Anda di halaman 1dari 4

FAIK KONICA Si i shikoj un t rinjt

Pr her t par kjo esse e Konics u botua frngjisht dhe u botua n form broshure m 1898 n Bruksel, me pseudonimin Trhank Spirobeg. Botimi i broshurs Mbi edukimin n fund t shekullit XIX plotsonte nj zbrazti n fushn e edukimit t brezit t ri n shoqrin perndimore, gj q i jep figurs s rilindsit t shquar shqiptar Faik Konica edhe nj prmas evropiane...

Esse-ja q po botojm duket se ka kaluar pa u vrejtur nga publiku dhe sht botuar pr her t par nga revista "Lente Sociologjike", q sht BOTIM I DEPARTAMENTIT T SOCIOLOGJIS (UNIVERSITETI I TIRANS), VLLIMI II, NR.1, TIRAN 2012...Materiali u zbulua nga studiuesi Fotaq Andrea, i cili bri edhe prkthimin.

ESSE PER EDUKIMIN


(SHNIME E FRAGMENTE)
NGA FAIK KONICA*

Hyrje Hyrje konsideruar prej kohsh si nj trsi rreg ullash arbitrare dhe rutinore, edukimi sh t sot nj shkenc. sht shkenc pr nga vet metoda q v n prdorim dhe q synon t vzhgoj, t eksperimentoj, t zbuloj faktet e veanta, si dhe t formuloj parimet e prgjithshme. Dhe kjo shkenc ka pr objekt zbulimin e ligjeve sipas t cilave mendimi njerzor krijon prshtypjet e para, fiton njohurit e para, koncepton mendimet e para, zhvillohet, rritet dhe bhet i njohur. Por, e lindur dje, shkenca e edukimit sht, t themi, n foshnjrin e vet: ende nuk sht vzhguar sa duhet, dhe pak sht konkluduar. Megjithat, sht arritur n nj parim themelor: duke qen se sht vrtetuar tashm ndrlidhja e fakteve t quajtura psikike dhe e fakteve t quajtura fizike dihet pr shembull se humbja e kujtess ka t bj m nj lezion n lakadredhn e tret frontale t majt - del se shkenca e edukimit nnkupton domosdoshmrisht fiziologjin dhe higjienn, ashtu sikurse astronomia nnkupton gjeometrin. Mbi bazn e ktij parimi themelor arrihet n prfundime t shumta t bashklidhura, dhe do dshiroja t nxirrja n pah sidomos njrin prej tyre, me rndsi t jashtzakont: sht absurde ndarja: "edukim fizik, intelektual, moral"; nuk ka vese nj edukim dhe ai sht i pandashm; t kultivosh mendjen dhe t mos merresh aspak me fuqin trupore, ja nj kontradikt e pafalshme dhe nj pun e padobishme. N kt mnyr, nga vzhgimi n vzhgim, nga prfundimi n prfundim do t lartohet shkenca e edukimit, shkenca e s ardhmes, e para nga t gjitha, duke qen se sht motori i krejt t tjerave. Do dshiroja t ndihmoja ktu me tr prpjekjet e dobta t mendjes sime. Nga nj vepr q po e ndrtoj ngadal, fal vzhgimit, eksperimentimit dhe meditimit, dhe q shpresoj ta mbaroj brenda dhjet vjetsh - po botoj sot disa fragmente t shkurtra. Fillimisht, kisha mendimin ta shoqroja do shnim me nj koment, ku t shpjegoja se nga cilat fakte t vzhguara arrija n mendime t tilla; mirpo, gjykova se rndsi kan vetm parimet dhe se zanafilla e tyre nuk ka interes vese pr autorin. Shpresoj q ky librth t njoh nga ana e mendimtarve shpirtgjersin dhe prkrahjen e tyre. Nga Trhank Spirobe obeg* Nga Trhank Spirobeg*

t ftohti dhe verbim drite q me siguri duhet t jet pr foshnjn nj shkak vuajtjesh t forta dhe ndoshta me pasoja t hidhura q ende nuk jan vzhguar nga afr. Do duhej pra, n astin e lindjes, t krijohej n dhom nj mjedis i ngroht dhe nj gjysm drit e mugt. Gruaja q mban nj foshnje n barkun e vet duhet t jetoj n nj mjedis hijeshie e poezie. Or t tra duhet t'i kaloj mes luleve, peizazheve gjith bukuri ose npr muze t artit. Ndjenjat q do i lindin nga shfaqje t tilla para syve do t ndikojn n bukurin morale dhe fizike t foshnjs s vet. E kush nuk e ka vn re bukurin, shpesh t jashtzakonshme, t sovraneve dhe princeshave mbretrore? sht rrjedhoj e ndikimit t mjedisit joshs e gjith arom ku jetojn, prej shekujsh, nna dhe vajza princeshash. sht pr t ardhur keq tek sheh se nj vzhgim shkencor bhet i padobishm, kur n t vrtet, do duhet t kthehej n qllim praktik. Prpiquni sa t doni t tregoni dobin e prputhshmris s lindjes s fmijve me stinn e temperaturave t ngrohta, ata prapseprap do vazhdojn t lindin n do koh dhe askush Faik Konica, 1913 s'do ta prfill dobin e mendimit tuaj. Fmijt q lindin n nj periudh t ndryshme nga qershori ose korriku, duhet t rriten lakuriq n nj dhom-serr ngrohur n minimumin e temperaturs s nevojshme vetm kur t nxirren n kopsht ose n shtitje, duhen mbshtjell me cohra jo ngjitur pas trupit. Fmija qan dhe brtet pr dy arsye: her ngaq ka gjum a vuan, dhe vihet re kollaj duke prdorur kt ose at ila q i prshtatet, her ngaq nuk bn gj tjetr - fal nj instinkti t mrekullueshm - vese ushtron zrin e tij. Dhe n kt rast t fundit duhet ln t vazhdoj n pun t vet. Fmija lihet t luaj prtok, mbi qilim ose mes barit; luhet me t, ndonjher merret n krah, por duhet br kujdes t mos e "msosh" t ec. Kam vrejtur shpesh, n t vrtet, se duke dashur gjoja t'i msosh t ecin, mbahen m kmb fmij, kmbt e t cilve jan ende tepr t dobta pr t mbajtur peshn e trupit. Shkoni n nj plazh dhe vreni me kujdes njerzit q bjn banj: do shihni se shumica i kan kmbt t harkuara leht, dhe ky deformim, pak i kapshm nga syri, dmton ecjen drejt dhe t harmonishme. Kur fmija sht n gjendje t ec, ai shpreh padurimin e tij pr ta provuar, nprmjet krcimeve dhe lodrimeve. Prgjithsisht kjo ndodh rreth moshs 18 muajshe. Fmija mbahet n krah me mas, me qllim q mos t'i lihet kurrsesi pr m von knaqsia dhe zakoni i pekuleve. Por sidomos, duhet br mjaft kujdes pr t mos e mbajtur prher nga njra an, duke i paralizuar nj nga dy kraht, si ndodh n prgjithsi. Ky zakon i dmshm sht arsyeja q ne jemi pothuaj t gjith qenie t paplotsuara, duke qen se krejt shkathtsia dhe krejt aftsia jon prdoruese qndrojn n nj dor t vetme. E megjithat, sht absurde t nxjerrsh prjet jasht prdorimi nj dor t shndetshme; - dhe askush nuk do t na kundrshtoj po t themi se, sikur kraht e lira - q t dyja n lvizjet e tyre dhe t ushtruara q n mosh t njom - t ishin t barabarta n forc, shkrimtari, artisti, artizani sidomos, dhe

Botimi

iria e martess kufizohet nga disa kush te prcaktuar me ligj. Kto kushte, t vendosura sot thjesht me marrveshje, do t jen - pr sa i prket martess n t ardhmen - t nj karakteri shkencor: individ t smur ose ata me shndet t dobt, do duhet t presin t shrohen ose t marrin veten, me qllim q t martohen. Individ t dnuar me smundje t pashrueshme, t fardo natyre qofshin, nuk ka si ta shohin veten t zhveshur nga nj epsh q ndez instinkti, por thjesht do e shohin veten n pamundsi riprodhimi. Do shkoja edhe m tej duke thn: s'ka pse mos mendohet se nj dit, - fal njohurive shkencore prhapur gjithnj e m shum n shkall t gjer dhe fal ndjenjs estetike gjithnj e m t zhvilluar - individt do ndiejn njfar krupe ndaj trupave t dobt dhe se dashuria e tyre do priret vetm drejt qenieve t fuqishme e t plotsuara, prej nga do mund t dalin fmij t fort. Ather do kuptohet prkufizimi i thell i Bossuet: "Bukuria nuk sht gj tjetr vese

Botimi n frngjisht shklqimi i shndetit". Nj tjetr mendim do ndihmoj n krijimin e bukuris, pr sa i prket martess n t ardhmen. Fmijt nuk do t jen m rezultat disi i padshiruar i nj shkujdesjeje ose i nj rastsie t astit: ata do lindin fal nj mendimi t peshuar. Duke ndenjur vullnetarisht sterile gjat dhjet muajve t vitit, gruaja do mbetet shtatzn vetm gjat muajit shtator ose tetor. N kt mnyr, fmija do lind n qershor ose korrik dhe, ve temperaturs s lart, mund t ndodhin edhe shprgnjje absurde e mizore q dmtojn organizmin dhe deformojn mishrat. N t kundrt, lakuriqsia e tij e plot do t vishet me ajrin e vakt dhe t shndetshm, trupi i tij i

Pr her t par u botua n gjuhn shqipe nprmjet numrit t revists "Lente Sociologjike" eseja e Faik Konics "Mbi edukimin", shkruar prej tij n frngjisht dhe botuar n form broshure m 1898 n Bruksel, me pseudonimin Trhank Spirobeg. Prkthimi nga origjinali frngjisht u realizua prej z.Fotaq Andrea, prkthyes me prvoj t pasur. Botimi i broshurs "Mbi edukimin" n fund t shekullit XIX plotsonte nj zbrazti n fushn e edukimit t brezit t ri n shoqrin perndimore, gj q i jep figurs s rilindsit t shquar shqiptar Faik Konica edhe nj prmas europiane. Me kt ese ai shfaqet si pararends i rryms pedagogjike europiane "Edukimi i ri", i konkretizuar n shkolln alternative t Summerhill-it, e cila u prhap n mjaft vende europiane gjat fillimit dhe mesit t shekullit XX. Konica predikon n esen e tij parimin e edukimit t lir e t shndosh t fmijs, respektimin e identitetit t tij, shkputjen nga pedagogjia shtrnguese "klasike", emancipimin e trupit pedagogjik, si dhe parimin e edukimit laik. Vepra "Mbi edukimin" e Faik Konics, jo vetm shfaqet kshtu mjaft origjinale, por tingllon edhe mjaft aktuale, sidomos n drejtim t tejkalimit t metodave autoritariste n edukimin shkollor.
brisht do t vij e do t shndoshet n mnyr t natyrshme dhe gjymtyrt e lirshme do njohin elementt e para t bukuris s ardhshme. Kalimi i menjhershm nga trupi i nns n temperaturn e jashtme prbn nj goditje

NGA BEN ANDONI a qen kaq i hidhur n jet sa t tron dit vrtet me kto prsiatje pr edukimin. N kt esse q po e botojm (pretendohet se sht produkt autentik i faik Konics prej studiuesit e prkthyesit Fotaq Andrea), m sakt n kt prgatitje pr nj libr, Konica fillimisht bn nj apologji pr edukimin q e shikon si shkenc pr vet metodn dhe elementt e tjer q prdor dhe q sipas tij jan thelbsore pr t ardhmen e njerzimit. Po e lem me mendimin e vet: "Dhe kjo shkenc, cilson ai,- ka pr objekt zbulimin e ligjeve sipas t cilave mendimi njerzor krijon prshtypjet e para, fiton njohurit e para, koncepton mendimet e para, zhvillohet, rritet dhe bhet i njohur. Por, e lindur dje, shkenca e edukimit sht, t themi, n foshnjrin e vet: ende nuk sht vzhguar sa duhet, dhe pak sht konkluduar. Megjithat, sht arritur n nj parim themelor: duke qen se sht vrtetuar tashm ndrlidhja e fakteve t quajtura psikike dhe e fakteve t quajtura fizike - dihet pr shembull se humbja e kujtess ka t bj m nj lezion n lakadredhn e tret frontale t majt - del se shkenca e edukimit nnkupton domosdoshmrisht fiziologjin dhe higjienn, ashtu sikurse astronomia nnkupton gjeometrin. Mbi bazn e ktij

Konica, edukues
parimi themelor arrihet n prfundime t shumta t bashklidhura, dhe do dshiroja t nxirrja n pah sidomos njrin prej tyre, me rndsi t jashtzakont: sht absurde ndarja: "edukim fizik, intelektual, moral"; nuk ka vese nj edukim dhe ai sht i pandashm; t kultivosh mendjen dhe t mos merresh aspak me fuqin trupore, ja nj kontradikt e pafalshme dhe nj pun e padobishme. N kt mnyr, nga vzhgimi n vzhgim, nga prfundimi n prfundim do t lartohet shkenca e edukimit, shkenca e s ardhmes, e para nga t gjitha, duke qen se sht motori i krejt t tjerave. Do dshiroja t ndihmoja ktu me tr prpjekjet e dobta t mendjes sime". Nuk po mer remi shum me domethnien konceptuale t edukimit, por me idet e tij sociale, t cilat jan shum largpamse e q fillojn prej nga lindja e fmijs, marrja me t, ushqimi, mnyra sesi prgatitet njeriu pr jetn, mbajtja e nns etj. E veant sht se n momentet kur e shkruan, Shqipria e tij sht nj nga vendet m t prapambetura t Evrops dhe kto kujdesi t parashtruara, nuk bjn gj

tjetr vese t detyrojn t vsh buzn n gaz dhe t thuash sa i ngeshm ka qen. Ashtu si nga ana tjetr, t bn t besosh se fushat e interesit t ktij njeriu, nuk qaseshin asfare me shqiptart. Kjo sht kaq e vrtet sa t mbetet vetm ta lexosh fragmentet e eses dhe do kuptosh paradokset e mdha, q nuk shkojn asesi me edukimin tradicional t shqiptarve. Gjithsesi, t'i kupton m s miri erudicionin dhe shpirtin e tij prej polemisti dhe m shum akoma se pse ishte aq i vrazhd me veset e shqiptarve. Aq mir sa i artikulon kupton se i ka t ngulitura n kok kto nocione, ndaj ai s'mund t ishte vese i ashpr me shqiptart e tij, q sipas Faik Konics e shtynin m s koti dhe merreshin me fjal dhe pun boshe. Prfshirja e tij n punt sociologjike, mbase mund t jet dhe nj drejtim i ri pr njerzit e sotm t sociologjis shqiptare q t ken kujdes n parashtrimin e njerzve, q kan hedhur bazat e ksaj disipline shkencore sociale. Nuk duam t bjm punn e Mefistofelit, por nj vlersim i shkon edhe Fotaq Andreas, nj studiuesi t pasionuar pas veprs s tij dhe argumenteve q ka sjell pr autencitetin e veprs, q sht srish nj tem disi e debatueshme nga studiuesit shqiptar, por q kur botohet nga revista "Lente Sociologjike", duhet thn se e ka nj garanci vrtetsie.

krejt njerzit do kishin pasur dobi t madhe. Fmija nuk duhet t haj kurr bonbone dhe sheqerka t forta. Mendoj - edhe pse mendimi im i formuluar n kt mnyr do duket paradoksal - se sheqerkat dmtojn zhvillimin e mendjes. Le t kujtojm faktin e raportit t dhmbve me tretjen dhe le t vzhgojm te fmijt dhe adoleshentt rrnimin e sjell prej papastrtive t sheqerosura n gojn e tyre. M se nj her m ka rn n sy se nxns q kan dhmbt n trsi t deformuar, shoqruar nga nj tretje q nuk sht e mir, dhe kjo nga ana e saj pasuar nga dhimbje koke dhe nj rndes e mendjes, nxns, nofullat e t cilve jan mbushur me vrima dhe kalbsira, ndjekin me nj vmendje m pak t prqendruar studimet e tyre, madje dhe idet q shprehin i kan m pak t qarta se t tjert. Vese nuk pretendoj se sheqerkat jan t vetmet shkaktare t prishjes s dhmbve dhe se pakujdesia nuk luan rol pr shum vet n kt mes. sht e domosdoshme t braktisen traditat e prtacis dhe t papastrtis, si dhe t'u msohet fmijve q n mosh t njom t'i trajtojn prkujdesjen e imt t gojs e t flokve, banjat me uj t ftoht n mnyr t prditshme, sportet n natyr dhe zbatimin e rezultateve t prgjithshme t shkencs higjienike si nj domosdoshmri e dors s par, po aq sa puna, ushqimi e gjumi. Nj nga absurditetet e edukimit modern m duket se sht rndsia e tepruar q i jepet gjimnastiks. E kuptoj krejt dobin e notit, t kanotazhit dhe t ekskursioneve m kmb; por jam kundr atyre ushtrimeve t programuara n shkolla q kan t bjn me ngjitjen n litar, si majmun, me prdredhimet n paralele dhe akrobaci t tjera. Kto jan lodra panairesh dhe nuk kan t bjn me shndetin; madje do shkoja m tej: jan t dmshme. Lvizjet e panatyrshme, kur disa t shkret detyrohen t prkulin trupat, cenojn harmonin e organizmit dhe qllon shpesh t shihen njerz t zellshm, t dhn pas gjimnastiks, t preken nga smundje t zemrs ose t tjera smundje. Pr m tepr, sht vr re tashm se n shkolla, nxnsit m t shkatht n gjimnastik jan po ashtu pa ndonj nivel inteligjence. Dhe nuk sht e vshtir pr t prcaktuar shkakun: gjimnastika sht nj akrobaci q nuk i sjell kurrfar dobie trupit: ajo przien gjakun, nuk e pastron nse sht i molepsur, nuk e shton nse sht i pamjaftueshm. Duke qen se ka lidhje midis ushtrimit n litar dhe trupit njerzor, askush nuk e mohon m sot nevojn pr ushtrime fizike, vese ktu duhet br dallimi midis ushtrimeve dhe prdredhimeve. Mirpo gjimnastika nuk sht tjetr vese nj vazhdimsi prdredhimesh dhe do ishte qesharake pr t'i detyruar fmijt n kt drejtim. Nxnsi yn, n t vrtet nuk ka nevoj vese pr ushtrime pa sforcime t forta, kur tr trupi vihet n veprim, si noti, q m duket lloji i ushtrimeve t natyrshme t afta pr t zhvilluar format harmonishm.

Dorshkrimet
Mosha se kur fmija duhet t msoj t lexoj ndryshon sipas zhvillimit t tyre fizik, pjekuris s parakohshme dhe vendit t lindjes. N vendet jugore, arsimi i shkruar duhet t nis prgjithsisht rreth moshs 13 vjee dhe n Veri vetm rreth moshs 15 vjee.
t pyesim voglusht q shkojn pa dshir n shkoll, le t'i pyesim me mblsin e dhembshurin e duhur dhe do t marrim nj prgjigje me zemr t hapur pr torturn q psojn ato mendje t njoma. T'u msojm t lexojn e shkruajn! Po a e kan shkuar vall ndonjher npr mend ata fmij t shkret jo m dobin, do thosha, po t paktn vet qllimin e nj pune t till? Ata nuk shohin n t vese nj dnim pr t vizatuar do dit figura t bezdisshme dhe pr t prsritur fjali t zhveshura nga kuptimi. E lodhin veprimtarin e tyre cerebrale nprmjet prpjekjesh t kota dhe kur arrijn n moshn e studimeve t thelluara, mendsia e tyre e dobsuar sht e pafuqishme pr meditim e thellim kuptimi. N Belgjik, n vet nderin e ktij vendi t vogl plot qartsi, sht kuptuar gabimi kriminal i t msuarit t parakohshm. T quajtura kopshte fmijsh, ekzistojn n krejt Belgjikn shkolla fillore ku arsimi - trsisht gojor - przihet me lojrat. Fmijt shkojn n to gjer n moshn gjashtvjeare. Pak, gati kurrgj, por prap sht nj fillim q meriton t duartrokitet. Nxnsi im do jet i till q t marr nj arsim gojor, t larmishm, t qart dhe zbavits gjer n moshn tet vjee. Ve ather, do t filloj t lexoj para tij prralla, her prekse, her t gzueshme dhe m von, skica historie e filozofie t lehta dhe trheqse. Mendja e tij do t kuptoj n mnyrn m mbrthyese fuqin e fjals dhe konkretisht se si ato njolla boje t rreshtuara metodikisht n letr jan motori i mendimit njerzor. Sigurisht, do m thot herher: "Do t dshiroja q kto gjra t bukura t'i ndieja drejtprdrejt, pa ndihmn e zrit tuaj". Por edhe m tej do t'ia nxis dshirn pr t msuar: "Prisni, deri sa t keni nj mendim m t formuar, deri sa t zotroni m shum njohuri, me qllim q t kuptoni m qart at ka do lexoni." Mosha se kur fmija duhet t msoj t lexoj ndryshon sipas zhvillimit t tyre fizik, pjekuris s parakohshme dhe vendit t lindjes. N vendet jugore, arsimi i shkruar duhet t nis prgjithsisht rreth moshs 13 vjee dhe n Veri vetm rreth moshs 15 vjee. I prgatitur n kt mnyr, nxnsi im do t msoj leximin dhe shkrimin brenda nj muaji, dhe n gjasht muaj gramatikn. Duke qen se shkrimi e leximi, si t pakuptueshme e t padobishme m hert, nuk do t

Faik Konica Nj nga detyrat m t vshtira t edukimit ka t bj me at q un do ta quaja pa frik kundrtrashgimia. Ashtu sikurse ka kundrhelme, ka n t vrtet edhe nj trajtim psikik pr t zbutur ose zhdukur - sipas shkalls s qndress q shfaqin - t metat, pasionet ose veset e trashguara. Po shpjegoj nprmjet nj shembulli - dhe pr t qen m binds, nprmjet nj shembulli vetjak - mnyrn se si e kuptoj un kt deg t edukimit. Duke qen me nj nervozizm t skajshm, q m bn t tronditem dhe t vuaj mjaft pr shkakun m t vogl, pr deri sa e kam nj djal - dhe q sht me nn po ashtu nervoze, - bota e jashtme nuk do t jet pr kt fmij vese nj subjekt trishtimi, zemrimi dhe dhimbjeje. Do m duhet pra, t tregoj kujdesin m t madh pr t mos e vn n prani t papriturash t pakndshme. Do duhet q kurrfar prplasje t mos shkaktoj nervozizmin e tij t mundshm. Nuk mund t'ia plotsoj t gjitha dshirat, sepse do ta bja nj qenie tekanjoze dhe autoritare, por nga ana tjetr, nuk mund ta kundrshtoj gjer n fund, sepse do t bhet zemrak. Do t krkoj me nj fjal t parashikoj krejt nevojat q ka, pr t'u dal prpara. Do t krijoj m n fund rreth tij nj mjedis t qet e t qeshur. Po ashtu, kur nj fmij sht tepr i ngadalt, tepr apatik dhe kur kjo munges gjallrie dmton zhvillimin e lir t intelektit t tij, duhen krijuar me zotsi gjendje troshitse, jo shum t forta, duke e vn mes nj mjedisi me veprimtari t gjall ose duke i treguar ndodhi emocionuese. Kshtu, t ndrgjegjshm pr t metat e tyre dhe t pasioneve t kqija, prindrit do t drejtojn edukimin e fmijve, nisur nga ideja e baraspeshimit dhe e kundrpeshimit. Pr zhvillimin e harmonishm t mendimit t tij, sht e nevojshme n prgjithsi q fmija t jetoj n nj atmosfer prmbajtjeje dhe mirsie. Prpara tij ose prreth tij, kurrfar znke, shprthimi, rrmbimi, shfaqje t fort dhimbjeje ose shfaqeje t zhurmshme gzimi, kurrfar fjale urrejtjeje ose shpifjeje, as edhe servilizmi. Duhet q mendja e fmijs t jet sa m shum e lir pr t'u ln vend prshtypjeve, me qllim q n t t nguliten vetm idet fal meditimit. Fmijs i msohet t lexoj e shkruaj rreth moshs pes vjee. Por, a nuk jan leximi dhe shkrimi mjeti pr t prftuar e shprehur idet? Ather, a nuk sht me t vrtet absurde q t'i msohet nj fmije t shkruaj kur nuk ka ende asnj ide pr t shprehur dhe t lexoj kur nuk e ndien nevojn, ndrkoh q truri i tij sht i paaft pr t prftuar ide? Le t sjellim pak ndr mend vuajtjet q kemi psuar gjat viteve t para t shkolls ose, nse nuk na kujtohen, le

Fmijt
Fmija qan dhe brtet pr dy arsye: her ngaq ka gjum a vuan, dhe vihet re kollaj duke prdorur kt ose at ila q i prshtatet, her ngaq nuk bn gj tjetr - fal nj instinkti t mrekullueshm - vese ushtron zrin e tij. Dhe n kt rast t fundit duhet ln t vazhdoj n pun t vet.

ESSE PER EDUKIMIN


(SHNIME E FRAGMENTE)
Shkencat klasifikohen sipas natyrs ose objektit t tyre. Do t ishte me interes t klasifikoheshin shkencat edhe sipas shkalls s lehtsis pr t'i studiuar. N radh t par do t vinte logjika dhe matematikat. Ligjet e mendimi dhe t numrave jan, n t vrtet, t pandashme nga mendimi njerzor. Prderisa ka vetdijen e t qenit, fmija di t bj dallimin e s shums nga e pakta dhe t zbatoj parimet kontradiktore dhe identifikuese. Duhet pra, nxitur me an pyetjesh, pr t arsyetuar veprimet e tij, pr t gjetur shkakun dhe pr ta formuluar. Mos prisni t jet pesmbdhjet vje pr t'i msuar gjeometrin: kur ta thrrisni pr her t par dhe do vij drejt jush, do ta pyesni prse nuk erdhi n form zigzage dhe do t'i shpjegoni vetin e vijs s drejt: do t jet kshtu msimi i tij i par i gjeometris. Duhet shmangur me kujdesin m t madh pr t folur prpara fmijs pr Perndin ose kundr saj. N sht pr t ardhur keq tek shihen prindr t mbrujn trurin e nj fmije sipas ndrrimeve vulgare t tyre fetare, sht po ashtu qesharake t shihen t tjer t shajn pandrprer nj qenie, pr ekzistencn e s cils thon se nuk e besojn. Mendimi i lir nuk i nnshtroe panjohura, nga veprimi te shkaku sht sot e vetmja metod q zbatohet n shkenca. Ngaq sht e vetmja metod rreptsisht racionale. Dikur, pr shembull, psikologjia - duke qen se parashtrohej hipoteza e shpirtit - kishte t bnte me nxjerrjen nga kjo hipotez t pasojave prejardhur nga pasojat. Sot, shkenca e psikologjis, nprmjet analizs, vzhgon faktet, krkon fakte t tjera q kan prcaktuar faktet e dhna, shkon nga shkaku n shkak t shkakut, dhe prpiqet t montoj krejt mekanizmin e jets njerzore. sht pr t ardhur keq q metoda analitike nuk zbatohet n msimin e historis, e cila, edhe ajo nga ana e saj, sht nj shkenc. Do t ndieja veten mir duke shpjeguar pr shembull mnyrn si e kuptoj un kt msimdhnie. M duhet t'i paraqes nxnsit tim historin e qytetrimit, domethn gjendjen mendore e shoqrore t njerzimit prmes shekujve. Nse do t filloj t'i flas atij pr qytetrimin n periudhn m t hershme t historis, pr t zbritur, nprmjet nj cikli leksionesh, nga lashtsia drejt shekullit ton, do t ishte nj pun e padobishme. Le t mendojm n t vrtet, se far sforcimi i madh na duhet pr t rikrijuar n t sulltani Mahmudit, i cili, prpara regjimit federativ t provincave autonome q ekzistonin n at koh n Turqi, paraplqeu sistemin centralizues, i cili synon t fiksoj vetm nj pik si qendr t shum rrathve ekscentrik dhe t kaloj zdrukthin e s njjtit organizim prmbi racat, me prirje t tilla q nuk prputhen aspak; por vet politika e sulltan Mahmudit, a nuk ishte e prcaktuar nga arsye m t thella? Do t prshkruaja ather fuqin e feudalizmit gjat sundimeve t mparshme; do t krkoja shkaqet e rnies s Perandoris Osmane dhe, n kt mnyr, do zbrtheja krejt historin e Turqis. T shpjegosh nj periudh t panjohur nprmjet nj periudhe t njohur, ta nissh nga historia bashkkohore pr t prfunduar me historin e lashtsis m t hershme, ja cila do jet msimdhnia racionale e historis. Kurse sot, historia msohet s prapthi. Msimdhnia e gjuhve t gjalla sht e nj dobie praktike t pamohueshme. N kt epok t turbullt, kur struggle of live* cenon deri edhe format e lufts, zotrimi i shum gjuhve sht pr nj t mjer nj arm e mir dhe municion shum i mir. Por edukimi sht shkenc, ajo e parimeve m t prgjithshme pr zhvillimin e plot t mendimit; dhe do shkenc formulon n vetvete parime q nuk mbajn dhe nuk mund t mbajn parasysh koht q prjetohen. Nse pr kt ose at parim, provuar si i vrtet, sht i pamundur ose i vshtir zbatimi i tij, prsri, kjo nuk do t thot t hiqet dor nga zbatimi dhe t hidhet posht vet parimi, kur n t vrtet, duhet zhdukur shkaku q vonon realizimin e tij. Mirpo, msimi i gjuhve t gjalla, edhe pse sht shum i dobishm, i domosdoshme madje n kohn e sotme, prsri sht i dmshm pr zhvillimin e lir t mendimit. Ja prse: Gjuha, sht metoda e interpretimit t mendimit. Sa gjuh ka, aq edhe metoda ka. Vese, prdorimi i njkohshm i dy a m shum metodave, pavarsisht nga lnda mbi t ciln zbatohen, jep prher nj rezultat t haprdar e t rregullt. Nj njeri i cili, n rinin e tij, ka msuar shum gjuh, mund t ket mendime gjeniale, por prap, nuk do mendoj asnjher qartas. Vshtroni nga afr historin intelektuale t vendeve dygjuhshe: do gjeni n t ndoshta artist ose shkrimtar t mdhenj, por kurr nj mendimtar t vrtet. Mund t m kundrshtojn ndoshta duke m thn se msimi n shkolla nuk shkon gjer aty sa t formoj nxns t aft pr t menduar n gjuh t huaj. Po ather, ky msim sht i panevojshm, duke qen se nj gjuh njihet vetm kur mund t mendohet nprmjet saj, dhe sht po ashtu i dmshm, prderisa e mbingarkon mendjen m kot. Nxnsi yn nuk do t msoj pra asnj gjuh t huaj gjer n prfundim t edukimit t tij. Ather ai do t udhtoj, do t vizitoj vende t ndryshme dhe, nse nj popull ngacmon krshrin e tij, ai do t'i vihet studimit t gjuhs dhe letrsis s tij. Msimi i profesorit do resht - dhe edukimi do t plotsohet nprmjet udhtimeve - kur vet formimi i mendimit t adoleshentit do t shfaq krejt rreptsin e metods gjat polemikave dhe kritikave. Dekarti ka vrtetuar se do filozofi mbshtetet mbi metodn. Dhe qartsia ose verbria, saktsia ose falsiteti i ideve dhe i mendimeve, qndrimi ndaj veprimeve t jets varen shpesh nga metoda e mir ose e keqe e t menduarit ose thjesht, nga mungesa e do lloj metode. Edukimi, me nj fjal, s'sht gj tjetr vese t'i msohet fmijs t veproj n jet vetm pasi t mendoj, t mendoj vetm pasi t arsyetoj dhe t arsyetoj vetm metodikisht dhe nprmjet nj metode t mir, domethn shkencore. msohen para moshs dymbdhjet vjee. Pr arsye diametralisht t kundrt, muzika do t jet pr fmijn nga mosha gjasht vjee nj veprimtari e kndshme, e leht, e shpejt, e prditshme. Ngaq ktu, do shenj prputhet me nj tingull, krejt joshjen e t cilit fmija do ta ndjej n mnyr intuitave, - dhe kur mendja joshet, nuk ndien as lodhje, as ligshtim. Pr m tepr, muzika do t jet jo vetm nj ndihm e madhe pr zhvillimin e vetdijes, dhe rrjedhimisht pr formimin e mendimit, por edhe nj parathnie n litjen e librave. Arsimimi gojor do prqendrohet tek shkencat, historia, artet, dhe sidomos tek filozofia. Do t jet me nj fjal nj hyrje praktike drejt studimit t thelluar t krejt shfaqjeve t mendimit njerzor. Flitet shpesh pr "prkushtim", pr edukuesit e par t rinis. Ndoshta sht nj prkushtim disi i pavullnetshm. Ka t ngjar q arsimtart, sikur t ishin ambasador a ministra, do t'ua linin t tjerve radhn pr t ushtruar kt lloj prkushtimi. Nuk kam qllim t kritikoj arsimtart, q jan t denj pr t merituar krejt simpatit; por dua vetm t them se, n japin msim, kt e bjn pr t fituar bukn e gojs, dhe asgj m shum. Mirpo, sht pr t ardhur keq kur sheh funksionin e ndritur t edukuesit t njerzimit t ushtruar nga mercenar t paditur. Do m coptohej zemra e do m bhej plag sikur t kuptohesha se po shprehkam prbuzje me an t ktij fjalori, kur, n fakt, arsimtart jan kaq t shkret, sa do t ishte mizore t'i drrmoje edhe m tepr: por un, thjesht konstatoj. N nj shoqri t administruar m mir, funksionet e edukatorit do duhej t ushtroheshin falas, nga njerz t mendimit. N gjendjen e sotme, a nuk mund t ngrihet t paktn profesorati n nivelin e duhur, t prmirsohet n mnyr t konsiderueshme ana materiale e edukatorve dhe, n t njjtn koh, t krkohet prej tyre nj kuptim i till i nevojave t fmijs, nj thellim i till dhe nj larmi e till e njohurive, nj dashuri aq e zjarrt dhe nj vetdije aq e qart e bukuris s arsimimit sa t jet e pamundur pr asknd q t ket guximin t marr prsipr rolin e edukatorit thjesht pr nj zanat e aq! Do ta cilsonit torollak kopshtarin q do kultivonte n t njjtn ar dhe me t njjtn mnyr kultivimi si lule, ashtu edhe kaube, zarzavate e fruta t do lloji. Mirpo n fushn edukimit, ne, n t vrtet, veprojm njlloj si ky kopshtar: t njjtit rregull, s njjts mnyr arsimimi i nnshtrojm mijra e mijra fmij, t gjith t ndryshm pr nga prirjet trashguese, mnyra e t konceptuarit t gjrave dhe shndeti. Filan fmij i cili, me prkujdesje t veant si ajo bima e brisht kultivuar n nj serr m vete, do t duhej t ishte br ndoshta nj mendje e lart, nuk sht vese nj leshko ose nj maniak. Pr t br seriozisht edukimin trsor t nj fmije, do duhej t vzhgoheshin (nuk them t mbikqyreshin) gjestet e tij m t vogla dhe do duhej marr nga afr me tr shfaqjet e intelektit t tij foshnjor. Nga ky ast, sht m se e qart se edukimi i par do duhej t'i jepej fmijs nga e ma - dhe kjo domosdoshmri shoqrohet me krijimin e kurseve t veanta dhe t detyrueshme pr vajzat e reja, ku t'u msohet seriozisht fiziologjia, higjiena dhe psikologjia e fmijs, me qllim q nnat e ardhshme t ken njohje shum t qart dhe shum konkrete pr parimet shkencore t edukimit. Rreth moshs tet vjee, sht babai apo vllai m i madh q do t vazhdoj veprn e filluar nga nna. Shkollat do t duhej t merreshin vetm me prfundimin e edukimin nprmjet nj arsimimi t shkalls s lart. Natyrisht nuk do t'i jepja jets konviktore nderin pr ta sulmuar. Ato burgje absurde, zymtsia e t cilave nxite te fmijt ndotjet, ligsin, spiunimin, egrsin, jan fidanishte t tuberkulozeve, idiotsive, shthurjeve apo kriminelve, dhe jan dnuar mjaft pr rezultatet q japin.

het kurrfar sektarizmi, dhe pasioni antifetar, m shum nga ateizm, nuk sht vese nj religjiozitet zvetnues. Ateizmi sht asnjansia. Pra, nuk do t shqiptohet as fjala Perndi prpara nxnsit ton. N kt mnyr, mendimi i tij, i lir nga do ide e paraformuar dhe nga do prshtypje paraprake, do t shqyrtoj lirisht, n rrjedhn e studimeve filozofike, vlern dhe rndsin e termit Perndi. Pr zhvillimin e mendjes s fmijs dhe pr ta prgatitur at drejt studimesh t thelluara filozofike sht e nevojshme t'i ngjallet q nga mosha katr vjee shija e t vzhguarit dhe e t krkuarit t shkaqeve. do dit mund t'i parashtrohen nj a dy probleme n masn e duhur t mendjes s tij t njom. Kshtu, ndrsa fmijt e moshs s tij do t ngjisin me zor - nn vshtrimin e mrishm t xhelatve t diplomuar - kalvarin e gramatikave asnjher t kuptuara, nxnsi yn do shklqej gjith buzqeshje tek zgjidh kt problem t vogl, sa i pavler n form, aq edhe filozofik n prmbajtje, duke qen se ushtron mendimin. Nse nj objekt bie nga dora e nj voglusheje, ajo do hap gjunjt, duke dashur t mos e lr t bjer; por nj djalk, pr t njjtin qllim, do i bashkoj gjunjt: dhe cila sht arsyeja e pa menduar e ktyre dy lvizjeve t kundrta? sht do prgjigjet nxnsi yn pasi e vret mendjen (sa i brisht sht mendimi n kt mosh!) - se vajza sht e veshur me fustan, kurse djali me pantallona t shkurtra! Metoda analitike q shkon nga e njohura tek

kokn ton nj shoqri diametralisht t kundrt me tonn! Pr m tepr, sht absurde t pressh q truri i nj fmij t arrij t konceptoj nj njerzim, i cili nuk ngjason aspak me at mes t cilit ai rritet. Por, nse ia nis duke skicuar tablon e qytetrimit bashkkohor, nse i v n dukje nxnsit tim institucionet dhe sendet q e rrethojn, do ta kem m t kollajt t'i prshkruaj periudhn menjher paraprirse dhe pak e pangjashme nga e jona dhe kshtu, - nga dje n sot - ai do ta ket m t leht pr t kuptuar tranzicionin dhe gjendjen e nj qytetrimi i cili, duke ndryshuar ku ktu, ku atje, ka lindur qytetrimin ton t sotm; kur t ket nj kuptim t qart t njerzve dhe sendeve q na kan paraprir, do t'i bj t njohur t tjert paraprirs dhe kshtu, pa kaprcime t befta dhe pa zgjidhje vazhdimsie msimdhnia ime do ngjis rrjedhn e shekujve: dhe kur t arrij periudhat m t largta, nxnsi im do ket vizion t qart t qytezs antike, n krejt organizmin e vet. Nj tjetr shembull. Duhet t'i shpjegoj nxnsit tim historin e turqve. Nuk do ta filloj aspak duke i folur pr jetn e Ertogrulit, as pr marrjen e Kostandinopojs. Do t'i jepja t lexonte n gazeta nj nga ato telegrame, tragjike pr nga prmbajtja e tyre e shkurtr, q japin lajmin e filan masakre paraprir nga filan kryengritje. Do t'i paraqisja ather shtjen e Orientit; do t'i shpjegoja se ajo shkaktohet nga nj shtje tjetr: ajo e kombsive; kombet e ndryshme t Perandoris Osmane, roli q luajn; shtje e kombsive u shtrua n Turqi gjat regjimit t ngatht

* Kjo ese sht botuar pr her t par n Bruksel frnge gjuhn frnge n Bruksel n vitin 1898 me Trhank Spirobe obeg. prkth kthy pseudonimin Trhank Spirobeg. U prkthye nga Fotaq Andrea. nga Fotaq Andrea. Ballina e broshurs "Ese pr edukimin", broshurs nga Faik Konica t botuar pr her t par nga Faik Konica frnge n gjuhn frnge.

Anda mungkin juga menyukai