS XII, XIII E XIV

I -Cantigas d'amor
A)
Sil\IPLES

Quero-nos eu, senhor, gran hen e non ei ai df' us sr non muito mal, si Deus 1ni perdon, pero direi-nos fia ren: todo uo-l'cu cuid'a soffrer se m'end' a 1norte non tolher. E crecde que a min este mal, qur. me vs lcuar fazedcs, de Inia morte par, pero, senhor, per ha f, todo uo-I'eu cuid'a ssoffrer, se m'end a morte non tolhrr. E, pois por hen, que uos cu ~e i querer, n1e fazedes assi uiucr, tan 1nal dia nos vj! pero verdade uos direi: todo vol'eu cuid'a sofrer, se m'end' a n1orle non tolher, Vaasco Praga, de SaiH.lin, n. o 12 C. A.
c 76

c. n.

15

li

llfia donzela quig' eu 1nuy grau hem, meus amigos, assi Deus Ine perdorn, e ora i este n1eu corar.on1 anda perdudo e fra de sc1n por hfia dona, se me ualha Beus, que depois uiron es,.es olhos 1neus, que mh-a sen1elha 1nuy mays d'outra rem. Porque a donzela nuca vrrey, meus amigos, etnqut' eu i uiuer, por esso quer'eu muy gr hen querer a esta dona, e que uos faley' que me- semclh' a dzela que uy:. e a dona seruirey des aquy pola donzela que eu muyt' an1ey! Porque da dona s eu sabedor, meus amigos, assi ueja prazer, que a donzela en seu parecer semelha muyt', c por ed' cy sabor de a seruir, pero que he meu mal: serui-la-ey e n seruirey ai, por a donzela que foy mha senhor. Joan Soaires~ Sotnesso, n. 80 C. B. r 377 C. A.

III
Co1no morreu quen nunca hen ouve da ren que mais arnou e qurn viu quanto rercou d'el e foi n1orto por cn, Ay, mha senhor, assi n1oyr' cu!

CoJno tnorreu quen foy a1nar qurn1 lhe nuur.a quis hen fazer e de que lhe fez Deus ucer de que foy ntorto c<J pesar, Ay, tnha senhor, as si tnoyr eu! Cotn orne que ensaBdct~u, senhor, c grau pesar que uiu e n() foy ledo, ncrn dormiu depois, 1nia senhor, e Inorreu, Ay, mha senhor, assy n1oyr eu! Cotno Inorrcu quen an1ou tal dona que lhe nunca fez hen e quen a uiu lcuar a quen a nfi ualia, 11eu a ual, Ay, mha senhor, assy moir' eu!
Pcau Soarez de Tayeiroos, C. A. n. o 35 e C. B. ll. 123.
0

IV
Tu, que ora uces de Mote Mayor, t.u, que ora uces de Monte ~layor

digas-me mandado de 1nha senhor, tligas-n1e mandado de n1ha senhor, ra, se cu seu Inautlado non uj r, trist.' e coytauo srrry, e gran1 pecado far, se 1nc non ual, ca cn tal ora nado foy que, Inao pecado, a1no-a rndoadoo c nuuca eud'uuj ai.

Tu, que ora uiste os olhos seus, tu, que ora uiste os olhos seus, digas-n1e tnandado trela, por Deus, digas-me 1nantlado d'ela por Deus, ca, se eu seu mandado non uyr, trist 'e coytado serey, e gram pecado far, se tne non ual, ca en tal ora nado foy que, mao pecado, amo-a endoado e nunca end uuy al. D. Gil Sanchez, idem n. o 22 do. C. 11.

v
Cuidei eu de meu coraon que me non podessc forar (poys me sacara de prison) de ir com ego hi tornar, e forou-m' ora nou' amor e forou-me noua senhor, e cuydo ca Ine quer matar!

E, poys, tn:' assy dcscnparar


hua senhor foy, des enton

'

c[ u] cuidei hen per rcn que non podcsse mays outra cohrar, tnais foraron-n1h os. olhos tncus e o hon parecer dos seus e o seu prr' e hu cantar (Jue Jh' oi, hu a uj estar cn cabelos, dizend' un1 son.

Mal-dia non tnotTi Pnlon, ante que tal eoyta leuar qual leu o! qnc non uj tnayor uunea, ond t)~tou a pau or de utort[ e J ou t.le Jh'o 1nostrar. Osoir' Eanncs, n.o 13 C. B., 323 C. A.

VI
Desei' eu 1nuit' a ueer Inha senhor, e peru sei que, poi~ daut'ela for, non lh' ei a dizer reu de co1n' oi' eu ave ria sahor e lh e~ ta ria hen. Pula ueer n1oir' e poJa se ruir, e pero sei que, pois In ant'ela ui r, non lh 'Pi a dizt)r ren de cotn' oi' eu poderia guarir e lh' estaria hPn.
Se lh'al disser, u tne dir de niJ, n1ais da gran coita do 1neu cora n lh 'e i a dizer ren que lh'eu dirja en hoa razon e lh estaria hen.

Pcro ei gran ~ahor de lhe falar, quando a uejo, por lhP n pesar, n lh'ei a dizer ren de com'eu poderia lt"\d' andar e Ih estaria h cu.

Aira5 Corpancho, t 5~ C. IL, G5 C. A.

Yll Quanu'ora for a mha senhor ueer, que me non quer leixar d'amor uiuer, ay, Deus Senhor, se lh' ousarei dizer: Senhor fremosa, Hon poss' eu guarir! Eu, se ousar, direy, quando a uir: Senhor fremosa, no poss' eu guarir. Por quantas uezes m'ela fez chorar con seus ueseios, cuytau[do] d'autlar, quando a uir, direi-lhi, se ousar: Senhor fretnosa, non poss' eu guarir. Eu, se ousar, uirei, quando a uir: Senhor fremosa, non poss' eu guarir. Por quanta coyta por ela leuei c quant'afam sofri e eutlurei, quando a ui r, se ousar, lhi oirei: Senhor frernosa, non poss' eu guarir. Eu, se ousar, direi, quando a uir: Senhor fremosa, uon poss' cu guarir. Pero Velho, de TaYeiioos, n. 0 1 13 do C. B. e 393 do C. A.
\'III

Pois rni non ual tl'cu muyt' amar a rnha sPnhor, uen a scruir, nc1n quarn aposl'eu sey negar o arnor que I h'ey [c] a 'nrohrir a ela, que 1ne faz perdPr, que mh-o uon pode[n] rnlt'nder, i eu chus no' -na negarey, vel saht ratn de qnen tort' ey.
1

Da que melhor setnclhar de quanta[s] no IllUIHforne uir e may~ [ 1nan~a sahe falar] das que ho1ne falar oyr,' non uo-la ey chus a dizer ... quenquer. x '. a pode en trndtr; i chu:-; seu Hoine non tlirey; c' a feito [i] tnh a notneey.

E quen hen quiser tra~tornar per tod'o o IllUJH.Io e ferir llllli restinho xh-a pocl'achar' ca, por uos hotne Hon Intnlir, non ela tal parerer con que s:-;a~~y poss' aseonder per como a cu dessint-y, acha-la-atn, rousa que sey.
Os que IllP soyan1 coitar foi-lhes 1nha senhor tlcsrobrir; i 1nh ora leixaran1 folgar, ca lhis non podia guarir, ca hen lhe' -la fiz conhoecr, porque rne non quis Len fazer, e tenho que hen 1ne uinguey, pois l'rn concelh' aucriguey.

Airas

~louiz,

tl'Astne, n. 0 G t.lo C. C. B.

e 31G C.\.

IX
Pois 1ne fazedts, n1ha senhor, tle quantas cousas no n1untl' deseios perder e sabor,

se non de us, tle que eu i nunca deseios perderey, nen ai nunca ueseiarey no rnuiH]o,, se non ns, senhor.
Ou rnha morte, poix me us hen, senhor, non queredes fazer, ra non no 1nun<l' outra ren por que eu i possa perder a coyta que eu por us ey, se non por morrer, eu o_ sey, ou por rnin fazerdes us hen,

Ca n1e fazedes rnuyto mal, des aquel dia 'n que uos vj ; pero, senhor, ren1 non uos ual, que nunca eu de us parti meu cora.on, poys uos arney,nen i nunca o parlirei d'mnar us, e farey meu 1nal.
E fa' o i, pois Deus [o] quer, qu'eu sempr' ey i a deseiar, tanto corn'eu uiuer poder, mha 1nort' e uosso semelhar, ca nunca tanto uiuerey que desei'al, nen sairey por ai de coita, poys Deus quer.

Monio (ou Nuno) Fernandez, de peixe, u. o J 8 C. B. e 328 C..\.


X

~lira

A dona que eu an1' c trnho por sruhor arnostraue-mh-a l)(~us, Re uos en prazer fr, senon dadc-1nh a Inort.c!

.J

A que tenh'cu por lun1e d'este~ olho~ 1neus e po1 que choran stInpr', ;.uno~l.radc-nlh-a llfu~, spnon dada-n1h a InortP! quP us fezeste::; 1nelhor pancer de quantas sei, ay Beus, razcde-rnh-a ueer scuon dade-1nh a 1nortc! Ai Deus, que n1h-a fezcsles 1nais c a nlin an1ar, n1ostrade-mh-a hu possa con Pia ft1lar senon tlade-1nh a Inortt! Uernardo de UonaYal, n. n 65 7 C.
E~sa

r.

XI

Senhor frcn1osa, pois tne non queredes cret\r a cu ita 'n que 1ne ten amor, por Jncu Inal {\ que lan IHn pareedcs e por Ineu 1nal uos filhei por senhor, e por n1eu mal tan Inuito bcn oy dizer de us, c por Ineu n1al uos uy, pois Ineu n1al quanto hcn us auedfs.

E, pois uos us da cuita n IH~hrades, uem do affan que 111 'an1or faz prender, por n1cu n1al uiuo 1nai~ ca uos ruidades e por meu Inal Ine fezo Deus naer e por meu n1al n n1orri u cuidei como uos viss' e por n1eu tnal HquPi uiuo, pois us por 1neu 1nal ren n dades.

[E] <festa cuita n que 1ne us tee<les


em que oi' eu uiuo tan sen sahor que farei eu, pois mh-a us n cree<les? que farei eu, catiuo pecador? que farei ru, uinedo st~pr assi? que farei eu, que 1nal dia nar.i? que farei ru, pois 1ne us JH1 ualedes?
~~, pois que lleus non quer que n1e ualhades ne1n Ine qneirades n1ia coita creer que farei eu, por Deus que 1nh-o tligadrs, que farei eu, se logo Hnn morrer? que farei cu, se 1nais a yiyer ci? que farei eu, que conselho non sei ? que farei" eu, que y()s tlcsarnparadcs?

Martin

~oare~,

131 C. B., 4G C. A.

X11

Se uos eu ousasse, senhoi~, no 1nal, que por us ei, falar, des que uos ui, a Ineu eoitlar, pois fosst.des en sahcdor, tloPr-uos--yades de 1ni.
1~,

porque nunca estes Incus olhos fazcn se non chorar, u uos non ucPn, con pesar, se o souhesseues, por Deus, doer--uos-yadrs de IH.

Mai~ Hull uos f'ar[ o] eu saher de quanto Inal 1nc faz autor

por us, ca 1n' ey de u~ pauor, ea, se uo' -I' onsa~sn dizer,

doer-uos-yatl rg de nti.
B. rasco tiil.
n.os

118 C. A., 257 C. B.

111

Amigo~,

non poss' ru negar

a gtan coita que ll'ainor ei,

ca n1e veio sandeu andar,


{' ron santltrc o uirei :

os olhog uertles que ('li ui 1ne faze11 or' andar assi. Pero quentqurr x't\ntendcr
aquegtes olhos
<(uac~ ~ou,

e d 'cst' alguen se queixar, n1ai~ ru, i qurr rnoira, quer n(): os olhos urrtles <{U(: t.)n ui 1ne razpu or' andar assi. Pero non deui' .a perder otnr que i o ::;on n de eon santlert) rt.\n dizer, e ron sanuere tligu' t-.u i: os olhos uerdes que eu ui 1nc fazpn or' andar assi. Joan de Guilhalle,
30

c. r.

n.os

229 C. A. e

XIV

Senhor do corpo dt>lgado, en forte pon t' eu fuy n~do! que nunca petdi cuydado nern afan, des que uos ui En forte pont' eu fuy nado, srnhor, por us e por mi! Con esl' afan tan longado en forte pont' cu fuy nado! que uos an1o scn meu grado e fao a us pesar y. En forte pont' eu fuy nado, senhor, por us e por Ini ! Ay eu, cativ' e coytado, en forte pont' eu fuy nado! que serui sempr' endado ond' un hen nunca prendi. En forte pont eu ruy nado, senhor, por us e por mi! Peru da Ponte n. o 292 do C. A. e 57 O do

c. r.

xr
Uec.les, fremo~a. rnha senhor, segurament' o que rarey: en tanto curn' ru uyuo fr, nunca uus Inha coyta c.lirey, ca nun 1n' aucdes a creer, rnacar rnc ueiades n1orrer.

2~7

Por qufl uos ti PU, 1nha genhor, a dizpr nada do 1neu 1nal? pois tl"esto s[ o] sahedor, segura1ncnr, u nt) iaz ai, que non m' aurdes a rreer, 1nacar 1ne ueiatles 1norrer? Scruyr-uos-ey l ru], 1nha senhor, t}uant' eu poder, 1nent.re uiucr, Inays, poys dn coyta sofredor so, non uo-r ey a dizer, ca non 1n' auedes a creer, macar me ueiades morrer. Poys eu tendo, n1[h ]a senhor, quan pouco proucito Inc ten de uos dizer qn grd' a1no~ uos cj, n uos fala[ rei] en, ra non m' auedes a crecr, macar me uciatles morrer. Fernan 1\odrigucz, de Calheiros 1 n, o 3 t C. H. c 311 C. A.
XVI

'

Uedcs, senhor, peru Inc tnal fazedes, mcntr' cu uiucr, i us srpre scredes, senhor fretnosa, de mj poderosa. Pero 1nc 1nal fazedcs cada dia, mentr' Pu uiner, srredcs todavia, senhor frr.n1osa, de 1nj poderosa.

Per como quer que U()s de 1ni faades, mentr' eu uiuer, ns quer' cu que seiades, senhor fren1osa, de rnj poderosa.
D. Fernan Paez, de Tainalancos, n. o 5 t

C. ll. e 361 C. A.

XVII

Senhor fre1nosa, poys n1' aqui, hu uos ueio, tanto mal uen, dizede-rne [ us] hfa ren, por Deus : e que ser de 1ni, quando m' eu ora, rnha senhor fremosa, dn us sodes, fr?
E, poys 1n' Qra tal coyta d o uoss' atnor, hu uos ucer posso, queria i saber eu de us : de mi que ser, quando m'eu ora, mha senhor fretnosa, du vos sedes, fr?

c. v.

Men Hodrigucz Tcnoiro, n. 08 449 C. A.,


XVIII

Se Deus Inc leixe de u~ Lcn aucr, senhor frein.osa, nunca ui prazer dcs quando m'eu de n~ parti.

E fez-mh o voss'a1nor tan 1nuito mal que nunca ui prazer de min, nctn d'al, (lcs quando tn'cu de us parti.

Ouu 'cu tal coita no HH'll toraron que nunca ui prazl'r, se ura Hon, dcs quando tn 'eu de uos parti.

c.

n.

Fernau f.arcia,

A. e 2':!5

c. n..
XI\

Es~ara\"Ullha,

n. os 12 i

Noutro t.lia, quando rn eu espcui de n1ha senhor, c quanuo Inh-ouu' a hir, e Ine non falou, nctn Ine quis oyr, ta1n seu ventura foy que non morri, que, se n1il U<'zcs podesse nlOITer, n1eor coita 1ne fora de sofrer. Hu lh 'eu dixi: con graa, Inha senhorn! catou-1n' un pouco c teve-nli en dest.len; e, por que Inj non disse 1nal ncn hcn, Hquey coitad' e c tan grau pauor qne, se inil uezes podesse Inorrer, meor coita 1ne fra de sofrer!

E sei 1nuy hen, hu n1'ru trela quitey e 111' enu'eu fuy, C IH) Jllj quis falar. ca, pois ali nou Inorri cotn pesar, nuca iainais COlll pesar Inorrcrcy, que, se 1nil uczrs podesse Inorrer, mcor coita 1ne fora de sofrer!

n.

Joan

~oarcz

Coelho,

n.ns.

17 i C.\.~

26U C. B.

Hogaria eu Inha senhor por Deus que mj fezesse ben, mais ei cl'ela tan gram pauor que lhi non ouso falar ren, ron medo de se m'assanhar e 1nj non querer pois falar Diria-lh'eu de coraon co1no me faz perder o sen o seu hon parecer, 1nais non ous' e tod' aquest' a Ini aucn con 1nedo de se mi assanhar e mj non querer pois falar. Pois 1ne Deus tal uentura deu que 1n' cn tatnanha coita ten amor, i senpr' eu serei seu, 1nais non a rogarei por en, con 1nedo de se rn'assanhar e mj non querer pois falar.

c.

Joan Nunez, Ca1nans, 113 C. A. e 221.


ll.

XX I

Par Deus, senhor, emquant eu fft'n de us Lain alongado, nunca eu 1nayor coyta d'amor, nen at.a1n coytado, foi eno Inundo por sa senhor hotne que fossP nado, penado, penado.

2-'t I
Se( n] nu lha rcrn, seu nosso hen, que tanto ey dcseiado que i o ggerrl perdi por e1n e uiu' atonneutado ; ssen1 uosso be1n, de nlotTPr rn ced' Inuy gu[i]~ado, penado, penado.
Ca log' aly,

hu uos eu uy, fuy d'amor aJiicado, tam 1nuit' en rnj que non donni, nen nui g-a~alhado, e, s::;e 1n'este tnal durar as!i;y, eu nunca fosse nado, pPnado, penado. El-rei don Atl'onso de Castella e de Leon, n. 0 3G2 C. B,

XXII
Par Beus, ay dona Leonor, g-1an hen uo::; fez No::;tro Senhor I Senhor, pareedes assi tau uen que nunca tan hen ui ; e, gran uerdade uos digu 'i, que non poderia mayor : par Oeus, ay dona Leonor, gran ben uos fpz No~tro Senhor !
ll~

E Deus que uos rn poder tcn tan muito uos fezo tle ben que non soub' el no 1nodo ren per que uos fezesse melhor : par Deus, ay dona Leonor, gran hen uos fez Nostro Senhor !
En us 1nostrou el seu poder qual dona sabia fazer; de hon prez e de parerer e de falar fez-uos senhor : par Deus, ay dona Leonor, gran hen uos fez Nostro Senhor! Com' anlr' as petlras lJon ru1Ji, sodes antre quantas eu ui; ~ e Deus uos fez por heu de n1i, que te cotnigo gro~ an1or: ... , par Deus, ay dona Leonor, gran ben uos fez Nostro Senhor I Hui Paez, de Hiheira, n. 0 198 C. A. e
293 C. B.

XXIII
Ora con1ea o Ineu n1al, de (jUe i non Le1nia reu, e cuidava que In'ia Lcn, c todo se tornou cn Inal, ca o tlem' agora d' a1nor uH f'pz filhat outra scuhor.

E i uortnia louo llH u sono e i uun era foi e pouia fazer 1nha prol, 1nays lo pooer i non t' 1neu, ea o de1n' agora tl' arnor Inc fez fiJhar outta senhor.
Que ledo Inc ftzcra i, t}Uando s' a1nor de Inin quitou un pouco que 1nh a rnint lcyxou, IUai~ u'oulta guisa lHe vay i, ca o ucrn' a~.rora d' ainor 1nc fez til har ou lra scuhor.

E non se tleu' cnn' alegrar Inuyto ue ren que poss' UUCl",


ca eu, que o quigc fazer, uon ey i de que 1n' aleg-ra1, ca o dPin' agora tl' atnor n1e fez tilhar outra senhor. Ao dctn' acotnentl' cu atnor e Ju~~eyga Deus a senhor de que uon ser sabedor nu lh' orn', cnquant eu uiuo for. Huy Fernandes, de Santiago n. o 309 o o C. A. e 48G oo C. V.
XXI\'

Quant' cu de us, tnha senhor, reeei auer u' lo uia en que uos ui dizen-mi ora que Inh-o aguis' assi Nost.ro Senhor, coino 1n' eu receey: de uos ca~areu ! ~lais sei ua rcn : gp assi t'r, que u1orrerei por eu.

E sempr' eu, mha senhor, esto temi que m' ora dizen de us a ueer; des que uos sou Le mui Len querer, per ha f(~, sempr' eu esto temi : de uos casaren ! Mais sei a ren ; se as si fr, que n1orrerei por en.

E sempr' end' eu, senhor, uui pauor, des que nos ui e conuosco falei e uos dix' o granel' amor que vos ei. E., mia senhor, u'aquest' ei cu pauor: de uos casaren ! Mais sei a ren : se assi fr, que morrerei por en.
Fernan Velho, n. 09 258 C.
~A.

e 47 C. V.

XXV

Anuo cuytado por uecr um orne que aqui chegou que dizen que uiu Inha sruhor ; e dir-me se lhi falou. E falarei eon el Inuit' y, eu quan 1nuit' que a non ui. Por amor de Heus, quen1 no uir diga-lhi que sa prol ser de me uecr. E uce-1' ei, porque a uiu, e falar-mh-. E falarei con el Inuit' y, en quan Inuit' que a uon \'

2't!l

Ca muito per gran sabor quen senhor atna, de falar en ela, se arha con quen, c por en uou aqucl huscar! E falarei con el Inuit' i, en quan muit' que a non vi. Pero sei eu d'ela, <le pran ca n m' ruiou ren dizer, mais do orn' ei cu gran sabor, porque a uiu, de o U(\Cr. E falarei con el muit' i, en quan muit' que a non vi. Ca nunca ui, des que a ui, outro prazer, se a non ui.

n. Joan Lopez d'Uihoa, n.os 201 C. A._, 2_!JG C. B.


XX VI Ay, n1ha senhor, lume dos olhos Ineus! hu UOS JlOil uir, dizede-Inj, por lleu~, que farcy cu, que uos se1npre atnej? Pois 1n as si ui, hu nos ucio, Inorrer, hu uos non uir, dizede-In' Lia ren~ que farry eu, que. uos s~n1pre (Hnej? En. que nunca oulten ~ouhi seruir se non, senhor, us, e, hu uos non uir, que farey eu. que uos setnpre atnej ? Fernan Fernandez Cog-ominho, n. 01 -i21
, A,, 306 C. H,

XX\. ll

A rnha- srnhor atauto lhi farei : quero-lh' eu i soffrer tod' outro Inal que n1c faa, pero direi-uos al, de pran : aquesl.o lhi non sofrerei, d' eu rastar muito que a non ueia ! Sofrer quero de nunca lhi dizer _qual hen lhi quero no 1neu r.ora.on, pero n1' graue, se Deus Ine perdon, n1ais, dra pran, csto non posso sofrer, .d cu estar n1uito que a non veia!
E Rolfrcr-lh'ey quta coita Ine ~l e quant' affan outro mh auer frzrr,

c ela faa hi con1o quiser, n1ais, de pran, csto ll(),Jl sofrerei i d' cu estar tnuito que a non veia ! Ca u posso que n1orto non scia. Fernan Gon.alYes, de SealJra, n. os 217
C. A. :130 G. B.
I

XXYIIl
Coytaoo uiuo n1uj goram :o;azotn, que nunca home tan coytado uy viiler no mundo, des quando naci, e pero x' as rnhas coytas 1nuytas son, non querria d'estc 1nund' outro hcn Be non poder negar -JUrn fJUrro hcn ~

ryuo roytado llO lllf'll ('Ol'flOII, e viuo no Inundo n1uj scn pra1.er, c as tnhas coytas non ouso di1.cr, c, tncus amig-os, se Hrus mj perdon, non quer ria ti' e~ te HlUIHl' outro hcn se. non poder negar quPn quero hen !
E de chorar quitar-ss' i os tneus olhos e poderia en p~rder as coytas que a tni' neus faz snftrr; c, meus antigos, se Ini ualha Deus, non querria (reste InuJul' otro hen se non podrr nrgar quen quero ben
E per nega-I' eu cuydaria hen a perder coytas e mal que 1ny uen.

All'onso ~lr.ndcz, de Becsleiros, n. os 3G C. A., 321 G. B.


XXIX
Que prol uos us, Inha senhor, de tne tan Inuito 1nal fazer? pois eu non sei al ben querer no mundo, 11en ei il'al sahor, dizcde-me: que prol nos ? E que prol uos ue fazer tan muito mal a quen voss' ? n uos proL per hoa f, r, Inha senhor, se eu morrer, tlizeuc-n1c; que prol uos ?

Que prol uus u[ e] .eu estar sempre por us en grand' afan? e est' mui grande, de pran, e, pois mh o uoss' a1nor matar, dizede-Ine: que prol uos ?

E us, lume dos olhos meus, oyr-uos-edes maldizer por mi, se eu por us morrer, e, senhor, por amor de Deus, dizede-me: que prol nos ?
Nuno Fernandez Torneol, 7 4 C. A. e
163 C. H.

XXX
Por Drus, senhor, tan gran sazon non ruidej eu a desejar nosso hcn, a uosso pesar; e uedes, senhor, por que non: ca non euiuei sen uoso hen tanto uiuer, per nulha ren.
N ar cuidei, dcs que uns ui, o que uos agora 'direi : mui gran roil.a que prr us ei sofr-la quanto a sofri, ca non cu i dei se11 uosso hen tanto viver, per nu lha rcn.

Nen ar euidei depois d'amor a sofrer seu hrn nen seu Jnal,

2 't!t

ncn de uo~, ncn de llPu~, ncn d'al, e dirci-uh~ por que, senhor: ca non cuidei scn vosso hcn tanto viver per nu lha ren. Peru Barroso, n. os 223 C. A. c 3 C. V

.XXXI
Vou-m' cu, fren1osa, pera '1-rcy: por us, u fr, penad' ircy d'amor, crarnor, d'atnor, d'amor, por u~, senhor, tl'atnor, [d'atnor]! Vou-n1' cu a la corte rnorar: por us, u fr, cy a penar d'arnor, tl'atnor' d'atnor, d'atnor, por vs, senhor, tl'arnor [tl'atnor]!
E, se uos non ui r, que farcy? Cuidand' cn us, rnorrer-uos-cy d'arnor, tl'arnor, d'amor, d'arnor, por vos, senhor, d'an1or, [d'atnor]!

Pedr' Anes Snlaz, n. 0 28i C. A.

XX XII
Se soultess a 111ha senh(_ll' cotno tn 'a n1i pi azeri a

d' eu n1orrcr, poys la non cy, logo eu non n1orrrria, ca, pero rne hen non quer. a1nor me monstraria ... por me fazer a meu pesar uiucr, quand' eu sahor ouues~e de morrer,

E, se Jhi fossPm dizer c<nn' cu csto dizia, logo sey que 1nha senhor por min demandaria, ca, pero n1e hen non quer, amor me monstraria ... por me fazer a meu pesar uiuer, quand' eu sahor ouuesse de morrer. Diego Moniz, n. 0 :{t!J C. A. c !J do C. D.

XXXIIl
Ay, rnha senhor, sempr' eu esto terny, des que uos uj, que rn 'oy de us aven: irdes-nos us e ficar eu aquj, hu nunca rnays aeharcy outra ren de que eu possa gasalhad' auer, nen me de us faa coyta perder. Coita de pran i cu non pcrdorP-y e non m'atreuo sen us a guarir, e sei tle Hx que ensandeerey, poys cu de us os n1eus olhos partir e uos non ui r hu nos soya uccr, nunea rne Deus lcixc hi mais niuei-.
C: a uos uj cu por rneu rnal, rr1ha senhor, por nos auer i sempr' a desejar; c perdud' ey gasalhad' c sabor de quanto no muno o, sem amar; tod' esto mj us fczcstes perder; fcz-rne uos Deus por tneu mal hcn querer!

Por nteu Jnal foy, poys c(llf uo~ i;t se1hp r' aucrcy i [c ]no Incu coraron a desciar, P nunca tnays do n1cu cor pcrd('rci 1nuj gran royta. que non uPerey rcn que Jnj possa pi azer, ergo ... ssc uyr a Injn por u~ 1norrer.
tno~, 11.

f'U

Fernam Figurira (ou Figueir), de Lc0 :J:-JO G. .A. e 20 C. B.

XXXIV

nen "deuiades, tnha senhor,


de min rousirnento prcndPr c, poys no-lo Hcus faz auer

c quanl.as outras rousas son, en que U~edcs por razun, de rne leixar n1orrcr tl'atnor e tnn non querrdes ualer?
d'al estou de u()s pcyor, que 1nj non quPrcdes creer, e uertlcs n1eu sen prnler por tH1s, e 1nuy g-ran saznn, 1nha ~cnhor frernosa, que 11011 luue de Inin nen d'al sahor, quando uos non pudi ueer.
I~

E, pois 1ne uos Jlrus quis Inostrar, aque direy-uos ha ren: se mj us non fazedPs hcn, por quanto mal por us leuey, i eu uiuer non poderei, que me querr cedo matar a coyta que 1nj por uos uen,

Mays que 1 de rr onde pero com que

ar

c.

l'

tjy n. o 400 do

A mha

tam fr que s< por d: sei e1 se rn'

,r meu mal se1n; atai ~n ai' cuidou; ~n que uuu, 1011 por ai, ~'"e llen non ual.

Muy IJen na lfez ffalar e entender sobre quantas donas el tfez nacer, que semelha que nunca cn al cuidou; por dar a min esta coit' en que uou, sei eu que a ffcz tan hen parecer, se 1n' ela eon tod' esto non ualer. Esta senhor que min Pn poder trn Jfez neus fre1nosa e dP Inuy hon sem que setnelha que nunca en al cuidou; por dar a rnin esta eoit' en que uou, sei eu que a fez, nun por outra rr1n, se m' rla con tod' este hen non uen. Estevan Fernandez, d'Elvas 1 n. 0 218 C, V,:

XXX\'1

Os meus olhos, que 1nha senhor foron ueer, a seu pesar, mal per foron de si pensar, que non podcrian peor, poys ora eu logar estau que a ueer non poderan. Sei ca uon podcran donnir, ca uiron o IJon semelhar da que os faz por gi chorar, e aue' -lo-an a sentir, pois ora en logar estan que a ueer nou poderan. Quanto prazer uiron enton semelha que foy por geu Inal, ca, 8e lhes Deus ora non ual, 11on jaz y [ al] se morte non, pois ora eu togar cstau que a ueer non poderan. \)uaudo a uiron, grau prazer ouu' ende o In~u cora~~on, 1nays dircy-vo8 ila razon: non lh'o deuia gradt. eer, pois ora en logar estan que a ueer non podt1ran.
Fernan

Pallron,

11. 09 ~87

C, A. e 5G5 C. V.

XXX\'11

Nostro Senhor, e ora que ser d'aquel que scnpre coitado uiueu, que uiu' e cuida por en1 ser sanucu, ca sahe J,en que nunca penler esta coita, ca n01n tuPr sa senhor?

E que ser do que quis 1nui gra1n hcn e quer a quem lh' o non quer gradecer, nen lhi quer por end' outro hen fazer, e sabe que non perder per ITein esta coila, ca Hon quer sa ~enhor?
E que ser do que senpre ~eruir foi quen lhi quis e <Iuer por en[ tle] 1nal, e nunca lhi por cu quis fazer aJ, qe nunca de ssi potle partir esta coita, ea uoH quer sa seHhor _?

Pero d'Ornelas, n. 0
XXXVIII

2~G

C. \'.

Por uos ucer uin PU, senhor e I u1ne destes olhos Ineus; e ualha-Inc coutra us Hcus, ca o tiz con coyla d' a1nor ! ca, senhor, non ey ru poder ue uiuer 1nays ~PU UOS ucer.

Aucnturey-1n' e Yin aqui por uos ucer c uos falar; e, Inha senhor, se uos pesar, fazed' o que (juiserdes y, ca, senhor, non cy eu poder de uiucr Inai~ seu uos uPer. C<-nno us qui~Prdes, set de 1ne fazerdPs Inal e hPn; e, pois (~ too eu uosso srll, razed' o que quiserdes i, ca, senhor, uon ey eu poder de uiuet 1nais spn uos uecr. Vasco Hodriguez, de Calvelo, n. 08 295
C. A. 58.1 C. V.

XXXIX

lha senhor fremosa, uin\y-u us h lia re1n: s soues 1nha morte c Ineu 1nal e Ineu L em! e Inays ... porque uo-lo-ey eu i mays a dizf'r? ... tnha morte sodes, que Ine fazedes 1nurrer !

sodes mha lJlOrt' e Ineu tnal, Inha SCllhor, ; qut' PU 110 muu' ei UC JJe e de Sabor! P mays... porque uo-lo-ey eu i 1nays a dizer? ... filha ll10rte SOUes, que Ille f'azedcs lllOtTel"! lha mort' c 1nha eoita sout\s, n hi a], os uossos olhos Inj fazen hPn e 1nal ! c mays ... porque uo-lo-cy eu i 1nays a dizer? ... Inha Inorte Rodt.\s, que tne l'azedf'~ HlOITl\r !

rOS

Senhor, hen me faze soo de 1ne catar, pero ue-m' coita grd' ; e uus direi ar : e mays ... porque uo-lo-ey eu ia mays a dizer? ... Inha morte sodes, que me fazedes n1orrer.
I

1o6 c. n.

Nun' Eannes Cerzeo, n. 0 38G C. A. e

XL
Nostro Senhor, que Inh-a min faz amar a melhor dona de quantas el fez e 1nais fremosa e de melhor prez e a que fez mais fremoso falar, el me d d' ela JJen, se lhe prouguer, ou 1nha morte, se 1n'aquesto nq_n der, 1ne d, por 1ne de gran coita quitar.

E, se m'el aquesto non quiser dar, que lh' oa' e u rorro ' rooar-lh' ei assi o o o qne lhe possa con1 ela quer a mi querer, ca esto me pode guardar da ntui gran coita que eu ei d'a1nor, e, se m' eslo non der Nostro Senhor, por que 1ne fez el tal srnhor filhat?
De'no sei eu, fez-Jnh-o por se vengar de Ini, per est.' c non pPr outra ren; se lh' algun Lrn1po fiz pe~ar, por en rne leix' assi dcsemparad' andar e non me quer contra ela valer; por me fazer 1nayor coita sofrer, me faz too' est' e norn rne quer matar.
Joan d'AIJoin,
11.
0

J57

do C. A.

XLI

Ay eu roitad', c por que ui a dona que por tneu tnal ui! r a, Deu' lo sahe, poi'la ui. nunca i mais prazf'r ar ui per ha fr, u a non ni, ra dr quanfag dona~ eu u1 tan ha dona nunca ui,
Tan cotnprida de todo hen, per ba f'(\ est.o sei JJen, se Nostro Senhor tne de hen <fela, que eu quero gran hen, per ha f, non por tneu J,en, ra, pcro que lh'eu quero hen, non sahe ca lhe quero hrn, Ca lho nego pola ueer, pero non a posso ueer, mais lh~us, que tnh-a fezo ueer rogu' eu que tnh-a faa uccr, e, se Iuh-a non fezcr uerr, sei hen que non posso uecr prazer nunca scn a uePr, Ca lhi ((Uero tnelhor ca Inin. pcro non o sahe per 1nin a que eu ui por tua I de Inin, Nen outrem i, nu:nrr eu o sen ouuer, rnah;;, se prruer o sen, dire[i]-o con Ill ingua de seu,
7

Ca Y('de!-\ que ouo dizer que migua de scn faz dizet a otn' u que Hcll 'luer dizer. Pero Garcia llurgals, C. A., 87 C. B. t 77

XLII
Direi-uos que tnh auco, rnia senhor, hi logo, quando rn' eu de us quitey: ouu' eu por uqs, frcn1osa tnha senhor, a tnorrer, e rnorrera .... Inays cuidey que nunca uos ueeria tles i, se morrcss' .... , c por esso non morri. Cuidand' en quanto uos D('US fez de hen cn parcer e en nnti J,cn falar, n1orrera eu, n1ais polo tnui gran hrn que uos quero, mays Inc fez Beus coida.r que nunca uos ueeria des i, se morress' .... , e por esso non morri. Cuidand' cn uosso Inui hon parrcr_, uui a morrer, assi Deus tni peruou, e polo uosso tnui hon parecr morrera <'U, mays acordcy-nt' rnfon que nunca uos ueeria drs y, se rnorress' .... , e por csso non InoiTi. Cuidand' rn us, (mui a morrer assy, e, cuidand en vs, senhor, non IIlOITi?

Hui Quciinado, n.n 111 C. A.,

2~8

C. B.

XLIII
On1 a qufl Dt 'li~ royta quis dar d'a1110r llUllra deu' a UOriHir,

ca i, hu sa scn hor non ui r,


non donnir, e, sn cheg-ar hu a Ut'ia, esto sei hen, non donnir Jier nu lha rcn; tant' prazer de a catar!
En aqueslo poss' eu falar, ca tnuyt' qun passa per Inj, ca, des que 1nha senhor nun UJ, nunca donnj, c, se tnostra r algua yez Nostru Senhor Inh-a quis, uuj lan gran sahur que nunca tnh ai pde nctnbrar

.Ja o donnir, n1entr' flU durar, perdudo [e i], poys est assy que, hu a non uj, non donnj, e, poy-la non ueio, prouar no'no ey per ren. E por Deus i dizede-mi : quen tlonnir con tau gran prazer ou pesar? Rodrig-u' EannP.s Heuondo, n. 0 -i l C. A.; 275 e 27U ~- B.

XLIV
Srnhor, que grau oj' a 1111 e uP 111' aucr de uls a partir, ca sei, de pran, pois n1' eu partir que nll1 auerr, per ha ft; : aucrei, se Deus Ine peruon, grau coita no Ineu coraon.

E, poi~ partir o~ olhos meus de u()s, que eu quero gran ben, e uos non uircn, Sf~i eu hen que 1ni avcrr, senhor, par lleus : auerei, se neus n1e perdoo, gran coita no tncu coraon.

E, se Deus rn' algun hen non der de us, que cu_ por [meu] Inal ui, tan graue dia nos eu ui! se de us grado non ouuer, auerei, se Beus me perdon, gran coita no 1neu coraon.
5

c. v.

D. Alfonso Lopez, de llaian, n. 224 C. A. ;


XLV

Parti-In' eu de us, Inia senhor, sen 1neu grad' lia Yez aqui, e na trrra u eu uiui andei sen1pre tan sen sabor f)Ue nunr.a ru pude ueer de re1n, u uns non ui, prazer!
Na terra u Ine fez 1norar

rnuit.o scn us, Jnia senhor, Deus, fez-me chorar dos olhos tneus, e fez-Ine tan eoitad'andar que uunca ('U pude urer uc reJn, u uos non ui, prazPr!

[E], des que rn' cu d(' us f)uitri, fczo-me scmpr' auer, de pran, Nostro Senhor Inui grand' atfan, e sempre tan coilad' andei

2G1

quP nunca eu puuP utrr UC retn, U YUS llOil ui, }JI"azer f


~~ non poderia prazer, u cu uos Bon uisse, uePr.

Juan Vasquez, n. 08 243 C. A., 43 C. V.


XL \'I

Quantos oj' andan enu 1nar aqui coidan que coita no muudo non se non do n1ar, ncn an outro mal i ; mais d'outra guisa conte' oj' a mi: coita d'an1or 1nc faz rscae.er a muy grau roita do 1nar t! tlier Pula 1nayor coita de quantas son coita (.l'amor, a quen na Deus quis dar. E gran coita de 1nort' a do mar, 1nas non tal, e, por esta razou, coita d'an1or 1ne faz cscaeer a 1nuy grau coita t.lu 1nar e tlier Pula mayor euita de qutas ~on de quantas for() llt~ ~ ne 'srran. E estes outros que a1nor n an dizen que n, Inais cu direi qual { : coita tl'a1nor 1ne faz escaecr a n1u y grau coita do tnar e lt~tr Por Inaiot coita a que faz perdrt coita do Inar, que faz tnuitos n1orrer! Pai Go1nes Charimbo, n. 0 251 C..\.

XLYII
De 1ne preguntar an sahor n1uytos e dizen-Ini por cn . corn' estou eu cou mha senhor, e direy-uos eu que tn' auen : ge disser Len, rnenlir-lhis-ey, tan mal e que o non direy.

Os que 1ne ucen pregunlar como rni uay, queren saL e r co1n, e~t a que sey muyt' amar, e eu non sey que lhis dizer : se disser hen, mentir-lhis-ey, tan mal que o non diry . meus anligos con que uou falar n1e prrgunlan a~sy: cun 1nha senhor com' eu estou, e uou ssey qu(~ lhis diga hi : se disser IJeu, rneutir-lhis-ey, tau 1nal P que o non direy, Mays, poys u 'ela [eu] heu non ey preguutar-1n' -an c ralar-rn' -ey. Joau Airas, de Sautiago, n. o 520 C.
o~

r.

XLYIII
llun tal horne sey cu, ay hc1n talhada, que por us ten a sa n1orte ehegada; vedes quen1 [c] sPed 'en ncnhrada: cu, rnha dona.

Ilun tal ho1ne sey [eu] que preto sente de sy [a] morte [cheg-aua] certa1nentc; ucues que1n <' [e] uenha-uos en 1nente: eu, Inha dona. Hun tal horne sey [eu], a([Ut\~t' oytlc, que por us InotTC; uo-lo [ en] partiu e, ucc.les que1n [e] non xe uos ohride : eu, 1nha dona. El-rei ll.
Uer~is,

t!. V. n. 0 97.

XLI X

Ou.' eu n1uytos tl'ainor que[i]xar e dizcn que per el lhes uen quanto 1nal han1 c que os ten en tal coyta que noin ha par, 1nays a 1ni urn de 1nha senhor quanto n1al ey per t.le~an1or
(Jue 1n' ela ten. pero que ai ouo eu a 1nuvtos dizer que lhes faz gran coyta softer an1or, onde lhes uPn gran Inal, Inay~ a Ini uen da Inha ~euhor quanto tnal ey per desan1or (Jue tn' Pia ten1 rnuy ~en rrazon, peru uej' eu rnuytu~, tle pratn, que dizen que quanto Inal ha1n que d'an1or lhes uen e d'al non, tnay~ a Ini ucn da Inha st'nhor quanto Inal ey per UCSUlllOf

(Jue m ela tcn; c que peor poss' auer ca seu uesamor? Esteyan ua Guarua, n. 0 223 C. V.

L
Tal sazon foi en que eu j perdi quanto ben ouu' e nen.cuidei auer t[Ue par podess a outro hen se e r; tnais ora i Ini guisou Bens assi : que, u perdi tau grau hen de senhor, colnei d'atender outro 1nui Inelhor cn todo o hen de quantos outros ui. E, quand' en outra sazon perdi eu aquel grau JJen, logu, i cuidei que non perdesse coita do n1eu coraou, n1ais agora neus tal senhor 1ne deu que ue hon prez e seu e parecer (~ mui utelhor de quantas quis fazer, e quis logu' i que foss' e seu poder. ()uand' Pu perdi aquela que amar sabia mais que nlin, nen outra ren, non cuiuaua <l'atcnder outro lJen, ntais prougu' a Deus de rnh-o as si guisar : que, u perdi aquela que arnei, eu outra senhor Inui n1<>lhor coLrei que rn~ faz Deu~ servir e desejar. Poren na sazon en que n1' eu queixei a Ucus, u perdi quanto desPiei, oirnais poss' e11 con razon neus lo ar,

Porque me ps en tal eohru que ei por senhor a tnclhor de (juanta~ sei, en tfuen ps tanto hcn que non par.
Conde H. Pedro de Portugal (ou conde

de Barcrlos) n. 0 212 C.

r.

H)

DIALOGADAS

Senhor, ueedes-me n1orrer, deseiando o uosso hen ; e us non daues por Pn rcn, nen uos queredes rn do(r ? ~leu amigu', enquanr eu uiuer, nunca uos eu farcy amor per que faa o n1ru pro r. Mha senhor, por Deu~ que uo~ fez, que n1e non leixedes as~y 1norrer ! e us farrdcs i gran mesura eon mui hon prez! '> <d1irey-uo -r, ainig', outra ,ez : nunca uos eu farey atnor por que faa o meu pro r. srnhor, que neus uos penlon, nemLre-uos qnaut' afan levey por uos, ea por lll;~ tnorrerey ! E forad' esse coraron!
((~lha

~(j(j

Meu amig' ar uirey que no11 : nunca uos eu farey amor per que faa o tneu peor.

c.

Juan tle Guilhatle,


v~

n.os

230 C. A. e 31-32

-II
Senhor, por us e polo uosso hen, que uos Deus deu, uen nulito tnal a mi; por Deus, senhor, fazed' o Inelhor i!>> <<Vedes, atnigo, que uos farei en: se uos por 1ni, 1neu atnigo, ucn Inal, pesa-m' ende, 1nais Hon farei i al. Senhor fren1osa, n1ais uos cn direi : o uosso hen e o uosso amor Ine dan gran tnal, que non pooe1n Inayor. <da uos dixi quuntu uos en farei: se uo~ por tni, tnru .nnig-o, ueu ma], pesa-In' eu de n1ai~ uon farei i ab> pe uos pesar, seuhor, h eu est ~ prez pero uou poss' eu per tanto uiuer, se us i Inais Bon quiserdes fazer, <da uu-lo dix' r- direi outra vez : se uos por rni, JnPu a1nigo. uPn Ina1, pe~a--In' eu dr', 1nais 11011 farei i ai.
He que 111i prsa euid' eu (ltu~ 1nal! Detnais, anligu ', ( dcnwndante.s-tni ai. n

Peru

~lafaldo, 11. 0

132 do C. A.

III

treguntey hua dona eu corno uos dircy. Senhor, fi Ihastes ortlPn? c i por f'll chorPi! >> :la enton rne di~se: Eu non uos uegarey le eotn' eu tilhci ordeu, as~y Deus tnc pcrdou ! ~cz-mh-a tilhar rnha rnadre, rnays o que lhe farei? Trager-Ihy-ei os partos, rnays Hou o eora.on.

Hx' eu : <<Senhor fretuosa, nlur-rerey con pesar,

)Oys us filhastes orden e uos han de g[ u ]artlar.>> ~la entou me disse: u(Jueru-uo~ eu 1no~trar :o1no serey guardada, se no11, vcHha-n1e rnal ~sto por que choratles ! hen dcuedes cuydar : Trager-lhy-ei [os panos, 1nais no coraon al]!

~ dix' eu : Senhor rninha, t gram pesar ei ern, >orque HIhastes ordt\ que Inorrerei por ern. ~ tliss' end' ela logo: Assi rne urnha hen, ~orno serey guardatla! dizer-uo'-lo quer' eu: )e eu trouxer os panos, uon detle~ por eu rem, Ca guerr ri roulra Jesus euo coraron rnru.n

Rodrig-u' EallPS de ra!'\eoncellos, C. A., 314 C. B.


r

ll. s

429

<< \' edes, senbor, queru-uos cu tal heu qual rnayor posso no tneu coraon. E uou di redes uos por en de Hon?)) ~on, a1nig_o; rnays direy-n1' outra ren: non tne qtlCredes us a rui Inclhtu do que uos eu quer', atnigu' e senhor.

((IIu uos non ueio, non Yeio prazer, se Deus n1i ualha, de rcn, nen de 1ni. E uon tliredes que no11 est as si? Non, a1nigo, mays quero-n1h al dizer: non me quereues u5 a mi melhor tlo que uos eu quer', amigu' e senhor. Amo-u os tanto que eu (mui] hen sei que non podia mais, per ha f. E non di redes que as si non ? ((Non amigo, mais al me vos direi: non me queredes vs, a mi melhor do que YOS eu quer, amigu' e senhor.? D. Esteyan Perez Fruian, n. os 240 C. A. e 40 C. Y.

v
Ein graue uia, senhor, que uos o falar c uos uiron estes olhos meus f >> <(Dized', atnigo, que posso eu fazer hi en aqueste feyto, se uos ualha Beus. E auede rnesu ra rontra Ini, senhor! Farey, atnigo, fazPnd' eu o Inelhor. llu uo~ PB tal ponto eu o falar, senhor, que 11011 putli tlcpoys hcn aurr.)) Ainigo, quero-uos ora preguntar_, que Ini digadc~ o que puss' y fazPr. E auedc Infsura contra rni senhor! Farey, amigo, fazenu eu o 1nelhor.n

(( nes que uo~ ui e uos oi falar, [ uol ui prazer, senhor, nr1n donni, nem l'olgucb, An1ig-o, dizedP, se llPus uos perdon, o que cu hi fara_, ca eu non o sey.)) ((E aucde mesura contra 1ni. SPHhor! n (( Farey, a1nigo, fazend' Pu o rnelhor.)) Elrei ll. llcnis C. V. t7t;.

C)

TEN~:Es n' AMOH

Abril Perez, Inuit' ei Pu gran pesar da gra1n coyta que uos ucio sofrer, ra uos ueio, eo1ne mi, lazerar, e non pos~' a 1ni nen a us ua ler, . ca us Inorredes, <'oine eu, d'atnor, e, pero x'est a 1nha coyta 1nayor, dereyto fa' en my de us dor r.
llon Bernaldo, quero-uos preguntar eo1n' ousastes tal cousa co1neter qual co1netestes en uosso trouar, que uos~a coita qui~e~t.es per eon a tninha, que, quant' Inha SPnhor, don Bernaldo, que a nossa Inelhur, tanto 1ne faz mayor coita sofrer.

Ahril Prrez. fostes-Inc de1nandar de tal de1nanda que rresposta non hy 1ncstrr, e ronucn de prouar O que dissestes das uonas ent.Oill : rninentcn1o' -las c sahf'' -las-a1n e, puy' las sou heren, iulgar-nos-ham e ueran quen teuer 1nclhor rrazen.

Don Bcrnaldo, eu hyria entuentar a n1ha senhor, assi Deus Ine perdom, se non ouuesse Inf-'tr rn lhe pesar; eu a diria n1uy de cora,on, ca hia rren sey cu d'ela de pran: que, poys la snuheren, couhocer-lh' an melhori' a quantas no mundo sson1. Ahril Perez, os olhos enganar uam hoincn das cousas que gran hrn quer, assi fczerotn-uos, a 1neu euydar, e. por scer assy ccnn' cu disser, se us uistes ._llga dona tal, tan fre1nosa e que t.an muyto ual, 1nha senhor h e, ca non outra n1olhcr. Bon Berualtlo, quero-nos consse!har hen, e. (TCeue-nle, se nos prougucr, que non digaocs que hidcs an1ar hCia dona, ca uos non {, n1ester de oizcrtles UC ba dona Inal, ca ben sabemos, don llernaldo, qual senhor sol sempre a se ruir segrer. Dernal( do] de llonaval e Abril Perez,
11.
0

663

c. v.

li

Vaasr.o Mart.iiz, poys uos trahalhatlcs c trahalhastes de trohar d'atnor, o que agora, par Nostro Senhor, quero saher de n()s, que mh-o digadcs; tlizede-Jnc, ca hem nos estar, pois uos esta por qun trohastes i;i Jnorrru, por Heus, por qucn t.rohatlcs?

Afon~o SaHrhe~, uo~

[Hu'] preguntadcs c quero-uus cu fazer 8ahedor: rohPi pola 1nelhor cu Iro ho o L das qup lleus fez, csto hen o rreades; esta do roraron 11on 1ne salrr, e atenderei seu he1n. se 1nh-o far; c uos ai de 111in sahPr non queiradcs.

Vaasco MarLiiz, u<Js 11on rrespondedes, nrn1 er entcnd', a~~i Yeia prazer, por que trohl"ulns, quP oi t dizrr que aquela por que trohad' auedes e que a1nastes us Inais d'outra ITein que uos tnorrco, g-ran tcnp', c por n1 [nos] pula nu_n'la trohar non detH'des 2. Afonso Sanchez, pois Hon cn tcndeues cn qual guysa uos eu fuy rresponucr, a Inin e1n culpa noH dcur[tles] pocr, 1nais a u(,s, se o saht'r non podedes; cu troho pola que 111' rn poder tcn1 c uence todas de parecer hc1n pois uiua he c 11on como dizedes. Vaasro Martiiz, pois uos Inorreo por quen se1nprc trobastes, n1arauilho-1n' cn : pois uos n1nrrco, rotno [ us] non tnorredes. Afonso Sanchez, u(,~ sahedc[ s] hc tu que uiua hc c cotnprida de sse1n a por que troho; e sahc-lo-edes.

c. v.
l 2

Afonso

~anehe8

Va~co

Martins, n. o 2 7

ouui, diz o texto. ou: rola morta [a] trobar non dcvcdes.

11- Cantigas d'amigo


A)
SII\IPLES

Cuydades us_, meu a1nigo, ca uos n quer' eu rnui grain ben, e a Ini nunca hen uenha, se eu ueio no 1nudo ren que a Jni tolha deseio de us, hu uos eu n Yejo. E, n1aca-lo us ~uydades, eno mPu eora. uos ei t grd' amor, meu a1nigo, ~ que cousa no n111do nc) sey que a mi tolha descio de us, hu uos eu JH) Yeio.

E nuea Illi hcn queiradPs, que rni ser de Inorte par, se souher<les, meu ainigo, ca poss' eu re no Inld' achar que a 1ni tolha dcseio de us, hu uns PU n Yeio.
Vasco Praga, de San<lin, n. 0 236 C. V
li
O Inf'u flmigo fJUC mi dizia

que nira 1nays 1nigo uiueria, par Deus, donas, aqui {~ i!

Que nHJylo 1n' el auia iurado que Ine tu1 uisse, Inay~, a lleus grado, par Bens, donas, aqui i! O que iurava qut~ tne Ht1 uisse, por nt1 seer lodo ((Ualll' el di:-;se, par Deus, donas, aqui i! Melhor o fezo ca o Ht1 di~:;c; par lleus, dunas, aqui ( iit ! Pai Soarez [de 'raveirous]
III
~ladn~
11.
0

239 C. \'.

uelida, tneu atnigo ui ; u lhi falcy c eon el tne penli, c u1oyr' agora, quercndo-lhi hen; llOll lhi faley, Ca O tiu' CU ueSUCil ; Inoyro eu, 1nadre, querendo-lhi heu.

Se lh' eu fiz lort.o, lazerar-tnh-o-ei c gr dt}reilo, ea lhi H faley; e tnoyr agora, querendo-lhi lell: uon lhi faley, ca o liu' eu tlesde11; 1noyro eu, 1nadre, qucrendo~lhi heu.
~ladre

uclida, idc-lhi dizer que faa Le e 1ne ueHha ueer; P moy1' agora qucreudo-lhi hen; non Ihi faley, ca o liu eu dcsdl\Il : lllO~To eu, Inatlre, quercnt.lu-lhi hen. :\iras, Corp' ancho, u. 0
~:.n.

,g

IV
Por fazer rontaria, pug' ('ll meu coraon a Sautiag' Ull uia ir fazPr ora.un, e por ueer Ineu a1ngo logu' i. E, sRe fezer [bon] lenpn e Inha Inadre non fr, qufrrey andar Inui Ieda, por parecer 1nelhor e por ueer Ineu a1nigo logu' i. Quer' cu ora mui cedo pruuar se poderey queymar mhas cancleas con gran coita que ey, c por ucer Ineu a1nigo Jogu' i.
ldrm, n. 0 2G5 C. V.

hit~

Jr

Por Deus uos rogo, madre, que mi tligades


que uos mereci, que mi tanto guartlaues u'ir a San Leu ter falar eon Ine[ u] ainigo. Fazeue-mh ora quaulo rnal poderdes, ca Bon n1e guardaredPs, peru quiserdes, ll'ir a San Leuter falar ('OH Jnt{u] auligo.
Nunca nos fiz re11 que non oeue~s' a fazer, e p-uanlades-me taulo que 11un ey poder

d 'ir a San Leu ler fa1 ar con1 1nr[ u] an1ig-o.

VI
Poys Ini dizcdPs, ainigo,

ca nti qucretle~ u~ tnPihor de quanta~ eno 1nuutlo sou, tlizetle por Noslru ~euhor, ir
se 1ni uc',s t(UPrCdPs grau lH'Il, co1no pod ~drs d <H(L'Il 1

E, poys uizedcs ca puuer


nun aueucs u' al tant' atnar,

come n1in) ay tneu atnigo, dizede, se lleus uos anpar, se Ini u6s qneredes g-rau hPn, ir ro1no podedes tl'aqut-~nt

E, puys uos cu ouro dizer ca Hon ain<ulPs lan 1nuyl' ai, ('Oine 1ni ' diz eu' ' ainio-o ' t:l se Deus uos lru' a Bouaval, se Ini us queredes grau hen, i r co1no potl ed es tl' aqu eu ?
Por que o SPnlprc dizer, tlu home tnuyt' a1nou tnolher que s~e uon podia enLl' ir, pcsar-1nh-, ~e eu Hon souhPr, se 1ni Ys qurrcdcs. gran1 LPn, ir co1no pot.lrues d 'aqucn?

Berna I[ dn]

t.lt.~

BonaYal,

IL 11 ";~9

C. \'.

VI I
Diss' a frernusa cn llonaual assy: ay, lleu~, hu rneu a1nigo d'aqui, de Bonaual?
Cuyd' eu, coyta', cno 1neu cura.on: por que non foy 1nigo na ~agraon de Houaual?

Poys eu migo seu n1mu.lado non cy, i rn' eu Ieda partir nou poderey de llonaual. Poys rn' aqui seu mandado non chegou, muyto uin eu Inais Ieda ra me uou
de Bonaual.
~

1denl n. 0 731 C. \'. VIII 1rma, o Incu a1nigo que tni quer heu de coraou e que coitado por 1ni, R(~ Nostro Senhor uo:; perdem, treyue-lo uecr eoinirro t"l ' inna, o Incu a1nig-o. Inna, o meu amigo, que scy ctuc n1c c1ucr Inayor he ca ssy n ca seu coraou, fazt~un por 1ni hiia rfi : trPydc-lo uef'r contig-o, inna, u uuu a111igo.

::_ I I

ltma, o Illt'U arnigoJ ({UCr Jllilhor Cil O~ Sf'US olhos c que Inorrc por mi, que uos arnostr' o uosso nros, trcyde-Jo uccr cornigo, inna, o rn(\U an1ig-o.
I{UC lll

ra~co

Gil, n.n 2tHi C. r.

IX
Foy-ss' o llH'U c:unigo oaqui na oste, por cJ-rey seruir, e nunra eu depoys uonnir pudi, Inays hen lPnh' cu assy que, poys 1n' PI tarda c non ucn, cl-rey o faz que lllh-o ucten.
E gran coyta non perderey per ren, n1eos ue o ucer, ca non o n1cu cor lezer, pero tanto oe conort' ey, que, pois 111 cl tarda c non uen, el-rei o faz que tnh-o deten.

E hPn sse deuia nernhrrtr das iuras que 111 Pntou iurou, hu nt' el tnui fretnosa leixou, Inays, donas, pooedcs iurar, que, pois m' el tarda e non uen, el-rei o faz que tnh-o deten.

Par Deus, anligas, que srr, poys [ rste] mundo non rrn, n0n quer an1ig' a sr.nhor brn? E rstc lllUJHio que i? Poys hi amor non podrr, que presta seu hon parr.cer nen seu J,on talh' a qurn [n]o ?
Vedes pot que o dig .assy, por qtu~ nuu no tnundo rey que uiss' o talho qur eu ey

qur. xe non Inorrcsse por mi, . ~i quer tneus olhos uerdes son; e n1eu arnig' agora non Inr uyu e passou rwr aqui.
~lays duna qur atnig' ouuer des oie 1nays (crea, par Deus) non s' esforcen os olhos S('US, ca dcs oi tnays Hon lh' mestPr, ca i n10u s olhos u yu algurn c rnru hon talh' r ora vcn r uai-ssc tanto qut' ss ir qurr.

E, poys que Hon <le ualcr IJun talho, nen hon parecer, parcscan1os j como quer.
~loan

de

Quilhadc~ D.

34 C. Vr

xr
Penlud' fy utadre, euyd' Pu, rneu arnigo; tnacar rn' el u yu, sol ru1 qui:-; falar rni!!o : e tnha soheruha rnh-o tolhPu quP fiz o que tn' el dPft>ndnu.
~lacar

m' el uyu, sol n quis falar migo e eu mh-o fiz que n prix seu ca~tigo: e rnha soiJPruha rnh-o tolheu qur fiz o que tn'el defendeu.

E eu mh-o fiz que ni) prix ~eu castigo: [dr] que tni ual hora quando o digo? e mha soiH~ruha mh-o tolheu que fil o que 111 el defendeu.

Fiey-m' eu tr Pn qual hen tn' rol queria que n rneti rnentes no que fazia: e mha soberuha mh-o tolheu que fiz o que tn' cl de.fendcu. Que IH1 rneti rncnfes no que fazia, e fiz pesar a qu tnh-o nfj faria: e Inha sohrruha rnh-o tnllwu que fiz o que tn el dPfcndru.
E fiz pesar a qur rnh-o H faria

e tornou -sse sobre nli a folia : c 1nha soheruha n1h-o tolhPu que fiz o que 1n' el defendeu.
D. Fernan Rodriguez de Calhciros, n. o '2~7 do C. do V,

X11 Disse-tnh a nti n1eu a1nigo, quando ss' ora foy sa ui a, fJUe non lh' esteYess' eu triste, ca cedo se tornaria, e so 1narailhada por que foy esta tardada. Disse-mh a mi 1ueu amigo, quando s' ora foi d'aqu, que n lh' esteucss' cu triste, e tarda e n mi Yen, e so Inarauilhada por (}lle foy esta tardada. Que n lh' estcvcsse' cu triste, [ca] cedo se f.ornaria, e pesa-Ini do qu~ tarda, sabe-o santa ~faria, c so 1narauilhatla por que foy esta tardada.
Que n lh' Cl"teuess' eu tristr,

[e]

tarda~ ui; 1ni uen, t pcro n por rousa

que 1n' ri n queira gr hl\ e so marauilhatla por que foi esta tardada.

Idem_, n. 0 2:14 C.

V~

XIII
nonas, fezeron hir <.l'aqui o Ineu atnig' a meu pesar, e qurn In' este Inal fui huscar guystl-lhi Heus por eHd' assy: que lhi uenha, co1n' a nli ucn, pesar onde deseiar hen.
E ueja-ss en ptHlPr d'a1nor que ren non Jhi possa ualer, e .quen e~tc Inal foy fazer guyse-lh as si Nost.ro Senhor : que lhi uenha, co1n' a Ini ucn, pesar onde dr.sf'iar hPn. Ca o fezeron hir por 1nal dr. mi e oestes u]hoS ITICUS, e qucn 111' este pesar fez, Beus lhi Inostre ccuo pesar tal que lhi ucnha, co1n a Ini ucn, pesar onde ucseiar bcn.

Juan Garcia, n. 0 -31 C. V.


XIV
A1nig-a, o uoss a111igo souh' eu que non mentiria, poys que o iurado auya que uehesge, 1nays uos digo que de us muy gra1n meuo, por que non uro Ina~s cedo,

E rrogou-1n' el qur uos ui:-;se e uog dissesse mandado, que non era periuraoo, e uedes al que 1ni disse: que de us n1ui gra1n Inedo, por que non uco n1ays cedo.

E rogo-uos, ay (llnig-a, que 1Ja uentur' aiades, que rnuyt.o lho gradescades, poys m' el roga que uos diga que de uos 1nui grarn medo, por que IHlll uco 1nays cedo.
Pai de Cana, n: o 522 C. V.

XV

Amigo, queixutn' aucdes de tni, que n falo uoseo, e, quanL' ru de tu)s conhosco, nulha parte n salJfdes de quam muyto n1al, atnigo, sofro, sr, falardes tnigo.
I

Ncn de rotn' ainPaada fui hu dia pula hida que a us fui e ferida ; n sahedes uos en nada de quam n1uyto mal, amigo, ~ofro, se falardes migo,

quP souiH~rdes ntdado do rnal, I nu yL f' tn LJi soheio, ((tH' tni fazen, sr uos veio, ('ntCi 1nh-auen~d~s grado dr qua1n rnuyto Inal, atnigo, sofro, se falardPs Inigo. E, pPro, se us quisenlt\s que uos fal' e qur uos veia,
sol

Dt~

se u{)s

cuydl'des f[liC scia anl.t~ tH1 sou herdes de tfuarn Htuyt.o rnal, arnig-o,
11

sofro, se falardes tnig-o.

Joan Soarez CoPlho, n. o 2R2 C. V.

Ay, n1eu a1nig-o_, se [ Ys] ueiadcs prazer de quan_t.o no n1untl' amades, huadc-n1e uosc, ;unigo.
Por n leixanles n1i, J,c talhada, uiuer con1' oi' eu uiuo coitada, leuade-n1c uosc , an1ig-o. Par Deus, filiH-xi-uos de tni duo; 1nelhor uiuedcs n1ig-o ca soo, Ieuade-1ne uosc', amig-o

XVII
Fuy oi' eu, n1adre, ueer Ineu an1igo, que m' enuyou 1nuyto rogar por en, por que sey eu ca Inc quer rnui gran Len, 1nays ucdes, 1nadrc, poys 1n' el uyo con sigo, foy el tan ledo que, des que naci, nunca tan led o1ne ron molher ui. C)uand' Pu cheguey, estaua el ehorando e non folgaua o seu r.ora.on, cuydand' cn Ini, se hiria, se nun, n1ays, poys tn' el uyu hu tn' estau' asperando, foy el tan ledo que, des que naci, nunca tan led' orne con molher ui.
E, pois Deus quis que eu foss' hu rn' el uisse,

diss' r.l, 1nha 1nadre, con1o uos direi: uei' cu viir quanto J,en no n1und' ey)) e ueues, Inadre, quand' el csto disse, foy el tan ledo (1ue] des que naci, nunca tan led' o1ne con 1nolher ui.

J uio Uolseiro, n. o 7 73 C. \'.


XVIII
Seu liH'U a1nigo Jnanh' <'U senlheyra c sol non donneu estes olhos 1neus, r, quant' cu posso, pe' a luz a Deus, e non 1nh-a d per nulha maneyra, mays, se 1nasesse con meu a1nigo, a luz aB'ora seria migo!

Quand' eu cou nuu an1igo t1onnia, a noyte non du rau a uullia.- 1en~ e ora uu r' a noyt' e \ay e uPn, non uru [a] luz, ueu pare~~ o ui a, 1nays, se Inastss.- eon JilPtJ aHli~.!'o, a luz agora seria tnigo.
1~, segundo eo1n' a tu i pan_'('f', contigo n1an n1cu lu1n' e nuu sruhor, uen log' a luz de ({UC Hon ey saLor, e ora uay [a] noit' c ueu e crt'e, tnays, se Inasessc rou Ineu an1igo, a luz agora Sl'ria tnigo.

Pater nos!rus rrz' eu 1nai~ t1e renlo por aquPl que InotTeu Ha uera cruz que cl n1i n1ostre n_~ui eet.lo a luz, tnays n1ogtta-n1h a::; noites t1'aueuto, Inays, se 1nasessr con nHu an1ig-o, a luz agora seria Inigo.
lden1,
11.'1

771 C. \r.

XIX

Da noytt' t1'eyre poderan1 fazer


grandes tres noytes, segundo tnt'u scn, Inays na d'oie nl uo n1uyto hru, ca ueo meu a1nig-o, e, ante que lh' t'Illtiasse dizer t't'll, uco a luz P J'oy lo~o con1ip-u.

E, poys m' cu cyrc seulheira deitey,

a noyte foy e ueo e durou, mays a d'oie pouco a se1neJhuu, ca ueo meu amigo, atanto que 1nh a falar con1rou, uru a luz e foy Jogo C'Oinigo.
E cuinerey eu eyre de cuydar, [e] comeou a noytc de crecer, may' la d 'oie nun quis assy fazer, ca ueo meu ainigo, e, faland' cu con el, a gram prazer, ut'o a luz e foy logo co1nig-o.

ldein, n. o 772 C. V.

XX
Aquestas noytcs tan longas que Deus fez em graue uia por ID, por que as llUD UI'Inio, e por que as non fazia nu ternpo que Ineu a1nigu soya f'alar C'Ollligo ? Por que as fpz llrus tan grandes, noH poss' eu durJnir, coitaoa! e, ue COlO SOlll sobeias, (Juisera-In' outra ucgada no tempo que Inru a1nigo soia falar cotnigo.

que as Ufus fez tan grandes, e desregraaes, SP as CU uonnir 11011 po~so? por que as non fez alac~, no te1npo que tnPu antigo
Por

sen

IllPSU r'

soa falar cornigo?

ldrtn, n. 0

78~.

XXI
ias barcas novas foi .. sst o 1nru atnigo tl'aqui, uei' eu uijr barcas e trnho qur urn hy, 1nha 1nadr', o Ineu antigo. tendamos, ay n1adrt, e sen1pre uos querrey hen, a ueio uijr barcas e l.enho quP uf'n hi, mha tnaur', o Jnttu aruigo. [on fa' ru dcsguisadu, 1nha tnad r', cu'o cuidar, a non podia muyto sen tni alhur Inorar, n1ha Inadr', o 1ncu antigo.

XXII
llyd' ay, 1nha Inadrc, uce-lo 1nru amigo fJUe coytado por que n fala Inigo,

e yrei eu connosco, se us quyscrt.les. Tan coitado que morrer, se me n ui r ; id' ay, 1nha tnadre, urr-lo por ln guarir. e )Tei PU cuo~co, ~t~ us quy~ertles.

Por que de n1orte rne quer lu3 de cura, ide uee-lo, mha madr', e guarr ent, e yrei eu cuosco, se us quyserucs. Juan Nunez
Ca1na1H~s, Jl. 0

2G5 C. V.

XXIII

Se uo~ no~t pesar endP, matlr', irey hu nt' atende rneu arnigo no ntontc. lrey, se Deus uos ualha, por non meter en falha tneu a1nigo no monte. E, filhe-xi-uos duo cotno rn' atendo soo meu atnigo no Inonte. Hui Fernandez,
11. 0

fl15 C. V.

XXIV
Amiga, hem sry do n1eu amigo que {~ rr1nrt' ou quet outra dona lJem, ca non ut' rnuia rnanclado, nen1 Uf'In, e, quando se roi, pusera ('()Jltigo qun se ueesst~ logo a sPu grado, senon, que 111 'eu uyasse tnaudatlo.
A Inim pesou Inuytu, quando s' ya, c cuntecey-lhi Pntotn a preguntar: cuydalles tnuyt' an1ig' al tnorar? c jurou-me l par santa Maria que se tuess(' logo a S('U grado, sPnoH, tJlH~ nt'tuuyassP tnaudado.

Hu estaua cotntnigo falando, dixi-lh' eu: que farcy se uos nom uir, ou se uosso Inand ado non oir eed'? enton jurou-me el chorando qut' se ueesse logo a seu grado, se non, que m' cnuyasse 1nandado. Sancho Sanchez n. 0 524 C. V.
XXV

Amiga, do meu an1igo [o ]i eu oie recado ; que uiu' e natnorado d'outra dona ben uos digo, mays iur' a Deus que quisera oyr ante que morrera. Eu era maravilhada por que tan muyto tardaua, pero sempr' esto cuydaua, sse eu d' el se ia uingada, mais iur' a Deus que quisera oyr ante que n1orrera. Mui coitada per ueuia, mais ora non sei que seia de min, poys outra deseia e leixou min que seruia, mays jur a Deus que quisera oyr ante que 1norrera. E a el mui melhor era e a Inin mays me prouguera. ldetn n. 0 525 C. Y.

XXVI

Ay Deus, hu n1eu amigo que n m' enuya mandado, ca preyt' auya co1nigo, ergo se fosse coitado de morte, que se uhesse o mays cedo que podes se? Quando ss' el de mi partia, chordo, fez-mi tal preyto e disse quand e qual dia, ergo sse fosse mal treyto de morte, que se uhesse o mays cedo que podcsse. E i o praz' passado ~ que m' el disse que uerria e que mh-auia iurado, seu gran coita todauia de rnorte, que se uhesse o mays cedo que podesse. E, sse eu end' al soubesse, que nca lhi h quisesse ! Joan Lopez d'Ulhoa, n. 0 2!J7 C. V.
XXYII

Eu nunca drmho nada, cuidd' rn n1eu amigo ; el que tarn rnuyto tarda, se outr' a1nor sigo, erp-o lo meu, querria rnorrrr oi' tstc dia.

E ruyd' eu esto senpre, n sei que de Jni Sf'ia; el que lan rnuylo tarda, se nutro hf'n descia, ergo Jo rneu, querria rnorrcr oi' este dia.
Se o faz, faz-mi torto

e, par Deus, mal me mata; el que t 1nuyto tarda se rostro outro cata, ergo lo meu, querria morrer oi' este dia. Ca meu dano seria de uiuer mays h dia.
Ide rn, n. o 3OI C. V.

XXVIII
Amigo, sey que mui gram sazon que trobastes sempre d'amor por mi e ora ueio que uos traYam hy, mays nunca Deus aia parte comigo, se uos eu des aqui non dou razon per que fa.ades cantigas d'amigo.
I

E, poys Yos eles teen por melhor de vos enfinger de quen uos non fez ben, poys naceu, nunca nen hia uez. e [eu] por en[ de] dcs aqui uos digo t que eu nos quero dar razon d'amor per que faades cantigas d'amigo.
1

e por en des aqui vos [jur'e] digo (Nobiling).

E sahe Deus que desto nulha ren uos non cuydava eu ora fazer, 1nays, poys uos cuydan o trobar tolher, ora uerey 1 o poder que am sigo, ca de tal guysa uns farey eu hen, per que faades cantigas d'arr1igo, Joan Baveca, n. o 830 C. V.

XXIX
Baylemos ns i todas tres, ay amigas, so aquestas auelaneyras frolidas e quen for uelida, como ns, uelidas, se amigo amar, so aquestas auelaneyras frolidas uerr haylar. Bailemos ns i todas tres, ay irmanas, so aqueste ramo destas auelanas, e quen for louana, como ns, louanas, se amigo amar, so aquesto ramo destas auelanas uerr haylar. Por Deus, ay amigas, 1nentr' ai non faze1nos, so aqueste ramo frolido bailemos, e quen ben parecer, como ns parecemos, se a1nigo an1ar, so aqueste rarno so lo que ns bailemos ucrr bailar. Airas Nunes, c1erigo, n. 0 -i62 C. V.
t

vedes (Idem).

XXX
O oj' cu hua pastor can lar, tlu cayalgaua per hiia riheyra, e a pa~tor est.aua senlheyta; e ascondi-me pula ascuytar, e dizia muy hen este cantar: So lo rran1o Yertle frolido uodas fazen a meu atnigo, [e] rhoran olhos tf amor. t E a pastor parecia nuty Len e choraua e estaua cantando ; e eu muy passo fuy n1h-achegaudu poJa oyr, e sol non faley rre1n ; e dizia este cantar tnuy hetn : Ay estorninho do auelanedo, cantatles us, e tnoyr' eu e peno, d'amores ey tual !
~~

eu o-a sospirar enton, e qeixaua-s', estando com amores, e fazia guirlantla de flores ; des y choraua muy de coraon e dizia este cantar euton : Que coyta ey tau grande de sofrer! an1ar amigu' e non [o] ousar ueer, e pousarey so 1' auelanal.

t D. Carolina M. de Vasconcellos tem estes versos por enuinamente populares, tendo sido pelo poeta intercalados a sua composio, e, segundo ella, sero o que de mais ntigo de poesia popular subsiste. Diz que a 2. estrofe seria :

Solo florido e verde ramo vodas fazem a meu amado choram olhos d'amor.

Poys que a guirlanoa fez a pastor, foy-se cantand', indo-sse 1nanselinho ; e torney-m' eu logo a meu caminho, ca de a noiar non uui sabor ; e dizia este cantar a pastor : Pela rribeyra <lo rryo cantando ya la uirgo d'a1nor : quem amores como dorrrtir, ay bela frol ! >> Idem, n. 0 454 C. V.

XXXI

Foy-ss[ e] o meu periurado e non m' enuia 1nandado ; deseia-lo-ey Ay madr', o que hen queria foi-ss'ora d'aqui sa uya; deseia-Jo-ey. E non 1n' cnuiou InaiHlado, de Deus lhi seia buscado ; deseia-lo-Py. Poys mandado non m' enuya, santa ~laria; doseia-lo-cy, . Pai CalYo. n. o 84 2 C. V.

hu~quc-lho

X\ XII

An1igo, us hides dizer que uns non ({Uer' eu fazer h<"}n, pt"}ro ~ey-n1' eu dest' a reu: que dizcdcs uosso prazer, ca len de nos sofrer eu de dizerdes ca sodes 1neu.
Mays non ssc sabe couhocer

algun hom' a quen hen Deus d, nen teu por hPn esto que , 1nays eu uos t'arey entender ca hen de uos sofrer eu de dizerdes ca sodPs 1neu. Mays, des que uos eu entender, que non uenhades hu eu for, nen 1ne trnhades por senhor ; desy poderedes sabPr ca Len (~ de uos sofrer eu de dizerdes ca sodes meu. Vasco Perez Pardal, n. 0 408 C. \".
XXXIII

Atnigo, se hen aialle~. rogo-u os que 1ni digades: por que non uyuelles n1igo, 1neu conselh' e 1neu atngo, por que non uiuedes Inigo?

Se 1ni us tal 1Jen queredes, a1nigo, qual mi dizedes, por que non uiuedes migo, meu conselho e 1neu amigo, pot que non uiuedes migo? Pois eu nada non ueseio se n us hu uos non ueio, por que non uiuedes rnig-o, meu conselh' e meu a1nigo, por que non uiuedes migo ? Pois n deseiey al nada se n us desta uegada, por que non uiuedes migo, meu conselh' e 1neu an1igo, por que non uiuedes 1lligo ? EsteYan Reimondo, n. o 294 C. V.

XXXI r
Anda triste [o] meu a1nigo, mha madr', e de Ini gra1n despeyto, porque n pde falar co1nigo e non por al, e faz gra1n dereyto d'andar triste o 1neu a1nigo, porque n pde falar ntigo. Anda triste o n1eu an1igo, mha madr', e tenho que se ia morto, porque n pde falar comigo, e n por al, e n faz gr torto d'andar triste o 1neu aingo, porque non pde falar 1nigo.

Anda triste o 1ncu a1nigo, Inha tnadr', e anda pot en roitadu porque n pde falar co1nigo e n por al, e faz nu1i guisado d'andar trist' o 1neu a1nigo, porqut non pde falar tnigo. ldetn n. o :295 C. V.
XXX\'

Par Deus, coytada uiuo, poys non uen n1eu amigo ; poys non vem que farey? 1neus cabelos, con ssirgo eu non uos liarey. Poys non uen de Castela, non uiu ', ay megela, ou tnh-o deten el-rey: n1has toucas da Estela, eu non uos tragerey. Pero Ieda ssen1elho, non n1e sey dar cunsselho ; amigas, que farey? en us, ay n1eu espelho, eu nun [n1e] ueerey. Estas doas tnui belas el tnh-as deu. ay donzela~, non uol-as negarey; n1has cintas das fiuelas, eu n uos in1gerey.

c. v.

Pero

G~ntalvez

Porto Carreiro, n, o 505

XX XYI

Deu' lo salJe, coytada uyuo mays ca soya, ca se foy n1eu atnigo, e hen ui, quando ss' ya, ca sse perdia Inigo. E dissera-lh' eu, ante que sse <.le min quitasse, que sse uehesse edo, e, sse al tardasse, ca sse perdia 1nigo.

E dissera -lh' eu, ante que sse de 1nin partisse, que, ~e Inuylo quisesse~ uiuer hu 1ne non uisse, ca se perdia tnigo.
Pero ue llarclia, n. u 7 I I C. V.

XXXYII
Mandad' ey migo qual eu deseiey, gran1 sazon , madre, per ha f, e uirey-uo' -lo mandado qual ' que nulha ren non uos eu negarey: o meu a1nigo ser oi' aqui, e nunca eu tan hnn mandado' oy.
E, poy~ 1ni Deus fez tal tnandad' auer, qual llcsciaua o n1ru coraron, Inaur' e SPnhora, se Deus tni perdon, que uos quer' eu [o] tnandado dizer: o meu antigo ser oi' aqui, e nunca cu tan 1Jon tnanllado' oy.

E por en sey ca n1i quPr hen fazer No~tro Senhor a quen eu fuy rogar por bon mandad' e fez-n1h-o el chegar, qual poderedes, n1ha Inadrc, saher: o n1eu an1igo ser oi' aqui, e nunca eu tan hon tnandad' oy.
mandado nunca i per ren d'aqueste, madre, non poss' eu oyr, e por en non 1ne quer' ru cncohrir de us, ca sey que uos praz de 1neu ben : o meu amigo ser oi' aqui, e nunca eu tan hon n1andado' oy. Martim de Caldas, n. 0 800 C. V.
XXXrliJ
~felhor

Eu, louana, en quant'. eu uiua for, nunca ia mays creerey per atnor ; poys [que] me tnentiu o que namorey, nunca i Inays per an1or creerey, poys que 1ni tuentiu u que natnorey.

E, poys m' el foy a seu grado mentir, des oy mays tne quer' eu d'atnor partir; poys que me mentiu o que nan1orey, . nunca i mais per atnor crcerey, poys que 1nr 1nentiu o que nan1orey. E direy-uos que lhi fary por cn : d'amor no quero seu 1nal, nen seu hen; poys que me Inentiu o t{Ur na1norey, nunca i 1nays per a1nor crecrey. poys que Ini tneutiu o que nan1orey.
~lartin

[de] Pedrozelos, n. 0 813 C. \'.

XXXIX

Ilid', ay meu amigo, led' a San Saluador; eu uosqu' irey Ieda, e, poys eu uosco f'r, 1nui Ieda hirey, amigo, e us ledo comigo. Pero son guardada, todauia quer' hir, con uosc', ay amigo, se 1nh-a guarda non uyr, mui Ieda hirey, amigo, e us ledo comigo. Pero so guardada, todauya hirey com uosc', ay amigo, s~ a guarda noi ey : Inui Ieda hirey, amigo, e us ledo comigo. Idem, n. o 851 C. Y.

XL
Se uos prouguer, madr', oi' este dia hirey oi' eu fazer oraon, e chorar muit' em Sancta Ceilia destes meus olhos e de coraon ca moyr' eu, 1nadre, por meu amigo, e el 1norre por falar co1nigo, Se uos prouguer, madre, desta giusa hirey al Inhas candeas queiiuar eno meu 1nant' e na 1nha canlisa a Sancta Cer-ilia, ant' o seu altar, ca rnoyr'eu, 1nadre, por 1neu ainigo, e el Inorre por falar con1igo

~e 1ne lt'ixardPs, rnha 1nadr', ala hir, direi-nos ora o que uos farry: punharey S(~Inpre i de uos srruir e desta hida nuli Ieda ucrrey, ca Inoyr eu, tnadre, por meu amigo, e el 1norre por falar cornigo.

Martin de Grij<J, n. o 877 C. V. XLI Non mi digades, madre, tnal, sse irey uee' lo sen uerdade que namorey na ermida do soueral, hu m' ~1 fez muytas uezes coytad' estar, na ermida do soueral. Non mi digades, madre, mal, se eu for uee' lo sen uerdad' e o mentidor na ermida do soueral, hu m' el fez muytas uezes coytad' estar, na ermida do snueral Se el non uen h, madre, sey que farey: el ser sen uerdad' e eu Inorrerey na ermida do soueral, hu 111' el fez muytas uezes coytad' estar!' . na rrmida do soueral. Rogu' cu a Sane ta Cecilia e Nostro Senhor que ach oi' eu hy, madr', o meu traedor na ermida do soueral hu m' el fez 1nuytas uezes coytad' estar, na ermida do soueral.
~lartin

de Grij, n. 0 88 t.

XLI I

Por uee'lo namorado, que muyt' que eu non ui, irmana, treides comigo, ca 1ne dizen que uen hy, a sancta ~laria de Lea. Por que ssey ca 1ni quer ben e por que uen hi cuytado, irmana, treides comigo, ca sey que uen hi de grado, a sancta Maria de Lea. Por uee' lo namorado, que por Ini grarn mal leuou, treides comig , ay irrnana, ca mi dizen que chegou , a sancta Maria de Lea. Airas Paez, n. o 8U2 C. V.
XLIII

Poys nossas madres uam a San Simon de Vai de Prados candeas queymar, ns, as meninhas, punhemos d' andar on nossas madres, e elas enton queymen candeas por ns e por ssy, e ns, meninhas, haylaremos hy. Nossos amigos todos l hiran por nos ueer, e andare1nos ns hayland' ant' eles, fre1nosas [en] cs, e nossas Inadres, poys que al uan, queymen candcas por n<Js e por ssy, e ns, Ineninhas, baylaretnos hy.

Nossos atnjgos hiran por cousir co1no haylatnos, r pouen ueer Laylar 1no~:as de [ ntuy] 1Jon parecer, e nossas 1nadres, poys l quercn hir, queimcn candeas por IH ,:; e por ssy, e ns, Inrniuhas, IJailareinos hy. Pero Vh-iaez, n. o 33G. C. V.
XLI r

A San Seruando ora uan todas orar; madre uelida, por Deus uin uo-lo roguar qur me leixedes al hir, a San SeruaiH.r, e, se o n1eu an1igo uir, Ieda serey, por non tnentir. Poys mi dizeu <lo 1neu amigo c a h i uen, rnadre Yelida e senhor, faredes hcn que me leixedes al hir,. a San Servand, e, se o 1neu atnigo Yir, Ieda serey, por non 1nentir. Poys todas hi uan de grado oraon fazer, n1adre uelida, por Deus uenho uo-lo dizer que me leixedes al hir, a San Servand', e, se o tneu amigo ui r, Ieda serey, por non tnen ti r. Joam SerYando, n. o 73n C. V.

XLY
~lha

tnadre uelida, e non n1e guardedes d'ir a San Sert1ando, ca, se o fazedes, IUOrrerey u'atnores.

E non me guardedes, se us ben aiades, d'ir a San Seruando, ca, se me guardades, morrerey d'amores. E, se rne us guardades d'atal perfia, d'ir a San Seruando fazer romaria, morrerey d'amores. E, sse me us guardades, eu hen uo-lo digo, d'ir a San Seruando ueer meu amigo, morrerey d'a1nores. Idem, n. 0 741 C. V. XLVI Trist' and' eu, uelida, e ben uo' -lo digo, por que mi non leixan ueer meu arnigo: poden -m' ora guardar, mays non me partirn de o amar. Pero rne feriron por el noutro dia, fui a San Seruando [ueer] se o ueria: poden-m' ora guardar, m~,ys non me partirn de o amar. E, pero rn' [o r ]a guardan que o non ueia, esto non pode seer, por ren que seia: poden m' ora guardar mays non me partirn de o amar. E muyto me poden guardar, non me partirn d' o amar. Ide1n, n. o 7-i2 C. V.

XLVII

Filha, o quo queredes ltcn partiu-ss' agora d'aquen e non uos quiso ueer e hides u<>~ hcn qucrrr a quen uos non quer ueer. Filha, que tnal baratade~ que o, seu tneu grad ', atnade:;, poys que .uos non quer ueer; e hitles u~ hen querer a quen uos non quer uecr.
Por esto lh quer' cu 1nal, mha filha, e nou por ai, porque uos non quis ueer; e hides uus J,en querer a qurtn uos non quer ueet.

Andades ptn el chorando e foy ora a ~an Struaudo e non uos quiso ueer; e hdes us hen querer a qucn uos non quer ueer.
Idcn1, n. 7-4G C. V.

XLVIII
Donas nan a San Sentando Inuytas oi' eu rotnaria, n1ays non quis oie 1nha Inallre que foss' cu hy Pslc tlia, por <[Ue ufn hy n1eu an1igo.
20

t.J\1'-J

Se eu foss' cn tal cornpanha oe oonas, fra guarida, 1nays non quis oie mha madre que end' eu fezess' a hida, por que uen hy meu amigo.
Atal companha de donas vay al que non par,

e fra-In' eu oie ron elas, mays non me queren leixar, por que uen hi n1cu amigo.

Idem, n. 0 749 C. V.
XLIX
lr-uos queredes, amigo. e ey end' eu muy grau pesar, ca 1ne fazedes trist' andar por us, eu hen uo' lo digo, ca non ey, sen us, a ueer, arnig', ond' eu aia prazer; c com' ey, sen us, a uecr und' eu aia ncn un prazer?
E ar oirey-uos outra reu, poys que uos us qucn.des ir, meu arnigu ', e de 1ni partir : pcrdtu.l' cy eu todo Ineu ])en, ca non ey, scn us, a uccr, arnig', ond' cu aia prazer; c com' f'Y spn us, a ueer ond' PU aia nr)n 1111 prazr)r?

Choraru Pstes olhos Incus, poys uos ides sen 1neu grado : por que Inh-au<.lades ira<.lo? mays fica<.le Inigo, por Dt)us, ca 11011 cy, scn us, a ucer, antig', ond' eu aia prazer; e com' ey, scn uos a ueer ontl' eu aia neu 1111 prazer?
A Ssn Servaud irei llizer que me 1nostre <.le vs prazer.

Idem, n. 0 750,
L

A1nigo, se 1ni gran1 hen queretles, hid' a San Mained e ueer-n1' -edes: oie non mi Inenades, amigo. Poys 1nh-aqui ren uon podedes dizt)r, hid' u aiades contigo lezer : oie non rni n1enaucs, antigo. Serey vosqu' Pn San ~laincde do ~lar, na ermida ' se mh-o ])cus aauisar ' ~ oie non n1i n1enalles antigo. Joan de Cangas,
11. 0

875 G.

r.

Ll
O'ir a sancta Maria do Lago ey gran sabor, e pero non hyrey al. so ant' i uon for, innana, o 1neu antigo.

.- ,o

D'ir a sane ta Maria do Lago -Ini g-ran hrn, e pero non hyrey al, se ant' i nuu uen, irmana, o Ineu amigo.
Gram sabor aueria eno meu coraon d'ir a sancta Maria, se hy achass' euton, irmana, o meu a1nigo.
J iurey noutro di, quando me drparti, que non iria a I' hertnida, se ante uon foss' i, irma~1a, o 1neu ainigo.

Feruan do Lago, n. 0 8!13 C. V.

Lli

~ \

Fui eu, madr', en ro1naria a Faro con n1eu atnigo e ueuho d'el natnorada, por quanto falou cornig-o, ea uii iurou que nHn-ria por n1i: tal ben nli 'llH'ria! Lcda urnho da ennida e desta uez Ieda sercy, ca faley cou 1neu an1igo, que sempre (n1uito] dcseicy, r.a rni iurou que n1orria por Ini : tal hen n1i queria !

Du 111' ru ui ron rneu a1nigo, uill Ieda, sr Deus n1i perdou, ca HUHca lhi cuyd' a IneHlir, por qua11tu nt' Pl diss' enton, ca n1i iurou que morria por Ini : tal hcn n1i queria !
Juan de Hequeixo,. 11. o
sn-~

.
I

C.

r.

Lili

A Far' hu11 dia hirr.y [ n1h~t] madre, se uos prouguPr [en] rogar se nPerci meu an1igo que 1ni quf'r J,en e dirci-ll1' eu cnton a coyta do nteu corarun Muyto per desei' eu que uchesse n1eu atnigo que 1n' estas penas deu e que falasse co1nigo c di r e y-1 h' r u e nlo n a coyta do n1ru roraun.
SP ss' el ne11hrar quiser ctnno tittuei natnotad a, e sse cedo ueher, e o uir eu, hen talhada, c direy-lh' ru enton a coyla do 1ncu coraon.

Jdctn, n. o

R~J!"l

C. V.

LIV

Poys u<>s, filha, quen.\drs n1ui gtain hen uoss' a1nigo, Inando-uo-l'hir ueer, pero fazede por mi hfa ren que aia sempre qur. uos graderer : non uos entendan, per rpn que seia, que uos eu InaJHl' ir hu uos el yeia,

eu hir a Far' hun dia, filha fremosa, fazer oraon, hu fale uosco, como soya, o uoss' a1nigu', c, se Deus uos perdon, non uos enlcndan, per ren que seia, que uos eu n1and' ir hu uos el veia.
E, pys Jhi uos [mui] gram hen queredes, direy-uos, filha, como faades : irei convosqu' c vce-lo-edes, mays, por quanto ns con1ig' andades, non uos entendan, per ren que seia, que uos eu rnantl' ir hu uos el veia.

Mando-no~

ldern, n. o 8!l6 C. V.

LV
At.ender quer eu mandado que n1' enuiou n1ru arnigo que uerr en romaria a Far' c ueer-ss' n1igo ; e por en tenh' eu que ucnha; corno quer que outren tenha, non tem' eu d' el qttt' non uenha. Atende' -lo quer' eu, rnadre, poys m' cnuyou seu Iniutdado, ca 1ni diss' o 1nandadeyro que por mi 1nui coitado , e por en trnh' eu que uenha; corno quer que outren tenha, uon tc1u' eu d' el que non uenha.

At(Jule -lo f(LH.~t eu, tnadre, poys n1' el Inarulatl( o] cu ufa que uerria uccr-sse 111igo cu Far', en sane ta ~la ria, c por cn teu h' cu que ucnha; co1no quer que outren tenha, uon te1n' eu d'cl que non urnha,
Que cl log' a 1ni nun ucuha non tetn' eu, por ren que sria, nen que muyto uiuer possa en Jogar hu me non ueia, e por en tcnh' eu que uenha ; con1o quer que ou tren tenha, non te1n' eu tl' el que non nenha,

I<lctn,

Il.

8!)7 C. V.

L\' I

A1niga, qucn ui' ouucsse 1nandado do Incu a1nigo c lhi hen dizer potle~se que nehcsse falar tnig-o aly hu sr1npre queria falar 1nig-n' c non podia.

Se de n1i ou uer 1nantlado, non sey ren que o detenha, a1niga, pelo seu grado, quP cl 1nui cedo non uenha aly hu sen1pre queria falar n1i~u' c non podia~

U foy 1nig' outra uegad~ atende' -lo-cy, uclida, fremosa e hen talhada, en Far[ o] ena ermida, aly hu sempre queria falar Inigu' e npn podia. Idem, n. 0 898 C. V.
LVII
A1niga, Inuyt' que n scy

nen mh ar uehestes us tlizcr nonas que querria saber dos que ora son con el-rey, se sse ueen ou se x' estan ou a que tenpo se uerral_l. En quanto falades migo, dizede, se uos uenh~l 1Jen, se uos tlisse nouas algurn dos que cl-rey leuou sigo, se sse ven ou se x' estan, ou a que tempo se uerran.
Haria 111 ui ele coraron que quer que aucr podesse a qu mi nouas dissesse del-rey e dos que c el sou, ~e sse ueen ou se x' estan. ou a que ten1po se ucrran.

Mays hen sey [eu] o que far: por que mi pesa, tardar.

c! v!

H. Fernan Fernandez Cogon1inho, n. o 305

LVIII Vedes,
a1ni~,

o que oi' oi

tlizer de us, assy Deus Ini perdon, que a1~1adr.s i oul ra e Ini 11on, tnays, se urnlad' {, uingar-111' cy assi : punharey i de uos n querer hen_, e prsar-tnh- eu nwys que outra ren.
Oi tlizet, por Ine fazer pesar, an1atles us oul r a, 1cu tracdor, e, ss' (~ uerdade, par nostro Senhor, dircy-uos cotno 1ne euyd' a uiugar: pnnharey i de uos non querer ),eu, e pesar-tnh- cu 1nays que outra rcn.

E_, sse eu cslo per uPrdade sey que 1ni dizen, n1pu atnigo, par Deus, chorarey 1nuyto destes olhos Inrus, e direy-uos coJno tne uigarey: punharey i'L de uus nou querer IJ(H e pesar-1nh- eH Inays que outra ren.
Fernan1 relho n. 0 .j03. C. V.

LI\

Deus, que Ieda que 1n' esta nuyte uy, amiga, en hun sonho que ssonhey, ca sonhaua eu cotno uos direy: que me dizia 1neu ainig' assy ; ffalade Inig-', ay 1neu Iu1n' e 1neu h eu!

Non foy no mundo tan Ieda molher en sonho, nen no podia scer, ca ssonhei que me ueera dizer aquel que me milhor que assy quer: cdfalade Inig', ai meu I um' e meu ben !)) Des que m' cspPrtey, uui gran pesar, ca em tal sonho auia gran sahor, como rrogar-me i,or Noslru SP-nhor o que 1ne sahe mais que ssy atnar : ffalade mig', ai Incu hun' e meu hen.)) E, poys m' espertey, foy a neus rrogar que me ssacass' aqucstc souh' a Lem,
I) . Joan lt_entez, d e 't 1

nees t

euo~,

. . n. o

" ... 'lll

C. V.
LX
Mha Inadre, uenho-uos rogar como roga filha senhor, o que 1norrc por mi d' a1nor lcixade-m' ir con el fa1ar ; quanta euyta el sigo ten sey que toda lhi por mi uen. E sodcs ucsinesurada que uos non queredes doer do meu amigo, que morrer ueio, e and' ru coitada; quanta coyta el sigo ten sey que toda lhi por 1ni ucn,

Uee'-lo-ey cu, per IH1a fc, c direi-lhi tan gran prazer, porque el deu a gradecer, poy' -lo seu Inal cedo meu hc; quanta coyt.a el sig-o trn sey que toda lh por Ini uen. Afonso Mendes de Bccsteiros, n. 0 331

C. V.

LX l Des quando uos fostes d aqui, meu amigo, sen meu prazer, ouu' eu tan gra1n coyta desy, qual uos ora quero dizer: que non fczeron dcs enton os Ineus olhos se chorar non, nen ai qi~ o 1neu coraon que fezcssen se chorar non. E, des que 1n eu sen us achei, sol non mi sou hi consclhar, e mui trigte por eu fiquey e con coyta grand' c pesar: que non fezeron dcs cnton, o~ 1ncus olhos sr chorar no11, nen al quis o n1eu coraon que fezessen se chorar non. E fui eu fazer oraon a San Clemen' e non uos ui, e ben des aquela sazon, meu amig-u , auco-1n' a~sy:

non fezeron def-; (nton os 1nens olhos se chorar non, nen al quis o meu coraon rt que fczessen se chorar non.
fJUC

Nuno Fernandez Torneol, u. o 805 C. Y.

LX II

Non uou cu a San Cletneno orar c fao gra1n razon, ea el noll 1ni to1h' a coyta que t.ragu' rno tnru coraon, nen 1nh-aduz o n1eu a1nigo, pero lho ro~u' e lho digo.
Nou uou cu a San Cle1ncno,

uen cl se 11e1thra de 1ni, nnn Jnh-aduz o 1neu unigo, que se1npr' arney, des que o ui, ncn 1nh-aduz o 1neu ainigo, pero lho rogt_t' c lho digo. Ca, se t)l tn[h]-atlussesse o qur 1nc faz pad' andar, nuHca tantos ('Stadaes ardera1n an t.' o S('ll altar, nen 1nh-aduz o lllf'U atnigo, peru lho rogu' c lho dig-o.
Ca, se (l} tn[h ]-atl ussesse o por que eu moyro d'an1or, nunca tantos estadacs anleram ant' o Jneu senhor, Bcu Inh-aduz o Illf)U amigo prro lho rogu' e lho digo.

Poy~ eu e[n] 1uha uooulade de o non ueer son hen fis; que porrey par caridadt aut.' ri candeas de Paris? nrn Inh-aduz o Ineu atnigo, Pf}ro lho rogu' e lho dig-o .
, l

En mi tolher Ineu ;unigo Hlhou con1igo pertia, por end' aroer, uos digo, ant' el hnne de ho~da, ' nen 1nh-aduz o nteu an1igo, 'pero lho rogu' n lho tligo.

Idem,

ll.

807 C. V.

L\ II f

Preguntar-uos quer'.. cu, ntadrt', qur mi digatles uerdade, se ousar tneu a1nigo ante u~ falar con1igu?

Poys eu n1igu' ey seu ntaudado, querria saher de grado: se ousar tneu a1nigo ante us falar rotnigo ? llirey, ntya 1nadr', a la fonte
~tu

u an os ceruos do Innnl e :

se.,ousar tneu Unigo ante u8 falar co1nigo?


Pei'O. Mt.'ogo,
11. 0 'i~l5

C. V.

LXIV

Par Deus, an1igo, nuca eu cuydey que uos perdesse como uos perdi por que n parece melhor de mi, nen ar ual 1nays, e tal queixum' end' ey que direy a1nigo, per ba f, como parec' e seu nome quen . Se uos foss' eu por tal dona perder que rne uencess' oi' en parecer ben, ou en al que quer, prazer-rn' -ia en, mais t sen guysa o fostes fazer que direy, arnigo, per ba f, como parec' e seu no1ne quen .
En toda re que uo~ possa IJuscr mal, busca-lo-ei, mentr' eu uyva for, ca rne leixastes por atai senhor que he uos digo cou este pesar que direy, amigo, per ha f, como parec' e seu notne quen .
E, poi' -lo eu disse[ r], per ha f, pesar-uos-, pois souhereu que ~ .

.Joan d' Ahoin, 27 I.


LX\'

Atnigo, poyg mr h)ixadrs e uos hides alhur 1norar, rogu' eu a Deu~, se tornados aqui por cornigo falar, quP n aia(les, atnigo, podt)r dr falar l'lHnigo.

E, poys uus uos ir qucredcs e 1ne n qucredt'S crePr, rogu' a Deus, sr o f'azedes c tornardes por tnc ueer, que n iadPs, arnigo, poder de falar eotnigo. Poys u eatades mesura de quanto uos eu tiz Ul' hen, rog' a Deus, se por ventura tornades por tni dizer ren, que ni'i aiades, anligo, po<l er de falar co1nigo. Poys uos hidrs, sen InPu grado, e n dadcs por rni nada, rogu' eu a DPus, se coitado f'orues e toruar<les aqui, que n aiades, atnigo, poder de falar c.oinigo. Idern, n. 0 275 C.

r.

LX r r
Caualgaua noutro dia pelo eatninho frances, e hlia pastor siia cantando eun ouLtas Ln~s pastores, e, non uos pcs, P( U) uitey-uos toda a uya o que a pastor dizia aas outras en castigo: Nuura Inolhcr crea pPr a1nigo, poys ss' o 1neu foy r uon falou Inigo.))

Pastor, non digades uatlan diz ha tl' elas enton : se sse foy esta uegatla ar uerr-ss' outra sazou, e dira-uos por que non falou-uosc', ay hen talhada: e {~ cou~a mays gui~atla de dizerdes, corn' eu digo: Deus, ora uf\hc~s' o nH~u e aueria grant prazer tnigo.
hletn. u. o 278 C. V.

LX\'11 (Jue Lrist' anda Ineu aintgo, por que rne queren leuar tl' aqui, e, sse C' 1 falar uon poder ante cornig-o, nunca i ledo Rcr; se 1n' cl non nir, Inot-rer.
(Ju c trisl' oie qur eu seio !

c, par Deus, que potl' e ual, rnorrer, hu Hon i~tz al,


~e

1n'cu for e o uon ueio,

nunca i ledo ser; . se 111' el Hon uit', n1o1Ter.


E, pero nun su guardada,
se souhc~s' y a DlOITf'r, hi-lo-ey aule ucer, ca IHu ssey desta uPgada nnta iit ledo srr;
SP 111'

cl

llOil llit, lllOITt'r.

.1~

E, sse m' el uissf', guarido seria logo por en, 1nais quite ser de hen, poys el for de 1ni partiuo : nunca i ledo ser; se m' el non uir, morrer. Fernan Froian,
11. o

:Jsn G. V.

LXVIII
Ay maure, hen uos digo : Inrntiu-tnh o meu amigo : sanhuda Jh' antl' eu.
iurado ; poys n1entiu per seu grado. sanhuda lh' and' eu.
Illh-OUUC

Do que

NoH fo hu ir auya, 1nais b des aquel t.lia

sanhuda lh' anel' eu.

de tni partido, mays por que Inh- Inrntido, ~anhutla Ih and' eu.

~on

LX I X
~on uos nenbra, 1neu a1ni;;o, o torto que mi fezestes ? posestes de falar migo,
21

vin eu, e uos n ueestes: e queredes falar migo? c n querrey eu, amigo. Jurastes que toda uya uerriades de ])on grado, ante que sayss' o dia; mentistes-mi, periurado: e queredes falar migo? e n querrey eu, amigo.
E ainda me rogades que fal' eu algur c uosco ? e, por quanto rni faades, direy que uos n conhosco : e queredes falar migo? e n querrey eu, amigo,

ldern, n. 0 251 C. V.

LXX
Sei' eu, fremosa, con rnui gran pesar c muy coitada no meu coraon, e choro muyt' e fao gran razon, par Deu~, mha madrP, de 1nuyto chorar por ID('ll arnig-u', e rr1cu lun1' e rnen hen, que sr fuy tl'aqui, ay madr', e non ucn.
E 1Jen

[Pu] de pram que por n1eu mal me ft'Z[ o] Dtus tan fn'lTIOSa narer, poys rn' ora faz, corno moyro, n1orrcr, ca rnoyo, madre, se Dt'U~ rni non nal, por.rncu ;nnigu' e InPu Ium' e meu hen, que se fuy d'aqui. ay 1nadr', e non uen.

s~Pi

323

E fez-mi Deus nacer, per ha f, pulo meu mal [e] e r fez-tne logu' i mays fremosa de quantas donas ui, e moyro, madre, uedes por que r' por meu a1nigu' e meu lum' e n1eu hen, que se foy d'aqui, ay 1nadr', e non uen.

E, poys Deus quer que eu 1noyra por en,


shhan que moyro, querendo-lhi ben Pero d' Annea, n. o 809 C. V.

LXXI
O meu antigo, que [eu] sempr' amey [des] do prirneiro dia que o ui, ouu' el hfi dia queixume de mi, non sey por qu, 1nays logo Ih' eu guysey que lhi fiz de nli queixuine perdPr; sey-m' eu co1n' e non o quero dizer. Por que ouu' el queixume e os Ineus olhos choraron Inuyto con pesar que eu ouu' en, poi' lo ui assanhar escontra 1ni, mays guysey eu, par Deus, que Ihi fiz de 1ni queixntne perder; sey-m' eu com' c non o quero dizer. Ouu' el de mi quei.\um' e hiia ren, uos dircy, que m' aueo des euton: ou u' eu tal coyta no tneu coraron que nunca donni, e f!'Ui~ey por en que lhi fiz de 1ni queixu1ne perder; sey-tn' eu cotn' e non o quero dizer.

---~-

E quen esto non souber entender

nunca en mays per mi pode saber .

c. v.

.Joham Vaasquez de TalaYcira, n. o :ri :1

LXXII
Amiga, muyt' amigos sou 1nuytos no mundo por filhar amigas, po' -las muyt' an1ar, mais i Deus nunca mi perdon, se nunca eu ui' tan amigo d'amiga, come meu amigo. Pode voss amigo dizer, . amiga, ca uos quer grain ue,u' e quer-no' -lo, mays eu por en, nunca ueia do meu prazer, se nunca eu ui tan amigo d'amiga, co1nc meu amigo Vy eu cou estes olhos tneus amigo d'amiga, que lh' 1nuyt' a1nigo, per ha f, 1nays non n1i ualha nunca Deus, se nunca cu ui tan an1igo tl'uni~~a, e.oinf-~ n1eu a1nigo. Pedro Arnigu, de SeYilha, LX XIII
~loyr',
ll.
0

81 't. C.

r.

atniga, tleseiando meu an1igu', e us no uosso mi falades c non posso estar sempr' esto falando,

1nays queredes falar n1i~o? faletnos no Ineu atnigo.

Quereues que todauia enu uoss' amigo fale uosqu' e senon que me cale, e nun poss' eu cada dia, 1nays queredes falar migo? falemos no meu amigo. Atniga, sempre queredes que fale uosqu', e falades no uoss' amigu' e cuydades que poss' eu; non [n ]o ruidedes, mays queredes falar migo ? falemos no meu amigo. Non auedes tal coydado sol que eu uosco hen diga do uoss' amigu', e, amiga, non poss' eu, nen guisado, tnays queredes falar n1igo? falemos no n1eu amigo. Idem, n. o 816 C. V.

LXXIV
Quand' eu hun dia fuy en Compostela en ro1naria, ui hfa pastor que poys fuy nado, nunca vi tan bela, nen ui a outra que falasse milhor, e demand[ P ]i-lhe logo seu amor e ifiz por ela esta pastoreia.

Dix' eu logo:- Fremosa poncela, queredes us Inin por entrndedor? que uos darey bas toucas (.I'Estela e has cintas de Hocamador e d'ou tras das, a uosso sabor, e ffremoso pano pera gonella. E ela uisse: Eu non uos queria por entendedor, _ca nunca uos vi se non agora, nen uos filharia das quP sey que non som per a mi; pero cuid' eu, sse as filhass' assy, que tal no mund' a que pesaria. E, sse uerss' outra, que lhi diria, sse me dissesse ca per us perdi meu amigu' e das que me tragia? Eu non sey rem que lhi disses's' aly; se ~on foss' esto de que me temi, non nos dig' ora que o non faria. Dix eu: Pastor, ssodes bem rrazoada, e pero creede, se uos non pesar, que. non est oi' outra no mundo nada, se us non sodes, que eu sabha amar, e por aquesto uos uenho rrogar . que eu seia uoss' orne esta uegada)).
E diss' ela, corne .hen ensinada: Por entendeuor uos quero filha r, r, pois for a romaria acabada, aqui du so natural, do Sar, cuido, ssr Ine qurredcs leuar, ir-n1' ey uosqu' e fico uossa pag-ada.

Pcuro Amigo, de Sevilha, n. 0 G8n C. V.

LXX r
Quando meu amigo souber que m' assanhey por el tardar tan muyto, quand' aquy chegar e que lh' eu faJar non quyser, 1nuyto terr que IJaratou mal, por que tarn muyto tardou. Non teu1 agora cl rn rren1
1nuy gTam sanha que f'U d'el ey,

quand' el ueer, com' eu serry sanhuda, parecendo Le1n, n1uyto terr que haratou n1al, por que_ lain muyto tardou.
E, quand' cl uir os olhos 1neus r uir o meu ho1n se1nelhar,

e o eu n quiser catar, ne n1' ousar el catar dos seus, n1uyto terr que haratpu 1nal, por que tan1 1nuyto tardou. Quand' el uir nH:u bon1 parecer, com' oi' eu scy que m' el uer_, e da coyt.a que por 1nyn n In' ousar nu lha rrrm dizer, 1nuyto terr qtu haratou rnal, por que ta1n muyto tardou. Hui Quei1nado, n. o 315 C. \..

LXXVII

Amiga, des que rn.eu amigo ui, el por mi morr', e eu ando de sy narn.oraua. Des que o ui, primeyro lhi faley, el por mi morre, e eu d'el fiquey namorada. Des que nos uimos, as si nos auen: el por mi morr', e eu ando por en namorada. Des que nos uin1os, uede' -lo que faz : el por rn.i morr[ e], e eu and' assaz namorada. Loureno, jograr, n. 0 869 C. V.
LXXVIII

Hfa moa namorada dizia hun cantar d'amor, e diss' ela: Nostro Senhor, oi' eu foss' auenturada que oyss' o meu amigo com' eu este cantar digo. A moa ben parPcia, e en ssa voz mansselinha enton diss' a meninha: Prouguess' a sane ta Maria
(<

que oyss' o Ineu amigo com' eu este cantar digo. Cantaua muy de coraon e mui fren1osa estaua, e disse, quando cantaua: Pe' eu a Deus por pedion que oyss' o meu a1nigo co1n' eu este cantar digo. Loureno, jograr, n. 0 866 C. V.

LXXIX
Tres moas cantaua1n d'amor, mui fremo~inhas pastores, mui coytadas dos amores, e diss' end' fia, mha senhor; dized', amigas, comigo o cantar do meu amigo. Todas tres cantauan mui ben, come moas namoradas e dos amores coitadas, e diss' a por que pero o sen: dized', amigas, comigo o cantar do meu amigo. Que gram sabor auya de as oyr cantar enton, e prougue-mi de coraon quanto mha senhor dizia: dized', amigas, comigo o cantar do meu amigo.

E, sse as eu mays oysse, a que gran sabor estaua e que muyto me pagaua de co1no .mha senhor disse: dized', amigas, comigo o cantar do 1neu ainigo>). Iden1, n. 0 867 C. Y.

LXXX
Hyr quer' oi' eu, fremosa, de coraon, por fazer romaria e 0raon, a sancta Maria das Leyras, poys meu atnigo hy uen. Des que s' el d'aqui foi, nunc ui prazer, e quer' oi' ir, fremosa, polo ueer, a sancta Mara das Leyras, poys meu amigo hy uen. Nunca sercy Ieda, se o [eu] non ui r, e por esto, fren1osa, ei agvr' a hir a sancta Maria das Leyras, poys 1neu amigo hy uen. D. Affonso Lopez de llaian, n. o 241 C.
LXX Xl
lli~seron-rni has nouas de que rn' 1nuy g-ran 1H ca chpgou meu amigu', c, se el aly ucn, a sancla Maria das Leyras, hirey, uPli<la, se hy uen meu amigo.

)j~seron-tni h ii as nouas de que e i g-ran sahor, a chegou meu amigu', e, se el ally for, a sancta ~faria das Lcyras, 1irey, ueliua, se hy uen 1neu a1nigo.

lissrron-Ini h lias nouas de que e i g-ran1 prazer, a dtegou tneu an1igo, n1ays ru;- polo ueer, a ~anela ~faria das Leyras, irey. uelida, se hy uen 1nen atnigo.

une a con taes nouas tan Ieda foi tnolher, otn' eu so con estas, e ssc [ el] hi ueher, a sancta ~laria das Le~'ras, irey, uelida, se hy uen n1eu amigo.
Idem, n. 0 342 C. \'.

LXXXII
Atnigas, o que mi quer hen oizcn-1nh ora muytos que uen, pero non o posso creer. ca tal sabor ei oe o ueer que [eu] o non posso creer .
O que eu amo n1ay~ ca mi dizcn que r relo ser 'qui pero non o posso creer, ra tal sabor ci de o veer qur [eu] o non posso rrerr.
::;se roy u 'aqui llluyl' uizen-mi que cedo uerr. pcro non o posso creer ca tal sabor ei de o ueer que [eu] o non posso erre r.

o que

E nunca rnh-o faran creer, se mh-o non fezeren ueer; Joan Airas, de Santiago, n. 0 630 C. V.
LXXXIII

Fo-ss' o meu amigo a cas del-rei, e, amigas, con grand' amor que lh' ey, quand' el ueer. i eu morta ser.:y, mays non lhe digan que morri assi ca, sse souber com' eu por el morri, ser muy pouca sa uida des i. Por nulha ren non me posso guardar que non moira ced' e con gran pesar, e, amigas, quand' el aqui chegr, non sbha per us qual mort' eu prendi, ca, sse souber com' eu por el rnorri, ser muy pouca sa uida des i. Eu morrerey crdo. se Deus quiser, e, amif!'as, quand' el aqui ueer, desmesura fara quen lhi disser qual mort' eu fillll~i, des que o non ui, ca. sse souher com' eu por el morri, ser muy pouca sa uida des i. J non posso de morte guarecer, mays, quando ss' el tornar por me ueer, non lhi digan como m' el frz morrer ante tempo, porque se foy d'aqui, ca. sse soulJer com' eu por el morri, ser muy pouca sa uida des i. Idern, n. os 634 e G38.

333

LXXXIV
Pelo souto de Crexente ha pastor ui a1ular, rnuyt' alongada de gente, alando uoz a cantar, apertando-sse na ssaya, quando saya Ia rraya do ssol nas rribas do Sar.

E as aues que uoauau, quando saya r aluor, todas d' a1nores cantauan pelos rrarnos d 'arredor; n1ays non sey tal qu' i'steuesse que en ai cuydar podesse scnon todo en amor. Aly 'stiui eu 1nuy quedo. quis falar e non ousey, ernpero dix' a gran tnedo ; ~lha senhor, falar-uos-ey, hun pouco, se mh-ascuylardes, e ir-rn' ey, quando rnandardes, n1ais aqui nou [e ]stareyn.
((Seuhor, por sant:l.a .\laria_. non estedes 1nais aqui, tnais idc-uos nossa uin, f'aredes mesura y, ca os que aqui chegareu, pois que uos aqui aeharcn, ben dirn que 1nais ouu' i.

Juan Airas, de

~antiago,

u. 0 [,5 . C. , ..

334

LXXXV
Amiga, 1nuyt' gram sazon que se foy d'aqui c el-rey, 1neu a1nigo, 1nays j cuydci 1nil uezes no meu cora que algur 1norreu c pesar, poys n tornou migo falar. Porque tarda t Inuito l e nca me tornou ueer, a1niga, si ueia prazer, mays de mil uezes cuydei j que algur 1norreu c pesar, poys n tornou Irrigo falar. A1niga, o cora ~eu era de tornar ced' aqui, hu uisse os Irreus olhos en Ini, e por eu mil uezes cuyd' eu que algur n1orreu c pesar, poys n tornou Irrigo falar. El-rei JJ. ])enis, n. 0 157 C. Y.

...

que ora son na o~tr, amiga, querria sabei :-;e sse uerran tard' ou toste, por quanto uos quero dizer: por que (' l Ineu ainigo.
no:-;

Querria saber Irranuado dos que_._al son. ca o n sey,

335
a1niga, par Deus, de grado, por quanto uos ora direy: por que l meu an1igo.

E queredes que uos diga? se Deus L mandado mi d, querria saller, amiga, d'eles nouas; uedes por qu: por que l meu anligo.
Ca por al n, uo-1o digo. Idern, n. o J5D C. V.

LXXXVII
Ilila pastor se queixaua muyt', estando noutro dia, e sigo meds falaua e choraua e dizia con a1nor que a foraua: <<Par Deus, ui-t' en graue dia, .ay a1nor! Ela :;' estaua queixando, come molher con1 gra1n coyta, e que a pesar, des quando nacera, non fra doyta, por Pn dezia, chorando : <<Tu non s se non 1nha coyta, ay an1or!

336

Coytas lhi dauan amores, que non lh' eran se non morte, e deytou-s' antr' as flores e disse con coyta forte; ~lal ti Yeuha per u fores, ca non s se non mha morte, ay an1or !)> lden1, n. o J 02 C. V.

LXXX\"IIl
lla pastor Leu talhada cuydaua en seu amigo [c] estaua, ben uos digo. per quant' eu ui, muy eoytada, _ _ _ e diss': <<Oy Inais non nada de fiar per na1norado JJunca Inulher namorada, puys que 1nh o 1neu errado. Ela tra.gia na rno hun papagay Inuj fre111o~o. cautando 1nuj saboroso, ('a entraua o uero, e diss': <(Arnigo louo, que faria per a1nores. poys 111' errastes tau en uo !n E caru antr' fas flores. li ua gran pea do dia iouu' ali, que nou falaua.,

e a uezes acordaua e a uezes esn1orecia, e diss' : Ay sane ta ~la ria! que ser de min agora? E o papagay dizia: nrn, per quanto eu sey, senhora. Se me queres dar guarida diss' a pastor, di Yerdade, papagay, por caridade, ca morte 1n' esta uida. Diss' el: Senhor [mui] co1nprida de hen, e non uos queixedes, ca o que nos seruida erged' olho e uee-lo-edcs. Idem, n. 0 137 C.

r.

LX XXIX
Yy oi' eu cantar d'amor en hun fre1noso uirgeu ba fremosa pastor que ao parecer seu iamays nunca lhi par ui, e por en dixi-lh' assi : Senhor, por nosso uou eu. Tornou sanhuda rnton, quando 111' est' oyu dizer, e diss' : ldc-uos, uaron: quen uos foi aqui trag-er, pera n1' irdes destoruar,
22

o.Jo.JU

du dig' aqueste cantar que fez quen sey ben querer ?J> Poys que me mandastes hir dixi-lh' eu, senhor, hir-m' ey, mays i uos ei de seruir sempr', e por uoss' andarey, ca uoss' atno~ me forou as~y que por uosso uou, cu io senpr' eu i serey. Dix' ela: .Non uos ten prol esso que dizedes, nen mi praz de o oyr sol, ant' ey noi' e pesar en, ca meu coraon non , nen ser, per ba f, se non do [que] quero Lenn. Nrn o meu dixi-lh' cu <d, senhor, non sse partir dP vs, por cuio s' el tenn. meu diss' ela ser hu foy sempr' e hu est, e de us non curo ren. Idem, n. o 1&O C. V.

XC
Se oi' o meu arnig-o souhess', hyria migo: eu al rio me uou banhar .

Se oi' el este dia soubesse, tnigu' iria: eu al rio 1ne uou Lanhar. Quen lbi dissess' atanto, ca j filhey o manto: eu ai rio me uou banhar. Esteuan Coelho, n. o 322 C. V.

B) Dialogadas

Filha, se gradoedes, dizede que auedes. Non mi dam amores uagar.)) Filha, se ben aiades, dizede, non mcnades. Non mi dam a1nores uagar. n Dizede, poys uos mando, por que hides chorando. n Non mi dan amores uagar. )) <<Par San Leuter uos digo, cuydand' en meu amigo, non Ini dan an1ores uagar.>)
Lopo~

jograr, n. 0 857 C.

r.

v-.: v

II

Ay, n1eu amigu' e meu Ium' e meu Len, ueio-uos ora mui triste, por en queria saber de us ou d'aJguen que est aquest' ou por que o fazedes. Par Deus, senhor, direi-uos hia ren: mal estou eu, se o us non sahedes. Muy trist' andades, mui gran sazon, e non sey eu por qu, nen por que non; dizede-mh ora, se Deus uos perdon, que est aquest' ou por que o fazedes~ Par Deus, ay coyta do meu coraon, mal estou eu, se o us non sahedes. Vos trist' andades, [e] eu sen sahrr ando, porque non so sabedor se uo'-lo faz fazer coyta d'amor ou que [] est' ou por que o fazedes.n Par Deus, ay mui fremosa mha senhor, mal estou eu, se o us non sahedes. Affonso Eanes elo Coton, n. 0 4 tI C. \'
III

Amig-o, pois mi dizedes ca mi queredes mui gram Len, quand' ora uos fordes d'aquen, dizede-mi: que faredes ? Senhor fremosa, eu uo' -lo direy: tornar-m' ey ced' ou morrerey.

341

Se Nostro Senhor uos perdon, poys aqui sodes coitado, quando fordes alongado, por Deus, que faredes enton ? Senhor fremosa, eu uo' -lo direi : tornar-m' ey ced' ou morrerey.>>

Men Rouriguez Tenoiro, n. 0 318 C. V.

IV
eu, n1ha filha, quant' meu cuydar, as barcas nouas uijr pelo mar en que sse foy uoss' amigo d'aqui. <eNon vos ps, madre, se Deus uos empar, hyrey ueer se uen meu amigu 'i.>> Cuyd' eu, mha filha, no meu coraon das barcas nouas que aquelas son en que sse foy uoss' amigo d'aqui. Non uos ps, madre, se Deus uos empar, hyrey ueer se uen meu amigu' i. Filha fremosa, por uos non mentir, uei' eu as barcas pelo mar uijr en que sse foy uoss' amigo d'aqui.n Non uos ps, madre, se Deu~ vos empar, hyrei ueer se uen meu anligu i. Non uos ps, madre. quant' eu poder hir, hyrei ueer se uen meu amigu' i. Juio llolseiro, n. 0 775 C. V.
Vei'

342

v
((Por Deus, amiga, preguntar-uos ey do uoss' amigo que uos quer gram Len, se ouue nunca de us algun ben : que n1h-o digades e gracir-uo-1' ey. Par Deus, amiga, eu uo-lo direy: seruyu-me muyt' -e, eu por lhi fazer ben, el foy outra molher ben querer. Amiga, us non fezestes razon de que perdestes voss' amig' assy; quando uos el amaua mays ca ssy, porque lhi non fezestes ben enton ? Eu uos direy, a1niga por que non : seruyu-me muyt' e, eu por lhi, fazer hen, el foy outra molher ben querer. Vedes, amiga, meu sen est atal : que, poys [Deus] uos amigo dar quiser, que uos n1uyt' am' e uos gram hen quisrr, hen lhi deuedes fazer e non mal. Amiga, non lhi pud' eu fazer ai: seruyu-m~ IllU)t' e, eu por lhi fazer Len, el foy outra Inolher ben querer>>. Joan llaYeca, n. o 828 C. V.

-Amigo, prcguntar-uos-ey: e1n que andades cuydando, poys que andades chorando? - Mha ~enhor, eu uo-lo direy : cy a1nor c que1n a1nor , n1al que lhi ps, de cuydar . Fernan Froyan1, n. o 3go C. V.

313

VII

ccAmiga, uistes amigo d'amiga que tanf amasse, que tanta royta leuasse quanta leua meu amig-o? ccNon o ui, des que fui nada, mays uei' eu u~ mays coitada, ccAmiga. uistes amigo que por amiga morresse, que tanto pesar sofresse [quanto sofre meu amigo] ?n ((Non o ui, des que fui nada, mays uei' eu us mays coitada .

ccAmiga, uistes amigo que tan muito mal ouursse d'amiga que lJen quisesse quant' por mi meu atnigo? ccNon o ui, des que fui nada, mays uei' eu us 1nays coitada, Que muy maior 1nal auede~ ca el, que morrer ueedes)). Pedro Amigo, n. 0 815 C. V.

r III
ccAn1igo, queredes-uos ir?>> Si, mha senhor, ca non poss' ai fazer, ca seria n1eu mal e uosso; por end' a partir

1ni conuern daqueste logar. Mais que gr coita d'endurar 1ni ser, pois me sem us uir, Atnigu', e de rnim que ser? Dem, senhor ba e de prez, e, pois mi eu for daquesta vez, o nosso mui bem passar; 1nais morte m' de m' .alongar de us e ir-m' alhur n1orar. Mais, pois uoss' fia uez i, Amigu', eu se1n us n1orrerei. Nom querr Deus esso, senhor, Inais, pois, u ns fordes, non for, o que morrer eu serei, mais quer' eu ant' o meu p-assar c' assi do uoss' auenturar. E eu sem us de 1norrer ei: Queredes-n1h, atnigo, 1natar? Non, mha senbor, mais, por guardar us, n1ato mi que mh-o busquei.
D. Denis,
11. 0

17U C. V.

3i5

III.- Cantigas d'amigo de estrofes paralelas


ou

Paralelfsticas

A)

SIMPLES

Ay eu, coitada, ro1no uyuu en gram cuydado por meu amigo que ey alongado ! muyto me tarda o meu amigo na Guarda!

Ay eu, coitada, como uyuo en gram deseio por meu antigo que tarda e non ueio ! muyto me tarda o meu amigo na Guarda !
II

Hirey a lo n1ar uee' -lo meu amigo ; pregunta-lo-ey se qurrr uiuer migo : e uou-m' eu nan1orada. Hirey a lo mar uee' -lo meu amado : pregunta-lo-ey se far 1neu n1andado : e uou-m' eu nan1orada. Pregunta-lo-ey por que non uiue migo e direy-lh' a coita 'n que por el uiuo : e uou-m' eu namorada.

346
Pregunta-lo-ey por que mh- despagado, e ssi mh-assanhou, tort' endado : e uou-m' eu namorada. Nuno Porco, n. 0 719 C. V.

III
Fremosas, a Deus grado, tan bon dia ei migo ca nouas mi disseron ca uen o meu amigo, ca uen o meu amigo, tan bon dia [co ]migo. Tan bon dia ei migo, frernosas, a Deus grado, ca nouas mi disseron, ca uen o meu amado, ca uen o meu amado, fremosas a Deus grado ! Ca nouas mi disseron ca uen o meu amigo, e and' end' eu mui leda, poys tal rnandad' cy migo, poys tal mandad' ey migo, ca uen o meu amigo. Ca nouas mi disseron ca uen o meu amado, e and' end' eu mui Ieda, poys Inigu' ey tal mandado, poys rnigu' ey tal mandado, ca uen o meu amado. llernal[do] de HonaYalJ n. 0 726 C. V.

347

O anel do meu amigo perdi-o so lo uerde pinho, e chor' eu, bela! O anel do meu -amado perdi-o so lo uerde rramo, e chor' eu, bela! Perdi-o so lo uerde pinho; por en chor' eu, dona-virgo, e chor' eu h ela! Perdi-o so lo uerde rramo , por cn chor' eu, dona-d'algo, e chor' eu, bela. Pero Gonalvez, de Portocarreiro n. 0 507 C. V.

v
A do muy bon parecer 1nandou lo aduffe tanger: louana, d'an1orcs moyr' eu. A do muy bon semelhar Inandou lo adulfe ssar: louana, d'an1ores, moyr' eu. Mandou lo ad uffe tanger e non lhi dauan lezer : louana, d'a1nores moyr' eu.

348
Mandou lo aduffe ssar e non lhi dauan uagar: louana, d'amores moyr' eu. Martin de Grij, n. 0 883 C. V.

VI
Como uyuo coytada, madre, por meu amigo, ca m' enuyou mandado que se uay no ferido! por el uyuo coytada. ~ Como uyuo coytada, mat.lre, por meu amado, ca 1n' enuyou Inandado, que sse uay no fossado ! por el uyuo coytada I Ca m' enuyou mandado que se uay no ferido, eu a Sancta Ceilia de coraon o digo : por el uyuo coytada. Ca m' enuiou Inandado, que sse uay no fossado; eu a Sancta Cecilia de coraon o falo: por el uyuo coytado. Idem, n. 0 876 C. V.

vli
Treydes, ay mha madr', en romaria ora[r] hu chatnam Sancta Cecila: e, louana, hirey, ca i hy est. o que namorey, e, loucana, hirey, E treydes migo, madre, de grado, ca meu a1nigu' por mi coitado; e, louana, hirey, ca i hy est o que namorey, e, louana, hirey, Orar h u chatnan Sancta Ceci! a, poys m' aduss' o que [eu] hen queria: e, louana, hirey, ca i hy est o que namorey, e, louana:- hirey. Ca meu an1igu' por mi coitado, c, poys, eu non farey seu mandado? e, louana, hirey, ca i hy est o que namorey, e, louana, hirey. Martin de firij, n. 0 87 8 C:. V.
VIII .

Non poss' eu, madr', ir a Sancta Cerila, ca me guardades a noyt' e o dia do meu amigo.

--~

Non poss' eu, madre, auer gasalhado, ca me non leixades fazer mandado do meu amigo. Ca me guardaes a noyt' e o dia, morrer-uos-ey con aquesta perfia, por 1neu amigo.
Ca me non leixacles fazer mandado, morrer-uos <:y t't.Jll aqu este cuyuado, por meu anigo.

Morrer-uos-ty con aquPsta perfia, e, sse me leixassedes hir, guarria por Ineu ~unigo.
Morrer-uo~-ey

con aqueste cuydado, e, sse quisl'rdes, hirey n1ui de grado con meu amigo. Idem, n. 0 879. IX Eu sei la dona velida que a torto foi ferida ca non ama. Eu sei la dona loada, que a torto foi Inalhada_, ca non a1na.
Ca, se oj' an1ig' amasse, 1nal aja qucn na malhasse, ca nou .Una.

Se se d'amigo srnti~~P, tnal aja qHttn na ferisse, ca non atna. \)ue a torto foi ferida: nunca en srja guarida! Que. a torto foi malhada: nu uca en seja Yingada ! ca non ama. Pedr' Eannes Solaz, n. o 281 C. A.

X
Dizia la brn talhada: agora uiss' eu, penada, ond' eu amor ey ! A ben talhada dizia : penada, uiss' eu hun dia ond' eu amor ei ! . Ca, se o uisg' ru, penada, non seria tan coitada, ond' eu atnor ei!
.

Penada, se o eu uisse, non mal que eu sentisse, ond' eu amor ey! Quen lh' oic por n1i dissesse que non tardass' e uehesse, ond' eu a1nor ey !

Quen lh' oie por mi rogasse que non tardass' e chegasse ond' eu amor ey! Idem, n. 0 414 C. V.
\ r

'

ir 1

XI

Eu, uelida, non donnia,


aillil, aillil, c meu amigo uenia, aillil, aillil. Non dormia e cuydaua, aillil, aillil, e meu amigo chegaua, aillil, aillil.

E meu amigo uenia,


aillil, aillil, r d'amor tan hen dizia, aillil, aillil.

E meu amigo chegaua,


aillil, aillil,

e d'amor tau hen cantaua, .


aillil, ailliJ. Pedr' Eannez Solaz, n. o
~I~

C. \'.

Xli
Mandad' ei comigo ca uen meu amigo: hirei, madr', a Yigo.

- . -, ..,,,., .
)

Cornigu, ei Jll(HH.lado

ca ucn 1neu an1a<.1n:


irei, Illadr', a
\"i~o.

Cfl ucn 111eu antig-o e uen san' c uiuu:

ini. tnadr', a ri,:o.


Ca ut\n Hlru a1nado c ueu uiu' (' sano:

irei, tnadl"', a \"igo.


Ca uen san e uiY.o

c t.l'el-rey ualido: irei, Inadr', a Vigo.


Ca ue11 uiu' e sano

e tl'cl-rey privado: irei, n1adr, a \"i{-!"o .


.\1arlin Codax, n." SH:t C. V.

\III
.\y Heu~. ~c sal ora HH'U an1igo ron1 eu scnlheyra estou rn \'ip-o: e uou na 1norada .

.\y, Heus, ~n ~ah nra IIH'II ;unadn eo1n' eu ~eulheyra en Yig-o 1nanho: t' uou narnorada.
Cotn' en senlhcyra cstou en \"ig-o
f'

nu lhas

guarda~

tHlll

non 8011 n;_unurada.

~o1nigo:

35-~

Co1n' eu senlheyra en rigo manho c nulhas guardas migo non trago: c uou namorada.
E nulhas g-uardas non son co1nigo, erg' os meus olhos que choran migo: e uou namorada. E nulhas guardas migo non trago, erg' os meus olhos que choran arnuos: e uou namorada.

Idem,

ll. 0

887

C. Y.

XIY

Ondas do mar de Vigo, f'e uistes meu a1nigo ! c ay Deus se uerr edo! Ondas do Inar leuado, se uistes Ineu amado ! c ay Heus se urrr cdo !
~e

uistes tneu a1nigo, por que eu suspiro! e ay Deus_ se uerr edo!

~e

uisles tneu atnado, por que ey gTain cuidado ! e ay Deus se ucrr edo!

Martin Codax, n. o RS-i C.

r.

xr
Mha inna fretno~a~ treydes cotnyg-o a la igrcia de Ygo, hu { o tnar s;.tlido : c mirare1no' -las ondas.
~lha

inna fren1osa, l reydes de g-rat.lo a la igreia tle Yigo, hu t' o 1nar leuado: c mirarento' -las ondas.

A la igreia de Vigo, hu e Inar salido, c H CIT hy, Inadre, o tncu anugo : c Inirareino' -las ondas . .\ la igreia de Vir;o_, hu o Inar lcuado. e ucrr hy, 1naurc, o 1neu atnado: c Iniraren1o' -las ondas.

(Juan ta~

I reytles-uo~ Inig a lo

atna r atni;.!"o tnar de \"ig-o e hanhar-nos-etnos [c ]uas ondas.

saiJede~

(}uantas salJcdes atnar a1nado lreydes-uos n1ig- a lo tnar leuado: c hanhar-nos-cn1os [c ]nas onda~.

Treydes-uos Inig-' a lo tnar de \"igo e ucrrc1no lo nuu atni~o: e hanhar-Ho~- cn1os [ t"\ ]uas otH.Ja~.

35ti

Treydes-uos tnig-' a lo tnar leuado r ueeromo lo n1eu a1nado : c hanhar-nos-etnos [e ]nas onda~.
JdCUl, Il. 0

88H C. Y.

x r11

'

~\i ondas que cu Yin Yeer, se tne salJeredes dizer por que tarda n1eu an1igo?

Ai ondas que eu vin 111irar, se tne saheret1es contar por que tarda Incu amig-o? ldetn,
H. o

H!lO

c. r.

Eno sagrad[o], e[n] \igo, bailaua corpo uelido: antor ey!

Eu Vigo, [e ]uu sa~rado, haylaua rorpo de1:;ado : nnor ey!

Baylaua rorpo uelido que nnnca onuerfl atnigo: an1or ey!


Bailaua corpo dclgatlo que nunca ouuera a1nac.Jo: (llllOr cy !

357
(Juc uunra ouuPra a1nigo, t'rgas no sag..-ad en \'igo: a1nor ey!
()ue

nunca ouuera an1ado, en.!n' rn \'igo, no ~aJ!Tado : a1nor ey!


HH~t

llartin Codax, n. o

C. , ..

Per riLeira do rio ,.i rrmar o navio, e sahor ey da riheyra.


Plr riiJeyra du alto uy remar o harco, ' e sahor ey da riheyra.
\' y remar o nau i o u uay o 1neu mnigo,

~ahor

ry

ua rihrira.

\' y remar o barco u uay o meu amado, e sahor PY da riheyra.

o meu an1ig-o, quer-me leuar consigo, P s~hor ey da riheyra.


LT uay

lJ uay o Ineu an1ado, quer-me lPvar de grado, e sahor ey da riheyra.

Joan Zorro,

11. 0

'ift3 C.

r.

358

En Lixhoa, sobre lo mar IJarquas nouas mandey Jayrar, ay, mha srnhor urlida!

Eu Lixhoa, s_uhre lo ler, harquas uouas n1andey fazer~ ay, mha senhor uelida!
Harqnas nouas Inandey laurar c} uo mar as mandey deyf.ar, ay mha senhor neJida ~ Barquas nouas mantley fazer r no mar as mandey 111eter, ay, mha senhor YPlida!
ldPnl, n!' ';;)-]C.

r.

XXI

El-rey de Purtugaltharquas mandou laYrare, o leuar nas harca~ sigo, rnha filha, o yoss' arnigo. El-rey porl.up[ u ]erse har([ll as 1nandou l'azPrr, e lcuar nas barca:-; sigo, 1nha filha, o noss' ainigo.
P 110

Barq uas tnandou la\' rare rnar a:-; tleitarc, ~ lruar nas barca:-; sig-o. 111ha fHha, o ,nss' a1nig-o.

359

Harquas In.uu.lou fazere e no n1ar as 1nctere, e leuar nas hareas sigo, ntha filha, o uo~:-) an1ig-o.
Iti e1n , n: 1 755 C. \'.

XXII

Pela ribeyra tio rrio eantando ia la dona-uirgo d'tnor: Veuhan nas harcas pelo rio a sabor.
Pela riheyra do alto eantando ia la dona-d 'algo d'an1or: \' euhan nas h arcaR pelo rio a sahor.
ldern,
11. 0

7fJ7

r.. \'.

XXIII
~lete

el-rey harquas no rio forte: quen amigo que DcuR lho amostre : al yay, maure, o de qu' cy goydade. el-rey harquas na Extrc1nadura: qtun a1nigo que neus lho aduga: alit vay, tnadrc, o de qu' ey soydadtl.
h.letn,
11. 0

~I e te

75R C. \'.

.HJU

\ \1 r

Jus' a lo n1ar c o ryo eu namorada yrr.y; hu el-rcy arrna [o] nauyo, Amorr~, conuoHro tn'yey. Jus' a lo 1nar e o alto eu nan1orada yrey ; hu el-rey anna o harco, A1nore~, conno:-~co n1'yrry. llu el-rey anna o nauyo Pu uarnorada yrey; pera leuarf tles] a uirgo, Amores, ronuosr.o tn'yrey. llu el-rey anua o larro Pu natnorada yrey; JH'ra lcuar(des] a d'algo, Amore~, ronuosrfJ Jn'yrey.

X\\"

PeJa riiH~ira do rio salido trehelhev, tnadrr, co11 1neu an1igo: an1or cy Injgo que non ouursse, fiz por amig' o que non fezPs~e!

Pela riJeira do rio lruatlo l.rrl,elhey, madre, ron n1eu amado: c.trnor cy migo qnP non ouuesse, tiz por cunig' o que non t'ezesse!
1Jt
1

lll.

u. 0 7()0 C. \".

;s tj 1
X X\' I

Bayletnos agora, por IJcus, ay uelidas, so aquestas auelaneyras frolidas, P quen fr. uelida co1no n()s, uelidas, se atnig-o a1nar sl aque~tas auelanryras frolida:' vcrrit haylar.
llayl~Ino~

ag-ora, por lleus, ay luadas., so aquestas aueJaneyras granadas, e tflH"ln fr Joada, con1o ns, loadas, se anligo amar, so a4ue~tas avelaneyras granadas. tllAJ"f ])aylr.
Juan Zurro, u. 0
7t~

I C.

r.

XX\'11

llizen pela teiTa, senhor, ca uos au1ey e de toda' las coytas a uossa 1nayor ey! e sempr' eu, namorado, ey a uiuer coytado ! Bizen pela terra, ca uos a1nei, senhor, t de toda' las coytas a uossa ey 1nayor ! c se1npr' eu, namorado, ey a uiurr coytado ! E de toda' las coitas a uo.ssa 1uayor ey, ~ non drmho a noyr e o dia peyor ey ! e sempr' eu, namorado, ey a uiner roytado!

362
E or toda' las coitas a uos5a ey mayor, e non dorn1yo a noyt' c o dia ey peyor!

e se1npr' eu namorado
ey a uiuer c?ytado.
Airas Paez, n. o fi91 C. \'.

XX VIII
Sedia-n1' eu na ermida <le San Simhon e rercaron-mh as ondas: que grandes son! eu atendend' o meu amigo, eu atendend' o meu a1nigo! Estaua na el"lnida, ant' o altar
n cercaron-n1h as ondas grandes do 1nar !

cu atendcnd' o n1eu a1nigo! eu at.endend' o nten an1igo!


E cP.rcaron-Inh as ondas: 4ue grandes son !

[e nen ey barqueiro, nen [ey] remador! eu atendcnd' o n1cu amigo ! Pn at~ndend' o n1cu an1igo!
E ccrcaron-mh as ondas grandes do 1nar

[.-] nen ey harqueyro [e] nen ssey rP1nar! eu atendcnd' o nteu amigo ! eu at.endcnd' o m~u amigo!

l E]

ucn cy harqucyro, ncn [ ey J rctnatlur, n morrerey, l'ren1osa, no mar xnayor! PU at.endeiHf o 1neu a1nigo ! eu alrudf\nd o tneu a1nigo !

(E] uen ey harqucyro Ie] ncn sey reinar c tnorrerey, frc1nosa_. no alto 1nar! cu atendrnd' o Inen atnip-o !
Pll

atentlend' o IIlPn arnig-o!

.\IPPntlinho,

11. 0

-'t:lH C. \'.

X\ I\

Aqui uej' CU, ~lh', O YOSSO an1igp, por que w)s baralhatles n1igo,

delgada.
Aqui yej' eu, til h', o que atnatle:-;, o por que us migo baralhade~_.

uelgada. quero- Ih eu ben,

O por que u():; haralhade~ n1igo


poi~ t~ uo~:-;' an1igo~

delgada.
Nu nu Fernandez Torn(ol, n.''
\X\
:!-i:~

C. \'.

(jue coyta arnanha cy a sofrer, por amar arnign e non o lH:\Pr!


n pousarey so lo auclaual

Que coyta tan1anha cy eudurar por amar arnigu' r non lhi falat! e pou ~art~y so ln auclana I.

Por anu1r atnign P non o Ut tr, nrn lh' ou~ar a coita que ei dizer! e pou~arry ~o lo auPiaual.
1

,,.,.
Por a1nar a1nigu' e non Jhi fala1, nen lh' ousar a coita que ci 1nostrar! e pousarey so lo auelanal. Nen Jh' ousar a eoita que ri tlizer e non n1i dan ~eus a1norr.s leu~r! e pousarey so lo auelanal. Nen-lh' -ousar a coita qne ei n1ostrar. e non~rni dan :_;;eu~ a1nores uagar! e pusarey so lo m1elanal.
11 lt:-111,0
')l.r,

11.

"'-

t' \T

~X

XI

Lcuad', a1nigo, que dormides as Inanha~ t'rias, toda' las aues do mundo d'!mor dizian: ..4~ Ieda mh-and' eu. Leuad' ' ami l':l ' nu e tlor1nide' las frias manhas ' oo ~ toda' las aues do mundo d'an1or cantauan: Ieda mh-and' eu.
tio

Toda' Ias aues uo Inundo d'arnor tlizian : n1eu a1nor e do uo~s' en mPnt' auyau:. Ieda mh-aud' f'n.

Toda' las aues tlo Iuundo tl'amor cantanan, tio n1eu amor e do uoss' y eu1ncaufanan : Ieda Inh-and' PU.
Bo 1neu a1nor e do uoss' eu tneut' auyau ; us lhi tolhestes os ramos Pll qur sijan1 :
Ieda mh-aud' eu.

~~

Jneu atnur e do uoss y entneutayan; Jhi tolhestes os ran1os en que ponsauan: lt"\da n1h-and' eu.
.A~

~s

lhi tolhestes os ra1nos eu f[UC sijatn lhis secastes as foutes cn quP hcuifln: Ieda n1h- and' cu.

lhi tolhestes os ra1nos en que pousauan lhis secastes as fontes hu sp lauhauan: Ieda Inh-and' cu. Nuno Fernandez Torueol.
11.1')

2,'t2 C. \.

XXX li
\"y eu, 1nha Inatlr, andar as harca~ eno 1nar,
P

tnoyro-tne d'a1nor!

Foy eu, rnadre, Ycer

as hareas eno ler, c tnoyro-Jne d'atnur!


As barcas cno Jll(tl'. e foi-las ag-uardar, e Jno~To-Ine d';unur!
.\s barca~ t~no ler~
f' foi-la~

t'

at.euder, tnoyro-n1c ti'a1nor!

E foi-la~ aguardar, e nou o pud' aehar, c n1oyro-tnc d'a1nor!

E foi-las atender, c non o pudi ueer, c moyro-Ine d'an1or!


E uon o achey hr, [o} que por 1neu n1al ui, _e tnoyro-Ine d'atnor!

[ ~~ non o achey l o que ui por meu Inal: c moyro-1ne d'an1or ! ]


I l1cIn) n. o ') (', "' 1.

c. ,. .

XXXIII
\

San Cretneuro do Vai, -/se tni dei uou uingar) non dorn1irey.
~au

Crctneno senhor, se uingada non for, non donnirey.


[Se..' uli dei HoH uingar, do fals' e desleal, uon donnirey.] Se uing-aua uon fpr do falss' c ttaedor, non donnirey.

lth'Hl,
. r

11.

HO(j

C. \".

~J67

I
l'

tl"' J- ~

XXXIV

Estaua-n1' en San Cletneno, hu fra fazer oraon, c disse-mh o mandadcyro que mi prougue de cora.on: <<agora urrr 'qui uoss' amigo. n Estava-tn' en San Clemeno, h u fora candeas queimar, e disse-mh o mandadeyro : ((fren1osa de Lon semelhar, agora uerr 'qui uoss' amigo. EstaYa-m' en San Cletneno, hu fora ora.on fazer, c disse-tnh o Inandadeyro : (( fremosa de bon parecer, agora uerr 'qui uoss' antigo. E disse-tnh o tnandadeyro : fremosa de hon sen1elhar )l, por que uyu que Ini prazia, . ar comeou-tne a falar: <(agora u~rr 'qui uoss' a1nigu. n E dissc-tnh o n1anuaueyro : fretnosa de lon parccen> ; por que uyu que Ini prazia, ar conteou-Ine a dizer: agora ucrr 'qui uos~' antigo. n
1~

disse-tnh o Inandadeyro que Illi prou~ue de l'Ora.ou;

por que uyu 1ue mi prazia, ar disse-tn' outra uez enton: <<agora uert 'qui uoss' anligu.))
ltlenl.
11. 0

808 C.

r.

. XXXV
J

'

Av ceruas 1 do tnonlc, ui u-nos pregunta r : f<;y-ss' o Incu an1igu' e, se al tardar, qtu~ rarey, uelidas?
Ai, eeruas 1 do niunlc) uin-uu -lo dizer: foy-ss' o n1eu an1igu' e querria saber que farey, Yclidas ?

Pero

~lrugo:

n. 0 i!J:? C.

r.

Et~as uenles crua~ ui autla' las cerna~, Jneu atnigo.

Euos uenJes prados ui os ceruos hranos,

tneu

Hni~Jo.

E c.on sahor d'elas

lauey tnhas
' (; en.'os dit o texto.

gatct'la~,

HlCU a1nigo.

E cou sahor delo~ lauey 1ncus cahelos, n1cu amigo.


llcs que os lauey, d'ouro los liey, Incu a1nigo.
nes que las lauara, d'ouro las lira.
IHCU atniP"O.

D'ouro los liey e uos asperey, n1eu ainig-o.


D'ouro las liara e uos asperara, 1nen an1igo.
Idp rn, n. o i
~t ~

I~.'J..

0-u. H1t)_

X .\. X \' Jl

r:

[Lruou-ss a luu.ana]. leuou-s' a uelida, uay lauar cahrlos na fontana fria:


.leua dos
dn~

amore~.

ainorfls Ieda.

[Leuou-ss' a uelida]. IP.You-ss a lourana, uay lauar cahelo~


na fria fontaua:
Ieda
do~ an1ort)~.

tio~ mnnre~ l~da.

Vay lauar cabelos na fontana fria . passa seu amigo que lhi hen queria: Ieda dos amores, dos amores leda. Vay lauar cabelos na fria foutana , passa seu ainigo que muyl.o a ama: leda dos a.1nores, dos a1nores Jca, Passa seu amigo que lhi hen queria ; o cerno do n1ontc a augua uoluia : leda dos amoras, dos amores leda. [Passa seu :1111ig-o que mll)'lo a a1na ; tlo Inontc o ceruo volvia a augua: Jeda dos a1nores, tlos ~unores Ieda.]
ldenl,
ll. 0 79:~

C. V.

XX\\'JII

Fostes, filha, eno I>aylar c ronpcstcs hi o J,rial : poy'-lo cerno y uen. esta fonte segui de-a heu. poi'-Jo ('Pruo y uen.

:J 71

Fostes, filha, cno luyr c ro1npcstes hi o ucslir : poy-lo eeruo hy Yen, esta fonte seguide-a hen, poi' -lo cerno y uen.
E lTOinpestc~ hi o hrial que fezcstes a n1eu pP~ar : poy' -lo ceruo y uen, esta fonte segui de-a hPn, pof-lo reruo y uen.

E rrompestes hi o ucstir que fezeste a pesar min : poy' -lo ceruo hy vcn, esta fonte seguide-a heu, poy'-lo ceruo y ven.

Idem. n. 0

7~()

C. V.

XXXI X
Hogo-t', Atnor, queyras tnig-o 1norar tod' est.e temp', en quanto uay andar a C.rauada n1eu .unigo.
Hugo L', Atnor, queyras n1igo se e r

tod este tetnp , en quanto uay uiuer a Granada nteu a1nigo.


Tud' este lemp', eu quanto uay anllar, Iida r con n1ouros e n1nyl.o~ 1nat.ar

t~n1nada JHPU

mnigu.

Tod' este lPnlp , PH quanto uay uiuer, lidar cou 1nouros e 1nnitos prPnt.ler a tiranada Ineu amigo.
Hui Marlinz do
Ca~al, ll.n

7{;f) C.

r.

,) I 4

XL
As frores do meu amigo hriosas uan no nauio ! E uan -ss[ e] as frores d'aqui hen con meu~ amores!. Idas son as frores d 'aqui h eh ron meus amores ! As frorrs do meu a1nadcl hriosas uan rno barco! E uan-s~[ e] as frores d'aqui hen ron meus amores! I das son as frores d'aqu lten con meus amoreH! Briosas uan no nauio, pera chegar ao ferido. E uan-ss[ e] as r~ores d'aqui hen con meus amores! Idas son as frores tl'aqui hen con meus amorrs! Briosas uan eno ],arco: pera chegar ao ffossado. E uan-ss[ e] as frores d'aqui hen eon meus atnore~! Idas son as frore~ ti 'aqui hrn rnn meus :Hnores! Pera cheg-a r ao ferido. ~cruir mi, corpo uelido. E van-ss[ c J as frorcs traqni hrn con meus an1orPs! Idas son as fr(nes tl'aqui lteu ron InPus ainorcs!

., .... ,
d

I ',

Pera eheg-ar ao fossado, seruir tni, corpo loado. E uan-ss[ e] as frores

d'aqui ben con Ineus antores! Idas sou as frores d 'a, tu i hrn cou Iueus atnores !
Pai tlulltez Chariuho,- 11. o i OI C. \".

XLI

Ay, ~antiag-o, padron saLjdo, uos tnl.-auug-aurs o tneu antigo! ~obre tnar ucn quen frores tr atnor Leu ! )fyrarey, Inaclre, as torres de Gcen ! Ay, Santiago, padron prouado, Yos tnh-adugades o tneu an1ado ! Sobre n1ar uen quen frores dan1or ten ! Myrarey,. 1nadre, as torres de Geen !
ldetn, n. 0
-12~)

G.

r.

\ 1.11

llon dya ui antigo, poys seu ntandacl' ey


lou~~ana.

nti~o.,

Uun dia ui an1ado, poys tnigu' cy seu n1andado, Iourana. Puys seu ntandau ey tnir::u, rogu' eu a Deus e di~o, lourana.

.J I -1

.,-.,

Poys 111igu' ey seu tnandado, rog-u' eu a Deus de grado,

louana. Hugu' eu a Deus e digo, por aquel meu an1igo, louana. [ Hog-u eu a Deus di' grado por aquel natnorado, lou.ana.]
Por aquel tneu an1ig-o que o neia co1nigo, louana. Por aquel uan1orado, quf' fosse i chegado,
lou~~ana.

El-rei ll.

lh~11is, 11.

lf)8 C.

r.

\Lili

Nun chegou, n1adr', o nten anlig-n, P oi' t'Sl o prazo saydo : ay, madre. n1oyro d'a1nor! Non r h cp-ou, lll:H.lr', o nten a1uado, e oi' est o prazo passado : ay, Inadrc, nH>yro d'an1or! g oi' csl o prazo saido ; por que BlCil tiu o desn1enLido, ay, 1nadrr, nu>yro tl'amor!

., I .,

-~

I.

E oi' est o prazo passado : por que 1ncntiu o periuradu, ay, rnadre, tno~To d'anHn! Por que Incutiu o destneulido, pesa-tni, poys per si { falido : ay, tnadre, n1oyro <.l'atnor! Por que tnentiu o periurado, pesa-tni, poys tnentiu de g-rado: ay, tnatltc, 1noyro ti' an1or ! ldcnl,
ll. 0

J f)!)

c r.

X L I\'

Atnad e tneu an1igo. ualha lleus! utde-la frol do pinho e ~uisatle tfantlar!
.\ n1igu P 1neu llnadn. ualha Deus ! li f'de-la frol do ralHO t~ f!uisadc d 'anelar !
\" cdt'- la frol do pinho, ualha BL'us ! selad o bayozinho r. ~uisadP d'andar.

r e de-la

frui do ranto,

ualha Deu~! selad o hei caualo r ~uisatle tl'anda r.

:; I

ti

Sclatl' o JJayozinho, ualha Deus! treyde-uos, ay arnigo, e guisade d'audar. [Selad' o lJel caualo, ualha Deus ! lreyde-YOS, ay arnado, e guisade d'andar.] ldcnl,
Jl. 0

J7:J

c. r.

XLV
Pera ueer n1eu arnigo, que talhou preito curnigo, al uou, Inadrc. Pera ueer meu amado, que mig' preylu talhado, al uou, rnadre. (Juc talhou preylo corni~o ; por esto que nos dig-o: al unu) 1nadrc. (jue Ini~ pn'ylu talhado ; por esto que uos falo : al You, rna<.lre.

c~

Leuanlou-s' a tulida, lcuantou -ss' [a] alva, e uay lauar cmnisas _ eno alto: u~y-las lauar alua. l.euautou-ss a lourana, IeY an t.o u-ss' [a] a1ua, ("' uay lauar delgadas rno alto: uay-las lauar alua.

[E] vay lauar canlisas;


Jcvantou-ss' [a] alua; o uento lh as desuia eno alto : uay-las lauar alua.
~-{'

E vay lauar delgauas; . leuantou-ss' [a] alua; o uento lh'as leuaun e no alto: uay-las lauar alua.
O uento lh'as desuia. 1cuau t.ou-ss [a] alua : 111eteu-ss' alua eu1 hira eno alto : uay-Jas lanar alua.

O urntu Jh'a~ Jeuaua, Jruant.ou-s~' [a] alua;

tueteu-ss' alua en sanha . eno alto: ?tC uay-las lauar alua. '. o

rdeIJ) '

n . o J 72

c. \' .

"(/

().,'

XLVII
Mha rnadre uelida,

uou-1n' a la haylia do atnor.


~lha

tnadre loada,

you-In' a la haylada
do

a1nor.

rou-tn' a la haylia

que fazen en uila do amor. [Vou-1n' a la IJay.lada que fazen rn casa do antor.l
tJue fazen eu uila do que eu hen queri:1, do a1nor.

(_)uc fazen en casa. do que eu Jnuyl.' antaua do a1nor.

Hu que eu hen queria;


ehantar-In' an garrida do muor,

llo f(lH' eu tnuyt' atnaua ; chantar-In an prriurada do atnor.


ldt'lll,
ll.
0

195 C, \".

Bizia ay, cont' ay,

la f'retnosinha : Dtus, ual ! estou d'a1nor ferida!


Deus ual!

Dizia la hcn talhada: ay. Bcu~, ual! etnn' estou d'atuor ruytada! ay., D:'us, ual !

Co111 estou trarnor t'trida! ay, BPus, uni! Jton Ycn o ([Uf' hen JUria ! ay, Bcus. ua I !
Co1n' Pslou d 'an1or tnytadrt! ay, Hcus ual !

noH Yen o ([liC tnuyl' atnaua! ay, Hcu~, ual!


ll. Afl"o11 ~o
~a twhe7..

11."

:~tiS

C. \..

\LI\

\"ayatllos, innaua, uayatnos donnir [en] nas rrihas do lag-o hu eu antlar uy a las aue~ u1eu atnigo.

\' aiatnos, hinnaua, uaiatnos folgar. [eu] nas t7rihas do lago hu eu ui anllar a las aucs tneu amigo.
En nas rriiJas do lago hu eu autlar u1, seu arco na 1nano as aues ferir. a las aues tneu amip-o.

En.uas rrihas do lag-o hu cu ui andar, seu arco na tnano a las auPs tirar, a las a IH'S Ineu antigo.
~cu an~o

na 1nano as aucs ferir, a Jas que cantavan Jcixa'--las guarir, a las aues nu~u a1nigo.

Seu arco na 1nano a las aues tirar; a las que cantavau non nas quer Inalar, a Jas aues tnru a1nigo.
Fertl(UH.l"

Esquio,

11."

UU2 C. \.

'''' I

IV- Cantigas d'escarneo e maldizer

Quen oi' ouues:;e ~nlisur e prH]r~~c, [e] hun cantar frzessc a quen Inh-ora eu sey c lhi di~stsse e, poys pouco ualucsse, non drsse ren qur non trouxessP leir en ras del-rry.
Ca, poys, onrrado non {, ncn ~Taado, doado faz Ieyto dourado dep~ ssi trager e trn poupado quant' , c ncf gre ]gado pecado

o tracr' cnaanado ' n ~ que lh o faz fazer.


Ca nunca cl de

aucr deu rcll, csto sey eu hrn, que lh esteurssc hcn: denlll Ih o deu, poys JtH' lhi prol non ten; rnuyt.o lh' { g-reu, quando lh' o pecr alg-ucn.
~:-;eu

E manl.cnante perd' o routenentf' uerdadeirattleil t.c c vay-ss' ascondtr f~ faz-s~r LlLH'Illt\ e uosso n1al non sente, e fuj' ant' a g-ente poJa 11011 urt\r.

n.

Lopo Lias,

11. 11 ~tG3

c. ,..

t Acomranha esta canti~a a seguinte glosa: F.'ste c ..1nt ..1r fe; en sou d'rm descor e Je;e-o a zm inf..uzon de Castll~1 que tragia leito dourado e er ..l mui rico e guis . n' . l-se m . 1l

e era muit' escasso.

li

Hun porteiro en cas del-rey, que me conhoce, onde quer que n1e ueia, logo Ine fer ou me diz : u non YOS tolherey; sempre por us esto farry, r ada qur 111' ouuerdes rnesterH. Diz-m' el, por que xi 1ni quer leH: u queredes con1 el-rey falar~ e non vos leixarey entrar, como quer que n1' auenha rn; se vos prornet' algua ren non uo'lo farey recadar.
Des qu' C:isa guerra comeou

per que seruistes a'J rey hy, non \Tos terran a por L' assy, co1n' ao que ora cheg-ou ; pero rr1h-o el-rey non rnandou, non enlraredes iit oi' y)).
Cil Perez, condt), n . ., 3fl C. B.

111

Quyte-n1h a 1ni 111en


P

~euhor

dC)-1n' un ]wn fiador por Htha soldada, hirey eu, sf PI for, na rauaJgatla.

B-rnh o que por el perdy e hun hon penhor aqui por Inha soltlada, e hirey eu, se el for hy, na caualgada. Sospeyta -In' el e f~l eu. rnays entregue-ln' uu iudeu por n1ha soldada, e, sse el for, hircy eu na raualgada.

E, sse nonJ ficar-In ey eu na mha pousada.


ldetnJ n. o :H)5 C. B.

Foy hun dia Lopo jogral a cas d'un infanon cantar e Jnandou-lh[ e] ele por dou dar tres couces na t:l t'l o-aroautaJ P fuy-lh' esra~s', a Ineu LuydarJ se:,.n1ntln como el ranta. Escasso foy o infanon en s~eus couces partir entou, ca non deu a Lop[o] ruton tnays de tres e Jna garg-anta, e 1uays ntere( o iograron, segundo ro1no el ranfa.

~larlin ~oarez,

n:

~r,

t C. \ .

v
.Johan Fernandez, u mund' toruadu c, de pran, cuydarnos que quer fijr: uP-_emu'l' enperador Jeyantado contra Roma e t.arlaros uilr, c ar ueemos aqui dou pedir .Johan Fernandez, o 1nouro cruzado.
E ssemprc eslo foy profetizado

par dez c cinquo sinaes da ffin, scer o rnurHl', assy como , 1nizrrado e ar tornar-s' o 1nouro pelegrin : Johan Fernandez, creed' est' a nlin <tue so o1ne hen leterado. E, sse non fuss' o Antechristo nado, non auerria esto que auen, nen fiaua o senhor no matado, nen o mal ado eno senhor rrn. uen ar hiria a .lherusal en1, Johan Fernandez, [o] non hautizailo . .Joan
~oarez

Coelho, n. o llH :l C. V.

,Joham f~aria tal sP. foy Joar P cnfing-er que daua ~as das (' fJUC trohaua por oonas JllU lttias, .- oi rnd' o lllf'iriuho qur-ixar c oizcr que far, se Jlcus quiser. qup non trol1c qtH'Il trohar non deuer por rica:-; donas llPil por infanas.

E oi noutro dia Pll queixar hrlas rotcifa_;; ,, outras rocha:-; t\ o fllPirinhu lhi~ di~~~: cc Varas, non uos queixetls, .ea, ssc cu lnr11ar, f'IJ uos farey qut' 1H'11 hun lrohador uon troht t'll talho, se flUll do ttual for. llt'IJ ar troiH' por 1nays alias pes"'~s;

Ca JllaJtda '1-rey, por tllt' eu dc~pito, f(llt' t roht'H o~ Hle Ihorl's l rohadorc~ polas 1nay~ alt-as donas c n1clhon:~~, t' teu-fo] assy por razon con proueito: {' {) roltyf(' qun ror lroltador lrolte, tnay~ chatn' a rulcyl'a senhor, t' audar;tn os }H'('ylo:-; ton dt\reylo.
E o uilo 'I"'' lrol I

iU('r;t

lruhar souher, ('h a t n e senhor s s a til oJl H' r, cada hfu o st'll dercito.
tpll'

ltlt'JH. 11.'' IO~

C.\'.

Ho11 E~ll'Y ;_uu diz que d esa1nor ;, eon el--ny, e sey t'll t'a Inenl i. ca HU11l'a uiu prazer, poys f(,j aqui o Cundt~_, uen ucen1, lllt'nlt el i for, <'. per qllitHI' t'll dl' Sil f'azt'nda ~C'y, por t}tH~ Holl un11 ao nyno cl-r('y, 11 o 11 tH' t' r ou :-i a o11 d '. a i a s a ho r.

Cou arle diz qw~ non quer a '1-n:rr ltcn, e a ser eu tl' e1 c a i nun uecr nunca prazer, St'"' <' Conde rl'ynar, t'il hen qui t' lll' UCer llU lha l'l'Jl

386

llon Esteuan, ond' aia gram prazer! d'est' i cl hen quite de ueer, mcntr' o Cond' assy ouuf'r Santarcu. Por que uos diz el que quer a '1-rcy 1nal? ca ren non uee, assi Deus mi pertlon, que el 1nays ante eno seu roraon nen ueer nuuca, e direy-uos al : poys que ss' agora o reyno partiu, prazer poys nunca dou Esteyan uyu. nen ueer iarnays eu Portugal!

Airas Perez \'uitiron, n. o 108D .C. V. y li J Hun infanon nth- conuidado que seia seu iantar loado pOl' mi, mays non no ei guy='ado e direy-uos por que nth-auen, ca i des antan' cy iurado que nunca diga de mal 1Jen. Diss' el: poy' lo iantar foy dado, load' este iantar onrrado : dix' eu : <<faria-o de grado, mais iurei antan' en Jaen, na oste, quando fuy cruzado, f)Ue nunca diga de mal betn. Nunes, n. o 425 C. B.

IX
Ben uyu uoua i\laria
Lcue que non trag-ia

rrn na rnha esn1olleyra.

3H7
fJuantlo tnc dcustaua, hen uyu ca non andaua ren na tnlw estnolleyra .
.Joau \"asquez, n.') 2U C. B.

Pre~ntntad un ri c utne, ntui rico, que Inal co1ne, por que o faz.

EI de fan1' e de sedt

n1ata hon1 e hen; sahede por que o faz.


Mal con1 e faz netuiga; dizedc-lhi 'llle diga por que o faz.

Uui Paez de Hihcla, n." Jn't6 C.

r.

XI

llun ric onu_ que uj' eu sey, <Jttt na guerra non foy aqui, ucn Inuy sanhud' e diz as::;y, COI110 IIOS anora ditry: e .. diz qur t.en terra qual pediu, n1ay~, por que a nunca sPruyu, tnuy grant querela cl'el-rcy.
El uo, s:;e Deus n1i pcr<.lou,

des que uyu que era paz: hen lhi uenha, ssc ben faz,
prro tnosl.ra el tal razon:

388

diz que ten terra qual pediu, mays, por que a nunca seruiu contr Pl-rcy anda n1uy fclou. Peru na guerra nuu fez IJen, nen ma], que uon quis hy ui ir. con coita d'el-rey nou seruir, pero HJosf.ra el hua reu : diz que ten terra qual pediu. 1nays_, porque a nunca seruiu, a '1-rey qurr Bllli g-ratn 1nal por Sanhudo ueu t:onlr' el- rey ift, ra. hu foy 1nester, non chegou e. tnais de n1il UPzes jurou Jue da terra non sair :
diz que teu t.crra qual pedi_u,

Pll.

tnais, por que a uunea se ruiu, a '1-rcy qu cr 111 ui gTfllll n1al por en.
Prro
Uarro~o, 11.
11

IO!,'t

c. r.

XI I
Chq!oll (tcjlli dou foalll

ui'o JHui hcu g-uysatln. pero uon ul'o e11o rnayo, por non rhegar endoado, dcinos-lhi us ha 1naya la~ que l'azeu1os no tnayu.
Per ha f-~,
htH ~.atysado

thcguu aq uj dou foan,

pero JHHI ufio Pno 1nayo, 1nays, por nou chegar eu no,
detnos-lhi 11s hua Jnaya

das

fltll' fazn1110S 110

Jnayo.

Por que ueo I Hu gui~ado. con tenda e con rrposlf', pero non UPO f'llO Inayo nen uco a pin I C(:os lf~, cleinos-lhi H~ ha 1naya da~ qnr 1zrlllO~ no 1na~ o.

Pois traz reposlL' e hmda en qut' ssc trnh[ a 1a uiro,


pel'O llOil UCO ruo Inayu, lnen prestou nenhun seruio, clen1o~-lhi n,,s hua n1aya] da~ que faze1nos un tnayo.

ldtln,

1t.tl

to:.:, c. r.
XIH

Don fuo que eu sey


qut~

pre~~o

_de liuu,

Yedes que fez ena guerra

(Ll'aquesto so rerto): sol que uyu os genelc~, come hoy quo frr lauo, saeud iu-ss' e n) uohH~u-sst', alou rah c foy sa yya a Portugal.
Bon l'oo ({Ue eu sey que prcro de ligeyro, yrt.lcs que fez ena guerra

(tl'aqursto son ucrdadryro): sol qne uyn o~ genetc~, co1ne bezerro tenrrcyro, sactuliu -ss e rcun lu eu -~sP, alou rab' e fuy sa yya a Portugal.

:l90

Don foo que eu sey que prez de liueldade vedes que frz ena guerra (sahedr-o por nerdadr'): sol que uyu os genctes, rome can que sal de gradr, sacudiu-ss' e revolveu-sse, alou ralt'_ o fny sa vya a Portugal ! D. Atronso ~let~ndez, dP Beest.ciros, u. o 't :u C. B. XIV Pcro rne us, donzela. 1nal qurre<.le~, por que uos amo, conselhar-uos-ey qur, poys us uos entoucar non saledes, que raacles quanto uos eu direy: hnseade qtH'n nos entouque Inelhor e uos correia polo meu a1nor as fpyluras e o cs que aucdrs.
E, se tsl.o rezrrdes, aueredes,

assy Ini ualha a n1in Noslro Senhor, lJon parc'cer e hon talh\ e seredes fremo~ a I nu yt' e <.le 1Ja coo r; se, cada que essa toura torcerse, log-' unuerdPs quen uos COITf'g-Pr a~ I'Pylura~, n1ui ],cn pareccredrs.
:\y, n1ha ~wnhor, por Heus ('11 que rrrcdf's,

poys gue por ai non uos ou~o rogar, poys se11pr' a louca Inal posta l.ragrdf'S, crrcdr-Ini do que 11os consrlhar:

3nt

cn uez de uu '-la CtHTPger alguen, rorrcga-uo'-las feyluras rnui hrn r o falat, P, se nem, uon falctlt~.
PPrn fi areia, Burgals, n. u

nst C. V.

XV
Hoy Qucymado morreu cou a1nor en sru~ cantares, par Sancta ~faria, por hua dona que grau heu queria. c, por se meter por 1nays trobador, porque Ih' t'la non quis[ oJ hen fazer. feze-ss' el en seus cantares morrer. 111ays rcsurgiu dfpoys ao tercer dia!
Esto fez cl por ha ssa senhor que quer gram hen, c mays yus cu diria: por que ruyda que faz i Inaestria, enos cantares que fez ssahor de ll10rrer hy e desy u'ar uiuer; esto faz cl que x'o pode fazer, Inay~ ou tr' omen per ren nun [n]o faria.

E non i de sa Btorte pauor. scnon ssa Jnorte mays la te1neria, 1nays sabe hen, per ssa sabedoria, que uiner, des quando Inorto for, e faz-[s'] en sseu cantar n1ort.e prender, tlcsy ar uiue: uedes que poder que lhi Deu~ dPu, 1nays que non ruydaria.

E, s~e nli Deus a min desse poder, qual oi' rl , poys rnorrer. de uiucr, ta Inays 1nortc nunca tcnH'ria.

:i~'';!,

Sedia-xi flon ne] pelh. eu ua sa Inai~on 'lue rha1nau Longos, oliLl' eles todos ~on; per porta lh 'entra 1\lartin Lle Farazo11, Pscud' a rolo en que Sl'U' un capon, 'tne foi ic't poleir[o] cn ou~ra sazou, cavai' agudo que se1nelha forou. en cin1a ll'el un ueJho seltgou sen estrihcairas e con rot.o hanlnH ; nen porta loriga, nen porta lorigon, nen geolhr.iras quaes de ferro sun, tnais trax pcrponto roto srn algodun e coberturas d 'un uelho zarcJhou, lana de pinh' c de htagaJ o pend~n1, t' chapei de ferro, que xi lhi 1nui n1al pon, c sohraad' un uclho espadarron, ruitel' a cachas, cintas sen farrilhon, duas esporas destras, ca seslras non sou, rna,a de fusto que lhi pende do arou. A don Uelpelho lllOtH~u ,sta razon: H:\i, rnen senhot, assi Deus uos prrd,,u, u .Joan Aranha, o uosso cou1panhon '~ nosso alfcrez que uns len o pendou? Se .{~ aqui, saia cl'esta n1aison, ca i os outros touos cn Rasto sou)).
Eoi!

Estas oras chega .Joan de Froian,

caya]o ueH1o, caurr' r alazan, sinaes porta cno ar.on d'auau, campo uf'rdc u iuquirru (?) ran, r.no escud' at.aes Jh' acharan, erra1ne, rint.[ a] e calas de Hoau; ~a raladura RPmP]h' a d'un saian.

,) ~f ,)

Ante don IJelpelho st uai a parclhau e diz: ((Senhor, non ualredcs un pau, se os que sou en Ba~lo ~e xi vos as~i nau; Inais id a el cs, r a xe uos non iran; arha-los-edes [e J escarn1entaran; uingad' a casa eu que uos mesa dau; que digan todos quanto~ ps us uerrau ({llC tal roHstlho dP.u .loau d Froian). Eoi!
1

Eslo pr-r dilo, rhtp-ou Pfro FttTeira, cavalo hranco, uerinclho na pcteira, tsctul' a colo, que foi .l'U.a n1as~eira t~ lana torta tl'un ra1no de cerdeira, capelo ue ferro, o anasal na t.rinrhrra e fnrad' en ciina da Inoleira: trax graudc osa c lia golheira, c~treheirantlo uai de mui gran Inant~ira, o achou ITelpelho e~tand' eu lia eira, t~ diz: Aqui 'st ades, ue llto de Inal eira ~ uenha Parhacho e [o] uono [de] Cahrrira, pera dar a 1nin a deanteira, ('a j uos tarda essa gente da Beira. o n1oordo1n' e o sohrinho de Cheira, e ~lren Sapo e dou ~lartiu de )lcira, t Lopo Gato, esse filho da freira, qne non ant[ r]e ns Inelhor lana pouleirau.
H. Afonso Lopllz, dP B:tian, n: t 080

c. r.

t Acompanha esta cantiga a seguinte glosa: Aqui se mea a gesta, que fer don Afonso Loper ~1 don 1\lct.ndo e seus uassalos, de ma/di;er.

X\' I I

Tant' Melyon pecador e tant' fazedor d c tnal e tant' hun hon1' infernal que eu so hen sal,cdor, quanto o mais posso sep 1', que nunca poder veer a farc llc Nostro Senhor. Tantos son os peea(los seu~ e tan1 n1uyt' de n1al talan que eu so ecrto, de pran quant' aquesf (\ amigos 1neus, que, por quanto n1al c1n el , que i Inays nunca vrer , en nrnhun ten1p a faz de Deus.
El fez sen1pre 1nal c euydou e i 1nays nunca fezo hen, l e J eu so certo por eu tl'cl, que se1npre cu 1nal andou, que nunea i, poys assy P:, pode ueer, per ha f, a face do que no~ eotnprou.

ldP.In, n. 0 i 07 C. C. B.
~

X\'111

.loharn Bol' anda 1nal desharatatln e anda lrist' e faz 1nuyt' aguisado. ca perdeu quant' auya gnaanhado e o que lhi leixou a 1nadre sua, [ca] hun rapaz, qur era _seu criado. lfuou-lh' o roin t") leixon-lh' a n1ua.

Se el a tnua quises:-;e Jruar a Joham Bol' e o ro~in leixar, no1n lhi pr~ara t.ant.', a 1nru c.uydar, nen1 ar srtnelhara cou~a lan1 c1ua, 1nays o rapax, por lhi faz r r pe~ar, Jcyou-lh' o roin r lcixou-lh' a tnua. Aquel rapaz que lho rorin leu ou,
se lhi

lenass' a 1nna que lhi

ficou

a .fohanl flo)o, COITIO SSC queixou, non ssc queixar', audantlo pela rua, n1 ays o rapaz, por mal que Jhi eu ydou lfluou-lh' o roin e lei.x:on-lh' a n1ua.

V- Sirventeses

A h~aldaJr ele Bezerra pela Beira Jlltlito anda, hen t'~ JUC a u~~slta ueudautns, pois que uo-1 o papa n1anda.
~ou

Leu

~utyro

BczetTa

(jUe t.ort'

t ucuder Monsanto,

ca Jiz que nunca lleus di:-;se a San Pedro 1navs de tanto: quen 1-u lPga res . t'~, tPr ra trit liyaft~;-n, in relo; -1 por cn (liz que non l.orlu ele ucntler hom' o ra~telo.

Por eu diz que non fez torto o que uendeu \larialua, (:a lhe lliss' o arccJ,ispo hun uesso per que s~f' saiu a: estale {(YJ'les i n bel! o
t'l P'U[JIIalc tu 111 se;pcnftl;

por en diz que non torto quen faz traion e tnente.

l E] o que uentleu Leirea tnuyto tcn que fpz dPreylo, ca ffez mandado llo papa e conffinnou-lh'o esleyt.o: supl~r isi'ud capud utelull ,~t super istn 1HNt rapa dad' o rastcl' ao rondP, poys uo' -lo 1nanua o papa.
1

Cf. Evangelho de S. 1\lateus, xvr, 19.

:~H7

[E] o que uendeu Faria. por nntiir seus pecados. ~c Jnays teYessc, 1nays daria, c tlisseron dnu~ prelados:
lu auft'JII t!nJIIJli' rlhnitlt' ra~aqn~J tJ ue ssc coufuntl.;

hen cstnoJlou en ssa. Yida '[llf'll tlcu ~alllflrCJJ r-to t:oud~. ( lll'erereu ~lart.in Uiaz aa Cruz que os confond CoYilha, e Pero lliaz ~ortelha, P di:;~ o ennd:
cc~tfuplunt tlCCijJal is I da 1nu do Padre ~auto;

tliz Fcrnan lliaz: ((h eu

111 n~l,

por que oferi Moll:o:;alllon.

ofcreeeu Trancoso ao eonde Hoy Bezerro ; falou enton dou Soeyro, por sacar seu filho (ferro:
11on ]JOfest filius IIli'"-" (an~n

lEJ

siun

)Htln suo 'f"idrfll.lliH; ~aluos sou o~ lraetlore~, poys ben ysupado~ fit'fllll.

0 flllt~ of'(~I"Ct't'U ~intra

SOflllt JUtlt'JIIIS {(('11ft; ..

f '/. onH hou caualt i r o. n tls~c-lhi o le~ado lo;.( un uessu do ~alfeyro: . . ...
)

t Parece haver aqui referencia ao dito de Cristo, falando lo que renunciar os bens terrenos, centuplum ,tccipict ct 1 vitam aele~nam possidebit, S. ~lat. x1x. 28. 2 Diz o salmo cx1x: S LlgittLU! potentis acutae, c um car)onbus desof,ttoriis, falando da lngua dolosa.

e fuy hy ben acordado : Inelhor de seer traedor ca morrer escotnungado.


(Juand' o COIHl' ao castelo

la]chegou de Celorico, Pachequ' enton o cuytelo tirou e disse-lh' huu lJispo ?Hilc yladinJH in 'uagina ' con el non nos cnpeescas: diz Pacheco ccalhur, conde poed' hu uos digam crescas (?)_n. Maldisse don Ayras ~oga a hiia uelha noutro dia; c disse-lhi Pero Soarez hu uesso de clerezia non 'ltelula bun a!Ticon scandi cunf'usio {if'o non foi Soeyro Bezerra alcaide de Celorico.
SaJ uos sou os traedores

quantos os castelos deron, Jnostraron-lhis en escrito rque foi hon o que fezeron] su J>er iyornt ctrnt u Jll f'l d uJdical is upu11 : (?) saluo quen trac castelo a prl'ylo que o yspen . .\iras Perez
I 2

r uiliron,

11."

I O~H C. Y.

Cf. Evangelho de S. Joo xvm, 1 1. Acompanha esta stira a seguinte rubrica: esta outra cantiga de mal-di:rer dos que deron os castelos, como non devi~.1n, a 'l-rei don A.ffouso.

li

)leu seuhor arcebispo,


and' eu cscotnungadn,

por que fiz lealdade; enfranou-tuh o pecado! sultade-1n', ay senhor,

e jurarey, mandado,
que sei a traedor.

Se trairon fl'ezesse, nunca uo' -la diria, Inais, pois fiz lealdade, vel por Santa Maria,
soltade-m' ay senhor,

e jurarey, 1nandado, que sei a traedor. Per n1ha malauentura tiu' hn castel' eu Sou8a e dey-o a seu dono; teu h o que fiz gran cousa:
~oltade-m',

ay senhor,

e j urarey, n1andado, que seia traedor.


Per tueus negros pecados t.iu' hu castelo forte e dey-o a 8Cu dono; c cy tnedo da n1orte: soltade-tn', ay senhor, e jurarey, rn<inoado, que SC)"a traedor.
Diego~Pezelho,

jograr, n. 0

112~

C.

r.

-lO O

IJI
Non atnor en eas tle[Jl-rPy,

ea o uon pd' oin i Whar aa eea nen ao ian tar ; a estas oras o busquei, nas pousadas dos priuadus, preguntei a seus prelados por 1unor c uon [ u]o achey. Tt_en CJ ue o nou sal( eJ -rcy, quP aJnor aqui non ehegou que lanr ogauo cr ('} leuou e non v{'o; ne11 o husquf'Y nas tendas dos infanel-i c nas dos de criares
. e dizcn t.odns: Nou sey n.

Pertlud' o atnor cun el-rey, pnr qut HUI H' a en osle ueu. pero [que] xc d' eJ algo teu ; direy-uos tu hu o lJusque: anl[ r'] e~tes freires tPinpreyro~, ra i o_:-' ('~pitaleyros por atnor tHJII pregunlany.
ldcn1,
11.
11

:~!H)

C. B.

IV
Pontue no lllUtHio Hll'llt.!ou a uen1adn,

puuht'y hun dia de a hyr IJuscar n hu por ela rui [a] pregunlar di~seron lodos: alhur Ja huscade,

-~0 f

ca de tal guisa se foy a perdet


que non podemos en nouas aucr,

ncn i non anda na irn1idade. )) Nos rnoesteyro~ dos frades regrado~ a de1nandey E~ disseron-m'a assy: ((non husquedes us a uerdad' aqui, ca muyto~ anos auemos pas~ados ([Ur 11on 1norou nosco, per ha fft~, [nen saL em os ond' ela agora est] P d'al aucn1os Inayorr~ coidados. ))

E en Cistel, hu uerdade soya senpre n1orar, disseron-Ine que nu11 1noraua hy, auia grau sazon, nen frade d'y i a non coHhocia, nen o abhade outro ssv estar sol non queria que foss' y pousar, e anda i fra d( a] abadia.

En Santyago see[n ]o' alLergado, rn mha pousada chegaron rromeus ; ptpguntey-os e tlisseron: upar llru~, tnuyto Jeuade'-lo canlinh' erratlo, ~a, ~e ucrdaue ([Uberdes arhar, outro ca1ninho conuen a buscar. ea non saheu aqui tl' ria InaiHlado.
Ait as Nu nr s,
11. ..

-15 !l C. \'

,.
llo que sahia nulha rrem non sey polo n1undo que nei' assy andar, t\ quando y ~uydo, ey log a cuydar, prr hna f(\ o qtu' nnuca ruydey,

-'.02
ca ur1 agora o que nuuca u1 (' ouro cousa~ que nnuca oy.

.,

Aqueste InuiHlo, par neus, non he Lal qual eu uy nutro, uon ha gran sazon, e por aqueslo, no nHu roraon. aquel desei' e estu quero ma1,
ca uei' agora o que nunca ui
f'

ouro

rflu~as

que uunca oy.

llOH lTeceo Tnha Jnort.P por t'll neu S lo _s~afle, q lJ er ria 1ll0l'rCr, ca uon ueio de que aia prazer, ncn sscy amig-o dr que dig-a IJeu, t'a tHi' agora o que nuuea ui c\ ouo ronsa=' que nunra oy.
P.,

1~~

E Jton daria
eu esh~

por uinrr h) Jnuntlo 1nays do (jlle uiui.


lTf'll
(ionlPZ

IL Prro

Barrosn,

11.

11

!J9:~

C. \.

\'I

Yci' f'u as iPnt.es a11dar reuolnendo


P Jnutla11uu aginh' os corar(1e:-~ (1ue poen autrP ~y a ura('~; c i 1n' ('LJ aqucslo uou aprendP11du e ora ccllo nwis aprenderPy: a que1n posPr prl'~to lll('lllir-Jho-ry, ( assy yrey JneJhor guarrcr11do!
fio

Ca uPi' cu ir n1eJhor ao mcul.ireiio


c' ao que Lliz Utnlatlt ao Sf'll amntt); t' por aq ur~lo o i ur' c o dig-o,

~o::

que i 1nai~ nunca seia uPrdadeyro, 1nais n1Pnlirey e firtnarey log' al: a quen quer' o[ ('] ben, querrcy-1 he 1ual. ~ as~i gnarrey co1no (auaJeiro!
Pois que nHHt prez ueu 111ha ourra w Ht crf'lt. porque 1ne quigy teer uerdatlf'. veu e-to fllH' farey. par cariuadP :
puys qur nriu
t'
ttUP 111'

assy

tnrntirey au an1igo ,~ ao poiar meu prez e 1neu ualor eo1n meutira, poys con urrdaclt~

at:act('P, ~eultor.
tlet~!

c. u.
\

Pero \lal'aJJu,

11.

11

-135 L!. :\. c'

:l~o

cJo

.\'li

De quaulas cousas rno Inundo sou non uPi' ()U hen qual pode ~etnt:' lha r a'l rei de Ca~tl'la P de LPOil se [uon] fa qual uos direi: o 1nar! o n1a sen1clha nut ir aquesl rei : t' d'aqui f'll 4lf'ante nos dirt)i en quat:'~ ('OH~as, se;.nuuJo razou :
O 1nar d 1nuit', e tTcede que nu11. se pod' o Inundo ~rn e] g-onernar P pou Inuit' (~ tal coraron que~ o uon pode ren apoderar: des i ar t.en1uuo, que uon sei quen no non lt)nta. c) rontar-no~-'i
ainda 1nai~
t)

jndga[dt]-Jn'

f~lllOtl.

Euo 1nar caht~ quant' i (ltJt'r caber, n 1nanten Inuitns, " outro:-\ i t(llt' X ar f(UeiJraula e (jllP faz lllOITt~l

404
enxerdados, e outros a que d grandes erdadeg e muit' outro ben, e tod' esto que uos conto auen a'l rei, se o souberdes conhocer.
do

uos quero dizt-"\f mar: non cont', e nunca ser hrauo. uen sauhudo, se lh' o se er outro non fezer; e sofrer-uos- toda-las cousas; 1nais, s' en desden, ou per uentura algun louco teu, con gran t~nneuta o far morrer.

na rnansedtune

Estas tnanhas, segundo [] tneu seu, que o mar , el-rei e por ~n se setnelhan, queu no heu entender.
I

Pai nomez Charinlto, u. 0 :25fi C. A.


\'III

(Juen uiu o n1undo qual o eu j ui e uiu as gentes que eran euton t~ uiu aquestas que agora sou, Beus ! quand' i cuida, que pode cuidar? ca me sin' eu per rnin_, quando cuid' 1; por que 1ne 11on uou algur esterrar, . Re poderia n1rlhor mund' achar~ Mundo ternos t'als' e ~en sahor, tnundo seu Deus c eu que hen nou , e tnuudo tal que Hon correger. ante o ueio se1npr' en1peorar; fJuaud' est.' eu cat.' e uei' end' o rnelhor, por que 1ne 11011 uou alg-ur esterrar ~P pode-ria rnf'lhor tnuaHl' achar?

lf foi n1esu r uu gratlez ? u iaz uerdad'? u quen 'mig-o l.-.al? que fui d'anHH" ou Lrohar? por ttue sal a gellt.e trist' f' sol non quer rantar? (uand' cst' cu eal.' r quanto Inal s i faz, por que nH_~ uon uou aJgur e~l('rrar, se pocleria anelhor tnund' achar?

\"iu eu cn tal Inund' c- faz-m' i uiuPr ila dona que quero n1ui gran h eu, ~ tnuit' j que 1n' en seu podPr ln, hen de'-lo te1np u soian atnar: nimai~ de n1in pode quen quer sal)(~-r porque rne 11on uou alg-ur esterrar, ~r poderia melhor nlnud' achllr! Mais eu tal n1u1ido por que uai Jnorar orne de prez que ~' en pod' alongar? Besconhecido,
11." :~o:,

C. :\.

-:r v v

VI - Tenes de mal-dizer

((Vedes, Picanduu, so tnarauilhatlo eu d'En Sordel [de] que ou.' enten~~es, rnuytas e l,oa:5, e mui hoos ses, co1no fui en teu preyto tan errado : poys nou salJedes iograria razer, por que uos fez per corte guarecer? ou us ou el dafr cn<lc J,on rer.flrln! . .Johan ~oarez, logo uos dado . e Hlostrat-vo-l'ey en poucas razes: grau dereyt' ei de gar [ricos] drs e de seer en corte heu preado, cotno segrel que diga n1ui hen, ues, entenes, cobras e siruenles e que seia de falitnen guardado. por us uos 1nuyto loarde~, non uo' -lo catarn por cortesia nen por eut.rardes na Lafularia uen por beuerdcs, nen por pcleiardes; ', sse uos esto ('OIIlaren por prez, n une a Nost.ru ~cuhor tau cntt~ fez co1no us soues, se o ],en calardn~n.
cc Picandon,

(( .Johau ~oarez, por me tlenslan]es non perr eu por Psso 1uha iograria e a ucs, senhor, Inc]hor r::;taria d' a tod' o1nc de segrt' IH-'ll buscardes, ea sey canes HHtytas c caulo hru c g-uardo-n1e de todo t'aliincH, r cantrtrey, cada qne n1e Inandardes.

{07
< ~inher, conhoscu nti us, Picattdun, e do que dixi pern-uos prrdon (' grai r- Yo-1 'ey, se 111 i perdoardns)).

((Johan ~oarcz, llllli de corarou uos pcrdoarey, que nti dedes dou e mi husquedes prol per u alldard,sn .
.Joau
~oarc1.

Coelho c Pir.aHdnn,
li

11.

f 0.:! I

C. V.

<<.lohatn llaueca: fn qtH' us Lleuedcs, que n1e digades ora hua ren que eu nun sey, e, ssegundo 1ncu sscu,

tenh' eu de pram de us que o ssabcdes, e por aquesto uos' Yin preguntar: cantar d'arnor de quen non sal/ ;unar, que 1ne digadcs, porque lh'o dizedes ?n
. ((Peru d' Anbroa, ns nou 1n uyredes

dizer canlar, rsto crcPLlc Lcn, Sf' non h eu feyt' c ign ai, e por en non digu' estes hns que us fazedts, ante digo dos que faz trobador (tu e t roha hCin e coita d 'atuo r, e ns por esto JlOll tne .uns queixedesn.
<dohatn Baueca, se u()~ nun queredes os nteus cantares dizer ant' algueu, tlirei-uos ora ..cotno uns aucn. nunca por rn contra 1nin per dizcdrs; 1nais lu que sabe tnolhcr hen querer, hen quanto sal/ o asno de leer,

por Iuunorado por que o Inctcdes ~ ))

-HIO

l'ero d' AnlJroa, mais nou saiJerede~ de min do que uus j dix': o cantar que eu digo fez quen grand' amar; 1nais, pois [que sei] que sanha preudereues, aqui ante todos leix' eu a tenon, ca, sse quisessedes saber rrazon, digu' eu uerdad', esto non duvidPdt~sn.
c<

Pero d"Atnhroa c .loau BaYeca, n.', :l7

C. B.
III

<<Loureno, soyas lu guarectr, con1o podias, per teu citolon, ou ben ou mal, non ti tligu' eu._ de uo11; e ueio-te de trobar tran1eter~ c quero-t' eu d' csto desenganar: hen tanto sabes tu que trohar, heu quanto sah' o asno dA leer n. (<Johan d' Auoin, y me cotnetPr ueheron rnuytos por esta razuu. que n1i dziain. se Deus n perdun. que non sahia 'n trobar entender; e ueheron por en migu' ent.enrar, e tlgi-os eu urnudos ficar, e cuydo-UOS crf'Ste preylo Yt'lH~er,,. (( Louren~~o, serias Btui sahedor, se Ine ucncesses de trohar neu t.l'al, ca hen sey eu quen troha be.n ou tnaJ, que non sabe mays nru hun trohador; c por aquesto te drsengauey e ues, Loureno, onde eh' o uirey: quita-te sempre do que teu nou frn.

~ O!J

(r.lohau d 'A uoyn, por l'uslro ~enhor, por que leixarey eu Lrohar atal tfUe ntui hen fa' e quP Inuyto 111i ual? desy ar gradee=-1nh-o Inha senhor porque o far'; e, poys eu tod' Pst't:y, o trohar nunca eu [o J leixarey, poy'-ln hcn fa( e [PHl ei gran sahorn.
ll. .Joan
11.
0

J010

r.. r.

.r AYOill
I\'

f'

l.ou reuro jngra r'

((Johan Ayras, ora ut:i'Pu que i Deus 1nui gram sabor de uos destruir, poys us tal cousa fostes cotneh~r que de quantas n1olhercs no n1uud' i1 tle todas us gran Inal fostes dizer: catiu', e non souhcstes entender o mui gran mal que nos sempr' en ,-prr~ ! n .Johan \'aasquiz. se1npr' eu direy i de molheres rnoyto 1nal, hu as ui r, ca, por que eu foy eu(r fa seruir, sempre tni gran tnfll quis e querr i;l, por gran Len qur lh'eu saJ,ia querer; casou-s' ora, por tni pesar fazer, con quen na nu Hc atnou nen a1uara n.

Johau Ayras, uuu lenh' eu por razon ._}as molhcres todas caeren Inal, por en d 'ia soo que a us fal ; ca Deu -lo sabe que { sen razou. por end' a us hfa tolher o seu, [d]e dizerdes <las outras Inal; por en errades us, assi Deus mi perdonn.
<c

i J u

.Johan Vaasquiz, todas taes son flUe, poys uiren que non amades ai seuon ela~. logo uos faran tal qual fe1. a min hfa, e todas so11 aleyvosas_, e queu lhis d' esto lteu uisser, atai prazer veia d'aquen que n1ays ~una1 [e ]no seu coraon n. Johan Ayras, us perdestes o sen, ca enas molheres se1npr' ouue hen e auer j ~, n1ays per a us non .Johan \" aasquiz, JJOll dized es ren, ca todos se queixan d 'las por en, se nou us que filhastcs por en do H n .Joan Airas c Joan Vasqucz) n. 0 421 C. B.

i 1I

VIl.- Cantiga de vilo

\osso pay [t"\_jna rua. ant.[el a porta !'Ua: uede' lo ens, ay f'aYaleiro.
Ant.[eJ a ssa pousada,
en saya apertada : llflde' lo co~, ay rava]eiro.

nteyo da praa, ttiJ saya de 1Jaraa : ucdc~ lo cos, ay caYaleiro .


.Joan de Gaia, escudeiro, n:) to ' ~-~ C. V.
1

EnloJ

t Precede esta poesi:1 a seguinte glosa~ nOiz ii:.t cantiga le vilo: Ao pee d'tia torre b,1ifa corpo piolo (t): J'edcs o os, ai cavaleiro. Comenta depois assam o annotador animo : ~Est.:t c. rntiga seguiu Jo ..1n de Gaia per aquela de 'im~1 de vil:los que di; o rejr,11l: vedes lo c os, ai cavaleiro fe;e-a a un vil..1o que foi ,1/{aiate do bispo don Domingos rrrdo, de Li:tb.1, e aJiia nome Vicente Domingue;, e dc. 'ois pose-lhi nonze o bispo Joo Fen~Ltnder e [e1e-o servir rnte si de co:;inlzeiro e ta/h . tr aut' el, e fere-o el-rei don ~cnis cav ..1leiro, e depois nzorou na Jreue-;i~.t de San l''olao c clzamaron-lhi Jo ..111 F'crnande:; de San JYicolao.

I ;?.

VIII.- Prantos
. I

Nustro Senhor Heus, t..JUC prol uus teu ora por destroyrdes este 1nund' assy que a melhor dona que era hy nen ouue nunca, uossa 1nadre fora, leuastes end' ? e pensastes mui Inal d'aqueste n1undo, fals' e desleal, ttue quanto lJen aqueste n1und' auia lodo lho uc1s tolhestes en un dia! (Jue puue orne por en prezar deua este Inundo, puys bondad' y non uaJ contra morrer ! B, poys e] assy fal, Sf'U prazer faz queu per tal 1nundo fia, ca o dia que tu tal pesar uy, i per quanf cu deste mund' entendi, por foi tenh' eu quen por tal Inundo chora, P por n1ays fol qutn m.ais en elf e] mora! Enforte pouro e eu fort[cl ora fez Deus o rnundo, poys non leixou hy uen hun co11orl[ o] e leu ou d'aqui a ba rainha que end' fra, dona Hcatrix ! Birey-uos eu qual : non fez[o] Deus outra Inelhvr, nen lal; nPn de bondade par Bou lh' acharia lHnne no mundo, par Sane ta ~laria. Pero da Ponte, do
11.',

r.. :\.

57:J do C.

r.

461

II

Ora i non poss' eu creer f(ue lleus o mundo mal non quer e querr, Inentre lhi fpzer qual rscarnho lhi sol fazer e ({Ual escarnho lh ora l'ez : lcixou-lhi tant' otne seu pn}z e f'oi-lhi dou Lopo tolher !

E oytnais Leu poJp dizer tod' o1ne que esto souber que o mundo non tnester pois que o quer Deus conroud,. r, ca per neus mal o cot'ondeu quando lhi don Lopo tolhtu tfue o ~o ia mant e r.
E oyn1ais quen no rnanterr por dar i tanto rico doo, ca \'ai' e armas a ],aldon t Hu des oytnais quen no darit, pois don Lopo Biaz mort t\ o melhor don Lop', a la t't\ que foi, uen ja1nais non ~rr?

pero, pois assi t' j, faamos atal ora~~on que lleus, que pres n1ort' t paixon, o salve, que o en poder: e Heus, que o pode salyar, r~se o lev' a hon Ioga r pelo grau podrr quP end .
1

~~

Atnen! atnen! aquest' amen


j mais non si m'ohridar.

Ide 1n , n:- fl "; fi C. V. e 4() :~ C. .\ .

IX- Narrativas aeligiosas

l
[I
J

... I'; F.NI):~ J)t:C. ~


H

I LDE F'ONSO]

.\[ujto deuerno::-\, Yari)es, luar a Santa Maria, , que sas graas e seus d( )e:-; d a quen por P.la fta.
Seu 1nuita tle ha Inanha

que deu a un SPU prelado, que prirnado foi d'Espau:ua e Afl'ons' era chmuado, dPu-lh' hi1a tal \estidura, 'lue l.l'ouxe de Parayso, hru feyta a s~a tnesura, porque InP.l.era seu si~o t-~ 11 a lo a r no y(,' f ~ t1 i a .
_ \!oito deuetno:-;, tk.

tnpregou el stus Llilos, ('oin' acha1nos en uerdadP, e os seu~ hos escritos qw fez da virgijulladc daquesta seuhor tnui :-;aull.l, per quP sa loor fornada roi cn Espanha tlt"\ quaul a a eud' auian deylada jvdeus e a erep-ia.
\[oito
de11rmo~, ('f(~.

B~n

't 1~.

IniragTe do Inundo Ih' an t' esta senhor ruo~t r a ra. u coH rey Hccessiundo t'H a precisson andara, u lhes pareceu sen falha ~anta Locay', e eu quanto I h, ri rey talhou da Jnortalha tli~se -1' <cAy, Atronsso santo' pet ti uiu' a Senhor n1ia)). ~I OitO tleUPIHOS, etr. Porque o a tirorio~a achou tnuy fort' e spn tnPdtt tn loat sa preciosa virgijndad' en 1,olrdn, tleu-lhr porrnd' hlta alua que nag sas fest.a~. uesti~se a Yirgru ~anta P salna, P, en dantlo-1 h' a, lhe dis~e : u\leu Filho. eslo rlt' eunia,. ~I oito dPUPffiOS, ele'.
Poi~ lh' e~te don laH estrauyo ouue dad' P tan t'rf'nlo~o, dis~c: Par Bens, Inuil.' ranyo ~r-ria e ,-,rgulhosu quen ss' eu esta ta cadeira, st. ln non (~s, s' assenta:-;se, nen que per nulha Inanri"ra est.' alua uestir proua~sf', ca llens dei se Yingarial). ~loilo drnr.1nos. t)lc.
(C

~layor

Pois tlo IllUHdo foi partido este confessor de f.ri~to. dou Siagrio falido foi arcehispo poys isto,

que o filhou a seu dano, ca, porque foi atreuudo en se uestir aquel pano, foi logo mort' e perdudo, com' a Virgen dit' auia. Moito deuemo~, etc.
11. 0 ~,

EJ-rei n. Afonso de Caste1a e Leo, C",-, I igil s d t So 11 ta JJJa r i a .

1I
[O pagem lanado no forno]

Non pode prender nunca rnorte uergouhosa aquele que guarda a Uirgen graciosa. Poren, meus amigos, rogo-nos que m' ouadrs un mui gran miragre que quero que sabiadP~ que a Santa Uirgen fez, per que entendades eom' aos seus seruos {~ setnpre piadosa. ~on pode prender nunca n1orte etc.
~~ u'aquest' aueo, gran tPn1p. i passado_, que ouu' en ToJosa un conde mui preado r aquest' auia un on1e seu priuado que fazia uida come religiosa. ~on pode prender nunca JnortP et.e.

Ontr' o~ outros ltePs tnuilos que el razia, tnais que outra reu amaua Santa .\laria assi que outra missa nunca rl queria oyr, erg' a sua, HPin llt era ~ahol'osa. Non podP. preudPr et.c.

E nutro:-; priuados ((LJC con el roud' andauan auian-lh' rnucia e poreude punhauan dr con ri uolue-lo, porqtu' des i euidauan auer eon el eonde sa uida 1nais uirusa. ~on poue prendPr etc.
E :-\ohr' esto tanto con cl conde faJaron
flue aqucl hon o1ne n1ui tnal con cl Jnezrraron
P

de taes cousas a el o at:ussarou, per que lhe 1nandaua dar tnortc llooro~a. :\on pode prender etc.

E. (lUe llOil soubcssrn de qual ntorte lhe d(tUa, por un seu caieiro atan togt' enuiaua l' un tnui grau forno eneeudf'r lho tnandaua de lenha n1ui grosa, que non fosse fLuno~a. Xon pode prender etc. E tnandou-lhc que o prilneiro (tue rhcgas~e otn' a el dos seus que tan toste o lllha~se c que sen detnora no forno o deitasse c que y ardesse a carne dei astrosa. \on pode prender etc.
Outro di'
f el conde ao que Int'ZtTt.ul' era tnanu-o que fosse a ucer se fez~ra aqucl seu raleiro o que lh' ele"' dissera, dizPnd : Esta uia non te st"\ia uoiossa. \on pode prPnder et.e.

E, u e ln ya caho lle ssa carrni ra, achou u' crtnida qun e:-~taua srullleira. u dizian tnissa ben de tnui gran maneira de Santa ~laria, a Firgen prciosa. ~ou pode prender etr.
t

Entenda-se di,t.
2]

E, logo tan toste entrou ena yg-reia c diss : Esta n1is:-:;J1, a cotno fltJCr f{UC sr ia, oyrei eu toda, porquf' lleus dR pr]('ia rne guaro' c de mezcra 1naa c reuollosa. Non pode prender ct,~. En quant' ri a tnissa uya ben cantada, teue el conde que a cousa acabada era que tnandara e pnicn sPn tardada enuiou outr' otne natural de Tolosa. ~on pode prender etc.

E aquP-1 cnn era cf que a rnezera fp,ita ouuera e toda de fond' a cima treita e disse-lhe logo: Uay corrend' r. a seita se fez o caieiro a iustia fretnosa. Non pode prender etc.
Tan toste rornndo foi-s' aquel fals' arteiro e non teue uia, tnas pPr un setn.-jdriro

rheg-ou ao forno e Jogo o raleiro o deitou na rhatna fort' e perif!'oosa. ~on pude prender ele.
O outro, pois toda a tnissa ouu oytla,

foi ao caieiro e disse-lh': As co1nprida uoontade dei Conde? Diss' el: Seu falida; :-\C non, uunea faa eu Jnia uida goyosa. ~ou puue prender ele.
Enlon do caieiro se partia la 11 los te aqucl o1nc 1H1o e per un ~Tan rProsle se tornou al conde e de11Lr' e11 sa reposle contou-lh' cnd' a e~toria Inarauilhosa. ~on pode prender etc.

t11 ;t ndo 11 i 11 (I .. o11 d e ,.. (li' I q 11 f' d H'~ a r a nt.' riP, uiu', c- souhf' de conto qtH~irnrtra

caieiro o uulro que aquele IIH'zcrata, I'UP-o por cousa ri' oyr Jnu i espanf os a ~on podf' prrndcr cl.f:. : disse rhorando: trir~en, beeita scias UC nunra te pag-as de tnezeras llt'll d'enuei1ts, 1 1oren fan~i ora pPr Iodas las ygTPias ontar este fpif.o t' t'otn' (s poderosa. ~on pode prender, t'll'.
Iti f 'tll, n. o 7tL
1

llf

(0

1\IONfiE E n P.\SS.\RI~IIIJ)

f)uen a Pir;:en hc~n serYtra

<l[n] parayso ir.


E d'aquest' un grau Jnirag-re uos qu pr' Pu o ta rnn Iar que fpzo ~anta Maria por 1111 1nong-e que ro~a r

lh' ia se1npre que lhe tno:-;trasse qual ftp en parays , Qurn a lfirg-rn, etc.

E ([UC o uiss' cn ssa Yida, autc qut\ fo~sc IHOITrr.


I O ttulo desta cantiga no original : como S .. mt~t ~.\!~t ia guardou 1111 priuado do conde de 7 o/os a que uon fosse 'IICmzado no forno, porque OJ~a sa miss ..t cada di ..1.

420

E por Pnd' a ffrorioga u~des que lhe foi fazer: fez-lo entrar cn hia. orl.fl, t'll que Inuitas yezcs ift., (~urn a Uirgen, Ptc.
E11trra, tnais aqucl dia fez que hfa font' achou, Jnui r rara c Hlui fren1nsrt, c rab' ela s' assentou P, pois lauou hen sas tnos, diss': Ai. Uirgen, q_up, ser? Qucn a UirgPll, ete.

Se uerri do parayso o que eh' eu 1nuito pidi, a1gnn pouco dn seu uio, ante que sa}a d'aqui, c sRhia do fJHC heu ohl'a que galardon aYer ?n (juen a Uirg-cu,, etc.

T;n tosle que acabada ou u' o 1non~( a ora~~ou, oyu hiia passarinhfl canl.ar Jog' cn tan hon son
que ss' e~waccu see1uJo

c C-llando setnpr' al. (Jnrn a Firgen, elr.


;\f.an gTan sahor auia

d'aqucl canr c d'aqnrl lais que grande~ t.rczentQs anos esteuo assi ou 1nays, cuidando que non 'sl.euera se no11 pouco, ro1n' est Qncn a Uirgc11, etc.

4~1

Moug alga Vt'Z Ho auo, quando sal ao uergPu. Des i foi-ss a passarinha, de que l'oi a el Inui greu, e diz: Eu d'altui ir-nu lfllt'l'o, ca oytnais co1ner q uerr (Juen a Uirgt'n, Pll'.

o conyeur. ))
t~

E f'oi-s~e logo achou un grau portal que llUHCa uira e t.Ji~~t': uAi, ~anta Maria, ual ! ~ou est' o nu~u Jnesleito. pois de 111i 4ue se far t)) tJ uen a llirg-en, etc. Des i entrou na eioTeia ' o e ouueron grau pauor os nlougfs, quando o uiron. e de1nanoou -I h' o prior dizeno' : Ainig-o, queu ~odp:; ou qur J,uscaues ac? ,, t)uPu a Uirg-en, P h~. Diss' el: Busco meu ahadt' que agor' aqui leixei e o prior e os frades lle que 1ni agora quitey, quando fui a aquela rta: u se eu queu Ini o (]ir t n t)ucu a Uirgen etc. Quand' est' uyu o abadt~. leue-o por de tnal sen e outrossi o couucntu, ntais, des que souheron hen

de corno fra este feylo, tJis~eron : <d)uen oyr Qnell a Uirgen ctr.

Nunca lan gran Inarauilha ('OlllO J)eus por esf.e fez, polo rogo ue ssa Mdn~, llirg-ein ~anta de g-ran JHPZ?>> E pur aqucslu a loetnos. rnais quen a HOll loar (Juen a l~"irgen ele.
~I ais

d'outra cousa que seia? ea, par DPus, g-ran dcreit f:., pois quanto ns lht"\ peuilnos nos d seu Filh', a la ff<', por ela, e aqui nos 1 nostt o que 11os depois dar. (Juen a Uirgen Pt(.

ldttn,

11. 0

103.

[Uma cura milagrosa]


()uen na rirgen groriosa
(~speraua nuti graud' 1narar St'ia In uit' eufe nno. Ela nuti h('ll o guarr.
1 O verdadeiro titulo d'esta canriga : r:omo Santa ..\[,, ria guareceu "' reynh~..t J)ona Re~..ttrir de gr,tnd' enferme d~tde, porque "'orou ~..1 sa oma!{t'11Z con grand' esperan.:~.

E dest' un Inui gran IniragrP uos quero izer que ui e, peru era 1nen yno, Illeinhra-Ine que fui assi, <'a tn' estaua eu can tt~ e tou ui e uy, que fezo Santa Maria, que n1uito fez c far. tjnen na liirgen grorio:4a, elt'. Esto foi en aquel ano, quan<l' o mui hon rei g-anhou dun Fernando a Cape1la e de crischos polJlou e sa Inolhrr, a reynha. uona Beatriz, Inanuou que fosse tnorar en Conca, euquant' el fui acol. tJuen na Uirgen ~rnrio~a, ete.
Aa ost'. E seu Inandauu

fez ela Inui uolonter e, quando foi ua cidade, peor enfern1a n~ulher non uistes do que fui ela, ca, pero de ~lonpisler hos Hsicos y eran, dizian : non uiuer. Quen na Firgfn grc trinsa, ele.

E porque estu dizian non era rnui ~Pll razou. ca d'au~r eJa ~eu filho estana en a sazou e ania lan grau feuer qtH' quen a tnton uiya

424
dizia: Seguran1entp
ti' esta non escapar (jurn na llirgen, rtr..

Mais la reynha, quP. ~erua era da que pod' P ual, Uirgen santa groriosa, rcynha rspirital,. f'ez tragpr hua OIHagen, mui hen feita de Inetal, ur santa Mari' e tli~se: E~ta caho mi ser, (jurn na Uirg-en, r te. Ca, pois eu a sa fegura uir, atal crfena ei que de tod9R estes maes que atan toste guarrei, por eno' a mi a chegadr e logo lhe hrijarei a~ sas mos e os pees, ca mui gran prol mP trrra. Quen na llirgPn, Pt.r. E tou' est.' assi foi feito, e logo sen outra ren de tooos aquelrs maes guariu a reynha tan hen per puder da Groriosa que nada non sPntio en; por en ser de mal siso o que a non loar. tjurn na UirgPn, Ptc.

ldrn1,

Il.

2fG.

'

8) POESIA INTERMDIA

I - Cantigas
A)

SIMPLES

Ai :-;t"\nhora, 1nui con1pritla dt~ ltondair P dt' proeza, pois do Inundo (\ partida a vossa rnui gran nohrcza, luanoo a vossa alteza, a qua] SPfVO ffill oe grado JllOrrerei oesamparado ecnt pP~ar e con tri~trza ! Quando ru o lugar vejo ondP vivedcs, senhora, cnn pesar e eon ue~eju t' con grau mazr la cho 1a o rneu coraon [e] ado1a a urtlen du YU~ rnoradt\s : prro rne desan1parades, por vosso HlO-ITt'i agora.
Pt~ro
t'tlllf'.

nnn~aiPZ

de

~lc:nc.loza.

11.

I do

yal. casttlhano dt Lanp.

11

Pl'ovei de huscar mcsura u rnesura nun falece t e por rnengua UP veulura ouneron-rne-o a sandt\ce, por enue direi ues i ~ou cuidau e quP IHP crt~rf' u11 lreheJhu, e diz assi:
Anda
'IIIUt
'lllf11l

f'lis/ ', ('

f'oraco1t ..

CUJl 'Ffl :ou.

olhos tal frernusura f'urun uer por que perece nu~u eoraou eon tristura e an1or non rne guarecc, nen me pon atai c.onselho por que eu prenda ledece, por en digo este trehelho: Ben JJOde JJerus ra~er l'tas g'ra11 pesar pra~er.
Estes treJJelhos contei con coita desd' aquel dia que mesura uernandri P eu vi que falecia; n1 esura tnorrei chatuantlo f! uizt!IH..lo a gran pertia, tal lrehelhu sosprantlo : .Jle-us olhos 1nurte son
de
'l'S:t 'Jl{l1.t COJ'{IftJII.

~leus

Pois 1nesura non adtei u falecer non !-'oa


1

fallece em Rcnnert, como abaixo j.11/eci.1.

nH'Sll r a log' ol Yidf'i n cauto prazPr auia; ,on pPsar qu c t.eu ho 111 1g-o t.\ f rist.r.za toda Yia flf(UP.:-:tn trf'hclho digo: llon /Jcu s III C fiT ~ 11r1- r
J)()r
(/

rfl n Jwso r pra ~r r.

MaC'ia.s, n:' H ideHt c pag-. 12- !:1 da fdiro de H. Heuncrt.


111

nr f)llP.IJ c.uiclo f' :uidt'i aYer hPn sn cohrarirl prazer do qtH\ desejei sol un dia.
~ol un dia de eui<J;.Jr 1neu coraon non ~c par te', desejando o lugar u non posso aYf'r parte, apartado de qurn sei : t'll aqucst.o cuidarei se Ycria.

Sn YPtia. Jninha f'Uita.


t'll

alg-un tcn1po partida,

onde d'Pla sofro tnuifa

j cn aquPst.a part.itla, pcnsantlo en Ininhn partida rando ser [d ]ond cu t'i 1

t Segui aqui a correco proposta por D. Carolina Mi:hae1is de Vasconccl]os; Lang imprimiu sera ou du elu. Da mesma senhora o [] do v. seguinte.

ntf'u ror, ru non [o] direi


qtu~n

seria.

lJtH'll
f'

seri"a que soltejn n1eu roraon atonncn ta

o corpo con desejo _


(~ ~ofre

sofrio

tonnent.a:

c-ando r.u fui Pll f.ornH~nl.a de a1nor, nunca ('t'ssei de loar a f)urn lor.i totl aYia.

Arcediago de Toro, n.f) Ct(Sfellut no de Laug.

XI

do Cuoc. fJol. I

dos olhos Yejo f(llP [ n l n1c foi nr1niga, ronYrn qtH1 lh~ diga BH'U tt .. sejo .
.\ Y ~ 11 f.u r a r -111 t i (~11 alp-11a ora

~.~

n i r ri 11 spi qtu ela Jnora e direi: Srnhora, a YOSSil. hP(d;Hff' Jne faz por Ycnladc 1na I sohrjo.
E, des que I h t'u dixer

l.odo [o] llH~u rnal, 1na l.c-Ine, se que r,

qur non

111'

eu cal,

q ue a 1n i 111 a.i g nu~ v aI tnotTer ajunlado que YeYrr prnado

alen Tejo.
E por aventura P.noj ar-~c- de aquPsta l.ri~t.u r a que a rni d,
ou me lotnar

por ~eu servidor, n. se as si for, hen r rcitP.j o.

Pedre de Valcarcel, n.'1 xv, iden1.

Cony.---.n -1ne v h r r t.risf c tnui peuado, poig dc~amparadn yjyo tndaxia.


Por hen que :-\CrYi a a flor d'altura. a n1o1t,. . des i YPJO seu 1nesura : por en dig-o a~~i : Pois non ei Yentura, quero ir tno1TPr
nt.an aloug-ado

d'rla que, euitado! 1nerrce atendia.


Se ue ta ven.lade,

.An1or, t.e ne1nbrarcs,

fars gran hondadt-~, ~e non 1nc matares ; aYc piada.de,


11011 m~ dcsa1npare~,

pois en t.eu poder


viYo encarcerado,

~crvo

e~t.a

endoadn senhora Jnia.


coraon

t) llH~u

ntui grascs cnidrJdos toda sa.zon, que por ti son clatlos por esta razon : os fmaJnorados non 1nc qucrr11 ver por lo n1ru pecado ;pois, A1nor, uc grado da-Jnc alegria.

r. arria Ferrantles,
idcn1. VI

de (icrenfl, n. 0 :! 2

tnn parti, olhos 1neus, por la f(, que dcYn a Df'us, j Jnais prazer nunca Yi; tfln gra,es cuitas sofri, sofr' c atendo sof1er que, pois non Yos posso Yer, Jl()Jl sri qu c seja ue Jni.
lume destes

Ues que de

Y~

Choran c:on gTan socdadP c~trs 1ncus olhos catiYos ; n1ortos son, pero andan YiYu~,

lnau teendo lealdaue; sPuhora, grau crueldade fazedes eu olvidar a t(ueu 11011 lhe praz nlitar se IIUH. vossa grau helda<.le.

audan tniraudo uoile e dia a todas parll's, ltu:-;cando por Inuilas arl es cutno uon 1noira penaudo,
rnais Ineu cora~~on peu~ando IIOll lheg quer dar prazer;

~ltlus olho~

por vos
eiPs non
id~111,

~t.l111pre ohedc~ct)r

ces~an

choranuo.
\' i li a ~a 11 d 11 o .

ll e :\ II'o 11 ~o :\ I y a rt ~ s . dt ~

n:

~8.

\'li

Pob

BlP

nun vai.

hoa senhor, vc'ts st)rYit, sofrendo rnal , quPiro por yc',:-; n1orir.
J\ llll'-YOS
(llJ

tau de alkado ~unor q uP Hon si)u 1neu, uen de outra, ai pecadfu:

des

qut~ YOS Y,

lan Intti fennosa s~r.hor, Hon Ine pod' ai dn Inia g-rau cuita parlit.
Gon\pn ~ofrer este pesar qtu <'11 PI
~tH

ht'll a\.t>l'.

pois que tanto afanei : boa senhor, depois que vos tnirei, sot'r' eu morl.al dolor, sP [cu] vo~ Jton vit.

Non vos errei, por vos -queret gran hrn, ea vos arnei 1nui Inais qur outra rrn; luJa senhor, _ se toverues por -IJeu, pois so leal, vs 1nandade-1ne ~tuarir-.

VII I
Conse1hauP-me ora, a1nigo, que vejai~ prazer de arnig-a, querendo-n1e c;lar castigo, ('OHlO 01ne que me castiga : Se acharri hon ahrigo eu la dona que outro ahriga; ~e o tilhar, esto digo: Beu lhe venha a qur11 n1u diga.
Fiida E cu sc1nprc 1ne maldigo, t~ Beu:-; sempre JllP 1naldiga,
S(~

por eude 11o11 1ne sigo,

t'OJno 1ne mandais quP siga.

IX
Deu direi tl' An1or, pois que In' 'lP fpz qut>dar d'esta vez por ~eu seryidor
o

Eu
fl

laJ u' eu l yerJad~ nunca o serYir; de 1n' ir razou, seu ayer galaruou de Iniuha ~rnhor.

yc outatlt~ d' Anlot 1ue partir

L<~u.ho

I t1 e 111, n. 0

!) !) ,

i clt~ 111.

Xl
O Atnor tnc di:-\sn
un1 dia falaudo
~e IllP

prazeria

arnar tle seu handno

Vi 1nora f'ennosa. g-raciosa, c.Je tina ('O lo r


g"Pll til.
o

1 Lang tem tal en. o. a correo t! de laelis de Vasconcellos.

n. Carolina

Mi-

-tJh

\ 11

Por a1nar Hon saihan1enle, 1nais con1o loueo ~ervente, ei servido a queu uon ~Pule tneu ruidado~
Nen ja tnais qucn
1 ~fHLir

tniuha cuila, que por Jneu grau Jnal padc~!'iC'O, a qual uou posso sol'ri1, lan to n1uita, pero vejo que pereso P Hon sei por qu' eu~audp,:-;co, t~ tncu coraon couseule que lllOITa COHlo inoeenlc~,
uou culpat.lo.

Bon seria que sofr(~~:-\(\!'i, ai coraon ! ~ vivc~ses lrahalhat.lo,

se, por servi1,


1Hm galardou
do~

aiPndc~ssr~

lonneHlos qu' ~ passado. rnas vejo por rncu pt~cado qtu~ se1npre st1o padeeeute
e
llUHCa

hou conteueule

PI

achado. IL li1ig-o Lopes dt~ ~leudoza, \larqut's J. 0 5H. itlern.

~anliJiaua, 11.
1

No texto querrei, LJUe me parece no fazer sentido. Idem servesse.-;, a corre5o acima proposla por n. Ca . rotina .Michaelis de V:Jsconcetlo.,. 1 Idem continente.
2

\I li
.\clttns. 1ninlta ltoa ~nhnr,
qtH~

eu :uno 1nais

C(LH~

a ntin ;

uo11 nceo lllHha lin, por yos srr hon sPrYidnr.


Yejo que IIH~ conY<'Il ; ja non posso 1nais fardar,

Btn

con t.al cuila c' a 1ni Yen po1 forra [ri] de ~os pi r ar~,
1na~ de tanto n1c Yai IH'Il CJlH' o 1nal ei lan Y<'zado que 11011 sento lal bocado c.' a n1 in ~ej a sen sa hnr.

PPdro de

~anta

F,

11. 0

62, idetn,

XI\'

Pois Jnc You otult


f'sl.a

cnitlo~o

s()o rPrln setnpr' e scrf'i, ranou ennt.an"i que tne srr{J eonort.oso: Tri~t' t' 11111i JU'nso[soj
,W'IIIJH'f l'('l_.'t'rt>/.

Tau cuitado seu praz.er

crucn 1110 Yir ui que lllC parlo. de tnaas tristezas farto,


snilta. que so en seu poder

' No texto: Eu ben etc. : a correco acima de I>. Calina ~lichaelis de Vasconcellos. 2 Idem, que por fora sospirar: segui a correco pro~sta pela mesma senhora.

do An1or,

s<~Inpr

engan'so;

por que con razou direi:


r ntui
drst~josn

tlu qut' jo posst-i.


Hen ro1no df'scspPnuto, entendo dn raminhar, pois que non posso cohrar

neun hrn por tneu pecado, e dirri : Pois ordenado s, A1nor~ de tnn 1natar, o lt'lllj)O passado
non
f1

cl'o!,,{dar.

Parto-n1c Iugo agora; vede o que poderei fazer, en que possa cornprazer a vs, 1neu hen e senhora, <~otno quPr nom me colora t.al razon, a 1neu entender: con 1ninha Sf'nltora snia ril'lT.
fioiJal yo dP Torquetnada, n. u
() 7,

idetn1

Por fia floresta estranha indo l.rist.' e tnui peusoso,

oi un1 grito pavoroso, voz aguda con gran sanha : cc ~I ou tan ha)\,

ifl Psta voz llizerulu, HOra. a lleus te tncolnendo, qur nou curo tnais de Espanhan.
IJe la yoz fui
cspanl~tdo

c tnirri con gran paYor r Yi que era o Atnor que me chanlaYa euitado; tle grado o seu gran pranto fazia : segund' rntendi, dezia: t< ~ 1to prez vejo abaixado.
Bcs que vi que se quPixaYa, por saber de sa quer(']a, preguntei a a donzela, que por la floresta andava; falava: Ai, donzela sen prazer, a n1i praza-Yos dizer por que Amor tan trisln cstaya".

:\1nigo, saher de\edes que Amor YiYe en n1azrla e se vai j de Castela, e nunea., rnentre Yivedcs, ~ab[ e ]redes onde faze sa n1orac..la, por Ua CJllC foi loada dt-. queu j posfaran~c..t.~s.
(i arei Frrrandc~, 11 .''

17, idctn.

li

(( Housinol, Yejo-tc queixoso ; rogo-te por rort.r.sia

que HH' diga~ lodayia por fJUC Rofrc~ e~t.e enojo: Lf'u eanf.at tnui saboroso, que t.u soias dizer,

ora foi-te faleeer, du co1npria spr hdosn?


((Eu no devo ser eulpad_,,
~en hor, por t-~sta razon ; sen1prc foi 1ninha cnt.P,nron de seryir Atnnr de grado: ailas! que farei? ruitado! pois non posso aqui YiYer, JnaiR IllC Yalria JllOlTPr que Yevcr n1al desonradun.
cc ltOHSillO], U~ llOil sered(S por aque~lo n1ui eortcs cn Yos partir tl'csta. ynz dP donde YeYer soedn:5, tnayonnent.e que aYedes ospedes enatnoratlos, que quereu ser "nsen hados tlr. Ys que de atnor saltcdcsn.

lc1eul

11. 0

Jft, idetn.

111
Entre lloiro e ~linho estando, hen prrlo t de ~alYat.erra fui filhar co1nigo g-uerra un rousinol, que cantando
t No texto presso, a edio de Madrid tem pteso, a df: Leipzig, como acima, segundo nota D. Carolina Michaili~ de Vasconccllos.

t ~ t n- a de a 111 o r, r, ca IH Io Yio fJHe f.ristf' scia, tlixo: <<Atnig-o, f'll g-rr~n fnli;t lt' Yttjo estar ruidando!

Vl'jo-t.~ tnorrer ruidoso, non podP~ YCYPr tn 11 i to. noite e dia dando luit.o a teu coraon pcnsosn; . e ser rnui pcrdidoso o :\rnor cn lf' perder; por cn te HlltHio dizf~r que uon sejas tan qurixosu.
t'

Eu sei hf'n sen falinH'nfo ta morte c ta socdade; andas por sahf'r Yenladc de teu alto pensamento <' tragcs Jnag-inamento, coitado ! 1 que l.u fczistc
u grfln dona sPr t.risf-c

por leu fol departilncnto.

l,.esto no ajas payor,


que quen ele arnor sP ring-t' por n1oitas Yezes se tlngc
q1H~

lho 2 faz fazer IPmor ; c lu sei hen sa hidor que ay[ r ]rs Ot"la hou gr;-~clo,
~(\

fores leal prnYado

cn loar seu gran Yalorn.


Correco da mesma senhora ao cuidado do texto. 2 Idem, a lhe.

Hespondi-Jhc con gran snnha: cc Rnusinol, se Deus f.P- aiudc, yai-te ora con saudP parlar por cs~a tnontanha, que aquesta euita latnanha (~ Ineu prazer e folgura, BPmhrando-Ine a fermosura de minha senhora estranha.

[D'l Amor sen1prP ouye tnal, c de ti, seu messageiro,


sempre te achei parleiro, mentido r descomunal; non te posso dizer ai, n1as conven de ohederer a de noLre parecer que no mundo rnuito vai.~
Affon~o

Alvares, de Villasandino, n. 0 26,

idem.

IV t
Pensrtndo ttn yossa figura oiYidar j no11 podria Ai, dotuts, por lflll' rn tristura
l"'rJJrtsso 2 nnifr e dia,

111as, se vossa senhoria non quer usar de 1nesura,


nnn l'(:jo cuJilO srria JUtrlida ilr nli 'rt,rncunt.

'

t Explica o texto que esta comparao glosa de A.i donas, porque cn tristrwa. 2 No texto pcro penso, correc~o de )). Caroljna Michae lis de Vasconcellos,

\utt.a~

de hcn e rnal

l.anto tnP spnf.o pnnado


qut~ 11:11 nta

sayo dt' 1111 ,.,,, fi'nllnso, lu' li o l'l'orado.

an t.Ps ('on penrt 111ortal, de vossa heldadr forndo,


JU'JISO nrlo 'lll'lli drSif)UO/, passo 1nia vlrt cuilado.

~entlo

dP todo rhcgado

aa Yida sen folgura,


rlt'hCfJ'llf'i-nzc rf. 1Ul puhludn t/11 nu' aprrrfnu -1nia 1'f'nluro: e cu con gran queixa pn ra

ao rco mirar qurria,


ri esta r la fltJr d f' a lt u r(/., por qucn gran coifa sn(ria.
Lt'ixcntos agora t'Slar estes dous versos, senhores:

1i-a. estar en 11n 7nunar f'nn rmtros 1n1ritas senhores: e lrixo tanthcn passar, (que non faz a ntcus arnurc~)
alto lu.gor, colhf'Julu rosas c flnn~~.
donas Brunas de g-randes valores (~ tlc grand' aposlura., fnJllflllllo nt u itus sahort'S, lfiH!- df, 1nin non al'ittll cura :
dt~

Yi

nen de 1nia desventura P congoxa que tiia,


solto Tia

por sa ?Jlt'suro fjuiso saber du vi ia,

Con letnor, qu' (~ jusl.a lei de quPn pensa ser atnado,


f/.

grand' o(on llu (o/ri, conto unu dcsoconlado


P,

depois que acordei, respondi por seu tnandado:

c< Sl'Hhont-, de cos del-1ei !rogo candnho t'JTatJun.

lnda que no sei a queixura que vos f<lz andar penado,


Jlt(rt'CfJflf'S-IIC O)Jrf'SS'II rodo,

di:ro (''(/' /ol fif111'1"ft que, se este Inal Yos dura,

cn

ccrtarneutc se diria
fjUt?
f'

o l'f'lhS

fiUifl

rgu rr~

y n l'Jl cu i I a ; Ioda via.

Ilixo (~" yer-nu~ apressurado c tnudar Jnnit.fls colores:


sohrr dt' rtrorlo 'I naes sn11 c ossos llolorrs, ou qua('S son los tctnores por que YiYcis enojado P'll Sf' sudts 1H11Hnrado dt ulyiio d'tstos srnhorc.'\.
(h/f'J'I"j((

Con Ult'f_los j Jnui 1nayores


lt~ .X O, <"01110 CJU P.ll IIHJ flllU l'fl.

/it'SJUIIItli: (;randfS
JHIS.'~o, /(Wfr }Jf'HO ('

'l'f'IU'OI'f'S

d 1/1'(/,

que quero 1nia sepultura


I No texto esta estrofe a ultima; segui a alterAo prurosta pela sr.a D. Carolina Michaelis de Vasconccllos ct:, Rcv. Lusitana, xtx, pag. J3.

se por v<Js
JIOiS

11011

Jll'1'd t

((

se ti e='' ia,

/C)'IIIOS U 1'((

tlt /a

1'11.\'Sff :W/1/ttiJ'iU.

Fin
St tus.wr ull'l'l't't' ..
llllfl
1/lll i

,,o,

rurrr

l'llila, Sf'JihtJI'fl 'IHI, I l'tS/ 11101'1' t' SI'!Jill'fl

t'SJWI'tJ

tlt

t'flfffl

t/io.
0

PPdnJ de

(Juiuhoue~, ll.

ltl, itlctn.

C) Cantigas paralelsticas

AI alba \'iide, [n1eu] hnn antigo, ai alha viitJP.


Antig-o, PI que eu Inai~ queria, YiidP ai alba (JPI dia.
:\ruigo, PI que eu 1nai~ anla\'a, viidc aa luz dei alba.

\'iide ai alba

t dei tlia, 11011 ll'agatlt~ contpanhia.

\'iitl e aa luz dei ai h a,


uon t ragaclP~ g-rau cornpanha.

llo (',tnr. J/u ..;;i,al,

a~t

11."

71 idPIIJ.

/ur tem o texto.

11

Miuho an1or, dixeste~ : Ai! venho a ver eotno Yos Yat.


~liuhu

atnor tau garrido, feri-vos vosso 1narido 1 venho a \'Pr corno Yos vai.

Minho an1ur lan Jouo, feri-vos vosso velado? veuho a yer eoJuo vos vai.
l(lPm, idetn u. o 7'-2.

III
~leu

laraujedo non len fruto, 1nas agora ven; t llOil Ine O lOCflll\ 11llg'llfll1 !

Meu larauj eu o frolido, O fruto 11011 1h' YiiOO, 1nas [o frut'] agora v eu;
Holl 1ne o toque niH~ntPJn !
~tPu

laraujedo granado,
loque IIitgtH~II !

o l'ru to nnn lh { chegado,

tnas [o frut '] agora v eu;


11011 lllC O
.1 uClll, 1

11.

r-)

1.,, tu(lJil.

I Assim D. Carolina Michaelis de \'asconcellos; l.ang inclui fruto no primeiro \'t"rso.

11- [Cantigs d'escarneo]

Garcia amigo, ninguen te espanlt\, peru quP LP t.liga 1 qtu. 1nuito perJP~t.e, des que eu Mafo1na ta crrena puseste, segun que t.lisse o yelho Aln1iraule, que o que ganhaste direi de talaute: ganhaste no1ne cJe alcaide dt} vento, ganhaste inferno, escuro tonneuto, ganhaste i Inais que tragias ante. Des que a Jcsu, nos~o ~alvador, tu renegaste por hen acJorar o falso propheta, linhage de Agar, que dizen Mafoma, vil e1nhaidor, de quanto ganhaste so hen saiJidor: ganhaste n1ais harbas que trager soias, ganhaste validos ~, que ac nun aYias, ganhaste priYanra cJo d~n1o mayor. Con taes trocos con1o s trocacJo mui hen te podts chamar traidor, pois non ouves te de Chri~tus pa\'or, nen UP as gentes vergona, coi lado ! eanto i ganhaste Lte direi de grado] : ganhaste proveza e 1naa ventura, ganhaste luxuria, an1arg-a tristura, g-anhaste por ge1npn\ (]p ~er JagtiJnado.

1 No texto digo (correco Je I>. Carolina Michaelis de rasconcellos). 2 Idem maridus (idem).

.J non te podes chatnar perdidoso, pois tantas cousas corn' estas ganhaste, can<lo a lei mui santa trocaste por maa seita do falso, enganoso ; tle canto ganhaste sei IPdo e goyoso : ganhaste lazeira de noite e tlc dia, ganhaste a ira de ~anta ~laria, ganhaslf\ vileza e _catnhio a~trso

Fiida
fi anhas te .......................

Atl'onso Al\'ates, dt \'ilJasandiuo, n. 0 18,


ic1Pill.

II

Sancha Carrilho,_ se vosso lalautr { de casar, fazeo' ora assi eo1no 1ne eu pague de v~ e des i sede vs se~ura de ser hen-audant.e, 'llle tooas las cousas de qutt 1ne paguPi vs acharedes que Pu as casei, a~ttes que rei, nen reiuha, neu inl'aul.t\.
\'ejo de v~ n1ui espagada a vossa ventura. avcuo ser\'ido a rei dou Alfonso, que ouvo venddo AIIJuhacen. o rei de Granada; e PS i aqueles que dt~l descPueron vc's os eriastes, seguu 1ne disseron, P tunwa rnais d'esto l'o:'lPs dernarulatla.
Eu, por4ue \'(~.io vossa soPdadt,
~las

vcauho-vos eslo scuhora a tlizt:r:

rs

IIOII

queLi)rades cn ai conlrnder

se non en estn, por Yossa hondadt,

que, sn por P~l.o nem fnrP, srnhor, nunca crrades qta' entrndrdor 1noira dr an1ores por yossa hcldadt

(ju Deu~ non quiso que fns~e oulort!"ad~ aquesta graa a cotu..les nen rei:-;, neu an poder todas as trcs leis : pera fazet que S{'jades rasada J 1, ntais, se Ys ende pode[ de Js g-uh;ar co1no yos eu a1ne c possa Joar, an tcs de u1n ano se redes Ycl ada. Fiida E, se y()s treslo qucredes dullar. que Yos oge de:-;sen toda ultraJnar, uunca alaroa scrcdcs chan1ada. Pedro YeJes do nucyara,
11.
0

5:l, iden1.

De D. Carolina l\1ichaclis de Vasconccllos.

C) POESIA PALACIANA

Sl~ClTLO~ X\' E \\'1

1- Cantigas

Poys minha triste vetura,

n1al u faz tnutlana, q ne1n rne vyr ter P~peranra cuyde que P 1 de 1naior tristura.

11~ nteu

E,

vejo que etn InorrPr groria non pequena, autt}~ nan1 quero ,yuer que vyuerde~ vs etn pena: quero triste stpu Itu ra, quero fyn1 sim 1nais tardana, poy~ nunca tine esp~rana qur narn fosse de trestura.
leuaes

poy~

Uo1n Joam de ~Jenese~ no fu nr. lJentl tlt (;arrilt de Resentle, edio do Hr. A. J.
(~onalYPS

nuitnares, 1, 1-i:L
II

Cuydado~,

deixai-ln' agora, ent quanto possa dizer qu lon~{i\ son1 dr prazPr.

No texto quee.

Sam aerca de dobrar o caho de desuentura, nam vejo terra segura onde Ine possa ancorar ; pois Ine tam longe detnora_, sem ver por que me rreger, ~w1n ho ver 1n' ey de perder. 'fant' a fortuna correr me fez que tenho alyj ado quanto desquansso e prazer tinha antes d'este cuydado; Lradando vou: ho senhora, pois me nam quereis valer, doya-uos ver-Ine perder>>.
Dom Johan1 Manuel, idern n, 31.

III
llo meu h, pois l{' parUstP tlante n1eus olhos, coytado ! os leedos 1ne fara1n tristP_, os tristes uesesperadu. Triste viua sem prazrr Ine deixas c gram cuytlado, que por 1neu negro pecado me vejo viuo n1orrer; Ineu prazer me destruiste, 1neu nojo seraa dourado, porque sam catiuo, triste, de m~u Ju:nn uesesperado.
li
I

llioguo dtt Miranda, idt-In

11,

RI.

IV

Poys a todos, se casaes, o viuer seraa tam caro, lemhre-uos o desen1paro, senhora, que nos leyxae~ Leyxays-nos toda treslura, leuays-nos toda alegria, ditosa foy a ventura de quem vyo a sepultura primeyro que tarri mao dia : pera que viuemos mays, poys morrer nos est craro, viuendo no degemparo, senhora, que nos hlyxaes? Pedro Otn(lm, idem n, 98
\'
1

Contemtay-uos do que vistes, meus olhos, porque. jamays nan1 espero que veJ ay:; que vos faa menos tri~tes. Que ja nam vereys prazer, co1n que vosso mal abrande, nem podeis ver mal t grde par' este ! vos esquecer:
t Segundo diz a rubrica, o motivo desta cantiga foi o asamento de dona Branca Coutinha. 2 No texto pareste.

'ttJU

assy cuidar no que Yistes vos corr1pre des oje maig, que nam ha hy que vejays quP yos faa menos tristes. Anrriqun
d'Ahnf~yda,

iue1n, II. I U~l.

VI

Folguo muyto ue vos ver, pesa-n1e., quando vos vejo : co1no potl' aquisto sser, que Yer-vos he meu desPjo? Isto nam sey que o faz, . .' nem donde tall mail 1ne ven1, sey hem que vos quero hem_, com quauto dano 1ne traz; mas yst' ee para descrer, ter, senhora, tam gram pejo, morrer 1nuyto por YOS ver, pesa-me, quando vos vejo. Tristarn Tryxeyra, idem n,
J

48.

YI I
Coraarr1, ja rrcpousauas, ja nan1 linhas sojeyan1, ja viuias, ja folgauas, poys por que te sogygauas outra vez, n1cu coraan1?
Soffrc, poys fe n seffresle

na vida que j viuias,

soffre, poys te lu perueste, sotl're, poys na1n conlu\resl t"\ corno t' outra yez p'erd ia5 ; soll're, poys j Iiure est.aua~ e quyseste sogey~~ant, sotrre, poy~ te na1n IPHl hraua:-; das dores de qu' escapa nas, sotl're; Roll're, coraram. Jorge ti' Aguyar, idr1n, illPin 15G.
\'I I I

Pois leixar-uos me ht~ t fero que Yiuer sern y<)s na1n pos:o;o, outro hen1 tle vs natn qero se na1n que 1n' ajaes por yo~so. Que me d grande tonnto, seruir-uos se1n nenhuu he1n run~enty, poys eu con~ento, que o co1n que 1ne contento nom se contenta ningu e1n : de -\Tosso hem desespero, Yosso tnal leyxar na1n posso, consenty que seja Yosso, poys de Ys mays he n qufro. lknn Outerrc, idem, idem, 20R.

IX
~lays tlyna de ser scruia que st\nhora tl'cste n1untlo, ys soes o Incu dcos sPg-undo, Y~ SOl'S IlH'U hPIIl tf P~ta Yitla.

Vs soes aquela que amo por vosso merecymento, com tanto contentamento que por vs a my desamo ; a vs soo he mais deuyda lealdade neste mundo, pois soes o meu deos seguuo e meu prazer_ d'esta vyda.
,}~lrrey

dom Pedro, iden1, idetn 222.

X
C quanto de vs s' aqueixa_,

senhora, meu coraam soydade nam o leixa de vossa conuerssaan1 Despoys de vossa partida todolos dias me mata, nam tem conto n medida as mil dores que me cata; eonssygo 1norre e se queyxa, quando v tanta rrezam, mas soydade n Ine leyxa de vossa conuerssaam.
Fran~+~co

da Sylurira, idem, idem 3-\3.


XI

~e1npre

m' a fortuna deu


po~so,

tl'is tez as con1 que nam des que deyxey de ser


polo sei' tlt- tudo
Yo~~u.

nu~u

Que, depoys que vos sercy com tal firmeza, senhora, nuca de vos atgora neuhfiu bem j rrehy ; des entam padecy eu rnil rnales com que nan1 po:-;so, porque deyxey de ser nlPU poJo Rer de todo Yos~o.
Bioguo Hrandatn, idrm
111

20.

XII Enesta vyda n1orlal non ha hy prazer qur durt"l, uern n1eno~ tatnanhu 1nal qur por t.empo nan1 se curr. Assy hem auenturados casos 1Je1n acontecydos, ron1a outros desastrados, tam edo como passados, satn de todo esquecidos : he hfia rregra geral, uan1 auer hy hem que dun~, neu1 tnenos tatnanho 1na1, f(Ue por tr1npo se natn eu re.
Do 1nesn1o, illen1, idftn :1:1.

XIII
De tal 1naneyra 1ne sento ro a dor que 1ne conquista
t(Ue Int tlae~ e

vossa vista p1azer e tatn hrru toru1rn lo.

Don(le por este rrespeyto m' afinno que pouco sabem os que oizein que nan1 eahetn uous contra~Tos n sojeyto: r.euho gram conteu Latnen t.o (]'este tUa} que IDe tUIIt]Uisl.a P tarn hen1 seuto lonneut.o,
senhora, ron1
vos~a

vis I a.

()o tnestno, idrtn 38.

XIV

Que rrelncdeo poue I cr quen1 vyue eu1n ta] tri~t.ura, se nan1 desejar pert.ler a vpJa, poys a yeutura foy eontrayra ou prazer.
Puys que Re perdes a g-rorPa, a Yyt.la que quero dela? ser tlrseansso perue-la, por que natn fyque lnemorea do n1al que vyuer setn ela : o, se fura e1n meu pudet a 1norte co1n' a tristura, podera descansso ter a vyua, poys a ventura foy rontrayra uo prazPr. Luys :\nrryqucz, ide1n, itlPtn, R7.
X\'

Tristeza, dor e ruit.lado, Jeyxay- Ine ; que tu e quPrPy~? por ventura nau1 sahrys (lUt~ ~nu j dcsespPrado?

Sahey vs q uc Yyuo n1nrln. setn ~sprrana df~ viuo, tH.'tn espero j confl'orlo do antor, rrurl, Psquiuo; e, poys satn j condenado, YOSSaS for~. as llOlll lllOSlrey~, ca sahcy, se nntn ~altrys, tue satn j de~espcrado.

Uo tncstno, illeu1, iden1 1O1.

XYI
~enhora, pa t'lenl l tristes tneus olhos por Y~, tncu h'\ que nca tcun tri~teg Yi~tcs outros nrnhus por nin~nrcnl.

Tatn t.ristc~, tarn saudoso~, tam doentes da partytla) tatn canssados, t chorosos, da tnorte 1nays desejosos ~:etn tn~l yezes que da yyda: parlc1n tatu t.ristcs os tristes, tatn fora d' espera r bctn, que uca Lan1 trystes Yisl.es outros nenhus por ninguc1n.
Joatn 1\oz de Castcll llrancu, idetn, idetn 1:~ 't. X\"II
Cotni~o lllP dc~auytn,

Yejo-tn' L' IH g-rand, peryg-uo :


llClll

natn posso yyucr {'Oinyguo, posso fogir de t\lytn.

Antes qu' este mal teucssr, da outra gente fugya, aguora ja fugyrya de mytn, se de Inyin podesse; que caho espero ou que fym d'este cuydado que syguo, pois traguo a my1n comiguo tatnanho jmiguo de tnym?
ll. 0

Doutor Franisco de Saa, ide1n, idem, J!l2.


XVlll

Coytado, que1n tne daraa nonas de mym hond' estou, poys c.lizeys que na1n so1n ~laa e caa eomyguo na1n vou.
Tod' este tcn1pn, senhora, sempr~ por ys pregunt.cy.

rnas que farey, que j aguora de vs nem de my1n na.tn ssey? Olhe vossa mrrce laa ~e me t.em, se me matou, por qu~ eu Yos juro qu~ raa tnorto nem '''Ytto na.tn YOU. Bo mesmo, idem, ide1n, n. 0
XIX
~rnhora,

J5-L

jent.il donzela, por rneu n1al fostes nayda; pois vos hys para Castela, que seraa da minha vyda?

Hys-Yos v6s d'questa terra, fico eu cotn muyta pena, saudade me daa guerra donde morte se 111' ordena: dobrada n1inha querela Jiea co1n vossa partida; poys vos hys para Castela, que seraa de Ininha vida? Bras da Costa, idetn, idetn, n. 0 349.
XX
Letnhranas, tristes cuydadus Inagoam meu coraam, quando cuydo nos passados dias que passados ssam. Que a vyda me c.ustasse todo outro padecer, folgaria de sofrer, s' o passado nan1 le1nbrassr, mas por que sej dobrados 1neus n1ales mays do que ssatn, cuydo sspre em hes passados, que perdy bem ~e1n rrezam. Jorge de Resende, idetn, V, 3 7.
1

XXI
Minha vida ssam tristezas, meu descansso h e sospirar, yossas obras satn cruezas que juram de m' acabar.
t Segundo a rubrica, motivou esta cantiga a ida para Castela de uma dama de nome Costana.

,\ passar esta paixatn j estou ofl'(recido, 1nas n;_un no ter Inercridn 1nr 1nagoa o roraan1 : assy Yiuo e1n tristezas : Bleu dt;~cansso he sospirar c vs co1n Yossas eruezas ronssentys rn1 111' acahar. llo Ine:5Ino, idetn, 7.
X\ li

a que yyeste~? saudades, que husc1uaes? se, yer-Ine viuo, tardes ~ se n1urto, Y-Io fyzesles.
LemJnanra~,

\'s folgays c minha vyda,

folgo de Yer perde-la, puys que uan1 tenho 1nays d'ela qu(-' te-la se1npre perdida; tnas no tempo que ,icstcs n lenho de yyuu Inays qna Ler Yiuos os synays dos Inales que nu fyzcstcs.
f'H

Antoueo

~lendez,

idc1n, idcn1, u. o 17 :L

X X 111

llcyxay-mc triste yyuPr cc) IllJlha dor t errryda, ruydados, que quero ver :-;e podctn Inales fazer, rnays que iyrarPin-In' a Yid.a,

Por que, qudo 1n' aquahan~ c sua lnayor crueza, des que tnorlo me deyxaren1, deyxaran1 miuha fyr1neza ntay~ viua e1n 1nc 1natare1n ; poys, se jaa non1 le1n poder tft-~ Hludar fet~ taill Crerydatneu:-; Inale~, he1n pode1n ctfr qu~ uon1 pouen1 1nays fazPr que dar rynl a tri~f.t~ vyda.
llo
IHP.SillO,

idttn, 17 4.

XXIV
~linha

vida he tle tal sorte ro 1 ntoor rretnedio que genlo he saLer que eo a tnorf-tl datey fyrn ho 2 ptnsarnenlo.

~o1n ~ospirar c getner lrigleza~, nojo~, paixain, junto~ e1n nteu cora{arn Yiuo ~oo polos sofn-r;

jaa na1n ha quPnl tne cforLPtneu tnal e grande tonnento se natn lernhrana da tnorte, que tlaa f'yrn ho ~ pPH~anH:~nto.

Entenda-se qut o.
~ro.

: Idem

Ju

q(j{)

XXV
Pois he rnai~ vosso que Inf~u .
poi~

seuhora, 1neu roraran1, Yosso catiuo satn,.


I

'IIU!US nfhus, lf'JH!JJ'(-1./;fiS 1'11.

Leml,re-uos n1iuha tristeza, que jaa rnais nunea 1ne deyxa,


lernbrn-uos co1n quta queyxa se queixa nlinha JirrnPza, .lemlHe-os que nain he Jnf\u o meu triste coraan1, pois tendP~ l.anla rreza1n,
uu'-us olhus, lt'1111J'J'tvuus cu..

Do

Hlt'Sino,

iden1, ide1n, :147.

li - Espa ras

Se rn' alormeut' a 2 tri~tL}Za <tu c tantos 1na les 111' ordena, he porque 1ninha finneza he In(ljor que 1niuha pt~lla; e[1n] que Ine Yeja Inalar, conf'orlo dcuo de fer ern Yer larn \yua ficar a rrezan1 d 'assy HOJll sPr. Do1n .Joham Manuf'1_. id<n1, 11, :lO.
1

Esta cantig3, como informa a rubrica, glosa ao mo


.

te: meus olhos lbre-zws eu. 2 No texto m.11ormeutl1 triste:;l1.

4 ()7-

II

A yyua sem Yer-uu:-; lte dor e euydado, tJUe synlu dohrado, (}UCrend' esquectr-uo~, porque sen1 querPr-uo::; ja uatn poderia Yyuer hu sou tlia .
.J tanla payxatn Yalet nam podera, se vos na1n tiuera t!tn tneu eoraatn; sen1 tal d~t'enssatn, nteu he1n, hu sou ti ya Yiuer uarn queria.

Cotule do

Viinio~o,

itlftn, 318.

111 Rospiros, cuydados, payxes tlc querPr se tornam dohraLlo~, Ineu heu, sen1 Yos Yer: nu1n synto prazer, sen1 vs hl soo tlya Yiurr na1n queria.

Nan1 qutro, ne1n pus~o, netn po~so querer Yiuer se1n ser yos~o
3

Idem querendesquexeruus.

468
,. e vosso n1orrer; poys ysto ha de ser. por ntorte aueria Halll \'OS ver hll oia.

lV

Que triste vida 1ne days, que cuioaoo tam creido, 4ue penas latn desygoays sen1 vo' -lo ter tnerrcioo! auey ora piadade, vois que Ininha liLerdad~ . estaa en1 vosso poder, natn folgueys de .Ine peroer, que f'azrys gram cruP.loalle.

tenho j esperaJa, Htt~u prazer perdioo he, e corn toda ntal andau~a uarn poode faz(r Inudanra o'adoral'-VOS IBinha f'ee: e vs que t~sta finneza vedfs t) Ininha tristeza, ((Uereys 1neus InaJps dolrar? ja deuia de quehrar, seu hora, I au ta e rupza.
0 lllPSlllO, ideHl, icltIH.

~am

VI JrespPraura etn esperaura pouco a pouco tne IPuou grand' cnguano ou confianfl, que me tam longe leyxon ; se 1n' isto toma1a outrora. euidara de Yer-lhe fym, tnas qu' ey de cuidar .i' agorfl, ~e1n esperana e setn myrn?

Hcrnan.1in Ribeiro, ic.lent, idcn1, 27 u.


VIl
Chegou a tan t.o tneu n1a I que nan1 sey estar sem ele, c fugo dond' hy ai, romo sr fugisse delr,

mas vdo-me em tal es1 ado que tnc You craro mata r, llain quero Inays que CUh.lflr, por Yer s' rn1fado h ii cuydado qne tne Il(Hll pod' cmfadar. O tnPstno, itletn, iuen1. n~h V

III - [ Acrsticos]

Cl

o grandl\ tnal que rausar o s olhos, quando Yos Yir, c::: estes dias o pagnaraan, ~ fora quando partiran1.

> yda qu assy atormenta -~ 1nelhor se perderya o penar que s' acrcrenta - edo Inorrer 1ne farya : ctl s lagriina:-~ que se dohrara1u ~o coraan1 se synlyratn ~ odas 1neus olhos chorar. Q.) m vendo fJUC nan1 vos vyra1n.

Diogo Branda1n, idctn, III, 2't.


ll
/Jc vs, senhora, c de 1nyn1 ousarey de m' aquf'ixar nos males que na1n le1n Hn_1 ontes va1n ou gualaritn, jurando de rn' acabar : lastimado com rreza1n, otnores 1Je1n me Hzera1n rresrstir n1inha paixatn : inteira satisfara1n aa Inesler, pois Jnc preudet~ .

.Jorge de Hesendc~, ide1n V, 't:L IV- Vi lancetes


01

Calyuo sa1n de talyua, seruo <fhfa seruidor, senhora de seu senhor.


I Destas duas poesias a primeira pertence ao numero das chamados cantigas, a segunda s csparas.

Pon(llt' sua ft'rHJosu r a sua !I nttia y rol is doi 11

o l riste que. tarde rnala he por Jnot df~s<uu~nlura, <(lle rnays vai a sPpultuta de quftn hc seu scruidor qu' aa yyda de seu scn hor.
Xatn tne daa ratiuyllauc, netn Yylla prra yyurr, nrn1 dita pcra morrer e con1prir sua yontadc, 1nas paixarn sem piadadc, ha dor solJr' outra dor, <tu e faz se ruo do senhor.
A~sy tnoyro rnans' e rnanso, nuca leixo de penat, nc desejo mais descanso que morrer por acahar : ho que triste desejar para que rotn tanta dot se fez sento do scn hor!

lhnn Joatn de

Mcuesc~,

idctn I, 156.

II
"eu betn, ~en1 Yos Yer

se yyuo hiu dia, Yyncr nan1 queria. Caland' e sotrrendo 1neu 1nal scrn rnedida, 1nyl Inortes na vyda synto natn YOS Yendo,

c, poys que vyucndu Jnoyro tut:la ,ya, Yiuer na1n queria. Conde do Vitnioso, ideJn 11,
III
~3 J8.

Tristezas, natn me deyxcys, poys he pera me dobrardes 1nayor mal, qudo tornardes. Por meu uescanso vos sygo, que j outro na1n espero, prazer n busquo, ne1n quero, poys t Inal se quer eomygo,; Yer-m' ey em grande periguo, quando me depoys tornardes bo mal qu' agora tyra.rdes. Ja deyxey as esperanas do prazer que vy passar, que nam ouso d~esperar outra yrz suas mudanas; n sofrrtn minhas lchras, tristezas setn n1' acahardes, tlcyxar-uos, nem InP dPixanJes. Antonco Mendf'Z, idrtn IV minha, hys-Yos? n sei se vos verey 1nays, poys t triste 1ne leixays.
l~sperana

r'

172.

Noutro tpo hlla partida, qti' eu n quisera fazer, tne Inagoou 1ninha Yida, quanto eu nela ,iuer desta j que posso crer quP, poys qu' as8y 1ne lei.xays, he pcra n tornar Inays.
Aps l-unanha mudana

ou desauentura minha, onde vos hys, 1 esperan~a, Ya-se lodo o Inais qu' eu tinha; perca-ss' assy ta1n nasinha tudo, poys qun nam olhays qu tarde e 1nal me leixays. Bernan.liln Hihciro, ide1n, idPtn, '-l7 2.

v
f.uidado t 1nal euidado, quando 1n' aueys de leyxar, pera tanto na1n cuidar? Ct1 nuu 1nal vos sofreria. ss', antes da Yida perder, cuidays[ ~r aynda de ver algiia ora d' fi dia_, Jnas tudo o qu' eu tnays queria j se foy pera h luguar, donde n pode tornar. For bem auenturados: na1n conhecram n1udana
,~_...s,

No texto

que pode tambem ser interpretado por

m(e)ys.

I I 'I

os qun na tnor csperanra

rorfi da vida leuados,


natn tiucr os cuydados que se na1n pode cuydar e muyto menos 1cyxar. Esta a vida que foy minha, tal que vel-la he crueldadr, hu modo de piedade seria 1natar-m' asynha; de f]ut' esperana eu tinha nam pude hua soo saluar c viuo e ey de cuydar. Do mesn1o, idctn, idc1n, 273.

V- Rifes

Poys 11atn tenho que perder_,

nc1n espero de ganhar, para que quero juguar?


joguo sc1npre traz dano a qu joga, Jnais, verdatll.~, o p-au h o vetn por engano, por bulrras c falsydatlc
(l

c de tal enfennydade

poucos potlc1n escapar, s Hatn dcixarn de juguar


perdido e o ganhado tudo vay co1no nan1 dPue, O f{UC lllCDOS dita lCUC

roy Jnclhnr aucnturado;

leua.
hlr~

IIH'IlOS

f'lll(lff'Sfado,

t[llando

pouco que pag-uar, quer que o tornar.

llua joya prcriosa cujo cta que pcrdy. sendo falsa e rngauosa, uiica cousa 1nays senty, poreJn nella ronhecy co t triste que a. lruar a yyda lh': de custar
Ci) 1ns cartas, 1n f(~gura, c tnaos dados 111 a lcuou :

a1nhos te1nos Inaa Yentur~, qtH'Hl perdeu c qu ganhou; eu, porquP 1n' r la dcyxnu. o 1riste que a lcnar, porque rr:do o de deyxar.

Lt~uou--nta, 1nas n;i por ter Jnelhores tru nfog nc lllfl i~, rc) n1uyt.o poucos ntct.ays, r tnuylo ntenos saber: se natn soo por ela ser tal que niica pod' nstar h ora ~rm se nualar.

Uotn .Joatn de

~Jenc~cs,

iden1, l,

15~, !.

Entenda-se que o ou talvez antes ~uc ao. ' O titulo d'esta composio : catyf{ua Sll,t, and..tndo e o prior do Cr~.tto d'amorcs c dona Gz!Yomar de Jlees, e jengio que o (a; ia.. pelo jogo.

'l

'h

11

Meu senhor, dcs que pilrtisll""~, na1n vyuo, n vyut~In quaa. netn c.reu que vyucis laa. Ns cotn vossa saudade te1nos vyda sem prazer, c vs laa, com rrequerrr tnil negoeos da trindade, nam podeys ledo vyucr: assy andamos muy tristes: ns, por n vos vermos quaa, c vs por andardes laa. Qu n ha andar na praa~ nctn curral ha 1 sesta feyra, nem queremos ter 1naneyra de fazern1os fazer graa ho Alendez da caheleyra: olhay hr.tn sse nunca" vyst.cs tanta n1ingoa fazer quaa ncnhf hometn qu' ande laa.
Nen1 haucr e desejar nrn1 prazer hia soo orfl.

lleJn lllellUS COJU f]UPlll falar, ncJn nonas para contar, IlClll uiguo Inais por aguora : sonJnente qu' andan1os triste~, lodos quantos son1us quaa, por vs, senhor, srrdes laa. Cabo .:\uey doo de nossa vyda,
l

A preposio a.

lJ

tnanday-nos, senhor, tliz~r se esta vossa parl.yda eotn nos vyrdes ellu YPr ha de ser rrestetuycJa, se nam, todos quantog Yt~lts
tristes por hyrde~ de quaa uos \'ereis Htuy ~:~do laa.

VI-Trovas

Co1n tal euytladu InP vrjo; que, senhora, \'O~ ,. y, que de tnurto de desejo, setn saher parte de tny tne pert.ly: perdi-Ine de natnuradu de \'er ,o~sa l'ren1usura, tlunt.lt qus tninha ventura que 1norresse tlt") tuyda.tlo eon1 tn)stu r a.
de~

E assy tudo venitlu


tle ulhar-uus Ine srnty tl'atuures tanto pertJicJo que a tnytn desconhPry,

utno vo~ vv : deu-Ine vusga fretnosura hu euyt.latlo HHIY ~ohejn

t Inforn1a a respectiva rubrica ter esta composio sido ita em Evora e dirigida ao conde de Vru!.roso que se rrt.ro ~,. p ..lr.l .1 turfe sobre negot:us du P'Y'

que me rnala tle desejo, tenho por vs a l.lt:st.ura


P.Jll

que liH' VPJO.

Vejo-rno de vs forauo, querPloso con1 Lrish~za, leyxey cotn vosro finneza, Jeuo por YOS- huu cup.lado tnuy ouhratlo, tle quem tne vejo Yenydo totn querer-nos sern engano, de quctn_ t.euho o dcsengauo que est aule v~ esquPrydo 111eu dano.

Ver-uos rne faz eonhe(_r ~ 1niuha Inorle ('oHhl'.yua, (~ leyxar-uos tle vos ver ver Jogo tle tnytn partida tninha vyda ; e Yejo, quando vos vejo, a tnorle volta en1 prazer, porque uatn vos posso ypr quantas uezcs eu tl~~rjo, sprn Inorrer.
Fez-tne ser uosso calyuo vos~ a fren1osura olhar. q w .l(~r a Yyua qtH~ '"i uo de cuydar P ~ospirar e desejar: 'In vos ver Inuy desygoal S(Hly pena JllUY uoJ.nada, ,s fycasl.es tlt'geuydatla, tio 4'uytfauo uo lllt'll 1nal nant leutl,rada.

Eu fyquey tlc 1ny squerydo, se1n de n1y1n Iuais 1ne lenthrar, nainoradu, la lll perd ydo, ttue 1ne nan1 scy ernparar, ue1u rren1edea r : days-BlC 1nays p<.~na ('reyda que Ineu cuydado ('Otnpurl.a, cou1 1nal q UP nan1 sn sopnrla, t~Hho eu por Ys a Yyla rutno Inorta.

Por vs ~Pnto c st~y l)llt\ ht rninha vyua en1 peryguo, . c a por ter-uos fynne t't', ua1n I!a po~so ter eotnygo, porque syguo Yerdadeyra fee e autor, sen1 vos letnhrardes de ntynl, que t' synal de Ininha fytn, Inas na1n fyn1 de tniuha dor, dcs que vos vy.

Corno vy vossa heleza, que 1ne tlaa vyda penada, vos tyue tanta fynneza, eo1no en1 vida nanlort.u1a uan1 he achada, co1u que ando conle1nprando todo perdido d' t.unures. vo~sos Inuy altos prirnores, co1n suspiros courortaudo Ininhas dores. Fytn Mas por que n tnate a~inha a pena qu' ass y ntP trata, en1nenuay, senhora Ininha, quant.o vossa vbta ntata

e uesLarata ' que na1n me veja perdrr de desejo cada dia, porque tenha algfa vya, poys que natn YOS po~so ver d'alegria. Duartr dP Brito, iden1
11
1

:l96.

dias ta1n mal gastados ! uoytes t. 1nal tlonnida~ ! sonos ta1n desuelado~.! sospiros e cuydados ! tristezas ta1n seu tidas !' Que letnLrana! que pesar! que dor e que sentiinento! l(Ue ge1ner! que sospirar ! que Inales para chorar dentro en1 n1eu cora~~an1 ~ento. Sento sempre 1neu desejo eucontra de tnym es4uyuo; sento tanto tual que Yejo, Ineu cuydado ta1u sohejo, t(Ue na1n satn rnorto ne1n viuo. Sento crta Ininha n1orte, sento natn ver n1inha fytn, setn Yer Len1 que Ine conf'ort.e, sento pt}na de tal sorte que nan1 sey parte de tnytn.
Vs, lllPU nojo c IIH~ll prazea, nu}u pesar t~ tniuha groria,
lllPU

Que que que que que

clesejo ~~ aneu qtu~nr,

ucla de n1inha Ineinoria, descansso de 1neu uiucr, Desamor de meu amor, quem n1eu hem e mal ordena. meu prazer e minha dor, meu descanso, Ininha pena, meu fauor e desfauor. morte e Ininha vyd a, meu bem e todo 1neu rnal, Ininha doena sentida, minha doena e feryda de minha chaga mortal, Meu desejo e saudade, de meus males galardam, tormento sen1 piadade, doe coyta da Yon ta de de meu triste coraan1:
~linha

A memoria enganada de meus tristes pensan1cntos anda chea, desuelada, ctn lagrymas 1nuy banhada, com gr fora de tormentos B contynua tristura, com que ando Rospirando com voz chea d' amargura: S' algu1n bem me daa Yentura, mo tyra[y ]~ desesperando Fym Dam a fec de n1cus gemydos as lagrima~ piadosas, de que sentem meus scutidos dos secretos escondidos de n1inhas coytas dorosas.

Cada dia, cada ora, assy ando desta arte, de meu sentido tam fora como quem cauta e chora, r1ue na1n sabe de ssy parte.
O mesmo, itlrm, idem 416 t.

Grosas

aO moto: ryrla

C0111

tanto C'li!Jdado.

Poys que ssmn des[ cs ]prratlo de nunca descansso ter, pera que quero sostcr vida conl tanto cuydado? Que, lanando bem a cta do em que posso parar, sam certo de m' acahar h mal que tanto m' afronta. E, pois jsto afirmado j tenho que aa de sscr, pera que quero so~trr
vyda cnu1; la nto cuydrulo?

Jorge de Hesrnde, idem, v, 38.


t No uxto figuram sem classificao estas duas composies, dei-lhe, porm, o nome de trovas, a exemplo doutras.

11

po

1notu : Ju tyturya JHpn

~latar

hu hom Yrrido, preso sohre sua fre,

j I'!Jloryn na'"'

1;.

Matardes-me vc')s, senhora, pello meu nam 1ue d nada, 1nas por Ys, que soes culpada em 1natar quem YOS adora, e que me matays agora, poys nam 1natays n1inha fee, jlt 1'1Jf a rya. IUIIH . Que yytorya leuareys 1natar h Yosso catiuo? poys confesso que na1n yyuo se na1n quanto YOS quereys, e, posto que 1nc 1nateys, se1n YOS lciniJrar Ininha fce,
ja L'1Jioria

nant .
Y,

Anrrique da Mota, idPin,

188

VIII
[Cantigas de escarni o e mal dizer]

Chegdo 1nuyto canssado, achey h vosso crido na vossa quinta d'Osela, 1 que me fez tall gasalhado c' outrora 2 ser forado passar ben de longu9 deli a; falaua em vossa a1nizade n1ays vezes do que deuia,.._ pore1n o que nos con1pria fechaua ben1 de verdade. Mas pore1n por nom n1entir e fazer en1 vosso caso, querendo-me jaa partir, nos deu h alqueyre rra~o, muyto n1ao de rrepartir; por c' as 3 bestas sete eran1, nom contando a minha mula, e hu alqur[y ]r[ e] trouxeram, ora que qucrs qu' emgulla cada ha do que <.lero? Dizcy-n1c, por notn errar, a quem deuo ue culpar naqucste mao ga~alhado
t
2 3

No texto Dose/a. Idem, coutrora, i. ., que outrora. No texto cas, i que as.

s' ('Str uosso paniguatlo, se a vs por lho Inandar, por que diz J)pos vertlaueyru o que aas fo1nes socorrr que deus saher priineyru se vetn pcllo despeusseiro, se pelo senhor da torre. Anrryque
(]p

Saa, itlen1 III, 169.


II

Datna, que o fostes j aa e que nan1 soes ho presente, velha que, 1nyll anos haa, saam que paree doente, n1antendes Inall a Inenajein, hrtegua de mill Inaneiras, guarguta, mos e trincheiras dos que so a terra jaze1n. llossos de qu~ ey piadaue, ca t todo pa~~o auorrece, ta1n ymigua ue verdade como de quem hen1 parece, sobre todas enuejosa, conhec-uos eera maa qu ', ynua que fosseys fennosa, vosso trn1po passou j aa. Deyxc o pao e as datnas quetn for da vossa maneira, hynda que para n1udanas sereys a n1oor danadeira,
a Talvez por que.

. .

486
e tan1 hcn1 tl 'acons~elhar. por 1nuyto que tendes visto, potlereys aproueytar e seruir o pao nyslo. Mas vosso csellho vao, que sae desse cascauel, nan1 no ouuyr era Inais sao, por que azetlo con1o fel; soes neste pao peonha e antr' as damas danosa e soes a n1oor n1entyrosa que vy e mais se1n vergonha.

E nan1 tliguo eu soo j sto, _


mas a muytos o parece, e no que vos acon tere o podeis jaa ter bem vysto, por que tle quantos quereis vossa n1erre quem na queyra nan1 acha, nen1 por tercyra de ventura o achareys. Tomay ora este conselho, en1 que seja d'omen1 mo,o, Ianay-uos ante n poo que curardes n1ais d' espelho, mas jsto, senhora, ouuy, casay-vos co Saluatlor e seruy Nosso Senhor, que na1n soes .i aa para aquy. Fym \)uem por ssy jst.o tomar tlt'sseinule, na1n se queyxe, por quP qucn1 1nal quer falar

-t C\ I

co1npre qu' c1n ssy falar leyxe; na1n cu l't' tl'arrapiat, poys e1n saluo Hi.Un rrcpyca, por que Ille f'araa tornar a dizer o (IU' iiula fiea. Francisco da SylYeira, itlern II, 326.
t

IX- [Prantos] ~
I A'
MOHTE DO PRI~lPE D AFO~SO QUE DEOS TE:M

Morto he o hen1 d 'Espanha, nosso prinipe rreal, chora, chora, Portugal, choremos perda ta1nanha E, carpindo, larnentemos dous em hu triste rrespons.o, rrey e prinipe choremos, dom Afonso, dom Afonso ! Ho que morte tam estranha, ho que nojo, ho que mal ! chora, ehora, Portugual, choretnos perda ta1nanha! llo que queeda tain- senhora pera chorar e carpir, ho que queda ta1n danosa que nos fez todos cayr!
t A rubrica respectiva diz: trov ..1s se nomear. 2 No texto TrovLlS.
su~1s

a lzua d..zma sem

Ho quanta noLre cpanha sente tristeza mortall : chora, chora, Portugual, choremos perda ta1nanha! Choremos que tall cayda por nossos grandes pecados nos leyxa dcse1nparados, Inata toda nossa vyda. Que pesar nos acompanha, que nunca foy visto tall ! he perdido Portuguall, choremos perda tamanha! Choremos hu jnoente ha sancta creatura, que por nossa desuentura morreo tam supitamente. Ilo que malJ, que nojo, sanha, que dese1nparo mortall ! nota todo Portugual, choren1os prrda tatnanha. Fy1n Morreo nossa defensam e morreo nossa liana, morreo nossa esperana de nom vyr a ssogeyam. Assy nos desaco1npanha nosso senhor natural : o senhor elestrial o rrcccha e1n sa cornpanha. Aluaro

oe

Brito, idern I, 262.

II

MORTE DE DONA YNES DE CASTRO, QUE ELRREY D FONSO, O QUARTO DE PORTlTGUAI., MATOU COIMRRA, POR O PRINIPE DOM PEDRO, SEU :FILHO, A TER COMO MOLHER E POLO DEM Ql'E LHE QUERIA NAM QUERIA CASAR, ENDERENADAS n.\s DA!\IAS.

Senhoras, s'algum senhor vos quiser hen1 ou srruir, quem tomar tal seruidor cu lhe quero descobrir o gualarda1n do a1nor. Por sua[s] merc[s] sahcr[en1] o que deu e[ m] de fazer, veja[ 111] t que fez esta dama, que de ssy YOs daraa faina, s' estas trouas quereis ler. Fala dona Ynrs Qual seraa o coraan1 tam cru e sem piadade que lhe nan1 cause paixcun hua tam gratn crueldade e Inorte tan1 se1n rreza1n? Triste de mytn ynocente que por ter 1nuyto feruente lealdade, fce, atnor ho prinepe, meu senhor, n1e mataran1 cruan1entP.
t No texto vejo que pode estar por vej~1 o, todavia o que ie segue no concorda com o que precede e a minha coreco no me satisfaz, por no ser na terceira pessoa do >lural o tratamento ento usado.

A minha desauentura, nam contente d'acahar-rne, por 1ne dar n1ayor tristura, me foy pr em laut' altura para d'alto derribar-me. Que, se 1ne Inalara alguem, antes de ter tanto Lem, em tays chamas nam ardera, pay, filhos nam conhecera, nem 1ne chorara ninguem. Eu era moa, menina, per nome dona Ynes de Crasto, e de tal doutrina e vertudcs qu' era dina de meu mal ser ho rreues. Viuia sem me lembrar que paixa1n podia dar, nem da-la ningue1n a 1nym; foy-m'o prinepe olhar, por seu nojo e minha Hrn. Comeou-m'a desejar, trabalhou por me seruir, fortuna foy ordenar, dous coraes confonnar ,~ a hia Yontade yyr. Conheeo-me, conheci-o; quys-1ne bem e eu a ele; pertleo-me, tamhe1n perdi-o, nunca tee morte foy frio o be1n que triste pu~ nele. Dey-lhe rninha liberdade, na1n scnty perua de faina, pus nele 1ninha yeruaue;

-. ' ' I

quys fazer sua vontade, sendo n1uy fenuosa <la1na. Por tn'esta~ oltras paguar, nunra jatnais quis casar, pulo qual aconsst'lhadu fuy clrey qu' era fora<lo pulo seu de 1ne Inata r. Estaua mui acatada, como prinesa seruida, em 1neus paos mui honrrada, de tudo muy abastada, de xneu senhor muy querida. Estando Inuy de vagar, bem fura de tal cuidar, en CuymLra d'asesrguo, pelos campos de Mondego caualeiros vy '3omar. Como as coisas qu' de ser loguo datn no coraam, coxneey entresteer e comiguo soo dizer: Estes omes donde yraxn ?)) E, tanto que preguntey, sou Le loguo qu' era eI rey; quan<lo o vy tau apressado, n1eu coraan trespassado foy que nunca 1nays faley. E, quando vy que <leia, sahy ha porta da sala; deuinhando o que queria, con gran choro e cortPsya, lhe fiz ha triste fala.

Meus filhos pus de rredor de mym c gram omildade; 1nuy cortada de te1nor lhe disse: Auey, senhor, u'esta triste piadade ! N possa majs a paixam que o que deueys fazer; metey nysso bem a mam, que de fraco coraam sen1 porqu matar molher. Quanto mais a myrn que dam culpa, nan1 sendo rrezam, por ser my dos inocentes qu' ante vs estam presentes, os quaes vossos netos sarrt. E te1n tam pouca ydade que, se nam foren criados de myn1, soo ron saudade e sua gra1n orfyndade morreram dcsemparados. Olhe he1n quanta crueza farraa nisto voss' altfza e ta1nhem, senhor, olhay, pois do prinepe sois pay, uam lhe deis tanta tristeza. Lemhre-uos o grand' an1or que rne vosso filho tern c que sentiraa gra1n dor Inorrer-lhe tal seruidor, por lhe querer grandP hem; QuP, s' algu Prro fizera, fra 1Jenl que padecera

c qu' estes H lhos firararn orfaos tri~tcs e huscaran qu deles paixam ouuera. Mas, poys eu nunca errey r sempre mrrr.y mais, drueys, poderoso rrey, narn quchrantar vossa lry, que, se moyro, quchrantays. \'say 1nais de piadade que de rrigor nem vontade; aury doo, srnhor, de rnyrn, na1n me deys tam triste fim, pois que nunca fiz Inaldaden. Elrey, vendo como estaua, ouue de mym co1npaixam e vyo o que nam oulhaua, qu' ru a r Ie nam erraua, ne1n fizera traiam; E, vendo qua1n de verdade tiue amor e lealdade hoo prinepe cuja sarn, pde mais a piadade que a determinaam. Que, se m' elr defendera c' a sseu 1 filho nam amasse e lh' eu na1n obrdecra, cnt.arn com rrczan1 podera dar-m'a morte c' ordenasse. Mas, vendo que nenh ora 1 ,
t C.:1sseu tem o original, o que se poderia interpretar pelo nodo de dizer mais antigo ca seu, etc. ; a grafia, porm, ~ordenasse, que vem logo abaixo e no pode ser seno ~~~~ ordenasse, fez-me preferir a lio que dou. 2 Por nenh~7a ora: assim o pop. fi(a)ora.

des que nacy at 'gora, nunca nisso me falou, quando ssc d'isto lembrou, foy-se poJa porta fora, Com sseu rosto lagrimoso, co proposito mudado, muyto triste, muy cuidoso, como rrey muy piadoso, muy cristam e esforado. Hii d 'aqueles que trazia conssiguo na companhya, caualeyro desalmado, detras d'ele, muy yrado, estas palau ras dezia : <(Senhor, vossa piadade, he di na de rreprender, pois que ssem neessidade mudararn Yossa vontade lagrimas d'a molher. E quereis c' abarreguado com filhos, como casado, ste, senhor, vosso filho? de YS mais me marauilho que d'ele, que narnorado. Se a loguo nam matais, narn sereis nunca tetnido, ne1n faram o que rnandays, poys tam eedo YOS mudays do conselho qu' rra auido. Olhay quarn justa querela trndes, pois, por amor d'ela Yosso filho quer cst.ar sern casar e nos qurr dar . muyta guerra com Castela.

Co1n ~ua tnorle psrusanis 1nuytas Inortes, Inuytos danos; vs, senhor, dcscaussareis c a vs e a ns dareis paz para duzPnlos anos. O prin{~Ppr. casaraa, filhos de hen{:cun trraa, scraa fora de pecauo, c' ag-ora SPja anojado, ;unruh lh' esqueecraa.

E, ouuyndo sru dizer, elrrf'y ficou 1nuy toruado, por se c1n tais estren1os ver e qur auya de fazer ou h ou outro. . . forado. Dt"'Sr.jaua dar-n1e vida por lhe naut ter tnercida a n1ortc netn nenhi 1ual ; srnl ya pena mortal, por ter ft")yto tal partida.
E, vendo que se lhe daua a ele tod' cesta culpa e que tanto o apertaua, disst"' aaquclc que hradaua: ~lynha tencun 1ne desculpa. ~c o vs quereis fazer, fazey-o se1n 1110 dizer, qu' cu nisso na1n n1ando nada, nem vejo hcrssa t coytada porque dcua de morrer.

Fiin

t Segundo Epifania Dias, de "1 ess ..1 com reminiscncia o Evang. de S. Lucas xxm, 22 nullam causam 1nortis inrmio in eo e similhana ao francs je PZe /ui vois aucun dtut.

Dous caualeyros yrosos, que tais palauras lh' ouuyr, muy crus e nam piadosos, perucrsos, desamorosos, contra mym rrijo se vyram. Co1n as espadas na mam 1n' a trauessam o coraa1n, a confissam me tolheram: este he o gualardam que 1neus amores me deram. Garcia de Resende, idem, V, 357.

X
...

[Poesias religiosas]
I
INTERROGAAl\I A

NossA

SENIIOHA

Ho Virgc, 1nadre sagrada do sobre todos Dcos Yyuo, ru catyuo te chamo, nlinh' auogada. Em ty foy Ymanit.lade ynyda com Bcos eterno; do jnfrrno me liure ta sant.ydadc. Que senta graue payxa1n d'omem fraco, pecador, merecedor de 1nayor persrguyam.

Se cointen1pru con1 ho1n tcto que Heos quis Inorle to1nar por Inc saluar, 1ncu pesar por prazer sento. Aquestas taes gruryas vas que. o Inundo daa e tu1na sa1n cm so1na todas trystes e vylas. Enganosas fantesyas sa1n don1ynyos, rryquezas c tristezas consso1nydas senhoryas. Procurar n1eus desejos
d' aucr pre1nyos n1undanos

rnuytos nos, co1n trabalhos n1uy soltejos. Seruy e seguy 1nortaes, deran1-me por gualardam fraca rraa1n, a menor de 1neus yguacs. Da- me Deos mays que mereo, poys que Ine d conhecer seu poder e 1nays Len1 tlo que n1ere~~o. Que, sy n1uyto n1ais me dera, de 1nays me ton1ara conta, tal afronta grandes danos me fezcra.
~las

c tudo nam m' escuso de pecar, qile nam n1'atreuo; canto dcuo a ty, lleos, a que In'acUSO. Cantas HlPITl\S 1ne tes feytas

498
sam de mym 1nal gradecyda~, mal seruydas, rreebydas, nam aeytas. Se pudesse sojugar~me t h o que rrazam me conuyda. nesta vyda folgaria apartar-me Das afrontas mundanaes que me rreuoluetn o syso, sem auyso d~s a.ydentes mortacs. Vou-Ine de tlia em dia atres esta vaydae de vontade, esperando melhoria. Sam no caho ua jornada per carninho trabalhado, desuyado da passajcn1 dcscjaua. Etn tal medo m' ofereo
aa tnuy alta Inagcstaue

da Trindade; por pecador Ine conhrc. E, poi~ lhe prouue saluar c rre1nyr os pecadores, porque louuorcs jolgucy sernpre de 1he dar. Dos que a1n munuano lJe poucos a lleos aguardeern, ne1n conhee1n dondP Jl(_Jn co1no lhe ve1n.
I

No texto sttjw;g,Jrmc (correco de Epifanio Dias).

.J .,

Ncrn que o ham de leyxar que seja seu patrirnouyo corn dcmonyo que narn cansa de teu ta r.
A~perezas

sarn rnudanra~ de pecados a vertudes, c saudcs sam as bas confianas. Vertuosa continenia com ha conuersaarn, com saluaan1 rreeben1 da prouydcncya. Mas que farey eu, sugeyto a mynha vontade maa, que quer que vaa errado contra dcreyto? E em mal endureido, coytado, nam sey que faa, se de graa, rnays rerto nan1 san1 tangido. LemlJra-me t tepos passados, todos de tryste vyuer, sey n1orrer senhores d 'ai tos estados. Sey rnorrer o nosso rrey dorn Affonso, rnuy arnado; con1o criado, sa rnorte senty, chorey.

E( m] que seja choro vao e ternporal de~conforto, sey ser rnorlo


I

Epifanio Dias prope lembramme.

;JUU

muy catolico cristo. Torno-1ne deste ca1ninho, consyro ent Iniuha tnorte, de que sorte tne saltar no focinho. Fy1n Na qual partyua confyo c1n Dcos tryno, criador, n1eu rretlentor, com que-m' abrao c lyo E protesto sempre crer a sancta f firn1e1nente, mays contente ue proue que rrieo ser. Aluaro dP Brito, idetn I, 272.

11
V1LANCETE
A

NossA

SENHORA

Haynha elestrial, rrepayro de nossas dores, grandes sarn os teus louuores.


Senhora, co1no- naeste,

tua vertuoe foy tanta qu' aquela emhaxada santa ('Oin granoe ft' n1creeste. Tatn routynente vyueste <tue nom hastatn orauures rreconlar os leus louuures.

A rncr,c que per~al,a~tc nossa vyda rtcpayrou, poys com teus peytos cryasle aqurlc que te cryou. Foste causa que 1nut1ou o gran1 senhor dos senhores r1n prazer as nossas t1orcs. Por cm ty ser encarnado c por seres sua madre, o nosso prymeyro padre foy dos tormentos lyurado. Fomos hures de pecado, quando queres dar fauores os que ssam teus seruidorcs.
O' fonte de piadade,

madre de Inisericordia, que de ty na1n faz memoria yay muy longe da vert1ade. Es chea de carydade c de tamanhos prin1ores que sa1n grandes teus louuorcs. Mytygua nossos tonnentos, que com tantos males cree1n, poys nossos tnereymentos sem os teus nada mere.em. Socorro dos que padeam, que scjan1os pecadore~, faze-nos mereedores. Fyrn B assy por teu respcylo dyna Yirgrrn e decora, fazr que aiatn effcito

as nossas preces, senhora, Que se, nos deyxas hfa ora a nossos persyguydores, narn teremos valedorcs. Dioguo Brandam, idem III, 34.

[Padre nosso glosado]


creador, q1d cs in coelis, poderoso, sanctificctr, Senhor nornen l'UuJn vencedor, nos ceos e terra piedoso ; dveniat a tua graa, 1egnnn1 l1tu1n sem mais guerra: vol1lnfas t-ua se faa sic-ut in corto rt in terra. Pancln 11ostrurn que come1nos q1totidia nu nt teu he; escusa-lo no podemos, indaque o no merecemos, t1t da 11ubis hodie; diJnittc 11obis, Senhor, debita, nossos crrores, Ricut ct nos por teu a1nor dnitti-rnus qualquer error aos nossos devedores. Et nc 11ns, Deos, te pedimos ind11ras per nenhum Inodo, in tcntationrnt cahiinos, porque fracos nos sentimos, fonnados de triste lodo, srrl lih,Jra nossa fraqueza 1HJS o 1nrdo nesta vida; a1nrn por tua ~raa
Pater 11oster

c nos livre tua altpza da tristeza se1n Inruida.


Gil Vicente, Farra O Velho dtt !!IJrltt ( edi~o de 15() 2 ), reprrsentatla e1n t 512.

XI
[A feiticeira]
IJUA FEITICEYRA, ENTRANDO NO PAO, EMBARAADA DE SE VER NELLE, C~))IEA DIZENDO

Jesu! que1n trouxe ora ca esta cahra de Yento, siso d c car.araca ? eu nam sey con1o la va, ta1nanha vergonha sento. E, pois sa1n tam Yergonhosa, encolhida e ten1erosa, que yenho fazer ou paro? porque eu mesn1a n1' embarao de n1in1osa.
Chrga a elrcy e aa raynha c diz:

Senhores, embora estelles con1 saud' e 1 co1n prazer; nu1ytos annos vs logredes, os ran1os que florecelle~. De os os queyra engradccer, assi con1o vs qurredes.
t ~o

original com saude com

etc~

t.J\1t

Ao princip( e iff?ites:

Oo que joyas esn1altadas, oo que boninas dos ceos, oo que rosas prefumad as !
aas da1nas

Jesu, que sanctas ~ouradas! bo1n prazer veja cu de vs, e 1 boas fadas. Eu sam Genebra Pereyra, que moro ali aa Pedreyra, vezinha de Joam de Tara, solteyra, ja velha amara, sem marido e sem nobreza; fuy criada em gentileza dentro nas tripas do pao e por feytios que eu fao uizem que sam feyticeyra. Porem Genebra Pereyra .nunea fez mal a ninguem, mas antes, por querer be1n, ando nas encruzilhadas, aas hora-, que as bem fadadas dormem sono repou sacio, e cu 2 estou com hu1n enforcado, paprantlo-lhe aa orelha; isto prouaraa esl.a velha nluyto miJhor do que o uiz. Ora agora Estcuam diz, 3 diz que defenuedes isto huy! dou-uos a Jesu Christo!
t A meu ver, o sentido e a mtrica escus3m este c, que portanto estar a mais. 2 Afigura-se-me escusado este rronome. 3 Este di'{ tanto pode ser ape1ido, como o verbo direr . repetido.

'V'
pera que Pra ora tirado quanto tenho e~preinPntado e ysado quarenta annos, cstoruado n1uyt.os dano~ pPr csconjuros prouados, fazendo vir dez finados, por saber hia verdade ? E auendo piedade de 1nolheres mal casadas e as ver bem maridadas, ando polos adros nua, se1n companhia nenhia, senam hum sino samo, metido nu1n coraam de gato preto e nam ai; isto, senhor, n~nn he mal, pois he pera fazer bem. Outro si, quando a mi vem na1norado sen1 conforto, desejando antes ser n1orto que trr aquella payxam, Caualgo no meu cabr:un e uou-me a Vai de Caualinhos e ando quebrando os focinhos por aquellas oliveyras, chamando frades e fre.yras que morreram por a1nores. Oo se vsseis os temores que passo nesta canseyra, nan1 temeria a Pereyra tant[ o] os 1 corregedores. Sen1pre ando neste 1narteyro: vrn1-se a 1ni home1n soJteyro, que quer casar co1n Costana, sen1 nenhua esperana,
No original t,uuos.

o.J\1\J

triste, morto de payxam, c eu co sangue do liam, Inexido co rabo da huj a, c ali o fel da Curuja, py' -lo mancebo auiado; vem hum frade esco1nungado, que o benza do quehranto, uou e fao lhe outro tanto; as si, senhor, vej' eu prazer. Uem, a 1nodo de dizer, Gonalo da Silua a mi e diz-me que he fora de si pola Francisca da Guerra; queres t que seja eu tam peiTa que o narn encomende oo demo que o liure do estremo em que he posto seu esprito? e, se vier Gaspar de Brito por Caterina Liino, nam yrey no Ineu cahram enfeytiar a liineyra ? E assi desta tnaneyra, se vier o Inarichal, por Guio1nar do Ataude, buscar a minha sande, he por for.a por-rne a risco, ~ e, se me rogar dom Francisco que lhe enfeytice a llrnim 3, s'eu nam for 1nuyto roim, nam lhe posso negar cousa. E l o Martirn de Sousa, que morre pola Pri1nentel, ~ na1n lh' ey de ser infiel.
t ~ntenda-se quereis. 2 No original arisco. 3 Idem Beneni.

No texto Perimentel.

A:-;8i que as taes fcytiarias SPnhor, oiJra~ rnuy pias c natn ha rnais ua verdade; sayba vossa rnagestadc quc1n he G(nehra Percyra, que Rctnprc quis ser soltryra, por rnais estado de graa; agora nam sey que faa co este negro Ineyrinho, rosto de satn Sadorninho. Iluy arnara! e que me quer? se vossa alteza quiser ver os feytios que eu fao, aqui logo neste pao, os veredes rnuyto asinha. E vs, senhora raynha, infantes e cortesos, leuan tay aos ceos as mos, csforay c nan1 pasrnedcs das rnaaa cousas que veredes. Esperade hun1 poucochinho, es tade as si, Jnanas, quedas; vou polo alguidarinho, a candea e o saquinho, e veredes labaredas. Se vos trernere1n as peles d"espantos e de ternores, hi estam vossos seruidores cneostade-uos a elles e cobridc-uos d'a1nores.
S(UTI,

'-'UO

Tro ~ a /l'!Jlicryra lnon alguidar e 1on saco Jlrl!lo PUt que Ira~ os (cytios, ns fJ'Uacs conu'ffl lt fazer, di~cndo:

Alguidar, alguidar, t que feyto foste ao lar, debayxo das sete estrela~, co1n cospinhos de donzelas te mandey eu amassar. Oo cospinhos preciosos de beyos tam preciosos, uay ora prazer a quem vos bem quer e day boas fadas nas encruzilhadas. Este caminho vay pera la, estoutro atravessa ca, vs no meo, alguidar, que aqui cruz nam ha (l'cstar. Emhora esteis encruzil_hada, ! perequi entrou, perrli sahio; bem venhades, dona honrrada; vay a estrada pola estrada ; benta he a gata que pario gato negro, negro he o gato ; lJode negro anda no mato ; negro he o coruo e negro he o pez ; negro he o rey do enxadrez; negra he a vira do apato ; negro he o saco que eu desato. Isto he fersura dfl sapo, que l'staa neste guardanapo;
Talvez antes: Alguidar, [meu] alguid,tr. Entenda-se em encnqilhad,t, pois em en-fazem um silaba nica.
t
2

eis aqui rnf.una de porca, harhas de hode furtado, l'el de rnorto escornungatlo, scyxiuhos do t pee ua forca, holo de trigo alqucyuauo, eorn tlous ratos no 1neu lar, per rninha n1o satneatlo, colhiuo, 1noydo, a1nassauo nas costas do alguidar. Achegade-uos a Inim : que papades, tneu cherulJirn? escu1nas de de1nuninhado: quem vo'-las deu? dey-uo' -las eu: fel de 1norto, tneu conforto; holo ~ rornuuo, vs sahedes tudo; },iro de prego, asa de Inorcego, lJafo de . t'l ' tudo vos . traau ' drano ~ b cu nam Juro, nem esconJuro, mas galo negro, suro cantou no meu monturo. E, uitas as sanctas palaura~, ey'-lo detno vay, ey'-lo derno vem co as Lragas dependuradas.
Bo A,ulo das Fadas ( ediro de 15G~

fols.
l 2

CC\'Il

c ccviii H) representauo en1

1516 ou entre 1502 r 150-.


Est por de ao. Provavelmente lapso da imprensa em vez de belo, pois bolo no n1e parece fazer sentiJo.

ADITAMENTO
S

Cantigas d'Amigo

A)

Sl!\IPLES

LXX

De' lo dia 'rn que n1' eu quytri d'u n1ha senhor morador, nunca dr n1in ouue sahor, prr hoa f, nen auerei, se non uir ela, d'outra ren.
Ca rnc quiley, a rncu pesar,

ela t.'~; poys 1n' cu quiley, nunca [eu] ntr tlepoy~ paguey de n1in, nen n1e cuyd' a pagar, se non ui r ela, o' oul r a r cu.
tl"u

t Por lapso deixaram de entrar no seu respectivo lugar nas cantigas. 2 A cantiga que a paginas 322 tem o n. 0 LXX deve passar a "xr, a LXXI a Lxxn e assim por diante at a Lxx.v que ficar ~ndo Lxxvr, seguindo de ai por diante a numerao exacta.

Pero que [o' ela] hen non cy, urrdade uos quero dizer: nunca eu depoys ui prazer, nen i mays non JJ ueerei, se non uir el~, d'outra ren. Pero d' Armea, n. o GG9 C. \'.

C)

TENEs n' Al\IIGO

((Que me mandades, ai rrlatlrt-, fazer ao que sey que nunca Len q~crer soub' outra ren ?
Par Deus filha ' diga[ des J-lhi de quant.' 'ouuer saL or e ser hen, e el, que uin' en gran coita tl'ainor, guarr por en.>> Que lhi farey, se ueher hu cu for, c mi quiser dizer, con1c a ~cnhor, a1gla ren? [Par- Bens, filha,] digal des ]-I hi de quant' ouueT sabor e ser Leu, e e], que uiu' en gran coita u'mnor guarr por eu. Aira:-; Corpan('ho,
11. 0

2G I C. Y.

II <<Vistes, madr', o esrudeyro que 1n' ouuer' a Jeyar sigo? menti-lhe, Yay-mi sanhudo; 1nha madre, hen uo' lo digo: H.nnorada me leixou, na1norada Inh- leixatla, na1norada Ine leixou !
~latire,

us que 1ne n1andastes que 1ncntiss' a meu an1igo, que conselho Ini daredcs ora, poi'-lo non ey 1nigo? nan1orada me leixou, na1norada 1nh- leixada, natnorada 1ne 1cixou !
>)

ccFilha, dou-uus por cou~wlho que, tanto que uos cl uria, que toda ren lhi faatlcs, que uosso pagado seia : natnorada tne leixou, llHnorada 111h- leixatla, nantorada 1ne leixou.
Pois esru:-;ar .non podetlcs, 1nha filha, seu gasalhado, dP~ nytnays eu uos ca:~tigo que Ih andede~ a 1nandatlo: nan1orada nu' leixou, na1norada n1h- leixada, natnorada 1nc lcixou.

Pt\ro tia Ponlc, n.'' 17

~~-

\..
33

III

ccAmiga, fao-me marauilhada pode meu amigo uiuer hu os meus olhos uon [o] poden ueer, ou como pod' al f~zcr tardada, ca nunca tan gra1n marauilha ui, poder 1ncu amigo uiuer sen mi, e, par Deus, l~ cousa n1ui desguisada. >>
co~no

ccAmiga, estad[e] ora calada hun pouco e leixad' a 1nit1 dizer : per quant' eu sey cert' e poss' entender, nunca no mundo foy molher amada come us de uoss' ainigu , e assy, se el tarda, sol non cu lpad' i, se non, eu quer' en ficar por culpada. ccAy amifra, eu ando tan coytada que sol 11011 poss' en mi tomar prazer, cuydand' en como se pode fazer que non i cornigo de tornada, e, par Deus, por qur o non uei' aqui, que morto gra1n sospeyta to1n'[il, e, sse mort' P., mal dia eu fuy nada. Amiga fremosa e Inesurada, non uos dig-u' eu que non pode seer uoss' a1nip-o, pois hom' , de morrer, mays, par Deus, non seiades sosprytada d'outro mal d'el, ca, drs quand' eu na.i, nunca d'outr' orne tan leal oy falar, e, quen end' ai diz, non diz nada. El-rei D. Denis, n. 0 177 C. V.

Paralelsticas
B)
rn A LoG A n. \ :'

Ay, fretno~i uha, S('


J

beu a iaJt's onf!i tlr uila q ucu aspcratleg ?n Pin alPnder n1Pn atnigo. n

.\y, frento~iuha, :;e gradoedcs, lonp-i de uila quen atendcdes ? lin atender Jneu a1nigo. )\

de uila quen asperades? >> (( llircy-uo-1' {'U. poys Jllr pregunlades : uin atendrr 1ncu antigo. n
({ Luutd d( uila
<<

<' Lon~d

fJllt'll alPrH.Iedes ?>l

Bircy-uo-r f~U, poy' lo no11 saiH.'d('g: uin ateiH]Pr n1eu antigo.n


Bernal[ do] de BonaYa I,
H. o

7 28 C. Y.

li

llaylaJ o i, ay H lha. que prazer tH\iaO('~ 1t' o uoss' antigo quP ns nH,ylo atnadPs. n ~aylarry cu, rnadre, poys 1nh-o us tuandades, lays peru cnterulo de us hfia ren : ~ uiuer el pouco ITIU}to uos pagadcs. poys me us 1nandades que bayr anf el 1Je1n. n

Rogo-u os, ay filha, por Deus, qne bayledes ant' o uoss' amigo, que hcn parccccles. <<Baylarey cu, rnaclre, poys mh-o us clizedcs, rnays pero entendo de us ha ren : de uiuer el pouco grarn sabor auedes, poys me us mandades que Layl' ant' el Len1. ((Por Deus, ay rnha filha, fazrd' a haylada ant' o uoss' arnigo, de so a milgranada. Baylarey cu, madre, cl'aquesta uegada, n1ays pero entendo de us hua ren: dc~ uiucr el pouco sodes rnoy pagada, p)ys n1e us rnandades que hayl' Htt' :el hen1. Baylad or, ay tilha, por sane ta Maria, ant' o uoss' ainigo que uos hen queria. n Baylarey eu, madre, por us todauia, mays pcro entendo de us hla rcn : de uiuer rl pouco tornadcs perfia. poys me us n1audade!-; que hayl' ant~ el hen1. '>
, , . N .\ Iras r unl's, n. o 'tb-1

c.

'T .

C)

TENES n'A~nGo

(( Digadcs, filha, n1ha filha uelida, por qu tardastes na foutana fria: os atnorcs ci.
IJgaucs, filha, tnha filha lotJana, por que tardastes na fria fontana: os amores cy.

517

rPruo~

Tardei, mha madr~, na fontana fria, do montr a augua uo1uiau : os amores ry.

TarLley, rnha n1adrc, na fria fontana, crruos do monte uoluian a augna: os atnorrs ry. u))(Utes, lllha fiJha, lfif'llleS 1 por atnig-u. nunca ui ccruo que uolucss' o rrio : os arnores ey.
1nha filha; mentes t por an1ado, uuura ui ceruo que uoluess' o allo: os atnores ey.
~lentes,

Pero

~leogo,

u. o 497 C. \'.
II

2.

Ay flores, ay flores do uerde pinho,


~e

sahedrs nouas do Ineu an1igo! ay Deus, e hu _?

Ay flores, ay flores do uerde ramo, sr sahedes novas do mru a1nado! ay Deu~, e hu ?

Se saLedes nouas do meu amigo, aqurl que n1entiu do que ps comigo! ay I}eus, e hu ?
t ...\!entir,
..1111-1,

mia filha, mentir, etc., tem o Canc. d~.t l"atique eu substitui ror meutes, embora a minha lio ne no satisfaa, por divergir o tratamento do empregado tas duas primeiras estrofes.-

518

Se sabedes novas do meu amado aquel que mentiu do que Inh- iurado! ay Deus. e hu ?
7

[Vs me preguntades pulo noss' amigo. e eu hen nos digo que sau' e uiuo: ay Deus,- r hu {~ ?] Vs 1ne preguntades polo uoss' amatlo, e eu hen uos digo que uiu' e sano: ay Dcus, e h u ? ? E cu hen uos digo que san' e uiuo e srer vosc' ant' o prazo saydo:
ay Dt:\us, e hu
t'~?

E eu Lrn uos digo que uiu' e sano


e seer v ose' aiJ t' o prazo passado: ay n pus' e hu t~ ?))

El-rei Don Henis,

11. 0

171 C.\'.

I li

Seuia la frcinosa seu sirgo torcendo, sa uoz mansselinha l'remoso dizendo rautig-as d'ainigo.
Sedia la fren1osa seu sirgo laurando, sa voz Inanssclinlw fre1noso cantando cantiga~ u'ainigo.

Par Deus de Cruz, dona, scy eu que aucdcs amor Inni coitado, quP tan ],rll dizPdrs cantigas tl'an1igo. Par Deus de Cruz, dona, sey [ ru] qtu andaues d'antor tnui coitatla, que tan },en cantadcs cantigas d'atnig-o.
Auuitor coinestes, que adeuinhades.

Estevan Coelho, n. 0 32 J C. V.

NOTAS

Pag. 17. --Rei Leir. O N,,biliario ou Livro de linh ..1gens, te t~m sido atribuido ao conde D. Pedro, filho de D. Des, do sculo xm ou XIV, o nJanuscrito~ porm, em que hoje se contm e se guarda no arquivo da Torre do ombo, do sculo xv. A lenda do rei Lear que at se enmtr3 e conhecida de quasi toda a gente, depois que o ande dramaturgo ingls Shakespeare a ps em scena, :iste na tradio oral de vrios povos, sen1 excluir o r.osso. m harmonia com a opinio da distinta romanista, D. Calina Michaelis de Vasconcellos (vide Revista Lusitana, tl. vm, pag. 221), emendei em Escocia o Tostia do origi-

.1.

Pag. 18.- A dona p de cabra. Daqu extraiu Alexandre erculano o assunto para o conto Dama pe de cabra, que ~m no 2 o vCJI. das suas Lendas e Narrativas. Pag. 2 0 . - A molher nzarinha donde pretendiam descen:r os ~1arinhos, era sem duvida uma sereaa, na ideia do 1tor de IV Livro de Linhagens. Pag. 2 1.-Encontra-se esta lenda ainda, porm, mais resuida, no n Livro das Linhagens e sob o ttulo de ~fira aia foi posta em verso por Almeida Garrett. Pag. 33. -A morte do Lidador. Sobre esta narrativa )mps Alexandre Herculano um conto que com o mesmo ~ulo inseriu nas suas Lendas e Narrativas. Pag. 42.- O texto originrio da Crnica da conquista do rgarve, que se presume ter sido escrita pouco tempo deus desse facto, perdeu-se e o que foi publicado nas Afeorias da Academia provm de uma copia feita no sculo 'II e portanto mais ou menos modernizada. Pag. 44 -A Vida de Santa Isabel, publicada por Fr. rancisco Brando, copia de outra, feita talvez sobre o in11tivo original no sculo xv; de a algumas formas e graLS ainda no usadas ao tempo da sua composio.

522
Pag. 4S. - Este importante facto sucedido em 1J4o acha-se narrado no m Livro de Linhagens apenso ao Cancioneiro da Ajuda, narrativa essa que o dr. Theophilo Braga classifica de cca pagina historica mais perfeita a que chegou a literatura portuguesa no sculo XIV)). 1 Foi el tambem que inspirou o nosso primeiro pico Afonso Giraldes e o poeta castelhano Rorigo Yanes. O rei mouro a que no texto se d o nome de Albofacem, Almofacem e Ali Albofacem chamado nas historias AjJu-lHassan e Ali Boacem. Sobre o prior Alvaro Gonalvez Pereira, de quem descenJe c nosso Condestavel e que se acha sepultado na ign:ja da Flr da Rosa, pode ler-se o livro de Lino d'Assumpo: Hisoria de Frades, pag. 17S 1. ar do curral (pag. S2). O qu(; isto fosse diz-nos o desconhecido 'autor desta mesma narrativa nas seguintes palavras: A az do cot-ral redonda come moo e a sa natura de defender os que l estam e pera sai rem dela, quando cornprir. E feita d'espores, chantada: as astas no campo, e teem os espores ferros de tres qua dras; estam os ferros contra os que querem entrar aque corral, e o corral aborbotado d'escudos quadrados. Este ordinhamento fazem os cavaleiros do espital naquela con quista que eles am com os mouro. Alarin., Alarin (pag. S4) Afigura-se-me esta palavra igual a molin, que entra em mi ramoliu, e que., corno esta, significar crentes, isto , o sequazes da religio de l\1ahornet? 2 Pag. 8o. Ay que gentes etc. O texto tem e, lio qu talvez se deva manter; neste caso, o sentido ser: ai e qu gentes (=pessoas) fostes (=tendes sido ou sois) e ond (com o sentido de donde), i naturais. Pag. 108.- A Demanda do Santo Graal existe em ur manuscrito do sculo XIV ou xv, que se conserva na Bihlic teca Palatina de Viena d'Austria, tendo apenas sido pubr cada uma parte pelo dr. Reinhardstoetter, com o ttclo st guintc : Historia dos caval/eiros da Afesa Redonda e d demanda do Santo Graal- Berlin- 1887. Pag. 115.- O ttulo completo do codice n. 0 46J este

Livro de Josep ab Arimatia, intetulado a primeira par~ da demanda do santo {iria/, at a presente idade nwu vista, tresladada do proprin ori![inal por o doutor J\l~.nzu, Alvarer, Corregedor da Ilha de S Aliguel, dereffido ' mui alto e poderoso principe el-rei dom Joam, o 3. 0 des. nome, el-rei nosso senhor. Das tres partes de que se con
'Manual da Histo,./a da Lit. Pvrtg: 101. 1 Ooe!, C. do Prinpe D. Joo. 44, fala na casa dos verdadeiro! .M

' : 1
~
~

'

r
t

~~

a1

523

punha o cyclo de Graal e que eram : a 1. Josep ah Ari,.,atia; 2. Conto, Livro ou Romano do Braado; 3 cnemanda do Santo Graal, existem apenas a 1.8 e a 3.. Segundo uma nota marginal no fim da obra foi o codice n.o 643 copiado (e portanto modern1zado na lingoagem, como se v do seu contexto, em que ainda aparect:m algumas formas e expresses arcaicas) no sculo xv1 do original (<mandado fazer por Joam Sanchez, mestre-escola d' Astorga, no ano de IJI4u. Pag. 1 S1.- O bispo Negro. Esta anedota foi igualmente romantizada por A. Herculano e vem no volume 11 das suas Lendas e Narrativas, sob o mesmo ttulo. Pag. I]3.- Do Leal Conselheiro, composto por e l-rei 1>. Duarte entre os anos de 142~ e 1437, resta apenas um nico manuscrito e esse mesmo existente na Biblioteca Nacional de Paris, sob o n. 0 7007; por ele se teem feito vrias edies, sendo a mais conhecida a de J. I. koquete. Pag 19.- ((.. e ell soomente dizer que lha nom beijaria. mas que lha beijasse ella a elle.u Este tacto acha-se magistralmente descrito no lindo romance de Alexandre Herculano, Arrhas por foro de Hesp ..znha, a pag. I 5g do vol. I ltas suas Lendas e Narrativas Pag. 199. -Sobre est~ lenda formou Almeida Garrett o eu dram3 do mesmo ttulo. CANTIGAS D'AMOH.. XXIV (pag. 243). verso 2. 0 da 2. estncia desta cantiga tem no Canc. da Ajuda aver, lio que; salvo o respeito devido sua ilustre editora, por no me fazer sentido, corrigi em a veer, entendendo assim. E" sempr' eu. . . temi a veer (= receei ver) esto que m'ora dirende vs, i. , que a iam casar. Pag. 26g.- Tenes d'Amor. Correspondem estas composies a? que a lyrica provenal denominava jocs erzamo,ats ou JOgo enamorado. Cantigas d'amigo. JI (pag. 272). 1nelhor o fe;o ca o non disse: este verso considerado por D. Carolina Michaelis de Vasconcellos como uma variante do por non seer todo quLtut'el disse. Segundo informa a mesma senhora, esta boita poesia, depois de traduzida em allcmo por Storck, que a inseriu na sua colleco Hwzdert altportugiesische Lieder, foi posta em msica por P. \Vagner e cantada em concertos puolicos. Vidt! Randglosser, n.o x1v, pag. 5, nota e Canc. da Ajuda, n, pag. 6o. xxv (pag. 289) oi1 ante que morrera: que morrera deve ser orao integrante pedida por vir (=ouvir dizer), cujo sujeito el/e (o ingrato amante) est oculto. xxtx. (pag. 2 2) Ha nas duas primeiras estrofes desta cantiga o paralelismo que caracteriza as cha-

52-l
madas paralelsticas, falta, porm, outra, para completar o nmero par, que er.i de regra em tais composies: cf. a pag. 361 outra cantiga idntica. xxxv. (pag. 297) Sob o ttulo de Desalento parafraseou o mavioso poeta Joo de Deus esta bonita cantiga: Vide Campo de Flores, edio popular, pag. 41. LXVI (pag. 31g). caminho francs era o nomr;! dado estrada que conduzia a Santiago de:: Compostela, por ser aquela por onde vinham os perigrinos; parece-me terem-me informado l_ que ainda subsiste essa designao. Pag. 345.- Cantigas parl-1/e/isticas. Parallelstrophenlieder ou cantigas de estrofes par ..1llelas foi o nome que o dr. G. Storck deu a estas bonitas composies em que <ca mesma ideia se repete duas vezes em forma levemente variada com rimas divergentes,> t e para as quais a potica antiga nos no transmitiu designao' especial; D. Carolina Michaelis de Vasconcellos, no seu excelente trabalho sobre a literatura portuguesa, publicado na Grundriss der romanischen philologie, vol. n, pag. I 5o, adoptou essa mesma den0minao, opinando tambn1 (in Zum Liederbuch des Konigs Denis von Portugal, pag. 36) pela de bailadas peralelsticas ou bailadas encadeadas. 1 (pag. 345) Na 14. das suas eruditas Randglossem rum altportugiesischen Liederbuclz, bem como a pag. 5g3 do voL 11 da sua edio do Cancioneiro da Ajuda, apresenta a mlsma senhora os argumentos em que se funda para atribuir esta poesia ao segundo monarca portugus, que a teria composto entre os anos de I 194 a 1199, sob inspirao da sua amante predilecta, a formosa D. Maria Paez Ribeira, mais conhecida pelo apelido de Ribeirinha. A ser assim, teremos aqui a segunda em antiguidade das composies poticas escritas em portugus, .pois a primeira considera ela a que no C. A. tem o n. 0 38, atribuda a Pai Soares de Taveirs, que a teria dirigido em 1180 mencionada Ribeirinha. U. Nobiling pretende que a verdadeira forma da cantiga teria sido esta:
como vivo em gran cuidado por meu amigo que ei alongado! Muito me tarda o meu amigo na Guarda!
Ay eu, coitada.

como vivo en gran desejo por meu amigo que tarda e non vejo! Muito me tarda o meu amigo na Guarda !

Ay eu, coitada,

Cf. ReJ'ista Lusitana, xy, 363.


' D. Carolina Michaelis de Vasconcellos, in Revista Lusltonn, m, pag.
361.

IX. (pag. 35o) n~esta cantiga- diz a erudita comentadora Jo Cancioneiro da Ajuda (voJ. 1, pag. 55], nota)- ha irregularidades que talvez provenham da inexperincia do copista em decifrar abreviaturas relativas concatenao e~ trofica que viriam empregadas nos autgrafos dos trovadores. Parecem e quasi certo que houve inverso, no s mente entre os dsticos 3. 0 e 4-'\ mas ainda entre o 5.0 e 6. 0 , de~rendo ainda estes ltimos dois preceder os antecedentes. Tambem presumo que entre ambos falte outro grupo, sendo 1ssim, a poesia diria talvez :

1. Eu sei la dona velida que a torto foi ferida, ca non ama! 3. Que a torto foi ferida ! nunca en seja guarida 1 ca non ama! 5. Nunca en seja guarida, se d'amigo non sentia, pois non ama ! 7. Se d'amigo se sentia, mal haja quem na feria! mais non ama!

2. Eu sei la dona loada que a torto foi malhada ca non ama!

4. Que a torto foi malhada. nunca en seja vingada! ca non ama! 6. Nunca enseja vingada, se amigo non amava, pois non ama ! 8. Se oge amig'amava, mal aja quem na malhava, mas non ama!

Xl (pag. 352). Substitu pelo, embora moderno, refram : aillil, ailll, citado por D. Carolina Michaelis de Vasconcellos (Canc. da Ajuda, n, pag. 449) o lelia.ioura doilcfiadoura do original. O que nesta cantiga o texto apresenta em seguida s quatro estrfes transcntas {(est deturpado ou antes ser um acrescento postio do copista que desta ez se deleitou a transcrever o refram seis vezes por extenso, no dizer da mesma senhora (loc. lL1ud, nota). Cantigas d,escarneo e nzaldi:;er. v. (pag. 384) Nesta com .. posio alude o seu autor m~rcha de Frederico I da Alemanha, mais conhecido pelo apelido de Barbaroxa, sobre Roma, que, conjuntamente com a Italia le pretendia su .. bmetcr ao seu dominio, e invaso tnongolica, factos estes que naquele tempo eram consi<lerados como precursores da vinda do Anti-Christo e faziam parte (los quinze sinaes, prenncios do fim do mundo, os quindccint signa ante judiciunz: vide Canc da Ajuda, vol. n, pag. 3j6 e J82 e Randglossem, 1, pag. 38 (nora). VII (pag. 385). O D. Estevo aqui nomeado , segundo D. Carolina Michaelis de Vasconcellos (Vide Randglossem n.o 1 pag. 21 e 54 (nota), o filho de D. Elvira Pir~z, nutrix Domini Alplzonsi~ quinti regis Portugalli~-ze et Algarbii, e portanto irmo colao de Afonso III a

quem acompanhou a Paris c cujo Chanceler foi mais tarde, isto , Estevo Annes. Na opinio autorizada da distinta investigadora, o rei a que se alude na cantiga o deposto D. Sancho II, de cuja reposico no trono aida no tinham perdido de todo a esperana s seus partidarios, como parecem dar a entender as pala.vras : mentr' e/ i Jr . .. se o conde (Afonso III) reinar e mentr' o conde assi ouver Santarem. xn (pag. 3g2.) !Superiormente importante e uma das mais curiosas composies dos cancioneiros- diz D. Carolina J\tichaelis de Vasconccllos _t a Gesta, IJUe fer D. Affonso Loper a D. l~Ieendo e ~.1 seus vassalos, de mal-direr, a primeira parodia da I itera tura portugusa. . e ao mesmo tempo imitao directa das Chanson ..: de Geste da Frana do Norte. E' a nica que comprova conhecimento um tanto intimo da poesia pica francesa em Portugal no sculo xm. O rico homem de velha estirpe ridiculariza o infano a quem a merc do soberano concedera recentemente pendo e caldeira e vassJ.los para criar e armar. l\ias no nesta ironia que consiste a novidade. Com este fim mostra-o, no no seu solar, mas na casa de Ordem de Longos onde tinha pousadia, como natural e padroeiro. Ahi reune os seus vassalos, chamados para serem apresentados em alardo a Afonso III. Em p, no meio duma eira e no sentado em faldistorio de oiro, que o arremedador de Carlos Magno recebe os seus homens, fidalgotes de poucos meios, ainda no afeitos aos luxos nem s cerimonias da crte, mal vestidos, mal montados e com maneiras labregas. Os cavalos, os arreios, as armas, os nomes e alcunhas e as prprias pessoas, sua filiaco, seu modo de falar, tudo alvo de motejos maliciosos~ .. O ttulo de gesta, usado exclusivamente nesta composio, o metro ... , a distribuio em leixas monrrimas de extenso desigual, rematadas com a onomatopeia Eoi !, neuma completamente desusado em Portugal, sq outras tantas provas de que D. Afonso Lopez de Baio conhecia, pelo menos, a obra prima da poesia pica francesa, o poema de Roncesvalles. O logar da revista, a casa de ordem (ou maison) de Longos, o nome da pe~soa enunciado no titulo, n1as substitudo no texto pela alcunha significativa de D. Velpelho (Volpclho- vulpeculus =raposo), assim como as indicaes sobre os alardeados tornam provavcl que o motejado fosse Mem Rodrigues de Briteiros, filho de Rui Gomes de Briteiros, o que, no dizer do autor do m Livro de LinhageJZs, ! sendo
1

Port. Mon. lfist.: Scriptores, u, 195.

Canc. da Ajuda, II, 403.

infanon roussou dona Elvira Anes e depois fez el-rei don Jonso ric'ome e deu-lhi pendon e caldeira. Sirventeses. II (pag. Jg9). Nesta pequena composio rtrica- diz a ilustre ed1tora do Cancioneiro d,1 Aluda rol. n, pag. 401, nota)- nha evidentemente aluso aos suessos dos anos 1245-1247 e ao metropolita de Braga, gente principal na dl posi:lo de Sancho Capello. Prantos 1 (pag. 412.) Esta D. Beatriz, cuja morte o troador aqui pranteia, a esposa de S. Fernando e me de .fonso x, falecida em novembro de 1235, D. Beatriz de Suia. n (pag. -113). O D. Lopo de quem aqui se tala D. Lopo 1iaz, por alcunha Cabea-Brava, senhor de Haro e Biscaia, m dos caudilhos mais valentes da victoria de Las Navas e Tolosa. Vide Canc. da Ajuda, vol. n, pag. 455. Narrativas religiosas 1 (pag. 414) sa loor ... deitada, i , seu louvor ou venerao tornou a ser o que antes era. 11 )ag. 416). Lenda igual a esta se conta da Rainha Santa ;a bel. 111 (pag. 419).- Esta lenda anda entre ns ligada a um aonge de Villar de Frades e dela me ocupei no 71oletim a 2. classe (~ol. xn) da Academia das Sciencias de Lisoa. Pag. 442.- IV A cantiga escrita em caracteres itli~os e ~ui glosada parece ser a atribuida a Joo Loureno da unha, o infeliz marido d::t clebre D. Leonor Teles, achaaada flor d' altura: cf. sbre ela o erudi.:o artigo de D. Ca>lina Michaelis de Vasconcellos, Rcv. Lus. x1x, 5 a 26. Pag. 489.- 11 Se Cames no procurou imitar Garcia de ezende no seu formoso episdio dos amores de D. Ins e Castro, ento realmente para admirar como os dois oetas se aproximaram tanto um do ~utro no modo tje 1iciarem a descripo, que quasi identico. Nestas colas, diz o dr. Theophilo Braga, 1 Garcia de Rezende no ca inferior a Cames,) c se no existisse esse inimitavel ..,is(\dio dos Lusiadas, os versos em que Rezende celebra ;te desastre seriam uma das melhores obras da literatura ~rtuguezau. 2 Os tragicos amores de D. Ins foram trataos, como sabido, alm de Garcia de Rezende e do nosso ..,ico, ainda pelo dr. Antonio Ferreira, Domingos dos Reis ~uita, Manoel de Figueiredo e Joo Baptista Gomes, que s puseram em scena.

Curso da Hb;t. da litt. ptg. 137. 'Manual da lfist. da litteratllra portugu6sa, pai. 151

BREVES NOTICIAS

'crca dos autores das composies que entram nesta Crestomatia

D. ABRIL PEREZ DE LuMIARES. Pertencia este trovador 10breza do seu tempo, porquanto por parte de sua me, ). Urraca Afonso, descendia do primeiro rei portugus, e lo lado paterno corria-lhe nas veias o sangue do famoso ~gas 1\'loniz. Como tenente, ou chefe supremo ao qual era onfiada a direcco admmi~trativa e militar duma terra ou )rovncia, governou os territrios de Sbre-Tamega (Lanego e Viseu) durante os anos 1228-1231 e depois em 1244, tendo antes, em 1226, exercido o cargo de n1ordomo la curia. Acompanhou D. Sancho II na ton1ada de Elvas e, lO que parece, doutras praas ainda que estavam em poder los mouros. Na qualidade de justador ou campeilo, tomou ~arte na lide do Porto, no ano de 124S, e nela morreu. Do ;enhor de l.umiares resta-nos apenas a teno tr~nscrita, :uja composio se pde portanto datar do primeiro quar:el do sculo xm. D. AFoNso, DE LEO E CASTELLA. Ocupa D. Afonso X, o ;bio, um Ioga r distinto entre os trovadores do seu tempo lue utilizaram a lngua galego-portuguesa nos seus cantos, 1o s pelo que nos legou, mas principalmente pela proteco e acolhimento que na sua corte dispensou a quantos :ultivavam a poesia nessa poca. Alm de cantigas de 1mor e mal dizer em que se exercitou na sua mocidade, deu-se a un1 gnero especial. o verso sacro, escrevendo as suas Cantigas de Santa i.\laria, nas quais canta vrios prodgios atribudos proteco da Virgem. Pertencemlhe as quatro narrativas religiosas que se e~contran1 a rgina$ 414 a 422 e a xx1 das cantigas de Jmor, a qual, pela variedade do metro, faz parte das que nos Cancioneiros figuram com o nome de descordo. AFoNso EANEs, DE CoToN. Floresceu este trovador galiciano na prime1ra metade do sculo xm e, na qualidade de segrel, teve entrada na corte do rei sbio. Amigo e mestre 3-j.

'<.Jt.JU

de Pero da Ponte, apesar da ingratido do discpulo, legou-lhe as suas alfaias e cantigas, como diz D. Afonso :
E por n foi Coton mal-dia nado, pois Pero da Pont'erda seu trobar, e mui mais lhi valera que trobado nunca ouvess' el, assi Deus m'ampar, pois que se de quant'el foi l erdar serve don Pedro e non lhl d n grado. (C. V. 70.)

Comps este poeta cantares d'amigo e de escarnio; nesta coleco figura, a pag. 340, com uma composico daqule gnero em frrna dialogada. " D. AFoNso LoPES nE BAIAM. Pertencia este trovador principal nobreza do seu ternro e, como tal, exerceu o elevado cargo de governador das terras de Sousa de 1253 a 1277 e depois da comarca de Riba Minhc. at o ano de 128o, j no reinado de D. Dinis; o seu nome figura em vrios documen os e diplomas da poca. Cultivou os trs gneros- cantares de escarnia, d'amor e d'i1migo- estes ltimos aproximam-se dos genunos gneros populares tanto pelo assunto- romarias com indicao da localidade, candeias queimadas, oraes e outras costumeiras tradicionais- como pelo franco paganismo que respir:.Jm, pelo rtrno de bailado de uma delas (n. o LXXXI, a pag. 33o), e pela singeleza da construo estrofica . D. AFoNso MENDEz, DE BESTEIROS. Oeste fidalgo trovador no se encontram vestgios nem nos cadastros da aristocracia, nem em documentos, parece comtudo qu(' acomranhou Afonso X de Castella no assdio a Scvalha e n:1s expedies que este monarca organizou depois contra os n1ouros do Algarve c da Andaluzia; pertence portanto ao nmero dos potas afonsinus. Exercitou-se nos trs gneros conhecidos. D. AFoNso SANCHEZ. Dentre os numerosos bastardos do nosso rei trovador foi este o seu predilecto; to notria era essa pref<.:rencia que excitou ciumes no filho legtimo, levando-o a rebelar-se contra o autor dos seus dias, depondo as armas s a instncias c splicas da rainha santa, dona Isabel. Nascido em 128g, veiu a tltcer em 1J29 em um dos domnios que possua cm Castda. Comps cantigas d'amr e d'amgo ; destas ltimas bastante interessante a que inclu nesta coleco (n. 0 XLVlll das paraleltsti Sr.a D. Carolina M. de Vasconcellos: Canc. d' Ajuda, vol. II, pag. 402.

ns}, no s pela sua suavidade e ternura, tnas tambem pelo eu carter popular. AIRAS CoRPANCHo. Resulando-se pelo segundo nome leste trovador, que cr formado por duas palavras corpo mcho, sendo portanto uma das muitas alcunhas de que a ossa gente to prdiga, tem-no a ilustre comentadora lo Cancioneiro da Ajud~1 na conta de JOgral. Pelo Jogar 1ue ocupa nos Cancioneiros parece ter poet::.do antes de ). Afonso IJI, cultivando de preferncia as cantigas de 1mr e d'amigo. AIRAS NuNEz, de Santiago. E' este clrigo galiciano um los trovadores mais notveis do seu tempo, quer pelo nner?. de composies que dle nos restam, quer pela maeabtltdade de talento que elas nos revelan1 em seu autor. \iras Nunez seguiu nas suas cantigas ora a maneira prol<:nal, ora a popular. Contemporneo do rei sbio e de seu ilho, Sancho J v', deve ser colocado no nmero dos trovalares afonsinos. AmAs P .AEZ. Fazia este trovador parte da classe dos jo~rais e dle nos restam cantigas d'amr e d'amigo. Corno Jcontece com muitos outros da sua classe, ignora-se a ~poca em que flon:sceu. AmAs PEREZ VmTOROM. Pertence este trovador ao nmero dos afonsinos, florescendo portanto na primeirfl mc~ade do sculo xm. Partidrio do rei destronado, vergastou com o ltego da sua ironia mordaz os que, esquecidos do juramento de fidehdade que haviam pn:stado a D. San:ho II, correram a entregar os castellos a D. Afonso ti, o ~onde, como le lhe chama, apenas este se apresentou no rt!ino, munido da bula de Inocencio I V. Ocupou-se ex.clusi. vamente das cantigas de escarnia e mal dizer. ALFONSO ALVAREZ DE Vn.LASANDH\0. E' ste um dos poetas que, depois da decadcncia, na pennsula, da escola trovadoresca, continuaram ainda a servir-se da lngua gallego-portuguesa. Natural de Villasandino, perto de Burgos, parece que teria nascido entre I34o e I35o e falecido em 1 t2.8. A poesia que dele transcrevo (a pag. 432) dirigid~ a D. Joana de Sousa, un1a das amantes de Henrique !I de Castda, e deve ter sido composta entre os anos de 1 :;:-4 a 1379 . 1" ALVARO DE BR.tTo [PEsTANA] Nao teve menos tnc maao s armas- diz Barbosa 1\lachado- de que deu gloriosos testemunhos na batalha d'Aifarroubeira, do que s letras, sendo insigne na n1etrificao de todo o gne1 o de versos, em que se admirava uma natural aflu~cia, unida a uma ~\1~~1J~~~g~q~~-)( -,1~'lb ?.)J,vni~ O .. ) : t u \ : I ,l.)_uO

532
Al':TGNIO ME~DEZ. So omis~os a rcsreito deste poeta do Cancioneiro Geral assim Barbosa Macbado com o Dicionrio Portugal. O ARCEDIAGO DE ToRo, segundo o Marqus de Santillana, vtveu durante o reinado de D. Joo I de C:1stela ( I3jg- I 3go). BERNALDO DE BoNA v AL. Pelo nmero das suas poesias este trovador galiciano um dos mais importantes. Contemporneo do senhor de Lumiares com quem o vemos tenoar, pertence este segrel ao nmro dos poetas pre-afonsinos; os generos que cultivou foram cantigas d'amor e d'amigo. BERNARDIM RmEmo, natural da vila de Torro, no Alemtejo, levou desde criana vida agitada, resultante sem duvida do exlio a que seu pai teve de condenar-se, afim de evitar a vingana de D. Joo IJ, que o suspeitou de conivente no plano do Duque de Viseu, por ser um dos seus servidores, e das perturbaes que tal facto trouxe a sua me, que procurou refgio em casa de uma sua prima; isso deve ter contribudo para a tristeza que domina nas.. suas obras; parece ter falecido no Hospital de Doidos de Valencia. BRAS DA COSTA Nenhuma informao rude obter sobre este colaborador do Can. Geral. CoNDE DE VIMIOSO (D. Francisco de Portugal), nasceu cm Evora na segunda metade do seculo xv e faleceu na mesma cidade em 8 de desembro de 1S4q; militou na Africa, onde assistiu tomada de Arzila; na corte era muito estimado e pelos seus ditos conceltLosos e acertadas reflexes mer~_ceu o epteto de Cato portugus. D. DINIS. Ocupa sem dvida o primeiro Jogar entre os trovnd"~res galego-rortugueses o prncipe que a histria cognominou de rei-lavrador. Do seu zelo pela instruo do povo testemunho irr_cfragvel a fundao da Universidade, do seu talento e fecunda veia poetica falam txuberantemente os seus versos. Embora admirador e sequaz da escola provenal, n5o desdenhou o gnero porular~ sendo um dos que n1aior nmero de composies nos deixaram desta espcie. A julgar pela esrecial estima que consagrou a seu filho bastardo, D. Afonso Sanchez, de crer que aigumas das suas cantigas de amor sejam diri~idas me d'este, Aldona Rodngues da Telha, filha dum fidalgo, Rui Gomes da Telha. nomeado numa das Cantigas, a to5g, do Cancioneiro da Vaticaua Enquanto o mais rico dos trovadores figura nos Cancioneiros com 5t) poesias apenas, existem deste monarca t38, repartidas pelos tres gneros. DmGo PEZF.U-Io. O sirv{nts deste jogral inserto nesta

f.:restomati~.t a pag. 399, autoriza-nos a supo-lo contempornco de D. Sancho II. DioGo BR.,.Noo faleceu em I53o e dele diz Barbosa Machado: soube com perfei~o a lngua latina c praticou com grande suavidade e cadncia os preceitos da poesia. Teve muito familiar correspondcncia com Joo k.odrigues de S ... o qual tanta estimao fazia do seu talento que lhe mandava as suas obras para as censurar. DIOGO DE l\liRA~DA. Nenhuma informao nos subminisram Barbosa .Machado e o Dicionario Portugal sobre este oeta do Cancioneiro Geral. l>. DARTE. Da eruJico destl! ilustre filho dt! D. Joo I prova bem patente o' cognome por que conhecido na histria; das suas predileces literarias fala bastante alto o Catalogo dos livros do seu uso; a sua feio, porm, propriamente erudita, como testemunham seus li\'ros : Leal Conselheiro e Livro d,t ensin~tna de bem caJ'L1lgar tod.t se/la. DuAH.TE DE BRno Cdracterizado de poeta jovial e ao mesmo tempo sentencioso por Barbosa l\lachado. EsTEVo CoELHO. Parece que o autor do bonito cantar j'amigo que transcrevi (0 n. 0 III das parale/sticas tenes j'amigo) o neto durn dos mais ilustres trovadores, D. Joo Soares Coelho, e pai do assassino de IPs de C:1stro; pertence portanto ao sculo x1v e escola dionisaca; nos Can:ioneiroi figura apenas com cantigas de amigo. EsTEVO FER:-.lANDES o'ELYAS. n~ste trovador, que nos le~ou canes d'amor e cantares d'amign, nada pude apurar, rarece, contudo, no ser dos mais antigos, talvez afonsino. EsTEVo DA GuARDA. Deste trovador, que gozou da pri~~ana de dom Denis e exerceu varios cargos de confian~a :1a sua corte, se diz que era natural de Arago e viera para ~")ortugal como pagem da rainha D. Isabel, quando esta prin:esa se desposou com aquele monarca. A' composio das ;uas poesias, que abrangem os tres gnero5 consagrados, ~sto Cantigas d'amor, d"amigo e de mal direr, deve as;inar-se o primeiro quartd do scu]o XIV. D. EsTEVAN PEREZ Fu.oL\.M. A ser este o troYador que 1os Cancioneiros assina vrios cantares de amor e de es:arnio ora como Estevan Fajan, ora como D. Estevan Perl.z Frovan, devemos conta-lo entre os contemporneos de ~fonso x. Oriundo da ilustre famlia dos Pereiras e compaJheiro de dois outros trovadores, Joam Vasquez e Paio Gonez Charinho, passou corte castelhana, talvez em conse~uncia dos acontecimentos polticos que no reino se deram ~m seguida deposio de D. Sancho 11, e ali representou

um papel verdadeiramente preponderante. Vivia ainda nos primeiros anos do sculo XIV. EsTEVo REIMONDO. Exercitou-se este trovador apenas em cantares d'amago; quanto poca em que floresceu, nada se sabe de positivo, parece contudo que teria vivido no tempo em que a lrica trovadoresca atingiu entre ns o seu esplendor, isto , no reinHdo de Afunso 111. D. FERNAM FERNANDEz, CoGo~nNHO. Floresceu este fidalgo trovador no tempo do rei Afonso III, de cuja corte fez parte, ao lado de outros nobres, tambem cultivadores da poesia, tais como D. Joo de Aboim, Afonso J\1endez de B~s teiros, etc., vindo a f 1lecer en r e os anos de I 274 e I 2j8. Um seu filho, Nuno Fernandes, tambem alcunhado de Cogominho, conhecido na histria por ter sido almirante de D. Denis. Restam deste poeta cantigas d'arnor e d'ami-

go.
FERNAN FROI:\M ou FROJAM. Pdo lugar que ocupa nos Cancioneiros parece ter este trovador florescido na ltima n1etade do sculo xm. Exercitou-se apenas em cantigas d'amigo. D. FERNAM GARCIA, EsGARAVNHA. Pertencia este trovador a uma das mais poderosas famlias do seu tempo, a dos Souses, e era filho de D. Garcia Mendez d'Eixo, que tamhm havia prestado culto s musas. Tendo acompanhado o Bolonhs na conquista do Algarve, assinou, dois anos depois, em 1 2S2, como testemunha, o documento pelo qual D. Afonso 111 doava a vila de Albufeira Ordem de Avis. Deste poeta, de quem os Livros de Linhagens dizem que r,obou bem, restam-nos 16 cantigas d'amor c duai de escarnia. D. FERNAM GoNCALVES l)E SEABRA. Este trovador, cujo nome citado pel 1\larqus de Santilhana na sua clebre C.trlLt-Proemio, dirigida ao filho do infeliz vencido d' Alfarrobeira, o Condestvel D. Pedro de Portugal, a ju1gar relo lugar que os seus versos ocupavaan nos Cancioneiros, deve ter sido contemporneo de D. Afonso m; escreveu versos de amor e canttgas de amigo. FERNAM oo LAGO. Este trovador jogral cultivou apenas as cantigas d'amigo; como de muitos outros, nada ha nas suas poesias que nos elucide cerca da poca e1n que poetou. FERNAM PADROM. Como o antecedente, pertencia tambenl este trovador galiciano-portugus obscura e huInilde classe dos jograis; o que dele nos resta so apenas tres cantigas d'amor. D. FERNAM P.\li:s, DE TAMALANcos. Floresceu este fidalgo

trovador na prin1eira metade do seculo xrn, a ajuizar das Jiminutas referncias que a ele faz o 1 Livro de Linha~ens; cabe-lhe, pois, o lugar entre os prc-atonsinos. Dt!le 11os restam versos d'amor e de mal dizer. FERNAM RoDRIGUEs, DE CALHEtRos. Como os seus versos ;e acham nos Cancioneiros junto dos do trovador ante:edente, devemos talvez considera-lo se:a contemporneo. Cultivou os tres gneros consagrados e, j pelo nmero :las suas composies, j pela graciosidade de muitas Jelas, especialmente das cantigas d'atnigo, tem js a figurar entre os bons poetas do seu tempo. FERNAM VELHO. Pertence este poeta a uma famlia- a .ios Velhos-da qual sairam vrios trovadores, tats como Paio Soares, Rodrigo Eanes Redondo, Joo Velho e outros. Conquanto a seu respeito nada conste, afra o nome ~ a filiao, parece que floresceu no tempo de D. Afonso u e esteve na corte de Castella pelos anos de 1260; cultiwou os tres gneros consagrados, embora em grau dimi1Uto, a ajuizar do pouco que dle nos transmitiram os ~ancioneiros, isto , doze composies apenas. FERNANDO EsGuto ou EsQUIO. Como Estevo da Guarda ~ o Conde de Barcelos, pertence este trovador, que fazia )arte da obscura e humilde classe dos jograis, ao perodo iionsio; dle nos restam cantigas de amigo e de mal :lizer .. FRA!'l'Cisco DE S ..\ DE l\1mANDA. Natural de Coimbra e de .. ?Ois doutor pda Universidade, ento em Lisba; tendo liajado pela ltalia, trouxe d~ l vivo entusiasmo pelos :1rocessos de poetar, ento a em voga, e procurou implanta-los c, o que lhe no foi dificl, graas autoridade :le que gozava, derivada do seu profundo saber e integri:iade de caracter. FRANCISCO DA SILVEIRA. Coudel-mr, foi versado em todo o gnero de erudio, principal1nente na poesia heroica e lrica, deixando mui ta copia de ver~os, to elegantes, como conceiruosos ... militou na India, com grande fama de valeroso, sendo capito de Chaul, Dio e Sofalau -diz Barbosa Machado na sua Biblioteca. GARCJ[A] FERRANDEz, DE GERONA. Dle pouco mais sabemos alem do que as suas prprias composies referen1 e Baena ps no principio delas; deve ter poetado em 1365 a 1400. GARCIA DE REZENDE. Natural d'Evora, onde nasceu ai pelos anos de 1470, entrou, muito novo ainda, para o servto de D. Joo n. Por essa poca os fidalgos que acompanhavam a corte entretinham os cios, recitando ou improvisando

versos com aplauso del-rei, que classificava a arte de trovador de singular nzanlza. Garcia de Rezende, j por gosto prprio, j para comprazer _com o monarca, deu-se ao trabalho de reunir essas composies, formando assim o seu Gyancioneiro Geral. Alm de poeta, Garcia de Rezende foi tambn1 historiador, escrevendo uma crnica de D. Joo u, para o que utilizou o trabalho de Rui de Pina. GtL PEREZ CoNDE. Floresceu este trovador na primeira metade do seculo xm e foi un1 dos que tomaram parte na conquista da Andaluzia, no reinado de Afonso x, em cuja corte esteve; cultivou- apenas a stira, deixando-nos algumas calltigas de esc~rnio e mal-dizer. D. GIL SANCHEZ. f-ilho Je Sancho 1 e da sua amante predilecta, a formosa D. Maria Paez Ribeira, nasceu este trovador muito provavelmente nos ultimos anos do seculo xn, sendo assim um dos primeiros que cantram na lingua portuguesa. Embora fosse clerigo e o chus honrado... que ouve na Espanha, na frase do autor do n Livro de Linhagens, teve por amante uma fidalga das mais ilustres do reino, D. Maria Garcs de Sousa; de crer que a esta dama, que vivia em 1\iontemr, seja dirigida a unica , poesia, por sinal b~stante original na forma, que dle nos resta. O Livro de Obitos de Santa Cruz de Coimbra d-o , como falecido a 14 de seten1bro de 1216. GIL VICENTE. So desconhecidos assim o lugar como a data do nascimento do fundador do teatro portugus, cr-se, porm, que viu a luz do _dia no ultimo quartel do sculo xv. A sua estreia foi na corte de D. 1\lanoel, no ano de IJ02, com o Monlogo do Vaqueiro ou Auto da Visitao. Dessa poca em diante o seu talento comeou de mostrar-se em toda a sua pujana, excttando, a par dos merecidos louvores dos que o apreciavam, a inveja dos que com le no podiam competir. Qual outro Shakespeare, nfto s compe, mas at representa as suas peas, ajudado dos prpnos filhos, fustigando cotn o ltego da sua crtica mordaz os vcios e destnandos de todas as classes, desde a mais ai ta ma is baixa. GoNALvo DE ToRQUEM.\DA. Deste poeta nada existe que nos eluid~ sobre a sua vid::t. D. GoTEH.H.E. Sobre este poeta nenhumas infonnaes pude alcanar, pois o seu nome no vem ern nenhuma das obras que consultei. , HENRIQUE DE ALMEIDA. Acerca deste colaborador do Cancioneiro Geral tan1bem nenhumas noticias consegui obter. HENRIQVE DA MoTA. Foi escrivo da C amara de Joo m, que muito o apreciava, pois lhe mandou fazer uma des-

crirto de Lisba con1 o numero dos seus Inoradorcs, descrio que se publicou ern I528. D~ INLGO LoPES DE l\1ENDONA. O clebre Marqus de Santilhana, que ao condestvel D. Pedro escreveu sobre a antiga poesia provenal, foi le mesmo poeta distinto e viveu de 1J98 a 14S8. JoAM Am..\s, IlE SA~TIAGO. E' este um dos trovadores mais f~cundos, a ajuizar pelo que dele nos conservaram os Cancioneiros. No seu peregrinar pelos paos rgios, onde a sua 1nusa juvial o fazia bem aceito, o poeta compostelano veiu tambGn1 corte portuguesa, ou nos fins do rctnaJu d D. Afutl~O m, ou nos piimt:iros tt:mpos de D. Dtns. Cultivou os tres gneros consagrados, deixandonos, afra o que se perdeu, to cantigas de escarnio e mal-dizer, 2.5 de amor e 5o de amigo . .loA~ BAVECA. Segrel da corte de Afonso, o sabia, e portanto con.emporneo do nosso rei D. Afonso m, pertence este poeta ao nmero dos que vtveram durante o esplendor da poesia trovadoresca entre ns. Restam dle cantigas nos tres gneros j mencionados. JoAM DE CA~G.\S. Pertenceu este trovador humilde cla~se dos jograis e, como acontece n1aioria dles, nada r10s informa cerca da poca ern que poetou; nos Cancioneiros, figura apenas co1n cantigas d'amigo. JoA~l DE GAIA. A erudita co1nentadora do Cancioneiro d ..t .tjuda, de quem principalmente me socorri na elaborao Jestas breves notcias, duvida que o trovador deste nome, que o IV Livro de Linlz .1geus classifica de mui bo e mui s.tboroso, seja o autor da cantig ..t de vil:io, que figura nesta CrestomJti . z, pela razo de ser to insignificante o que i~le resta que no devia dar-lhe direito a tais encrnios, antes o considera segrel da corte de D. Afonso tv. Jo.-\~1 GARCIA. A ser este trovador, inno do alcunhado Je Esgara.vmzlz~z, talvez por ser possuidor de unhas coinpridas, deve pertei.cer ao nmero dos afonsinos e ter viido na primeira metade do seculo XIII. JoA:\1 DE Gt;ILIIADE. Este trovador galiciano, c'um dos en~enhos mais notav~is do seu n1cio e um dos mais fecuniosu , p~rtence ao nmero dos afonsinos, porquanto floresct:u na prirneira metade do seculo XIII. En1bora escrevesse cantigas de escarnio e d'amor, so as d'amigo as mais numerosas e aquelas em que a sua musa se encontra perfeitatnente vontade.
1

Cancioneiro da Ajuda, vol. u, pag. 406.

D. JoAM LoPEs, r/ULHOA. O lugar ocupado nos Cancioneiros por este fidalgo-trovador, pertencente famlia dos Ulhoas ou Ulhoos, faz-nos suspeita-lo contemporneo do Cogominho e portanto do tempo de D. Afonso m. O IV Livro de Linhagens nenhuma indicao nos d a seu respeito, alm do nome e filiao de sua esposa. Fi~ura nos Cancioneiros como autor de cantares d'amor e d'amigo. D. Joo MANUEL. Foi camareiro-mr del-rei D. l\1anuel; segundo se infere de uma carta de pesames, que, por ocasio da morte de sua mulher, lhe escreveu Cataldo Siculo, era muito versado na lngua latina e parece que tambm na grega, pois entre os autores ~le conhecidos enumera Ccero, Aristoteles, Seneca, Vergilio, Horacio, etc. D. JoAM MENDEz, DE BRITEIROS. Pertenceu este trovador a uma familia na qual o culto das musas parece ter passado de pais a filhos. Filho e neto de poetas, D. Joam l\lendez deve ser talvez contado entre os afonsinos. Restam dle cantares d'amor e d'amigo. D. Joo DE MENEZES. Primeiro conde de Tarouca, faleceu em 1S 14- Pelos rasgos da sua pena- diz Barbosa l\1achado- e pelos golpes da sua espada mereceu eternizar o seu nome em o tempo de Apolo e em a palestra de l\larte, sendo to elevado o seu entusiasmo para a poesia como intr~ido o seu _corao para a campanha, a qual foi toda a regto de Afnca. JoAN NuNEs. CAMANs. Oriundo da Galiza, coMo parece indicar o seu ltimo nome, provavelmente derivado de Can1an, foi este trovador talvez contemporneo do rei-sabio; nos Cancioneiros subscreve cantigas de amor c d'amigo. D. JoAM PEREz, DE ABOIM. Partidrio dedicado do Bolonhs, que largamente lhe recompensou os servios prestados, exer.:eu este fi,Jalgo trovador vrios e importantes cargos na sua corte; continuou, depois da morte deste monarca, a tnerecer a estima da sua viuva e de seu filho, vindo a falecer no penltimo decnio do seculo xm. Comps cantares de amor, d'escarnio e de amigo; nestes ltimos figura com umapastorella (a pag. J19), que ~e parece muito com outras francesas (o que no de admtrar, sabendo-se que acompanhou o Conde na sua estada em Frana) e no dizer de D. Carolina 1\lichaelis de Vasconcellos- a mais antiga das composies que desse gnero nos oferecem os cancioneiros galaico-portugueses. JoAM DE REQU~Jxo. Deste jogral conservam-nos os Cancioneiros apenas cantigas d'amigo, s quais as romarias, ainda hoje to celebradas pela gente da Galiza e Minho, fornecem o assunto principal, seno exclusivo.

Joo RoDRIGUEZ DE CAsTELLO BRANCO. Foi de nobre es.irpe e exerceu o cargo de contador da Guarda; de crer 1ue, como tantos outres, frequentasse a corte de D. loo n. Joo SER V ANDO. E' este um dos poucos jograis 1 que nos .:ancioneiros galego-portugueses figuram como tendo cul.ivado os tres gneros consagrados: cantares de escarnio, i'amor e d'am1go. D. JoAM SoARES CoELHO. Este ilustre descendente de ~gas ~toniz acompanhou D. Afonso m na conquista do Al~arve e figurou n1ais tarde, em 1279, na reconciliao iste monarca com a Igreja; como poeta um dos mais 'ecundos dentre os que figuran1 nos Cancioneiros, pois ali ;e lhe atribuem cincoenta poesias, repartidas pelos tres glcros costumados. Joo SoAREs, SoMEsso. Segundo as investigaes da eruiita edtora do Cancioneiro da AjudL1, este o trovador loo Soares que o Liv,.o Velho classifica de bom; da no>re familia dos Valadares, devia ter florescido entre os tnos de 1210 a I23o. Nos cancioneiros figra apenas com :antares d'amor Jo.u1 V ASQVEZ. Das suas poesias satricas depreende-se 1ue este trovador floresceu na segunda metade do seculo nu, deven:.io portanto ser contado no numero dos poetas :tfonsinos. Figura nos Cancioneiros colno tendo cultivado Js tres gneros cansagraJos. Jo.u1 ZoRRO. D!.! ..iicou-se este trovador-jo3ral compo;.ro exclusiva de cantigas d'amigo, escolhendo de prefe~etcia o mar para teatro das scenas que apresenta. Segun1o o dr. H. Lang2, deve ser cont:tdo entre os que poetaram 10 tetnpo de Afonso m. JoRGE u' AGCL\R. Alcaide-mor de l\1onforte, navegando r10 ano de 1So8 con1 o posto de capito-mor de uma armada para a India faleceu em viagem- diz Barbosa !\I achado. JoRGE DE RF.ZENDE. Poeta insigne do sculo xv lhe chama Barbosa l\lachado. JUIAM l3oLSI::IRO. Duma teno con1 D. Joo Soarez Coelho depreende-se que foi seu contemporneo. Cultivando de preferencia os cantares de amigo, figura este trovador-j o~ral ta1nb1n como autor de duas cantigas d'amor e outras tantas de gnero satrico. LoPo. Este jogral, que D. Carolina 1\lichaelis de Vas' So tres apenas: Loureno, Pero Viviaes e Joo Ser\'ando. D. Dinis, pag. xxxvr,

' CatJC. de

concellos classifica de pre-afonsino, figura nos Cancioneiros como autor de versos de amor e cantigae d'amigo. D. LoPo LIAS ou DIAs. Se este o senhor de Haro cuja morte inspirou a Pero da Ponte uma sentida elegia, teremos de encorporar o autor da poesia satrica que nesta coleco tem o numero I das cantigas de escaruio e ma/di;er entre os trovadores prc-afons1nos. Lot:RENO. E' este um dos jograis que 1nais se destacam pela sua actividade e talento. Cnscio do proprio valor e de que as suas composies podiam competir com as dos nobres a que1n servira, reclan1ava para si o titulo de Iro- bador. A sua ousadia e jactanciosa philaucia, o arrojo de querer celebrar damas da corte em versos de an1or, mas em especial os talentos indubitaveis do humilde cantor despertaram ciumes e despeitos da parte de trovadores que, desfazendo sistematican1ente tanto da sua arte como dos seus costumes, o afugentaran1 da corte portuguesa,)) De suas obras se deduz que deve ter florescido na segunda metade do sculo xm. Nos Cancioneiros figura como tendo cultivado os tres gneros consagrados. Luis HENRIQUEs, ou ANRIQUEZ, como ento se dizia, era de nobre nascimento e militou na Africa. _ l\1AciAs. Por alcunha o namorado, trovador galiciano, que parece ter poetado entre I36o e I3go. As suas poesias foram publicadas h a anos ( 1900) por Rennert com excelente introduo, na qual se relatam as verses sobre a sua vida. l\IARTIM DE C.<\LD.\S. Outro trovador galaico-portugus pertencente humilde classe dos jograis; as suas composies so apenas crntigas de amigo. l\t1ARTIM CoDAX. Cotno o antecedente, tambm este jogral dl.!ixou-nos apenas cantigas d'amigo, d-lhes porn1 uma beleza especial o cunho popular que as caracteriza. O dr. H. Lang 2fa-lo contcmporneo de Afonso m. 1\1ARTIM DE GHIJ. Nos seus cantares de amigo, nico gnero que cultivou, tambm este jogral f~re a nota popular . .1\L\RTIM [oE] PELJROZELos. Nos Cancioneiros figura este jogral como autor de cantares d'amor e d'amtgo. MARTIM SoARES. Deste trO\'ador diz o Cancioneiro de Colocci Brancuti que foi de Riba de Limia, en Portucraf, c trabou melhor ca todolos que trobaron e asi joijulgado a1z' D. Carolina Michaelis de Vclsconcellos, Cancioneiro da Ajuda, n, 362, nota.
2

Canc. de D. Denis, pag.

XXXVI,

l I

'r'os lrohadores. Embora nascido en1 Portugal, frequentou ts cortes de Espanha, onde travou relaes com alguns )Oetas provenaes que andavam nos raos rgios, no reiH\dO de Fernando m, e por consequencia teve ensejo de 1preciar as ~uas composres, haurindo d'a ideias e mohsmos, no dizer do dr. H. Lang. De,e ter florescido na )rimeira metade do seculo xm. ~h:El"'Dl::-.JHO. Como muitos outros da sua profisso, com's este jogral apenas cantigas d'am1go; n'esta coleco igura com a bonita romaria n. 0 xxvm das paralelisticas. ~1E~t RoDH.IGL:Es TENOIRO. O dr. H. Lang ' cr reconhc~er neste trovador o fiJalgo que D. Pedro 1 entregou ao s~u 1omnimo de Castella, em troca de Pero Coelho, e foi nono em Sevilha no ano de t3to, 2 porm a erudita conentadora do Cancioneiro da AjudL1 de opinio que se rata d'outro da mesma famlia e mais antigo, o qual teria poetado na sua juventude, de 1245 en1 deante, na crte le Fernando e do Rei Sabio, continuando tahez a exercer 1 sua arte durante o curto reinado de Sancho, o Bravo)). 3 Nt"NES. No Cancioneiro Col. Br. figura este trovador :ntre Joam Vasquez e Fernam Soares; afigura-se-me que u 10me est incompleto, podendo tahez ser o Joam Nunes :an1ans. Nu~o EANI'\ES CERCEO. Neste trovador, que nos Cancioleiros subscreve apenas \'ersos de amor, cr D. Carona 1\lichaelis de Vasconcellos ver um tonsurado, baseala na palavra cerceo, que supe ser o correspondente porugus do latim circinus. ((Parece ter sido trovador ex-proessa, bom conhecedor dos segredos da arte mtrica, que liligenciava patentear con1 engenho e sabor, construindo ada uma das suas poesias segundo um eschema novo e :ultivando espt:cies pouco usadas em Portugal, como o iescordo)). 4 Nt:f'o FERN."-~mEs, ToRI'\EOL. c,Das suas cantigas parece esultar ter este trovador sido cavalleiro ou homem d'arnas servindo sob o pendo de um rico homem mentiroso, le Castella, e assistido temporariamente en1 Oln1edo, Vahadolid e Toledo. Temos delle oito cantares d'ami~o, um e escarnia e treze de amor. Entre o primeiro feixe de rersos no gnero popular, salientam-se alguns, cheios de rago e misterioso sin1holismo, \erdadeiras flores do camro
1

Vide Cancion~iro de D. Denis, patr. xu, nota 11. Vide pa~. 183 e seguintes d'esta Crestomat1a. a Canc. da Ajuda, n, pag. 406. Canc. da Aj11da, u, Jlag. 550.

de delicioso e penetrante perfume>>. i E' dele a deliciosa alba, que sob o n. 0 xxx1 das paralelisticas inseri nesta coleco. U dr. Lang 2 fa-lo contemporneo de D. Afonso m. NuNo PoRco. Neste trovador galcio-portugus cr D. Carolina 1\'1 ichaelis de Vasconcellos reconht!cer um dos jograis mais antigos. Nos Cancioneiros subscreve cantares d'amor e d'amigo. OsoiR' EANES. Pertencente, segundo parece, famlia ilustre dos Marinhos, qual se refere a lenda atrs {pag. zo) descrita, e filho de Joam Frojaz, que o nomeia em seu testan1ento, datado do ano 1220, fazia este trovador parte da coltgiada de Santiago, na qualidade de cnego. Do seu testamento, feito em I236, sabe-se que havia estudado em Paris. Nos Cancioneiros subscreve apenas versos d'amor. PAI CALVO. O non1e d'este trovador, composlo apenas do de bapti~n1o e alcunha, faz suspeitar que teria exercido o nster de jogral: cultivou apenas cantigas d'amigo. PAI DE CANA ((deve ser um clrigo d'este nome pouco vulgar vivo no tneado do seculo xm, filho ou irmo de D. Pedro Airas da Cana, burgus de Santiago. A uns tres kilometros de Santiago ha um logar de nome Pai da Cana, o qual ton1aria do indivduo indicado ou de outro da mestn~ famlia. 3 Restam d'este trovador aptnas cantigas d'amtgo. PAI GoMZ CHARINHO. Conten1porneo e valido de Afonso x, cujo retrato faz na Cantiga de escarnio e mal di:rer, n. 0 2S6 do Cancioneiro da Ajuda (vn dos Sirventeses) e que o havia nomeado almirante. floresceu este trovador na segunda metade do sculo xm. Da ilustre famlia galiciana dos Torriches ou Churriches, o seu nome figura, como o dum dos mais ilustres do tempo, nas crnicas daqueia poca,. e o seu tmulo ainda existe na igreja de S. Fran cisco de Pontevedra, sua terra natal. Cultivou os tres gneros consagrados. PAt SoAREZ, de T AVEmoos. Pertence este trovaJor no bre familia dos Velhos, a qual mais tarde devia ilustrar ainda outro seu descendente, fr. Gonalo Velho, o descobridor dos Aores; a sua actividade potica, =JUe se manife~tou em cantares d'amor c d'amigo, deve ser colocada nos primeiros decnios do sculo xm, parecendo at que ainda poetou no sculo xu. D. PEDRo, a quem dado o ttulo de rei, por lhe ter
' Cofie. da Ajuda, pag. 341. Cwzc. de D. Denis, xxxvr.

~ a

Canr. de Ajuda, vol. n, pag. 582.

;ido oferecida a coroa do reino de Arago, era filho do inrante do mesmo nome, morro na batalha d' Alfarrobeira, e foi um dos mais ilustres cultores da poe~ia de ento; o mesmo que o Can. de Baena chama D. Pedro de Portugal ~ entre ns mais conhecido por O Condestavel. D. PEDRO, DE PoRTUGAL. E_ste filho bastardo de Dinis, mais conhecido pelo ttulo de conde Barcelos, que lhe foi lado por seu pai em maio de 1314, seguindo o brilhante ~xemplo do seu. progenitor, cultivou tambm a poesia, :ompondo algumas cantigas d'amor e de escarnio; akm ias composies que aparecem firmadas com o ~eu nome :1os Cancioneiros, tem-lhe sido attribuida tambm uma resenha ou cadastro das famlias nobres do seu ten1po, :onhecido geralmente pelo ttulo de Nobiliaaio do seu lOme. Faleceu em I354. PEDRO AMIGo, DE SEVILHA. Parece que segrel da corte de Afonso x, pertence este trovador ao ntnero dos afoniinos, a ajuizar pelas suas composies que abrangem os tres gneros consagrados; deve, portanto, ter flo~escido la ultima metade do seculo xm. PEDR' ANNES SoLAZ. Parece que o autor, entre outras, da linda cantiga de amigo que no Canc. da V aticana tem o numero 415 (aqui a pag. 352) pertencia classe dos jograis; o dr. H. Lang. 1 constdera-o pre-afonsino, D. Carolina Michaelis de Vasconcellos porm de opiuio que D d'-!vemos considerar como colega de Zorro, 1\loogo, Codax e n1ais clrigos e jograis que, desprezando a moda palacina, culuvaram exclusiva c ostensivamente gneros de proveniencia popular. 2 PEDRO HoMEM, est ibeiro-mor de D. ~lanuei, por Barbosa l'vlachado classiiicado de insigne poet"l. PEDRO DE QUINHONES. Fidalgo leons, que viveu no seculo xv, desetnpenhando cargos elevarlos, sendo uma das estemunhas do contracto do casamento, celebrado em Segovia em 14SS entre a infanta portuguesa Dona Joana e o re1 Henrique IV de Castela. PEDRO DE VALCARCEL. Primo do Arcediago de Toro e trovador como el~, deve ter sido seu contemporneo e ~ozado da sua estima, visto haver-lhe deixado em testamento o seu ((mui hndo cantar.,) PERO D' AH. ME.\. Pr(>vavelrnente um dos n1 u1 to segreis que frequentaram a corte de Afonso x, deve este trovador ter
1 Canc. tk D. Denis. pag. CXLl ' Canc. d'Aj11da, vol. u, pag. 450.

florescido na segunda metade do seculo xin, pelo menos isto que se deduz das suas composies, que se repartem pelos tres gneros consagrados, isto , cantares d'escarnio c mal-dizer, d'amor e d'amigo. P~<:Ro BARRoso ou PERO GoMEZ BARRoso. A erudita editora do Callcionciro da Ajuda inclina-se a ver nestes dois nomes um s trovador, isto , o fidalgo portugus da famlia dos Guedos, filho bastardo de Gomez Viegas, se- nhor de Basto, o qual, apesar de no ser ccldimo, va]eo mais que os outros irmos,,, no dizer do auctor do IV Lil'ro de Linhagens. A sua qualidade de ilegi titno, acompanhada porventura de gnio aventureiro, levou-o a procurar fortuna fra do reino; dirigindo-se a Castella, a tomou as armas e fez parte dos conquistadores de Sevilha; no mesmo reino se consorciou com uma descendente de D. Rodrigo Frojaz de Trastmara, o bom. Deve portanto, D. Pera Gomes Barroso ser contado entre os trovadores afonsinos. Nos Cancioneiros subscreve cantigas de escarnio e mal-dizer e d'atnor. PERO DE DARDIA. Trovador-jogral, Pero de Dardia, similhana de muitos da sua classe, culvou exclusivatnente os cantares de amigo, como os que mais se adoptavo ao seu auditrio preferido, o povo. ~ERO GARCIA. Ocupa este trovr..dor logar distinto entre os mais fecundos poetas do seu tempo, a avaliar pelo avultado numero de cantigas, quer d'amor, quer d'amigo, quer de escarnio, que assina nos Cancioneiros. En1bora galego de nascimento, porquanto viu a luz do dia em Burgos, como indica o apelido ~urgals que o acompanha, trcquentou a corte portuguesa de Afonso m,- onde se relacionou com outros trovadores, e principalmente com D. Joo Soares Coelho e Rui Queimado; sua actividade poetica deve portanto assinar-se a segunda metade do seculo xm. PERO [GARCIA] n'AMDROA. Parece que este trovador exer ceu nas cortes de Fernando m e seu filho o mister de jogral, divertindo, com as suas chocarnces e versos picantes, tanto os monarcas cotno os fidalgos; das suas poesias se deduz que teria florescido pelos mt::ados do seculo xm. Cultivou os tres gneros costumados. PERO GoNALEZ nE l\lENooA. Viveu este poeto entre os anos de I34o a I385 e o seu nome tornou-se celebre por, custa da propria vida, ter salvado a do seu rei D. Joo 1, na bataiha de Aljubarrota; seu neto, o conhecido Marqus de Santillana, nomeia-o entre os cultores da antiga poesia, na famosa cana dirigida ao condestavel D. Pedro,

Ilho do infeliz Duque de Coin1bra. Diz-se que elle com~osera a cantiga transcrita a pag. 427 em louvor de uma lama que n1uito an1ava; como esta tivesse abraado a ida monsuca, qui levada do desgosto de no poder, or motivo que ignoro, pertencer ao homem amado, Pero ionalez de 1\lendona, querendo deste modo provar-lhe , muito que lhe queria, tnandou edificar o Convento de ~~nta Clara de Guadalaxra, onde ela acabou os seus .tas. PERO GoNALVEZ, DE PoRTOCARREIRO. A indicao de ,ortocarreiro faz suspeitar que este trovador teria pertenido fidalguia do reino, como senhor da terra desse ome; 1 nos Cancioneiros assina apenas cantigas de migo. Pt:Ro 1\'lALF.\DO. Deste trovador apenas consta que era lho de Estevan Mafalda e D. Senhorinha Gil e que no eixou descendentes. Das suas poesias se depreende que !ria poetado no tempo de D. Afonso m. Nos CancioneiJs figura con1o tendo cultivado os tres gneros consarados. PERO l\lEoGo Ot' l\looGo. Neste trovador crt! D. Caro1ina licaclis de Vasconccllos, levada pela palavra nzoogo, ver m jogral que, a exemplo d'alguns provenais, teria abanonado o convento para, com seus versos, divertir a plebe, u ento poder ser um clrigo de Sanfiz (=S. Feliz, oje Sanfins) que a ReJ'. Critica, ,, pag. 3-t-8 d como vi,o o anno de 1 27 1. PER0 n!HNEL.\s: Outro jogral do povo que nos Cancioeiro figura como autor de versos d'amor e d'amigo. PERO D.\ PoNTE. E' este um trovador que, pelas suas omposio ocupa lagar distinto entre os poetas do ~u tempo. Provavelmente oriundo da Galiza, frequentou s cortes de Fernando 111 e Afonso x na na. qualidade de ~grei, onde figurou ao lado de outros nossos conhecidos, rincipalmente Afonso Eanes do Coton, seu mestre c migo. Dos seus sirventc.!ses conclue-se que rloresceu na rimeira metade do seculo xm. Nos Cancioneiros figura orno autor de Cantigas d'escarnio, de an1or e d'amigo. PERO [o~-:] VnT\EZ. Conquanto pertencente, segundo pa!ce, humilde classe dos jograes do po,o, cuf,ou este ovador os tres gneros consagrados. PICAl"DON. En1issrio do poeta provena En Son.iello

' No t.o Livro de Llrzlzagens falta-se dum Pero Gonalves, lilho de Gonllo Viegas Portocarreiro e de D. Sanclaa Paes da Veiga. Vide Portugaliae fon. Hist. Striptores. pag. 149:

..,.

'.)

de Goito> veiu este trovador, que talvez seja oriundo de Provena, Espanha, onde travou relaes con1 o nosso D. Joo Soares Coelho. Por este motivo dever ter-se a segunda metade do seculo xm como a poca cm que floresceu. RoDRIGO EANNES DE V ASCONCELLos. Descendente do fatnoso l\1artim l\1oniz, pertencia este trovador fina flor da fidalguia portuguesa. Por parte de sua me era sobrinho doutro trovador nosso conhecido, D. Joo Soarez Coelho. Por isto deve ser contado. entre os poetas afonsinos. Restam dle apenas tres cantares de amigo e tres d'amor; destes ltimos notYel pelo assunto o que transcreYi, a pag. 267, isto , o dialogo entre uma fretra a quem seus paes haviam, contra sua vontade, encerrado nutn mosteiro e o apaixonado amante que, como era natural, deplora a priso da amada. . Rm FERNANDEZ. Parece que este trovador, que nos Can- . cioneiros indicado como clri~o, o mesmo que outro chamado de Santiago; D. Carolina Michaelis de Vasconcellos supe-o am1go doutro eclesistico trovador, D. Gomez Garcia, abade de Valhadolid c notano-mr do reino de Leo, e cr que teria florescido ainda em vida de Afonso x: con1ps cantig3s d'amor e d'amigo. Rt~r J\lARTINS DO CASAL. Floresceu este trovador, que nos Cancioneiros assina cantares d'amor e d'amigo, na ltima metade do seculo xm, como se depreende de documentos datados dos anos de 1289 e 1 29S, nos quais o seu nome figura como testemunha; ignoro, porm, se teria pertencido nobreza do reino, como parece indicar a adjuno do Casal, Rn PAEz, DE RmELA. Das suas composies poticas apenas se depreende que este trovador frequentou a corte de Afonso x e talYez tambm a portuguesa; o non1e Ribela, como indicatiYo da sua naturalidade, tanto Opode fazer galiciano, como portugus, Yisto ser commuum Galiza e Portugal. Nos Cancioneiros so-lhe atribudos cantare~ d'escarnio e d'amor; destes ltimos digno de nota, po1 nele o seu autor infringir os preceitos da cavalaria, pa tenteando o nome da sua atnada, o nmero 198 do Gane da Ajuda, a pag. 241 desta Crestvmata. Rv1 QuEIMADO. Dos ~eus versos se depreende que est< trovador floresceu nos ltimos tempos de Afonso 111 c princpios do reinado de D. Dinis. A insistnia com que diz querer morrer por mnor da sua dama, mas s ... nO! versos, despertou a veia cau~tica de alguns trovadores seu: contemporaneos, entre eles de Pero Garcia (Vide Ca,1ti

as de esca,nio e mal direr, n., X\-). Cultivou os tres

eros consagrados. D. S:\NCHO 1. A ser o se~undo rei portu~us o auctor d~ antiga d'amigo que no Cancioneiro de Colocci I3rancuti !rn o n. 0 J48, como prova D. Carolina l\lichaelis de Vasoncellos Randglossem runz ..tltportugiesisclzen Liederuclz, n. 0 x1v), este un1 dos primeiros que suspirou versos a sonora lngua portuguesa. SAr-;cno S:\NCHEZ. Clrigo, con1o Rui Fernandez, deve ste trovador ser galictano de origem e, porque parece nos :ancioneiros ao lado d'aquele, de presumir que fosse :u contemporneo. Atribuetn-se-lhe cantares d'amor e 'amigo. TRISTo TEIXEIR.\. Sobre este poeta do Cancioneiro Ge11 so on1issos os esc ri tores, pelo menos dele no enconei noticia nem em Barbosa l\lachado, nem no dicionario ortugal. V Asco Gn .. Foi este fidalgo portugus utn dos defen~o ~s do destronado D. Sancho 11; essa sua dedicao pelo 1feliz monarca parece que o levou a unir-se ao defensor o pobre espoliado, o infante de Castella, com quem totou parte na conquista da Andaluzia e muito principaltente na totnada de Sevilha ; a sua actividade potica eve portanto ser colocada na primeira metade do seculo :n. Cultivou os tres gneros- cantigas d'escarnio, d'amor d'amigo. VAsco l\1.\RTI~s [oE REZEI\DI-]. Da ilustre famlia dos Re~ndes, que conta no nmero dos seus membros o huma[sta Andr de Rezende t! talvez tambtn o collecionador Cancioneiro Geral, floresceu este troYador no reinado o rei-poeta, com cujo filho, D. Afonso Sanche7, o vemos
~no~tr.

VAsco PEHF.z, PARD.\L. A que posio social pertencia ;te trovador ignoro; o apelido Pardal tanto poderia )nvir a um fidalgo como a urn burgucs; o dr. Lang enulera-o entre os alfonsinos. Nos Cancioneiros figura como :ndo cultivado os tres gneros consagrados. VAsco PRAG.-\, nE S.-\~I~t~t. No IV Lilro de l.inlu1J!ens faL-se dun1 Vasco Fernandes Praga, natural de uJlli:;~t e !Ui bom trovador, o qual casara com uma dan1a portuJesa, D. Tareija l\lartins l\loguda, de Sandin. J Nfto ha lOtivo para duvidar de que ambos os non1es representan1 m e mesmo indivduo. QuJ.nto poca em que Horesceu,

...
1

Port. A-f011. /list. Script, pag. 349.

D. Carolina ~lichaelis de Vasconcellos coloca-o no primeiro quartel do sculo xm. Restam dle 25 cantigas de amor e 4 de amigo. VAsco RonRIGtrEz, nE CALVELLo. Pelo apelido parece ter este trovador pertencido nobreza do reino, ignora-se, porm, a poca em que poetou, porquanto as suas obras no nos fornecem elementos nenhuns e nos Livros de Linhageits ha profundo siincio sobre a sua pessoa. Nos CanCioneiros figura como autor de versos de amor e d'amigo.

GLOSSARIO'
A
~.

prep.: usa-se no sentido de co1n em 23, 25, 48, 56, 58, 79 etc; de em em 47, 33o, 41G etc; de contra em S7; de por em 428; de junto em 23 (ad) ~aquel, prep. a mais pronome den1onstrativo aquel, forma que coexistia com aquele, 22, 23, 24, 43 etc. 1barregado, a, 494, adj. part., amancebado (de barreg: r p e 11 a cana, de p e 11 ex?) ~bastena, s. f., 216, o 1nesmo que abastana: (germ. bast suf.-11,t e pref. a) ~boveda, s. f. 2S, o mesn1o que abbada, pop. abbed~.1 (pref. ou artigo v o 1vi ta, part. de~ v o 1vi tare, por vo1utare). ~c. adv. aqui: 6-t-, -J.2I, hoje ca (eccuhac). lcabamento, s. m. termo, fim~ enz-, S7, em suma, nutna palavra, afinal, vir a-, :t 56~ chegar ao termo ou acabar (capu (por caput) +pref. a e sufixo mento). ~cerqua, adv. 7-4-,85 etc. acerca (ad+ circa). ~chegRr, v. tr. 398, chegar (pref. a+ p 1i c a r e). lcomendar, v. tr. 243 encomendar('*' con1mendare, i. t!, composto de n1andare, com troca apofnica regular de a por e). ~cordar, v. intr. 398, concordar, assentar;- se, 26, lembrar-se, recordar-se (* a c c o r da r e, de ad + cord: Cf. concordare). ~cordo, s. m.: ser em--, 59 concordar (derivado regressivo do antecedente).

-+

a+""

1 N'este glossario vo apenas incJuidas as palavras e phrascs j fra lo uso corrente ou que tenham significao especial. ' Onde se encontrar d, como por exemplo, em 56, ent~nda-se por as

Aoute, s. m. en1 188 tOina-se no sc11tido de bofetada (arab. azzaut). Adamante, s. m. 210, forma greco-la tina, substituda pela hoje mais em uso, diamante, importada do francs. Adestrar, v. tr. 70 pensar, cuidar (de dexter). Adubeir, v tr. Io5, conseguir, obter, alcanar, fazer (germ. ""dubare). Aduga, as, etc. 35g, 373, 3]6, pres. do conj. de adzqer (a d d uc am etc.). Aduro, adv. 123, dific1lmei1te: a forma mais corrente adur (ad duru). Adussc, etc. 24, Io5 106 etc., pret. do indicativo de adzqer (aduxietc). Adussesse,etc.,3I6imperf. do conj. do mesmo verbo (adduxissem etc.). Aduzer, v. tr. pag. I3.f, 182 etc. trazer (adducere). Afan, s. m. fadiga, trabalho, 77, 118 etc. pena, dor, desgosto, 23o, 233 etc. (origem incerta). Atice: do, a, ad j. part. de a fi c a r: 241, tOinado, preso; hoje substitudo por afincado (fig i c a tu s ?) Afirmar, v. tr. 125, pegar de forma que fique bem seguro ou firme;- se, 46o, o mesn1o que ajirm..1r (fi rmare). Agard;lr, v. tr., 10, guardar, respeitar (gerrnan. wardou). Ayardecer,v. tr. 498, o mesmo que agradecer (grate~ce r e). AguP-rdar, 63 olhar; 46, o mesmo que ..1gardar. Aguisado, a: 3o etc. veja-se guisado. Aguisado, adj. part. do seguinte :farer-, 3g4, proceder bem, seer-, 241, estar destinado, ser fatal. Aguisar, v. tr. 5, 243 disror, determinar, rermitir (german. w i.s a, que deu o are. guisa). Ai, 58, o mesmo que ha i, ISto , 3. pes. do indicativo presente de haver e adverbio arcaico i, aind-a popular. Ails, interj. 440 (fr. hlas). Aiyna, 15, a.Jv. are., isto , ajinh ..1 ou aginha ('*'agi na). AI, pron. dem. que se usava no sentido de outra cousa ou pessoa, 3o, 73, 226 etc. -uada, 296, nenhuma outra cousa,- que quer. 3I8, qualquer outra cousa, nona i-~55, certamente, sen1 dvida ( ~ a 1i d) : prcp. ,1. e art. are. lo ou la ou el, hoje ao ou aa, 338, 38:1. Al, adv. 1q, 4J etc: hoje /..i (illac) 'cf. aca. Alanar, v. "tr. 5I, lancar (:jfr lanceare, de Iancea). Alarave, s. m. ou ala.rve 5o, 53,59 (arabe al-arabi). Alaroa, s. f. 449 noiva (ar. al-aroa) Alba, s. f. 445 o n1esmo que alva (a 1b a).

Alcrcere, ~- m. 41, alcar (talvez cruza1nento do ar. a l-fi caar, arabizao do lat. c~1strunz, e o lat. carcer). IUfvega, s. f. 128 f.lanta tambm conhecida pelo nome de alfal'.:tca (ar. a -hbac a). Alferez, s. m. 207 (ar. a 1feri ). Alferece, s. m. 2o3 o mesmo que a (erce (ar. ai fe) Algarido, s. m. 51 o mesmo que alarido, algararra (ar. a la r i r?)

Alghu, 206, cf. a Lg 11: Algo, pron. indi., o mesmo que alguma cousa, bens averes, f,rrer-, 73 recompensar, pagar: a d'-, 36o, i. e., a dona d~-:.lgo ou fidalga (aliquod). Algiu, algua, pl. alguus, stlglias, pron. ind., usa-se frequentemente no sentido do actual alguem, 12, r3, 6g etc. ( * alicunu). ~lgur, ad. em algum lugar, 322, 334 etc. (aliquorsum ?) ~lhur, adv. noutra parte, 287, 3t8 etc. (talvez de alhures, qu~ se usa em igual sentido e se ton1aria com6 rlural (aliorsum ?) ~ligria, s. f. 65, ~te. alegria (de alegre mais suf. ia e assimilao da vogal tona tnica,cf.mintiretc (alcre). 1\lpender, s. m. 61, o mesmo que alpendre (art. ar. al mais p e n d u 1u ?) Al, adv. 3g, 118, l (i 11 o c). ~longado, udj. part. 2-JO, afastado, distante (de 1ong). Mtncaro, s. m. 49, espcie de clarln (ar.) ~ito, adj. cm 357 toma-se como substantivo (cf. o alto por o alto mar) e sinnimo de rio (a 1tu). IUtura, s. f. tlor d' - , 431, 443 i. ., senhora formosa e d~ posio elevada. IUumear, v. tr. hoje alumiar (de a conj. alumee, 171, que a lingua actual diz alrmzie (lat. illuminare ou s luminare). lUva, s. f. o amanhecer: em 377 deve entender-se alva: cf. alba ~mado, a, adj. part.: em 375 usa-se como substantivo no sentido de amante. maestramento, s. m. 78, ensimo (de amaestrar, cujo tema maestre,.de magister) ~mar, v. tr. em 2So, -4-08, usa-se co1no substantivo no sentido de amor (amare). Amaro, a, adj. a1nargo, cn1 So7 talvez se deva entender por infelir de mim ou, co1no opina Said .Ali na sua Lexeolop-ia do Portuguer Historico, pag. 177, por mettese de aram, isto , em m hora: em 5o-t-, por encar... quilhado (amaru).

Ameeslrar, v. tr. 76, ensinar: cf. amaestranzento. Amenh, adv. 495, amanh (a art. ou prep. 1nais oJ!< mania nu
por mane).

Amor, s. m. farer-, 265, an1ar (a more). Ampar, pag. 275, 3.a pes. do sing. do prs. do conj. de ampa~
rar (ant(e) parare). -

Anafil, s. m. 49, 55, variedade de trombeta (ar. an-nafir). Anasal, s. m. 3g3, parte da cobertura da cabea ou capelo
que defendia o nariz. v. intr. 72, ir, 23o, abal-ar, ir-se embora!- por alguen_z, 337, ser de ou servir a alguem (ini tare!, ambitare !') Angio ou angeo, s. m. 7, 8, 64 etc. hoje an;o (angel u). Ant~no, adv. 386, o ano de alm, o passado (ant(e) annu). Ante, adv. 6, 7, 8, 13, 20 etc. antes, ou 4~h 332, etc. antes de; os que jorom-que el, 6 os seus antecessores, (ante). Antre, prep. 43, etc. hoje entre (in ter). . Antresinar, v. tr. 44, distinguir com signas ou bandeiras, 57,assinalar, marcar, com sinais (intersignare). Aparicimento, s.. m. 1~0, aparecimento (de aparecer). Apoderar, v. tr. 403, domar, sujeitar (depo_der, i. e. potere por posse). ~ Aporar, v. tr. 55, o mesmo que apurar (de puru). Apostr-se, v. refi. enfeitar- se, adornar-se (de posto, i. , positu). Aposto, adj. usado corno adn~rbio em 23o, no sentido de engenhosamente. Apousentar, v. tr. 199, hoje aposentar (*pausentare). Aprtssurado, adj. part. 44-h dt:sgostoso, apertado por dor geralmente moral (de pressa,. Aprouguer, Io5, futuro do conj. de aptarer. Apur1do, adj. part. 23 bem disposto ou mais encuberto? Aqu. 64, etc. O mes1no que ac. Aquabar, 465, o me~mo que acabar. Aque, adv. 6g, 83, 140, I 52, 19S, t 2S1, eis ou eis que (ecce). Aqutccer, v. tr. 206, hoje aquecer (calescere). Aquem, adv. 275,280 etc. aqui (de aquende ou eccuinde, cf. alm, antes alende etc.). Aqueentar, v. tr. 74, hoje aquentar (calentare). . Aqueste, a que s ta, a que s to, P' on. dem. 72, 74 etc. hoje e~te, e~ta, isto: quanto-, 3g4, relu que diz respeito a isto (eccuiste, eccuista, eccuistud). Aqui, ndv. em 27, toma-se no sentido de isto, i. . matando-o (eccuhic).
And~ r,

' a que, tem o texto publicado.

AI, adv. 248, 256, etc. outra vez, de novo; em 248, tem pouco (r e?) Aravia, s. f.per-, 24, en1lingua arbica (de arabe). Argulhecer, v. intr. lo3, tornar-se ou julgar-se em ~eu orgulho d1gno de, tornar-se orgulhoso (de o r g u 1h os o i. . o gt:rm. ~urgoliu). Arminho, a, adj. 117, de arminho (gern1. harmo ou iat. armenium. Armiral, s. n1. 168, hoje almirante (ar al-m i r). rrapiar, v. tr. 487, o mesmo que arrepiar (assimilao voclica: horripilare). Arreigar, v. tr. 49, arrancar de ou pela raiz (eradicareJ. Arremar-se, v. ref. 14-9, o mesmo que arrma1-se (dissimilao voclica: gern1. r i ma). Arrepeesco, 152, 1. pes. do sing. do pres. do ind. de a r r epeecer (?), forn1ado dos pref. a, re e subs. pena. Arrevc.tar, v. tr. 127, hoje arrebatar (*rapi tare). ArvLrc.do, adj. part. 443, arborizado (de a r v o r e ou a rbo r e). Asconder, v. tr. 15, 82, etc. hoje esconder (abscondere). scondudo, 118, part. are. do antecedente. . Ascuitar, v. tr. 68, 293 etc. hoje escutar (*as cu 1ta r e). Aseitar, v. tr. 41g, espreitar, ver, examinar(* sectare). sparo, adj. 125, 2oS hoje spero (asperu). Asperana, s. f. 121, 12J etc. hoje esperana (*sperantia por spes). sperar, v. tr. 10, 123 etc. hoje esperar(~ asperare por s per are). sseenta1, v. tr. 18,35 etc. hoje assentar (sedentare). ssessego, s. m. 173, 174 etc. hoje sossego (derivado regressivo de sessegar de* sessic are, de sessus). Assi, adv. 226, 2S8 etc. hoje assinz (ad +si c) assi.inar, v. tr. 18g, assinar, aprazar (assi~nare). Assituamento, s. m. 144, lugar, sitio (de situ a r e, lat. escol:-.tico, tirado de situ s). Assolver, v. tr. hoje absolver:- a cabea, 58, poupar a vida (absolvere). Assar, v. tr. 104, reunir (ad+ sub un u: cf. D. Carolina 1\lichUt:lis de Vasconcellos, in Rev. Lusit. r, 12;, 132). Atai, adj. 13, 8o, toS, 2R7 ele. hoje t~.1l (tale). Atam, adv. 67, 82. toS, 149 etc. hoje to: em 10S parece ter o sentido dt: muito (ta m ). Atanto, pron. indef 26, 27, 24fi~ etc. hoje /'"luto; d'-, 78, o mesmo que atanto,- que, 286 etc. tanto, logo que apenas tantu.

''"--''i:

Atavaque, s. m. 49, 55 cf. ata baque em Moraes. Atee, adv. 181, cf. o seguinte. Atees, adv._ 176, 177 etc. hoje at (ad+tenes por e.d+ te num t) Atender, v. tr. :l7I, 288 esperar, 31o satisfazer. Atres, adv. 498 o mesmo que atrs cf. tresler (trans). Atrevudo, a,416, adJ. part. are. de atrever (tri buere). Augua, (leia-se auga) s. f. 61, 69, 72 etc. gua (aqua). Auguado, adj. 222 part. de auguar (de agua). Austeer, v. tr. 172, abster (a-bstinere). Avan, adv. 3g2, adiante, fronteiro (a b ante). Ave, imperativo de aver 9h 218,432 (babe). Avee1a, :l8:. pret. mais que perf. do ndicativo de Aveir, v. intr. 81, 104, 146, etc. acontecer (advenire). Ave i r, 79, forma que precedeu a antecedente e passou depois a avr e al'ir.

Aveia na, s. f. :l92, avel (a b e 11 a na). Avelanal, s. m, :lg3, 363 lugar plantado de aveleiras (do antecedente).

AveiPnedo, s. m. 293 o mesmo que o antecedente. Avelaneira, s. f. 292, 361 hoje aveleira (de velc.1). Aven, 240, 262, 3. pessoa do si11g. do pres. do indicativo
11

de aveir ou avir. Avento, s. m. :l85, hoje advento, noites d' -, . . longas, como so as daquela quadra do ano (actventu). Aventuira, s. f. 5o, situao perigosa, arriscada, hoje aventura(* veni tu ri a?). Aventura, cf. aventuiaa, por-, 431, hoje por ventura. Aver, v. tr. :-a, com infinitivo), 2lh :l3g, ~so, 2S8, 293, J42 etc. ter de ou equivalente a futuro em 229, :l3 1, :d:l, :l36, ~37, 249 etc. (h a b e r e). Averiguar, v. tr :-em concelho, :l31 publicar (v e r i fi c a r e).' Averr, 259 etc. futuro de aveir. Averria, 384 condicional do mesmo verbo. Aviir (ou avir) L+, ~00 etc. cf. a vei r;-se, I .f., l02, avir, concordar. Avodo, 12, o mesmo que Avudo, 188, ad j. part. arcaico de a ver. Avuitor, s. 1n. S19 hoje abutre (vulture). Azevea, s. m. t3o hoje a:rcbre (ar. ac-ceber). Azoutar, v. tr. 2o3, o mesmo que aoutar: cf. aoute. Azur, s. m. I36, hoje aptl (persa 1a ju rd).

8
Bailar, v. intr. em 370, toma-se como substantivo, no sentido de bm'le (* b alla re?).

Bailia, s. f. 378, o mesmo que baile (do antecedente). Baldon, s. f. hoje baldJo: Lt-, ,.p 3, etn abundncia (ar. b tala ou b a tl i, que deu b.1lde).

Baldoquim, s. tn. 165, especie de pano (italiano b a 1da ec hino, derivado de Baldaco, alterao de Bagdad).

Baldosamente, adv. 107, imediatamente {?) (de baldon?). Baralhar, v. intr. 363, questionar, disputar (?). Barat:-r, v. intr. mal-, 3o5, 327 andar, proceder mal (?). Bardon, s. n1. 39~, albarda ou enxerga que se p e debaixo
da sela.

Barva, s. f. 53, 8o etc. hoje barba (barba). Bauptismo, s. m. 181, hoje baptismo (gr. ~~r.-:-t!J-~
(baptismo).

:) cruzamento entre a fonna sen1ipopular b.:wtismo e a literria

:12, 1S9 etc. hoje b..1ptir.1r ,gr. ~~r.-:-t:n'J lat. baptizare). Beeom, (ou beenom) s. f. I38, 148 hoje beno: marido., mulher a-, 4, o, a que rectbeu as benos da Igreja, i. . casado, casada (benedictione). Beeiga, erc. :J-t-3, conjuntvo are. de benrer (benedicam). Beeito, adj. part. G, 419 hoje bento (benedictu). aeento, 97, g8, 1So erc. vide beito. Bes, 6, 7, 10, 68 etc. hoje bens, em 22 ten1 o sentido (de boas qualidades) (bene, totnado como substantivo). Beenzer, v. tr. 4-h 142, 1..1.8 etc. hoje benrer (benediccre). Bel, adj. 37 5, forn1a procltica de belo (b e 11 u). Bem, s. m. fa;er-por seu corpo, 143, combater: vide b~s. Bemdizer, v. tr. em 435, abenoar : forn1a paralela de b e e nzer. Ben, vide bem : etn 2.p, 271 etc. toma-se no sentido de amor, afecto; ~.1ver-, 339 (1, 2. estncia), ser feliz; aver-d'alguem, 238, S12, ser amado d'alguem, estar ou seer-, :129, 397 etc., ficar bem, aclz,.1r-se-de~ 106, ter prazer contentamento cte., j..1rer-, :127, ~31, etc. amar, corresponder ao amor de alguem, mas em 1.7J (m, est. 3.) perdoar(?), querer gram-, 121, ~25, 3~~ etc. querer n1ui to; seer- a algue11z, 33o estar bem, dar prazer a alguen1; 407, adv. equivalente a tanto. Bevdice, s. f. 86, 173 hoje bebedice ou bebedeira (de bever).

Bautizar, v. tr.

Bever,.v. tr. 19, 2-4-, jO etc. hoje beber; dar-se a- ::q, beber (btbere). Bevudo, Io3, adj. part. are. de bever. Bien, adv. I56, o n1esmo que bem (castelhanismo). Blanco, adj. I56 brano (castelhanismo). Ba (ou boa) s. f. u, 12, I3 bens (bona); adj. fem. de bom, hoje boa, 5, 11, 12, I 3 etc: per-f, 26R, etc. certamente, e1n ~erdade. Boandana, s. f. 8t, 216, boa sorte ou destino (adj. boa e derivado de andar). Boa r, v. intr. I 12, l'Oar (v o 1a r e). Bogia, s. f. 317, vela ordinari a (Bugia, cidade da Arge]ia). Bom, adj. os bons, 5g os homens bons na fraseologia antiga. Bondade, s. f. 4J2 aco boa (bonita te). . Boo, boa, adj. 8, g, 12, 18, 20, 3o, 75 etc; a par desta forma usava-st! tambem bo e blt, hoje bom, boa, (b onu, bona). Boosco, s. m. ~h, 217 hoje bosque (serm. bosc). Bozina, s. f. 167 o mesmo qu~ bu:pna (b o c na). Braad'-'r, v. intr. 21, 8o, I5o c;tc. hoje bradar (balatrare). Braado, s. m. 21, 8o, I3I, hoje brado (derivdo regrc;s~ivo do antecedente). Brial, s. m. 117, 37o etc. vestido de trazer por cima, usado na Idade ~ldia por homens e mulheres ( orig. desco~ nhecida). Buscar, v. tr. em 281, 29-J. toma-se no sentido de procurar, causar e de ai castigar. 8ragal, s. m. 3g2, certo pano grosseiro.

c
C', grafia de que (pron. ou conjuno) assi1n : 437, -4-6.:', 484, etc. Ca, conj. : comp. hoje do que ou que, 1S, 26, 32, 79, 1oS, 1 o6, 218 etc ; causal, ho1e pois, 5, 18, 22, 23, 79 etc. ou porque, -+ 3t, 32, 107, 108, 1 1o_, etc. integr. hoje que, 79, 119, 228, 239, 253, etc. adversativa 270 {verso 5 e 14) (quam, quia). Cabello, s. m. en-s, 12, 13o, o mesmo que solteira, 228 sem touca. Crbidoo, s. m. 10, hoje cabido (capitulu). Cbo, s. m. come de-, 32, outra vez, de novo; em 420, ...J-2+, toma-se adverbialmente no sentido de junto.

Cacha, s. f: a-s, :;~}2, s escondidas, oculto (francesismo). ocotrim, s. m. 1~o, por ocotrino (alues) ou socotorino : cf. D. Carolina M.ichaelis de Vasconcellos, Rev. Lusit. XIII,
401, (ocotora ou Socotora).

Caurro, adj. 3~}:!, ujo, porco, imundo. Cada, pr. ind.-que, J3o, 382, J9o, etc. loc. adv. sempre
ou todas as vezes que ("-7.-:-7.).

Caentura, s. f. 118, hoje quentura (calen t suf. ura). Caga, s. f. 47, 5~, 5~, ~ retaguarda do ~xercito (ar. aca). Cal, 43o, J.a pcs. do smg. do pres. do 1nd. do are. c a e r, que significava ter calos e em sentido figuradc ter a
peito, tmportar (calere).

Caladamente, adv., 70, consigo, com os seus botes ( c a 11a t u s de c a ll a r e ) . Cala, s. f., 178, o mesmo que calado, pois o latim tem caliga ( "* calce a por c a I c e a tu s ). Cam ou c, em 63, adv., de quantidade, i. ., quanz; em 3go, subs. hoje co, en1 14~l,"" adj., igual a branco ( qu a m,
cane, canu).

Cambear, v. tr., 120, trocar(* cambeare). Cam1o ou caminho, s. m., 81, (caminu). C~mpaa por campa), s .. f., 1S7, hoje campa:- no sentido de
sineta (c am pana).

Canavea, s. f., 128, cana. Cf. D. Carolina l\lichaclis deVasconcellos, Rev. Lusitana, xm, pag. 277 a 28.:'. Cando, conj. temp., 140, 2o.:', -4-29, etc., o n1esn10 que qumzdo ( q u a n d o ) . Canto, adv., 137, . pg, etc., o mesn1o que qu"1nto ( q u a ntu tn ).

Co, ca, adj. Cf. cam. C:>paz, adj.--de, 126, dotado (capace). Carneceiro, s. n1., 188, carniceiro, de Carnia, s. f., 73, abundncia de carne morta en1 grande
quantidade (ifc carnicia)

arrar, v. tr. t38, 181, t85, etc., o nesn1o que


char ("" cerrare?)

cerr~1r

ou fe-

5+ Cf. l'"l. Cas, loc. prep., 32q, 382, etc., o mesn1o que C4lS41. Casar, o intr.:- COI1l o 54-zlv~tdor, ...,sG, meter-se a freira. Castelo, adj., S2, 6o, etc., hoje substitudo por castelhano (* castdlanu). Castigar, v. tr., 4l-1-, 513, aconselhar, avisar (castigare). Castigo, s. m., 279, 31~)' 434, conselho, aviso (de c as tigare). Catar, v. tr., 239, 2S~1, 291, etc., olhar, ..f-58, buscar,- se; 65, dar por si (captare).
Carreira: ir-se sa -:o

se

Cathecumyna, s. m., 92, catecmelh1 {Y.'l.n'l.~upin;). Cativo, ad j., 51, 81, 234, 236, etc., desgraado, infeliz (c aptivu).

Caudaloso, adj., 2oo, cauteloso (cautelosu). Cedo, adv., de-, 18o, o mesmo que o simples. Cento, num card., 2~5, hoje diz-se ce1n (c e n tu). Cera me, s. n1.; 3I ~..! capote ou manto grande (ar. celhm). Cerdeira, s. t., 3gJ,- cerejeira. (tahez de c e r z e i r a ror
cer(e)jeira).

Certo, adj., 8o, 38g, certo ( *- certa nu). Certas, adv., Io5, I54, certamente, por minha f (certas). Certide, s. f., 202, hoje certido, no sentido de certeza
( certi tudina).

Certo, adi., adv., t52, I53, etc., certamente (certo). Chamar, v. tr., 428, inYocar, pedir (clamare). Cho, em I37, adj., com o sentido de liso, corredio (falando de cabelo); en1 61, s. 111., i. . planura, campo ( p 1anu).

Chapei, s. m., 392, chapeu (capelu: francesismo). Chas, 64, o mesmo que clze mais as: veja-se o seguinte. Che, pron. pes., 408, 415, 426, ainda subsistente em galego, ao qual corresponde o portugus te. Chus, ad v.; 23o, 23I, etc., frma are. substi tu ida por mais
(plus).

Ci idade, s. f., Sg, 92, etc., hoje cidade (c i v i ta te). Ciinza, s. f., 94, hoje cinra (:c inicia, por cnere). Cima, s. f., 4, 61, 68, remate, fim, alto (*c itn a). Cinger, v. tr., 2~)7, hoje cingir (cinge r). Cinque, num. card., 3g, 5o, etc., hoje cinco ( q u in que). Cinquo, 61, 7~), etc., outra n1ancira de escren:r cinco. Cismatico, s. m., 2oo, o mestno que o greco-latino scismatico. Cito la, s. f., qi, o n1esmo que citar~.1 (Y.~(:'ic~). Citolon, s. m., 4o8, aumenta ti\ o, em sentido depreciativo,
do antecedente, isto , ctara ruim, desafinada.

Co, 46S, o mesmo que que o. Cf. c'; em 4S9 a preposio com. Cobiia, s. f., 12, 81,182, actualmente cobi..1 (cupiditia). Cobiiar, v. tr., 4, G2, etc., (do antecedente). Cobiioso, adj., 201, (idem). CC~bra, s. f., 4o, hoje copia (copula). Cobro, s. m., 26S, aco de cobrar ou recuperar (derivado regr. de * cu per a r e). Cochon, cochoa, adj., 385, o auesn1o que porco: cf. cochi. no (orig. desc.) Cofonder, 413., cf. confonder.

5o, ordem dt! batalha em fnna de tringulo ou cunha, correspondente talvez ao cuneus dos romanos, segundo a _ qual os soldados eram dispostos em coluna cerrada para fenderem as fileiras inimigas. ~oita, s. f., 3o, 48, 5o, etc., cuidado, trabalho, pena, desgosto, principalmente proveniente de amor ( cocta). ,oitado, adj., 120, 236, 276, etc., apaixonado, afticto ;-po,, ~44, desejoso (de coita). ~oitar, v. tr., 'l3t, afligi r com preguntas;- se, 204, afligir-se, 3-t-, apressar-se, ir adiante. !olher, v. tr., 64, o mesmo que recolher (c o 11 i gere). ,orna, adv., 4S9, hoje como ( q u o n1 o do a d). ~orne, adv., 8, 9, I3, 32, etc., o mesmo que o antecedente -mi, ~69, como eu (quomodo et). ~orneer, v. tr., t6o, hoje comer, em toS vale como substantivo, sinnimo de jantar (com e de r e). ~ornego, pron. pes., 3o, 2~8, hoje comigo (cum mecu). ~ogidade (ou ugidade, li6, ~~o) s. f., ~02, sujidade, (d~ u j o, 2~ 1); a antiga grafia torna duvidosa a proYcninca de s u c i d u. ~orneter, v. tr., S4, intentar, 56, acometer, 269, 409, faler, praticar (com i t te r e). ~ornezar, v. tr., 6, o mesmo que comear ( * cu minitiare). ~orno:- quer que, 11, 'l38, de qualquer modo que,- 87, ainda que, cn1bora, segundo-, 383, como; de-, 186, porque; per ou por-, 1 ~3, 231, da maneira co1no: cf. quer (quomodo). ~ornpanha, s. f., 23, companhia ( com pane a). ~Ornp~nheiro, S. m.,- de rarJo, 126, raCIOnal OU do ta do de razo (do antecedente). , ~ornplid?.rnente, adv., ,, o nlesmo que comrridamente ou completamente, como hoje se diz: veja-se o se~ guinte. ~ornplido, adj. part., 92, completo, intt!iro, cheio, dotado de qualquer qualidade em plt!nitude. ~ornplir, v. tr., 7, comprir ou encher ( cump1ere). ~ompr-r, V. tr., 116, pagar, O que 1lOS t;Omprou, 3g4, istO e O Redemptor (~ comperare). ~ornpridarnente, 23, veja-se complidamentc. ~ornprido, 14, 22, etc., veja-se complido. ~oncebudo, adj. part., 8, hoje concebido. ~onciencia, s. f.,farer-, I3..J., escrupulizar (c o n s c i e n c i a).

~oidado, s. m., 1 t5, 119 ou cuidado (c o g i tatu). ~oida1, v. tr.,47, 119, etc. ou cuid.:u (cogitare). ~oinha, s. f., 5o, 51, o mesmo que cunh.:z; a 1 d c-,

Condanar, v. tr., 171, o mestno que colldenar (c onda mn a r e).


2S, o mesmo que o simples (de confessus, part. de confiteor). Confonder, v. tr., 397,413, hoje confundil ( confundere ). Conhoc~nte, s. m. ou f., antigo part. do pres. de conhocer, 74, 1, , o que conhece ou n conhece. Conhocer, v. tr., 8, 6g, etc., hoje co1zhecer ( cognoscere). Conhocimento, s. m., 27S, hoje conhecimenio (do antecedente). _ Conhoudamente, adv., 12, do antigo part. conlwudo, hoje conhecido. Confh]oudo, a, 8, part. are. de Conhoscer, 6, 121, 122, o mesmo que conlwcer. Conhosco, 1 I 5, 282, etc., 1.a pes. do pres. do ind. do verbo conhocer. Conigo, s. m., q.~J, o mesmo que cnego (cano n i cu); Yeja-se cooigo. Conorto, s. m., 277, 412, etc., conforto (frn1a provenal tirada de conortar, cm portugus confortar). Conortoso, adj., 437, confortante, confortativo. Cnos ou c nos, ~h I 3, o 1nesmo que com os. Conselhar-se, v. reft., 3t5, tomar conselho, resoluo (c onsiliare). Conselho. s. n1.,per seu--, 3g, por seu arbtrio; dar-se-, 2!1/, que fazer; poer -, 428, aconselhar, creede-me de-, 186, tomai o meu conselho, 11~.'io saber-, 2J4, no saber que fazer (c o 11 si li u). Consenta, etc., 3o, pres. conj. de consentir. Consento, ~~S7, 1.8 pes. do pres. do ind. do mesmo "erbo. Cor.siirar, v. tr., 1 ~9, 218, etc., hoje considerar (c o 11 si derare). Consoar, Y. intr., Io, rimar ( consonare ). Contecer, \, intr., 261, hoje acont~cer ( contigescere). Conteet, v. tr., I83, hoje conter (continere). Contego, pron. pes., G~), hoje contigo (cu n1 te cu). Contenente, s. 111., 4-6., o mesn1o que aspecto; perder o-, :~81, ficar fra de si, alterar-se ( continennte). Convenavil, adj., 12, o mcsn1o que conveniente (de convir, ou conYcnire). Convenria, to, veja-se o seguinte. Converria, 5, 115, condicional de conJ.ir. Convers"o, s. f., 220, modo de vida ( conversa ti o n c). Conviinhavel, adj., t3o, etc., veja-se convenavil. Convir, v. intr., 33r, 433, 437, co1n'ir ou ser foroso.

Confessar-se, v. reft., em

Convusco, pron. pes. 244. 3Go o Inesmo que convosco (cu rrtvoscu).

Coobra, s. f., 74, hoje cobra (colobra) .. Cooigo, s. m. 1o, hoje conego (cano nico). Coo mia, s. f. 3, hoje coinza (c a 1um n i a). Coonigo, 1So, t51, cf. couigo. Coovra, s. f., 128, veja-se coobr~.t. Copa, s. f. servir de-, to3, ser escano; i. ., apresentar a
taa de vinho a alguem.

Cor, s. m., 251, 277, 4:io, corao (cor). Coraon, s. m .. 3-t--h (3. estncia), inteno, 12J, amor; 23, 36, t5-h etc., coragem, valentia; em seu-, 27, consigo, pr no-, 274, (tv, est. t.) pensar (coratione). C01redoira, s. f., 127, corrida, pressa (de correr). Corredura, s. f., 62, espao que (o cavalo) percorre. Corrigimento, s. m., 2oo, o mesmo que corregitnento, (assimilao).

Cortesa, 119, adj. fem., de corts-, (crtense). Cortesia, s. f., 1l.b 439, mercf, graa, favor (de corts). Cos, s. m. 3go, ..p 1, corpo~ em - , 3o2, em corpo, i. ., sem
manto (do provenal, que representa o latim corpus):

Costelaom, s. f. 53. constelao (conste 11 a t o n e). Costetiom, s. f., 5 o mesn1o que constituio. Costrenger, v. tr., 5, hoje constranger (constringere). Cousa, s. f. em 106, 107, 116, aplica-se a pessoas; em 112, So6, usa-se no sentido de n~1da: 1101~ ser-, 5o, ser impossi vel (c a u s a).

Cousimento, s. m., 2) 1, in te li igncia, a teno, lembrana,


,er, conternplar, adn1irar (germ. c a u si r e por c a u s j a n). Coteife ou coteifo, coteifa, adj., 385. bai~o, 'il (de nascimento ou condifto.) (orig. desc.) Cousa, S. f. por- que, 280 ror causa qu~ ou porque,- qui! sei, 231, certamente. Craro, adj., ti~), 217, hoje claro, em -1-ti9, no sentido de certamente. Crea, etc., 8 conj. pres. de creer. Creena, s. f., 143, 42-1-, etc., hoje crena (crede n ti a). Creer, v. tr., 57, So, etc.,- de, 18t> ou -per, J1~1, hoje crer (credere). Creo, etc., 8, 33, etc., pres. do indicativo (do mesmo verbo). Crerigo, s. m., 46, 1S1, hoje clrigo, (clericu). Crescas, 398, :l.a pessoa do sing. do rres. do conj. de crece1 ou crescer (?). Creudo, p. de crer, ~8, (* credutu).
4

Cousir, v. tr.,

derivado de
:~G3,

Cri'o, s. f., 46o, ressoas de disuno. Cricho, adj., 8, g, 423, hoje cristo, (c h r is ti a nu). Cristid:de, s. f., 49, 5o,etc.,cri~tandad .. (de cristo, dervado de Cristo). Cristio, adj , 6, 7, frma galego-castelhana, correspondente a crischo. Croxofixo, s. m., I 3, alis crucifixo. Crux, 82: la tinis mo, vide cnq. Cruz, s. f., 3g7, a Urdem de Sant'lago, (cruce). Cuda, 9, talvez o mesmo que cuzdo, isto , sub-verbal de cudar, pop. ou cuzdar. Cuid?r, v. tr.: -a, 247, 248, 3o8, etc., o mesmo que sem a prep.; a meu-, 234, 270, ~egundo penso, julgo (c og ita r e).

Cuita, I41, 233, 234, etc., o mesmo que coita. Cuit~do, 43I, 437, etc., outra grafia de coitado. Cuitaa, cf. coitar: em 23o, ter receio. Cuitelo, s. m, 3g2, hoje cutelo (cu i ttdlu). Culp; do, adJ. r;.nt.- por, 440, hoje- de (culpatus). Cum, prcp., 4, 12, etc., o n1esm que com. Curduaa, s. t., 137, o mesmo que cordura ;(:Jfr c ord suf.
ura). Currar, s. m., 26, o mesmo que curral

(~cu

r rale.)

D
Danefic~r, v. tr., q .. danifi,:ar (da m n i fi c a r e). Dante, prep. I56, Ig5, antes ou antes de Dapnamento, s. m., antes I28: cf. o segui11te. Dapno, s.m., I07, llH!smo que damno ou dano (damnu). De, prep. (folgana), I8, relativan1ente a, a respt:ito de (Je;) Defender, v. tr., 45, 279, 5?4 rroibir (defende r e). Defendodo, I3, outra graha de defendudo, part. are. de defender. Deferena, s. f., I6g, 220. hoje diferena {di ffe ren ti a). DeferenciPr, v. tr., 220, u mesmo que diferenar. Dei, 64, 75, 3.a res. do sing. do pr~t. do ind. de dar, hoje deu (dedit). Deitar, v. tr., 99, Io3, I 1.1-, etc., expulsar, lanar fra (de j e-

c te~ r e). DEI, 445, prep. de mais artigo e(. Celatar, v. tr., 202, o mt~IT1o que

dil~1tar

(di 1 a ta r e).

53
Deegencia, s. f., 222, diligncia. Delgada 1, s. f. 3]], camisa. Delgado, a, adj., 236, 356 o mesmo que delicado, esbelto, tino, formoso (delicatu). Delles, pron. indtf., toS, alguns, uns (usa-se geraln1ente re petido.) Dellecto, s. m., 88, deleito ou deleite (de 1e c tu). Delo, dela, .52, etc., des ou desde o ou a (de+ ex+ artigo). Demand~, s. f., :!69, pergunta (der. regre::ssivo do verbo seguinte). Demandar, v. tr., 104, 2tig, etc., preguntar, pedir, procurar, buscar (de n1 anda r e). Departimento, s. m., 4-P, paruda (derivado do verbo seguinte). Dep~rtir, v. tr., 1Jn, 132, afastar, alongar, evitar; t3o, 23:., etc., distir.guir, diferenar, partir (departire). Depos, prep., 381, atras de (de+ pos t). Dereitamente, adv., ~l, to, 13, etc., directamente, i . com direito. razo. justamente de ' Dereito, a, adj., to, 1 t, etc., hoje direito; sub. 422 cousa, aco recta,farer-, :169,296, etc., proceder, bem~ aver-, :!3, apoderar-se, em 385, 4o6, ter razo; com-, 27"J, justamente rife derectu). Derradeiro, adv., 113, ultimamente, por ltimo ( derrt:trariu). Derribar, v. tr., 12~l, deixar cair (de -t-ripa). Des, prep., :! 1, 3o, etc., desde,- ali, desde ento; - Jqui, - oje mais, 226, 1 21, 4S6, desde hoje; - quando, 2-4-6, Sa4, desde que (de+ ex). DesbarEtado, a~ adj., 39-h desconsolado, apoquentado. Desassessegado, a, adj. part., :n1, atrevido? (de sossegar). Desaguisado, adj. subs., 12:3, inconYeniente, imprprio (do genn. v is a). Des~postado, a, adj. 140, sem enfeite, desata\ tado. Descendiste, 170, 2.a pes. do sing. do pret. de descender. Desdem, s. m. ter- em, ~d~), desdenhar, fazer pouco, seer en-, 4<>-4-, estar irritado (der. reg. de desderzlzar de de! ou exdignare). Desegurado (por dessegurado), adj part. 186, que no suspeita de (derivado de seguro, securu). Desejar, v. tr.,-a, 22~}, hoje-de ou sem prep. (desidiare, por desiderare).
1 Esta palavra designa nas Astrias, onde ainda usada, uma camisa de gala, bordada e tufada, a qual se veste por cima do corpete em frma de blusa D Carolina Michaaes de Vasconcellos, Z14m Lieaerbudl dts Konigs Denis, pag. 26.

564
Dsemparado, adj. part .. 256, hoje desamparado: cf. amparar. Desemparar, v. tr., em 53, 228, deixar. Desernparasti, 52, 2. pes. do _sing. do pret. perf. do ind., hoje desemparaste. Desemperasti, 58, cf. desampar~.1sti. Deserdamento, s. m. j~1;er a- algu~tn, 5~}, privar alguen1 de terras? (de deserdar, exheredttare). Desesperado, adj. part., 482, sen1 esperana (de esperar). Desguisado, a, adj., 5I4, inconveniente; fa-;er-. 287, proceder mal, cf. desaguisado. Deshy, adv., 143, etc. cf. des. Desi, adv., 86, Io3, etc., depois: cf. deshy. Desigual, adj. adv., ..J.-+3, desigualmente. Desmentido, adv. part.. 37-h 375, mentiroso (de mentir ou
<lfrmentire).

Desmesurado, a, adj. part., 115, 3 q., desapiedado (de mesura


ou mensura)

Desmesura, s. f., 332, falta de senso, aco desasisada: cf.


de s me s u r ado.

Despagar, v. tr., 346, 448, desagradar (* ex p a_ c a r e). Despeito, s. m., 296, 385, ira, zanga, der. reg. de despeitar
ou despectare).

Desperecer, v. intr. 22, 3-J-, etc., perecer, morrer ("" ex p eDespesa, s. f., tninha- s (ou proprias) 21 5, minha custa, do meu bolso (despensa). po (de+ex+post). . rescere).

Desplazer, v. tr., 121 ou despra;er (*displacere). Despois, prep.-per ou por tempo, 103~ 2 IO, rassado temDesposto, a, adj. part. 13o, disposto (dispositu). Desquansso, s. m., 454, grafia de descanso (der. reg. de descansar ou *ex c assare). Desregr21, adg. 287; imenso (de sr e guia r e). Dessemular, v. tr. --t-86 ou dissimular (dissitnulare). Desser, 169, o mesmo que disser (fut. do conj. de di:;er). Dessinar, v. tr. 231, designar, indtcar (designa r e). Destrui, 171, imperativo de destruir, (destruere). Des y: 65, etc. cf. desi. Deteena, s. f. 187,208, hoje detena (detinen tia). Deteer, v. tr. So, 194, hoje deter (detinere). Determiar, v. tr. 1J, determinar, terminar, resolver (de te rminare).

Dever, v. tr.:- a; 235,

25~),

o mesmo que-de ou s deJ'er


2.a

(debere). Deves (leia-se de11s), -J-85, dever.

pes. do pl. do inJ. pres. de

1\J ..

Oevinhar, v. tr. -1-~)1 o meso1o que ,tJ.il,inlz.tr (de\'inare). Oevulgar, v. tr. 2oS, mesmo que dil'ulg~tr (drvulgare). Oevudo, ror, part. are. de dever. Oezema, s. f. 7, hoje dzima ou to. parte (dccima). Oezemar, v. intr. 6. 7, pagar o dzio1o (decimareJ. Oezema, num. ord. fi. 7, hoje dcimo (d c c i 01 u). Oezendo, v. tr. ()9 70, di;eudo. Oezia, 11j2, etc. impcrf. do iod. de di;er (diccre). Di, S2, ~7, etc. imperativo are. do mesmo \erbo. Dia, s. m. (porm fem. em 212). bom-, 3;J, fdizmente. m.1/ -, 22S. 22~1- etc. mau dia. infelizmente; oje este-. 4-fi, 4~1. 290~ 3oo etc., hoje, farer bo -, 88. arranjar comida melhor que a ordinria. sair o -, :h2. terminar. acabar o dia; 1Z01l hoje o l'OSSO - , 5-t. hoje estais infeliz; gram - , 5:!~ muito ten1po. de grandes- s, -t~- j
adiantado en1 anos(" dia. por dies).

Diaboo, s. m., H, ~l, 5G, etc., hoje diabo (di a h o I u ). Diaspe, s. 01., 1 '7. espt!cie de pano matizado de flores ou
de cores \"rias (baixo lat. diasprum. de origem incerta). Dictador, s. 111., r 11, o que dit.l a quem esc re' e (di c tatore). Dileitoso, adj., ti5, o mesn1o que deleitoso (_ delectosu). Dillecto, s. m., 91, cf de/lecto. Disdizer, v. tr.. 10:2, desdizer, aconselha r a no (di c e r e mais pref. dis.por des). Oiserto, s. m., 18o, 181. 182, o 1ncsn1o que de~crto ( d c s c rtu). Disi, 7r_h 1 it, 1 S5, cf. de si. Oisso, 6, 7, 5;, 12o, 122, etc., 3. pcs. do sing. do pret. perf. de direr: cf. Diste, 5o, 2. pes. do tnesmo nmero e tempo. Uisy. 79, K t, cf. disi. Divedo, s. m., 1~0, ligao proveniente de parentesco ( d ~bit u). Diviind..,de, s. f., 182, hoje di1'ind~.1de (Jivinitate). Dixe ou dixi, di ~o, disso. dixestcs, ~s, 117, 23~). 2t;6, 2~~), -~P, 44-l +4G, etc., preterito de di;er. Dixer, -t-3o, fut. do conjuntivo de di:;er; cf. desser. Dize, 18o 3. pcs. do sing. do ind. pres. de di;er. Da ou doa, s. f., 1, 8.t-, 86, etc., oferta~ presente, Jom (dona). Doado, adj. part. ton1ado adverbialmente, 38t, debalde, en1 vo (do o a tu): cf. endado. Dobrez, adj. 131, o mesmo que duplo ou duplice ( d uplice).

t.JUU

Doctor, s. m. 74,76, etc., lati..;ismo em .vez de doutor (doctore). Des, s. m., 86, 142, etc., plural de dom. Doia, etc., 4S4, conj. pres. de doer (do 1e r e) Doito, a, adj., 335, ensinado ou douto (do c tu). Dom, s. m.; filhar-, 410, ser pago, receber recompensa. (donu). Dona, s. f.- d' algo, 347, 35g, fidalga (i. . senhora de averes),- vir!fo, 347 35g, donzela (domina), Donde, adv., 27, 162, onde, 491, aonde (de unde). Doo, s. m., 36, 5g, etc., pranto; em 2S2, 283, etc., compaixo (do lu). . Drmio, 286, 2go, etc., 1. pessoa do sing. do pres. do indicativo de dormir (dormia). Dosso, s. m., 77, hoje dorso (do r s u). Dou, 6, 7, 3. pes. do sin. do pret. de dar (*da ui t)" por dedit). Dovidar, v. intr., 58, o mesmo que duvidar (dubitare). Ou, adv., 427~ onde, 44, 275, 326, donde, 293, 440, 44J. quando, 3:;8, enquanto (de h u c) . Duc, s. m . 177, o mes1no que duque, na primitiva accepo de chefe (dux, por intermdio de francs). Dulda, s. f., 107, dvida; seer en-, ser duvidoso: incerto (der. regr. do antigo cast. duldar, hoje dudar). Dultar, v. intr. 47,S2, duvidar, temer, recear (dubitare ?) Durar, v. intr. 48, 77, aturar, suportar, persistir, continuar. em 192 demors;tr-se, 2S9, existir (dura r o).

s .. 2b (v., est. 1. verso .:'r) -'O-"', 337, a1 ) 1 ~ "' Eanio (leia-se eio ou eanlzo), adj., 41S, vo (*i n an i u por inanis). Eera maa, interj., 485, m hora (hora mala). Eigreja, s. f.=' 5, 9~ 10, u, etc., hoje igreja (ecclesia). Eimigo, adj.:- g5, hoje inimigo (i n i mi cu). Eire, adv., 28S, 28G, ontem (h e r i). Eixalar, v. tr.:- 102. exalar. alevantar (*exaltiare). Eixempro, s. m., 2o3, exemplo (exemplu). El, pr. ou art.;o 4, 32, etc., hoje o (i 11 u). Elo, pr. dem. 172, o mesmo que e/lo ou isso (illud). Elos, pr. pes., 26g, eles (castelhanismo illos) . . Embargando, ser. do verbo embargat: nom- 99, I8r, 184,
. E, tnterJ...

de, no obstante, ainda que, emhora;- se, I73,embaraar-se, u~upar-se (Je barricare (d~ barra) mats ref. em). Embbr. v. tr. 1 r3, cf. enviar. Embolver. v. tr. 2L.J.. o mesmo que envolver {involvere) embora, loc. adv. 199, (in bona hora) embiar, v. tr. t13, enviar (de via). Embora, loc. adv. 199 (in bona hora). Empar. pag. 341, cf. ampar. Empeoar, v. tr. 103, empeonhar, envenenar ( i m potionare). Empeecer. v. tr. hoje empecer ( impedis c e r e). Empeecivivel. pag. 177, impeci1'el (do antecedente). Empeesc1, 3yS, conj. de empeecer. Empero, conj. 8, I34, 63, etc. mas:- que, 12 ainda que, emhora (in +per hoc). Empresso, adj. part. 212 hoje impre.'iso, (impressu). En, pron. dem. 226, 2-1-0~ 241, 243 etc. isso, 266,232, d'isto, a respeito d'isto, 2-'4, 2S~, 271 etc. d'isso, q.6, d'ali, por-, 12, 17 etc., por tsso. Enc~valgado, adj. part.:-de, 164, hoje-enz (de cavalgar, *caballicare). Encenso, s. m. 118, 141 hoje iiZceiZso (incensu). Encimba, loc. prep. 211, em cima (1 n cima). Encontra, prcp. 48o, coltra (in +contra). Encuberto, adj. adv. I23, encubertamente. Enculqua, s. tn. 2oS, o Ln esmo que enculca (der. rep. de i nculcare). Ende. 4, q, 1S etc.p01-tg5, etc. cf. en (inde). Enderes;,r (alis enderellr), v. tr. o mesmo que enderenar, 7, R, 72,79 dirigir("'' inderectiare). End do. 236 J46 etc. ou endoado, pag. 227, 388, 432 cf. do ..1do. Endurar, v. tr. 23o, 344 etc. sofrer, padecer: cf. durar (i ndurare). Enduzimento, s. m. 171, aco de indu;ir, tentao (de i nducere). Enella. Io, o mesmo que em e/la ou nela (i n i ll a. Eneste. 10, enesta 216, 219, 4S9 o mesn1o que en este: est ..1 ou neste, ne . ..;tLY. Enf~nte, 6o, il~fc.znte (infante). Enfinger. v. intr. 291, 3~-+ fingtr (*infingere). Engr~tide. s. f. 7h hoje ingrL1tid,o (ingratitudine). Enmentar, , . tr. 135 269 etc. fazer meno, 36-+, pensar ( inmentare). Enmiigo, (ou enmigo) adj. 12,48 etc. cf. eimigo.

ap~sar

3,

eno e e no 6. ru, 55. 5G, 5;, 6o, 61 etc. hoje no, na, nos, nas (i n +lo). , Enojado, adj. 4+t triste (de enojar, de "" i no di a r e). Enojo, s. 111. +to, tristeza hoje nojo, der. reg. de enojar). Enquercr, v. tr. 173, hoje inquirir (inqui rere). Ensandec~r, _v. intr. 2So!' endoidecer (de sandio ou sandeu, de ong. Incerta). Ensandesco, 436, I .a pes. do sing. do pres. do ind. do verbo antecedente. Ensenhar, v. tr. 4-lo, o mesmo que cnsin ..1r (insignare). Enteira_mente, adY. 1 ti9, hoje inteiramente (de enteiro 11 R, de 1n tegru). Ente~ar, v. intr. 81, altercar, di~putar, -t-oS, acometer: quesuonar (de teno ou *tenuone). Entenom, s. f. 4, 88 etc. hoje inteno ou teno, 4o6, certa composio potica (.in ten tione). Entendedor, s. m. ou f. I 23, 326, etc. namorado, amante (do seguinte). Entender, Y. tr. I63, ouYir, 7S, tencionar, 438, pensar, deliberar (intcndere). Entonce, adv. I32, 1S1 hoje ento(.., in tunce}. Entregado, adj. part. 12 completo i: e. satisfeito (integratus). Entrestecer, v. intr. 491, entristecer (de triste). Enviar, v. tr. 28-t, 28S etc. mandar, 71, mandar embora, deixar ir;- por, I S4, 417, mandar vir OU buscar i nviare). Envorilhar, Y. tr. 181, embrulhar, cnvoh'er t* invoruclare por involucrare). Enxempro, s. m. I 72: cf. ei.\:empro. Enxerdf.do, 40-J., deserdado, poore. Enxerdar, y. tran., 32, deserdar (exhereditare). Er, 271, 323 etc. cf. ar. Ergas, adv. 357. excepto (erg a s). Erger, v. tr. 62,79 etc. hoje erguer (erioere). Errar, v. tr. 2S, 26 etc. enganar, procea'er mal, (errare). Esbofarido, adj. part. 8o, esbaforido (exyaporitu ?). Escacesa ou escacessa, s. f. I 7G. alis escassera ou escacez, i. , avareza, antnimo de graade;a; veja-se este ,ocbulo (de escasso ou excarpsu). Escaecer, v. tr. 261~ 420, hoje esquecer ( ""excadescere). Escarnho! s. m. 83, 2oS, 413 hoje escarneo (der. reg. do are. escarni,, do germ. s k i rn j a n_, hoje escarnecer). Escolstico, s. m. 82, rtorico (scholasticu). Escoride, s. f. 49: escurido, tristeza profunda (escuro+ . suf. de).
Enno ou

e"

scurode, pag. 57, Yeja-se o antecedente. scoso, a, adj. part. 13, escuso, esconllido. oculto (s c o ns u).

scprivam, s. n1. 196, escriv:io (* s c r i b a nu s). scprito, s. m. Iq8, grafia errada de escrito (s c r i p tu). scrarecer, v. intr. 36, 48, hoje esclarecer ou brilhar (exclarescere).

scurar, Y. tr. So, o mestno que descurar (,.ex cu r a r e). scusaa, v. tr. 58, substituir, 5t3, passar sem,-se, -tJ, eYitar-se (ex cus a r e).

sleito, adj. part. 3g6, hoje eleito(* exlcc tu). smahar, v. inh. 5r, 55, desmaiar (ex+ germ. maga n ?) smerada, s. f. 6R, tahez por esmerald.t ( * s me r a 1da .por
smaragdus).

smolar, v. intr. 3g?, dar estnola (de esmola ou cleemos yn a). spadaraon, s. n1. 3~)2, cspadago (de espada ou s p a t h a). sparjudo, S1. part. are. de esparger ( s par j u tu por
s par su).

spaatidura, s. f. I37, linha a diYidir ou partir (o cabelo). speceaa (talvez por espear), v. tr. pag. 48, fazer-se en1
peas ou pedaos ( ex pe ti a r e).

spedeu, 119, pret. do ind. do are. espcdir, hoje despedir


(*expetire: galeguismo). .

spedimento, s. m. 120, despedimento (de espedir) . .spedir, v. tr. 197, 23g. cf. espedeu. speaital, adj. -t-2-b o mesma que espiritual (s pi r i tu a 1e) . .sperito, s. m. t5o. o mesmo que esprito ou esprito (sr ir i tu).

:spinela, s. f. 126, canela de perna (spinella). . :spitalch-o, s. n. 400, frade da Ordem do Hospital (hospitalariu).

:sporoada, s. f.: (are r sas- s contra, 55, dar de esporas ao


cavalo na direco de (de esporo ou germ. sporon).

:spos::l-. Y. tr. prometer en1 casatnetHO (sponsare). :spaandecente, adj. 67, t3R etc. ou resplandecente (splendescente).

:sprementar, v. tr. 5o5, ex'}Jeriment,tr (experimentare). :spritual, adj. 216, espiritual (do are. esprito). :squeecea, 61, I Go, I 82 etc. cf. escaecer. :sso, pron. dem. 226, 338, ..J.06 hoje isso (i p s u). :st, 262, 268 etc., 3. pes. do sing. do pres. do ind. do Yerbo
ser.

:stadal. s. m. 3I 6, cirio ou vela de cera ('1' s ta ta 1e?


cf. D. Carolina l\lichaclis de Vasconcellos na Rev. Lus. xr; 18).

'-'lU

Estrdura, s. f. 13], hoje estatura (s tatu r a). Est?r. v. intr.: deix ..zr-, 16g, por de parte (s ta r e). Est. etc. t8t, 220, etc. conj. pres. de estar. Esterrar, v. tr. 404, 40S hoje desterr..tr ( *exterrare). Estivi, t:: s te v o, 333, 420, 1. e 3. pes. do p et. do ind. de

estar.
Esto, pr. dem. 5, 7, 15, 18, 32, 33 etc. hoje isto; a-, 22 nisto, de rcpentt (is tu d). Estormento, s. m. 63, 65 etc. hoje instrumento (i ns t rumentu). Estr~do, adj. par. 61,63 coberto, atapetado (stra tu). Estraio (por estrio ou estranio), adj. 118, 41S, estrallho (::, t r a n eu). Estrebeira, s. f. 3q2. estribo. Estrebeirar, v. intr. 3g3, cavalgar estribeira ou s cavalgar. Estremadamente, adv. 2 t, principalmente (de estrenzado ou *ex. trema tu). Estrolego, ou estrollogo. s. m. 29. 4S o tnesmo que astro/ego, 29, ou astro/logo, 22 (astrologu). Estromento, 67, cf. estormento. ~ Exovir, (por exouuir) v. tr. 70, atender,escutar(aspreces de alguem): exaudire). Extimar, v. tr. 91, o mesmo que estimar ou avaliar (e :x timare).

F
Fa?gueiro, adj. 216, hoje fagueiro (*fala c a r i u). fr i. 43o, 3. pes. sing. ind. de farer. Fal, 409, 411, 3. pes. do sing. do ind. pres. de falir ou faltar, ( fallire ror fallere). Falecer. v. tr. 5o, privar, 153, evitar, escapar, livrar-se de ( * fallescere). Falha. s. f. falta: meter e1n-, 288, faltar, enganar; sem-, 1 16, 41S, certamente (der reg. de falir). Falida, s. m falta: sen-41~, veja-se o antecedente. Frlido adj. 415, falto ou falho de juizo. Falimen. s. m. 406. o mesmo que Fdimento. s. m. 168, 441, falta, defeito: cf.J'"tlha (*fallime n tu). Famiinto, adj. t31, faminto(* famintu). Felir, _v. tr. ou intr. 375, 409 faltar, enganar) 412, aontecer: f. fal.

ntcsia, s. f. 497, f~.1ntasia (~r. ft?7.'Jlhtrt-x). :rcilhon, s. m. parece significa passador da fivela ou ar-

gola t:m que se mete a bi"lut:ira ou ponta da correia, depois de afivelar (cf. Moraes: s. v. farsilho). z, s. f. 3~)4. face (face) . .ze. pag. 439, 3. pes. do sing. do pres. do indicati,o de

f~.1rer . .zenda, s. f. 192, 385, negocio, feito, obrigao, dever: postar sua-, 102, dispor os seus negctos; combate, peleja, 3l, 58, vir-, 31. 32, ir combater; entrar na32, totnar parte no combate . .zer, v. tr. 36, 48, 6o, combater, pelejar,-per seu corpo, 143, o mesmo,- direito, 3g6, proceder justamente; que se ja1:- 421, o que ser (facere). zquia, s. f. t5o, fasquia. gura, s. f. 1 17, 424, figura (fig u r a). :ira, etc., 48, conj. pr. de ferir. e, s. f. I 58, t5g,f (fide). i to, s. m.: enz - . 70, a proposi to, a respeito de ; a-, 23t, corn efci to, tra:rer seu-, I 23, praticar qualquer

aco, (factu).

:itura, s. f. 3go feitio, aspecto, etc. (fatura). lon, adj. 388, rebelde, revoltado (do baixo latim fellone~

de origem incerte). . r, 382. 38g, 3. pes. do ind. pres. de ferir. ramente, d .. 148, estranhamente, muuissimo ( * fera+ mente). :rida, s. f. 53, pancada, golpe. :rido, s. m. 3..J.8, 372, expedio militar. :rir, v. tr. 231, andar a bater s portas, i. e. vaguear, 3o4, 35o bater, espancar, (feri r e). rmusura, s. f. 2I, fonnosura ( formosura, de formosus). ~ro, adj. 457, custoso (feru), em 205, o subs.ferro (fe rru). ~stinho, adj. adv. 23t de pressa (festinu). ~ze, 2o, 27, 72. 7S, etc. etc. 3. 11 pes. do sing. do pret. do 1ndic. do verbo Ja;er. ~zer, 3, g, I 2, 1S, etc. etc. futuro do conj. do mesmo verbo. !zer~, 4S, 5g, etc. mats que perf. do ind. do mesmo zesse. 5, 7 19 etc.:- imperf. do conj. do mcsrno ~zeste. 27, 73~ 75 etc., 2. pes. do sing. do pret. do Indicativo de mesmo ~ziste. 441, o mesmo que Je;este. ~zo, 1 tti, 233 etc., 3.a pes do sing. do pret. do ind. do mesmo 1ver, s. f., 423 febre (febre).

32,

572
Fiar, v. tr :-se per, 27, hoje-em. Fiel (pl. fi e e s), ~J, 10 (fi de I e). Figi, 408, 1 pessoa do sing. do pret. do ind. de Ja;er. Fii, 27, o mesmo quefie dejiar (* fidare). FTi da, s. f., .t.34, 4-+~) acabarnento. final (finita). Ffi r, v. intr., 38-t-, are. substi tu ido por acabar e subsistente hoje apenas no
deriv~do

findar.

Fiid o, a, adj. part., 5r do antecedente. Filhar, v. tr., 4~ 0~ 17~ 19 e 5g etc. ton1ar. 256, amar (?);se, seguido de infinitiYo. 106 comecar a,- guerra, 4-lO. guerrear (fi I i a r e_J. Finger, Y. tr.~ 201, fingir, (fingere). Fis, adj., 117, firme (fi xu, atravs o penenal). Fiuza (feuza, --t-7) s. f., 218 confiana (fid uci a). Fize, 73, hoje fi:;. Fix, cf. fis: de--, 2So certa1nente. Foe, 104, Jo5 o mesmo que Foi, 1 15, 227, etc. '. pes. do sing. do pret. do ser ou ir; uonl -quem tnelhor vrsse, 11~l, o melhor do mundo, o mais belo. , Fogedio, adj., 176, fugitiYo (de *fugi ti ti u). Foi, adj., 243, 412, +.P, louco (f o ll e). Folgar, v. int. 6g, 8o, etc. descansar (fllicare). Folia, s. f., 8o, 279, 441 loucura (foi mais suf. ia). Fondo, adj.: a-, S7, a fundo, a baixo; de- a cima. -+8, de baixo a cima, inteiramente (fu n d u). Fontana, (talvez por f o n t a) s. f., 3Gg. 37o, S16, hoje substitudo por fonte, mas existente ainda no dim. fontai nh'-1 (f o n t a n a). Fora, adj. : tirar a-, 56, separar;- se, 12, 13, excepto (foras). Forat s. f. : pe1- (ser), 187, 5o6, foroso, inevitaYel, fora de-, 5o, S4, fraco (for ti a). Forado, adj. part. : estar-, 4G, estar na posse de algunu cousa por fora. Forar, Y. tr. 228, tomar por fora, 265, fazer violncia Yencer (* fortiare). Foresta, s. f., 1oS, 1o6, hoje florest'"t (do latim medieYa * for e s t a, ti r ado de f o r i s). forte, adj. em 161, terriYel, n1edonha etc. (forte). Fossado, 3.+8, 372 veja-seferido (fossa tu). Franquesa, s. f., 10 franquia (*franco, mais suf. esa). Fremoso. adJ. adv., 170,256, 58, forn1osamente (formos u) Fremosinha, adj. fen1. diminutivo de fremoso, 379 Fremosura, s. f., 66, 68, etc., hoje formosura. Freteleza, s. f., t38, hoje fortalera e' fortilicia).

rol, s. f., 98, 11~, etc. hojejlor (flore). rolido, adJ. part., 292, 2~J, etc., hoje florido ou em flor. rontallo, m . 12, afronta (parece ser derivado de frollte). rores, 372, 373, pi. de jrol. ueron, 1S6, 3. pes. do pl. do pret. de ser (castelhanisn1o). ui, 3. pcs. do sing. do pret. do ind. de ser, ti, 281, etc.: que- '! -+oS, que feito? uje, 381, ind. pres. 3. pessoa do verbo fugir (f u g c r c). urtivilmente, adv. -+7, hoje furti,amentt! (*furtibilc,
mais mente).

liSto, s. m. maa de-, J92, molho de 'aras (* f u s tu por


fuste).

G
aanhar (ou guaanhar 11o, 1J2), v. tr., 5, h, 3o, etc., hoje ganhar (germ. ~ w a idan j an). ar, 11, 406, o mesmo que o antecedente. alie e, s. f., 21, 22 hoje gal (do baixo grego -y?.L~,~. arcela (nos textos h a g a r c e ta e g a r c e r a, no espanhol g a r c e ta) s. f., 368, poupa de cabelos (talvez de gara
e"" carde a ror arde a).

asalhado, s. m. 2S1, 2So, 3.5o, consolai!o, prazer, 5J3.


companhia (gern1. g as a 1h o).
Hl], consumir-se, afligir-se (vastare). eeraom ou geeraam, s. f., 29, t'lg, 133, H!o. etc., hoje gerao (gene r ati o n e). eeral, adj., 17 . b hoje geral (gene r a 1e), eerar, v. tr., 129, 17S, etc. hoje gerar (generare). entil (pl. gentis), ad j. subs., 1-+2, gentio (g e n ti 1e). eolheira, S. f., 392, ocrea (de geo/lzo. hoje joelho= genuclu). imido, s. n1., ~-~h gemido (part. de gemer. lude, s. f., 142, o mesmo que grude (g 1u te). oioso, adj., +t~, hoje gozoso; filrer vid,.1- a, .pR, lenu vida alesre (* g a u di os u). olosice, s. t., 221, o mesmo que golodice (golo so (de g u l. I os u) mais suf. ice). ona, s. f., 1GS, capa (g u n na). onela, s. f., 326, o mesmo que o antecedente. orneu, 11 ~, 3. pes. do sing. do pret. do ind. do verbo

astar-se, v. reH.:- (o coraao),

gornir.
~ornimento,

s f. 117, adorno. enfeite (derivado de g o r n i r

(germ. w a r n j a n), hoje subsistente apenas no incoativo

guarnecer. Gota, s. f., 119, pinta (gu tta). Gotado, adj. part., t 19 salpicado, com pontas (do antecedeute). .

Graadamente, adv., 177, 179, hoje gradamente ou genero samente (de grado). Gradez, s. f., 4oS, hoJe grade:; a, grandeza (idem). Graadeza, 176, 177, etc., o mesmo que grade:r ou generosidade. .

Grado (ou g r a ado), a, adj., 7, 38I, hoje grado ou distinto, grande ou generoso, liberal (grana t UJ.

Graando, adj. 7 cf. g r ado. Graa, s. f., 2::>9, vnia, licena (g r ati a). Gracir, v. tr., 82., 342, etc., agradecer (de * g r ati r e, atravs o provenal). Gr?de, s. f., 3go, rasto (que o co segue). Gradecedor, adj., 175, agrade:edor (do seguinte). Gndecer, v. tr., 253, 25-t-, etc., hoje agradecer (* gratesc e r e). ..

Gradesca, etc., 282, conj. pres. do verbo antecedente. Gradoar, v. intr. 339, 55, agradar, ser fehz (* g r a t ul are
por g r a tu 1a r i).

Grado, s. m. : Ll seu-, 288, etc., de-, 3o2, 3o3, etc., polo seu-, 31 1, voluntariamente, gostosamente. sem meu
- , 260, 3o5, etc., contra rninha vol1tade; 26o, amor, bemqul:rena; 346, 4-P, agradecimento, graas; aver - , 283, agradecer (gratu). Gram, adj., 3:-J9, de valor, em sentido pejorativo, i. , mau; a- VO'f, cf. VOj',- (tempo) 18, 118, etc. muito. Granado, ~"t>I, 446, cf. grado. Grande, adj., 102, longo, con1prido; 10..1-, ( - s gentes) muito; cf. gram. Grave, adj., -(dia), 26o, 286, 335, aziago, desgraado, fatal, funesto; 246, 2.Sq, penoso, custoso (grave). Gravemente, adv., 49, dificilmente (do antecedente). Greu, adj. 38, 421, penoso, custoso. pesado, cf. grave (provenalismo}. Grora (ou grorea), 453, 4Go: 480. etc., gloria (g 1o r i a). Grorioso, a, adj., 415, 420, etc., hoje glorioso (gloriosu). Grua. s. f., 73, f me a do l?rou (*grua). Guardar. v. tr., 274, 3o3, etc.,- se, 332, obstar, impedir, proibir (do germ. "'a rd on). Guarecer, v. tr., 332, 42~, sarar, curar, evitar; 402, 4ofi, 4oR, viver (incoativo de guarir, cf. este verbo). Guarida, s. f. 337, consolaao (do ~eguinte).

v' v

uarr, v. ntr. 229, 23o, etc., cf. guarecer; 23I, livrar-se


de::, 403, v iv e:: r (gtrn1. warian). dente.

uarrei. e::tc. 288, -t-o3, 422, etc., futuro do verbo anteceuarria, etc. 35o, condiconal do mesmo verb uerra, s. f. : jilh"lr-, cf. fi lh.:tr (genn, werra). uirlanda, s. f., 293, 294, huje grznalda (do ital. glzirlanda
de origem iuce::rta).

uisa, s. f. : setn - , 318 (Lx1v) se::m gei to~ desastradamente


(~erm.

wisa).

uisado, adj. part., 325, justo, conveniente, Jarer -, 121,


297, procede::r be1n, faze::r cousa ju::,ta; aver - , 38, 386, e::star disposto, 38, te::r oportunidade, adv., 388, a proposito uisaa, v. tr., 79, 2. p, etc., preparar, ordenar, dispor, fazer, proceder; 3o, 1S2, etc., preparar-s~ para, tratar de tde guisa).

e>

H
aa, interj., 35 ah! (ah). a, 216, e::tc., a rt. ou prep. isto , a. e, 86, 216, etc., verbo e conjuno, isto , e e. eremo, s. m , 18o, ermo (e rem u, I atini~mo ). estoria, ou estaria, s. f., 72, 74 76, hi::,tria.

i, adv.: haver-, 212 hoje:: so haver (hic), cf. i. ii, imper. do verbo ir, 9-h 196, hoje ide. is, 462, 472, 2.a pess. do pl. do pres. do ind. do mesmo verbo, huje ides. o ou hoo, os to h), 46S, 48S, 490, etc., contraco do art: ou pron. o e prep. a; 471, 487, etc., inte::rjeio, i. , o, Iom e. s. m. 4S, I 18, 15-t-, o mesmo que homenz ou. I o me e. 3, 29, 3o, e::tc., o me~ mo que o ante::cedente: em 1, 4, 48, 49, 104, etc., tem o VHlor, de pr. indd1nido, isto , se, alguem ; por vos-- 110n mentir, 23 I, certamente. na verdade (h o m1ne). londe, adv. o mesmo que o11de; 107, 194, usa-se no sentido ori~,nario, . e, d'onde, (undt:) . . lora, s. f. e::m I63, o me::smo que ocasio (hora). lu, a~v. 18, 19, etc., onde, 24S, 268, etc., quando (huc ou ub1). lusar, v. tr. ou usar: em, 6, 86, usa-se nu sentido de costumar.

~iO

Hu, art. ind. hoje um, (este)- 91, nico, em i65, (todo
hum) tem o sentido de ((a mesma cousa)); em-, 26, etc.: juntamente, juntos : cf. uu.
10,

13,

I, adv. 263, hoje a; 24-h 262, 26S, 266, etc., nisso, a esse respeito, neste, nesse caso, assunto, nisto; 241, aqui. 246, 255, ento, logo- 204 ou -logo, 258, em seguida. imediatamente, 323, demais; dess ou des-, 258, 417, I etc., desde ento, depois : cf. de si; aver -, 2Gg, cf. hi. lgal, adj., II3, igual (adaequale). lmiigo, adj., 212, hoje inimigo, (i n i mi cu): cf. eimigo. lmpunar, v. tr., 212, combater (impugnare). lndio, a, adj., I I7, I 19, indigo, azul. lnfanon, infanoa, s. m. e f., 383, 384, 386, fidaJgo de se gunda ord~m ou de categoria inferior a rico homem. lnfiindo, a, adj. pan., j6, hoje injindo ( i n fi n i tu). lngres, adj., 45, hoje ingls. lnimiigo, 206, cf. imigo. Ir, v. intr., 252 (xxxv), andar, deixar-se-, 8o, deitar a correr;- por alguem, 33], 338, ser de, servir alguem -por, :l4, 5o], ir en1 busca ou buscar;- se, jO. l-1-8, (v1, est. t.a), o 1nesmo que ir (ire). Ira, s. f., meter-se em-, 377, irar se (ira). lrmidade, S. f., -}01, hoje irmandade (germanitate). Irmana (talvez por i r m a, 37), s. f., 292, 3o:!, etc., hoje irm (ge r mana). lrmida, s. f., 1 ot), ermida (de ermo mais suf. id,t). lsopar; v. tr., 397, ou lzissopar~ i. . absoher (de h y ss opu).

Jao, 17 5, 1. pes. do sing. do pres. do ind. de ja;cr ( j a cere). Jasca, etc., 128, conj. pres. do mesi'no verbo. Jazer, v. intr., 2 ..4-, :l5, etc., estar, 1 2G, estar empenhado, u non jar al, 23], 253, etc., certamente, 1zon Jar i ,11. :!53, nf10 ha outra cousa. 1 Jajuum, adj .. 75, em jejum ( j e j u nu). I

Jejuu, s. m., 131, 132, etc., hoje jejum: cf. o antecedente. Jejuiiar, , .. intr., 65, I ::h, etc., hoje jejuar ( j e j una r e). Jentil, adj.,- honz~nz~ 207, o n1esn1o que gentil homem ou
fidalgo (g cn t tl e).

Jogo, s. m., em-, 83, por brincadeira ( j o cu). lograr, s. n1., :l99, o mesmo que jogral ( j o cu 1a r e). lograria, s. f., -1-oli. profisso de Jogral. Jograron, s. m., 383, mau jogral (a um. de jogr,lr). louve, 61, 8o, 202, etc. pret. do ind. de j'"trer, Jouvera, I 68, mais que perf. do mesmo verho. ludgar, Y. tr. -t-o3, hojejulgar (judicare). luizo, s. m.: dar-, 9:t julgar ( j u di c i u ). lulio, s. m., I S7, julho (castelhanismo j u li u ). Junto, adj. part. com o valor de prep.- com, I-1--h q.G,

L~Y'

etc., hoje-de ( j u n c tu). Jurao, s. f., 402!' juramento (jura ti o ne ).

Labastro, s. m., t3, alabastro (~).~p7.-:;-:-?~;). lagrema, s. f., 28, 2o3, lgritna ( 1a c r i n1 a ) . Laido, !, adj., n8, feio, a (germ.laid). Lais, s. n1., 420, espcie de con1posio po~tica de carLanar,

cter narratiYo ou lrico (irl. laid). Y. tr.,-fora (a cara), 209, esfacelar, deitar a ~aixo ( 1a n c e a r e). l.an, s. r., 128, lanceta ( 1a n c e o 1a). Lati nado, a. ad j. pt., 16~1, 172, ai atinado ( 1atina tu). Lazerar, '" intr., 269, andar penado. atlito, .:.m3, 27:~, pade-cer, sofrer em paga do mal que se fez ( ! a z e r a r e de Lazarus?) lecena, s. f .. 5;o LJ., etc., licen,z (I i c c n ti a). lecto, s. In., yo, leito (latinismo; lcc tu). Ledece (a }"'ar de ledice), s. f., -12S, alegria. contentamcn to ( l a c t i t i e ) . .. Lee, s. f., 8, lei ( 1e g e). Leea, '" tr, II~l, ler (legere). legar, Y. tr., 72, 12k, cf. fiar. leixar, v. tr., -h 6. 9 etc .. deixar ( 1a x a r c). Ler, s. 1n._. 358, 3G5, praia, beira-ma~ (o ri~. inlcrta). Les f): (tahez por lles, i. . lhes). ct. lhe.

578

Lesmezes, I 28, s. f. pl. de * lcpne ( 1i ma c e t ). Letera, s. f., ~6, 93, ect., letra ou carta ( 1i t t ~r a) .. Leterada, adJ., 82, 8-t-, 97, I72, etc., letrado, tnstrutdo, sabedor ( li t te r a tu ) . Levantar, v. tr., IG-t-, insutuir, criar (*levantare). Levar, v. tr., 229, 251, 3o2, 3-t-3, passar, sofrer, 35-t-, 355, etc., levantar (fal. do mar), 36-t-, usa-se nesta ultima ~igni ficao com o vaior de reflexo. Lezer, s. m., 277, 3o7, etc., vagar, descanso (1icere). Lhi. Ihis, pron. pes., 1 1, 12, 13, 8o, etc., o mesmo que llze, lhes (illi). Llo, 7, I2, o mesmo que lho ou lo, i , o: cf. les. L.ly, II, 8 , cf. llzi. Liana, s. f., 177, aliana (do verbo seguinte). Liar, v. tr., 191,297 ou ligar (ligare). Lidece, S1, cf. ledece. Ligeiro, a, adj., 207, leve, facil ( * 1e v i a r i u ). Limeira, s. f., 5o6, rvore que d limas, aqui calembur pela pessoa ( ar. 1 i tn a e i r a ). Limpea (leia-se limpe; a), s. f., 21I, limpez~ ( * lt m pi diti a). . Linhagem, s. m. ou f., G, 12, etc., hoje s do gen. fem. (de * li n e ati c a, atravs do francs). Livo, adj., 38g, ligeiro, corredor ( * 1e v i a nu). _ liveldade, s. f., 3gi, ligeireza (de * 1 i v e 1, sinnimo de livo ~) Livrar, v. tr., 142, soltar, despachar, deliberar. Lo, los, la, las, 7, 8, II, 5o~ 79, etc., antigas fnna~ dos pron. dem. ou pes. e art1gos, hoje o, os, a, as, ( 111 u, etc.) Loada, adj. part., 35o, 36I, etc., louYada pela sua beleza, i, , _formosa (do verbo seguinte). Loar (que coexiste com louvar), v. tr., 368, 427, etc., louvar ( 1 a u da r e). Logo . s. m., lugar, 4G, 406, etc., adv.: -agora, -t-38, j, imedtatamente ( 1 o c o). Loir. s. m., 431, brincar, brincadeira ( 1u de r e 2 ). longado, adj., 236, longo, grande (de /ougo, i, , 1o n g u ). Longe, adv. a--, 145, o mesmo que s longe. Longi, adv., 5r5, o mesmo que longe ( 1o n g e).

1 Cf. D. Carolina Michaelis de Vasconcellos na Rcv. Lusit., XIII, pag. 336. ' Se(lundo D. Carolina Michaelis de Vasconcellos (Zum Lied.erbuch des Knigs Denis von Portugal) sendo a troca de conjugao devida a analogia com prir, puir (buir).

lonyuo (lcia-~e lmzgu), adj. adv., bem ~il' --, -+~-h muito ao longe, bem des,iado. loor, s. m., .p4, louvor (de 1 o a r). Loriga, s. f., Jg2, saio de n1alha (I o r i c a). LoriQon, s. n1., 392, saio de malha: mais an1plo que a longa. Louo, loua, adj., 63, 33G, lou~'lo, lou ( * I a u ti anu? 1 ou lou~na,' 292, 299, etc., de belo aspecto, forn1osa. Lua, s. f., IJ~J, 1~o, 1SS, etc., hoje lua (Iuna). Lar, s. m., 5o8, hoje luar (lunar e). Luito, s. m., t3g, +P, hoje luto (luctu).

M
Maa (fem. de mau), adj., 1+ 27, etc., em 164, dificil, hoje 1n (mal a). Macar, conj., 6, 13, 2:l, etc., ainda que, embora; a-, t 1, 13, o mesmo que o simples (:\lx~'l~t~). rJI?dre, s. f., 12, 13, etc. (matre). Madroa, s. f., q.g, n1atrona ( n1 a t r o na). Maes (pl. de ma I), , 1-24 ( * ma I e s ). Maestre, s. m., 117, 182, 1nestre ( m agis t ru atra\"s o francs). Maestria, s. f.~ 117, obra de 1nestre, perfeio: fi.1':;er -, 3gl, mostrar engenho,- arte (do antecedente). Mt1ginamento, s. m., +J-1, imaginao, pensamento (do are. 1naginar de imagina r e). Magneira, s. f., 1Jo. ou maneira ( 1n anua r i a). M?gnifest-r, v. tr., 214. ou 1nanifestar (n1anifestare). Magoa, s. f., ~q, 181, mgua ou ndoa ( tn a cu la). M...ti, s. f., 212, cf. madre. Maila, 286, i, , mais a ( magis +(ii) la). Maior. aJj., J62, alto (falando do mar: maiore). M- iormentre, ad,., 14. ou n1ormente. Mais, conj., 22, 2S8, 2fi7, etc., ad\.:- de, 126; 271: hojeque ou do que : Maison, s. f., casa. 392~ ( 1n a n si o n e, francesisn1o). Mal, adv., 22, 3.5, etc., mui to; s. m.: pera-(ir), 129. a pior, adj., hoje mau ;-di"z, cf. dia,- di::;er, 2.1-8, 398, atnaldioar; farer-, l~l, combater, guerrear. Malrdo, s. m., J84, vassalo, servo. Malamente, adv., 81, n1uito (mala+ n1ente).

Mala ventura, s. f., 399, desgraa (ma 1a Ye n tu r a ) . Malhar, v. tr .. 35o, bater, maltratar(* tnallcare) . Mallecioso, a, adj., 176, malicioso ( 111 ali ti os u). Maltreito, a, adj. part., 32, 36~ etc., n1altratado, tolhido dos
n1embros (male tractu).

Man, 28S, 3. 8 pes. _do sing. do pres.

do~ do are. maJ:,C (tnanereJ. -'2!::= Manceba, s. f., 221, criada ( n1 a n c i pi a). Mancebo, s. m., grande-~ to3, j crescido bastante, ho mem fi to ( ma n c i p i u ) . Mandadeiro, s. m., Io-t-, 31o, etc~, o que leva ot~ traz recado (mandatariu). Mandado, s. m., 276, 282, etc., recado, novas. notcia; 3 ~ \ 349, etc., ordem ;o andm a- d' alguem, !n3, obedecer-lhe ( m anda tu ) . Mandar, v. tr.: -por, 22, mandar chan1ar ou buscar, fazer vi r ( 1n anda r e ) . Maneira, s. f., 2o6, geHo provocante: cf. 11zagneira. Manha, s. f.: muito de ba-, 414, muito ben1. Manha, s. f., 140, 18S, etc., hoje nzan!L, to5, ttG, manh~. o dia seguinte ( * ma n i a na de n1 a n e)., Manho, 28~, 353, etc., I.a pes. do sing. do pres. do ind. do are. uzaer: cf. man. Manipulo, s. n1., 52: punho ( 111 a n i pu I u). Mano, s. f., 38o, mo, (castelhanisn1o: ma nu). Mansa (fem. de manso), ad.j . 2~h, 6raciosa com valor de adverbio( ... n1ansa de n1ansueta). Manselinho, adj., 2()4~ ~)2R, et~ .. manso, doce; ~H.h-. de n1ansinho, vagarosamente (do seguinte). Manso, adj.: cf. mansa:- e-, 47 i, cf. 11h11zseliulw. Manteer, v. tr., 10, 5?, etc., ter, sustentar, hoje m.mtcr ( manu tcnere ). Mantenente, adv .. 45, 47, 38J .logo, imediatamente ou~~ quci- ma r o p a ( 1n a nu te n e n t e ) . M2ntenya, etc .. 7 conj. pres. de manter (castelhanismo). Manterr, 413, futuro do ind. do are. mautecr. Manterria, 202; condicional do n1esmo verbo. Mantiimento, s. m., 173, 201. etc., hoje mantilt?ntv (do vc.:rbo 111anter). Mantiinha, ~lq, 'imperf. do ind. do n1csmo verbo. Manzela, s. f., Sg, aflio, desgosto ( * ma c c li a). Manzelado, a, adj. rart., f'o, que tem lll:Jtivo de queiXa' afronta. Manzelar, v. tr., S9, 6o, n1agoar, afligir (de llhTn:;ela). Maragees, (,8, talvez grafia errnea de csml'raldas, cf. csmerad,T.

Mara~il~a,_ s.

f. (ser) de-, ~3, digno de adn1irao. ( m 1 r a~1+

bali a).

Marsvilhado, a, adj. part. j .1rer-se-~


an tecedcn te).

:uirnirnr-sc

(do

Marfil, s. n1., t~7, n1arfim (ar. nab-al-nl). c.:...P-Marter, s. 1n. 68 1-4-S, martir (IJlartyre). t"\"-C..V\...Q__'l.L-- \1\.-t M~~esse, 28.1- imperf. do conj. do are. w.1er: cf. m.m. Matreira,. s. t., 393, astcia, arteirice; (vl'llw) de-_:--:il[
n1atrearo, as[tlto, 1nanhoso.
+~7, -t-39, pena~ tri5reza, m<l~ua_, etc. cf. maure/,1. Maze!ada, a, adj. part. J~. Sr. etc .. mago3do. ati i to : cf. manselado. Mazelar, cf. nzan:relar. Mazmora, s. f., 20 I' 20J, 111-.lS7110rr,1 ( nr. lll a t III o r nh). Mea, 55, 58, yej a-se mlza. Meds, pr. den1., 78, 1J1, etc., rnesmo {metipse). Meesmo, a, adj. hoje mesm_o, i_sso-, a~6, Igo, e[c . igualJuente, tambem (*me t 1 ps 1 1n u). Meestre, s. m. 62, etc., hoje mestre; 1W1l aJia hy m~.zis mester- S7, (os golpes erarn dados) com toda a perfeio. cf. m ..1estre. _ Meetade, s. f., jcj, 61, hoje met~tde (anedietat e). Meezinha, s. f., RS, 128, etc, hoje nze1inha (nledicinu), Melhor, aJj.- de, 36, passante de, en1 233, 2t~-f, etc . du que (n1eli ore). Melhoria, s. i., 270 superioridad~ (de melhor). Membrsr-se, v. refl . 424, hoje lembrar-se. (r1 em 0 r a r e). Mena, etc., 3u], 33q, conj. pres. de mentir (mentire). Mengar, v. intr., 1S6, -t-OO;o minguar, faltar (*minuare I) Meninho, a (ou minTo, 8o) s. ::>o2, 328, n1enino. a. Menos, a'-lv.ja;er-, li<.>, deixar de fazer. Mente, s. f. Jir em- a alguem, 2j3, lcn1hrar-se, teer ou meter- s, o, 1, 101, 1t\3, etc. pensar; teer- s ..1, '.! 17. olhar com ateno para, parar, meter- s (n1en te). Mentidor, s. n1. e f., 3oi, +f-2, anentiroso, a (de menti tore). Mentir, v. intr. por 1Wil - , 3o3, ou por J.'OS ome 11011-, 2:> r. :a falar a \ erdade, certamente. Mentireiro, s. an., 4'n, c f. nzentidor (de mentir'-1, que Je,c! provir Je mentid"1' menti t::~, sob" intluncia do infinitivo). Ment1e, adv., 17, :~ 1. etc., enquanto (de Jementre. dum interim).

Mazela, s. f., 1r_.

(') Cf. O. Carolina Michaelis dt: Vasconcdlos, na

R~s.

Lus. III, 174.

582
Meor, adj., 17, 190, 23~), etc., hoje menor, (-=- 1nais novo, en1 190, o contrario, moor,ibidem (minore). Meos ou meos7 adv., R-1-, 122, etc., hoje menos (mi nus). fflercir, Y. tr., 1b-f., pagar(* mercare). Mercee, s. f., 12. 17, 2-1-, etc., hoje merc, compaixo, graa, fayor; pedir-que, 121~ pedir por favor que (mercede). Merecimento, s. rn., 7-1-, paga, recomrensa, (sem)-, 126, causa, com razo (de merecer). Merescer, v. tr., 7, 121, hoje merecer ( * me r esc e r e). Mericimento, 173, cf. merecimento. Mes, conj., 174, o me3mo que mas: cf. mais. Meselo, a, adj. 297, triste (nlisellu) e Messegeiro, s. n1., 5R,S6, etc., hoje mnsageiro: (do fr. message, ~o baixo lat. *missa ti cu i, , un1 derivado do part. mzssus. Mesura, s. f., P+ medida, moderao, 3-f., 268, etc., compaixo, bondade, -f.OS, 428, 42~), etc., cortesia, aco justa, por--, 3-f., na n1edida do que justo; sem-: 118, 133, 287, desmedido, excessivo, -1-31, 1nevitavel,- catar-, 3J~}, atender, fi.1r.er-, 26S 7 333, mostrar rectido:o juizo (mensura). Mensurada, a, adj. part., 5I-1-, cortes, inteligente (*me n s ur a tu). Meu, per: pos.: pello -, 2o4, 2oj, -f.83, por mim., por amor de mun (meu). Mezcladura, s. f., 117, Inistura (de mercrar). Mezcra, s. f., 41 R, 419, enredos, n1alquerena proveniente d'eles. Mezcrar, v. tr.-f.7,-f.l~l,malquistar (* nlisculare de misce r e. Me z qui d' a d e, s. f., S2, 21.\ etc., o 1nesmo que mesquindade ou estado, condio de mesquinho. Mezquinho, a, adj., 21S, etc., hoje mesquinho (ar. me s quinu). Mh, (leia-se mi). 22fi, 228, 23o, etc., pr. pes. hoje mim e me; expletivo em 231 :(-a nomeei) 36-f.. (-and'en) e 38I, (-ora). Mha I leia-se mia), rr. pos. fem., 225.. 2 Hi. 2fi7, etc., minha, (*mi a). Mi, 22S, 23-f.. 236, etc., cf. mh. Mia ou mTa, 120, 121, 125, cf. mha. Migo, pr. pes., 2R2, 2RJ, 2~l5, etc., hoje comigo ( micu). Mil, num. card.: -t,lnlo. 10~1, outras tantas vezes 1nil (n1ille).

M~lgranada, s. f:, ~ 1 , romeira me 1a (grana M~n, pr. pes., 2J2, 28g, etc., me; cf. mli.

ta) .

Mmgar, b-J, 120, cf. mengar, Minho, pr. pes .. -t-tG, o n1esn1o que meu (analogia con1 mi-

nha).
Miragre, s. m., -JI5, .p, etc.~ hoje 11zilagre (rn i r a c 1 u). Mizcrar, v. tr., 3R-t, misturar, revoher, 152, malquistar~ cf.

merc,.m.
Mizquindade, 218, cf. Inezquiindade. Mizquinho, 218, cf. me:rquinho Mes~eiro, s. n1., 431, moesteiro, hoje mosteiro (*monistariu). Mogote, s. n1., -t8, Sti, hoje magote (origem incerta). Moira, etc., 27. 5-b etc., conj. are. de morrer ( 111 o r i r e). Moiro, 229, 2]3, 293, etc., 1. 8 pes. do sing. do pr. do ind. do n1esn1u verbo. Moito, a, adj., 11G, o mesn1o que muito (galeguismo: m u 1tu). Mc,nstrar, v. tr., 2-J~l, mostrar (latinismo). Moo, s. f., 29, hoj~ m (mo 1a). Moor, adj., 2f"i, maior i, , mais 'elho;- de dias, 2t;, a mesma significao, cf. maior. Morir, v. intr., 433, 1narrer (castelhanismo). Morrei, -4-27, -4-28, 1. 8 pes. do futuro de nzoner. . Morr~, v. intr. em 232, est por n1orte. _ _ Mortaidade, s. f., 1S7, hoje mortand~.zde (morta 1i ta te). Morte, s. f. filhar, tomar ou prender-, 4t>, -4-7, etc., morrer; receber-, 55, o mesmo,. partir- a alguem, 27, no lhe dar a n1orte; de-, 229, 2f"i 1, 290!' mortal, de a en1 288, muitissimo, a ponto de n1orrer (morte). Morto, a, adj. part. : vir -, 2-J, Yir a morrer ("" mo r tu). Mostrar, v. tr., ?.2~), confessar (amor). fazer declarao d'aInor (monstrare). Mouro, 7, cf. moiro. _ Mover, , .. tr., 8o, abalar, partir, 58, acabar, destruir, fazer perder, J92, diri~ir (a fala) ou 1 ~)5. di rit;ir-se (mo,. e r e). Movimento, s. m. : ae seu-. 201, de moto-prprio, por sua vontade. Moviste, 58, 2.n pes. do sing. do pret. do indicativo do ,erbo

mover.
Moy, I3o, i, moi ou moe, imperati,o de nzoer (mo lere). Moy, adv., 116, 117, ~te .. o mesmo que mui (do seguinte). Moyto, 1 r;, +P, cf. moiro.

Rt&ista Lllsitana, xm, 342 (trabalho esplendido, cheio de profunda erudio, como soem ser os de D. Carolina Mcaelis de Vasconcellos.

Multide, Y. f., 203, hoje multido (multi tu dine). Munge, s. ~' 70, o mesmo que monge (munachu: atra\s o frances).

N
v. intr., 233, 2l.J., etc. ou nascer (* na se e r e). Nada, pr. ind., 237. alguma cousa; no dar- (por alguem), :; ~h no se importar, 12011 seer - , 336, no valer a pena_, (res) nata). a, adj. part., 2 ..p, 326, etc., nascido, a Nasinha, adv., --t-73, o mesmo que asinha, (cf. este vocbulo), tendo a nasal sido comunicada portam, que o precede. Natura, s. f.. 8, S7, etc., qualidade, espcie (latinismo). Negar, v. tr. : - (alguenz), 2Jo, 2-J-6, dizer que no gosta (negare). Negocio, s. m., 1 1 1, cousa, cf. farenda. ~ N eh iiu, nehua, pr. ind., 5, 7, I I' I 3 etc., o nlesmo que nenhum, nenlzunza, 27, alguma, 124, etc., ninguem,cousa, 14S, nada (ne(c) unu). Nembrar, ..J-9, 54, etc , cf. membrar. Nemiga, s. f., 387, -J.3o, aco propria de inimigo, maldade. mal, (inimica). Nengucm, pr. ind., 2-J., 1S1, etc., ninguenz (n c c quem). Nengiiu, ps. ind., -h uenhun1, ninguem (n e c u nu). Nenhuu ou n.tn huu, n~ lia, cf. ~ Neun, 438, cL o antecedente. Ni, con j., 1 56, nem (castelhanismo: n i). No, na, nosJ nas, art. ou pr., 2JO, 2-J.-b etc., cf.lntroduo, xcv. Nobre, adj., 14~}, solene, (no b Il CJ. Nobreza, s~ f.: a grande-, 63, com muita perfeio e ri.:. queza (de nobre). Non, adv., hoje nQ: di;er de-, 229, 2(~7, etc., recusar, negar (non). Nostro, a, pr. pos. hoje nosso, a, (usa-se s junto a senhor, Gg, ;o, 2 ..p, etc. (nos t r u). Nulho, a, pr. ind., 241, 2-4-8, etc., nenhum, nenhuma, tan1beul alguma,. .p 5,_- ren, 28.", -J.OI, cousa uenhuma, nada;parte, 282, absolutamente nada; per- ren, 24H, 25~1, de modo nenhun1 (nu 11 u). . Nunca, adv., (se-eu vi), 32~, alguma vez (nunquam). Nu qua, 9, cf. nu1Jca . . Nuu, na, adj, 114, hoje nu, (nud u).
Nado,
t~acer,

:l8:)

o
O, os, J, 1~17, et.c., cf. ho. Obedeecer, v. antr., I3J, :uG, hojt: obt:Jt:cer, ( .. obeJiscere ?) Obridar, v. tr., 2t)3, ..p3 esquecer: C oblitarc). Ocioso, a, 77, alis ocioso e oucioso (otiosu). Odor, s. f., 1191 hoje s do gen. masc. (odor). Oferecer, v. tr.,-no, 135, hoje-em ('"'offerescere). Oferi, 397, 1.a pcs. do pret. do ind. de ojeril, hoje substitudo pelo derivado oferecer ("!f: offe ri r e por offerre). O, 121' I 22, 228, etc., 1. 4 pessoa do rret. do ind. de oir, hoje ouvir (a u d i r e ou * o d i r e). Oi, adv., l5o, 437, hoje, -111ais, 26--t-, 33G, -J.u5, erc., () mesmo que s oi, i, , hoje, agora, des- tnais, 11 5, 120,
etc., de aqui en1 diante (hodie).

Oir, v. tr, 2..p, 2q3, etc., cf. oi. Oisse, 122, etc., mperf. do conj. de oir. Oiteenta, num. car. 3g, hojct oitenta (o c tog i n ta). Oje, adv. hoje,- nzais, des-mais, 115, 1~~. 122, etc., cf. cn; -este dia, 290, 291, hoje. Omagem, s. f., 424, imagem (i tn agi n e) Ome, omees, ome, orne, omi!es, ti, 7, S ..._,etc., o n1esmo que lwmenz, homens: por vezes, com significao, como en1 ..p 2, etc., no singular do pr. ind. se; (seer) -(d'af:.. guenz), 32ti, naanorado (honline). Onde, adv., 107, 14S, 19:h etc., de onde, 1.S1., Jo qual (malsen), G, 10, 229, etc., pelo que, por isso (unde), Onrado, s. m., 381.,fidalgoou que tem honra: (honoratu). Onrar, v. tr., 3, habitar, cultivando (honor are~ Ora ta, s. f., 12, vergonha, ofensa tdo germ. h t. '...1 n 1 ta, atray~s
o francs).

Ontre, prep. 79, ..pG, hoje entre, cf. mzlre. Oo, So2, 5l)4, 5o6, etc., _cf. o. Oolhar, v. tr., 34, 37, Gt;. etc., olhar ( adoculare). Ora, s. f. hora, forte-, ..J-12, m hora; enz pouca d-, 135, num momento, repentinamente; em pequena-, 47, S7, em poutempo; logo ~1 essa- ou e1n aquef,t-, 5;-, S9, imediatamente; essa-, 57, a mesma significao; estas- s, ou a cst~1s- s, 392, .JllO, naquela ocasio; adv. 7 5, 235, 2t>4, etc., agora. Orcebispo, s. m. 79, tah-~z grafia errada Jc: ~trcebispo (grec o-1 a t. a r c (h) i e p i s c o pu).

586
Orde (ou ord, pi. ords), s. f. ordem, 7, t38, etc., meterse em- ou jilhar -, 267, entrar nalguma congregao
religiosa, fazer-se monje ou monja (ordine). O r di a r, s. tr., g, ordenar (o r dinar e). Ordiim, (pl. ordis), 5, 1 1, Lh etc., cf. orde. Ordinhar, 45, cf. ordi"ar. Orfindade, s. f., 492, hoje orfandade (*o r fan i ta te). Orgon (pl. orgos),s. m., 66, hoje orgo,orgos (organu). Osa, s. f., 3g3, nome genrico de qualquer espcie de calado, como sapatos, chinelas, meias, botas, etc. Osar, v. tr., 201, ousar (*o sare por* au'sare) . Otro, a, pr. dem, I 57, outro, outra (castelhanismo: al teru). Ou, 47o, cf. oo. Oulhar, 28, 109,493, etc., cf. oolhar. Ouro, s. m., 369, fio de ouro ou fita dourada (a u ru). Outro, pr. dem.: -nnh lu, 7, outro qualquer: cf. otro. Outurgar, v. tr., t3, outorgar, (*auctoricare). uvi, 227, 241, 244, etc., I.a pes. do pret. do ind. de have,., hoje houve. Ouvo, II5, 124, 448, etc., 3. 8 pes. do sing. do _mesmo tempo e verbo (galeguismo). Ovir, t56, a par de ouvir. Oy, 2So,- mais. 418, principalmente hoje, cf. oi.

p
Paao, adj. to3, 122, I23, etc., hoje palaciano (pai ati a nu). Paao, s. m., 3, 4, 22, 27, etc., pao (p a 1ati u). Padesco, 436, 1. pes. do pr. do ind. de padecer (*p atescere).

Padron, s. 1n., 373, patrono (patronu). Pag2do, a, adj. part., 5t3, vosso- seja, que fique gostando de vs, .ficar- (d'alguem), 326, agradar-se. Pagar, v. tr.- se de, 17, 33o, 5ti, etc., gostar, agradar-se,
ter prazer (pacare).

p
p,

Pt
PE

Page, s. m., 1gR, hoje pagem (orig. incerta). Palavra, s. f. ['"1'fer -, ~J2, falar (par a b u 1a). Papagai, s. rn., 33), 337, hoje papagaio (do arabe babbag h a: provenalismo).

Pe

Par, adj., 263, 2f"i4, etc., igual;- de, 22), 272, etc . hoje Pe1 igual a (par). Pe1 Par, prep., 27o, 278, etc. hoje por (per).
Pe~

587

Paragrafar, v. tr., ljO, dividir em rargrafos (de par a .. graphu). Parar, v. tr., 4-h dispor (para r e). Paraull, 7, cf. palavra. Paravoa, 11, 153, cf. palavra. Paravra, I 5, cf. pal:~vra. Parecer, s. m., 231, 2-1-o, etc., rosto, aspecto. Parecer, v. intr.:- benz, 253. ser formoso(* parescere). Pare!han? a-, 3g3, de fronte. Paresca, etc., 12o, 27H, conjuntivo pres. do ,-erbo antecedente. Parescer. 1 17, cf. parecer. Parfilios, G1, s. m. prfiro (* n-~(~:Jp~). Paritaria, s. f., 128, o mesmo que parietria (planta). Parte, s. f. : no saber- de si, 74, 477, 480, no dar acordo de si, rerder os sentidos, o juizo; a de-, 84, 18t;, parte. Parteria, 22, o _mesmo que partiri,t, i. .:, condicional de partir (farure). Partida, s. ., I 17, cauda (de vestido). Partir, v. tr., 27, 44, 42~), poupar, evitar, 22, 4-\ 232, 2S2, etc., afastar, sel?arar, apartar, 386, dividir 53, impedir. estorvar, S9, detxar, 2(,3, guardar, Jivrar, defender, 321. (na voz passtva) deixar de ser amado (partire). Passado, a, adj. part., I 56, morto, finado. Passante, ant. part. pres. (usado hoje como preposio); - nzeio di~1, 49, hoje- de nzeio di,t. assar, v. tr. ou- de, 114, I38, exceder em C'' passare). assarinha, s. f., 42o, 42 1, hoje passarinho (passe r inf.-i nu). Passo, s. m . ~q, 293, (tomado co1no adverbio) de vagar (passu). Pastor, s. m. e f., 293, 335, 336, etc., hoje s do gen. n1asc. Pastoreia, s. r., 325. especie de composio rotica na qual falam pastoras (de pastor ou pastore). Pavor, s. m. com- 2J9. afligido, triste (p a,- o r). Pea, s. f., 5, 9, 3, pena, casti~o (p o ena). Peado (talvez por pe .1do), ad j. part., 5, penado. i .. castigado, a, 3I6, triste, aftigiJa. Pea, s. f. 79, 336, pedao ( pe ti a). Pecado, s. m. : mau-, 227, infelizmente, em m hora (peccatu), Pecador, s. m. e f., g3, etc., hoje biforme (peccatore). Pecento (talvez por peento), adj., !]H, peonhento (de peonha, i. , * p o tl o n e a). Pediom, s. f., 3:lg, hoje petio (peti tione).

58~

Pedras, s. f. pi., 242, ~ntenda- se preciosas (p e t r a). Pee, s. m., 1S, 18, etc., hoje p (pede). Peegada, s. f., 2.12, 213, hoje pegada (* pedi cata). Peego, s. m., 9.:1, hoje pego, (pelagu). Peito, s. m.: em, I38, o plural hoje singular. Pejoramento, s. m., 221, detrimento (* p (: j o r a m c n r u). Pel, s. f., II~, pele (peller Pelegrhn, s. m., 3R.b hoje peregrino (peregrinu). Peligro, s. m., 118, perigo (castelhanismo: cf. perigoo). Penado, a, adj ., 240, etc., coitado, triste : cf. peado. Penaveira, s. f., I G5, pano com enfe1 te de penas ou pelts
de varias cores (pinna varia).

Pensar, v. tr., . .p2, talvez no sentido de tratar. Peor, adj.:- (enferma), 4:!3, mais (pejore). Pequenho, a, adj., '55, pequeno, a, (castelhanism:u: ong.
incerta).

Per, partcula reforativa, equi,alente a muito, 1.10, 28y, 407, v. g.--: cofonder, ..p3,-- di;er, 393, acabado de dizer- desejar, 3o~. ~ Pera, etc., 5, 12, I3, etc., con j. pres. are. de perder. PercalRr, v. tr., 5o, alcanar(* percalceare). Pero, 32g, 406, 1. 8 pes. do pres. do ind. de perder. Perder, v. tr., 2fi1, tirar a importancia, sobrepujar,Jarer-, :l3o, ser a perdio (d'alguem) ; -se com alguem, 273,
perder o seu amor (perdere). :l. 1' pes~ do sins. do pret. do ind. do mesmo verbo. Perdon, 38G, 3~1 :L, et.c., 3.a pes. do sing. Jo pres. Jo conj. do are pcrdar ou perdoar (per do na r e t). Perdudo, a, adj. part., 4r., S7, etc., hoje perdidu. Pereli, l9c. adv., 5o8, hoje por ali. Perequi, loc. adv., 5o8, hoje por aqui. Peresco, 43{i, 1.a pes. do sing. do pres. do ind. th: perecer C'' perescerc). Perfectamente, adv., 84, perfeitamente (latinistno). Perfia, s. f., 77, 3o...J., etc., porfia, intento etn que se insiste; tomar ou jilhar -, J17, .5Jt), importar-se com, porfiar em (perfidia). Perfundeza, s. f., 218, profundeza (de profunJu). Pergunta, s. f., J:rrer-, 19~)' preguntar (reg. de prt?Blml~lr de * p r e conta r e). Perigoo, s. m., 118, hoje perigo (periculu). Perjuizo, 5, prejui;o (pra e j u d i c i um). Pero, conj., 229, 235, :!37, etc., ainda que, en~bora, 5, 5o, riS, etc., todana, mas;- que, J3, +h etc., amda '-}Ue; nom -- que, 214, sem que (per hoc).
:~.g8,

Perdiste, 53,

fi

fo

s. n1.. 3~J2, traje antigo. usado pelos homens. que descia at aos rins, cspecie de capa C' perpunctu). Persiguiom, s. f., 21 fi. perseguilio (per se cu tt o n e). Persiguid01, s. 1n., r35, perscguidm (pe rsccu tore). Persiguir, v. tr., t3..J, t35, perseguir(* pcrsequi r e). Persoa, s. f., 124, 202, etc., hoje pessoa (per s o na). Pert6ecer e perteecer, " in. tr., G~, 85, etc., hoje per-

P~rponto,

tence,. Perteencente, adj. p. de pcrteencer; em roo, prprio, digno


c capaz.
(~

Perteescer, 7, t5, Go, etc., o .1ncsmo que o antecedente


per tines c c r e).

Pes, 3tc)) 34t, etc., 3.u pessoa Jo sing. do prcs. Jo conj. de Pesar, \. intr., 7, 229, causar pena, desgosto, a 11zeu- ou a- nzin, 371, a meu pesar, contra minha vontade {p cns a r e). J'essa, s. f., 385, hoje pessoa: cf. persa. Peteira, s. f. 3y3 peito de animal ? Pidir, '". tr., 6~, 82, etc., pedir (* p c ti r c). Pidi, pidiste, ..J-20, t.R e 2." pes. do sing. do pret. do inJ. \lu
\'erbo antecedente.

Pinho, s. m., 5rj, o mesmo que pinheiro (pi nu). Pintecoste, s. n1., 38~), pcn te c os te (n-~,rr,l'.?ar"ll). Pinticoste, 1 o.-f, o mesmo que o antecedente. Pitiom, s. f., 76, petio, cf. pediom. Plazer, cp. 10o, etc . veja-se pra;er. Pleitear,- v. intr., LJ, prcitear ou preitijar, de Pleito, s. m., 123, assunto, ponto (p 1a c (i) i tu). Poblado, s. ru., ..J..J3, poYoado. Poblar, v. tr. 421, poYoar (c3stelhanisn1o populare). Poder, ,.. tr. : -tanto que 1zo:z podia mais ou que m~tior n.in podi'"1m, n5, 1 17, t 19, 1 2..J., o mais ou maior possi \"Cl ; .ner-, 38, 3II, poder; te,em-,"1.52, 271, ter catiYo, cnarnorado; scer e11z- (d.alguenz), 2G4, estar cati\o,
enamorado (;'!:potcrc).

Pode1oso, a, adj.: sce1 -de alguem, 237, ter alguem soh


seu poder (de poder).

Podo, 6o, 117, 3.n pes. do sing. do prct. de poder

(~alc

guismo). Podria, 442, condi c. de poder, i. , poderia. Poem (leia-se pe), 26, <\9, etc., 3." pcs. do sing. do prcs. do ind. de per. Per (e poer), ,., tr. 4, etc., hoje pr~ S9, supor, calcular, 28~, 321, cotnbinar,- couz, 26~), igular, cornparar,- (consellzo), 428, dar (p onere). Poilo, la, z5;, etc., cf. pois.

Poinha, etc. 48, S7, 147, etc., imperf. do ind. de pocr. Pois, adv. I3, 79, 82, etc., depois que ou de ou s depois,
38r, ainda que, depots (post ?).

Poix, z32, cf. pois. Pojar, v. 402, elevar-se, subir, crescer (*podiare). Pom ou pon, 5o, 77, etc. cf. poem. Poma, s. f. 62, 64, etc., pomo (poma). Poncela, s. f., 326, donzela (* pu 1i c e 11 a?) Ponteiro, a, adj. 3g3, agudo ou que facilmente atinge o alvo ou ponto (de ponto). . Ponto, s. m. : nen -, 124 absolutamente nada, ent- de nzorte 73, prximo morte, quasi a morrer, emjorte
_--:--=~?-'

Poomba, s. f., I47, pomo a (p a 1um b a). Por, adv.-(o dta), 202, perto? (per ou pro). Porlo, poria, etc., I 16, 118. preposio e artigo. . Porende, poren, conj. to, 12, I 3. etc., por isso : cf. ende. Por idade, s. f., I 14, puridade, parte secreta ou oculta (puritate).

412, em

m~

hor;;J, sob m sina (pune tu).

Porque, conj, 237, 255, para que Porrei, 3t7-, I." pes. do fut. do are. poer. ~ Porria, 19, condicional do mesmo verbo. Portdigo, s. 1n., 4, portagem (* porta ti cu). Portuguees, adj. unif., 33, 46, etc. r hoje portugus (biforme)
(portucalense).

Pose, I8, 74, etc., 3." pes. do sing. do pret. de poer. Posfaar, v. intr., 123, 439, dizer mal: censurar, aviltar
(* postfacere ?)

Poso, 117, (galeguismo) cf. pose. Possissom, s. f., 5, possesso, i. . bens de raiz (possessione)

Postar, v. tr., 22, 102, dispor, preparar (*postare). Postremeito, a adj., 17I ultimo(* postremariu). Potestates, s. f. pi., G8, potestades (latinismo). Pouco, a. adj., m..1is -, 120, I 77, menos; a- as, 118, por
pouco, quasi (paucu).

Pousar a, se v. tr., 88, assentar (paus a r e). Pran, adj., de- (loc. adv ), 245, 246, ~-t-8, etc., seguramente,
certamente, na verdade (plane).

Prazer, s. m. ser- (a), 232, agradar, ver- de, z38,

z3~h

etc., achar prazer em, ter gosto em (placere). Prear, v. tr., 25, 147, etc. ou pre;ar, 107, apreciar, gabar, estimar (p r e ti a r e). Precisson, s. f., 415, procisso (pro c e s si o n e). Preo, s. m., 228 boas qualidades; aver- (de), 38g, vangloriar-se (p r e ti u).

Predicar, v. tr., 92, prgar (latinismo). Preeguaom (leia-se preegc.Jom), s. f., 98, 181, hoje pregao
(de preegar, representante pop. de praedicare).

Preegador, s. m., t8o, hoje pregador (p raed ica tore). Prefiar, v. intr., 221, porfiar: cf. perjia. Prefioso, a, adj., 221, porfioso (de perfia). Preitejar, v. tr., 431, fazer bom negocio, ser bem sucedido
(do seguinte).

Preito, s. m. 3l, contenda, 1S4, 385, pacto, combinao, promessa ; pr-, 402, fazer contracto; a- que, 3g8, sob condio de ou yue; talhar-, 376, combinar, pro meter; aver-, 2qo, assentar, combinar (plac (i) tu). Prender, v. tr., S1, 233, 2S1, 2S2, etc., tomar-ben, 236, receber recompensa e troca em paga (de amor): ( prehende r e). Prendiste, 55, 2. 8 pes. do sing. do pret. do \'erbo antecedente. Pres, 413, 3.1\ pes. do sing. do mesmo tempo e verbo. Presuneiro, s. m., 177, prisioneiro (de priso, prehensoneJ. Preto, adv., 8o, 186, etc., perto("" pretto, por praesto? Prez, 48, 49, etc., cf. preo. Priigo, s. m., h 76, perigo: cf. perigoo. Primrdo, s. m., .p..J; alta dignidade ("" p r i tn a tu). Prix, 279, La pes. do sing. do pret. do ind. de prender. Probe, adj., 76, pobre ( * poper, por pauper). Proberbio, s. n1., 77,proverbio (proverb1u). Probeza, s. f., 76, pobrera (de probe). Proeza, s. f., -4-27, o conjunto e qualidades que caracterizam a mulher excelente (Lang): de pr, i7 , prode. Pro ido, s. m., 129 ou pruido e prurido ( p r u r 1 tu). Prol, s. n1., 72, 243, 24h etc., proveito, teer-, 338, 381, etc., aproveitar, cf. proe:ra. Propiadade, s. f., 218, propriedade (proprietate). Propio, a, adj., 21S, prprio ( pro p r i u ). Prougue, 184, 1q6, etc., pret. do ind. de pra;er. Prouguer, 11, 1 ]7, etc., fut. do conj. do mestno verbo. Prouguera, 28~). mais yue perf. ind. idem. Prouguesse, 35, 86, etc., imperf. conj. idenz. Prouvo, 122, 3.a pes. do sing. do prel. do mesn1o verbo (galeguismo). Provado, a, 3]3, experitnentado, conhecido. Provar, v. tr., -4-1S, tentar, experimentar, 2S9, gostar (proh a r e). Prove, Soo, cf. probe. Provecto, s. n1., ~ 1, proveito (prof e c tu).

s. f., ;G. ~J 1, -l47, pobre ra; etn 202, o pouco que ttnham (o Infante e os seus): cf. probeJ'""a. Pruvicamente, adv., 210, publicamente ( e pruvico, i, l!' (publicu). Pudi, 25I, 368, etc., i. , pude (prct. de poder). Puge, 274, pret. de poer. Puinha, 23, cf. poinha. Punhar, v. intr., 3or, 3o2, etc., esforar-se, propor-se ( rugn a r e).
Prcv~za,

o
Oua, 1S, 1o8, 11o, etc . cf. ca. Ouaentura, s. f., 63, cf. c a e n tu r a. Qual, pr. e adv., em 298 corresponde a tal. subentendido poll_o ou polo-, 161, 212, 491~ etc.~ pelo que, por isto
OU iSSO.

Ouanpo, s. m., zo-t, i, , c,lmpo (c a m pu). Quant~r, v. tr ... 66, I 52, I5-t-, i, , cantar (cantare). Quanto, s. m., 66, i, , canto (c a n tu); pro'n. g, em quanto. - lzo, 168,- de, 204-- por, I 21, por quanto a, pelo que
respeita;j-, 137, algum tanto, um pouco. QuP., coo j., 407, para que:- 1 I2~h 1~.p, I Go, 232, (3."- est., v. '\ ,, ' ' 4 O) , etc., porque, g., -}."l...J., (nn, 2), assim ..p, 1 1-, tnas. 0 11 271, (est. 3.a v. 3. ) , 298 (xx}sn, est. 1. ) pois,-, +~~J. cm-, 4GG, tnal-, 3-t-2, etc., ainda que, embora; pron. 124, I3~J, 36j, (est., G.a, Y. 2), 437, --t-55, etc., o que, ~ou sa que, por-. IG3, pelo que,-quer-, 3z, quantocomo, 161, porque, (quid). Quedar, v. intr.:-(clzmando ... dalldo), 115, cessar, deixar (de cho~ar, dar) {de quedo, i, : quietu). Queeda, s. t., 171, 487, queda. (caeda, pnrt. nrc. de cacr, caderc). Queentura, 85. 21 , cf. quaentur~1. Quegendo, a, pron., 1 ~)8, que, qual (qui d g e n i tu). Queiro, 2.I~l, .~33, 1.11 pes. do sing. do pres. do ind. de quc,er ( =lf: q u a e r e o por q u a c r o ) . Quexoo, t37, queixo ( * c a r s u 1u ). Oucixura, s. f., 4+4 queixume (de queixm, i. , quacst a r e ?) Quer: como- ou como - que. 3{, 3;, _:\li, 1 1 ~. 1 :!3. etc ..
c~!':

' Talvez antes partcula que introduz o conjuntivo, como em fraocf. pag. 153 (que me dedes).

si-, 278, ainda que, embora, no obstante, conzo-que avenha en, ou Ll como-que seja, 382, .p8, suceda o que
suceder.

ouerer, v. tr., 10-b dispor-se, propor-se, ir,-mal

(al~uma

cousa ou pessoa), 41S, etc., no gostar,-mais infinitivo, no sentido de futuro, 2S1 (xxx1v, est. 3, vers. ). Quers, 48-1-, 5o6, o mesn1o que quereis. Querrei, _etc., 107, 121, etc., fut. are. de querer. Ouerria 1, etc., 104, 106, 107, etc., condic. do mesmo verbo. Quige, quigi, 226, 2-J-3, etc., pret. do ind. do mesmo verbo Quiria, t8ti, 191, i, , queria. Quise, ~o, 70, 3. pes. do sing. do pret. de querer. Quiso, 6, 7, 3o5, etc., 3. pes. do sing. do pret. do ind. do mesmo verbo (galeguismo). Quitar, v. tr., 382, faz~r quite, pagar, 32, tirar, separar;se, 1 I~), 243, etc., deixar, separar-se, partir: de Ouite, adJ., 144, 32t, etc., livre ( quietu, atravs o francs). Quito, 123, livre (doutro amor). uni c o (arnan te): cf. o an, tecedente.

R
Rala, s. f., 333, raio (radia pi. de radium). Raia, raias, etc., 128, conj. pres. de raer (radere). Rrpax ou r. paz, s. 01., 3g5, rapaz? Rastro, s. m.: tanger-, 167, tocar ou incitar pela buzina
a seguir o rastro da caa ( rastru).

Razado, ~, adj. part., 326, ajuizado; de Razon, s. f., 17, 120,392, fala, arrazoado, 121, rnodo, nlaneira; 2S1, justia direita; {~1i'er gram-, 3t6, 322, proceder co1n razrto, justamente; [~.1:;er-, 3..p, ter razo; em ba-, 229, com razo, rcctan1ente (r ati o ne ). Recado, s. m., 289, resposta (de recadar, i, , recaptare). Recear-se, v. ref,, 2-J-3, o mesmo que receLir (*' rezelare). Recebudo, a, 99, part. are. de receber ( r e c i per e). Reconhoscemento, s. 111., , reconhecimento (de reconlzosctr
ou recognoscere).

Recoste, s. m., 418, ladeira, encurtadoiro (re


vs o francs). Rtcudir, v. intr., g, sair ( * r e cu ti r e).
I

-~costa,

atra-

Encontra se o imperfeito com r dobrado erradamente em 161.

:;s

Refrescar, v. tr., em 48, tem sentido refttxo: cf. 49, 52, (de Jre:;co, i. , ~erm. f r is cu). Regei~ de, s. m., 74 gt:lo t reg e 1a tu). Reger. v. tr., 49, 5o, sttvir-se, usar dt: (regere). Regia, s. f., 133, regr,l (reg (u) 1a). Rtgrado. a, adJ. part., 401, rgular ou regrante (de regra: cf. regia). Regueengo, ~- m., tgo, reguengo (regalengu). Reanha, ~. f., 119, t3g, c:tc., rawlza (regi na). Rerniimento. s. m, 18o, remi~s.o 1 redeno; de. Rerniir, v. tr., .~.,1, 153, t:tc, remtr (redimere). Ren, s. f., 22S, 226, 242, 2S1, etc., cou~a, 235, 22, etc., .alguma cousH, 48, 5J, etc., cousa net.huma uu JI(Jda, non V4ller-, 53, 11u valer 11a<.ta, ser i11til; teer em-, 327, in1[orta r- se; uon dJ.1r-, 233, 265, :i81, 11o se importa, no fazt:r caso; per ou pur- que (~eja), 228, 3o4, 311, etc., por cousa net.huint, por nada de~tt: mundo (ren). Renascer, v. i11t., 8. o mesmo yue nascer (*renascere). Ret c\jr, s. 1n, 444, dor, pea. Rencura, s. f., 442, tri~teza, limentao. Renuevo, s. n1, I 56, rtnovo, prit.cirio, comeo (pref. re novu: Cn~tdhati~.mo ). REpairar. v. tr., 164, repara r (r e r a r a r e ). Rtpairo. s. m, 5oo. reparo (do ar.tecedt:ute). REper~dido. a, ad j. part., 2b, arrepeudido (de rerender, i, , re poet tt:re). Reprehendudo! a, 6o, part. are. de repreender ou Reprender-se. v. rdl, 191, ce surar-se, arrepeuder-se ( reptehendere). Repcste. s. m., 389, arca de guardar alfaias, etc., de a tambem esr~ie l.te camara ou casa onde elas esto, 418, .. ( repo~(i)tu, atravs o francs?) Requeza; s. f., 54, 91, etc., rique:;a (de r i c o, i, , genn. * riccu ). . Resestir, v. intr.,4;o, resh;tir (res1stere). Restetuir, v. tr., 479, re:;tituir ( resti tuere ). REtraer, v. tr., 121, contar ( retradere ). Resuscitar-se, v. r di , g, o me:-.mo que o simples. Rex, 10, 170, etc. (leaa-~e reis), s~ 1n. pJ., (reges). Rib?. s. f., 379, ~te., nw r~en1 ( r i p a ). Ribeira, s. f., 23, 35g, ( * 1 i par i a), cf. riba Riga, 110, talvez pu rija (rgida) Riir, v. int, 2oS, rtr ( r ide r e). Robi ou rubi, s. m., (i8, 242, rubi1n. Rcmeu, s. m, 8a, 401, rumeiro (de Roma). Rostro, s. m., 35, 53, etc., rosto ( r os t r u).

._,,,,,

Rousinol (ou roussinol). s. m . 43o. 440, etc., rouxinol


( lusctniola). -

Rugadura, s. f., 1S7,ruga (* rucatura).

s
Sa. pr. pos. fem., 3, 4, 8, g, to, etc., hoje sua (sua). Sabedor, s. m. e f., 14J, 1Sg. hoje s masc. nesta fnna (do seguinte). Saber, v. tr.: cousa que sei, 231, d 'isso estou certo, certamente (sape r e). Sbia, etc., 11, 323: J2fi, etc., conj. pres. de saber (s a pi a m etc.) Sabido, adj. part. de saber: em 373. conhecido, real, etc. Sabidor, 441, 447, cf. sabedor. Sabidoria, s. f., 216, sabedoria (de sabedor). Saboroso, adj. adv., 33G, docemente, agradavelmente (de sabor, i, , saro r e). Sabudo, a, 1S2, adJ. part. are. de saber. Sacar, v. tr.:-a benz, 314, realizar ( saccare ). Sacrafio, s. 111., g, sacr~licio ( s a c r i fi c i um). Sa!raom, s. f., 27G, sagrafto, i. , cerin1onia religiosa pela qual se destina a uso religioso um objecto (templo, etc.), at ento considerado profano (sacratione). Sagrado, s. m., 35ti, cf. sagraom (sacra tu). Sagramento, s. m., 5o, hoje sacramento (sa.cratnentu). Saia, s. f., .p 1,- de baraa, saia cingida por um barao? Saibamentc, adv. 43(i, sabiamente (de saib,1, hoje sabia, i, . * sapia por sapida). Saibha (leia-ses ai h i a), 177, cf. sabi..l. Sair, v. intr., 322. 3;4, S18, acabar, tern1inar, 4oS, andar, 200 (de t..1l diJ'ida), solver, pagar, Jesembaraar-se;-de, 232, perder (salire). Sal, .1oS, 421, etc., 3.a pes. do sing. do ind. de sair. St:.lido, a, 355. 3tio, sai do, alto (fal. de 1nar): castelhanismo. Salrrei, etc., 271, futuro mperf. de sair. Salteiro, s. m., 3gj, hoje psalterio ou saltrio ( psa 1ter i u ).

Salvar-se, Y. ref., 3g6, desculpar-se, absolver-se (salvare). Srlvo, a, 3g7, 398, 9csculpado, absolvido. . Sam, 112, 113, J3h, etc., t. pes. do pres. do 1nd. do verbo ser.

596
Sandece, s. f., 235, 428, ou sandice (de sandeu ou sandio). Sangue, s. f., 48, hoje s masculino ( sanguine ). Sanha, s. f. meter-se em-, 378, prender- 408, irar-se Sano, a, adj., ~t~3, 5t8, so, s, (sanu, castelhanismo). Santificar-se, v. ref., 18, benzer-se, persignar-se ( s a n c tificare). ( insania ).

So, sa (ou saam), t33, 485, cf. sano: dar-, 72, sarar,
curar.

Saseenta, num. card., 38, sessenta (sexaginta). Sateenta, num. card., 97, setenta (septuaginta). Sade, s. f. to, g5, salvao (da aln1a: s a 1u te).
Sazom, s. f. 264, 3I5, 32o etc., sazo, tempo, occasio; granz-, 248, 401 etc., longa-, 101, muito, bastante tempo, toda-, 4J2, sempre, mui gram-, 246, 251 etc., ou muito granz - , 334, ou gran- , 298, ha muito tempo (satione). Ecripve (por escrive), 182, 3.a pes. do sing. do ind. pra-s. e imperativo de escrever (scribere). Se, adv. 226, 238, 246, 247 etc., assim (si), cJ. si. Seara, 3, seara ( ""senaria). Sedia, etc. 362, 3g2, S18 imperf. do ind. de seer (castelhanismo), cf. seia e siia. See, s. f. 3g, I 5o, t5I, 202 hoje s, (sede). See, seede II..J., 15 3 etc. 3. a do sing. e 2. 8 do pi. do ind. de seer. Seello, s. m. 139 hoje selo (sigillu). Seen, 421, 3.a pes. do pl. do are. seer: cf. see, .o;eeJe. Seentar, v. tr. t.p, assentar ('*'sedenta r e). Seer, v. intr.: ser (com o sentido de estar, 4:~, 1~J5, 1~)1) etc. e haver, 7, 8, 18, 422 etc., (sedere). Seeta, s. .f. 61, t76 seta (sagitta). Segre, s. m. 406, sculo, mundo, a gente (ent oposio aos que vivem em ordem religiosa): (seculu, atravs do francs). Segrel, s. m. 4o, escudeiro que cavalgava de corre em cone, aceitando pnga da sua arte (D. Carolina l\ti~ chaclis de Vasconcellos): (secularc, atravs do prevenal; a forma portuguesa segral ou s..tgra/). Seyrer, 2;o, cf. segrel. Seguir, v. tr. 147, procurar (*seguire por scqui). Segun, num. ord. 44-7, 448 segundo (s c cu n d u). Segurar, v. tr. 41, assegura r, afirma r, certificar, assossegar (*securare). Sei, I31, L~8 etc., imperativo de set!r. Seia, +P. imperf. do indicativo de seer.

116, 11 -). 120 etc., sair:- de, 1 1 r., perder, deixar de senti r': Sejo, 139, 32o etc, 1," pes. do pres. do i nd. de seer Selegon, s. m. Jq2, sela (de sei la mais suf.- ico). Semelhanza, s. (. 11 , similhana (*sim i 1i an ti a). Somelhante, adj. pelo-, r5C) igualmente, do meimo modo csimiliante). Semelhar, s. m. 2:h, 23:l etc., parecer, aspecto, rosto; bvm - , 353, belo, forn1oso rosto. SemeB1avil, adj: 1-1-7, semelhavel o:.t similhante (" si n1 i 1i abile). Sen, s. m. 4 22f\, 2-J.n, 2+ 1, 2 S1 etc., juizo, pensar, opinio. modo de s~ntir ;juiro bom-, 2S2. mal- 252, loucura; de mal-; 421 doido, louco (gcrm. s in). Sen, -1;14, 1. 8 pes. do sing. do pres. do ind. de saber (galeguismo ?) Senaladamente, adv. 119, sinaladamente, especiallnentc (de sina/ado, i. . derivado de *signale por signum). Seneficar, Y. tr. 112, significar (significare). Senhaladamente, G, cf. sen,lladamente. Senhor, s. m. e f. hoje s masc. nesta forn1a: 225, 221; etc . (seniore). Senhur, ~~~ cf. senhor. Senlheiro, a, adj. 18-J,. 28cj etc., s (singulariu). Senta, etc. 4~)6, conj. pres. de sentir (sentire\. Sento, etc. 1 O, 437 etc., 1." pes. do sing. do pres. do ind. de do mesmo verbo. S1via, etc., 3, conj. pres. de senh (no ~enti'-io de ndar proveito,>). Servente, -t-3f), hoje sen,indo. Servide, s. f. J33, serYido (s c r,. i tu Jj n e). Servidor, s. f. 470, hoje s masc. nesta fonna. Servo, 427, -t-32 1. pes. do pres. do ind. de scnir. Sestro, a, adj. 392, esquerdo (sinistru). Seu, pron. pos.: de-, J 57, por si, sem ninguem (as tocar) : (seu, por s u u). Seve, 3~)2, 3. 11 pes. do pret. pcrf. de sccr na a~epo Jc

Sei r, v. intr.

est,1r. Sever, 3: fut. do conj. de seer. Sey, g3, 148 cf. sei e see. Si, pron. ref.: so-, 2~ l consi~o, com os seus botes; pe,-, 375, de livre ou por sua vontade (sibi). Si, adv. 5o, 22S etc., sim ou assim; conj. 497, se (si c, si). Sia, 137, t3g etc., cf. siia. Sigo. 2go, 292 etc., consigo ( si cu por se c um). Siguir, 6-J.. cf. seguir.

598

Siia, etc. 28, 35, ()6 etc., seia. Simplez, adj. ~)2, simples (sim p 1i c e). Simprez, 13], cf. simpler. Simprezmente, 170 ou simplezn1ente, 221, adv. sinzplesPnente (de simprer). Sinar-se, 18, 404 cf. santificar-se. Sinher, 407, cf. senhor (forma provenal). Sinificar, v. tr. 67, cf. senejicar. Sinon, adv. 58, seno (si n on)! Sintido, s. m. 7, sentido (sentitu). Siquer, conj. 278, ainda que (si querit). Sirgo, s. m. 136, 297, S18 fio ou fita ou obra de seda (seri cu). Sirvents (pl.) s. m. 406, composio potica de genero satrico. Sirvicio, s. m. servio, 6, -(servi ti u: castelhano. Sirvir, v. tr. 6, servir (!"ervire). Siso, s. m. lo3, sentidos; no farer-, 32, proceder imprudente, desa. uisadamente; meter seu-, 4Lh empregar, dedicar todo o seu jutzo, saber (se n s u). ~ So, prep. a-, 23, de-, 72, 5t6 o mesmo, i. , debaixo (sub). Soar. v. intr. 3-J.], tocar (sanare). Sobcorrer, v. tr. I3o. socorrer, acudir (succurrere). Sobejo, adj. em 107, toma-se adverbilmente. Soberv~, s. f. 7, I3I, soberbo (superbiaJ. Sobrvia. 7, 279 cf. soberva. Sodes, 134, 2-1-2 etc.; 2. pes. do pl. do ind. de see1. Soedade, s. f. 432, 441, soidade ou saudade, 448, solido, o viver s (sol i ta te). Soer, v. intr. 231, costumar (solere) Ses fpl. de som) s. m. 406, hoje sons (sonu). Sofrio, 43o, 3. pes. do _sing. do pret. de sofier: castelhanismo. Sofrir, v. tr. 436, sofrer (~sufferire, por sufferre: castelhanismo). Sofrudo. a, 14 adj. parte de sofrer,. Sogig~r, v. tr. 4S6, sujeitar ou Sojugar. 54, 6o etc., hoje subjugar (subjuga r e). Sol. 270, 413, 3. pes. do sing. do pres. do ind- de soer. Sol, adv. 279, 283 etc., somente; -que, 11 G, 38g logo que, apen~s (sol u). Solairo, s. m. 15, salrio (s a 1a r i u). Solempne, adj. 84, o mesmo que Solenne, em gg, toma-se como subs. no sentido de solenidade, festa (solemne).

Som, 93, 453 etc. cf. s. Soo, aJj. 8, 19. 23,58 etc hoje s (solu). So, 32, 5..J., 116 etc. cf. som. Sobr~. s. f. 118, hojt! sombra (s u (b i I) I a um b r a). Soom. 83, etc., cf som. Soem. s. m. 138, 228 etc., som, i. , cantiga: cf. ses. Soomente, a~v. 129, 173 etc., somente (de soo). Sordo. a, adJ. 14, surdo (s u rd u). Sospeitado, a, adj. port. seer-, 514, suspeitar, recear (suspt!cta tu). sosteer, v. tr. 77, 87 soster, suportar, levar (sustinere). Sou, pr. pos. 6, seu (s u u) .. soubi, 245, 35 1. pes. do sing. do pret. de saber. Soubo, 115, 124 etc., 3. 8 idem lg:tle~ui~mo). Splandecente ou esplandecente. 139, resplandecente, brilhaute (splcndt!scente). Splendor ou splendor, s. m. I..J.I, resplendor, brilho (s pI e nd o r e). SprituP-1, adj. 62, espiritual lspirituale). Stivi, 333, 1. 11 pes. do sing. do pret. do ind. de estar (stare). Stoamento, 91, cf. estormento, Strado, a. adj. part. 8g, i. , estrado: cousa-, 8g, colcho (stratu). Su. 143, cf. so. Sube, 72, imper. de subir (subi r e). Subello, prep, e art. g, i. . sobrt! o (su"per(il)lu). Subjecto. s. m. 211, sujeito llatinismo subjectu). Subre, prep. ro, sobre, cf. szibello. Sumus. 10, sum, 15. i , somos e som (hoje so), Suorento, a, adj. 2o3, cheio de suor (sudorentu). Sya, 18 cf. si,l.

T
Ta, pr. pos. 83, etc., tua (tu a). Tacanho, s. m. ou adj. 23, criado ou pedinte, miseravel, andrajoso (orig. incerto). Tal. pr. ind. 326, certa pessoa; adv. por- que, 86, 2 Lh afim de que, para que (ta I e). Talhado, a, adj. part. feno; be1n-a, 263, 283, etc., formos::~, donarosa. Talho, s. m., 278, cone, frma, corpo esbelto. n1oda, espcie, costume: que nenhum trobJdor non trobe en-, $C non de gualJor, 385, que nenhum trovador cante, a

600
no ser segundo o corte e medida de que ele , isto , o rei rialmente, o burgus como quem ; (regressivo de talhar, i. , (* ta 1i a r e). Tanto, pr. e adv., g8, tan1anho, IIo, muito,- (fria, mau), 74~ 78, hoje to,- que, 278, quanto, sempre, 513, logo que, 13, com a condio que ou de;- .:omo, 232, cmquanto, mais de-, 3g6, apenas isto; per-, 266, mais, em-, 92, 179, etc., o mesmo que tanto (ta n tu). Tenom, s. f., 408, cf. entenon.Teenom, s. f., 170, teno, inteno (*tenentione?). Ter, teer, v. tr., 6t, suster, 7, 36, 45, etc., julgar, pensar, J r, obrigar;- com, 33, favorecer, 403, ater (tenere). Teixelo, s. m., ll~h galo, debrum (de vestido). (taxillu ?) Temudo, a, "58, 403, adj. part. are. de temer (timere). Tender, v. tr., 132,152, estender (tendere). . Tendudo, a, 5G, adj. part. are. do antecedente. Temperamento, s. n1., 63, temperatura (temperan1entu). Tenreiro, a, adj., 38~l, tenro, novo, (* tenerariu). Tecdo, 10, adj. part. are. de teer, i, teudo. Terc~r, nun1. ord, 4y, 3~)1, ter~eiro (te r c i 3 ri ). Trm10, s. m., 3, termo (termtnu). Terrei, etc., 382, etc., futuro de teer. Terria, etc., 102, 122, etc., condicior1al do me~mo verbo. Tevera, 2o6, mais que perf., idem. Tever, 13; 102, etc., 1~rt. do conj., iden1. Tevesse, 2S, 61, etc., imperf. do conj. iden1. Ti. pron. pes., 336, te (tbi). T ii a (por ti a ou tinha), 443, etc., imperf. do ind. de teer. Tiinha, 19, 23, 31, etc., cf. ti ia. Tirado, 5, adj. part. com valor de preposio, i. , excepto. Todo, 333, adj. adv. i. , totalmente, 225, 2So, etc., pr. ind., hoje ttdo, (to tu). Tolhe1, v. tr., 272, 36--1-, etc., tirar, 412, ton1ar (tollere). Tolhio, 6, 3.R pes. do pret. de tolher (castelhanismo). Tormenta, s. f., 94, o mesmo que tormento (to r n1 e n tu). Torquil, adj., 47, turco (?) Torteiro, s. m., 8o, o que faz torto ou Inaldadc: de Torto, s. rn., 3o, etc., mal, inj stia, cousa no direita: a -, 35o, injustamente; aver-, 3g6, cometer injustia, fazer n1 aco, 346, proceder mal, 23o, ser prejudicado, receber ofensa (tortu). Toverdes, 434, 2. 8 pes. do pl. do futuro do conj. de teer. Trair, v. tr., 3g8, entregar (tradere). Tralladar, v. tr., 172, tresladar, traduzir(: translatare). Trameter, v. int., 408, meter-se em (intromittere). Tras, prcp. Jo5, etc., atrs de, depois de (t r a n s).

hUI

Trastonar, v. tr., 231, andar, percorrer (-transtornare). Trauto, s. m., 19S, tracto, tratado (tractu). Travar, v. tr., 291, censurar (de trave, i. , t r a b e). Trazer, v. tr .. :-se, tGS, apresentar-se, vesur-se (f-tragcre). Trax, 39~, 393, ~.a pes. do ind. de trager. Traza, 1t>S, conJ. de trarer. Trebelho, s. m., 4l8, 42~h jogo de palavras, ditado em vers" (der. regr. de trebelhar, de orig. incerta) Trebulao, s. f., toS, tribulao (t r i b u 1ati o n c). Treedor, s. m., 188, traidor (tradi tore). Treeva, s. f., 217, treva (teneb r a). Treevoso, a, adj., 217, tenebroso (tene brosu). Treides ou treide: 276, 3o2, etc., 2. 0 pes. do pl. do pres. do ind.., com valor de imrerativo, de trager ou trarer. equivalentes ao actual vinde.t Treito, a, adj. part., 418, tecida, mal-, 48, 290, nlaltratado, impossibilitado de andar por doena ou feridas cf. ma/treito. Tresteza, s. f., 55, 5g, triste; a (t r is ti a). Trestura, s. f, 453, 455, etc., tristeza (t,.iste, suf. u r a). TrTidade, s. f. trind,tde, 8, (trinitate). Triigo, s. m. 7S, 128, trigo (tri ti cu). Triinta, num. card, 40, trinta (triginta). Trincheira, s. f., 3g3!. parte posterior da cabea o~ 1noleira. Trobador, s. m., 38,, etc., o que trova ou compoe versos, principalmente em harmonia com os preceitos da escola provenal; de Trobar, v. tr., 269, 2io, etc. trovar, compor, trovas ( t r opar e?) Tromento, s. n1., toy, etc., tormento (to r me n tu). Troom, s. m., 209, t,.om (to nu, atra,'s do provenal t) Trouve, etc. 26, 33, etc., pret. perf. do ind. de t1 ..1rer. Trouvera, 43, 58, mais que pref. do mesmo. Trouvesse, 24. ~~5, imperf. do conj. idem. Truxo, t5g, cf. trouve. Tuniz, adj.; (erv .1) -, 128, i, , de Tunis.

u
U, adv. 3, 8o, etc., onde, 233, 234, 2S7, etc., quando (u b i ou huc.
Cf. D. Carolina Michaelis de Vaeconcetlos na Rev. Lus., m, 1889

602
Una, cf. un:, 7 8, castelhanismo .\!nde, adv.,g, de onde (unde). Uu, ii a, nu ln. card. ou art. indef., 8, etc. (u nu, una).

v
Vaa, etc., 3o~ 65 etc., conjuntivo pres. de ir (ire). Vaas, 83, 2. pes. sing. do ind. do me~mo verbo. Vaia, etc., 37Q cf. vaa. Vai, 3. 0 e 2. 0 do sing. do ind. e imperativo de valer, l8, t35, _ 197 227, etc., neste ultimo modo equivale formula hoje em uso valha-me. Valer, v. tr. : o que pde e vale, 32o, omnipotente, i. , Deus (v a 1e r e). Vali::~, etc. (leia-se valha) 118, conj. de valer. , Valrei, etc., 3g2, futuro de valer. Valria, etc., 440, condicional de valer. Valvesse, etc., 381, imperf. do conj. do mesmo verbo. Vea. s. f. 79 hoje vela (vela, pl. de velum). Veces, 121, vezes fvicis) Veer. v. tr. 8. 2, etc., ver, ~37, ouvir (videre). Veera, as, etc., 34, 91, etc., mais que perf. do ind. do meslnO verho. Vel ndv., 2Jo, antes, 3gg, ao menos (vel). Velado, a, adj., 447, 449, marido, esposa ou casada (de velur~. Velido. a, -adj., 273, 292, etc., formoso, 1indo (~ b e II i tu). Vencedoa, adj., 172, dus dois gneros, hoje s masc. nesta frma (de vencer). Vencer, v. tr.-de, 408, (m, est. 2.), ou-e1n 318 hoje s-, (vincere). Vencio. 6. ?.a pessoa do sing. do pret. do ind. (castelhanismo). Venudo, a, 5, 5:l, etc. adj. part. are. de vencer. Vendi los. s. m., 118, animal fabuloso. Vendodo, 11, o mesmo que Vendudo. a, 1 r, adj. part. are. de vender. Vener bil, adj., t3;. veneravel ( venerabile ). Vengar. v. intr., 2S6, vtngar (v indica r e). Venia. 352, cf. vi~.l. Ventuira, s. f., 53, o mesmo que

tJUJ

Ventura, s. f., 11S, sorte, 443, desgraa: se1z-, 2Jg, desgraado, infeliz (ventura). Veo, veo, (tambem veeo), G, 19, 22, etc., 3. pes. do sing. do pres. Jo ind. de vir. Verd1de, s. f., por-, 4Jo, na verdade, verdadeiramente (veritate). Verrei, etc., g. 121, etc., fu t. de vir. Verria, etc., 18, 2go, etc., condic. do mesmo verbo. Vertude, s. f., 47, virtude (v i r tu te). Vesivel. adj ., 173, visivcl (v is i b i I e). Vespera, s. f.!' 2o3, vspera ( ves per a). Vesso, s. m., ti8, 296, etc. hoje verso (versu). Vesteu, 117, 3.a pes. do sing. do prct. de vestir (galeguismo). Vever. v. intr. 289~ 431, l37, etc., viver (vivere). Vez. s. f., a- es, 337, hoje s veres (v i c e). Veu, 124, 3.a pes. do smg. do pret. do ind. de veer (gal~guismo}. Vezinho, a, adj., 212, morador (vicinu). VTa (ou vinhal, 12, imperf. do ind. de vir. Via s. f., caminhada, jornada, 417 ter-, 418, seguir ocan1inho, ir sa-, 153, 1S4, 155, etc., ir-se embora (via). Vio. s. m., a-, 61, 38g, com prazer, deleite (v i ti u ). VTia, {tambem via e viinlza) 1 20, 32, etc., cf. va. Viin. 46, go, etc., pret. do ind. de vir. Viinda, s. f., 188, 196, vinda (veni ta). Viinria, 186, ct. verria. V!!nte. nurr~:. card.7 38, vi_nte (vingi t_i). . Vnnr (ou vur), v. Intr., 2b, 33, etc., Vlr (ven 1 r e). Viinte, n. num., 198, etc., vinte. (viginti). Viis, gt, plural de vil (vile). Vilhice, s. f. 55, velhice (de velho. Vinr, t6o, cf. verrei. Vir, cf. viuzr: em 2S2 (xxxv, est. 3. 8 vers.) tem o sentido de valer e, quando empregado reflexamente, como em 109, vale pelo stmples. Virgee s. f. 142,220,221, etc., virl(enz (virgine). Virgeu (ou vergeu, 421) s. m. 63,337 Yergel (viridiariu atravs o francs). Virgiind~de. s. f. 97, g8 etc., virgindade (virginitate). Virgo, s. f. 29-h 36o cf. virge (launismo). Vista. s. f.: de grande-, 103, que v ao longe, perspicaz (*v is ta). Vistidura, s. f. 67, 71, etc. vestidura (de 11istir). Vistimenta, s. f. 1S2, vestimenta (1dem). Vistir. v. tr. 18, 23 etc., vestir (vestire). Viuvoa, s. f. 12, 13, viuva (*viduvula).

601
Vivir, ,.. intr. 7, viver (,i vere: castelhanismo). VizTo, 3, 4, cf. ,irinho. Volonter, adL 423, voluntariamente (\o 1unta r i e, castelhanismo).

Volta, s. f. de-, 186, 208 etc. misturado; a-, s. pag. 44\


com as alternati,as.

Volto, a, adj. part. 4781 tornado (~v o 1tu). Volver, ,., tr. 47, tornar, 417, malquistar (volve r e). Voontade, s. f. vontade, farer ~ (alguem) 168, agrada r(, uVOSCO,

luntate). pr. pes. 282, 283 etc., COITIYOSCO ( * YOSCU). Vosso, pr. pos. : por-, 427 por amor de Ys, cf. 11.zcu (*voster). Voz s. p. alta- ou a/tas-es, 18, 52, 8o, 141 etc., em voz alta, a grande ou gra;z- 5o, 58 etc., o mesmo, a- es . 5J' 54 etc., gritando, bradando, dar vores, 8o, 125, 204 grita r; tS demanda, aco (Y o c e).

X
X~,

pr. refi., 128, 23J, etc, se (quasi scmple explelivo). Xa, 3g3, cf. xe.

z
Zarelhon, s. m. J96, veja-se b r a g a I.

v
Y, 4, 7, to, etc., cf. i. Ygreja, 10, y, cf. eigrcja.

fNDICE
. Pag.

Prefcio................................................ ,> ( 2. edio).................................. Indicao das obras consultadas.................. INTRODUO


I - Origem da lngua portuguesa .............. . II -Fontica ....................................... .

XI XIH

Vocalismo ............................ - ....... . . XL vi Consonantisn1o ............................... . JII- Morfologia .................................... .. LXXXIX ex v l V- Sintaxe .............................. , .......... . cxxv V- Potica ......................................... . PROSA
EXCERPTOS DE LEOISLAAO ANTIGA

XVII XXI XXI li

foral da Guarda......................................
Sf.Cl'LO Xlll

I - Ordenaes de O. Afonso II ....... _... .... . 11-Dzemos (texto galego)...................... III- Da Sancta Tr1jdade e da f catholica.... IV - Da guarda das cous'ls de sancta ygreija...

"
X

ao

V - Dos casamentos ............ o.................. VI- Direito processual............................. HISTORIA E DIDACTICA


SCtTLO Xlll

1t

14

ou

XIV

I - Lenda do Rei Leir .......... o o 11- A dona pee de caora .. .. . .. . . . .. . .. . . .. . . III- A mulher marinha ................ ~........ IV- D. Ramiro ou a Lenda de Gaia......... V- Conde D. 1--Ienrique........................ VI- D. Afonso Henriquez..... ................. VII- A morte do Lidador......................
SCtTLO XIV

17
18
20
21

3o

31 33

II- D. Afonso 11 ............................~...

1 - D. Sancho I ................ o...............

37

III- D. Sancho I ................................ IV- D. Afonso III............................... Tomada de Silves aos mouros . . . . . . . . . V-- D. Dinis e D. Isabel .. . .. . .. .. .. .. . .. .. .. . VI- Batalha do Sal ado......................... VIl-- O paraiso ter real .. .. .. .. . .. .. . . .. . .. . . . .. . VJII- A gloria do parayso...................... IX- Casamento de Jsaac. .. .. . .. .. . .. .. .. .. .. . X- Fabulas esopianas ....... :.. .. . . .. . .. .. .. .. XI - S. Nicolau.................................. XII-I- Uma promessa cumprida................. II- Um fsico prodigaoso .. .. .. . .. .. . .. .. .. . .. III- O beberro.................................. XIII- lJicto e vida de huu mic de Roma que grande no paao do emperador foy. XIV - Santd Peh\gia . .. .. .. .. .. . .. .. .. . .. .. . .. .. .. XV- Lenda de S Ildefonso.................... XVJ- Rei Bamba ou Namba ..... ............... XVJI- Episdio cavaleiresco .... o............... XVIII- Um erisodio do cdosep ab Aamatia)). XX- Amores de Brecaida (texto galego)... XX- Um milagre de S. Antonio.............. XXI - Alveitaria e aves de caa .....-.. o........ X XII - A esmo lia .......... o ..... o.... . . . . . . . . . . . . . . XXJH- Pecadores convertidos .. .. .. ..... ..... ..

38 3g

40
42

4S
61 65 g
72

~9
2

85
86

87 92 97 99
104 108

n5
12-1127 1 3o

I34

XXIV -Cortes celestiais...........................


SECULO XV

136

I - O cavaleiro Henrique..................... II- t>. Tello..................................... ]JI - O Bispo Negro............................. IV- Relao sumria de alguns acontecimentos passados........................ V- U~ episdio da Historia de Vespasano ...................................... VI- Vantagt:ns da montaria................... VII-1- Da mant:ira para bem tornar alga leitura em nossa lyngoa~em. .... .... .. .. H- Do assessego que dt:ve haver o cacalgador. ................ .. .. . . . . . . .. ... . .. .. VJII-1- Padre nosso glossado... .. . . .. ... . .. ...... JJ- Avareza e liberalidade.................... JX- Da tornada do Senhor do Egypto e do comeo da penitencia de Joham Bauptlsta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X- D. Pedro J. ..... .... .... .... ... . .... .... .... Xl- D. Fernando I.............................. XIJ- D. Joo I.................................... XIII- O Alfageme de Santaren1.. .. . . . . .. . . . .. . XIV- Inf:tnte U. Fernando..... .... ... ..... .. . . X V -Tomada de Ceuta.........................
SCVLO XVI

143 149
151

1SS
I

58

164

t6g

73
17S

176 179

t83
189 194 199
201 206

I - Que sinific os anees e ho veeo que roe aos esposados, qudo se vdam. II- A vida e rdix dos sanctos tres jrmaos n1ar'"ires. s. Vicete, Sahina e Cristeta, naturaes da cid:tde d'Euora........... Jll - Excerptos msticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV- Oas nlO:tS virgees........................ VERSO A) Poesia trovadoresca..................

210

211 21S 220

223

uuo

ScuLos xn, xm

E XIV

1- CANTIGAS D'AMOR
A) Simples................................. B) Dialogadas.............. . . . . . . . . . . . . . . . . C) Tenes d'amor._............ .. .. .. .. ..
11 - CANTIGAS D'AMIGO
225

265 269

A) Simples ................................ ~ 8) Dialogadas .. :........................... C) Tenes d'amigo......................


JJI- CANTIGAS D'AMIGO DE ESTROFFf,S PARALELAS OU PARAL-EL STICAS

272 33~
S12

A) Simples . . .. . .. .. .. . .. . . .. . . . . . .. .. . .. .. .
B) Dialogados..............................

C) Tenes d'amigo.......... .... ........


IV- Cantigas de escnrneo e mal dizer...... V - Sirventeses . . . . . .. . . . . .. . .. . . . . . . . . . . .. . . . .. VI- Tenes de n1al diztr.................... VII-- Cantiga de vilo........................... VIII- Prantos..................................... IX- Narratiyas religiosas......................

345 515 5J()


38
3gt'i
-J.O
411 4-12

..p-f

B) Poesia intermedio......................
SY.ct'Los xv ~ x \

+15

I-CANTIGAS

A) Simples................................. 13) Dialogadas.............................. C:) Paralclsticas. .... . .. . . . .. . . .. .. .. .. . . ..

42~

43 4-J.5

""'
11 -Cantigas d'escarneo....................... -H-7

C) Poesia palaciana ..................... :.


SBCl7LOS X\' E XVI

-t5

I -Cantigas .................................... . II- Esparcas ................................... . IJI- Acrsticos ................................. . IV- Vilancetes ................................. . V- Rifes ...................................... . VI -l,rovas ..................................... . VII- Grosas ..................................... . VIII- Cantigas de escarnio e mal dizer ...... . IX- Prantos .................................... . X- Poesias religiosas ......................... . X I- A feiticeira ................................ .

453
466

469
4i0

474 477 482


4~4
--1-Qt~

487

53
)-.!I

Notas ................................................... . Breves notcias ac~rca dos autores das composies ...................................... . Glossrio .............................................. .

ERRATAS
Pag.
XI

linha
15

onde se l precedeu ali'" campanha cruaj ustia de deredor Paderma discordai capilinas escoridoe alarabes sinon dcscmparasti os feitos e qucdcu

leia-se precederam algua companha crua justia de redor Paderna discorda capelinas cscoridc alarave.; senon desemperasli feitos c quedou o crg-cu-ssc cnton t1iiu stonnctos li Pclagia mao armyna us XX XXI rray-lhe XXII XXIII das

12 23 28
41

42 43 48
-19

53 58

,.

26 25 14 18 1 27 29 29 21 17 2"7
2fl

60

:::-u
SI

87
91

H 5 7 9 12 IS

e
crgucussc cntan h nu stormi"1tns
Jim

15
I)

92

7
35 3 31

101 119
1~0

124 127 128


130 13-1

12 21
4

H1

18 11 4

Pclagta mo moo arnyila nos XXI XXII rraya-lhe XXIII XXIV dos

t)

1':!
Jci;tSC comer joguo conhocimento scemdo o a seer corrigim~to dizia, e frota, e marauilhosamcnte conto ugidade de morte! rnha vo-l'eu Soares mha I? ai cndoado pois m' assy ba
11011

Pag.
160 168 175 183 187 193
200

linha
15 37 12 10 23 19 2 12 22 2
2b

onde se l como r jogus conhecimento sear.;Jdo a aseer corregimcto dizia e frota e marau-ilhosamente con-o ugidadede morte mia vol'eu Soa ires mia Peau endoadoo pois, m assy boa n;\o Ribeira temi. .. dizcn conuosco ;ti, c pcro U\'e
llliS

205 207 214 215 216 217 225


a

17 21

u
21

226 227
a

,.

228 229 230 242 244 246 251 256

23 9 16 29 22 21 5 19 1-2 8
'I

2..t 22
2

,.

Ri bela temi, ... dizcn, conuusco ;t) e, peru uvi uos


que

2 ,. 269 276 279 287 294 307 31l 314 321 326

339 344

qnc Charimbo rratcn Ronaua1. lJ ey 2 Idom 18 doseia-lo-ey 22 Ssn 9 pnnharey 12 assy 4 en, H rrazoada 19 Pedro Amigo, de Sevilha 31 amigo, non 20-21 scnbor 19
17 35 37

Charinho
rra~om

Bonaual. <'y, Idem descia-lo cy San punharey a ssy en rrazada Idem amigo: Non senhor

ti I ;~
P.1g.
360

linha 5 etc.
12 9

onde se l conuosco ren estribt:iras rl'las does espirital que [nj me foi cantarei ncmhrando-mc a serey
\'OS

leia-se conuusc-o ren, cstrebeiras delas des csperital quc(n] me fai cantarei, ncmhrando-me scruy vs criado Coimbra cst graa Htm logrcdcs maas

382 392 -110 414 424 430 437


.t-12

12
()

7 15
lli

..

7 15
I

459

-183 484 489 494 499 503

16 5 3-4
22

507

19 7 23 20

crido Coimrra stc graa, l-tua logredcs, maaa

---------

Anda mungkin juga menyukai