Prof. dr Neboja uranovi, dipl.ing.gra.

ANALIZA TEHNIKE REGULATIVE U OBLASTI ISPITIVANJA KONSTRUKCIJA DIO 2

9. KRITERIJUMI TEHNIKE ISPRAVNOSTI ISPITIVANIH KONSTRUKCIJA Kriterijumi tehnike ispravnosti ispitivane konstrukcije, ili elementa konstrukcije, predstavljaju granice u okviru kojih se moraju nai izmjerene (ili na drugi nain procijenjene) veliine parametara ponaanja, da bi smo konstrukciju ili elemenat konstrukcije proglasili pogodnim za upotrebu. 9.1. KRITERIJUMI ZADOVOLJAVANJA TEHNIKE ISPRAVNOSTI ISPITIVANE KONSTRUKCIJE PRI STATIKOM PROBNOM OPTEREENJU U skladu sa dva najznaajnija propisa iz ove oblasti, standardima Ispitivanje konstrukcija visokogradnje
1

Graevinski fakultet u Podgorici

probnim optereenjem i ispitivanje do loma i Ispitivanje mostova probnim optereenjima, statikim probnim optereenjem je utvreno da je konstrukcija ispravna ako su zadovoljeni kriterijumi ugiba i (kod AB konstrukcija) kriterijum prslina. U tom smislu, postoje tri kriterijuma kvaliteta po veliini izmjerenih ugiba. To su kriterijum najveih izmjerenih ugiba, kriterijum zaostalih ugiba i kriterijum ugiba sa stanovita funcionalnosti i estetike. Po prvom od ova tri kriterijuma najvei, tokom ispitivanja probnim optereenjem izmjereni ugibi, na mjestu najveih uticaja, upr,exp treba da su manji ili jednaki raunskim ugibima upr,ra od istog takvog (probnog) optereenja: upr,expr upr,ra Pri tom se u proraunu ugiba probna optereenja tretiraju kao kratkotrajna, tj. kod AB konstrukcija zanemaruju se uticaji teenja i skupljanja. Isti kriterijum je mjerodavan i pri direktnoj primjeni Pravilnika o tehnikim propisima za pregled i ispitivanje noseih elinih konstrukcija, tj. Pravilnika o tehnikim mjerama i uslovima za prednapregnuti beton. Meutim, na ovome mjestu treba pomenuti i odredbu Pravilnika o tehnikim normativima za optereenje

mostova, koja ograniava ugib glavnog nosaa drumskog mosta uslijed dejstva (mirnog) saobraajnog optereenja - znai bez dinamikog koeficijenta - na L/200, gdje je L - raspon konstrukcije, to tokom probnog optereivanja treba obavezno provjeriti. Jedini domai pravilnik iz ove oblasti koji dozvoljava prekoraenje vrijednosti ugiba koja je odreena proraunom je Pravilnik br. 315 o odravanju donjeg stroja pruga jugoslovenskih eleznica. Po njemu, elastini ugib izmjeren pri probnom optereenju, po pravilu, ne smije prelaziti izraunati ugib za isto optereenje vie od 10%. Po drugom kriterijumu zasnovanom na kontroli ugiba, kontroliu se zaostali ugibi uz. U tom smislu, nakon rastereenja konstrukciji se ostavlja vremenski period do 16 sati da se povrati to blie stanju zabiljeenom prije otpoinjanja ispitivanja. Vrijednost izmjerenih zaostalih ugiba nakon tog perioda se uporeuje sa najveim, u toku ispitivanja probnim optereenjem izmjerenim ugibima na posmatranom mjestu, upr,exp. Granine vrijednosti prihvatljivih zaostalih ugiba zavise od vrste materijala od koga je konstrukcija napravljena. Pri tome imamo dvije mjerodavne veliine zaostalih ugiba, tj. tri mogua podruja. To su: za eline i spregnute konstrukcije: 15 % upr,exp uz 40 % upr,exp

za prethodno napregnute konstrukcije: 20 % upr,exp uz 50 % upr,exp za armiranobetonske konstrukcije: 25 % upr,exp uz 50 % upr,exp za konstrukcije od drveta: 30 % upr,exp uz 60 % upr,exp za konstrukcije od plastinih materijala: 40 % upr,exp uz 60 % upr,exp Ako su zaostali ugibi vei od najveih vrijednosti za odgovarajui materijal koje su date gore (npr. za AB konstrukcije to je 50% upr, exp), onda konstrukcija ne zadovoljava, tj. prekoraeni su zaostali ugibi. Ako su vrijednosti zaostalih ugiba manje od donje granice raspona datih gore, konstrukcija zadovoljava. Ako zaostali ugibi padaju unutar podruja datog gore, probno optereenje se mora ponoviti. Prethodno date vrijednosti koje se odnose na eline konstrukcije u principu se poklapaju sa onima datim i u Pravilniku o tehnikim propisima za pregled i ispitivanje noseih elinih konstrukcija, gdje se, meutim, kae da zaostali ugibi uz ne smiju rasti pri ponavljanju probnog optereenja, niti biti vee od 10 - 20% od elastinih ugiba umax.elas - to obino zavisi od oblika konstrukcije i krutosti spojeva:

uz (0,1 do 0.2) umax.elas Treba napomenuti da se i po Pravilniku br. 315 o odravanju donjeg stroja pruga jugoslovenskih eleznica, koji se u principu odnosi na eline mostove, zaostali ugibi ne uporeuju se najveim izmjerenim, ve sa sraunatim elastinim ugibom. Pri tome zaostali ugib izmjeren pri probnom optereenju ne smije prelaziti 20% izraunatog elastinog ugiba - istu vrijednost koju daje i prethodno pomenuti pravilnik. Pri ponovljenom probnom optereenju, da bi konstrukcija zadovoljila kriterijume kvaliteta, moraju se postii vrijednosti zaostalih ugiba nie od: 7,5% upr,exp,2 - za eline i spregnute konstrukcije; 10% upr,exp,2 - za prednapregnute konstrukcije; 12,5% upr,exp,2 - za armiranobetonske konstrukcije; 20% upr,exp,2 - za konstrukcije od drveta. Kod ponovljenog probnog optereenja pod upr,exp,2 se podrazumijevaju vrijednosti izmjerene nakon drugog probnog optereenja, mjerene od poetnog poloaja za to optereenje - znai, praktino od nivoa zaostalih ugiba od prvog probnog optereenja - ako u meuvremenu nije dolo do dodatne relaksacije, tj. povratka konstrukcije blie prvobitnom poloaju.

Trei kriterijum po ugibima za zadovoljenje kriterijuma kvaliteta konstrukcije je subjektivne prirode. Po njemu, veliina izmjerenih ugiba se moe ocijeniti kao zadovoljavajua, ako, po ocjeni rukovodioca ispitivanja, ne utie na funkcionalnost ili estetski izgled konstrukcije. Kriterijum prslina po kome se utvruje podobnost ispitivane konstrukcije za upotrebu u principu se odnosi samo na AB konstrukcije. Po njemu irina najvee prsline, amax, na konstrukciji mora biti manja od one najvee dozvoljene, adoz, po PBAB 87, lan 113, tj.: apr,exp adoz Pravilnik o tehnikim mjerama i uslovima za prednapregnuti beton daje i preciznije kriterijume kvaliteta ispitivanih konstrukcija u vezi prslina, to je sa obzirom na karakter takvih konstrukcija i razumljivo. Tu se eksplicitno trai da otvor najvee u eksperimentu izmjerene prsline apr,exp nije vei od 0,1mm: apr,exp 0,1 mm kao i da se prsline poslije rastereenja konstrukcija i elemenata u potpunosti zatvaraju, tj. da je: apr,exp,z = 0 mm Pri tome prsline moraju biti takve da ne ugroavaju sigurnost konstrukcije pod dinamikim optereenjem

niti, posebno ako se ona nalazi u agresivnom okruenju, trajnost konstrukcije. Kod prednapregnutih konstrukcija postoje i precizni kriterijumi kvaliteta u odnosu na kvalitet ugraenog betona. Tako, ako se prilikom kontrolnog ispitivanja kvaliteta betona ugraenog u prethodno napregnute konstrukcije i elemente utvrdi da beton ne ispunjava uslove u pogledu kvaliteta predvidjenog projektom, on se mora naknadno utvrditi na uzorcima izvadjenim iz gotove konstrukcije. Kriterijum kvaliteta e biti zadovoljen jedino ako se utvrdi da ti izvaeni uzorci imaju vrstou fpr,exp veu ili jednaku vrstoi betona fpr,ra koja je predviena projektom: fpr,exp fpr,ra Ako se utvrdi da ti izvaeni uzorci imaju vrstou fpr,exp izmeu 80% i 100% od vrstoe betona fpr,ra predviene projektom: 80% fpr,ra < fpr,exp < 100% fpr,ra mora se pristupiti ispitivanju konstrukcije sa dodatnim detaljnim ispitivanjem njenih mjerodavnih presjeka (najjae napregnuti presjeci, mjerodavni presjeci, osjetljivi elementi konstrukcije i sl.). Ako se tim dopunskim ispitivanjem konstrukcije utvrdi da najvei izmjereni ugibi i naponi u konstrukciji

(umax,exp i max,exp) ne prelaze vrijednosti ugiba i napona predvienih projektom (umax,ra i max,ra) za vie od 15%: umax,exp 1,15 umax,ra max,ra 1,15 max,ra takve konstrukcije mogu se staviti u eksploataciju. Prednapregnuta konstrukcija je tehniki neispravna ako se ispitivanjem uzoraka izvaenih iz gotove konstrukcije utvrdi da je vrstoa betona fpr,exp manja od 80% od vrstoe betona predviene projektom fpr,exp: fpr,exp < 80% fpr,ra Takva prednapregnuta konstrukcija se moe staviti u eksploataciju samo pod uslovom da se prethodno sanira ili izvri potrebno smanjenje njenog nominalnog eksploatacionog optereenja. Kod definisanja koje izmjerene vrijednosti parametara ponaanja treba uporeivati sa propisanim kriterijumima, korisno je znati da Pravilnik br. 315 o odravanju donjeg stroja pruga jugoslovenskih eleznica propisuje da za male razlike u vrijednostima parametara ponaanja pod puzeom vonjom (koja se kvalifikuje kao statiko optereenje, vidi poglavlje 4.1.) u oba smjera, kao tana vrijednost mjerenja uzima srednja vrijednost dva uzastopna para vonji. Za vee razlike vrijednosti se analiziraju posebno za svaki smjer vonje, tj. za svaki uzastopni par vonji u jednom smjeru.

Na kraju treba rei da, u principu, svi domai propisi iz ove oblasti odreuju da ako samo jedan od navedenih kriterijuma (nakon provjera svih uslova i korienja svih mogunosti ispitivanja, ukljuujui i dopunska, ponovljena i tome slino) nije zadovoljen, kaemo da konstrukcija ne ispunjava kriterijume kvaliteta. 9.2. KRITERIJUMI ZADOVOLJAVANJA TEHNIKE ISPRAVNOSTI ISPITIVANE KONSTRUKCIJE PRI OPTEREENJU DO LOMA Osnovni kriterijumi kvaliteta ispitivanih konstrukcija kada se ispitivanje vri do loma mogu se nai u standardu Ispitivanje konstrukcija visokogradnje probnim optereenjem i ispitivanje do loma. Pri tome, ponovo treba naglasiti, da se ispitivanjem do loma testira samo reprezentativna konstrukcija (ili montani tj. prefabrikovani element koji se pravi u veim serijama, vidi poglavlje 2.), koja se ponaa na isti nain kao i njoj odgovarajui objekat ili konstruktivni elemenat. Postoje tri grupe uslova koji definiu da li je reprezentativna konstrukcija koja se ispituje do loma bila tehniki ispravna ili ne. To su kriterijum nosivosti, kriterijum ugiba i kriterijum ostalih parametara graninih stanja.

Prva grupa neophodnih uslova kvaliteta, znai, provjerava nosivosti konstrukcije u fazi loma. U tom smislu, smatra se da je konstrukcija ispitana do loma zadovoljila u odnosu na nosivost ako je u opitu lom konstrukcije nastupio pri optereenju fgr koje je jednako ili vee od projektom predvienog optereenja loma fult.ra : floma,exp floma,ra Po kriterijumu ugiba konstrukcija e biti proglaena tehniki ispravnom ako su izmjereni ugibi na mjestima najveih uticaja uloma,exp manji ili jednaki teoretskim pod nanesenim raunskim ugibima uloma,ra optereenjem: uloma,exp uloma,ra Pri tome se, kao i kod kriterijuma kvaliteta koji su dati za statiko probno optereenje, tokom prorauna ugiba probna optereenja tretiraju kao kratkotrajna, tj. kod AB konstrukcija zanemaruju se uticaji reologije betona, teenja i skupljanja. Da bi konstrukcija zadovoljila moraju biti zadovoljeni i ostali, eventualno propisani, kriterijumi u pogledu graninih stanja nosivosti (ukljuujui i stabilnost) i upotrebljivosti (ukljuujui i deformacije, prsline i pomjeranja).

9.3. KRITERIJUMI ZADOVOLJAVANJA TEHNIKE ISPRAVNOSTI ISPITIVANE KONSTRUKCIJE PRI DINAMIKOM PROBNOM OPTEREENJU Pri dinamikom ispitivanju mosta, da bi konstrukcija bila proglaena tehniki ispravnom (Ispitivanje mostova probnim optereenjima), moraju biti ispunjeni sledei kriterijumi: da vibracije ne stvaraju kod korisnika osjeaj neugodnosti (pojave podrhtavanja, rezonance, amplitude pomjeranja i frekvencija koja izaziva osjeaj neugodnosti i sl.); da se dinamiki koeficijent uveanja Kd,izmj odreen iz rezultata ispitivanja kree u granicama onog predvienog projektom, Kd,ra.: Kd,izmj Kd,ra. da se izmjerene periode slobodnih oscilacija to,izmj nalaze u granicama teorijskih vrijednosti to,ra, to jest: to,izmj to,ra Takoe treba znati da je u Pravilniku o tehnikim normativima za optereenje mostova reeno da sopstvene frekvencije konstrukcije pjeakog mosta bez optereenja ne smiju biti u opsegu od 0.8Hz do 5.5Hz, to pri ispitivanju konstrukcije treba obavezno provjeriti.

Jedino Pravilnik br. 315 o odravanju donjeg stroja pruga jugoslovenskih eleznica daje kriterijum za kontrolu veliine amplitude (zbir maksimalnog udaljena u jednom, ud,max,+, i u drugom pravcu, ud,max,-, oscilovanja posmatrane take konstrukcije u odnosu na ravnoteni poloaj), koja se moe tolerisati prilikom dinamikog ispitivanja i, to je zanimljivo, ona se odnosi na horizontalno pomjeranje konstrukcije. Taj kriterijum je da polovina amplitude horizontalne oscilacije u sredini elinih glavnih nosaa po pravilu ne smije premaiti 1/10.000-ti dio raspona konstrukcije L: 0,5 (ud,max,+ + ud,max,-) 0,00001 L Pri tome ovaj Pravilnik kae da za mostove u krivini treba voditi rauna i o bonom ugibu uslijed uticaja centrifugalne sile. Sraunavanje prethodno pomenutih dinamikih karakteristika iz izvrenih mjerenja pod dinamikim optereenjem nekad je mogue izvriti na vie naina. Te naine domai propisi ak ni implicitno ne definiu, pa e o njima biti vie rijei na nekom drugom mjestu kada se bude govorilo o dinamikom ispitivanju konstrukcija.

10.

KRITERIJUMI TEHNIKE ISPRAVNOSTI KOD ISPITIVANJA ELEMENATA KONSTRUKCIJA

Ovi kriterijumi prvenstveno se odnose na sve forme prefabrikovanih i ostalih elemenata konstrukcija koji se proizvode u veim serijama, ali (eventualno) i na izdvojeni dio konstrukcije koji je napravljen od ovakvih elemenata. 10.1. PROPISANI KOEFICIJENTI SIGURNOSTI OD LOMA KOD ISPITIVANJA ELEMENATA KONSTRUKCIJA U skladu sa standardom elijasti beton - armirane zidne ploe od gasbetona i penobetona koeficijent sigurnosti u (za vertikalno optereenje) dobija se kada se vertikalno optereenje postignuto pri lomu ploe (sila loma) Fu, podijeli sa doputenim vertikalnim optereenjem Fdop za tu vrstu ploe:
u = Fu Fdop

Za zidne vertikalne ploe i za zidne horizontalne ploe utvrivanje koeficijenta sigurnosti prema lomu u od optereenja upravnog na srednju povrinu ploe se vri prema izrazu:

u =

G + Fu bl w

gdje je: G - teina ploe; Fu - sila loma; b - irina ploe; l - raspon ploe; w - optereenje vjetrom (wmin=1,1 kN/m2 upravno na ravan ploe), Vrijednosti koeficijenta sigurnosti za nosive zidne ploe treba da iznosi min 4.0, a za nenosive 1.8. Pri tome, najvie jedan od tri ispitivana uzorka moe odstupiti do 20% od traenog koeficijenta sigurnosti. Kod krovnih i meuspratnih ploa od ovog materijala (elijasti beton - armirane krovne i meduspratne ploe od autoklaviranog gasbetona i penobetona) koeficijent sigurnosti prema lomu u se odreuju se iz izraza:
u = G + Fu G + bl w

gdje su oznake iste kao one koje su prethodno date. Koeficijent sigurnosti od loma ploe pri savijanju mora iznosti 1,8 a pri smicanju 2,1.

Nosivost nearmiranih betonskih prefabrikovanih elemenata mora se dokazati eksperimentalnim ispitivanjem do loma, u odnosu na projektovano eksploataciono optereenje (Prefabrikovani betonski elementi - tehniki uslovi za izradu i ugradnju), primjenjujui koeficijent sigurnosti 2,5. Eksperimentalno utvreni koeficijenti sigurnosti na lom za armiranobetonske prefabrikovane elemente moraju biti najmanje: 1,8 - za elemente izloene savijanju ili velikom ekscentricitetu; 2,2 - za elemente izloene pritisku ili pritisku sa malim ekscentricitetom; 2,4 - za elemente izloene zatezanju; 2,4 - za elemente izloene smicanju (od poprene sile ili torzije), odnosno smatra se da postoji dovoljna sigurnost prema lomu od smicanja ako elemenat/konstrukcija ne popusti na smicanje prije nego to popusti na savijanje, koje istovremeno djeluje. I po standardu Prefabrikovane gredice od glinenih elemenata za izradu meuspratnih odnosno tavaninih konstrukcija uslovi kvaliteta gredica (koje formiraju rebra takve meuspratne konstrukcije) definisani su samo na osnovu potrebnog koeficijenta sigurnosti na lom. Tako, za svaki predvieni razmak

podupiraa pri montai, gredica mora da ima potreban koeficijent sigurnosti na lom u kritinom presjeku s :
s = S g,g + S g,e S g,g + g 2.6

gdje je: Sg,g - raunski uticaj u kritinom presjeku gredice od sopstvene teine, Sg,e - eksperimentalno utvreni uticaj u kritinom presjeku gredice pri lomu od optereenja nanijetog pri ispitivanju, Sg,g + g -raunski uticaj u kritinom presjeku gredice od ukupnog optereenja u fazi montae (sopstvena teina gredice, teina elemenata ispune i betona). Za formiranu, tj. izlivenu meuspratnu konstrukciju napravljenu od ovakvih elemenata, u kritinom presjeku mora buti ispunjen uslov:
1,6 (S t,g + g ) + 1,8S t, p S t,g + S t,e 1

gdje je: St,g - raunski uticaj u kritinom presjeku tavanice od izmjerene sopstvene teine,

eksperimentalno utvreni uticaj u kritinom presjeku tavanice pri lomu od optereenja nanijetog pri ispitivanju, St,g+g- raunski uticaj u kritinom presjeku tavanice od izmjerene sopstvene teine sa predvienom podnom i plafonskom oblogom, St,p - raunski uticaj u kritinom presjeku tavanice od predvienog korisnog optereenja. 10.2. OSTALI KRITERIJUMI KVALITETA KOD ISPITIVANJA ELEMENATA KONSTRUKCIJA Uslovi kvaliteta meuspratne konstrukcije napravljene u skladu sa standardom Prefabrikovane gredice od glinenih elemenata za izradu meuspratnih odnosno tavaninih konstrukcija, pored kontrole potrebnog koeficijenta sigurnosti na lom, definisani su i na osnovu ostvarenih ugiba gotove meuspratne konstrukcije. Za tavanice izraene od prefabrikovanih gredica, ugib (za deklarisano optereenje) mora da bude manji od dozvoljenog: gde je: Ut,g +p Udoz

St,e -

Ut,g+p- raunski maksimalni ugib u polju pri optereenju g + p (stalno + pokretno), uzimajui u obzir vremenske deformacije betona, Udoz- dozvoljeni ugib za fazu eksploatacije, diktiran estetskim i funkcionalnim zahtjevima, Udoz =L/200 gdje je L statiki raspon meuspratne konstrukcije, odnosno tavanice. I po standardu elijasti beton - armirane krovne i meuspratne ploe od autoklaviranog gasbetona i penobetona, provjeravanje ugiba vri se u principu na isti nain, utvrivanjem ukupnog trajnog ugiba v, koji ne smije biti vei od graninog (doputenog) ugiba vg: v vg Doputeni ugib vg odreuje se u funkciji raspona L ploa kao vg = L/kg gdje je kg koeficijent koji, u zavisnosti od vrste konstrukcije u kojoj se koristi i raspona, iznosi 200 ili 300. Kod tipskih ispitivanja stubova za struju (Tehnika preporuka br 10a - opti tehniki uslovi za projektovanje, proizvodnju i korienje betonskih stubova za nadzemne elektroenergetske vodove) koriste se drugaiji kriterijumi kvaliteta, definisani u odnosu na najvee projektno optereenje i u odnosu na lom ispitivanog elementa.

Tako pri punom projeknom optereenju pomjeranje u vrhu stuba ne smije biti vee od projektovane vrijednosti, irina prslina ne smije biti vee od 0,2mm, ne smije doi do drobljenja betona na pritisnutoj strani stuba (tj. izmjerena dilatacija betona na pritisnutom dijelu ne smije biti vea od 3.5) i izmjerena dilatacija zategnute armature ne smije prei 10. Kod kontrolnih ispitivanja u trenutku dostizanja projektnog optereenja, kao ni nakon rastereenja, nijedan od prethodno pomenutih parametara ponaanja ne smije da ima vrijednosti loije od vrijednosti utvrenih tipskim ispitivanjem. Da bi neki stub dobio pozitivnu ocenu na bilo tipskom, bilo kontrolnom ispitivanju, sva tri ispitivana uzorka moraju da zadovolje prethodno propisane kriterijume kvaliteta. Ako jedan od njih podbaci, po ovom pravilniku, treba izvriti ispitivanje tri nova uzorka kada opet sva tri moraju zadovoljiti propisane kriterijume da bi stub dobio pozitivnu ocjenu. Ovo ponavljanje ispitivanja je dozvoljeno izvriti samo jednom. Inae iste kriterijume zadovoljavanja kvaliteta u odnosu na broj testiranih uzoraka propisuje i standard Prefabrikovani betonski elementi - tehniki uslovi za izradu i ugradnju.

11. O KONTROLI I PRAENJU PONAANJA KONSTRUKCIJA TOKOM EKSPLOATACIJE Sve konstrukcije moraju se odravati u stanju projektom predviene sigurnosti i funkcionalnosti. Kako se tome kod nas u zadnje vrijeme pridaje veoma malo ili nimalo panje, ovo mjesto e se iskoristiti da se navede par osnovnih dokumenata tehnike regulative koji propisuju procedure praenja i kontrole ponaanja konstrukcija, a koji su indikativni i kao takvi mogu posluiti za definisanje postupaka koje treba izvriti da bi se moglo rei da se vri praenje ponaanja konstrukcije tokom upotrebe. Tako recimo Pravilnik o sadrini i nainu osmatranja tla i objekata u toku graenja i upotrebe, "Slubeni list RCG" br. 54, iz novembra 2001 godine, koji je jedan od bazinih dokumenata tehnike regulative iz ove oblasti, utvruje sadrinu i nain osmatranja (kao ireg pojma od pojma ispitivanja) ponaanja tla i objekta u toku graenja, ali i eksploatacije objekta. Iz samog naslova proizilazi da, u principu, sva dugotrajna ispitivanja konstrukcija pod eksploatacionim optereenjima treba zasnivati na njemu. Njime je utvreno da se ponaanje konstrukcije prati ili samo vizuelnim opaanjem ili kombinacijom vizuelnog opaanja i mjerenja pomou instrumenata. Pravilnik definie da se potreba za osmatranjem ponaanja tla i

objekta utvruje jo u tehnikoj dokumentaciji. U situaciji da je ono potrebno, na istom mjestu, u posebnom projektu treba propisati i sadrinu i nain osmatranja. Rezultati osmatranja, sem toga to slue za ocjenu ukupnog stanja tla i objekta, slue i za blagovremeno ustanovljavanje tendencija promjena ponaanja tla i objekta i, u tom smislu, zajedno sa drugim faktorima, za odreivanje potrebnih mjera za obezbjeenje sigurnosti objekta u toku graenja i upotrebe. Idejni projekat osmatranja ponaanja tla i objekta u toku graenja i upotrebe treba da sadri predmet i koncepciju osmatranja, program, metode i obim osmatranja, kao i predmjer i predraun za radove osmatranja ponaanja tla i objekta. Glavni projekat osmatranja ponaanja tla i objekta, prema ovom Pravilniku, treba da sadri: projektni zadatak; predmet osmatranja ponaanja tla i objekta; projekat geodetskih radova osmatranja; mjerna mjesta, instrumente za mjerenje, plan i program mjerenja; serije osmatranja i vremenski plan osmatranja u toku graenja i upotrebe objekta; nain obrade mjerenja, prikazivanja rezultata i formiranja dokumentacije o osmatranjima;

 kriterijume za uporeivanje rezultata mjerenja sa dozvoljenim vrijednostima; zahtjeve za odravanje mjernih mjesta i instrumenata u periodu osmatranja; nain praenja i interpretacije rezultata osmatranja ponaanja tla i objekta; i tehnike uslove realizacije projekta, predmjer i predraun radova. I Pravilnik o tehnikim normativima za beton i armirani beton propisuje da se jo u glavnom projektu konstrukcije odreuje uestalost kontrolnih pregleda konstrukcije tokom ekploatacije. Po njemu vremena ponavljanja tih kontrolnih pregleda ne smiju biti dua od: 10 godina - za javne i stambene zgrade; 5 godina - za industrijske objekte; 2 godine - za mostove. Ovakvi kontrolni pregledi su zamiljeni kao dvostepeni. Prvi stepen kontrole ini vizuelni pregled, koji obuhvata i snimanje poloaja i veliina eventualnih prslina i pukotina, kao i ostalih oteenja bitnih za sigurnost konstrukcije. Drugi stepen kontrole ini i kontrola ugiba glavnih noseih elemenata konstrukcija pod stalnim optereenjem. Dvostepenost se ogleda u tome da tek ako se na osnovu prvostepenog pregleda utvrdi da je sigurnost konstrukcije eventualno smanjena u odnosu na projektovanu, treba obaviti drugostepenu kontrolu.

U tehnikoj regulativi obino nije propisano ko i koliko esto treba da vri kontrole. Kao mjerodavna moe se uzeti tabela 2.1., koja je napravljena za potrebe kontrole mostova, pri emu svaku od pobrojanih vrsta pregleda (tekui, redovni, itd) treba definisati jo tokom izrade projekta. Preglede treba da obavljaju struna lica, koja su imenovana od strane institucije koja odrava predmetni objekat. Tako na primjer, smatra se da tekue preglede moe obavljati i rukovodilac ili ovlaeno lice same organizacije koja odrava objekat, redovne kontrole njena trolana komisija, a glavne kontrole i ispitivanja probnim optereenjem samo za to specijalizovane institucije ili preduzea.
VRSTA PREGLEDA vrijeme obavljanja (nakon izgradnje) tekui redovni glavni ispitivanje probnim optereenjem * god. 1 UESTALOST OBAVLJANJA PREGLEDA TOKOM JEDNE GODINE god. 2 god. 3 god. 4 god. 5 god. 6 god. 7 god. 8

...

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * ... * * po potrebi * * * * ... ...

Tabela 2.1. - Primjer vremenskog rasporeda osmatranja ponaanja mostova tokom ekploatacije

Na kraju ove knjige dato je nekoliko primjera izrade Projekata osmatranja tla i objekata u toku graenja i upotrebe vidi ref. 1, Primjeri broj 1 do 4. 12. DOKUMENTACIJA O ISPITIVANJU Svako sprovedeno ispitivanje mora biti propraeno odgovarajuim izvjetajem. Izrada izvjetaja o sprovedenim ispitivanjima obino poinje jo tokom samog procesa ispitivanja, ili ak i prije toga kroz prethodnu pripremu izvjetaja. U tom smislu, rukovodilac ispitivanja mora unaprijed organizovati upisivanje podataka sa ispitivanja, koje saradnici u toku procesa ispitivanja treba da unose u za to posebno pripremljene formulare. Pri tome, svaki saradnik treba da unosi podatke o dijelu ispitivanja za koji je zaduen. Ovi zapisnici sa ispitivanja obino sadre podatke o konstrukciji koja se ispituje, posmatranim presjecima i mjernim takama, o mjernim instrumentima, veliinama mjerenja, kao i ostale potrebne podatke i napomene o samom toku ispitivanja (dan, sat, vremenski uslovi kada je ispitivanje vreno i tome slino). Posebno je znaajno u formulare unijeti sve podatke o postupcima i dogaajima koji izazivaju odstupanje od

predvienog Programa ispitivanja, jer oni mogu biti posebno znaajni kod analize podataka sa ispitivanja. Nakon zavrenog ispitivanja, ili jedne faze ispitivanja, rukovodilac ispitivanja pristupa izradi samog Izvjetaja o ispitivanju. 12.1. IZVJETAJ O SPROVEDENOM ISPITIVANJU KONSTRUKCIJE Izvjetaj o izvrenom ispitivanju se pie kao Privremeni ili kao Konani izvjetaj. Tako, na primjer, standard Ispitivanje mostova probnim optereenjima, predvia izradu Privremenog izvjetaja o ispitivanju u kojem se daju samo osnovni podaci o ispitivanju i preliminarni zakljuak o podobnosti konstrukcije za preuzimanje projektnog optereenja. Sa druge strane, jedan od takoe bazinih standarda iz ove oblasti, standard Ispitivanje konstrukcija visokogradnje probnim optereenjem i ispitivanje do loma, takvu mogunost ne ostavlja, tj. ne predvia izradu privremenog izvjetaja o ispitivanju. Meutim, zbog praktine potrebe, u praksi se odomailo, to se moe smatrati sasvim opravdanim, da je izdavanje privremenog izvjetaja mogue i potrebno uiniti i kod ispitivanja probnim optereenjem drugih konstrukcija, a ne samo mostova.

Sam Privremeni izvjetaj mora da definie, sem prethodno navedenih sadraja, i propisani rok za koji vai nakon koga ga treba zamijeniti Konanim izvjetajem. Konani izvjetaj o sprovedenom ispitivanju je obino mnogo sadrajniji i detaljniji od Privremenog izvjetaja. On obino treba da sadri sledee informacije: podatke o odgovornom rukovodiocu ispitivanja, kao i o lanovima ekipe koja je vrila ispitivanje; datum ispitivanja; sve relevantne opte podatke o ispitivanoj konstrukciji, ukljuujui i one o nazivu objekta, projektantima, izvoau, godini izgradnje, itd. podatke o uslovima pod kojima je izvreno ispitivanje (recimo meteoroloke podatke, podatke o prekidima tokom ispitivanja, i sve ostale podatke toga tipa koji bi mogli da utiu na rezultate i kvalitet sprovedenog ispitivanja); podatke o namjeni i svrsi ispitivanja; kratak opis ispitivane konstrukcije; podatke o postupku ispitivanja; podatke o karakteru, veliini i ostalim karakteristikama korienog probnog optereenja; podatke o upotrijebljenim instrumentima i ostalim sredstvima za ispitivanje; podatke o stanju konstrukcije prije i poslije ispitivanja;

 potrebne raunske analize i uporedni raunski proraun za optereenja nanesena tokom ispitivanja; podatke o izvrenim mjerenjima u toku ispitivanja, tj. rezultate ispitivanja - koji se obino prikazuju tabelarno i/ili grafiki, na dijagramima; analizu dobijenih rezultata; uporeenje rezultata ispitivanja sa raunskim podacima, takoe prikazane tabelarno i grafiki (izmjerene prema raunskim vrednostima); uporeenje i dodatnu analizu najkarakteristinijih raunski dobijenih i izmjerenih veliina, i kratak i jasan Zakljuak o ponaanju, sigurnosti i podobnosti konstrukcije za upotrebu, prvenstveno u smislu izjanjenja ispitivaa o zadovoljenju kriterijuma tehnike ispravnosti, tj. mogunosti ispitivane konstrukcije da preuzme projektom predviena optereenja i odgovori svojoj namjeni. U Primjerima broj 7 i 8 na kraju ove knjige dati su Izvjetaji o sprovedenim ispitivanjima nekoliko karakteristinih objekata. Kod elinih konstrukcija Izvjetaj o ispitivanjima ponekad se daje u formi Atesta, koji moe imati oblik prethodno propisanih formulara.

Izvjetaji o sprovedenom ispitivanja mogu se davati i u nekoj drugoj formi, recimo kao Zapisnik o kontroli nepropustljivosti, (vidi Pravilnik Skladitenje nafte i naftnih derivata - vertikalni cilindrini nadzemni rezervoari, zavareni sa ravnim dnom i nepominim ili plivajuim krovom) kada je potrebno dati neke dodatne, posebno precizirane podatke, kao to su, recimo u ovoj situaciji, podaci o ispitivanju dna rezervoara, plata rezervoara, ojaanja krova rezervoara, dopunski podaci o primijenjenom nainu ispitivanja i tome slino. 12.2. IZVJETAJI O KVALITETU PROIZVODA KOD ISPITIVANJA ELEMENATA KONSTRUKCIJA Kao indikativan, u smislu sadraja izvjetaja koji prate ispitivanje elemenata konstrukcija koji se proizvode u veim serijama, moe se posmatrati standard Prefabrikovane gredice od glinenih elemenata za izradu meuspratnih odnosno tavaninih konstrukcija. Postupci predvieni u njemu posluie kao osnova za preporueni sadraj dokumenta koji u potpunosti garantuje kvalitet proizvoda, i koji se daje u obliku "Dokaza o izvrenom ispitivanju". Pri tome sam "Dokaz o izvrenom ispitivanju" obuhvata vie djelova.

Prvenstveno, on treba da sadri "Izvjetaj o kvalitetu materijala" kojim se dokazuje da je proizvedeni elemenat primjenljiv sa aspekta sastavnih materijala i njihovih karakteristika. U tom smislu, kvalitet upotrijebljenog materijala utvruje se prema odgovarajuim standardima za ispitivanje materijala, ali se moe zasnivati i na atestima proizvoaa predmetnih materijala ili djelova ispitivanog elementa. Njegov drugi dio predstavlja "Izvjetaj o izvrenom ispitivanju" koji se zasniva na "Izvjetaju o utvrivanju nosivosti elementa", "Izvjetaju o utvrivanju kvaliteta izvedenih konstrukcija", kao i "Izvjetaju o periodinom ispitivanju". "Izvjetaj o utvrivanju nosivosti elementa" se daje na osnovu rezultata ispitivanja samog elementa (recimo, za sluaj ispitivanja gredica Fert tavanica kao "Izvjetaj o utvrivanju nosivosti prefabrikovanih gredica"). "Izvjetaj o utvrivanju kvaliteta izvedenih konstrukcija" odnosi se na primjenjivost konstrukcije u koje se ispitivani elemenat ugrauje i on se daje na osnovu rezultata ispitivanja izvedenih na predmetnim konstrukcijama - recimo, u gore pomenutom sluaju, kao "Izvjetaj o utvrivanju kvaliteta izvedenih meuspratnih Fert tavanica". "Izvjetaj o periodinom ispitivanju" se izdaje na osnovu obavljenog periodinog ispitivanja elemenata na koje se odnosi - u ovoj situaciji to bi bio "Izvjetaj o

periodinom ispitivanju gredica Fert tavanice". Njegov smisao je da slui kao potvrda kontinuiteta u kvalitetu proizvodnje posmatranih elemenata. Ovakva periodina ispitivanja se vre obino najmanje jednom godinje. Slian postupak opisan je i u Tehnikim preporukama br 10a - opti tehniki uslovi za projektovanje, proizvodnju i korienje betonskih stubova za nadzemne elektroenergetske vodove. Po njima izvjetaj o ispitivanju stubova sastoji se iz dva dijela: "Izvetaja o tipskom ispitivanju stabla betonskog stuba", pri emu se (kao skraena verzija) izdaje "Izvod iz izvjetaja o tipskom ispitivanju stabla betonskog stuba" u kojem treba da su dati samo osnovni podaci sa ispitivanja. Drugi dio predstavlja "Izvjetaj o kontrolnom ispitivanju stabla betonskog stuba" koji predstavlja izvjetaj o periodinim (jednom godinje) ispitivanjima koja obezbjeuju potvrdu o kontinuitetu kvaliteta proizvodnje. On po svojoj sutini odgovara prethodno pomenutom "Izvjetaju o periodinom ispitivanju". U Primjeru broj 9 na kraju ove knjige dat je karakteristini Izvjetaj o tipskom ispitivanju betonskih stubova elektroenergetskih vodova. Meutim, treba uvijek imati na umu da se informacije u izvjetajima o sprovedenim ispitivanjima veoma razlikuju i uslijed razliite prirode materijala od kojih su elementi i konstrukcije napravljene. Tako, kod pojedinih elemenata konstrukcija, kao recimo kod onih

koje se ispituju u skladu sa standardom Projektovanje i izvoenje drvenih konstrukcija - lamelirane lepljene konstrukcije, u izvjetajima treba pruiti i informacije poput: vrste drveta od koga je elemenat napravljen i njegove klase, vlanosti lamela prilikom lijepljenja, vrste lijepka kojom je izvreno lijepljenje lamela, tj. da li lijepak zadovoljava eksploatacione uslove, najmanje i najvee debljine lamela, temperature i vlanosti vazduha prostora u kojem je izvrena polikondenzacija lijepka, veliine pritiska u presama za vrijeme polikondenzacije lijepka, izgled spoljanjeg lica i geometrija lameliranog lijepljenog nosaa u odnosu na projektovanu geometriju i rezultata ispitivanja smicajne vrstoe u spoju lijepka, a za izuzetne konstrukcije (konzole raspona preko 15m, ravni nosai preko 30m i lukovi preko 60m duine) i veliinu vrstoe na zatezanje u sloju lijepka i uzdunim spojevima lamela. 13. UPOREENJE NAIH I NEKIH STRANIH PROPISA IZ OVE OBLASTI I NJIHOVA UPOTREBA U principu, ako neka zemlja nema odreeni standard za ispitivanje konstrukcija ili elemenata konstrukcija, u njoj se za tu namjenu obino primjenjuju standardi ili pravilnici neke druge zemlje ili strane organizacije. Znai, ispitivanja konstrukcija kod nas, u principu, treba

vriti prema domaoj tehnikoj regulativi, ali u njenom odsustvu, ili kao njenu dopunu, mogue je upotrijebiti i propise drugih zemalja i organizacija. Kao ilustraciju prethodnog pomenimo njemaki standard za geotehnika sidra - DIN 4125, iz 1992. godine, koji propisuje i postupke ispitivanja ovakvih sidara, a koji se dosta koristi i u naoj zemlji. U tom smislu postoje brojna meunarodna tijela koja izdaju svoja uputstva, standarde i norme za ispitivanja konstrukcija. Najpoznatija i najbolja strana tehnika regulativa iz oblasti ispitivanja konstrukcija, a koja se koristi kod nas, dolazi iz sledeih organizacija: ISO - International Standard Organisation, Meunarodna organizacija za standarde; RILEM - Meunarodna organizacija za ispitivanje materijala i konstrukcija; FIP - Meunarodna organizacija za prednapregnuti beton; CEB - Comitee Euro du Beton - Evropski komitet za beton; AIPS - Internacionalna organizacija za mostove i graevinske konstrukcije; CIB - Meunarodni savjet za istraivanja, studije i dokumentaciju u oblasti graevinarstva; CEN - Evropski komitet za norme.

a ona se moe pronai i u sledeim nacionalnim standardima: SNiP - Ruski (sovjetski) standardi; ASTM - American Standards for Testing Materials; BS - British Standards; DIN - Njemake norme; EC - Evrokodovi. Meutim, da bi se ilustrovalo da u stranoj tehnikoj regulativi ponekad pristup rjeavanju problema nije isti kao u naoj, i da nju kao i nau regulativu treba kritiki primjenjivati, prikazae se postupci koje dva tipina strana strandarda propisuju za ispitivanja konstrukcija koja su kod nas pokrivena standardom Ispitivanje konstrukcija visokogradnje probnim optereenjem i ispitivanje do loma. 13.1. BRITANSKI STANDARDI ZA AB KONSTRUKCIJE - BRITISH STANDARDS BS 8110, IZ 1985 Po ovom standardu, probno optereenje (engleski: proof load) kao metod ispitivanje konstrukcija treba koristiti: a. kada dostupne informacije o izgradnji predmetnog objekta ukazuju na lo kvalitet upotrijebljenog materijala za konstrukciju;

b. kada postoji sumnja u pogledu kvaliteta izrade konstrukcije; c. kada postoje vidljivi nedostaci, posebno ako su primijeeni u kritinim presjecima, ili u najosetljivijim elementima konstrukcije; d. kada je iz nekog drugog razloga potrebna provjera kvaliteta konstrukcije; e. kod proizvodnje prefabrikovanih elemenata. Indikativno je da ovaj standard, za razliku od naih, ne preporuuje nanoenje probnih optereenja na konstrukciju u smislu utvrivanja tehnike ispravnosti konstrukcije za potrebe izdavanja upotrebne dozvole, sem u specijalnim sluajevima, i u krajnjoj nudi. ak to vie, kae se da je, prije nego se pristupi probnom optereenju, potrebno prethodno iscrpsti sve druge mogunosti za utvrivanje tehnike ispravnosti posmatranog elementa ili konstrukcije. U tom smislu italac se upuuje na dodatne kriterijume date u BS 6089. Pri testiranju konstrukcije probnim optereenjem u skladu sa ovim standardom kontroliu se granino stanje nosivosti i/ili granino stanje upotrebljivosti. Pri tome uobiajeno je da se sa optereivanjem ide do graninog stanja upotrebljivosti, ali u pojedinim situacijama konstrukcija se moe opteretiti i optereenjima do nivoa graninog stanja nosivosti.

Ukupno probno optereenje Wprob kojim se ispituje konstrukcija ne smije biti manje od zbira projektnog stalnog optereenja Wstal i mjerodavnog projektnog povremenog optereenja Wpovr: Wprob Wstal + Wpovr Meutim, standard u napomenama preporuuje da se umjesto ovolikog nivoa probnog optereenja koristi probno optereenje koje predstavlja zbir stalnog optereenja i optereenja koje je za 25% vee od povremenog optereenja; ili optereenje koje je za 12,5% vee od zbira stalnog i povremenog projektnog optereenja (pri tome, poeljno je koristiti veu od ove dvije vrijednosti): Wprob > (Wstal + 1,25 Wpovr), ili Wprob > 1.125 (Wstal + Wpovr) I pored toga, u komentarima ovog standarda kroz literaturu iz ove oblasti, kae se da se u praksi osjea da su citirani uslovi u BS 8110 preblagi u smislu veliine probnog optereenja (posebno sa stanovita dugotrajnih, vremenskih deformacija) i navode se preporuke Britanskog udruenja graevinskih konstruktera (The Institution of Structural Engineers), koje preporuuje da probna optereenja budu za ak 25% vea od zbira stalnog i povremenog optereenja:

Wprob 1.25 (Wstal + Wpovr) Ponegdje u literaturi se ide tako daleko da se predlae da ubudue probna optereenje treba da idu do: Wprob 1.50 (Wstal + Wpovr)

I po ovom, kao i po naem standardu probna optereenja treba nanositi postepeno i u fazama. Meutim, za razliku od naih propisa, propisuje se da ukupno probno optereenje treba nanijeti najmanje dva puta, sa vremenskim razmakom od najmanje 1 sat izmeu nanoenja optereenja. U pojedinim situacijama probno optereenje treba nanijeti i po trei put, i tako ga ostaviti 24 asa. Sa otpoinjanjem mjerenja deformacija treba saekati najmanje 5 minuta nakon nanoenja optereenja, u cilju njihove stabilizacije. Kao i u naoj tehnikoj regulativi, osnovni pristup pri procjeni tehnike ispravnosti konstrukcije ili elemenata konstrukcije je postupak uporeivanja izmjerenih parametara ponaanja ispitivane konstrukcije sa prethodno uraenim proraunom iste konstrukcije. Pri tome se u proraunu mora poi od stvarnih karakteristika gotove

konstrukcije, a ne od projektnih veliina - znai koriste se stvarne vrijednosti kvaliteta ugraenog materijala, itd. Ovaj standard daje nekoliko kriterijuma tehnike ispravnosti. Po prvom, pri prvom nanoenju probnog optereenja najvei ugibi ugr i pukotine agr bi trebalo da budu priblino jednaki onima iz prethodno uraenog statikog prorauna ura tj. ara: uexp ura aexp ara to se tie ovog kriterijuma, znaajno je primijetiti da je smisao propisanog zahtjeva za kvalitetom sutinski drugaiji nego kod kriterijuma koji se pojavljuju u naim propisima. Ovdje kriterijum ispravnosti ide u pravcu zahtjeva da je konstrukcija izvedena upravo onako kako je bila i zamiljena (projektovana), tj. da je izvoenje bilo u skladu sa projektom, a ne, kako je dato u naim standardima, da su parametri ponaanja izvedene konstrukcije povoljniji nego kod projektovane (recimo kod kontrole ugiba kod nas se trai da je uexp ura). U tom smislu pomalo udno, ali nai propisi praktino zahtijevaju da je konstrukcija "bolje" izvedena, nego to je projektovana. Po drugom kriterijumu ispravnosti, kada smo konstrukciji pri prvom nanoenju probnog optereenja zadali "znaajne ugibe", tada se pri drugom ciklusu

probnog optereenja oekuje da procenat zaostalih ugiba uz,exp,2 u odnosu na najvee izmjerene ugibe iz tog ciklusa optereenja, ne bi trebalo da bude vei nego to je bio kod prvog ciklusa nanoenja probnog optereenja uz,exp,1:
u z,exp,2 (%) u max,exp,2 (%) u z,exp,1 (%) u max,exp,1 (%)

Pri tome, te zaostale deformacije uz ne bi trebale ni u prvom ni u drugom krugu optereenja da budu vee od 25% za armirani beton, niti vee od 15% - 25% najveih izmjerenih ugiba ugr kod prethodno napregnutih konstrukcija: armirani beton: uz,exp 0,25 umax,exp prethodno napregnuti beton: uz,exp 0,15 - 0,25 umax,exp Sami standard ne daje definiciju "znaajnog ugiba" konstrukcije, ali duh propisa je takav da se vjerovatno misli na znaajne ugibe u poreenju sa graninim ugibima propisanim na drugim mjestima u samom standardu. U izvornoj literaturi koja obrauje ovo podruje definicija "znaajnih ugiba" u se moe nai kao:
u 40 L2 d

gdje je L efektivni raspon konstrukcije (razmak nultih taaka), koji se daje u metrima, a d je ukupna visina (u stvari debljina) ispitivanog elementa konstrukcije, koja se daje u milimetrima. Treba primijetiti da kroz ovakvu definiciju, vitkiji nosai (manje d) dostiu nivo "znaajnih ugiba" tek pri znatno viim vrijednostima ugiba nego grede sa veim d, to je i logino. Takoe je interesantno je da su, na ovaj nain definisane vrijednosti "znaajnog ugiba", veoma niske. Ako, na primjer, ispitujemo kontinualnu gredu efektivnog raspona polja l = 0,8 L = 6m i debljine d = 600mm, tada se svaki izmjereni ugib, koji ima vrijednost veu od 2.4mm moe smatrati "znaajnim ugibom". 13.2. AMERIKI PROPISI ZA AB KONSTRUKCIJE - ACI 318/M (1992) BUILDING CODE REQUIREMENTS FOR REINFORCED CONCRETE Dio ovog pravilnika koji se bavi ispitivanjem konstrukcija probnim optereenjem gotovo u potpunosti je identian amerikom Pravilniku za odreivanje nosivosti betonskih konstrukcija - Strength Evaluation of Existing Concrete Buildings, tako da se daljnji tekst odnosi na oba.

Tako, ACI 318 preporuuje ispitivanje konstrukcija u manje - vie istim situacijama kao i BS 8110. to se tie same procedure ispitivanja, zanimljivo je da po ovom pravilniku AB konstrukcije ne treba izlagati probnom optereenju dok beton ne bude star najmanje 56 dana. Takoe, ako na ispitivanoj konstrukciji jo nije bilo nanijeto puno, projektom predvieno stalno optereenje, tu razliku izmeu postojeeg i projektom predvienog stalnog optereenja potrebno je na nju nanijeti najmanje 48 asova prije poetka samog ispitivanja. Po ovom propisu probno optereenje, ve u prvom krugu nanoenja, mora se na konstrukciji drati puna 24 asa, pa tek onda izvriti mjerenje parametara ponaanja. Veliina probnog optereenja Wprob propisom je data kao: Wprob = 0,85 (1,4 Wstal + 1,7 Wpovr) gdje Wstal predstavlja stalno, a Wpovr povremeno projektno optereenje, a 1.4 i 1.7 su odgovarajui (stvarni) parcijalni koeficijenti sigurnosti za optereenja, po amerikim propisima. Nakon raunskih proba moe se zakljuiti da su ovi kriterijumi za 15 - 20% stroi nego kriterijumi dati u BS 8110, a znaajno stroi od naih. Pri tome treba biti obazriv, jer oba ova dokumenta (za razliku od naeg Pravilnika za beton i armirani betom, PBAB 87) u postupcima dimenzionisanja AB

elemenata koriste istu teoriju graninih stanja, tj. propisuju parcijalne koeficijente sigurnosti i po materijalu i po zadatim optereenjima. Najvei izmjereni ugibi umax.exp od probnog optereenja po ovim propisima ne smiju biti vei od: l2 umax,exp u gran = 20.000 d gdje su l - efektivna duina nosaa i d - ukupna debljina, dati u inima (1 in = 25.4 mm). Ako je ovaj limit prekoraen neophodno je izvriti provjeru zaostalih ugiba. Pri prvom krugu optereivanja probnim optereenjem oekuje se da zaostali ugibi uz,exp,1 (koji se mjere najvie 24 sata nakon uklanjanja optereenja) u odnosu na najvee izmjereni ugib iz tog kruga optereenja umax.exp,1, ne bi trebalo da budu vei od 25% za armirani beton, niti vee od 20% kod prethodno napregnutih konstrukcija: armirani beton: uz,exp,1 0,25 umax,exp,1 prethodno napregnuti beton: uz,exp,1 0,20 umax,exp,1 Ako ovaj uslov nije ispunjen, armiranobetonske konstrukcije se mogu naknadno izloiti probnom optereenju posle 72 asa provedena u rastereenom stanju. Pri tome zaostali ugibi uz,exp,2 moraju biti: armirani beton: uz,exp,2 0,20 umax,exp,2

Kod prethodno napregnutih konstrukcija ne postoji ovaj dopunski kriterijum. 14. OSTALE NAPOMENE Pored prethodno navedene, najrelevantnije tehnike regulative iz ove oblasti, postoje i brojni drugi domai standardi i propisi koji se tiu ispitivanja konstrukcija. U tom smislu naveemo samo neke. Pravilnik o tehnikim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima ispitivanju konstrukcija posveuje cijelo poglavlje. U njemu se kae da se dinamike karakteristike konstrukcija visokogradnje objekata koji se grade u zonama seizmikog intenziteta VIII i IX stepena, kao to su objekti visokogradnje, objekti van kategorije i prototipovi industrijski proizvedenih objekata visokogradnje, obavezno kontroliu eksperimentalnim putem. Na isti nain se kontrolie ponaanje konstruktivnih elemenata objekata visokogradnje za koje se zahtijeva seizmiki proraun metodom dinamike analize, a koji se grade u zonama seizmikog intenziteta VIII i IX stepena. Ovo eksperimentalno odredivanje dinamikih karakteristika izvodi se na gotovoj konstrukciji, prinudnim vibracijama koje nee izazvati oteenja. Pouzdanost je sposobnost konstrukcije da ima odgovarajuu upotrebljivost uz predvidjenu sigurnost i pret-

postavljenu trajnost. Osnove projektovanja graevinskih konstrukcija - Osnovni principi za provjeru pouzdanosti konstrukcija - tehniki uslovi, su jo jedan iz reda dokumenata koji na sistematski nain razmatraju ispitivanje konstrukcija. Ovim standardom se utvruju osnovni principi za provjeravanje pouzdanosti konstrukcija za djelovanje poznatih optereenje. Po njemu, provjera pouzdanosti vri se u odnosu na rad konstrukcije u toku predvienog vremena njenog trajanja. Njime su predviene dvije vrste moguih ispitivanja konstrukcije modelska i prototipska. Pravilnik omoguava da konstrukcija bude proraunata na osnovu rezultata ovakvih ispitivanja. Pri tome se zahtijeva da se ispitivanje vri, po mogunosti, pod uslovima to priblinijim onima kojima e biti izloena stvarna konstrukcija i to kako u pogledu vrstoe, dimenzija, optereenja, tako i u pogledu uslova okoline na mjestu stvarnog objekta. Po Pravilniku o tehnikim normativima za temeljenje graevinskih objekata, temeljni ipovi se ispituju i dimenzioniu prema sprovedenom probnom optereenju u cilju odreivanja dozvoljenog optereenje tla za horizontalne sile i za statike momente koji optereuju glavu ipa. Treba svakako napomenuti da se u tu svrhu mogu koristiti i analitike metode, ali se ovi uticaji mogu odrediti ak i iskustveno. Probno optereenje ipa na pritisak ili na zatezanje izvodi se na taj nain to se reakcije tereta prenose na tlo na

udaljenosti na kojoj ne utiu bitno na tlo du ipa. Pri tome, mjerenja se vezuju za stalnu taku van podruja deformacija koje izaziva probno optereenje. Inkrementi nanijetog optereenja moraju trajati onoliko koliko je potrebno da se mogu jasno registrovati uticaji hidrodinamike konsolidacije i puzanja tla. Pravilnik o tehnikim merama i uslovima za montau elinih konstrukcija daje dozvoljena odstupanja od tanog poloaja za stubove, grede, kranske staze, tornjeve, cijevi, bunkere, mostove, dalekovode, jarbole itd. Iako se ova mjerenja, u principu, ne vre pod probnim optereenjima, kako se i ona najee obavljaju mjernim sredstvima koja se koriste kod ispitivanja konstrukcija, to su i pomenuta na ovom mjestu. I po Pravilniku o tehnikim normativima za beton i armirani beton uticaji u presjecima konstrukcija koje se projektuju mogu se odrediti i na osnovu rezultata eksperimentalne analize prototipova ili modela. Ova klauzula najee se primjenjivala na objekte velike komplikovanosti, gdje se uobiajenim metodama statikog prorauna teko dolazilo do uticaja. Treba naglasiti da se ispitivanje konstrukcija u smislu odreivanja uticaja u presjecima danas koristi znatno manje nego prije. To je prvenstveno zbog znatnog napretka u razvoju hardverskih i softverskih rjeenja koja omoguavaju sraunavanje statikih i dinamikih uticaja ak i u veoma komplikovanim konstrukcijama.

Odreivanje sadejstvujue irine ploe kod greda T presjeka je takoe jedno od moguih podruja primjene metoda ispitivanja konstrukcija. U tom smislu ovaj pravilnik kae da se korisna sadejstvujua irina pritisnute ploe kod greda T preseka (slika 7.), koja se uzima u proraun pri dimenzionisanju preseka, moe odrediti i metodama eksperimentalne analize. Po ovom pravilniku, polumontane sitnorebraste tavanice sa upljim telima (Fert, Monta i tome slino), takoe se proraunavaju ne uzimajui u obzir sadejstvo upljeg tela. Meutim, i kod njih je dozvoljeno da se, ako se izvre ispitivanja konstrukcije i eksperimentalno utvrdi nivo sadejstva upljih tijela u radu tavanice, jedan dio sile pritiska u presjeku (i to do veliine odreene u eksperimentalnoj analizi konstrukcije) moe predati upljim tijelima, uz odgovarajui koeficijent sigurnosti.

Slika 7. Presjek kroz sitnorebrastu tavanicu

ak i Pravilnik o tehnikim merama i uslovima za spregnute konstrukcije propisuje da se pri projektovanju i izvoenju spregnutih konstrukcija (ali samo izuzetno) moe odstupiti od pojedinih odredaba ovog pravilnika i to, ako je teorijski i eksperimentalno dokazano da se tim odstupanjem obezbjeuje stabilnost i sigurnost spregnutih konstrukcija i bezbjednost ljudi, saobraaja i okoline, u stepenu propisanim samim pravilnikom. Standard Projektovanje i izvoenje drvenih konstrukcija lamelirane lepljene konstrukcije propisuje da se kod ovakvih konstrukcija, pored ispitivanja smicajne vrstoe lijepljenog spoja (na malim laboratoriskim uzorcima) eventualno moraju izvriti i

ispitivanja konstrukcije probnim optereenjem. Ispitivanje probnim optereenjem potrebno je izvriti uvijek kada se radi o izuzetnim konstrukcijama, ili u sluaju bilo kakvih neispravnosti posebno onih u pogledu materijala, kvaliteta lijepljenja ili promjene vlanosti. Kada se vri serijska proizvodnja elemenata izuzetnih konstrukcija, vri se probno ispitivanje najmanje jednog od 12 proizvedenih nosaa. Po standardu Vertikalni cilindrini nadzemni rezervoari zavareni, s ravnim dnom i nepominim ili plivajuim krovom propisuje se da je, pored obavezne radiografske kontrole zavarenih spojeva i kontrole mjera izvedenog objekta (koje obuhvataju kontrolu dna, krova i plata rezervoara), nepohodno sprovesti i kontrolu nepropustljivosti dna rezervoara, spoja dna i plata, plata, krova i ojaanja na otvorima rezervoara.

LITERATURA [1] uranovi Neboja, UVOD U ISPITIVANJE KONSTRUKCIJA SA PRIMJERIMA, Graevinski fakultet, Podgorica, 2009; [2] uranovi Neboja, EKSPERIMENTALNA ANALIZA KONSTRUKCIJA MJERNIM TRAKAMA, Graevinski fakultet, Podgorica, 2008; [3] ISPITIVANJE KONSTRUKCIJA VISOKOGRADNJE PROBNIM OPTEREENJEM I ISPITIVANJE DO LOMA, JUS U.M1.047, Slubeni list SFRJ 4/1987; [4] NACRT PRAVILNIKA O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA PROJEKTOVANJE I PRORAUN INENJERISKIH OBJEKATA U SEIZMIKIM PODRUJIMA, iz 1986 godine [5] ISPITIVANJE MOSTOVA PROBNIM OPTEREENJIMA, JUS U.M1.046, Slubeni list SFRJ 60/1984; [6] PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA OPTEREENJE MOSTOVA, Slubeni list SFRJ 1/1991; [7] PRAVILNIK BR. 315 O ODRAVANJU DONJEG STROJA PRUGA JUGOSLOVENSKIH ELEZNICA, Jugoslovenske eleznice, br. 1981/69, 1970. god.;

[8] PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA SEIZMIKO OSMATRANJE VISOKIH BRANA, Slubeni list SFRJ 6/1988; [9] PRAVILNIK O TEHNIKIM PROPISIMA ZA PREGLED I ISPITIVANJE NOSEIH ELINIH KONSTRUKCIJA, Slubeni list SFRJ 6/1965; [10] PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA BETON I ARMIRANI BETON, Slubeni list SFRJ 11/1987; [11] PRAVILNIK O TEHNIKIM MJERAMA I USLOVIMA ZA PREDNAPREGNUTI BETON, Slubeni list SFRJ 51/1971; [12] PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA BETON SPRAVLJEN SA PRIRODNOM I VETAKOM LAKOAGREGATNOM ISPUNOM, Slubeni list SFRJ 15/1990; [13] PRAVILNIK ZA IZGRADNJU OBJEKATA VISOKOGRADNJE U SEIZMIKIM PODRUJIMA, Slubeni list SFRJ br. 52/1990; [14] PREFABRIKOVANI BETONSKI ELEMENTI TEHNIKI USLOVI ZA IZRADU I UGRADNJU, JUS U.E3.050, Slubeni list SFRJ 18/1981; [15] PREFABRIKOVANE GREDICE OD GLINENIH ELEMENATA ZA IZRADU MEUSPRATNIH ODNOSNO TAVANINIH KONSTRUKCIJA, JUS U.N8.030, 1997;

[16] TEHNIKA PREPORUKA BR 10A - OPTI TEHNIKI USLOVI ZA PROJEKTOVANJE, PROIZVODNJU I KORIENJE BETONSKIH STUBOVA ZA NADZEMNE ELEKTROENERGETSKE VODOVE 0.4kV, 10kV, 20kV i 35 kV, Elektroprivreda Srbije, maj 1997; [17] ELIJASTI BETON - ARMIRANE KROVNE I MEUSPRATNE PLOE OD AUTOKLAVIRANOG GASBETONA I PENOBETONA, JUS U.N1.302, Slubeni list SFRJ 10/1987; [18] ELIJASTI BETON - ARMIRANE ZIDNE PLOE OD GASBETONA I PENOBETONA, JUS U.N1.304, Slubeni list SFRJ 10/1987; [19] PRAVILNIK O SADRINI I NAINU OSMATRANJA TLA I OBJEKATA U TOKU GRAENJA I UPOTREBE, Slubeni list RCG 54/2001; [20] OSNOVE PROJEKTOVANJA GRAEVINSKIH KONSTRUKCIJA - OSNOVNI PRINCIPI ZA PROVJERU POUZDANOSTI KONSTRUKCIJA TEHNIKI USLOVI, JUS U.C7.010, Slubeni list SFRJ 54/87; [21] PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA TEMELJENJE GRAEVINSKIH OBJEKATA, Slubeni list SFRJ 15/1990; [22] PRAVILNIK O TEHNIKIM MERAMA I USLOVIMA ZA MONTAU ELINIH KONSTRUKCIJA, Slubeni list SFRJ 29/1970;

[23] SKLADITENJE NAFTE I NAFTNIH DERIVATA - VERTIKALNI CILINDRINI NADZEMNI REZERVOARI, ZAVARENI SA RAVNIM DNOM I NEPOMINIM ILI PLIVAJUIM KROVOM, JUS M.Z3.054, Slubeni list SFRJ 27/1981; [24] PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA IZGRADNJU OBJEKATA VISOKOGRADNJE U SEIZMIKIM PODRUJIMA, Slubeni list SFRJ 52/1990; [25] PRAVILNIK O TEHNIKIM MERAMA I USLOVIMA ZA SPREGNUTE KONSTRUKCIJE, Slubeni list SFRJ 35/1970; [26] PROJEKTOVANJE I IZVOENJE DRVENIH KONSTRUKCIJA - LAMELIRANE LEPLJENE KONSTRUKCIJE, JUS U.C9.300, Slubeni list SFRJ 48/1984; [27] Britanski standardi za AB konstrukcije - BRITISH STANDARDS BS 8110, 1985; [28] Ameriki propisi za AB konstrukcije - ACI 318/M (BUILDING CODE REQUIREMENTS FOR REINFORCED CONCRETE, 1992; [29] Ameriki Pravilnik za odreivanje nosivosti betonskih konstrukcija - STRENGTH EVALUATION OF EXISTING CONCRETE BUILDINGS, ACI 437R-67, 1982; [30] J. H. Bungey, THE TESTING OF CONCRETE IN STRUCTURES, Blackie and Son Ltd, 1989.

[31] Njemaki propisi za geotehnika sidra, KURRZZEITANKER UND DAUERANKER: BEMESSUNG, AUSFUHRUNG UND PRUFUNG, DIN 4125, 1992. [32] Evrokodovi za optereenja na konstrukcijama, EUROCODE 1: BASIS OF DESIGN AND ACTIONS ON STRUCTURES, 1994. [33] Grupa autora, BETON I ARMIRANI BETON PREMA PBAB 87, knjiga 2 - prilozi, Graevinska knjiga, Beograd, 1991;