Anda di halaman 1dari 182

T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES.

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER Senem ZDOGAN YKSEK LSANS TEZ. KAHRAMANMARA 2007

T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES. SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER DANISMAN YRD. DO. DR. lyas GKHAN Senem ZDOGAN YKSEK LSANS TEZ. KAHRAMANMARA 2007

T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES. SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER Senem ZDOGAN YKSEK LSANS TEZ. TARH ANA BLM DALI Bu tez / /2007 Tarihinde Asagdaki Jri yeleri Tarafndan Oy Birligi le Kabul Edilmistir. Yrd. Do. Dr. Do. Dr. Yrd. Do. Dr. DANISMAN Orhan DOGAN Mehmet GRBZ lyas GKHAN Yukardaki imzalarn ad geen gretim yelerine ait oldugunu onaylarm. Kod No: Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstit Mdr Vekili Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baska kaynaktan yaplan bildirislerin izelge, sekil ve fotograflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES. SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ZET YKSEK LSANS TEZ. ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER Senem ZDOGAN DANISMAN: Yrd. Do. Dr. lyas GKHAN YIL: 2007, Sayfa: 105 Jri: Yrd. Do. Dr. lyas GKHAN Do. Dr. Orhan DOGAN Yrd. Do. Dr. Mehmet GRBZ Bu tez, Orta Asya dan Diyarbakr ve evresine yaplan gler sonucunda blgeye yerlesen Trkmenleri ve onlarn blgede braktklar eserleri incelemektedir. Orta Asya dan yaplan gler sonucunda Diyarbakr ve evresinde hkimiyet kuran Trk devletlerinin blgede yaptklar sosyal ve siyasi faaliyetler hakknda bilgiler iermektedir. Ayrca bu devletlerden gnmze ulasan eserler hakkndaki bilgileri iermektedir. Gnmzde Diyarbakr ve evresi iin yaplan karalamalarn aslnda belgelere dayanarak gerek olmadgn ve Diyarbakr n eskiden beri bir Trkmen sehri oldugunu ortaya koymaktadr. Anahtar Kelimeler: Diyarbakr, Gler, Trkmenler, Seluklular, Artuklular, Diyarbakr Surlar, Boz-Ulus Trkmenleri I

DEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARA ST MAM ABSTRACT MA Thesis EMIGRATION FROM MIDDLE ASIA TO DYARBAKIR AND ITS SURROUNDINGS Senem ZDOGAN Supervisor: Asist. Prof. Dr. lyas GKHAN Year: 2007, Pages: 105 Jury: Asist. Prof.Dr. lyas GKHAN Assoc. Prof. Dr. Orhan DOGAN Asist. Prof. Dr. Mehmet GRBZ This thesis examines Turkmen s who have settled in Diyarbakr region because of the consequence of emigration from Middle Asia, and examines the remains left from them on that region. It also includes some information about social and political activities of Turki sh states which migrated from Middle Asia and dominated Diyarbakr region and its surroundings. It claims that all aspersions are not essentially true about Diyar bakr and its surroundings by relying on the documents and claims that Diyarbakr has always been as a Turkmen city. Key Words: Diyarbakr, Emigrations, Turkmen s, Seljuk, Artuqid, Diyarbakr city-walls, Bozulus Trkmenleri. II

N SZ Diyarbakr, gnmzdeki byl atmosferini sehirde yasam devletlerin tarihine borludur. Gemisteki devletlerin bir paras olan bizler, atalarmzn yasayslarndan dersler kararak daha aydnlk bir gelecek izmek adna nemli admlar atmak hedefindeyiz. Bu alsmadaki amacmz, gnmzde Diyarbakr sehri adna yaplan karalama politikalarna kars, sehrin bir tarihi gemisinin oldugunu ve gemiste burada yasayan milletlerin rk, dil, din ve mezhep ayrm yapmadan bir arada yasadklarn bir nebze de olsa hatrlatmaktr. Baz yerli ve yabanc kaynaklarn son yllarda sehir zerinde oynanan oyunlara alet olmas ve hatta bu oyunlara gz yummas, Diyarbakr n kimligi hakknda insanlar spheye dsrmektedir. Bir Diyarbakr Trkmeni olarak bu oyunlar basta beni, ailemi ve iinde yasadgm sehirdeki rk ayrm yapmadan yasayan diger insanlar da rahatsz etmektedir. Bu nedenle bu alsma da, Diyarbakr n asl kimliginin Trk oldugunu ve bu Trklerinde rk ayrm yapmadan sehirde yasadklarn dile getirmeye alstm. Fakat kaynak yetersizligi yznden, bir arastrmac olarak arastrmay seven herkes gibi sorunlarla kars karsya kaldm. Hazrladgmz bu alsmay okuyacak olan sahslara bir nevi de olsa Diyarbakr n benligini yitirmeme mcadelesi verdigini dile getirebilmissem bu tamamen beni destekleyen hocalarm sayesindedir. Beni bu alsmaya ynlendiren ve alsma srasnda yardmlarn esirgemeyen hocalarm Yrd. Do. lyas GKHAN ve Do. Dr. Orhan DOGAN A tesekkr bor bilirim. Son olarak alsmalarm srasnda benden destegini esirgemeyen aileme ve bana kaynak bulmam iin elinden gelen yardm yapan Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm hocas Do. Dr. Tufan GNDZ E yardmlarndan dolay tesekkr ederim. Senem ZDOGAN Kahramanmara 2007 III

KISALTMALAR Ans. Ansiklopedi Bs. Bask, basm C. Cilt ev. eviren DA. Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi DBB. Diyarbakr Byksehir Belediyesi Hzl. Hazrlayan Hz. Hazreti .A. slam Ansiklopedisi .Y. l Yllg M. Miladi M.. Milattan nce M.S. Milattan Sonra S. Say s. Sayfa ss. Sayfa says TDAV. Trk Dnyas Arastrmalar Vakf TTK. Trk Tarih Kurumu Yay. Yaynevi YY. Yzyl IV

NDEKLER ZET ABSTRACT NSZ KISALTMALAR NDEKLER 1. GRS 2. DYARBAKIR LNN TARH NCES. DNEM . 3 2.1. Diyarbakr sminin Mense .. 4 . 4 I . II III . IV V ... 1

2.2. Diyarbakr n Cografi ve Kltrel Yapsna Genel Bir Baks 3. ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER SONUCUNDA DYARBAKIR VE EVRESNDEK. YERLESMLER VE LSKLER .... 8 3.1. lkag da Diyarbakr daki Yerlesimler 3.2.Orta a Baslarnda Diyarbakr daki Yerlesimler . 8 13

3.2.1. Bizans Dneminde Diyarbakr ve Akhun Aknlarnn Baslamas .. 14 3.2.2. Diyarbakr da slamiyet in Yayls . 15

3.2.2.1. Oguzlarn Diyarbakr Blgesine Aknlar ve Mervn Devletinin Ykls .. 19 4. DYARBAKIR LNDE HKMYET KURAN DEVLETLER 4.1. Byk Seluklu Dnemi 22 ... 23 .. 25 .. 26 28

4.1.1. Suriye Seluklular Dneminde Diyarbakr 4.1.2. nal Ogullar Ve Nisan Ogullar Dnemi 4.2. Artuk Ogullar Dnemi

4.2.1. Eyybler ve Anadolu Seluklu Devleti Dneminde Diyarbakr .. 30 4.2.2. Mardin Artuklular -Mogollar ve Timur Dneminde Diyarbakr .. 32 4.3. Akkoyunlu Devleti Dneminde Diyarbakr 4.3.1. Safev Egemenliginde Diyarbakr 4.4. Osmanl Devleti Dneminde Diyarbakr 4.4.1. Boz-Ulus Trkmenleri ... 46 . 34 .. 37 . 40

5. GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR A GENEL BR BAKI

VE GNMZE ULASAN ESERLER

.. 52 ... 53 ... 58

5.1. Roma ve Bizans mparatorluklar Dnemine Ait Eserler 5.2. slam Dnemine Ait Eserler ... 55 5.3.Artuklular ve Eyybler Dnemine Ait Eserler 5.4.Akkoyunlu Devletine Ait Eserler 60 5.5. Osmanl Dneminden Kalma Eserler 6. SONU VE NERLER V 72 . 63

KAYNAKA DZN ZGEMS EKLER VI

. 74 . 82 85 ... 105

GRS ... 1.GR

SENEM ZDOGAN

Tez alsmasnn ana temas, Diyarbakr ve evresine yaplan Trkmen aknlarndan olusmaktadr. Tezin daha anlaslr klnmas iin ierisinde Diyarbakr sosyal ve kltrel yapsna da yer verilmektedir. Tezin konulara gre daglm ise su sekilde olusturulmustur; 1. Blmde, Giri ksm yer almaktadr. 2. Blmde, Diyarbakr linin Tarih ncesi Dnemi ierisinde sehirde bulunan yerler ve blgeye yerlesen kavimlerden sz edilmistir. 3. Blmde, Orta Asya dan yaplan gler sonucunda Diyarbakr ve evresine yerlesen kavimler ile bu kavimlerin birbirleriyle olan mcadelelerine yer verilmis tir. 4. Blmde, Diyarbakr da hkimiyet kuran devletler ve bu devletlerin birbirleriyle olan iliskilerine yer verilmistir. Ayrca tezimizin bu blmnde Diyarbakr a yerlesen Trkmenlerden bahsedilmektedir. 5. Blmde, Gemisten gnmze Diyarbakr da hkimiyet kuran devletlere genel olarak deginildikten sonra bu devletlerden gnmze ulasan eserler zerinde durulmustur. Ayrca tez alsmamzn sonraki blmlerinde kaynaka, dizin ve ekler ksmnda da Diyarbakr a ait resimler yer almaktadr. Diyarbakr, jeopolojik nemi asndan ilkaglardan bu yana, Akdeniz i Basra Krfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya baglayan bir konuma sahip olmustur. Ayrca Bitlis ve Van Gl havzas zerinde bulundugundan, her dnemde nemini koruyan bir merkez konumundadr. Hem slamiyet ncesi, hem de islamiyet ten sonraki dnemlerde nemini kaybetmeyerek gnmzde bile zelligini koruyan bir sehirdir (nalan, 2004: 185). M. 6000 yllarnda Orta Asya dan g eden Smer Trkleri, Anadolu ya geldikleri zaman Frat ve Dicle nehirlerinin yukar kesimlerine yerlesmislerdir. Bu gler, uzun yllar devam etmi ve Smer Trkleriyle soyda olan, Subrtu adyla tannan Hurrler, blgeye yerlesmislerdir (Balin, 1970: 6). Bu dnem itibariyle, sehir Amid, Amid, Amide, Kara Amid, Kara Hamid, Diyar- Bekr ve Diyarbakr adlar ile gnmze ulasmstr. Diyarbakr n Orta Asya dan gelen Sbari Trkleriyle iskn hareketi, Smer ve Akdlar (M..2750 2725), Hurrler-Mitnniler (M..2725 1260), Asurlular (M..1260 1190), Kumruklar (M.. 1190 1116), M. 116 ile M.. 653 e kadar Arami, Bit-Zaman, Asurlu ve Urartulu lar arasnda el degistirmis; Saka-skit Trklerinin buraya inmesi ve yerlesmesinden (M.. 653 625) sonra Medler, Persler, Makedonyallar, Selevkoslar, Byk Tigran Krallar ve Romallar arasnda el degistirmistir. M. 69 da blgeye hkim olan Romallar idaresindeyken, Part lar, Sasanllar arasndaki el degistirmeler devam etmis, M.S 395 den itibaren Dogu Roma hkimiyetinin basladg blgede Akhunlar grlmeye baslanmstr (Cantay, 2004: 27). Kafkaslar yoluyla Anadolu ya aknlar dzenleyen Hunlar, muhtelif istikamette ilerleyerek M.S 363 373 yllar arasnda Urfa ve Diyarbakr a yerlesmislerdir. Bu dnemden itibaren blgede Trklesme zellikleri grlm ve Hunlar bulunduklar yerlere rf ve adetlerini tasmslardr (Kafesoglu, 2000: 57). Akhunlarn bulunduklar

blge, daha sonraki dnemlerde ran daki devletlerin aknlaryla karslasmslarsa da M.S 639 ylnda blgenin byk ksm ve Diyarbakr, Mardin, Urfa gibi sehirler Arap Mslmanlarnn eline gemistir (Cantay, 2004: 28). Bu devirden sonra, Diyarbakr srasyla, Emevler, Abbasiler, Seyh Ogullar, Hamdaniler, Bveyh Ogullar ve Mervn Ogullar Devletlerinin eline gemistir. Bu devletler sayesinde slamiyetle tansan 1

GRS ...

SENEM ZDOGAN

Diyarbakr da gnmze ulasan pek ok eser yer almaktadr (Ylmazelik, 1995: 4). Bu eserlerden en nemlisi Sant-Tomar kilisesinin camiye evrilmesi ve Ulu Cami adn almasdr. Diyarbakr, Mervan Ogullar Devleti dneminde imar, ziraat, egitim, sanat hatta saglk hizmetlerinde ilerleme kaydetmistir. Ayrca bu dnemde ok sayda medrese, cami, hamam, kervansaray, kpr ve hastahaneler yaplmstr. Bu eserlerden bazlar gnmze ulasan yaplar arasnda yer almaktadr (nalan, 2004: 186). Seluklu ve Artuklu dnemlerine kadar, Diyarbakr da hkimiyeti srdren devlet, Mervn Ogullar olmustur. Seluklu Devletinin 1085 1093 yllarnda sehirdeki hkimiyetlerine kadar blgeye sk sk Oguz aknlar baslamstr. Trklerin Anadolu ya ilk geli tarihi saylan Seluklu devrinden nce de Diyarbakr a aknlar baslams, nitekim bu dnemde Trkmen aknlar yogunlasmstr. Sehire yerlestirilen Anas-Oglu ve Bka Beyleri, gnmzde hala var olan Trklerin atalar saylmaktadr. Seluklu sultan Alp Arslan dneminde yaplan 1071 Malazgird Savas ile Anadolu ve Suriye topraklar kalc Trkmen yerlesmesiyle Bizans a kars byk bir g olusturmustur (Cantay, 2004: 27). Byk Seluklu devrinde Diyarbakr surlar, onarlarak Mardin Kap, Yedi Karde Burcu, Nur ve Yeni Kap Burcu insa edilmistir (Tuncer, 1996: 66 67). Dogu ve Gneydogu Anadolu blgeleri ierisinde yer alan diger sehirler gibi, Diyarbakr da Byk Seluklu hkimiyeti ile Osmanl hkimiyeti arasndaki dnemde, nal Ogullar (1097 1142), Nisan Ogullar (1142 118), Hasan Keyf Artuklular (1183 1232), Eyybi Devleti, Anadolu Seluklular (1240 1302) ve Mardin Artuklular (1302 1394) hkimiyetlerinin dsnda ayrca lhanllar, obanler ve Celayirlilerin istilasna ugram ve son olarak da Timur un isgali srasnda (1394 1401) byk tahribe ugramstr. Diyarbakr da hkimiyet kuran devletler degisse de Trkmen nfusu degismeyen sehir bir sre sonra, Akkoyunlu Trkmen Devletinin hkimiyetine alnmstr. Bu dnemde Diyarbakr n gnmzde de hala kullanlan camileri Sefa Cami, Nebi Cami, Drt Ayakl Minare, Semaniye Ksk insa edilmistir. Sah smail dneminde Safev idaresine giren Diyarbakr, Osmanl Devleti ve Safevler arasnda yaplan aldran Savas sonucunda Osmanl hkimiyetine alnmstr. 10 Eyll 1515 tarihinde Bykl Mehmet Pasa sehre beylerbeyi olarak tayin edilmistir. Osmanl dneminde ticari yollarn kesistigi bir noktada yer alan sehire srekli olarak Trkmen yerlesimleri devam etmistir (Cantay, 2004: 28). Diyarbakr da yer alan Trkmen unsurlarna Boz-Ulus Trkmenleri ad verilmistir. Boz-Ulus ierisinde yer alan asiretlerden bir ksm konar-gerligi terk etmeleri iin Orta Anadolu ya ge zorlanmslardr. Kalanlarn bir ksm Rakka snrndaki Beli Nehri tarafna gnderilirken, geri kalanlar da Diyarbakr ve evresinde kalarak Trkmen soyunu devam ettirmislerdir. 2

DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN 2. DYARBAKIR LNN TARH NCES. DNEM. nsanoglunun yeryznde grlmesi jeoloji devirlerinin sonuncusu olan Anthopozoik (Drdnc zaman) agna rastlamaktadr. Bu zamanda blgemizde insanoglunun varlgna rastlanmaktadr. Fakat ksa bir sre sonra, Akdeniz lkelerindeki uzun basl (Dolikosefal) tipteki orta boylu insanlarn, ilk defa olarak Suriye zerind en Dicle Frat boylarn takip ederek Anadolu ilerine geldikleri bilinmektedir (Diyarbakr Yllg, 1972:4). Yaplan kazlar sonucunda Anadolu nun ilk sakinlerinin, Paleolitik (Eski Ta Devri) ve Mezolitik (Orta Ta Devri) aglarda yasamlarn avclk toplayclk ile srdren tketici insan topluluklar oldugu ortaya kmstr. Bu insan topluluklar magaralarda ve kaya sgnaklarnda g ederek yasamlarn srdrmslerdir. Bu dnemde, Diyarbakr ve evresindeki magaralarn bazlar sunlardr; Egil magaralar, Diyarbakr daki Malikli ve Hilar magaralar, Silvan da Hasuni magaralar, Dicle Nehri kollar zerinde bulunan birok magara (Soyukaya, 1999: 27; Diyarbakr Yllg, 1973: 4). nsanlarn retime gemesi ile ilk yerlesik ky toplumlar olusmaya baslamstr. Bu tarmc ky topluluklarnn en gzel rnegi, Diyarbakr n Ergani ilesi yaknlarndaki ayn Tepesi dir. ayn, gnmzden 10.000 yl nceye dayanan tarihiyle sadece blgenin degil, uygarlk tarihimizde de nemli bir yer tutmaktadr (Tekin, 1997: 13). Gneydogu Anadolu blgesinde ayrca Prehistorik dneme ait birok yerlesim yeri de tespit edilmistir. Bu dneme ait yerlesim yerleri arasnda Diyarbakr evresinde bulunan Pir Hseyin, Tilalo, Tavsan tepe, Kefercin, Tel-Hum hykleri nemli yer tutmaktadr. Ayrca Tilalo hygnde bakr agndan kalma balta ve grz gibi buluntulara, Hilr ky yaknlarndaki magaralarda ise Kalkolitik, Bakr veya Tun ag yerlesim tabakalarna rastlanmstr (Cantay, 2004:25; Beysanoglu, 2003: 49 50). Diyarbakr ili, tarih ncesi dneme ait hareketliligini yaznn bulunmasyla devam ettirmistir. Sehrin bulundugu Dicle boylarna yerlesen ilk kavimler M.. 3500 ylnda, Orta Asya dan gelen Smer Trklerinin soydas savas oymaklar, Subrtulardr. 2.1. Diyarbakr sminin Mensei Sehrin ad yazl kaynaklarda ilk olarak M. 1260 ylnda Asur hkmdar I.Salmanasar tarafndan kullanlan Asur hkmdarlk kl kabzalarnda ivi yazs seklinde AMD ismiyle gemektedir (Krzoglu, 1962: 15; Gyn, 1994: 464). Ayrca, Asur hkmdarlarndan I.Tiglatpalasar n M..1116 ylndaki fetihleri sonucunda Asur yllklarnda M.. 800, 762, 725 ve 705 yllarndaki blge valileri de, Amidi Valileri ad ile anlmstr. 3200 yl nceleri Asurlularn Amid ismini kullanmalar, bu ismi sehrin nceki hkimleri olan Hurri-Mitnni devletlerinden aldklarn gstermektedir. Orta Asyallardan kalan bu adn bir yerli ilah-put veya boy-oymakla alakal oldugu dsnlmektedir. Bu ismin yerli bir ilah-puta ait oldugu Orta Asya masallarnda geen Amida veya Borhan adyla alakal oldugu sanlmaktadr. Borhan adl bir tanrhkmdarn basnda bulundugu Orta Asya l Boryt Trkleri iki ierken hkmdarlar Borhan anarak kadeh kaldrrlarms. Borhan n anlam, Trklerin Cemsidi demektir. Amida da sarap yaplr ve ok fazla tketilirmis. Fakat basa geen hkmdarlardan biri ikiyi yasaklaynca halk sarap yerine siyah zm suyunu kaynatarak imeye baslams. Bu ikinin adna da Kara-a denilmistir. Diyarbakr da gnmzde bile bayramlarda

DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN Diyarbakr Ermenileri tarafndan kara adl iecek yaplmaktadr. Bu efsanede Amidi adyla ilgili ortaya atlan bir iddiadr (Krzoglu, 1962: 13; Beysanoglu, 2003: 3 4). M.S. 305 ylnda Arsakl II. Tiridat dneminde sehirde hristiyanlgn kabulyle sehrin ad AMD olarak degistirilmistir. Sryani eserlerde Amid veya Besik anlamna gelen O mid ; baz eserlerde de Emit veya Amide seklinde yazldg grlmektedir (Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIII: 378). Diyarbakr, tarihte iki kez Samice konusan gebe kavimler tarafndan isgal edilmistir. M.. bir Arab kabilesi olan Aramianlarca ve mslmanlk dneminde de Banu Bakr lular tarafndan isgal edilmistir. Banu Bakr, sehre bu gnk adn miras olarak brakmstr (Akder, 1963: 122). XVI. yzyldan itibaren eserlerde Kara-Amid olarak geen sehrin ad Arap kaynaklarnda Amid-i Sevda olarak yazlmstr. Timur un savaslarn anlatan zafernamelerde sehrin ad Karaca Kale ve Kara Kale diye de anlmstr (Beysanoglu, 2003:4). Bir baska grse gre de; Orta Asya dan g edip buralara yerlesen Trkler, madencilikle ugrasm olduklarndan bu blgeye de bakr ve zellikle maden anlamna gelen Amidag ad verilmistir. Amida ad zaman zaman Amid , Amat ve Kara Hamat olarak da kullanlmstr. Trk gebelerinin kslag konumundaki sehre kslak merkez anlamna gelen Trke Kara-Amid veya Kara-Hamid ad da verilmi ve bu ad XVII. yzyla kadar kullanlmstr (Balin, 1970:6). Kara Amid adyla anlan sehrin daha sonraki ismi ise Mslman Araplarn blgeyi fethettikten sonra Rebia Araplarnn iki byk kabilesinden biri olan ve Dicle nehri kenarnda yasayan Bekir bin Val kabilesinin Abbasiler dneminde yayldg topraklara verilen isme yani Diyar- Bekr veya Diyar Bekr adna dayanr. Bu ismin ne zaman kullanlmaya baslandg bilinmemektedir ama XVIII. yzyldan itibaren kaynaklarda getigi tespit edilmistir (Gyn, 1994: 464 465; Trk Ansiklopedisi, 1966: 378). Blge, Hz. mer zamannda slamlastktan sonra Hz.Osman dneminde el-Cezire ktas, buralara yerlesen kabilelerinin isimlerine gre Diyar- Mudar , Diyar- Bekr ve Diyar- Rebia adlar ile komutanlklar haline getirildi. Rakka, Diyar- Mudar n; Amid, Diyar- Bekr in; Musul ise Diyar- Rebia nn merkezi haline geldi. lk baslarda yukar Dicle blgesine verilen Diyar- Bekr ad, daha sonra sehrin ad olmu ve daha sonralar yava yava unutularak yerini XX. yzyl baslarndan itibaren DYARBEKR ismine brakmstr (Beysanoglu, 2003: 4 5). Osmanl mparatorlugu dneminde eyaletin tamamna Diyarbekir ; sehrin merkezine ise Amid sylendigi bilinmektedir (Ylmazelik, 1995:2). Trkiye Cumhuriyeti dneminde, 15.Kasm. 1937 pazartesi gn saat 18.10 da sehre gelen Atatrk, aksam Halkevinde yaptg konusmasnda: Yirmi yl sonra tekrar Diyarbakr da bulunuyorum demesi zerine ertesi gn sehrin ad DYARBAKIR A evrildi. Sonra 10.Aralk.1937 gn ve 7789 sayl bakanlar kurulu karar ile bu ad kesinlesmistir. Bunun zerine Diyarbakr adnn ve tarihinin arastrlmasna baslanmstr (Beysanoglu, 2003: 6 7). 2.2. Diyarbakr n Cografi ve Kltrel Yapsna Genel Bir Bak

Diyarbakr, Gneydogu Anadolu blgesinde Dicle havzasnda nehrin sa kysnda denizden yksekligi 650 metre olan yksek bir platoda yer alr (Gyn, 1995: 464). Sehrin kapsadg alan, 37. enlemin, 56 dakika kuzeyinde ve 40. boylamn 13 dakika dogusunda yer alr (Beysanoglu, 2003, C.I: 2). 4

DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN Diyarbakr, Gneydogu Anadolu blgesinin Gaziantep ten sonra ikinci byk sehri olup, Toros daglarnn gneyinde, yukar Dicle havzasnda bulunan Karacada snm volkan ktlesinden kp, nc zamann kumlu, killi ve kireli toprak tabakalarnn zerini koyu renkli kaln bir rt gibi rten bazalt lavlarnn meydana getirdigi yaylann Dicle vadisinin dik kenar zerinde sahanlk seklinde, dz bir zemine yerlesmistir. Ayrca Diyarbakr, kelek denilen sallar ile ak asag nakliyat iinde baslang noktas olarak kabul edildiginden bu sehir nem kazanm ve bu nedenden dolay Urfa ve Mardin illerini de geride brakmstr (Tuncer, 1994: 13; Darkot, 1993, C.III: 601 603). Diyarbakr n komsularna deginecek olursak; Diyarbakr n kuzeyinde, Elazg, Bingl; kuzeydogusunda Mus; kuzeybatsnda, Adyaman n Gerger ilesi, Malatya nn Ptrge ilesi; batsnda, Sanlurfa nn Siverek ve Viransehir ileleri; dogusunda, Siirt; gneyinde Mardin; gneybatsnda Sanlurfa; batsnda ise Malatya yer almaktadr (Arhan,1991: 2). Ayrca Diyarbakr n kuzeyinde Gneydogu Toroslar; batsnda Karacadag; gneyinde, Mardin Esigi; dogusunda, Batman ay ve Karacada ise sehri evreleyen daglardr (Araz ve Kl, 1995, C.V: 403). Diyarbakr blgesi, M. II. Bin ylnn ilk yars iinde ve de I. Bin yln ilk yarsnda byk neme sahip havzalardan biriydi (Kroglu, 1998: 10). Bu nedenden dolay Diyarbakr, Anadolu daki diger iller gibi Orta Asya dan gelen g yollarnn dgm noktasnda yer alm ve g alan illerden biri haline gelmistir. Diyarbakr n g almasnn bir diger nedeni de; eskiagdan beri Akdeniz i Basra krfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya baglayan ayrca Bitlis ve Van Gl havzas zerinden Azerbaycan ve ran a ulasan nemli yollarn zerinde bulunmasndan dolay birok istilaya maruz kalm ve nemli tarihi merkezlerden biri haline gelmesine neden olmustur (Ylmazelik, 1995: 3). Diyarbakr n evresindeki verimli arazilerde buraya g eden kavimler iin cezbedici bir diger unsur olmustur. Bunun en gzel rnegini Diyarbakr n Ergani ilesi yaknlarndaki ilk retim ve yerlesim yeri olan ayn ortaya koymaktadr. Diyarbakr havzasnda iklim ise, siddetli karasal dr. Yazlar ok scak ve kurak; kslar ise soguk ve yagsl geer (Araz ve Kl, 1995, C.V: 403). Diyarbakr da yllk scaklk ortalamas; 15,9 derece, temmuz ay ortalamas; 31 derece, ocak ay ortalamas; 1,8 derecedir. Yazn scaklk 46 dereceye karken, ksn -24 dereceye kadar dsmektedir. Yagsl gnlerin says 86 dr. K ve ilkbahar en fazla yag aldg aylardr (Gken, 1998: 9; Arhan, 1962: 3). Diyarbakr da en ok esen rzgr, kuzeybatdan esen karayel dir. Bunu kuzeyden esen yldz, batdan esen gnbats izler. En hzl esen rzgrlar gneyden eser (Sar, 1994: 89). Diyarbakr da bitki rts genellikle otsu bitkilerin meydana getirdigi bozkr bitkileridir. lkbahar da bu otlar yeserir. Fakat bu uzun srmez. Yaz baslarnda otlar sararr ve kurur. Gnmzde Diyarbakr topraklarnn sadece yzde onunu ormanlar kaplamaktadr (Gken, 1998: 10).

Diyarbakr n gei toplumu zellikleri gsteren yasam biimi ise olduka renklidir. Tarmda makinelesmeye gemeden nceki dnemlerde blgede geni aile modeline rastlanrken, sanayilesme, egitim, ulasm ve iletisimin gelismesi sonucu ekirdek aile modeline geilmistir (Sar, 1994: 89). Diyarbakr sehri, Trk-slam sehircilik anlaysnn btn zelliklerini, mahalleleri vastas ile yanstan tipik bir Trk sehridir (Ylmazelik, 1995: 27). Yrede halkn geim kaynag olarak tarm ve hayvanclg gsterebiliriz. En fazla bugday, arpa ve dar ekilen rnlerdir (Araz ve Kl, 1995: 405). 5

DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN Diyarbakr da mimariye gz atacak olursak; yrede mimariyi etkileyen en nemli unsur iklim karsmza kmaktadr. nk iklim, Diyarbakr daki evlerin mimarisini tmyle etkilemistir. Yaz aylar ok scak oldugu iin evler, yazlk ve kslk blmlere ayrlrd. Eski Diyarbakr evleri dsardan bakldg zaman penceresiz, plak duvarlardan ibarettir. Evlerin bu grnsnn nedeni; aile ii yasanty gizlemektir. Sokak kapsndan girildiginde byk bir avluya alan evlerin zemin katnda depolar, ahrlar ve nadirende olsa oturma ksmlar yer almaktadr. kinci katta; aileye ait zel odalar bulunmaktadr. Eski yap saylan Diyarbakr evlerinin avlularnda havuzda yer almaktadr (Gabriel, 1962, C.VI: 52). Bu havuzlarda deliksiz ta kullanlmstr. Bunun nedeni ise yazlar ok scak oldugu iin gnesin batsyla bu taslara dklen sularn evlerin serinlemesini saglamasdr. Hemen her evde yer alan ve eyvan ad verilen blmler, evlerin en nemli yazlk blmn olusturur. Evler iklim nedeniyle kuzeye bakarlar. Btn evlerde mstakil tuvalet ve su kuyular yer almaktadr. Diyarbakr evleri sur ierisinde gelismek zorunda kaldgndan iklim ve nfus artsnn etkisiyle sk insa edilmi ve bu yzden sokaklar daralmstr (Ylmazelik, 1995: 44). Gnmzde surlar, Diyarbakr sehrini ikiye blmstr. Eski sehir surlarn iinde yer alrken; yeni Diyarbakr ise surlarn dsnda modern bir grnmle dikkat ekmektedir. Gnmze ulasan ok az saydaki eski evler mze haline getirilmistir. Diyarbakr daki tarihsel doku yerini yava yava arpk kentlesmeye brakrken insanlarn giyim tarzlar da buna paralel olarak degisime ugramstr. Gnmzde Diyarbakr da baz kesimlerde geleneksel giysiler kullanlrken sehrin byk ogunlugu artk agda giysileri benimsemistir. Diyarbakr ad ile btnlesen geleneksel kyafetler aslnda eski Trk giyini tarznn bir parasdr. Fistan veya zubun ad verilen elbiseler, islemeli hrkalar, baslklar, nlk, sal, kusak, bel bag, el rgs yn oraplar, pusu, takke, kee, agabani yre kyafetlerinin en gzel rnekleridir (Sar, 1994: 89). Diyarbakr, geleneksel el sanatlar ynyle de dikkate deger bir yere sahiptir. Diyarbakr da Trk ssleme sanatnda ta sslemeciginin nemli bir yeri oldugu herkes tarafndan bilinmektedir. Ta islemeciligi, Diyarbakr da nemli bir yere sahiptir ve Trk el sanatlarnn gzel rnekleriyle de bunu ispatlamaktadr. rnegin; Diyarbakr Ulu Cami, Mesudiye Medresesi, Safa Cami, Yedi Kardesler Burcu sadece bu eserlerd en birkadr (Mercin, 2004: 376 379). Diyarbakr da ta sslemeciliginin yan sra zellikle Artuklu Trkleri dneminden kalma hal dokumaclg, ipek retimi, bakr islemeciligi, saralk, keecilik, dokumaclk gibi el sanatlar gnmzde az da olsa varlgn srdrmektedir (Sar, 1994; zgen ve Aytekin, 2004: 74 75). Diyarbakr da gnmze ulasan en nemli el sanat ise kuyumculuktur. Yre kuyumcular, isledikleri hasr bilezikleri, gerdanlklar, gm buhurdanlklar ile n salmslardr. Ayrca onlar yaptrdklar islemelerin gzelligini Konya daki Mevlana Trbesinin ikinci kapsn yaptrarak gstermislerdir ( Sar, 1994: 90 ).

Diyarbakr, her alanda kltr zenginligini gsterirken yemek ynnden de zengin oldugunu ortaya koyan bir Trk sehridir. Tarih boyunca birok medeniyete ev sahiplig i yapm olan bu sehirde zengin ve bol esitlilige sahip bir mutfak kltr hkimdir. Yemekler genellikle kemikli ve yagl etle yaplmaktadr. Etin yannda sakatat da yemeklerde ska kullanlmaktadr. Sebzenin yannda kavun, karpuz, karadut ve zm nemli bir yere sahiptir. Meftune, kaburga dolmas, eksili dolma, hillorik, lebeni, kibe mumbar, gullikli pilav, babakanu yrenin nemli baz yemeklerindendir (Parlak, 2004:19 25). Dogal tarihsel bir dokunun altnda yasayan yre insanlar, din ve dil ayrm yapmadan uzun yllar bir arada yasamslardr ve bu birliktelik gnmzde yaplan btn 6

DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN blc hareketlere ragmen devam etmektedir. Diyarbakr birok dini grubu bir arada bulunduran nadir sehirlerimizden biridir. Diyarbakr da yasayan din gruplar, bazen ay r bazen de ayn mahallelerde birlikte yasamslardr. Sehirde uzun yllar slamiyet basta olmak zere Katolik, Ortodoks, Sryan, Sems, Protestan, Nasturi, Keldani ve Musevlik inanlarna sahip insanlar bir arada yasamslardr (Ylmazelik, 1995: 49). 7

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

3. ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER SONUCUNDA DYARBAKIR VE EVRESNDEK. YERLESMLER VE LSKLER. M.. 3500 ylnda Diyarbakr a Orta Asya dan gelen Hurrilerle baslayan ilk Trkmen yerlesimleri daha sonraki dnemlerde artarak devam etmistir. Sehrin ilk hakimlari olan Hurriler, Smer Trkleriyle soyda olup Dicle Nehrinin yukar ksmlarna yerlesmislerdir (Balin, 1970: 7). Ardndan blgeye gelen Asurlularn Kuzey Mezopotamya da yaptklar ticaret yollar zerinde bulunmasndan dolay bir gei zelligi kazanan Diyarbakr, bu dnem itibariyle pek ok devletin mcadelelerine sahne olmustur. Orta Asya dan g edip buralara yerlesen Trkler, daha ok madencilikle ugrasm ve bu yzden sehre de maden anlamna gelen Amida adn vermislerdir. Asurlularn zayflamasndan sonra blgeye Orta Asya dan Aram adl yeni bir g grubu gelerek burada Bit-Zamani adl devleti kurmuslardr. Bit-Zamani ve Asurlular arasnda gidip gelen sehir Asurlulardan sonra yeni devletlerle tansmstr. Asurlulardan sonra sehre Mitannler, Urartular, Persler, Byk skender, Selevkoslar, Partlar ve Byk Tigrn hkim olmustur. Sadece Diyarbakr degil evresinde bulunan diger sehirlerde bu glere sahne olmuslardr. Romallarn blgeye hkim olmasyla hala essiz gzelligiyle gzleri kamastran Diyarbakr surlarnn insasna baslanmstr. M.. 69 ylnda Romallar evreden gelecek tehlikeleri nlemek maksadyla surlar insa edip, sehri askeri bir garnizon haline getirmislerdir. Surlar, Nusaybin halknn Diyarbakr a iltica etmesinden sonra 367 375 yllar arasnda bugnk konumuna getirilmistir (zgen-Aytekin, 2004: 31). Roma ve Bizans dneminde hristiyanlgn etkisi altnda kalan Diyarbakr, blgeye yaplan Arap aknlar sonucunda islamiyetle tansm ve bir slam sehri olarak gnmze kadar ulasmstr. Sehrin islamiyetle tansmasndan sonra sehre hkim olan devletler, Emevler, Abbasiler, Seyh Ogullar, Bveyh Ogullar, Mervanler, Ynal Ogullar, Nisan Ogullar, Byk Seluklular, Artuklular, Eyybiler, lhanllar, Akkoyunlular, Safevler ve Osmanl Devleti dir. Bu beylikler Yinalogullarndan itibaren sehirde kendilerine zg eserler brakarak Diyarbakr n bir tarih sehri olamasna yardmc olmuslardr. Orta Asya dan gelen Trkmenler bu devletlerin ierisinde yer alarak sehirde Trk kltrnn yerlesmesine yardmc olmuslardr. Mervn Ogullar, dneminde bayndr hale getirilen Diyarbakr da bu dnem izlerine hala rastlanmaktadr. Seluklular dneminde art gsteren Trkmen aknlar sonucunda sehir daha da canlanmstr. Yavuz Sultan Selim in aldran seferinden sonra Osmanl Devletine dhil edilen Diyarbakr, ran dan gelen sii tehlikesini atlatarak z benligini korumustur. Osmanl Devletinin son dnemlerinde hala gebe olan oymaklar yerlestirmek amacyla uygulanan iskn politikas sonucunda blgede yer alan Trkmenler Orta Anadolu ya g ettirilmislerdir. Kalan oymaklarn bir ksm Rakka ya srgn olarak gnderilirken diger oymaklar gitmeyerek sehirde yasamslardr. Akkoyunlu Trkmen devletinin devam olan bu oymaklar sayesinde Diyarbakr z benligini hala korumaktadr. 3.1. lkag da Diyarbakr daki Yerlesimler M..3500 ylnda, bugn el-Cezire dedigimiz Dicle Frat arasndaki blgeye Subartu, buraya yerlesmi olan savas oymaklara da Subaru denildigini Smerlerden ve Akkad lardan kalma belgelerden anlamaktayz (Beysanoglu, 2003: 54; Diyarbakr

Yllg, 1973: 14). Yukar Dicle boylarna yerlesen bu ilk kavimler, Smer Trkleriyle 8

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

soyda olup, Orta Asya dan gelen Subrtu adyla tannan Hurrilerdir. Hurriler, TellHalaf kltrne sahip olup Diyarbakr da iine alan yukar Dicle blgesinin ilk meden halkdr (Balin, 1970: 6 7; Sar, 1994: 11). Subaru, bu kavmin dilinde Irmaklar aras anlamna gelmektedir. Hurri ise Babil dilinde magara demektir. Hurriler, madencilikte ileri bir anak-mlek isiligini buralara getiren kavimlerdir. En iyi eserleri Mardin-Urfa arasnda ve Habur suyu basndaki Tell-Halef adl hykte bulunmustur. Bu yzden Tell-Halef kltrnn nclerinden saylmaktadrlar (Krzoglu, 1962; Beysanoglu, 2003: 54). Bunlar, Zagros daglarndan Anadolu nun Gneydogu kesimiyle Kuzey Suriye ye kadar yaylmslardr. Smer-Akkd mparatoru Lugal Zaggizi ( M.. 2750 2725 ) bu blgeyi alm ve egemenligini kurmustur. Daha sonra Akkd kral Naramsin, M.. 2260 ylnda Diyarbakr a saldrd ve verimli topraklaryla bir bugday ambar saylan simdiki adyla Pir Hseyin Ky ve civarn ald. Bu zaferi anlatan kitabeli stelini bazalt bir kayaya kazdrd. Bu kitabe, gnmzde stanbul Arkeoloji Mzesinde yer almaktadr. Anadolu da bundan daha eski yazl belge henz bulunamamstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 14). Naramsin den sonra Hurriler, blgede yeniden egemenliklerini kurdular. Subaru adl savas oymaklarn da egemenliklerini alp, snrlarn doguda Zagros daglarna, batda Akdeniz e, gneyde Kerkk e ve gneybat da Kenan iline kadar genislettiler. M.. 1800 1500 yllarnda n Asya nn nemli bir devleti haline geldiler. Hurrilerin, eski Hitit devleti agnda (M..1700 1450), Kral I. Hattusili nin bat seferi sonucu ikiye ayrldlar (Beysanoglu, 2003: 55 56; Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIX: 389). M.. 2000 de dogu ve bat diye ikiye ayrlan Hurrilerin bir kolu olarak ortaya kan Mitannler, diger kol olarak kurulan Hurrilerin aleyhine genisleyerek byk bir imparatorluk haline gelmistir (Krzoglu, 1962). Batya dogru genisleyen Mitannlerin idare merkezleri Reslyn civarnda oldugu sanlan Vassugani sehri olmustur. Diyarbakr blgesinin kuzeybat, bat ve gneybat blm Mitann lkesinin iinde yer almaktadr (Beysanoglu, 2003: 57; Diyarbakr Yllg, 1973:15). Mitann ve Hurri karmas olarak kurulan Mitann-Hurri devletinin snrlar Mezopotamya dan Akdeniz e, Msr ve Mezopotamya ya giden yollar zerinden geer (Beysanoglu, 2003: 57 58). Mitann Hurri devletinin bilinen en eski kral Barratarna (M..1500 1475). En parlak zaman Saussatar dneminde yasamslardr. Saussatar zamannda Msrllarn elinden Kuzey Suriye deki Ni, Nuhasse, Muki (Hatay) gibi nemli sehirleri geri ald. Doguya sefer yaparak Asur sehrini ele geirerek buraya kendisine bagl olarak hkmdarlar tayin etti. Saussatar n lmnden sonra yerine I.Artatama geti. Bu dnemdeki en nemli olay, Mitann kral ve Msr firavunu IV. Tutmosis arasnda bir dostluk ve bar antlasmasnn imzalanmasdr. Bu bars; Artatama nn kz Gilu-Hepa y firavuna e vermesiyle pekistirildigi sanlmaktadr (Diyarbakr Yllg, 1973:15; Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIX:389). Ayrca, bu dnemde Mitann devleti ve Hitit kral II. Tulhalya arasnda da bir dostluk ve bar anlasmas imzalandg da bilinmektedir. I. Artatama lnce yerine oglu II. Suttarna geti. Bu kraln lmnden sonra Mitann devletinde taht kavgalar baslamstr. II. Artatama, Diyarbakr n kuzeybat ksmn alarak burada Hurri krallg kurdu. Artasumara, gneydogu blgesinde hkimiyet kurarken ldrld ve yerine ocuk yastaki Tusratta geti. Bu dnemde Hitit kral Suppiluliuma, Mitann lkesine saldrd. Tusratta kaarken ogullarndan biri tarafnda ldrld. Ogullarnda Mattiwaza (Kurtiwaza) Babil e kat. Babil kral Asur

tehdidine kars kzn Kurtiwaza ile evlendirdi. Yaplan anlasmaya gre; Hitit kralnn kz Mitann kraliesi olacak, yalnz bu kralienin soyundan gelenler Mitann tahtna 9

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

kabilecek, iki devlet dsmanlarna kars birlikte hareket edeceklerdi. Bylece Hitit devleti bir imparatorluk haline gelmi oldu (Beysanoglu, 2003: 58 59). Mitann Devleti, tekrardan kurulduktan sonra Asurlularla savasmak zorunda kald. Asur krallarnda I.Salmanasar, Mitann lkesine saldrarak Kuzey Suriye yi ald. Bylece M..1260 ylnda Mitann lkesi Asurlular ve Hititler arasnda blsld (Diyarbakr Yllg, 1973; 16 17). Hitit Devletinin devaml aknlar yznden zayflayan Mitannler, gneyden gelen Samilerle karsp, Asurlular olusturdular (Balin, 1970) . Asur tarihini Eski Asur, Orta Asur, Yeni Asur ag diye e ayrmamz bu dnemi anlatmamz kolaylastrmaktadr. M..2100 1800 yllar arasnda Asur devletinin kurucusu olarak lusima (M.. 1895) dneminde Babil devleti ile savasarak varlgn tantt (Ramazanoglu, 1996: 52) . M..1400 1350 yllar arasnda Orta Asur agnda hkmdar Ubbalit, Hititlerle birlikte Mitannleri ortadan kaldrd. Devlet zayflamaya basladg srada Diyarbakr ve evresi hkmdar I.Salmanasar zamannda Asur hkimiyetine girmi ve bu Asur hkimiyeti 70 yl kadar srmstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 17). M.. 1200 yllarnda Orta Asya dan gelen Frig ler (Mskler) Hitit devletine son verip, Asur devletini de zayflatnca Hurriler, tekrardan Diyarbakr ve evresine dndler (Balin, 1970: 7). I. Tiglatpiler (M..1116 1090) Asur kral olunca Friglerle Frat boylarnda savast. Bu srada Kirh iline saldrd. Daglan Kummukh larn bir ksm Diyarbakr nnden geerek bugnk Lice evresine sgnd. Daha sonra Urhan (Ergani) kalesine ekildiler. Fakat I. Tiglatpileser, bunlarn zerine yrd ve bylece Diyarbakr ve evresi M.. 1116 da yeniden Asur hkimiyetine girdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 17 18; Dinol, 1991: 269). M.. 1050 yllarnda Asurlularn zayflamasndan faydalanan yeni bir Aram gleri baslad. Aramlerden Bit-Zaman kabilesi Diyarbakr civarna yerlesip yetmi alt yl sren hkimiyetleriyle Diyarbakr ok gelismis, bayndr, zengin bir hale getirdiler. M.. 900 yllarnda Asurlular tekrardan tarih sahnesine kp yeni Asur agn baslattlar. Yeni Asur agnda M.. 885 ylnda Diyarbakr kusatan Bit-Zaman krallgna Asur kral III. Salmanassar (M..859 824) son verdi. Bylece Diyarbakr ve evresi Urartu egemenligine kadar Asur egemenliginde kald (Beysanoglu, 2003: 64 65). Bu srada, Hurriler, Van gl evresinde Urartu adyla yeni bir devlet olusturunca ayn rktan olan Asur devletinin zayflamasndan faydalanarak krallar spuinis (M..824 816) snrlarn batya ve doguya dogru genisletti. lmnden sonra oglu Manuas (816 789) Malatya prensligini lkesine katt ve Dicle boylarna hkim oldu. Yerine geen kk oglu I. Argistis, Diyarbakr, Egil, Piran, Malatya y Urartu snrlarna katt. Gney Anadolu da ve Azerbaycan da sekiz kavim birleserek kurulan Urartu devletine tekrardan bir Asur kral son verdi (Diyarbakr Yllg, 1973:18 19; Melik zade, 2004:96). Fakat bu srada, Pul isminde bir kumandan, Asur kraln devirip III. Tiglatpileser (745 727) adyla tahta geti. M.. 743 ylnda Urartu ordusunu Frat boylarnda byk bir bozguna ugratt. M.. 736 ylnda Diyarbakr blgesini fethedip doguya yneldi. Bylece Diyarbakr drdnc kez Asur egemenligine girmi oldu. Bu hkimiyet, skitlerin blgeyi 653 ylnda fetihlerine kadar srd (Beysanoglu, 2003:67 68). skit Trkleri, M.. 653 ylnda Orta Asya dan g ederek, Karadeniz in btn kuzey taraflarn kapsayan geni

alanlara yerlestiler. Hkmdarlar Maduva (Alp Er Tunga) zamannda Diyarbakr ve evresini de iine alarak 653 ylnda baslayan 10

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

hkimiyetleri 28 yl srd (Diyarbakr Yllg, 1973: 28). skit hkimiyeti sona erdikten sonra blgeye Med kavmi yerlesti. Medler, byk glerle Asya dan gelerek Asur egemenliginde yasadlar. Bilinen ilk hkmdarlar Dayakku zamannda ilk Med krallgn M.. 550 ylnda kurdular. En nemli krallar Keyaskr (M.. 625), Asur Devletini ortadan kaldrd ve Dicle Nehrinden Kzlrmak a kadar olan yerlerde Med mparatorluguna katld. Bylece Diyarbakr ve evresi de Med mparatorlugunun snrlarna dhil edildi. Keyaskr n lm (M..585) zerine Pers Kral II. Kuras, bu imparatorlugu ortadan kaldrd ve yerine Persler, siyasi birligi kurdu (Beysanoglu, 2003: 83 84). Persleri, siyasi bir birlik halinde tarih sahnesine karan Akhmani isminde bir prenstir. Perslerin, Diyarbakr ve evresinde grlmeleri II. Kura (Keyhsrev) zamanna denk gelmekteydi. M..550 ylndan itibaren Diyarbakr ve evresi Pers idaresine gemistir. M.. 330 ylnda Makedonyal Byk skender ve son Pers hkmdar III. Darius un arasndaki sava sonunda Pers imparatorlugu ortadan kaldrlmstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 29). Pers mparatorlugunun ok geni bir tarihi bulunmakta olup sadece bizi ilgilendiren blmlerine degindik. Diyarbakr bu dnemden sonra Byk skender mparatorlugunun hkimiyetine geti. Makedonya kral Filip, M.. 336 ylnda ldrlnce yerine oglu skender, kral ilan edildi. skender, babasnn hazrladg ordu ile Asya seferine kt. lk olarak M.. 334 ylnda Pers ordusu ile yaptg Granikos (Biga ay) civarndaki savasn kazand. Bu zafer sonucunda Anadolu nun bat ve gney kylarndaki baslca limanlar ele geirdi. skender, daha sonra Pers ordusuyla yaptg ikinci sava sonunda Pers kral III. Darius kat, skender ise Suriye zerinde Mezopotamya ya girdi. III. Darius un topladg ordu ve skender in ordusu Erbil civarndaki Gaugamela ovasnda tekrardan karslast ve sava sonucunda skender galip geldi. III. Darius ldrld. skender e bu sava sonucunda Asya Kral denildi. Bylece Diyarbakr blgesi M.. 331 ylnda skender in hkimiyetine geti (Diyarbakr Yllg, 1973: 29 30). skender ldg zaman kurdugu imparatorlugun snrlar Tuna boylarndan ndus Nehrine, Aral Denizinden Afrika nn byk sahrasna kadar uzanyordu. mparatorluk, onun lmnden sonra komutanlar arasnda blsld. ran, Mezopotamya ( Diyarbakr dhil ) ve dogu illeri Selevkos a verildi. Selevkos, M.. 306 ylnda imparatorlugunu ilan edip Babil i baskent yapt. Dogu ve bat arasndaki ticaret yolunu hareketlendirmek amacyla Dicle zerinde Selevkye sehrini kurdu ve baskenti buraya tasd. M.. 280 ylnda ldrld. Yerine geen hkmdarlar lkeyi idare edemedikleri iin imparatorluk blnd. Makedonya, Bitinya, Pontos, Kapadokya, Ermenistan bagmszlgna kavustu. M.. 140 ylndan itibaren Diyarbakr ve evresinin hkimiyeti Partlarn eline geti (Diyarbakr Yllg, 1973: 30). M..248 ylnda Partiya eyaletinin kuzey snrlar zerinde Part Devleti kuruldu. Kurucusu Arsak soyundan gelen Arsakes, eski Pers imparatorlugunun varisi olarak ortaya kms. Fakat bizi ilgilendiren sadece bu dnemde yasam hkmdarlar I.Miridat n (M.. 160 139) icraatlardr. I.Miridat dneminde Frat boylarna kadar btn Mezopotamya nn ve Diyarbakr blgesinin (M..140) Part egemenligine gemistir. Fakat bu egemenlik hkmdar II. Fraat zamannda M..139 127 yllar arasnda Asya dan gelen Sakalarn bir kolu tarafndan zayflatlmstr. Tigran n M..

87 ylnda Part lkesine saldrmas ile Diyarbakr ve evresi de Tigran n hkimiyetine girdi (Beysanoglu, 2003). Tigran M.. 85 ylnda tahta ktg zaman Selevkoslardan kalma mirasa konarak lkesini genisletmeye baslad. nce eski Urartu krallgnn gneybat blgesinde kuzey ve batda Frat, gneyde Mezopotamya ve Dicle, doguda Gordiyen ile evrili olan Sofen 11

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

ve Kapadokya blgesini ele geirdi. Sonra Part lkesine girdi ve Partlarla yaptg bar antlasmas sonucu M.. 85 ylnda Diyarbakr ve evresini topraklarna katt. M.. 77 ylnda Silvan veya Mardin yaknlarndaki Tur-Abidin Tepesi eteginde Tigranokerta adnda bir sehir insa ettirdi. Fakat imparatorlugunun mr yirmi yldan fazla srmedi. M.. 69 ylnda Romallarla yaptg savasta yenilince kurdugu devlet ykld ve bylece Diyarbakr blgesi Roma hkimiyetine geti (Diyarbakr Yllg, 1973). Byk Tigran n savas kaybetmesi zerine Nusaybin hari Dicle Nehrinin gneyindeki btn sehirler ve Diyarbakr Roma hkimiyetini tand. Roma ordusu ks Krduklar lkesinde geirdi. Tigran ordusuyla birlikte M.. 68 ylnda Roma ile tekrardan savast ama yenildi. Roma mparatorlugunun Asya da var olmasnn tek yolu Tigran mparatorlugunun tamamen ortadan kaldrlmasyd. M.. 66 ylndaRoma imparatorlugu ve Tigran arasnda bir anlasma imzaland. Bu anlasmaya gre; Tigran alt bin talen (14 milyona yakn) harp tazminat dedi ve Roma mparatorluguna tbi hale geldi. Bu anlasmadan sonra M.. 56 ylnda Byk Tigran ld. Kurmu oldugu imparatorluk ise Roma ve Partiya mparatorluklar arasnda bir tampon blge durumuna geldi (Diyarbakr Yllg, 1973: 32). Dogu fetihleri iin Markus Crasus grevlendirildi. Crasus un amac, Part Devletini ykmakt. Bu amala Urfa daki Abgar Krallgna geldi. M.. 53 ylnda Partlarla kars karsya gelecegi anda ld. Bylece Abgar Krallg (Diyarbakr blgesi dhil) on be yl Partlarn isgalinde kald (Beysanoglu, 2003: 103). Roma mparatorlugu, Antoniyus ve Oktavyanus un birlesik krallklar zamannda ancak buralara gelebildi. Antoniyus, bu blgelerde hkimiyet kurmak iin Vantidius Bassus u grevlendirdi. Bassus un amac, Partlar Suriye blgesinden karmakt. Bu amala harekete geen Roma ordusu, Part ordusuyla Antakya nn dogusunda yaptg savas kazand. Bylece Diyarbakr blgesi ve Suriye Partlardan geri alnd. Diyarbakr M.S. 53 ylna kadar Roma idaresinde kald (Diyarbakr Yllg, 1973: 32 33). M.S. 53 ylnda tekrardan harekete geen Part mparatorlugu tahtna I. Vologas geti ve ilk olarak Diyarbakr blgesini de iine alan Dogu Anadolu Blgesi istila edildi. Partlarn bu hareketi Roma mparatorlugunun Anadolu hkimiyetini tehlikeye sokmustu. Bu sralarda Roma tahtnda yer alan imparator Neron un emriyle Korbulan adl general doguya gnderildi ve Dogu Anadolu Blgesi zaptedildi. Bu dnemden sonra Diyarbakr sehri, M.S. 226 ylna kadar Part ve Roma arasnda el degistirip durdu. M.S. 226 ylndan sonra gemisten kalan Part ve Pers ekismesi ortaya kt. Bu ekisme Roma imparatorlugunun isine yarad. Partlar, nceleri eski ran dinini benimsemisken zamanla gnese, aya ve atalarnn ruhuna tapmaya basladlar. ran n gneyinde yer alan Persler ise atese tapmaktayd. Yabanc olarak grdkleri Partlar ekemiyorlard. Partlarn zayflgndan faydalanan Ardesir adl lbeyi Istakhr sehrinde M.S. 224 ylnda isyan etti. Bu isyan Milli Pers htilali adyla btn lkede yayld. M.S. 226 ylnda yaplan savasta Part mparatorlugu tamamen ortadan kaldrld. Bylece ran da Sasanllar devri baslad (Diyarbakr Yllg, 1973: 32). Bu dnemden sonra M.S. 230 ylnda Diyarbakr Roma kolonisi olarak anlmaya baslad. Roma nn Mezopotamya eyaletinin baskenti konumunda bulunan Diyarbakr iin Sasaniler tekrardan harekete geti. Sasani mparatorlugunun ilk hkmdar olarak basa geen Ardesir, Roma snrlarnda yer alan Nusaybin ve Kuzeybat Mezopotamya y M.S. 237 ylnda ele geirdi. M.S. 241 ylnda len I.Ardesir yerine I.Sapur geti. Onun dneminde Roma mparatorlugunun elinde bulunan Antakya, Hums, Urfa gibi sehirler Sasanilerin eline geti. M.S. 272 ylna kadar Mezopotamya ve diger sehirler Roma ve Sasaniler arasnda bir sre el degistirdi. I.Sapur lnce tahta ksa sreli hkm sren 12

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

pek ok hkmdar geti. Bu srada Roma imparatorlugunun tahtnda da degisiklikler meydana geldi (Beysanoglu, 2003: 107 108). Roma mparatorlugunun tahtna 284 ylnda Diyekletiyonus geti. Drtl dare denilen bir idare sekli kurarak imparatorlugu iki blgeye ayrd. mparatorlugun merkezini Roma sehrinden zmit sehrine tasd. Dogu blgesinde yer alan lkeleri dzene sokmaya alst. Galeryus u ran seferine gnderdi. Galeryus daha Harran a ulasmadan Sasanilerle karslast. Yaplan savasta Roma ordusu yenildi. 297 ylnda yeniden toparlanan Roma ordusu harekete geti. ki taraf arasnda yaplan savasta Sasanllar yenildi. Sava sonunda yaplan anlasmaya gre, Armenya ve berya Roma egemenligini tand. Elazg Tunceli (Sopen), Egil-Ergani evresi (ngilen), Diyarbakr Blgesi (Arzanen), Van evresi (Maksoen), Hakkri (Kordven) , Cizre (Zabdiken) blgeleri Roma mparatorlugu idaresine brakld. Bu yenilgiyi hazmedemeyen Sasanl hkmdar ld. Yerine II. Hrmz geti. Sefer hazrlklarna girisen bu hkmdarda aniden ld. Yerine daha dogmam olan II. Sapur, 310 ylnda hkmdar ilan edildi. II. Sapur, daha ocuk denecek yasa geldiginde Roma dan aldklar yerleri geri vermesini istedi (Diyarbakr Yllg, 1973: 34). Bu srada Roma tahtnda Byk Constantin bulunmaktayd. Bizans mparatoru, bat ve doguyu birlestirerek imparatorlugunun merkezini Bizans a yani stanbul a tasmst. Bu srada aldg Sapur un teklifini reddetti. Sapur, Mezopotamya ya girdi. Fakat Diyarbakr alamad. Bu srada len Roma mparatorunun yerine oglu II. Costantius geti. II. Costantius, 349 ylnda Diyarbakr sehrinin etrafn surlarla evirerek tahkim ettirdi. Fakat 359 ylnda II. Sapur, sehri el e geirdi (Parla, 2004: 249). 363 ylnda Roma mparatoru Julyanus zamannda ise harekete geen Roma ordusu yukar Mezopotamya y istila etti. Fakat 363 ylnda Julyanus savasta lnce yerine komutan Joviyanus imparator ilan edildi. Joviyanus ve II. Sapur arasnda ta rihte Ugursuz Joviyanus Bars diye anlan bir anlasma imzaland. Bu anlasmaya gre, Nusaybin ve Sincar kaleleri, Siirt, Garzan, Van gl evresi, Cizre, Srnak, Hakkri, Karduk blgesi Sasanllara brakld. Diyarbakr ve evresi ise bu tarihten 395 ylna kadar Romallarda kald (Diyarbakr Yllg, 1973: 34 -35). 3.2.Orta a Baslarnda Diyarbakr daki Yerlesimler Diyarbakr sehri, cografi konumu sebebiyle Roma ve Sasani mparatorlugu arasndaki rekabette nemli bir rol oynamstr. Roma ve Sasani mparatorluklar arasndaki mcadeleler, Diyarbakr evresinde gereklesmekteydi. Romallar da, Sasaniler de srekli olarak sehrin surlarn tahkim ediyorlard ve blgeye zel mfrezeler yerlestiriyorlard (Tezcan, 2004: 104). En son Roma mparatorlugunun idaresinde kalan sehirde 349 ylnda sehrin etraf tamamen surlarla evrilmistir. 395 ylna kadar Roma mparatorlugunun elinde bulunan sehir, Sasani mparatorlugu ve Roma mparatorlugu arasnda zaman zaman el degistirmekteydi. 375 ylnda meydana gelen Kavimler g sonucunda Ortaa dnemine geildi ve bu dnemde Roma mparatorlugunun blnmesiyle ortaya kan Bizans mparatorlugu, Diyarbakr a hkim oldu. Bizans mparatorlugu dneminde Diyarbakr ve evresinde Akhun aknlar dikkat ekmektedir.

13

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

3.2.1. Bizans Dneminde Diyarbakr ve Akhun Aknlarnn Baslamas ( 395 639 ) Roma mparatoru I. Teodasyus, 395 ylnda lnce imparatorluk iki oglu arasnda blnd. Byk oglu Arkadios a, Bizans mparatorluguna bagl olmak zere dogu, kk oglu Honorius a da merkezi Ravenna olmak zere bat ksm verildi. Bizans veya diger adyla Dogu Roma mparatorlugu bugnk Arnavutlugun kuzey blgesini, Tuna ya degin btn Balkan yarmadasn, Ege Adalarnn, Girit, Kbrs, Anadolu, Suriye, Filistin ve Msr a kadar Kuzey Afrika ky topraklarna sahipti. Bizans mparatorlugu hristiyanlasm Roma mparatorlugundan baska bir sey degildi (Beysanoglu, 2003: 117). Roma mparatorlugunun blnmesi srasnda Akhunlarn blgeye aknlar baslad ve zaman zaman Kafkaslar yoluyla Anadolu ya geldikleri bilinmektedir. Nitekim 363 ve 373 yllar arasnda, Kafkaslardan hareket eden Hunlar, Anadolu ya girerek Urfa ya kadar ilerlediler (Asan, 1992: 32). 390 ylnda Hunlar, Beth Rohmaje memleketini zorlayarak memleketini zorlayarak girdiler. Bu blgeyi yagmalayp dnerken Karasu geidinden geip Roma kuvvetleriyle atstlar. Hunlar, Diyarbakr a girdikten sonra blge halk Deba ile Deglat sular arasnda ve Zist ile Egil kalelerine iltica ettiler. Hunlar, buraya gelerek ha lkn bir ksmn ldrdler, kalanlar ise esir aldlar. Hunlarn ilerleyisini durdurmak isteyen Bizansllar harekete getiler. Bu srada Sasani hkmdar IV. Behram ld. Yerine oglu I. Yezdicird (399 420) geti. Bu dnemde blgenin bat ksm ranllarn eline geti. Sasani mparatorlugunun tahtna I. Yezdicird in lm zerine V. Behram (420 538) geti. Bu srada blgede kan ayaklanmalarda elebas saylanlarn bazlar Bizans a sgndlar. V. Behram, bu sahslar Bizans imparatorlugundan geri istedi. ki taraf arasnda bu olay yznden yedi yl savaslar devam etti. Bu savaslarn sonunda Erzincan blgesine saldrd ve alnan yetmi bin esir batya sevk edilmek zere Diyarbakr a getirildi. Diyarbakr daki Akak adl bir Keldan papas bu esirlere karslk kilisesindeki btn kymetli esyalar verdi ve iki taraf arasnda 427 ylnda bar anlasmas imzaland (Diyarbakr Yllg, 1973: 34 37). 427 ve 488 yllar arasnda Sasan mparatorlugu tahtnda birok degisiklik meydana geldi. Tekrardan Bizans mparatorlugu karssnda yer almaya baslad. Akhunlarn destegi ile Sasani tahtna Kavad gemisti. Bizans mparatorlugu bu srada Sasanilere para teklifinde bulunmustu. Fakat Kavad bu teklifi red ettigi iin iki taraf arasnda yeniden sava baslad. Kuzeyden Mezopotamya ya inen Kavad, 5 Ekim 502 tarihinde Diyarbakr sehrini kusatt. Uzun sre devam eden ekismelerden sonra Kavad, ay ierisinde Diyarbakr ele geirdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 48). Bizans mparatoru Kavad n elinden Diyarbakr ve evresini almak iin harekete geti. Yagma edilmi olan Diyarbakr sehri, Romallar tarafndan satn alnarak tekrardan geri alnmstr (Akder, 1963: 124). 503 ylnda Bizans ordusu, Diyarbakr nne gelerek ordugh kurdu. Ordunun bir blm Nusaybin sehrine ynlendirildi. Kavad kuvvetleri Nusaybin sehri nlerinde bozguna ugratld. Bu bozgundan sonra Bizans mparatoru, Mezopotamya daki btn vergileri bagsladgn bildirdi. Diyarbakr da ise bu sralarda ranllar, Roma kuvvetlerinin uzaklastgnn grnce tacirlere mal satmak iin sehirden kmaya basladlar. Bunu fark eden Roma kuvvetleri, bu tacirleri ldrdler. Kavad, bu haberi alnca c almak iin harekete geti. Buna karslk Roma kuvvetleri de sehrin surlarnn zayflamas iin 504 ylnda ylnda Fis Kayas denilen yerde byk bir magara atlar.

Sehre girmek zereyken onlar fark eden Amidli bir kadn Romallar sehre giriyor diye bagrnca ranllar harekete getiler ve Romallar bozguna ugrattlar. Fakat bu 14

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

olaydan ksa bir sre sonra Diyarbakr da ktlk ve sefalet baslad. Bunun zerine Kavad ve Bizans mparatorlugu arasnda bir anlasma imzaland. Sehir yeniden dzenlendi. Ayrca Bizans mparatorundan gelen bir fermanla Diyarbakr n btn vergileri, Urfa sehrinin vermekte oldugu verginin yars kaldrld. Bizans ordusu bu anlasmadan sonra 28 Kasm 506 tarihinde toparlanarak snr boylarndaki slerine geri dnd. Bu bar sadece 2 3 yl srebildi. Bizans mparatoru lnce yerine geen I. Justinianus (527 565) ran a verilen para yardmn kesti. Bu yzden iki taraf arasnda yeniden sava baslad. Bizans mparatoru bu srada Hunlar ran zerine saldrmaya tesvik etti. Bunun farkna varan Sasanler, Bizans 546 ylnda bozguna ugratt ve yaplan anlasma ile Bizansllar vergiye bagland. Ayrca bu anlasmaya gre; Diyarbakr blgesinin byk bir ksm ranllarda kalacakt. Bars, 573 ylna kadar srd. Bu tarihten itibaren Diyarbakr sehri Sasan mparatorlugu ve Bizans mparatorlugu arasnda srekli el degistirdi. Son olarak 629 ylnda Diyarbakr blgesi Bizans snrlarnda kald ve bu tarihten sonra blgede slam ordular grlmeye baslad (Diyarbakr Yllg, 1973: 123 129). 3.2.2. Diyarbakr da slamiyetin Yayls Tarihi gemisi asrlarca nceye dayanan Diyarbakr sehri, her dneminde Anadolunun en nemli sehirleri arasnda yer almstr. Sehir, Bizans dan sonra asl vatanlar Yemen olan Arap unsurlarn g edip Mslman olmasyla slam devletlerinin en nemli sehirlerinden biri haline geldi (Zorlu, 2004: 858). Blge topraklar binlerc e yldan beri birok devletin ve milletin dogumuna besik, lmne de tank olmustur. Diyarbakr blgesinin etnik yaps islamiyetin ortaya ksndan bir sre nce baslayan Arap kabilelerinin gleri ve yerlesmeleri ile tamamlanmstr. Bunun yannda insanlk tarihi ierisinde bir devlet kurup da bu blgeye ugramam hemen hemen hibir millet yoktur denilebilir (nalan, 2004: 169). Bu nedenden dolay blgeye gelmi bu devletlerin ve milletlerin tarihine ksaca bakmamz gerektigini dsnmekteyiz. Hazreti Ebubekir dneminde baslayan slam fetihlerine onun lmnden sonra Hazreti mer dneminde devam edildi (Diyarbakr Salnameleri, 1869 1905, DBB Yaynlar, C.III: 381). Bu dnemde Bizans ordusu ve slam ordusu arasnda meydana gelen Yermk savasn Bizans ordusu kaybetti. slam ordular, Suriye yi fethetti ve hemen ardndan Kuzey Mezopotamya nn fethine giristi. Hazreti mer, bu fetih iin Iyz B.Gunm u grevlendirdi. Diyarbakr, 639 ylnda Iyz b.Ganem in askerlerinden Hlid b. Velid tarafndan be aylk bir muhasaradan sonra fethedildi ( Yinan, 1963, C.III: 606 ). Iyz b.Ganem sehre vali olarak Sa saa adl sahs gnderdi. Fakat Sa saa fetih srasnda aldgagr yaralardan dolay vefat etti. Onun lmnden sonra Dmask, Humus, Diyarbakr, Cezire sehirleri birlestirilerek blge valiligine Amir b. Sadulla h-i Ensri getirildi. ki yl sonra, Cezire ve Diyarbakr ayr vilayetler haline getirilerek idaresi mer b. Srke ye sonradan da Zeyd b.Hanzl a verildi (Diyarbakr Yllg, 1973: 45). Hazreti mer dneminde Gneydogu Anadolu blgesinin byk bir ksm slam dinini kabul etmistir. Bu dnemden sonra Diyarbakr, Mardin, Silvan, Hakkri bir daha Bizans idaresine girmemistir. Bu yzden Trk sultanlarnn doguda ilk hedefleri bu sehirler olmustur (Keskin, 1990, C.X: 28 30). Bu fetihlerden sonra Hazreti mer, 20 Haziran 644 tarihinde bir acem klenin haneriyle ldrld. Yerine Hazreti Osman halife seildi (Beysanoglu, 1963, C.I: 101 104). Bu dnemde ayr bir eyalet haline getirilen

el-Cezire, Diyar- Mudar, Diyar- Bekr ve Diyar- Rabia olmak zere vilayete 15

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

blnd (Toprak, 1999: 133). Diyar- Bekr valiliginde yer alanlar Dicle nehri kenarnda yasamakta olan Rebia kabilesinin bir kolu olan Bekir b.Vail kabilesi yeleridir. H atta Diyarbakr adnn da bu kabileden geldigi dsnlmektedir (Yksel, 2004: 459; lhan, 1990: 213). Diyar- Bekr valiligine bu dnemde Velid b.Ukbe getirilmistir. ki yl sonra grevden alnan bu validen sonra vilayete Humus ve Kansrin de eklenerek vali olarak mir b.Sadullah- Ensari gnderildi. Be yl sonra ise vilayete bu seferde Cezire ilave edildi ve Sam valisi Muavye b.Ebu Sfy an blge valiligine getirildi. 653 ylnda Cezire ve Diyar- Bekir ayr vilayetler haline dnstrlerek valiligine Cerir b.Abdullah getirildi. 656 ylnda Hazreti Osman sehit edildi ve yerine Hazreti Ali geti. 657 ylnda Cezire ve Diyarbakr valiligine Malik b.el-Ester getirildi. Sonradan Malik b. el-Ester, Msr a gnderilince yerine Sebib b.mir vali olarak gnderildi (Diyarbakr Salnameleri, 1869 1905, DBB Yaynlar, C.III: 77). Hazreti Ali, 24 Ocak 661 tarihinde bn-i Mlcem tarafndan hanerlenerek ldrldkten sonra iktidar, Emeviler e gemistir. Hazreti Ali dneminde i anlasmazlklar meydana geldi. Suriye valisi olan Ebu Sfyan n oglu Muavye, Hazreti Ali nin halifeligini tanmamst. Bu yzden iki taraf arasnda meydana gelen 657 Sffn Savasndan sonra Muavye, fiilen halifelige baslad. Fakat Muavye nin halifeligini Irak ve Diyarbakr halk kabullenemediler. Onlar, Hazreti Ali nin oglu Hazreti Hasan a biat ettiler. Hazreti Hasan, Muavye ile basa kamayacagn anlaynca halifelikten vazgeti. 661 ylnda Emev Devleti kuruldu. Bu dnemden sonra el-Cezire blgesi Emev ynetiminin eline geti. 662 ylnda el-Cezire ve Diyarbakr valiligine Habip b.Mslim getirildi. ki yl sonrasnda vali vefat edince yerine Abdurrahman b.Osman geti (Diyarbakr Yllg, 1973: 46). 683 ylnda bu vali ldrldg iin Diyarbakr da vali olarak sa b. El-Harsi gnderildi. Ayn yl Emev tahtnda bulunana Yezid ldg iin yerine II. Muavye halife oldu. II. Muavye, Halifelikten feragat edince yerine Mervn geti. Fakat Mervn da 685 ylnda vefat edince tahta Abdl-Melik getirilmistir. Bu dnemde el-Cezire, Diyarbakr ve Ermeniye birlestirilerek valiligine Abdlmelik in kardesi Muhammed getirildi (Beysanoglu, 2003, C.I: 163). Bu dnemde Diyarbakr ve Cezire vileyetlerinde Haric isyanlar grlmeye baslanmstr. Hariclerin, el-Cezire isyanlaryla ortaya ktg ve Diyarbakr blgesinde de sufler ve hariclerin savastklar bilinmektedir (Demircan, 2004: 162). Yezid in lmnden sonra devletin basna halife Abdlmelik geti. Abdlmelik, Arapay tm slam lkelerinde zorla resmi dil haline getirdi. Abdlmelik 705 ylnda vefat edince yerine I.Velid halife oldu. 710 ylnda Diyarbakr valisi Mehmed b.Mervn azlettirilerek yerine Mesleme b.Abdlmelik gnderildi. Mesleme nin valiligi on yl srd. Bu sre ierisinde I.Velid vefat edince yerine kardesi Sleyman halife seildi. Fakat o da ksa bir sre sonra lnce yerine mer halifelige seildi. Bu dnemde Diyarbakr valisi olan Mesleme grevden alnarak yerine 720 ylnda Hatem b. Numan, bir yl sonra mer b. Humeyre ve 723 ylnda tekrardan Mesleme vilayetin basna geirildi. Ermeniye vilayeti de Diyarbakr ve Cezir e vilayetine baglanm ve 728 ylnda vilayetin merkezi Nusaybin den Amid e nakledilmistir. Bu sre zarfnda Halife mer yerine II. Yezid ve sonra da Hisam halife olmustur. Hisam, zamannda Mesleme, Sam a gittigi iin yerine halife Hisam n amcas oglu Mervn b. Muhammed tayin edildi. Bu vali dneminde Hazar Trklerinin blgeye aknlar baslamstr. Hisam dan sonra halife II. Velid ve ondan sonra da III. Yezid Mervn b. Muhammed i Cezire, Diyarbakr ve Ermenya blgesi valiliginden alp yerine Abdullah b. Riyah el-Gassan yi gnderdi. Bu srada Mervn Ahlt da, oglu Abdlmelik Cezire ve Harran da, diger oglu Abdullah da Diyarbakr da bulunmaktayd.

Azledildigi haberini alan Mervn isyan etti. Mervn la basa kamayacagn anlayan 16

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

III. Yezid, Cezire, Diyarbakr, Ermenya, Musul, Azerbaycan vilayetlerini bir emare t sekline dnstrerek isyan bastrmas iin ona verdi. III. Yezid in lm zerine yerine kardesi brahim halife seildi. Bu srada Mervn yeniden isyan etti. Sam a kadar ilerledi. Sam civarnda Emev ordusu ile kars karsya geldi ve savas kazand. 744 ylnda Sam zaptedip halifelik tahtna kendi oturdu (Diyarbakr Yllg, 1973: 47). Emev Devletinin bu son dnemlerinde ortaya kan hanedan atsmalar, el-Cezire blgesindeki haric isyanlarn daha da arttrmstr (Demircan, 2004:163). Mervn kan isyanlar bastrmak iin alt ay ugrast. Fakat 750 ylnda Emev Devleti ykld. Emevler dneminde Diyarbakr ve evresi alabildigine soyulmustur. Bu yzden Diyarbakr sehrinde Emevlerden kalma hibir eser yoktur (Diyarbakr Yllg, 1973: 47). Emev Devleti ykldktan sonra Abbasi Devleti kurulmustur. Emevleri ykan ihtilaller sonunda hilafet Hazreti Muhammed in amcas Hz.Abbas n soyundan gelen Abbasilere geti. lk Abbasi halifesi Ebu l-Abbas 750 754 yllar arasnda tahtta kalmstr. El-Cezire blgesi bu halifeyi tanmamstr. Bu yzden Urfa merasndan shak b.Mslim-el Ukayl nin etrafnda birlesmislerdir. kardklar isyan bastrmak amacyla halife blgeye kardesi Mansur u gnderdi. Rakka ve evresinde kan isyan bastran Mansur a basarsndan dolay Cezire ve Diyarbakr valiligi verildi. Fakat babas vefat edince Mansur halife seildi. Bu yzden 754 ylnda Cezire ve Diyarbakr valiligine Humeyt b.Khtabe gnderildi. Abbasi Devleti, Trkler ve ranllarn yardmlaryla iktidara gelmisti. Mansur, 775 ylnda vefat edince yerine Had (785 786) ve sonra Harun Resit (786 809) halife oldu. Abbasiler zamannda Diyarbakr, Cezire vilayetine bagland. 803 ylnda, Diyarbakr da Abdsselam adl bir harici isyan etti. Fakat isyan bu dnemde Diyarbakr valisi olan Yahya b. Said-i Ukyl tarafndan bastrld. Harun Resit in lm zerine Abbasi tahtna srasyla Emin (809 813), Me mun (813 833), Mutasm(833 842),Vask ( 842 847 ) ve son olarak da Mtevvekil (847 861) geti. Bu halifeler dneminde Diyarbakr a Halife Emin dneminde Abbas b. Musa ile Said b. Umran; Mutsm dneminde Nasr b. Said, Abdullah b. Besir ve Muhammed b. Maruf; Vask dneminde Abdullah b. Zeyyad, Muhammed b. Abbas ve Daid b. Abdullah; Mtevekkil dneminde de Nasr b. Said, Ali b. Hakem, Ubeydullah b. Muhammed gnderilen valilerdendir. Halife Muntasr (861 862) zamannda Diyarbakr a vali olarak Said b.Hseyin ile Abdullah b.Yassar gnderildi (Diyarbakr Yllg, 1973: 48). Halife Mu tez (866 869) zamannda Ebu-Fazl b. sa ile Abdurrahman b. Said Diyarbakr da vali olarak bulundular. Bu dnemde Ahlt blgesinin snrnda yer alan Sisat halk yeni halifeye biat etmedikleri iin, bunlarn zerine Hatem b. Zurik gnderildi. Blge halknn ileri gelenlerinin bir ksm Diyarbakr a gnderilerek burada ldrld (Yinan, Diyarbekir , 1963, C.III, 607). Halife Mu tez, 868 ylnda sa b. Seyh b. Selil-i Seybani yi Diyarbakr a vali olarak gnderdi. Bu sahs Halife Muhted (869 870) dneminde isyan ederek Diyarbakr da otuz yl kadar srecek olan Seyh Ogullar devletini kurdu (Beysanoglu, 2003,C.I: 166). Diyarbakr blgesine yerlesen Bekr b. Va l Araplarnn ogu Seyban kabilesine mensupturlar. Bunlarn lideri sa b. Seyh b. Selil, 849 ylnda Azerbaycan da kan isyan bastrdg iin kendisine Suriye valiligi daha sonra da 868 ylnda Diyarbakr valiligi verilmistir. 869 ylnda Abbasi tahtna Muhted oturunca sa, isyan ederek bagmszlgn ilan etti. Merkezi Diyarbakr olan Seyh Ogullar devletini kurdu. Otuz yl 17

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

kadar sren Seyh Ogullar Devleti dneminde Diyarbakr ve el-Cezire halk zaman zaman birbirleriyle bazende hariclerle atst. 880 ylnda, Diyarbakr hkimi sa, Musa Zerra ve Hamdan b. Hamdun ile birleserek, Beni Taglib, Beni Bekr boylaryla ve diger oymaklardan topladklar kuvvetlerle Musul valisi shak b. Kundack zerine yrdler. Nusaybin yaknlarnda yaplan savasta ordular agr bir yenilgiye ugrad. sa b. Kundack, Diyarbakr a geldi. Fakat sehri alamaynca Musul a geri dnd. ki yl sonra Diyarbakr hkimi sa vefat etti ve yerine oglu Ahmet geti. Onun dneminde Abbasi halifesi Mutezid, Diyarbakr kusatt. 899 ylnda kusatmayla basa kamayacagn anlayan sehrin hkimi Ahmet, halifeden aman dileyerek teslim oldu. Halife, sehrin Harput Kaps civarndaki surlarn bir ksmn yktrd. Bylece Seyh Ogullar Devleti sona ermi oldu (Diyarbakr Yllg, 1973: 49). 908 ylnda halifelik makamna Muktedir geti. Bu dnemde Musul ve Cezire valisi olan Ebulheyca 929 ylnda vefat edince Diyarbakr blgesine Muktedir, Ebulheyca nn oglu Hasan Nasrddevle nvan ile gnderdi. Bylece Diyarbakr blgesinde Hamdaniler hkimiyeti baslam oldu (Diyarbakr Yllg, 1973: 50). Diyarbakr blgesi Hamdanilere baglandktan sonra Nasrddevle Hasan, Diyarbakr da Ali b. Cafer i brakarak 926 ylndan itibaren sk sk aknlar yapan Bizansllara kars sava at ve onlar yenilgiye ugratt. Kardesi Seyfddevle yi Diyarbakr ve Diyar- Mudar blgesine gnderdi. Kendisi de Musul ve Diyar- Rabia nn idaresinin zerine ald. Seyfddevle Ali, Bizansllarla girdigi uzun sreli savaslar sonucunda onlar geri ekilmeye mecbur etti. 942 ylnda Bizans ordusu tekrar Diyarbakr blgesine girdi. 950 ylnda sehri kusatan Bizansllara kars Seyfddevle baskn dzenledi ve onlar bozguna ugratt (Diyarbakr Yllg, 1973: 50 51). 965 ylnda Rumlar tekrardan Diyarbakr blgesinde grnmeye baslad. Diyarbakr sehrinin etrafn talan ettikten sonra Meyyafarkn e saldrdlar. Seyfddevle onlar bozguna ugratt (Beysanoglu, 2003, C.I: 174 175). Seyfddevle, 8 Subat 967 tarihinde ld. Diyarbakr blgesini bir mddet oglu Sa dddevle Ebu-Meali Serif ve babasnn yardmcs Tak tarafndan idare edildi. 968 ylnda Bizansllar tekrardan Diyarbakr blgesine girdi. Sehrin etrafn yagmaland. Bu srada Taki ve Sa dddevle bozustular. Bu yzden Diyarbakr blgesini Musul emiri Ebu Taglip Gazanfer e teslim edildi. O da yardmcs Hazarmerd i vali yapt. 973 ylnda Bizansllar, Diyarbakr sehrini kusattlar. Zor duruma dsen Hazarmert, Ebu Taglip den yardm istedi. O da kardesi Ebu l-Kasm yardma gnderdi. ki ordu 4 Temmuz 973 tarihinde kars karsya geldi ve sava sonunda Bizansllar yenildi. Bizans kumandan Meleh ve ordunun byk ksm esir alnd. 978 ylnda Irak hkmdar Bveyhogullarndan Adud ud-Devle Musul u Ebu Taglip in elinden ald. Bu srada Adud ud-Devle nin yardmcs Ebul Vefa Diyarbakr kusatt. Bassz kalan sehir direnmeden gelenlere kaplarn at. Bylece Diyarbakr ve evresi ksa bir sre iin Bveyhogullarnn hkimiyetine girdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 5 ). Bveyhogullar Devletine ismine veren Ebu Suca Bveyh, ran n kuzeyindeki Gilan eyaletindendi. Deylem ad verilen daglk bir blgede yasayan halkn reisi saylrd (Diyarbakr Yllg, 1973: 51). Deylemler adyla da anlan Bveyhogullar devleti ykldktan sonra kurulduklar blgede Ravvad adnda byk bir arap asireti

grlmstr. 1029 ylnda Trkmenlerin blgeye aknlarndan sonra bu asiretin Siilestigi bilinmektedir. Ebu Sca lnce Ali, Hasan ve Ahmet adnda oglu kald. Bunlarda Ravvad asiretinden etkilenerek sii olmuslardr (Sevgen, 1982: 15 16). Diyarbakr dan kaan Hamdani Ebu Taglb Rabe ye sgnmst. Aff iin 18

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

Adud ud-Devle ye haber gnderdi ve Sam a gitti. Orada Ukyl asireti tarafndan yakalanarak ldrld. Adudu d-Devle devri Bveyhogullarnn en parlak agdr. 983 ylnda onun lm zerine devlet daglmaya baslad ve 984 ylnda Diyarbakr blgesi Mervn Ogullarnn eline geti (Beysanoglu, 2003, C.I: 17). Mervn Ogullar dnemi, Diyarbakr, Silvan, Ahlt, Erzen, Mardin, Siirt, Hsn- Keyfa, Kohisar, Maden, Glck, Atak, Ergani, ermik, Savar ve Cizre gibi otuza yakn kaleyi iine alan bir blgede baslamstr (nalan, 2004: 171). Mervanogullarnn 984 ylnda Humaydiya asiretinin bir kolu olan Harbuhti oymagnn liderlerinden Bd tarafndan kuruldugu sylenmektedir. Baska bir grse gre de Diyarbakr da Bd tarafndan kurulmu Snn Mslman bir kabile oldugu sanlmaktadr (bn l-Erzk, 1975: 70). Bd, btn Diyarbakr ve Diyar- Rabia y ele geirmistir (Ynan, 1963, C.III: 610). Ayrca Bd, Irak Bveyh Ogullar emiri Aduddevle ile mcadeleye girerek fetih harektna baslad. Fakat Adud ud-Devle ye kars basarsz olunca oradan uzaklast. Adud ud-Devle den affedilme sz almasna ragmen oradan ayrlp Diyarbakr snrna yerlesti ve burada durumunu glendirdi. Bd, bu blgede ilk olarak Ercis i sonra Ahlt ve Malazgirt e hkimiyetine alp Mus u yagmalad (Keles, 2004: 209). Ayrca Hamdan Ogullaryla mcadeleye girisen Bd, basarsz oldugu iin 990 ylnda ldrld. Bad n lm zerine komutay eline alan yegeni Emir Ebu Ali Hasan b.Mervn, Hamdan Ogullar kuvvetlerini maglup edip daha sonra btn Diyarbakr blgesini ele geirip Mervn Ogullar emirligini kurmustur (Ersan, 2004:511). Emirligini garantiye almak isteyen Ebu Ali Hasan b. Mervn, Hsn- Keyf ya gelerek burada bulunan Bd n karsna, Daym beni mhim bir grevle sana gnderdi diyerek sehrin kaplarn atrd ve Ebu Ali, kadnn yanna gelince daysnn ldgn syleyip, kadna evlenme teklif etti. Kadn, bu teklifi kabul edip, halknda Ebu Ali ye itaat etmelerini syledi (nalan, 2004: 176). Bylece Hsn Keyf ya da hkim oldu. Daha sonra Silvan ele geirdi. Ebu Ali Hasan 997 ylnda Meyyafarkn den Diyarbakr a dnerken Ebu Tahir Yusuf b. Dinme tarafndan ldrld (Keles, 2004: 209). Ebu Ali Hasan b. Mervn ldrlnce yerine kardesi Mmehhiddevle Ebu Mansur b. Mervn basa geti (nalan, 2004: 177). Amid dsnda btn Diyarbakr a hkim oldu. Fakat ksa bir sre sonra Mhehhidddevle ldrlnce basa Nasruddevle Ebu Nasr Ahmet geti. Nasruddevle Ebu Nasr Ahmet b. Mervn dneminde bar ve huzur ortam olustu. Basta Amid olmak zere btn lkede kalknma hamleleri grld. Nasruddevle Ebu Ahmet b. Mervn n hkmdarlg elli yl srd ve 1061 ylnda vefat etmesi zerine devlet yklsa srklendi (Diyarbakr Salnameleri, 1869 1905, DBB Yaynlar, C.I: 389 390). 3.2.2.1. Oguzlarn Diyarbakr Blgesine Aknlar ve Mervani Devletinin Ykls Anadolu, ilk kalabalk Trk gleriyle 1042 ylnda Seluklularn Orta Dogu da ortaya ksyla tanst (Atar, 2004: 431). Trkmenlerin 1040 ylnda Dandanakan savasndan sonra Seluklularn liderliginde ran, Azerbaycan, Irak, Suriye ve daha sonra da Balkanlara dogru aknlar yaptklar bilinmektedir (Kafal, 2004: 17). 1042 ylndan itibaren Diyarbakr blgesine aknlar yapmaya baslayan Trkmenler, nceleri Azerbaycan hedef semi ve burada Vehsudan ile anlasarak yola devam etmek istemi fakat bu hkmdarn ihanetine ugradklarn anlaynca aralarnda yaptklar savasta bozguna ugrayarak daglmslardr (Chce, 2004: 130). esitli yerlere daglan Trkmen beyleri Rey e, Hamedan a ve Kazvin e dogru ilerlediler. Anadolu ya ilk gelen Trkmen

19

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

beyleri saydgmz bu grubun bir ksm Urmiye ye giderek oradaki Trkmenlerle birlesmistir. Geriye kalan ksm ise brahin Yinal n Rey e gelmesi zerine Azerbaycan dan gelen daha byk bir Trkmen kitlesi ile birleserek batya yneldiler (Kymen, 1989: 240; nalan, 2004: 180). Bu kitlenin ierisinde yer alan bir ksm Trkmenler Bka, Anas-Oglu ve Gkta adl beylerin nderliginde Diyarbakr blgesinde dolasmaya basladlar. Bu srada Diyarbakr emiri olarak bu sehirde bulunan Mervanogullarndan Nasrddevle Ahmet, Trkmen reisi Mansur a haber gnderip onunla barsmay istedigini bildirdi. Nasrddevle nin amac; Mansur Beyi ldrp Trkmenlerin daglmasn saglamakt. Nitekim bu amala Mansur Bey serefine verdigi yemek srasnda bu Trkmen reisini esir ald. Bunun zerine daglan Trkmenler Musul a dogru yola ktlar (Smer, 1999: 117). Bu srada Musul Hkmdar Ukyl-Oglu Karv ve onun yardmna kosan Diyarbakr hkmdar Nasrddevle Ahmet in Fenek kalesinde yer alan Besnevyye asiretiyle birlesip olusturdugu ordu, Trkmenlerin zerine yrd. 1042 ylnda yaplan savasta Trkmenler galip geldi. Besnevyye asireti Musul a kat. Geriye kalan Trkmenlerin bir ksm da Diyarbakr blgesine dnd. Trkmenlerle basa kamayacagn anlayan Nasrddevle Ahmet, Trkmen Beyi Mansur u serbest brakt. Fakat Trkmenlerin yagma hareketlerini brakmamalar zerine Nasrddevle Ahmet onlar Seluklu hkmdar Tugrul Bey e sikyet etti. Tugrul Bey, bu sikyete karslk yazdg mektupta bunlarn itaat altna alnacagn vaad etti. Ayrca Mervn Ogullarnn bu Trkmenleri iskn edip Bizansllara kars bu Trkmenlerden faydalanmalar gerektigini dile getirir (Asan, 1992: 37 38; Aliyeva, 2004: 77). Anas-Oglu ve Bka Beyleri Diyarbakr a ikt amacyla gnderdi. Bu iki bey ikinci kez bu blgeye girdiler. Tugrul Bey in korkusundan Nasrddevle bu Trkmen beylerine Diyarbakr blgesinde baz kalelere muhafz yetistirme izni verdi. Fakat bu iki Trkmen beyi aralarnda kan bir tartsmadan dolay birbirlerini ldrdler (Smer, 1999: 118). Bassz kalan Trkmenlerin bosluklarndan faydalanan Nasrddevle, saldrya geerek Trkmenlerin ogunu ldrd. Tugrul Bey, 1057 ylnda Musul da bulundugu bir srada Msr daki arap meras ile isbirligi yapm olan Nasrddevle nin zerine saldrmaya karar vermisti. Nasrddevle, sultann aknclarnn blgeye girmesi zerine brahim Ynal dan yardm istedi. Onun ricas zerine sultan Tugrul Bey, aknlara son verdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 55; Yinan, 1963:611 612). 1061 ylnda Nasrddevle nin lm zerine ogullar arasnda taht kavgalar baslad. Byk oglu Said ve Nizameddin arasnda baslayan mcadele srasnda Nizameddin, Tugrul Bey den yardm isteyerek kardesinden sikyeti oldugunu dile getirdi. Sultan Tugrul Bey de Said ile birlikte emir salar- Horasan komutasnda be bin atl ile Diyarbakr blgesine yollad. Sonunda iki karde arasnda bir anlasma yapld. Bu anlasmaya gre; Diyarbakr Said e brakld. Fakat 1063 ylnda Nizameddin kardesinden Diyarbakr geri ald. Said, 1063 ylnda vefat edince Meyyafarkn ve Diyarbakr birlestirildi. 1066 ylnda be bin kisilik bir Trkmen kolu yeniden Diyarbakr a girdi. Tugrul Bey in lmnden sonra basa geen Alparslan, 1070 ylnda Diyarbakr dan geerken bu sehre hayran kaldgnn dile getirmi ve bunun zerine sehrin hkimi Nizamddevle Nasr, ona bagllgn sunmustur. Nizamddevle Nasr 1081 ylnda vefat edince yerine oglu Nasrddevle Mansur geti. Mervni Devletinin bu srada snrlar Amid, Silvan, Mardin, Erzincan, Siirt, Hsn- Keyf, Cizre, Savur ve otuz kadar kaleden olusmaktayd (Kafesoglu, 1953: 48). 4 Mays 1085 arsamba gn Diyarbakr Seluklular tarafndan zapt edilerek Mervni saltanatna son verilmistir (Beysanoglu, 2003, C.I: 217 218). Mervn Ogullar dneminde Diyarbakr imar edilmistir. Dicle Kprs

yaptrlmstr. Bu dneme ait Diyarbakr surlar zerinde 13 kitabe yer almaktadr. Yine 20

ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER

SENEM ZDOGAN

bu dnemde Diyarbakr slam leminin drdnc derecede ilim ve edebiyat merkezlerinden biri haline gelmistir. Mervn Ogullar dneminde blgeye Humaydiya, Besnevvye ve Zaza kabilelerinin baz kollar yerlesmistir. Bu yzden Diyarbakr blgesinde nemli etnik degisimler meydana gelmistir. Fakat Trkmenlerin Diyarbakr blgesine aknlara baslamas zerine bu durum degismistir (Ynan, 1963: 610 611). 21

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

4. DYARBAKIR LNDE HKMYET KURAN DEVLETLER Trklerin Anadolu ile ilk temaslar, Byk Seluklu Devletinin kurulu devri olan, 940 1040 yllarna rastlamaktadr (Keskin, 1990: 28). Oysa bu glerden nce Anadolu nun diger sehirlerinde oldugu gibi Diyarbakr sehri de Trk gleriyle Seluklu Devletinden ok nce yani milt ncesi dnemlerde zaten tansmstr. Ayrca Trkmenlerin dagls Uz ve Seluk gleriyle son bulmamstr. Aslnda Diyarbakr blgesinde kurulan her devlet zaten Trklgn bir paras olarak devam etmistir (Laszlo Rasony, 1971: 195). Bunun en gzel kant Diyarbakr da yer alan ve gnmze ulasm olan tarihi eserlerdir. Blgede hkimiyet kuran Trkmen beylikleri, Diyarbakr sehrini de kendileri iin nemli bir konuma getirmislerdir. Blgenin krsal alan, Trkmen asiretlerinin kslag olarak kullanlrken Diyarbakr ve evresindeki sehirlerde Trk kltrnn derin izlerini gnmze ulastran nemli yerler arasnda yer almslardr. Diyarbakr, eski aglardan bu yana Akdeniz i Basra krfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya baglayan ayrca Azerbaycan ile ran a ulasan nemli yollarn dgm noktasnda yer aldg iin yrede kurulan devlet says ve aldg gler diger sehirlere gre fazladr. Blgedeki Seluklu aknlarna mteakip Diyarbakr da kurulan diger Trkmen beylikleri olduka fazladr. zellikle Mervnogullar Devletinin yklsyla muhtemelen blgeye yerlesen Anas-Oglu ve Bka beylerinin baslattg aknlar yrenin nemini bir kez daha gstermistir. Trklerin Diyarbakr da her dnemde var oldugu ve bu sehrimizde derin izler braktg gzle grlr bir durumdur. Tezin bu blmnde 1048 ylnda Seluklu hkimiyetine alnan Mervnogullarnn 1084 1085 yllar arasnda ortadan kaldrldktan sonra Diyarbakr ve evresinin Seluklu hkimiyetine alnmasn ve bylelikle Seluklu beyi agr nn fetih politikas sonucunda Anadolu nun ve bunu mteakip Diyarbakr n Trk yurdu haline getirilisinin tamamlanmasndan bahsedecegiz. Seluklu Devletinin varlgnn son bulmas ile Diyarbakr ve evresinde kurulan diger Trkmen Beyliklerinin Seluklu Devletinin devam niteliginde olsa da yre de gstermi olduklar mcadeleleri ve beylikler ierisinde nemli bir konuma sahip olan Artuklular ve Akkoyunlu Devletinin faaliyetlerine agrlk verecegiz. Bu beylikler dneminde baskent konumunda olan Diyarbakr da Trk kimliginin nemli bir yeri varken Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan dneminde baskentin Diyarbakr dan Tebriz e tasnmas sonucunda blgede meydana gelen nfus degisimlerine yer verecegiz. Diyarbakr da Akkoyunlu hkimiyetinden sonra baslayan Osmanl hkimiyeti ile sehrin yeniden yaplandrlmaya baslandgn ve blgede zellikle 1540 ylndan sonra uygulanan iskn politikas sonucunda meydana gelen nfus degisimlerinden ve bu dnemde Bozulus ad verilen Trkmen asiretlerinin g yerlerinden bahsedecegiz Nitekim be asrlk bir dnemi kapsayan Seluklu Devleti basta olmak zere diger Anadolu Trk Beylikleri; nal Ogullar, Ynal Ogullar, Artuk Ogullar, Eyyb Devleti, Akkoyunlu Devleti ve Osmanl Devletinin stratejik, kltrel, sosyal ve siyasi adan merkezi konumuna gelen Diyarbakr n, belgelere dayanarak Trk tarihi asndan gerekten nemli bir sehir oldugunu ve bu yrenin aslnda Trk kltrnn bir paras oldugunu ortaya koyacagz. 22

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

4.1. Byk Seluklu Dnemi (1085 1093) Oguzlarn Knk boyuna mensup olan Seluklu Devletinin bilinen en eski atas Dukak (Tukak) Bey dir. Dukak n lmnden sonra yerine geen oglu Seluk Bey zamannda baslayan Trkmen aknlar daha sonraki dnemlerde artarak devam etmistir (Alptekin, 1992, C.VII: 95). Mervnogullar Devletinin yklsa dogru srklendigi sralarda Bat ran dan ayrlan Trkmenler iki ksma ayrlarak 1500 kisiden olusan bir Trkmen grubu Kzl n nderliginde Rey de kalms, diger bir ksm ise Bka, Gktas, Mansur ve Dana esliginde Azerbaycan a dogru ilerlemislerdir. Azerbaycan hkmdar Vehsudn bu Trkmen beylerine ihanet edince onlarda Azerbaycan terk ederek esitli yerlere daglmslardr (Demircan, 2004: 180). Anadolu topraklarna dogru gelen Trkmen beylerinden bir ksm Gneydogu Anadolu blgesine gelerek buralara yerlesmislerdir. 1041 1042 yllar arasnda Oguzlar tekrardan tarih sahnesinde yerlerini alarak el-Cezire yi yagmalamslardr. 1042 ylna kadar birka defa Azerbaycan, Ermeni ve Bizans beldeleri ile Diyarbakr havalisine akn dzenleyen bu Trkmenler, Arslan Yabgu Oguzlardr. Bu Oguzlardan Buka, Bekta ve Anasoglu komutasndakiler Silvan ve Diyarbakr; Dana, Gktas, Mansur ve Oguzoglu komutasndakiler ise Musul istikametine gitmislerdir. Fakat birogu burada yok edilmistir. Kalanlar ise Azerb aycan ve ran a nakledilmislerdir. Bu dneme kadar Anadolu ya yaolan Trk aknlar ogunlukla Kafkasya zerinden gereklestirilmistir (remis, 2005: 18 19). Diyarbakr blgesine yaplan Trk aknlar Mervnogullar Devletini rahatsz etmistir. Bu yzden Mervnogullar, Bizans mparatorlugundan yardm istemis. Yardm ulasana kadar Trkmen beyleriyle anlasmaya alsmslar ve bir hile ile Trkmen reisi Mansur u hapsettirmislerdi. Mansur Bey in daglan kuvvetleri Musul a dogru yrdler. 1042 ylnda Mervnogullar ile yaptklar savas kazannca Sincar ve Nusaybin i yagmaladlar. Trkmenlerin yagma hareketleri sonucunda Seluklu sultan Tugrul Bey e, Diyarbakr ve Mervnogullarndan sikyet gelince Sultan Tugrul Bey, Bka, Anasoglu, Mansur ve Gkta adl beyleri ve maiyetini Azerbaycan a agrmstr. Seluklu sultan Tugrul Bey in Dandanakan zaferinden sonra en fazla ugrastg sorun; Oguz gleri olmustur. Oguz gebeleri, Seluklu Devletinin snrlar ierisinde bagmsz olarak hareket etmekteydiler. Dandanakan savas srasnda Tugrul Bey in yannda yer alan Oguzlarn zaferden sonra byk kitleler halinde Seluklulara katldklar bilinmektedir. Bu glerden Diyarbakr sehri de etkilenmistir. Tugrul Bey, oguz glerini batya yneltmek amacyla harekete gemi fakat 1043 ylnda oguzlar, sultann itaat teklifini reddederek byk kitleler halinde Dogu Anadolu ya girmeye baslamslardr. Bunlarn bir ksm da gneye inmistir (Demircan, 2004: 181; Meril, 1992, C.VII: 105 107). 1057 1064 yllar arasnda Bizans n k dnemine girmesi, Balkanlara g eden Peenekler e Oguzlar n ve Kumanlar n katlmasna neden oldu. Bu olay Anadolu fetihlerinin gelismesini saglad. Bylece Seluklu Trkmen beylerinin Dogu Anadolu, Gneydogu ve Orta Anadolu da fetihlerinin hzlanmasna neden oldu (remis, 2005: 19). Bu yzden Tugrul Bey, Azerbaycan havalisinin ele geirilmesi iin blgeyi brahim Ynal a verdi. Ynal n blgeyi fethetme isi yerine Seluklu Devletine tabi olmak istemeyen Trkmenlerle mcadele etmesi, bunlarn kendi baslarna hareket eden Trkmen Beyleri ile el-Cezire ve Diyarbakr evresine ynelmelerine neden oldu. Tugrul Bey in Trkmenleri yerlesik hayata geirme istegi yznden yerlerinden ayrlmak istemeyen bu boylar Seluklularla birlikte hareket etmeye basladlar

(Polat, 2004: 56 57). Bu yzden Seluklu Sultan Tugrul Bey dneminde Diyarbakr 23

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

blgesi Trkmenlerden Anas-Oglu ve Bka Beye ikta olarak verildi. Bu dnem itibariyle Seluklu koruyucular Amid e yerlesti (Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIII: 384). 1070 ylnda Alp Arslan, Suriye yrys srasnda Diyarbakr blgesine girmisti. Bu srada Diyarbakr iki karde hkmdar tarafndan ynetiliyordu. Kardeslerden biri lnce Nizamddevle, sehre hkim oldu (Yinan, 1963: 612). Gneydogu Anadolu nun byk bir ksmn iine alan Diyar- Bekr eyaleti Orta Asya dan Anadolu ya gelen Trkmen asiretlerinin gei noktas olmustur. Anadolu nun kilit noktas olan bu eyaletin Anadolu da iskn faaliyetlerinde byk rol oldugu bilinmektedir (Bayar, 2004: 687; Sahin, 1988: 31). Trkmenlerden Fahrddevle b.Cehir, Mervnilerden Ahmet b. Mervn ile oglu Nizamddevle Nasr n vezirligini yapmst. Halife Mukted Biemrillah, 1083 ylnda azlettirilince Fahrddevle b. Cehir, Seluklu sultannn yanna gitti. Sultan Meliksah a, Mervanlerin zenginliklerinden ve Diyarbakr n neminden bahseden Fahrddevle b.Cehir Diyarbakr n Seluklu snrlarnda yer almas dsncesiyle hareket ettigi iin Meliksah tarafndan Meliklik nisanesi olarak Diyarbakr blgesi hkimligi verilmistir (Diyarbakr Yllg, 1973: 58 59). Bu sralarda Diyarbakr emiri Mansur un babas Nizmeddin kadar itaatkr olmamas, Diyarbakr blgesinden sultana gelen sikyetlerin artmas zerine vezir Fahrddevle Cehir in Meliksah a Diyarbakr blgesinin fethedilmesi gerektigini belirtmesiyle blgeye asker sevkedildi. Fahrddevle nin basnda bulundugu byk bir ordu, Diyarbakr a yaklastgnda Mslm, sultana bagl kalmak istedigini belirtti (Meril, 1992, C.VII: 134). Bunun zerine Fahrddevle, byk bir ordu ile Diyarbakr blgesine hareket etti. Oglu Zaimddevle yi Amid i kusatmaya gnderdi. Kendisi de Meyyafarkn zerine yrd (Diyarbakr Yllg, 1973: 59). Fahrddevle ye yardm amacyla Meliksah tarafndan Artuk Bey ve Emir ubuk basta olmak zere birok Trkmen meras gnderildi. Fahrddevle nin Mslm n tekrardan itaat etme istegini kabul etmesi ve Seluklu ordusunun ekilmesine Artuk Bey kars km ve kusatmadan ayrlmstr. Bu duruma kzan baz Trkmenler, geceleyin ani bir basknla Mslm n ordughna saldrdlar. Askeri daglan Mslm, Diyarbakr a ekildi. Kusatmann devam ettigi sralarda Artuk Bey ile anlasan Serefddevle, 1084 ylnda Rakka ya ekildi. Fahrddevle de bo durmayarak Mervnilere ait Mardin, Siirt, Erzen ve Hsn- Keyf y Seluklu snrlarna katt (Meril, 1992, C.VII: 134 135). Artuk Bey ve Fahrddevle arasnda kan bir olaydan sonra Artuk Bey kusatmadan ayrld. Kalan Trkmen beyleri ve Fahrddevle kuvvetleri 4 Mays 1085 tarihinde Diyarbakr zaptetti (Yinan, 1963: 612). Fahrddevle, sehrin alnmasn zerine alk sknts eken Diyarbakr halkna zahire dagtt. Sehrin valiligine oglu Zaimddevle, sahneligine de ubuk Bey getirildi (Beysanoglu, 2003, C.I: 239). Diyarbakr blgesinde Seluklu ynetim anlaysna uygun eski Trk ynetimi benimsendi (Kayhan, 2004: 516). Bu dnemden sonra Trkmen boy ve oymak reislerine verilmi olan Diyarbakr blgesinde yaylak ve kslaklar olusturulmaya basland. Yazn Diyarbakr blgesine gelen Arap gebeleri bu dnemden itibaren Habur civarndan blgeye geememislerdir. Blgedeki asiretlerin bir ksm ise daglara ekilerek yasamlarn srdrmslerdir. Diger bir ksm ise Trkmenlerle karsp, onlarn adlarn alm ve onlarla hareket etmislerdir (Yinan, 1963: 612).

Byk Seluklu mparatorluguna katlan Diyarbakr blgesi, dogrudan dogruya Sultan Meliksah a bagl bir emaret sekline dnstrld. Fahrddevle, iki yl kadar Meyyafarkn de; oglu ise Amid de oturmaya devam etti. Sonradan Meliksah Mervnl 24

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

hazinelerinden bir ksmnn kendisinden karldgn grenince Fahrddevle ve oglunu azlettirdi. Yerine Kvamddin Ebu Ali, 1089 ylnda blgeye vali olarak gnderildi. Fakat kendisine bagl Erzen valisinin halkna zulmettigi duyulunca 1090 ylnda azlettirilerek yerine Fahrddevle nin diger oglu Amidddevle tayin edildi. 1091 ylnda Amidddevle hilafet vezirligi iin agrlnca yerine kk kardesi Ebu l-Berekt getirildi (Diyarbakr Yllg, 1973: 60). 1092 ylnda Meliksah n lm zerine Seluklu hanedannda baslayan taht mcadeleleri on iki yl aralksz olarak srd ve sonunda imparatorluk eski gcn kaybetti. Bylece ortaya beylikler kmaya baslad. Seluklular devrinde Dogu ve Gneydogu Anadolu blgelerinde ortaya kan Trk beylikleri dnemi yaklask olarak bir asr srm ama beyliklerin ogu XIII. Yzyln ilk yarsnda ortadan kalkmstr. Kurulan bu Trk beyliklerinin Trkiye nin olusturulmasnda byk rol oynadklar bilinmektedir (Smer, 1998: 1). 4.1.1. Suriye Seluklular Dneminde Diyarbakr (1093 1097) 1040 ylnda yaplam Dandanakan Savas sonucunda zafer kazanan Seluklu sultan, genisleme politikasna bat ynnde devam etmistir. Seluklu sultan Tugrul Bey ve diger melikler, Rey, sfehan, Azerbaycan, Arran ve son olarak da Anandolu ya zellikle Gneydogu Anadolu blgesine aknlara baslamslardr. Bu aknlar srasnda Suriye ve Filistin e gelen Trkmenler, blgede bir Seluklu devletinin kurulmasna zemin hazrlamslardr. Suriye ye ilk giren Han oglu Emir Harun et-Trkman, komutas altnda bulunan bir Trkmen beyi ile birlikte Anadolu dan Haleb e gelmistir. Bu sralarsa bir Trkmen beyinin oglu olan Harun adl sahs, babasna kzarak yanna aldg Trkmenlerle birlikte Diyarbekir blgesine gelmistir. Bu srada Diyarbekir, Mervnogullar ynetiminde olup i karsklklarla ugrasmaktayd. Amd hkimi Said ile kardesi Meyyafarkn hkimi Nizamddevle Nasr arasndaki ekismeden kayg duyan Amid kads Eb Ali, Harun dan yardm istemistir. Fakat Nasr n gc karssnda duramayacagn anlayan Harun blgeden kam ve kaarken Temimogullar adl bir Arap kabilesiyle yanndaki Trkmenleri birlestirerek Diyarbakr blgesinin gneyindeki Bizans snrna aknlar dzenlemistir. Bu srada Halep hkiminin dikkatini eken Harun, Diyarbakr blgesinden ayrlarak 1065 ylnda Halep e gitmistir (Alptekin, 1992, C.VII: 366 371). Suriye Seluklu Devleti, Byk Seluklu Sultan Meliksah n 1092 ylnda vefatndan sonra sehzadeler arasnda blstrldg srada Suriye nin Meliksah n kardesi Tutus a verilmesiyle tam olarak ortaya kmstr. Meliksah n lmyle Gence zerinden yola kan Tutus un hkmdarlgn ilk olarak Halep hkimi Emir Vessab, Mbarek b. Sibi ve Hmid b. Zugayb adl emirler tanmstr (Alptekin, 1992, C.VII: 370). Onun hkmdarlgn Bagdat halifesi hari evre emirlerin hepsi kabul etmistir. Bunu duyan Tutus, Bagdat zerine kuvvet gnderince halife bu durumdan rkt ve halifede Tutus un hkmdarlgn kabul etmek zorunda kald. Bu sayede Halep, Mezopotamya, Diyarbakr ve civar 1093 ylndan itibaren Tutus un hkimiyetine girdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 60). Fakat Tutus un istegi, adnn Bagdat ta hutbede okutulmasyd. Bu yzden halifenin sartlarn yerine getirmek istemek Tutus, beraberindeki Aksungur, Yag basan ve Bozan adl Trkmen beyleriyle birlikte 1093 ylnda Isfahan zerinden Diyarbakr blgesine hareket etti (Alptekin, 1992, C.VII: 399 400). Blgedeki durumlarn karsk olmasndan istifade eden Mervnoglu Mansur, Irak tan Diyarbakr a geldi. Baz faaliyetlerde bulunmak 25

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

istedi ama Tutu 1093 ylnda Diyarbakr blgesine gelerek duruma el koydu ve ilk olarak Amid i sonra da diger sehirleri ele geirdi. Amacna ulasamayan Mervnoglu Mansur Diyar- Rabia ya ekildigi srada vefat etti. Diyarbakr blgesini hkimiyeti altna alan Tutus, Mervnl taraftarlarnn ogunu ldrd ve emirlerinden Tugtekin Beyi blgeye vali olarak brakt. Ayrca Diyarbakr blgesindeki sehir ve kalelere kendi adamlarn yerlestirdi. Kendisi daha sonra Meyyafarkn e dnd. Amid sehrini ise Alta isminde birinin idaresine brakt.1095 ylnda halk bu sahsn zulmne dayanamayarak isyan edince Tugtekin adl Trkmen beyi, Meyyafarikin den gelerek isyan bastrd. syanclarn bir ksmn ldrtt. Tutu bu olay duyunca Tugtekin i azlettirdi ve onun yerine blgeye oglu Melik Dukak gnderdi (Diyarbakr Yllg,1973: 60; Alptekin, 1992, C.VII: 399-400). Sultan Tutu daha sonra Sultan Berkyaruk la Rey civarnda 1095 ylnda yaptg savasta yenildi ve ldrld. Tutus un lmn frsat bilen beyler Diyarbakr blgesinde beyliklerini tesis etmeye basladlar. Paylaslan blgede Tutus un oglu Dukak, Silvan alrken Amid de Sadr, Bitlis ve Erzincan da Alptekin, Hani de Sahruh, Hasankeyf te Artukoglu Skmen, Mardin de Artuk un diger oglu lgazi hkimiyet kurdu (Polat, 2004: 77). Sonu olarak Diyarbakr ve Ahlt blgelerinde asagdaki beylikler kuruldu: Mardin, Meyyafarkn ve Hasankeyf de Artuk Ogullar Amid de nal Ogullar Bitlis de Dilma Ogullar Siirt ve Erzen de Togan-Arslan Ailesi Ahlt ve Van blgesinde Sunduk Ogullar, Sonradan ise Ermensahlar (Beysanoglu, 2003, C.I: 251) 1097 ylnda Diyarbakr hkimi Sadr lnce yerine kardesi nal (Yinl) basa geti. Bu tarihten itibaren Diyarbakr da nal Ogullar dnemi baslad. 4.1.2. nal Ogullar Ve Nisan Ogullar Dnemi (1097 1183) XI. yzyln sonlarnda Seluklular, Asya y Yakndogu ya baglayan bir imparatorluk haline gelmisti. Bagdat, Musul, Sam, Halep, Diyarbakr ve Ahlt gibi dogu sehirleri bu imparatorlugun ykselisine tanklk ederken Anadolu nun Trklesme safhalarnda byk rol oynamslardr ve kurduklar beylikler sayesinde nemli rollerde stlenmislerdir (Durmus, 2004: 217). nal Ogullar(Yinal ogullar), Gneydogu Anadolu blgesinde kurulan Trkmen beyliklerinin ilklerinden olup, hkimiyet alanlar Diyarbakr merkez olmak zere civarndaki birka kaleden ibarettir. Bu yzden Ynl Ogullar Beyligi Sahib-i Amid olarak da bilinmektedir (evik, 2004: 141). Yinl Ogullarnn Diyar- Bekr blgesine tam olarak ne zaman geldikleri belli degildir. Ancak aileden Sadr adl bir Trkmen Beyinin 1095 ylnda sehre sahip oldugu bilinmektedir. Sadr n lmnden sonra yerine 1095 ylnda beyligin gerek kurucusu saylan kardesi Yinl et-Trkman gemistir. Ksa bir sre sonra Ynl n lm zerine yerine Fahrddevle brahim Amid Bey olmustur (evik, 2002, C.VI: 492). brahim Bey dneminde Suriye Seluklularnn Diyarbakr blgesinde etkin

olmalar zerine bu durumu tehlikeli gren sultan Berkyaruk yanna Musul valisi Krboga da alarak 1101 ylnda Diyarbakr kusatm fakat alamamstr. Bu olay zerine evredeki diger beyler ve Fahrddevle brahim Bey, Kl Arslan a itaat etmislerdir (Genel Trk Ansiklopedisi, 2002, C.IV: 130). 26

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Kl Arslan n ksa bir sre sonra lmesi zerine bu frsat degerlendiren brahim b. Ynal n topraklarn Meyyafarkn aleyhine genislettigi hatta Ambar aynn dogusundaki otuz ky iine alacak sekilde aldg bilinmektedir.1109 ylnda Diyarbakr blgesinde hkimiyet kumak isteyen Ahlt hkimi Skmen El-Kutb nin faaliyetleri bu dnemde dikkat eken diger nemli konudur. Bu srada vefat eden Fahrddevle brahimin yerine oglu Sadddevle Ebu Mansur l Ald gemistir. 1124 ylnda l-Ald nn, batinlere kars baslatlan kanl ayaklanmalar srasnda sehirde saylar gittike artan batinlerin yedi yz kadarn ldrttg sylenmektedir (Genel Trk Tarih Ansiklopedisi, 2002, C.IV: 130 131; Polat, 2004: 106). te yandan bu dnemde Hsn- Keyf ve Mardin merkezli kurulan Artuklu Beyliklerinin hzla genisleyerek, Diyar- Bekr blgesinde hkimiyet kurmaya basladklar grlmektedir. Hatta l-Ald, Mardin Artuklu Beyliginin kurucusu Necmeddin lgazi nin kzyla evlenmi ve bu evlilikten Mahmut isimli bir erkek evlat dnyaya gelmistir. 1130 ylnda Mardin Artuklu emiri Timurta ile Hsn- Keyf Artuklu emiri Davud, kendileri iin ciddi bir tehdit unsuru olan Musul atabeyi Zen gi yi durdurmak iin harekete getiklerinde yanlarnda Sadddevle l-Ald da yer almstr. Fakat bir mddet sonra Timurta ve Davud un aralar alnca l -Ald da metbu olarak Hsn- Keyf emirini tanmstr. Bu durum Timurtas n Zengi ile birlikte 1134 ylnda Amid i kusatmasna neden olmustur. l -Ald da bu kusatmaya kars Hsn- Keyf emiri Davud u yardma agrms. Fakat yaplan sava sonunda yenilince geri ekilmek zorunda kalmstr. Timurta ve Zengi ise surlarn karssnda sonu alamaynca kusatmay brakmslardr (evik, 2002, C.VI: 492). Bylece l -Ald nn sahsnda Ynl Ogullar, kendileri aleyhine ortaya kan bir tehlikeden gl surlar sayesinde kurtulmay basarmslardr. Bu olaydan birka ay sonra 1141 ylnsa Sadddevle l-Ald lmstr. Yerine oglu Cemalddin Sems l-Mlk Mahmut gemistir (Diyarbakr Yllg, 1973: 61). Mahmut idarecilikten yoksun zayf bir kisilige sahip oldugu iin vezirlik konumunu koruyan Nisan Ogullar bu durumu iyi degerlendirerek nce beyligin btn islerini ellerine alms, sonra da Ynl Ogullar yerine Nisan Ogullar Beyligini kurmustur. Bu arada Mahmut b. l -Ald da Amid de Selahddin Eyyb tarafndan 1183 ylna kadar sehirde Ynl Ogullar adyla ikamet etmeye devam ettirilmistir. Fakat Amid de Ynl Ogullar idaresi resmiyette kalms, beyligin btn idaresi fiilen Nisan Ogullarnn eline gemistir. Nisan oglu Meyydddin nce Davut sonrada Zengi nin lmleri zerine Timur Tas n Diyarbakr blgesinin tek hkimi olmasndan dolay harekete geerek Mahmut adna ona itaat ettiklerini bildirmistir. 1148 ylnda Siirt kusatmasnda bu beyin yannda yer almstr. Ayn yl Mahmut, Timurtas n kz Safiye Hatun u istetmi ve elli bin dinarlk mihr karslgnda evlilik gereklesmistir. Ancak Safiye Hatun bir yl sonra lnce Nisan Ogullar demeleri gereken mihr i vermemistir. Bunun zerine 1151 ylnda Timurtassehrin nlerine gelerek sehri kusatmstr (Genel Trk Tarihi Ansiklopedisi, 2002, C.IV: 132). Zor duruma dsen Nisan Ogullar o senenin gelirini vererek kusatmann kaldrlmasn saglamslardr. Nisan Ogullar bu olaydan Timurtas n veziri Zeyneddin i sorumlu tuttuklar iin bir suikast sonucu onu

Mardin de ldrtmslerdir. Bu olay zerine Artuklu ordusu ikinci kez Amid i kusatmstr. Ahlatsahlarn veziri Bahaeddin b. Mesud un araya girmesiyle Nisan Ogullar ve Emir Mahmut Timurtas a itaatlerini bildirmi bylece kusatma kaldrlmstr. Bu tarihten itibaren Ynl Ogullar Artuklularn Mardin koluna bir beylik haline dnsmstr. 27

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Bu olaylardan sonra Meyyddin Ebu Ali b. Nisan 1156 ylnda lm ve yerine vezir olarak ogullarndan Cemalddevle Kemalddin Eb ul Ksm Ali gemistir. Ayrca diger oglu zzddevle Ebu Nasr da Egil hkimi olmu fakat bu sahs 1169 1170 yllarnda lnce yerine oglu Esadddin Ebu mer gemistir (Beysanoglu, 2003, C.I: 264). 1163 ylnda Amid Beyligi byk bir tehlike ile kars karsya kalmstr. nk Davud un lmnden sonra Hsn- Keyf ve Harput Artuklularnn basna geen Fahreddin Kara Arslan, Mardin Emiri Necmeddin Alpi nin destegini alarak Amid i kusatt. nk Amid, Kara Aslan n Hsn- Keyf ve Harput a uzanan topraklar arasnda btnlg bozan bir tehdit unsurudur (remis, 2005: 114). 1163 ylnda baslayan drt aydan fazla sren Amid muhasaras srasnda, Cemalddevle ilerde alk tehlikesiyle karslasmamak iin Hristiyan ve Yahudileri sehirden kartmak zorunda kalmstr. Ancak muhasarann artmas Amid i zor duruma dsrm ve onlarda evre beyliklerden yardm istemislerdir. Onlara yardm kabul eden Danismendli Yagbasan harekete geerek damad Kara Arslan a ait Harput ve emiskezek civarn yagmalamstr. Bu gelisme zerine Kara Arslan kuzeydeki topraklarn tehlikeden korumak iin Amid muhasarasn kaldrmstr. te yandan iki Artuklu Beyligi arasnda gereklestirilen bir dgn sonucunda Amid beyligini rahatlatmstr. nk 1164 ylnda Kara Arslan n kz ve Necmeddin Alp inin oglunun dgnne davetli olan Nisan Ogullar, Artuk Ogullarna itaatlerini sunmustur. Ayrca aralarnda bir bar antlasmas imzalanmstr. Yaplan bar antlasmasna ragmen Amid den vazgemek istemeyen Kara Aslan 1166 ylnda son bir kez sehri almay denemistir (Beysan oglu, 2003, C.I: 264). 1169 1170 yllarnda Nisan Ogullarndan Egil hkimi zzddevle Ebu Nasr lm yerine oglu Esadddin Ebu mer gemistir. 1179 ylnda Nisan Oglu Cemalddevle Eb ul Kasm Ali lm ve yerine oglu Bahaddin Mesud, Amid veziri ve beyligin fiili hkimi olmustur.1182 ylnda Selahddin Eyyb, El-Cezire blgesine hkim olmaya baslamstr. Selahddin Eyyb, Amid zerine yapacag sefer iin halifeden izin istemistir. Daha sonra da 12 Nisan 1183 tarihinde sehri muhasaray a baslamstr. Amid halk Nisan Ogullar ynetiminden hosnut degildi ve surlarda muhasara srasnda birka yerden delinmisti. Daha fazla dayanamayan Nisan Ogullar Selahddin den aman dilemi ve Selahddin de sehirde kalmalarna izin vermisti. Fakat Nisan Oglu Bahaddin Mesud kalmak istememi ve kymetli esyalarn toplayarak sehirden kmstr. Amid i teslim alan Selahddin, sehri Hsn- Keyf Artuklu emiri Nureddin Muhammed e vermistir. Bylece Amid de Ynl Ogullar adyla sren Nisan Ogullar son bulmustur. Ynl Ogullar, Gneydogu Anadolu blgesinde kurulan Trkmen beyliklerinin ilklerinden olmasna karsn blgedeki varlg en erken sona eren beyliklerdendir. Bu beyligin daha uzun srmemesinin nedeni Artuk Ogullarnn blgedeki ykselisidir. nk Amid, stratejik konumu ve kavsak noktasnda yer almas nedeniyle Artuk Ogullarnn hedefleri arasnda yer almstr. Nisan Ogullarnn siddetli zulm, basks, halka kt davranmas ve agr vergiler yznden, sehir halknn ogu her seyini

brakarak gitmistir (evik, 2002, C.VI: 494 496). 4.2. Artuk Ogullar Dnemi (1183 1232) Artuklular, Seluklu devrinde Gneydogu Anandolu Blgesinde subeler halinde hkm srm bir Trkmen slalesidir. Artuk ve Artuklular ad dogu tarihileri arasnda Ortok, Urtuk, Artak ve hanedanda Orttokides, Urtikides adlaryla yanl olarak 28

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

telafz edilmekteydi (Turan, 1973: 133) . Aslnda Artuklularn Dger boyuna mensup olduklar bilinmektedir. Dgerler, Oguzlarn islamiyetle tansmadan nceki dnemlerinde nemli bir mevkiye sahiplerdi. Ayrca Artuk Bey ve ogullarnn asil bir aileden geldikleri, on birinci ve on ikinci yzyllarda da Trkmenler arasnda byk nfuza sahip olduklar bilinmektedir (Smer, 1999: 258). Byk Seluklu Sultan Alp Arslan n 1071 ylnda Bizans a kars kazandg Malazgirt zaferiyle Anadolu topraklar hzl bir Trklesme sreci iine girmisti. Bu zaferden sonra Trk aknclar zmit Krfezine kadar ulasms. Dogu Anadolu ve Gneydogu Anadolu blgesi basta olmak zere fethedilen topraklarda Trk beylikleri kurulmustur(Usta, 2002, C.VI: 471). Sultan Meliksah dneminde Trkmen beylerinden Artuk Bey i Anadolu dan geri ekip Hilvan ikta olarak ona verdi ve Bahreyn Karmatlerini itaat altna almakla grevlendirdi. Artuk Bey bu grevi basaryla tamamladktan sonra Meliksah n Diyarbakr da bulunan Mervniler zerine gnderdigi orduya katld. Bu sefer srasnda Fahrddevle ile anlasmazlga dsen Artuk Bey in Meliksah la da aras ald. Bu yzden sultann kardesi Suriye Meliki Tutus un hizmetine girdi. Tutus, ona Kuds ve civarn ikta olarak verdi. 1091 ylnda Artuk Bey in lmnden sonra yerine ogullar Skmen ve lgazi getiler. Kuds 1098 ylnda Fatimiler tarafndan zaptedilince Skmen, Tutus un yanna gitti. lgazi ise Irak ta kendisine verilmi olan blgeye ekildi. Daha sonra Seluklu Sultan Muhammed Tapar tarafndan Bagdat sahneligine tayin edildi (Alptekin, 1991, C.III: 415). Artuklular, ayr beylikler halinde meydana km siyasi tesekkller olup, hibir zaman tek bir devlet olamamslardr. Eski Trk hukuk sistemine gre bulunduklar blgelerde oturan Artuklu hkmdarlar, siyasi karlar dogrultusunda birlesmislerse de zaman zaman ihtilaflara dserek tekrardan ayrlmslardr. Artuklu hkmdarlar Byk Seluklularn yan sra, Eyyblerin, Anadolu Seluklularnn ve Memlklularn himayesine girmislerdir. Artuklular zamannda halktan az vergi alndg ve bu yzden komsu slam lkelerinden bir ksmnn Diyarbakr ve Mardin gibi Artuk himayesindeki sehirlere g ettikleri de kaynaklarda geen bilgiler arasnda yer almaktadr. Artuklularn Msr, Suriye, Anadolu, Irak ve ran yollar zerinde yer almalar onlar iin nemliydi ve bunu kullanmay bilmekteydiler. Bu dnemde yaplan kprler, kervansaraylar, camiler, medreseler, su kanallar ekonomik glerini ortaya koymaktadr. Diyarbakr blgesinde yaplan ilk kpr Artuklu hkmdar Timurta tarafnda 1146 ylnda yaptrlan Karaman Kprsdr (Turan, 1973: 215 217). Ayrca bu dnemde Diyarbakr ve evresindeki daglk arazilerden bakr ve demir madenleri elde edildigi de kaynaklarda rastlanan diger nemli bilgidir. Blgedeki bu canllk Mogol istlasna kadar devam etmistir (Alptekin, 1992, C.II: 189 190). Artuklularn, Dogu Anadolu ve Gneydogu Anadolu da XI. Yzyl ve XV. Yzyl arasnda kol halinde hkm srdg bilinmektedir (Paydas, 2004: 152). Bunlar; Hsn- Keyf Artuklular Mardin Artuklular Harput Artuklular dr ( Meydan Larousse, 1995,C.II: 141). Hsn- Keyf Artuklular (1102 1281): Hsn- Keyf Artuklularnn kurucusu Artuk Bey in oglu Skmen Bey tarafndan 1098 ylnda kurulmustur. Bu subenin varlg 1231 ylna kadar yz otuz yl srmstr. Skmen Bey lnce yerine ogullar

brahim ve Davud, Davud un oglu Kara-Arslan, onun oglu Mehmed Bey, onun ogullar II. Skmen ve Mahmut, Mahmut un oglu Mevdd srayla basa gemislerdir. 29

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

1183 ylnda bu subenin baskenti Hsn- Keyf dan Diyarbakr a tasnmstr ( ztuna, 1983, C.I: 474 ). Kl Arslan n ogullar arasnda ba gsteren saltanat mcadeleleri, Dogu Anadolu Blgesi ve buradaki Trkmen Beyliklerine Selahddin Eyyb nin mdahalelerine ak hale getirdi (remis, 2005: 135). Bu sralarda Hsn Keyf Emiri Artuklu Kara Arslan n oglu Nureddin Muhammed, Selahddin Eyyb ye baglyd. Bu vesile ile Nureddin Muhammed, Musul ve Diyarbakr muhasaralarna katlmstr. Diyarbakr fetheden Selahddin Eyyb, sehri Nureddin Muhammed e verdi. Muhammed in lm zerine yerine oglu Kutbeddin II. Skmen geti. Skmen, Selahddin Eyyb nin lmnden faydalanarak enistesi Ayaz halef gsterdi. Ancak Ayaz tahttan indirilerek Skmen in kardesi Nasirddin Mahmut hkmdar yapld. Mahmut nce Keykavus a tabi oldu. 1222 ylnda len Mahmut un yerine oglu Melik Mesud geti. Eyyblerden El-Melik l Adil ve El-Melik l Kamil e, sonrada Anadolu Seluklu Sultan I.zzeddin Melik Mesud zamannda nce Diyarbakr sonra Hsn- Keyf fethedilerek Artuklularn bu kolu sona erdi (Alptekin,1991, C.III: 415). Bylece Diyarbakr, Eyyblerin eline geti. Harput Artuklular: Harput ve Palu ya sahip olan Belek Gazi, burada kendisine ait bir beylik kurdu. Kl Aslan n vefatndan sonra onun esi ile de evlenince Malatya y da snrlarna katt. Artuk Bey in torunu olan Belek b. Behram, 1112 ylnda Harput a hkim olmu ve Palu merkez olmak zere burada Harput Artuklularn olusturdu. Harput hkmdarlarndan Ebu Bekr, 1204 ylnda lnce yerine oglu Nizameddin brahim geti. brahim in, Ahmet ve Hzr adlarnda iki oglu vard. brahim in lmnden sonra yerine bu iki oglundan biri geti. Bu dnemden sonra Harput Artuklular, Eyybi hkimiyetini tandlar. 1185 ylnda mameddin Ebu Bekr tarafndan kurulmu olan Harput Artuklular tarihe karst (Alptekin, 1991: 179 180). Mardin Artuklular: Osmanl Devletinde fetret dnemine kadar varlgn srdren Mardin Artuklularnn kurucusu lgaz Bey dir. lgaz Bey, Abbasilere bagl kalmstr. Vefatndan sonra yerine oglu Timurta Bey gemistir. Kardesi Mahmut, 32 yl Amid emiri olan babasnn yerine 1142 ylnda gemis, 1183 ylna kadar 41 yl saltanat srmstr. 1151 ylnda Mardin Artuklularna tabi olmustur. Timurta Bey in yerine oglu Necmeddin Alpi, sonra da onun oglu II. lgaz gemistir. II. lgaz, Artukoglu Kara-Aslan n kz ile evlenmistir. Yerine ogullar YrkAslan ve Artuk-Aslan gemistir. Bu dnemden sonra srasyla basa I. Gazi, Fahreddin Kara Aslan, I. Davud, II. Gazi, Ali Alpi ve kardesi Salih Semseddin, I. Ahmet, S alih Mahmut, II. Davud, Necmeddin sa ve II. Ahmet gemistir. II. Ahmet dneminde bu subeye Kara koyunlular son vermistir (ztuna, 1983, C.I: 477 478). 4.2.1. Eyybler ve Anadolu Seluklu Devleti Dneminde Diyarbakr Eyybler, Hezbniyye kabilesine bagl bir mensup olan Arap menseli Ravvadler den olup, Trklerle karsarak Trklesmisti. Eyybler, XII. Yzyl da Necmeddin Eyyb dneminde Irak a gelerek Byk Seluklu Devleti nin hizmetine girmislerdir. Eyyb Devletinin en nemli dnemi Selahddin Eyyb dnemidir. Selahddin Eyyb dneminde 1180 ylnda Musul Hkimi Seyfettin Gazi vefat etti. Yerine kardesi zzeddin Mesut geti ve el-Cezire blgesinde hkimiyetinin

tannmasn istedi. Fakat bu blgeler, Abbasi halifesi tarafndan Selahddin Eyyb nin abisine verilmisti. Onun lmyle bu yerlerin Selahddin Eyyb ye gemesi gerekmekteydi. Selahddin Eyyb nin bu olay srasnda Msr da olmasn frsat bilen 30

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

zzeddin Mesut, Halep e el koydu. Selahddn Eyyb, bu olay zerine Halep meselesini zmlemeye karar verdi. Nitekim Harran hkimi Gkbri, Birecik hkimi Sihabeddin Mahmut, Seruc hkimi Malik ve Hsn- Keyf hkimi Nureddin Muhammed b. Kara Aslan ile isbirligi yaplarak Musul a sefere hazrlanld. 30 Aralk 1182 tarihinde el-Cezire hkimiyet altna alnd. Selahddin Eyyb nin el-Cezire ye geldigi srada Hsn- Keyf hkimi Nureddin Muhammet b. Kara Aslan ondan kendisi iin Diyarbakr zaptetmesini istemisti. Bu istek zerine 13 Nisan 1183 tarihinde nal ogullarnn elinde bulunan Diyarbakr kusatld ve 29 Nisan 1183 tarihinde zaptedildi. Selahddin Eyyb, sehri Nureddin b. Kara Aslan la yaptg anlasma zerine ona brakt. Selahddin Eyyb nin lmnden sonra yerine oglu Melik el-Efdal i brakt. Ogullarndan el-Aziz Msr da, Zahir ise Halep te hkimiyet srmeye baslad. Msr a hkim olan e-Aziz in atabeyi olarak amcas el-Adil bulunuyordu. el-Adil in destegini elde eden el-Aziz kardesi el-Eftal in elinden Dmask alarak babasnn tahtn elde etti. Bir sre sonra amcas el-Adil onu tahttan uzaklastrarak Eyyb sultan oldu. Melik el-Adil in lmnden sonra da yerine oglu Melik el-Kmil geti. Onun dneminde Diyarbakr, Mardin, Amid, Musul ve Erbil hkimleri elilerini gndererek onun hkimiyetini kabul ettiler. Melik el-Kmil dneminde 8 10 Agustos 1230 tarihinde yaplan Yass imen savasnda Harzemshlardan Celaleddin Mengibet yenilgiye ugrad. Onun yenildigini grenen Mogollar, 1231 ylnda Azerbaycan a dndler. Bylece Dogu Anadolu, Diyarbakr ve el-Cezire topraklarna aknlar yapmaya basladlar. Celaleddin Mengibet kaarken 1231 ylnda Hakkri taraflarnda Mogollarn basknna ugrad. Kaarken Mardin daglarnda eskiyalar tarafndan ldrld. Basbo kalan Harzemsh askerleri Anadolu Seluklu Devletinin idaresine girdiler. Mogollar, btn Dogu Anadolu, Kuzey Irak ve Diyarbakr yagmaladlar. Blgedeki insanlarn ogunu ldrp, bir ksmn da esir aldlar. 1232 ylnda el-Kmil, Frat n batsna gelerek Anadolu Seluklular, Harzemshlar ve Mardin Artuklu hkimi Aslan ile birleserek el-Cezire blgesine girdiler. Nusaybin ve Dara y alp Diyarbakr muhasara ettiler (Sesen, 1992, C.VI: 306 368). 1 Ekim 1232 tarihinde Diyarbakr Eyyb Hkmdar Melik Kmil, surlar tamir ettirdikten sonra amcas oglu Sems l-Mlk Ahmed i buraya vali olarak brakt. Sems l-Mlk Ahmet sehirde 12 gn kaldktan sonra ld. Yerine oglu, Sehabeddin Gazi gnderildi. Sehabeddin Gazi bir sre sonra Anadolu Seluklu Sultan I.Aleddin Keykbad a sehri teslim etmek istedigi iin Melik Kmil tarafndan hapsettirildi. Yerine kendi oglu Melik Salih Necmeddin Eyyb u Diyarbakr ve Hsn Keyf valiligi iin gnderdi. Eyyblerin Diyarbakr blgesine yerlesmeleri, Anadolu Seluklu Sultan I. Aleddin Keykbad n hosuna gitmiyordu. Bu yzden harekete geen Anadolu Seluklular Ahlt 1233 ylnda zaptetti. Bu yzden Eyybler ve Anadolu Seluklu Devleti arasnda sorunlar baslad. Eyyb Sultan Melik Kmil ve beraberindeki diger melikler Trkiye nin iine dogru yryse getiler. 1234 ylnda Harput ovasnda yaplan sava sonunda Eyyb kuvvetleri bozguna ugrayarak Harput kalesine ekildiler. Fakat 20 Agustos 1234 tarihinde Artuklu Meliki Harput kalesini Seluklulara teslim etti. Bunun zerine Artuklu melikine Aksehir ikta olarak verildi. Harput ve evresin deki baz kalelerde Seluklulara bagland. Daha sonra Anadolu Seluklu Sultan I. Aleddin Keykbat, Eyybleri Dogu Anadolu dan tamamen karmak iin harekete geti. 1235 ylnda ordunun bir blm Kemleddin Kamyr n nclgnde Diyarbakr a gnderildi. Diyarbakr muhasarasnn uzun srecegi anlaslnca buradan ayrlarak

31

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Siverek, Rakka, Urfa ve Harran ele geirildi. 1236 ylnda tekrardan Diyarbakr muhasarasna baslayan Seluklu ordusu, sehri savunan Mbrizzddin b. Hefter zke komutasndaki askerlerin ihaneti sayesinde kusatmadan sonu alamamstr. Ertesi yl Seluklu Sultan yeni bir muhasara hazrlgnda iken ld. Yerine byk oglu II. Gyaseddin Keyhsrev geti. Melik Kmil e kars diger Eyyb meliklerini kendine baglad. 1238 ylnda Urfa-Suru u Nasr a, Sincar ve Nusaybin i Mardin hkmdar Mansur a ve Habur u Humus hkmdar Mcahd e ikta olarak verdi. 1240 ylnda Diyarbakr da Seluklu sultanna verildi. Diyarbakr n fethinden sonra sehre Mbrizddin sa Candar subas olarak gnderildi. Bu sralarda Seluklu lkesinde Babaler syan ortaya kt. Bu frsat degerlendiren Meyyafarkn hkmdar, Harzemlileri ve Malatya da bulunan Germiyan asiretini de yanna alarak 1241 ylnda Diyarbakr kusatt. Fakat Seluklu ordusuna yenildi (Diyarbakr Yllg, 1973: 66 72). Eyyb Devleti bu olaylarla ugrasrken hkmdarnn vefatyla basa Es-Salih Necmeddin Eyyb geti. 6 Nisan 1241 tarihinde Hms hkimi el-Mansur brahim komutasndaki mttefiklerle Berke Han komutasndaki Harezmliler arasnda Urfa yaknlarnda meydana gelen savasta Harezmliler yenildi. Yenilen kuvvetler Keyhsrev komutasndaki Anadolu Seluklu kuvvetleriyle birleserek Diyarbakr kusattlar. Bu srada Diyarbakr da es-Salih Necmeddin in byk oglu Turansah bulunuyordu. Turansah, bir sre direndikten sonra Hsn- Keyf ve Heysem in kendisine braklmas zerine Diyarbakr Keyhsrev e verdi (Sesen, 1992, C.VI: 368). 1257 ylda ise Mogollarn Orta Anadolu ya saldrmalar, Sultan II. Keykavus un mcadeleleri ve Diyarbakr daki ordunun sefere kmasn frsat bilen Meyyafarkn Hkmdar Melik Kmil, Mardin hkmdaryla birleserek bir ordu meydana getirdi. Ordunun basna ise amcas Melik Musammir i geirdi ve Diyarbakr a gnderdi. Seluklu ordularyla karslasan Musammir, bu orduyu yenerek yardmdan mahrum kalan Diyarbakr ald. Melik Kmil sehre Seyfddin b. Mcelli adndaki bir sahs subas olarak gnderdi (Yinan, 1963: 614). 1257 1259 yllar arasnda Eyyb ynetiminde kalan Diyarbakr daha sonra yeniden Seluklu topraklarna dhil edilmistir. Daha sonra 1259 1302 yllarnda Anadolu Seluklu ynetimine baglanan Diyarbakr n idaresi Mogollarn kontrol altndayd. 1302 ylndan sonra sehir lhanllara (Gl, 2004: 193), sonra obanlere, Celayirlilere ve son olarak da Mardin Artuklularna bagland. 4.2.2. Mardin Artuklular -Mogollar ve Timur Dneminde Diyarbakr Cengiz Han n bat seferinden sonra Trk-Mogol komutanlar aileleri ile birlikte bir daha dnmemek zere batya gndermislerdir. Bu komutanlar arasnda yer alan Curmagan, drt tmenlik askeri ve Trk-Mogol boylaryla n-Asya dan Anadolu ya gemistir. Bu boylar arasnda yer alan Tatarlar n ierisinde Abaka Han dneminde Diyarbakr valiligi yapm Durbay Noyan, Giray ve kardesi Tuladay ayrca Malatya valisi olan Krboga yer almaktadr. Tatarlar genellikle Anadolu da Amasya, Tokat ve oruh boylarnda yasamslardr. Bu yzden Anadolu nun her tarafna yaylmslardr. n-Asya dan g eden boylar arasnda yer alan Oyratlar ise Anadolu ya gelen kavimlerdendir. Diyarbakr blgesinde yogun halde yasayan Oyratlar, Celayir Devleti ve onun daglmasndan sonrada Karakoyunlar arasnda varlklarn XV. Yzyla kadar srdrmslerdir. Mogol harekt, Anadolu nun Trklesmesinde mhim bir rol oynamstr (Yuval, 1994: 163 167). Bu glerden sonra Mogollarn himayesinde bulunan Mardin Artuklular, 1302 ylnda Gazan Han dneminde Diyarbakr blgesi 32

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Mardin Hkmdar Artuklu II. Melik l Mansur Ebl Feth Necmeddin Gazi ye verildi. Yerine oglu Semsddin Salih geti (Alptekin, 1992, C.VIII: 186). 1315 ylnda Nasirddin, Diyarbakr blgesine girdi. Amid evresine saldran Mogollar, Erzen ve Meyyafarkn i de yagmaladlar. Amid de ldrlen kisi says kaynaklarda on be bin kadar gemektedir (bn l Esir, 1987, C.XII: 462). Etraf yagmaladktan sonra geri ekildi. 1317 ylnda Halep naibi Caca-Oglu isminde bir Trkmen idaresinde gebe Arap ve Trkmenlerden olusturulan ordu Diyarbakr blgesini yagmalad.1318 ylnda ise Diyarbakr btn blge ekirge istilas, kuraklk ve alk nedeniyle binlerce insan ld. Kurtulabilenler baska blgelere g ettiler (Beysanoglu, 2003, C.I: 372). Gazan Han n Mardin Artuklularna verdigi Diyarbakr ynetimi 1394 son buldu. Bu agda 1317 ylnda alk ve kuraklk nedeniyle Halep blgede nfusun azalmasna neden oldular. Mogol istilasndan sonra Timur, Diyarbakr isgal etti (Trk Ansiklopedisi , Diyarbekir , Bu srada Seluklular devrinde Anadolu da yerlesmi olan Tatar Trkmenleri, Ankara savasndan Timur un saflarna gemek isteyeceklerdir. Fakat Timur, Maverannehir e g ettirmistir (Aka, 1991: 30). ylnda e giden Trkmenler 1394 ylnda 1966, C.XIII: 384). onlar

Timur un Ortadogu seferleri srasnda ele geirilen Diyarbakr ve evresi, bu sayede kk bir beylik olarak varlgn devam ettiren Akkoyunlularn hkimiyetine girmeye baslamstr. Timur bu sefere hazrlanrken Akkoyunlular yurtlarnda tutunabilmek iin Karakoyunlularla srekli mcadele ierisindeydi. Bu mcadelede yenik duruma dsen Akkoyunlular, Timur un Karakoyunlular zerine hareketi srasnda rahat bir nefes aldlar. Nitekim 1395 ylnda Timur un Suriye seferi srasnda Akkoyunlu Ahmet sehri ona baglamstr. Bu sayede Diyarbakr oradan da Malatya ya gemislerdir. Fakat Ahmet in kardesi Kara Ylk Osman ve beraberindeki Trkmenler Kad Burhaneddin in himayesinde kalmay tercih ettiler. Fakat bir sre sonra Kad Burhanedin le aras alan Kara Ylk Osman 1398 ylnda onu ldrd ve Sivas muhasara etti. Fakat Sivasllar, sehri ona degil de Osmanl Devletine vermeyi tercih edince o da beraberindeki Trkmenlerle birlikte bir ara Erzincan a geti. Daha sonra d a 1399 ylnda Karada da bulunan Timur a bagllgn bildirdi. Yaplan seferlerde gsterdigi basardan dolay Timur tarafndan Kara Ylk Osman a Malatya verilmistir. Oglu brahim Beye de Diyarbakr verilmistir. Bylece Akkoyunlularn Diyarbakr hkimiyetleri baslamstr. Timur un 1402 ylnda Osmanl Devletiyle yaptg Ankara Savas srasnda Kara Ylk Osman n kardesleri ve karde ocuklarnn toplanan ganimetin bir ksmn gasb ettikleri grenilince Timur, Akkoyunlu Beylerini hapsettirmistir. Kara Ylk Osman a ise Diyarbakr ve evresinin emaret mensurunu vermistir. Bylece Akkoyunlu Devleti kurulmaya baslanmstr (Bastrk, 2004: 521 524). Timur un blgedeki faaliyetleri sadece Akkoyunlulardan ibaret degildi. Ayrca Karakoyunlularla da mcadeleleri olmustur. Bu konuya deginmemizde fayda olacagn dsnmekteyiz. 1387 ylnda Bat ran ele geiren Timur Dogu Anadolu yu istilaya hazrlanrken Karakoyunlularn ticaret kervanlarna ve hac kafilelerine saldrdklarn ileri sryordu. Aslnda asl sebep Kara Koyunlu Kara Mehmet in Timur a itaat etmemesiydi. Bu yzden 1387 ylnda Kara Koyunlular zerine yryen Timur, Dogu

Bayezid i ele geirmistir. Sarp blgelere ekilen Kara Koyunlular Timur ordusunu geri dnmeye mecbur ettiler. Timur, Dogu Anadolu seferine devam ederken bu frsat degerlendiren Kara Mehmet Tebriz e gelerek 1389 ylnda sehri ele geirdi. Kara Mehmet in lmnden sonra basa Kara Yusuf gemisti. Timur, Diyarbakr fethi 33

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

srasnda bir ksm kuvvetini Karakoyunlular zerine gndermistir (Smer, 1967: 48 55). Mus un sarp yerlerinde bulunan Kara Yusuf ve beraberindeki Trkmenler bu haberi alnca oradan ayrlarak Sam taraflarna gittiler. Timur un Anadolu yu terk etmesiyle Karakoyunlu Kara Yusuf ve beraberindeki Trkmenler geri dnerek Diyarbakr a yeniden hkim olmuslardr. Timur, 1399 ylnda tekrardan Ortadogu seferine knca Kara Yusuf Van Gl civarndan Musul a ekilmistir. Timur un Suriye ye gelmesiyle Kara Yusuf Osmanl padisah Yldrm Bayezid e sgnmst. Kendisine Aksaray dirlik olarak verildi. Osmanl Devleti Timur arasndaki savasn nedenlerinden biri de Osmanl devletinin Kara Yusuf u himaye etmesiydi. Kara Yusuf huzursuzlugu sezince Osmanl topraklarndan ayrlarak Irak- Arab a gitmistir. Ankara savasndan sonra sgnacak kap bulamayan Kara Yusuf, Sam a gitti ve burada Sam naibi Seyh el-Mahmud tarafndan tutuklanarak hapse atld. Bu olaydan sonra Diyarbakr ve evresi yeniden Timur hkimiyetine alnmssada 1401 ylndan sonra Akkoyunlularn hkimiyetine verilmistir (Bastrk, 2004: 526 527). 4.3. Akkoyunlu Devleti Dneminde Diyarbakr Seluklu Devletinin yklmasyla Asya ve Yakndogu ya kadar uzanan Mogol ve Trk aknlar sonucu blge cografyas bu aknlardan sosyal ve siyasal ynden etkilendigi gibi Trkleri Anadolu ve Azerbaycan n nc etno-siyasal unsuru haline getirmistir. Nitekim lhanllar zamannda Orta Asya dan Kafkaslara ve Dogu Anadolu ya g edip Diyarbakr blgesine yerlesen Akkoyunlular da bu etno-siyasi unsurlarn bir parasdr (Mustafayev, 2004: 481). Akkoyunlular, 1335 ylnda Ebu Said Han n lm yklan lhanl Devletinin ksne kadar bu devlete bagl kalmstr. lk Akkoyunlu Beyligi, Diyarbakr ve Arminiye nin siyasal boslugundan faydalanp, bu hatlar zerinde kurulmustur (Woods, 1993: 70 71). Akkoyunlu Devletinin idaresindeki konarger Trkmenler ve Bayndr boyu, Dogu Anadolu ya Mogol istilas srasnda g etmistir. Burada Karakoyunlu Trkmenleri ile birlikte bir sre Mogol hkimiyetinde kaldktan sonra XIV. yzylda Mogol asiretleri arasndaki i atsmada rol oynadklar bilinmektedir. Nitekim Mogollarn Dogu Anadolu yu terk etmesinden sonra Diyarbakr ve evresine yerlesen Akkoyunlu Trkmenleri Artuklularla isbirligi iine girmistir (Gndz, 1997: 29 30). Akkoyunlu Trkmenlerinin, tarih sahnesine ilk kslar 1340 ylnda Tur Ali Bey dnemindedir ve gnmzde de hala varlgn srdren Diyarbakr Trkmenlerinin bu soydan geldigi bilinmektedir. Diyarbakr da oturan Tur Ali Bey, otuz bin kisilik Trkmen asiretiyle Gazan Han n ilgisini ekmistir. Tur Ali Bey in nerde ve ne zaman ldg bilinmemektedir. Ancak lmnden sonra yerine oglu Kutlu Bey gemistir. Kutlu Bey dneminde Anadolu nun siyasi haritasnda olduka nemli degisiklikler meydana gelmistir (Smer, 1986: 2 5). Bu dnemde Trkmen hanedanlar byk basarlar elde etmeye baslam ve bu srada Karakoyunlu hkmdar Bayram Hoca Musul dan Erzurum a kadar egemenlik kurmustur (Smer, 1967: 42). Kutlu Bey 1388 veya 1389 ylnda vefat etmistir (Beysanoglu, 2003, 426). Onun lmnden sonra Timur, 1401 ylnda Akkoyunlulardan Kara Ylk Osman n Irak ve Suriye seferlerinde gsterdigi basarlarndan dolay ona Diyarbakr sehrini vermistir (Diyarbakr Yllg, 1973: 74). Kara Ylk Osman Akkoyunlu Devletinin gerek kurucusu saylmaktadr (Beysanoglu, 1942: 18). Oguzlarn Bayndr boyuna mensup olan Akkoyunlu Devletine Bayndriye ad da verilmektedir (Tihrani, 2001: 1). 34

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

1402 ylnda Timur un Anadolu yu terk etmesiyle beyligi devlet statsne ulastran Kara Ylk Osman dagnk halde bulunan Akkoyunlu Trkmenlerini etrafnda toplamstr ( Ersahin, 2002: 38 ). Bu durum zerine harekete geen Mardin hkmdar Melik z-Zahir Mecdddin sa ve Halep hkmdarlarndan Emir ekem, 1407 ylnda Diyarbakr ele geirip Akkoyunlularn gcn krmak istediler. Yaplan savasta Kara Ylk Osman Bey in oglu brahim Bey ldrldg halde Akkoyunlular savas kazandlar (Beysanoglu, 2003: 427). 1411 ylnda ise Diyarbakr nne gelen Karakoyunlu Beyi Kara Yusuf sehri almaya alst ama basaramad. Kara Yusuf pes etmeyerek 1418 ylnda yeniden Diyarbakr muhasara etti. Bu srada Kara Ylk n Suriye ye katgn grenince kusatmadan vazgeip onun pesine dst. 1423 ylnda Kara Yusuf un oglu skender, Mardin de Kara Ylk Osman yenerek Diyarbakr kusatt. Bu srada Timur un oglu Sahruh un harekete getigini duyunca kusatmay brakt (Diyarbakr Yllg, 1973: 76). Kara Ylk Osman Bey 1435 ylnda lkesini korumak iin yz otuz be savasa katlmstr. lnce yerine oglu Ali Bey gemistir (Beysanoglu, 2003, C.II: 430 432). Ali Bey babas gibi emarete sahip kamad. Mardin hkmdar Hamza Bey Diyarbakr ele geirdi. Sehirde bulunan Ali Bey in ogullar Cihangir ve Hasan Bey i kovdu. (Diyarbakr Yllg, 1973: 76). Hamza Bey 1444 ylnda ld. Ali Bey in oglu Cihangir Urfa dan gelerek amcasnn yerine geti. Cihangir, Diyarbakr surlarn onard. Dneminde Karakoyunlular Diyarbakr birka sefer kusatt ama alamad (Tihran, 2001: 2). 1452 ylnda Cihangir in kk kardesi Uzun Hasan an bir baskn sonucu Diyarbakr a hkim oldu. Uzun Hasan n basknyla sok olan Cihangir hemen Mardin kalesini isgal etti (Smer, 1988: 18). Urfa da yer alan diger kardesi veys ile de bir lesti. Uzun Hasan kardesleriyle mcadele ederek Urfa y ele geirdi ve Mardin i kusatt. Annesi Sara Hatun araya girerek Uzun Hasan Diyarbakr a gnderdi. Zaman zaman kardesler arasnda anlasmazlklar ksa da Uzun Hasan bunlar bastrd (Diyarbakr Yllg, 1973: 77). 1455 ve 1460 yllar arasnda snrlardaki durumlar syle idi: Sivas, Osmanl Devletinin, Erzurum, Karakoyunlularn, Urfa ve Mardin yar bagl, Harput ise Memlk Devletine bagl Elbistan hkiminin elinde bulunuyordu. Ayrca Safevi Hkmdar Seyh Cneyt in ise Hsn- Keyf civarnda grndg bilinmektedir. Uzun Hasan ilk zamanlarda Seyh Cneyd e kars dsmanca davranmstr. Daha sonralar Seyh Cneyd in ortak dsmanlar Cihansah a kars ortak hareket etmeleri gerektigini sylemesiyle aralarndaki sogukluk son bulmustur. kisi birlikte Amid i ele gelmislerdir. Seyh Cneyd Diyarbakr da yl kadar uzun bir sre kalmstr. Bu sre zarfnda Uzun Hasan n kzkardesi Hatice Begm ile evlendi. Seyh Cneyd, Diyarbakr da binlerce kisiyi Safev tarikatna ye yapmst. 1456 ve 1459 ylllar arasnda Diyarbakr da kalan Seyh Cneyd burada bulundugu sralarda birok olay meydana geldi. Trabzon mparatoru Kalo onnes 1457 ylnda Diyarbakr a bir eli gnderdi. Osmanl Hkmdar Fatih Sultan Mehmet aleyhine ittifak teklifinde bulundu. Eli ve Uzun Hasan arasndaki konusmalardan sonra Uzun Hasan, Kalo onnes in kz Katerine y ve Kapadokya sehrini istedi. Trabzon mparatoru baska aresi olmadg iin bu teklifi Katerina nn hristiyan dinini muhafaza etmesi sartyla 1458 ylnda kabul etti. Uzun Hasan la evlenen Katerina nn kz ve bir oglu oldu. Kzlarndan biri Sah smail in annesidir ( Diyarbakr Yllg, 1973: 77 78). Seyh Cneyd ise hamile olan karsn Diyarbakr da brakarak kalabalk bir

mrid evresiyle yola kt fakat Anadolu Trklerinin nemli bir ksmn Safevi tarikatna baglayan Seyh Cneyd, 4 Mart 1460 tarihinde Sirvan hkimi Sirvnsah 35

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN Haydar konuldu. Haydar,

tarafndan ldrld. O ldkten sonra dogan oglunun ad Sah smail in babasdr (Smer, 1976: 7).

Uzun Hasan ise lkesini doguya dogru genisletmeye devam etmekteydi. Karakoyunlularla arasnda tampon konumunda olan Hazro, Lice, Bitlis Hakkri ve Hsn- Keyf taraflarn itaat altna ald. Daha sonra Karakoyunlu hkimi Cihansah la 2 Kasm 1467 ylnda yaptg savasta galip geldi ve Cihansah ldrld. Kafas da Timur ogullarndan Ebu Said e, Sehzade Mehmet in kafasn ise Osmanl padisahna gnderdi. Bu zaferden sonra Tebriz i almak iin harekete geen Uzun Hasan Timur un ogullarndan Ebu Said ve Cihansah n oglu Hasan Ali ile 28 Ocak 1469 tarihinde Mahmudabad civarnda yaptg savas da kazand. Uzun Hasan artk gcnn doruk noktasnda oldugu iin her yere ogullarn vali olarak yerlestirdi. Yakup, sfahan sonra Diyarbakr; Mehmet, Fars; Zeynel, Kirman; Maksud, Bagdat Valisi olmustur. Uzun Hasan 1469 ylnda baskenti Diyarbakr dan Tebriz e tasd ve giderken Anadolu da Akkoyunlu ulusuna bagl boy ve oymaklarn ogunu beraberinde ran a gtrerek, baz yerlere ikta olarak yerlestirdi. Bu hareketiyle Gney dogu Anadolu da Trk kltrnn zayflamasna ve Diyarbakr n eski nemini yitirmesine neden oldu. Uzun Hasan, ran yasay tarzna ayak uydurmaya baslad. ran zentisi oglu Yakup dneminde daha fazla kendini gsterdi. ranl olmaya baslayan ve kltrde gitgide eriyen Akkoyunlular Safevlerin Anadolu yolunu atlar. Akkoyunlularn bu gidisatn frsat bilen Sah smail 1501 ylnda Akkoyunlularn hkimiyetini ortadan kaldrmstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 78 79). Diyarbakr n baskent oldugu sralarda Trk kltrnn ve Trk dilinin yaylmas iin alsan Uzun Hasan Trke ye baz eserleri en nemlisi Kuran veya birok sreyi tercme evirtmistir (mer, 1959:4). Uzun Hasan baskenti Tebriz e tasdktan sonra 1440 ylnda Karakoyunlu lkesini ele geirdi. Daha sonra 1471 ylnda Venedik ile Tebriz antlasmasn imzalad. Bu anlasmaya gre; Venedik ve Akkoyunlular, Osmanl Devletini ortadan kaldracaklard. ki tarafta tek baslarna Osmanl Devletiyle bar yapmayacaklard. stanbul dhil btn Anadolu Akkoyunlulara verilecekti. stanbul hari btn Rumeli de Venedik e braklacakt.

Fatih Sultan Mehmet in bu anlasmadan haberi olunca hazrlklara baslad. ki ordu 11 Agustos 1473 tarihinde Otlukbeli de karslast. Yaplan savas Uzun Hasan kaybetti. Savastan sonra kabuguna ekilen Uzun Hasan 6 Ocak 1478 tarihinde ld (Beysanoglu, 2003, C.II: 452). Uzun Hasan n yerine oglu Halil geti. Bu srada Diyarbakr da vali olarak Yakup Bey bulunuyordu. Halil, ise kardesleriyle mcadele il e baslad. lk olarak kardesi Maksd Beyi ldrd. Amcas Murad ve brahim Beylerin isyann bastrd. Daha sonra Diyarbakr valisi Yakup ayakland ve 15 Temmuz 1478 tarihinde yaplan savasta Halil ldrld. Yerine Yakup Bey hkmdar oldu. Yakup Bey de basa getigi gibi kan isyanlar bastrmakla ugrast. Halil Beyin oglu Elvend ve Kara Ylk Osman n torunlarndan Kse Hac Bey in isyanlarn bastrd. Msr Sultan Kaytbay n, gnderdigi orduya kuvvetler sevk ederek Msr ordusunu bozguna ugratt. Safev hanedann esir ald. Sah smail hari hepsini ldrtt (Tihran, 2001: 4). Kendisi de bu isyanlar bastrdktan sonra 1491 ylnda ld. Yerine Baysungur geti. Bu dnemde Akkoyunlular arasnda i savaslar baslad. 1492 ylnda i savaslar

sonucunda Baysungur ldrld. Yerine 1492 ylnda Rstem geti. Be yl saltanatta kalan Rstem, II. Bayezid in damad Gde Ahmet tarafndan ldrld. 1501 ylna kadar sren i savaslar sonunda Akkoyunlu lkesi perisan oldu, devlet otoritesi kayboldu, her bey kendi bulundugu yerde bagmsz duruma geldi. 36

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Bu srada Seyh Haydar n mridlerini etrafnda toplayan Sah smail gittike kuvvetlendiriyordu. Karakoyunlu ve Akkoyunlu halknn bir ksmn kendine baglayan Sah smail, Elvend Bey in lkesine saldrd. Erran ve Sirvan blgesinin bir ksmn ald. 1502 ylnda Elvend Bey ile yaplan muharebede Elvend Bey yenildi ve Diyarbakr a kat. Bu srada Diyarbakr valisi olarak burada bulunan Kasm Bey i ldrerek sehri ele geirdi. Bir yl sonra Elvend Bey lnce Akkoyunlu Beyleri tarafndan Zeynel Bey hkmdar ilan edildi. Bu srada Emir Bey harekete geince Zeynel Bey, Dulkadir Ogullarnn yanna kat. Daha sonra Sah smail in yanna giden Emir Bey, Diyarbakr ona teslim etti (Diyarbakr Yllg, 1973: 80 81). 4.3.1. Safev Egemenliginde Diyarbakr ran da XVI ve XVIII. Yzyllar arasnda hkm srm olan Safev Devleti adn Safev tarikat reisi Seyh Safiyddin den almstr ( Basar, 1992, C.IX: 537 ). Safev Devletini kuran ve Kzlba ad ile anlan oymaklar, Anadolu daki oymaklardan olusmustur. nk Safiyddin in atas Firuz Sah, X. Yzyl da Krtlerin Azerbaycan ve Erran a yaylmalar esnasnda Erdebil e gelmistir. XI. Yzyl da Erdebil den Mugan a kadar uzanan blgede Cakirl Oymagnn yasadg bilinmektedir (Smer, 1976: 1 2). Cakirl oymagnn, XV. Yzyl da Trklestigi bilinmektedir (Smer, 1967: 29). Safev hkmdarlar Seyh Cneyd ve Seyh Haydar zamannda, ran daki halkn ogunlugu Snn mezhebine bagl idi. Snn olan halk, Sah smail dneminde Siilestirilmistir. Safev Devletinin bymesini saglayan ana unsur, daha kurulu dneminde devaml olarak ran a g eden Trk oymaklardr. Bu gler, bir asrdan fazla srmstr. ran a yaplan Trk glerinin ilki Mogollarn Diyarbakr valisi Uyrat Ali Pasa nn 1336 ylnda lhanl hkmdar Arpagaun un zerine yrmesiyle basalamstr. Uyrat Ali Pasa nn lhanl hkmdarn yenmesiyle Gneydogu Anadolu ile Dogu Anadolu blgelerinden kalabalk sayda bir Mogol-Trk toplulugu ran a gitmistir. Ayn yl, Orta Anadolu dan da bir ksm Mogol-Trk toplulugu daha bunlara katlmstr. XV. yzyl da Akkoyunlu ve Karakoyunlu unsurlarnn ierisinde yasayan zellikle Dogu ve Gneydogu Anadolu daki Trk oymaklarnn nemli bir blm ran a gtrlmstr (Smer, 1976: 5). G eden Trklerin benliklerini yitirmeden ve Farslasmadan yasadklar, Trk rf ve adetlerini devam ettirdikleri bilinmektedir. Ayrca Anadolu Trklerinin genellikle Seyh Cneyd dneminde Safev tarikatna baglandklar bilinmektedir. Seyh Cneyd, Seyh Haydar ve Sultan Ali isimli hkmdarlarn sava meydannda kaybeden Safevilerin basna geen Sah smail, Ustacl, Samlu, Rumlu, Hindli, Tekeli, Bayburdlu, apanl, Karadagl ve Avsar gibi Trk oymaklarn kendi evresinde toplayarak Arran ve Sirvan n bir ksmn ele geirdi. Ardndan Diyarbakr dan asker toplamakta olan Akkoyunlu hkmdar Elvend Bey i yenilgiye ugratt. 1501 ylnda Tebriz e dnen Sah smail, Safev Devletini resmen kurdu. Akkoyunlu Devletinin zayflamasn frsat bilen Sah smail, Erzincan a geldi (Basar, 1992, C.IX: 540 541). Sah smail in Anadolu ya gelisini haber alan Trk oymaklarndan bazlar; Ustacl, Samlu, Rumlu, Tekel, Zu lkadr, Karaman ve Varsak Trkmenleri Safev Devletinin kurulusunda rol oynayan ve bu devleti devam ettiren Anadolu Trkleridir . Bu oymaklarn ogunlugu Gneydogu Anadolu ve Orta Anadolu blgelerindendir. Bu oymaklar, Akkoyunlu Devletinin ykls ile ran da Sah smail Ustacl, Samlu, Rumlu, 37

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Tekeli, Hindli, Bayburdlu, Karamanlu, Dulkadirl, Avsar ve Kaar gibi Trkmen asiretlerini etrafnda toplayarak sii mezhebini esas alan kuvvetli bir devlet kurm aya muvaffak oldu. Sah smail ve taraftarlar Anadolu da sii propagandas yaparak Osmanl Devletini tehdit etmeye basladlar (http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin /Osmanl/kerkuk_tahrir/004_giris_a.htm). Safev Devletinin hizmetine giren Trkmen asiretleri sadece yukarda belirttiklerimizden ibaret degildir. Bunlarn dsnda birde Mara vilayeti evresinde yasayan Trkmenlerde, bir Trk devleti olan Safev Devletinin hkimiyetine girmislerdir. Nitekim XV. Yzyl da Karakoyunlularla ran a g eden Agaeri Trkmenlerinin bazlarnn isimlerine kaynaklarda rastlanmaktadr. Safevi kaynaklarnda Agaeri Trkmenleri hakknda bilgi verilmemektedir. Agaeri Trkmenlerinin bir ksm Dulkdir beyligine katlrken, kalan ksmlar ise Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletlerinin hizmetinde bulunduklar zamanlarda ran a ekilmislerdir. Ancak XVIII. Yzyln yarsna ait Osmanl-Tebriz tahrir defterindeAgaeri adl bir kye rastlanmaktadr. XIX. Yzyl da dahi ran da varlklarn srdrdkleri bilinmektedir(http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler/ilyasgokhan_h tm). 1502 ylnda Sah smail, Erzincan zerinden Anadolu ya ikinci kez sefere kt. Seferin amac; Srr Savas sonucunda Diyarbakr tarafna kam olan Elvend in Erzincan da asker toplamas ve Anadolu dan Sah smail in hizmetine girmek isteyen Kzlbaslarn ran a gemelerinin nlenmesiydi. Yaplan sava sonucunda Sah smail, Fars ve Kirmn ele geirdi. Blgedeki Fars ve Trkmen unsurlara sii mezhebini zorla kabul ettirdi. ran a yaplan gler engellenemedi. Sah smail, Elvend Bey in lmnden sonra Dulkdir reisi Aladdevle Bey in zerine yrd. Aladdevle, Sah smail in itaat teklifi iin gnderdigi eliyi hapsettirdi. Aladdevle nin amac; Akkoyunlu lkesine sahip olmakt. Bu amala Akkoyunlu Ugurlu Mehmed in oglu Zeynel i ve kendi kardesinin ocuklar Ahmet ve Sahruh u Diyarbakr blgesine gnderdi. Zeynel, Diyarbakr tahtna kartld. Sah smail in saldrs zerine Aladdevle, Memlklulardan ve Osmanl Devletinden yardm istedi. Ksn yaklasmas zerine yardm ulastrlamayan Dulkadir lkesini Sah smail terk etti. Dnste Harput u fethetti (Smer, 1976, 21 30). XV. Yzyln sonlarnda meydana gelen Akkoyunlu-Safev mcadelesi Dogu ve Gneydogu Anadolu blgesinde bir otorite bosluguna neden olmustur. Sii Safevi Trk Devletinin kurulusundan itibaren Dulkdir lkesinde bulunan sii unsurlar ran a giderek Sah smail e katldlar. Safev hkmdar Sah smail, Bagdat zaptederek Diyarbakr taraflarn tehdit etmeye baslad (Gkhan, 2004: 533 534). Dn yolundayken Sah smail, Diyarbakr da hkm sren Akkoyunlu Beylerinden Emir Bey in kendisine katlmasn istedi. Emir Bey, Diyarbakr n kendisine verilecegi midiyle teklifi kabul etti (Pamuk, 2004: 600). Bylece Musullu gibi kalabalk bir Trkmen oymag ve Diyarbakr blgesi Safev Devletinin idaresine girdi. Sah smail, Diyarbakr a Ustaclu oglu Muhammed Han vali olarak atad. Muhammed Han, blgedeki beylerden bazlarn yakalayarak Tebriz e gnderdi (Smer, 1976: 33). Ayn yl Anadolu da byk bir isyana sebep olan Kzlba reislerinden Sahkulu denilen Karabyk oglu, Osmanl kuvvetlerinin nnden kaarak yannda bulunan Tekel Trkmen oymagndan on be kisilik bir kuvvetle Sah smail in yanna gitti. Fakat Sah smail, Sahkulu nu ran a sgndg esnada yolda kervan soydugu iin

ldrttg bilinmektedir. Sah smail, Osmanl Devleti iin byk bir sorun olusturmaktayd. Hatta Sah smail, II. Bayezd dneminde Anadolu ya birok tarikat mensubu gndererek yer yer isyan kmasna neden oldu. Anadolu da hzla byyen sii tehlikesini durdurmak 38

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

amacyla II. Bayezd, Alevlerin ran a gitmelerini nlemi ve bunlarn bir ksmn Rumeli ye srgne gndermistir. Osmanl tahtna geen Yavuz Sultan Selim ve Sah smail arasnda 23 Agustos 1514 tarihinde aldran da meydana gelen sava sonunda Sah smail, maglup oldu. lmnden sonra yerine Sah Tahmasb geti (Basar, 1992, C.IX: 541 542). Sah Tahmasb dneminde Diyarbakr, Muhammed Han n kardesi Kara Bey e verildi. Kara Bey, Diyarbakr da varlgn srdrmek iin elinden geleni yapt. Fakat 1515 ylnda Mardin yaknlarndaki Dede Kargn denilen dzlkte yaplan savasta Osmanl kumandan Bykl Mehmet Pasa ya yenildi. Bu sava sonucunda btn Gneydogu Anadolu blgesi, Osmanl idaresine geti. Safev Devletini olusturan Trk oymaklar, bilhassa Musullu ve Prneklerdir. Bu Trk unsurlarn bir ksm Anadolu da yasamakta idi. Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletlerine bagl olarak yasayan bu Trk oymaklar Safev Devletinin kurulusundan sonra zellikle Gneydogu Anadolu dan ran a g etmislerdir (Smer, 1976: 101). Kalan ksmlar ise Diyarbakr ve evresinde Sah smail e bagl olarak yasadklar dsnlmektedir. Ayrca bu Trkler, Gneydogu Anadolu da Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trklerinden farkl bir tesekkldr. Nitekim Safev dnemine ait Kerkk tahrir defterlerinde zellikle gler sonucunda ran a giden Trkmenler arasnda sii mezhebinin etkisiyle Sahkulu, Hasankulu, Sahali, Haydarkulu gibi isimlere rastlanmaktadr. Bu isimlere ayn dnemlerde Diyarbakr, Karaman, Anadolu, Rumeli Ve Arap eyaletlerine ait tahrir defterlerinde de rastlanmas Trkmenler arasndaki kuvvetli iliskiyi ortaya koymaktadr (http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin /Osmanl/kerkuk_tahrir/007_giris_d.htm). Bu benzerlikler bize Gneydogu Anadolu blgesinden zellikle Diyarbakr dan g eden Trklerin sii mezhebinin ok fazla etki alan ierisinde kaldklarn dsndrmektedir. Safevlere destek veren Trk oymaklarnn dsnda Osmanl egemenligiyle birlikte siilige kars mcadele veren kk beyliklerde bulunmaktayd. Gnmzde hala il snrlar ierisnde ile statsnde yer alan bu beylikler sunlardr; Egil Beyligi: Diyarbakr n ilesi olarak varlgn srdrmektedir. ermik Beyligi: Diyarbakr n ilesi olarak varlgn srdrmektedir. Atak Beyligi Tercl Beyligi: Hazro nun be kilometre gneydogusunda yer almaktadr. Kulp Beyligi: Diyarbakr n ilesi olarak varlgn srdrmektedir. Meyyafrkn Beyligi: Gnmzdeki Silvan ilesidir (Beysanoglu, 2003, C.II: 508 513) . Bu mcadeleler srasnda Akkoyunlu lkesinde Safevlerin baslattg katliamlarndan kurtulmay basaran baz Trkmen asiretleri Osmanl Devletine sgndlar. Asiretler, Osmanl Devleti tarafndan Dogu ve Gneydogu blgelerine gnderilerek Boz-Ulus ad altnda vergiye baglanarak itaat altna alndlar. Akkoyunlu devletinin kkn olusturan oymaklar; Prnek, Musullu, Koca Haclu, Hamza Haclu, Tabanlu, Ahmedlu, zzeddin Haclu, Haydarlu, Emirlu, Yurtu, Seyhl, Sleyman Haclu, avuldur, Dodurga, Dger, Karkn, Avsar, Begdilli oymaklardr. Bu oymaklarn, Mogol istilas srasnda Azerbaycan a geldikleri sonradan da Harput ve Diyarbakr blgesine bilhassa Ergani yresine yerlestikleri sanlmaktadr. Karakoyunlu Devleti Uzun Hasan tarafndan yklnca buradaki Trkmen toplulugunun nemli bir ksm ran a gitti. Dogu Anadolu da kalan ksm ise toplu halde yasamaya devam

etmislerdir. Osmanl vesikalarnda Boz-Ulus ad ile anlan Trkmen oymaklar koldan meydana gelmekteydi. Bunlar; Akkoyunlu kolu, Halep Trkmenleri, Dulkadirli kollardr. Bu Trkmenlerin nemli bir ksm da XII. yzyl da meydana gelen siyasi 39

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

buhranlar srasnda Orta Anadolu ya g ettiler. Bu Trkmenlerden blgede kalan az miktardaki Trkmenler gnmzde de hala varlklarn srdrme mcadelesi vermektedirler (Gndz, 1997: 36 38). 4.4. Osmanl Devleti Dneminde Diyarbakr ( 1515 1922 ) lhanl istils sonrasnda Anadolu da Trkiye Seluklu Devletinin daglmaya baslamasyla, XIII. Yzyl sonlarna dogru, Anadolu nun baz yerlerinde esitli Trk boylarndan olusan, beylikler kurulmaya baslamstr. Bu beylikler arasnda kk bir u beyligi olan Osmanl Beyligi, ksa bir sre sonra byk bir devlet haline dnsm ve bir cihan devleti haline gelmistir (Sylemez, 2002: 175). Osmanl padisahlarndan Yavuz Sultan Selim in dogu siyasetine agrlk vermesinden dolay bu dnemden itibaren Diyarbakr sehri snrda nemli bir konuma gelmistir. Safev Devletinin elinde bulunan Diyarbakr, Osmanl Devleti ile snrndaki en nemli sehirlerden biriydi. Dolaysyla Osmanl Devleti tarafndan Diyarbakr n alnmas, dogu snrlar asndan zellikle ran a kars tampon bir blge olusturacag iin byk nem tasmaktayd (Uzunarsl, 1983, C.II: 273 274). XVI. yzyln baslarnda, Osmanl Devletinin basnda Yavuz Sultan Selim (1512 1520) bulunmaktayd. 23 Agustos 1514 tarihinde Safevlerle yaptg aldran savasnda Sah smail i maglp ederek, nce Orta Anadolu ve Dogu Anadolu yu, sonra da Gneydogu Anadolu yu 1515 1517 yllar arasnda Osmanl Devleti snrlarna katmay basarmstr. Diyarbakr ve evresinin Osmanl Trkleri tarafndan hkimiyet altna alnmas, Yavuz Sultan Selim in takip ettigi dogu siyasetinin bir sonucudur. Yavuz Sultan Selim, Anadolu yu tamamen hkimiyeti altna almak ve Siilik tehdidinden korumay amalyordu. Ayrca, Anadolu nun her bakmdan birlik ve beraberligini, gvenlik ve asayisini saglamak dsncesinde olan Yavuz Sultan Selim, Snni anlays benimseyen Diyarbakr ve Gneydogu Anadolu evresinin, Safev Devleti hkimiyetine girmesini istememistir (Kl, 2004: 575). aldran seferinden sonra Yavuz Sultan Selim, ks Amasya da geirmisti. Yannda bulunan dris- Bitlis yi Gneydogu Anadolu ya gndererek blgeyi Sah smail e kars ayaklandrmas ve Osmanl hkimiyetinin burada tamamen saglanmas iin grevlendirmisti. nk aldran zaferine ragmen Dogu ve Gneydogu Anadolu daki birok sehir henz Safevlerin elinde idi. dris- Bitlis derhal blgeye giderek alsmalara baslamstr. Yaptg alsmalardan Yavuz Sultan Selim i de haberdar etmisti. dris Bitlis, ilk olarak Urmiye civarna giderek Emir Srim in ogullar ile grsmstr ve onlar Safevlere kars yardma davet etmistir. Ayrca Soran hkimi Emir Seyyid Bey in ve Baban asiretinden Emir Srim ogullarn himaye etmesini saglamstr. Daha sonra Bradost emirlerinden Yusuf skender ve Sultan Ahmed in Osmanl Devletine katlmasna saglamstr. Ayrca madye, Cizre, Bitlis ve Hizan daki asiret beylerini Osmanl Devletine baglanmalar konusunda ikna etmistir. Melik Eyyb, Bitlis hkimi Emir Serefeddin, Hizan hkimi Emir Davud, Sason hkimi Ali Bey, Namran hkimi Abdal Bey gibi krt emirlerinden yirmi be kisiyi de Osmanl Devletinin hizmetine kazandrmstr ve hep birlikte Diyarbakr evresini Safevlerden temizlemek iin mcadele verdiler. Nitekim dris- Bitlis nin alsmalar ile harekete geen Diyarbakr halk sehirdeki Safevlerin bir ksmn katletmisler ve bir ksmn da kovarak Yavuz Sultan Selim e itaatlerini bildirip ondan yardm istemislerdir (nal, 2004: 567 568). Bylece Diyarbakr beylerbeyligi tam olarak olusturulduktan 40

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

sonra buraya atanan Bykl Mehmet Pasa ve dris-i Bitlisi nin alsmalar sonucunda Diyarbakr, Osmanl Devletine tamamen baglanmstr. dris- Bitlis nin ve Bykl Mehmet Pasa nn alsmalar sonucunda Sah smail de bo durmamstr. O da sava srasnda len Ustclu Mehmet Pasa nn kardesi Karahan blgeye gndermistir. Karahan, Diyarbakr muhasara etmistir (Diyarbakr Yllg,1973: 83). Bu durum karssnda Diyarbakr halk dris- Bitlis sayesinde Yavuz Sultan Selim den yardm istediler. Yavuz Sultan Selim de yardm etmesi iin aslen Diyarbakrl olan Yigid Ahmet i blgeye gnderdi. Yigit Ahmet Diyarbakr n bir yl boyunca safevlere kars direnmesini saglad. Kusatmann uzun srme nedeni ise Yavuz Sultan Selim in Dulkdirli seferinde olmasyd (Kankal, 2004: 611). Blgedeki duruma son vermek iin Yavuz Sultan Selim Bayburt ta bulunan Bykl Mehmet Pasa y blgeye sevk etmistir. Bu srada dris- Bitlis de Dogu ve Gneydogu Anadolu daki asiret beylerinden yardm istedi. Toplanan btn kuvvetler Diyarbakr yaknlarndaki Kara kpr de toplandlar. Bunu duyan Karahan kusatmay kaldrarak Mardin e dogru kat. Diyarbakr halk sehrin kaplarn aarak Osmanl kuvvetlerinin ieri girmesini sagladlar. Basarlarndan dolay 4 Kasm 1515 tarihinde Bykl Mehmet Pasa Diyarbakr Beylerbeyi olarak atand. Karahan takip eden bykl Mehmet Pasa ve Sadi Pasa Mardin i ele geirdiler. Fakat Mardin kalesi Safev kuvvetlerinin elindeydi. Bu srada Sadi Pasa ve Bykl Mehmet Pasa arasnda kan anlasmazlk yznden Sadi Bey elli bin kisilik kuvvetiyle birlikte ekilince Bykl Mehmet Pasa da Diyarbakr a dnd. Karahan bunu frsat bilerek Mardin i tekrardan ele geirdi. Diyarbakr daki Osmanl kuvvetlerine yardm maiyetinde Karaman Beylerbeyi Hsrev Pasa gnderildi. Bykl Mehmet Pasa ya katlan kuvvetler, Safevlerle Dede-Kargn (Kohisar-Kzltepe) civarndaki Koruk mevkinde yaptklar savas kazandlar (nal, 2004: 569 570). Bykl Mehmet Pasa zamannda, Diyarbakr Beylerbeyliginin snrlar Musul a kadar uzanyordu. dris- Bitlis nin yardmlaryla Diyarbakr eyleti, Diyar- Mudar, Diyar- Rabia, Musul ve Bitlis i iine alan geni bir eyalet haline geldi. Bu eyalet ierisinde Klasik Osmanl Sancaklar, Yurtluk-Ocaklk Sancaklar ve Hkmet Sancaklar adyla farkl statde sancaklar olusturulmustur (Gyn, 1969: 26). Diyarbakr sehri, Osmanl Devletinin en geni ve en nemli eyaletlerinden birinin merkezi oldu. Diyarbakr eyaleti bu dnemde 24 sancaktan olusuyordu. Bunun 11 tanesi normal Osmanl sancag, 8 tanesi, idaresi zel bir sekle baglanm yurtluk ve ocaklk sancaklar, be tanesi de aldran savasndan sonra Osmanl idaresine severek geen baz asiret beylerine, idaresi babadan ogula gemek zere braklan sancaklard. Dogrudan dogruya idare edilen 11 sancak sunlard: 1-Amid (Diyarbakr, Beylerbeyligi merkezi), 2-Harput, 3-Akakale, 4-Ergani, 5-Siverek, 6emis gezek, 7-Hsn Keyf (Hasankeyf), 8-Siirt, 9-Sincar, 10-Meyyafarkn (Silvan), 11-Nusaybin. daresi zel bir sekle baglanan 8 sancak ise: 1-Atak, 2-Pertek, 3-Tercil, 4-Cabakur, 5-ermik, 6-Sagman, 7-Kelap, 8Mihrni idi. Yerli beylerce idare edilen ve ynetimi babadan ogula geen 5 sancak da sunlard: 1-Egil, 2-Palo, 3-Cizre, 4-Hazro, 5-Gen. Bunlar dsnda zeamet ve tmar sahibi asiret beyleri de vard. Devlete ait zeamet ve tmar sahipleriyle bu asiret s

ahipleri 4 bin 17 kl olup asiret mensuplaryla beraber 18 bin kisilik seferi bir kuvveti olustururlard. Ayrca Ulufeli yerlikulu askerleri de vard (www.os-ar.com.tr/ diyarbekr tahrr defter). Bu idare sayesinde Osmanl Devleti, XVI. ve XVII yzyl boyunca sren Safev mcadelesi sonucunda siilesme tehlikesi geiren halk sukunete kavusturmustur. Dogu 41

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

ve Gneydogu Anadolu blgesindeki Snn olan halk ve ogunlugu saf olan asiretler Safevlerin sii mezhebine kars karak Osmanl Devleti nin yannda yer aldlar. XVI. ve XVII. yzyllarda Safevler, Dogu Anadolu yu ele geiremediler. 1639 ylndaki Ksr- Sirin antlasmasndan sonra ran, Osmanl Devleti ile artk ugrasmad. Blgede ayrca Akkoyunlular dneminde meydana gelen nfus degisiklikleri Kanuni Sultan Sleyman dneminde yaplan ran seferleri srasnda ran a giden Trkmenlerin bir ksmn geri getirmek iin yaplan alsmalarla dzeltilmeye alslmstr (nal, 2004: 572). Osmanl padisah Kanuni Sultan Sleyman Diyarbakr a gelen ilk Osmanl padisahdr. lk gelisi ran seferi srasnda 27 Agustos 1535 tarihinde idi. Kanuni Sultan Sleyman Diyarbakr da yirmi iki gn kalmstr. kinci gelisi 29 Eyll 1548 tarihinde idi. Bu srada Van alnd ve yeni bir eyaletin merkezi konumuna getirilerek beylerbeyligine skender elebi atand. Bu gelisinde ise bir buuk ay kadar Diyarbakr da kald. Daha sonra Kanuni Sultan Sleyman iki kez daha Diyarbakr a gelmistir. Diyarbakr da baz dzenlemelerde bulunan padisah Hamravat suyunun sehre getirilmesiyle halk susuzluktan kurtarmstr (Beysanoglu, 2003, C.II: 560 564). Ayrca bu dnemde Diyarbakr da ran dan Trkmenlerin geri getirilmesini iin alsmalara baslayarak nfus iyilesmesini saglamaya alsmstr ve bu yzden sehirde tahrir islemi baslatlmstr. Diyarbakr Eyaleti, Kanuni Sultan Sleyman n 1535 ylndaki Irkeyn seferinden sonra biraz daha kltld. Yeni bir teskiltlanmaya gidilerek Bitlis, Musul ve Urfa blgesi Diyarbakr dan ayrlarak ayr eyaletler haline getirildiler. Diyarbakr bu alsmalara ragmen Osmanl Devleti ierisinde nemini korumaya devam etti. ran snrndaki nemli bir eyalet olmas nedeniyle buraya atanan beylerbeyleri de zel olarak seilmekteydi (nal, 2004: 572 573). XIX. yzyla kadar zenle seilip atanan valilerin bazlarnn isimlerine yer verecek olursak; Bykl Mehmed Pasa (1515 1521) Hsrev Pasa (1521 1528) Fil Yakup Pasa (1528 1530) Sleyman Pasa (1530 1532) brahim Pasa (1532 1534) Hadim Ali Pasa (1534 1536) Sofu Mehmet Pasa (1536 1539) Rstem Pasa (1539 1542) Bali Pasa (1544 1547) Tokatlzade Mehmet Pasa (1544 1547) Ayas Pasa (1547 1550) skender Pasa (1550 1564) Halhall Behram Pasa (1564 1567) Hsrev Pasa (1567 1570) Vezirzade Hasan Pasa (1570 1571) zdemiroglu Osman Pasa (1571 1575) Dervi Pasa (1575 1576) Sagr Behram Pasa (1576 1577) Hadm Mehmet Pasa (1577 1578) brahim Pasa (1579 1580) agalzade Sinan Pasa (1581 1582) Hsrev Pasa (1582 1583) Sehit Mehmet Pasa (1583 1585) 42

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Cafer Pasa (1585 1587) Koca Mehmet Pasa (1587 1589) agalzade Sinan Pasa (1589 1590) Deli brahim Pasa (1590 1592) Saat Hasan Pasa (1592 1593) Deli brahim Pasa (1593 1594) Mehmet Pasa (1594 1594) Hadm Osman Pasa (1594 1595) Mehmet Pasa (1595 1595) Ferhat Pasa (1595 1596) Murat Pasa (1596 1601) Hadm Hsrev Pasa (1601 1601) Sofu brahim Pasa (1601 1602) Ketenci mer Pasa (1602 1603)(Sar, 1994: 15) Kiki Abdi Pasa (1781 1784) Nasuh Pasa (1784 1784) Azim-zade Abdullah Pasa (1784 1785) Miktd Ahmed Pasa (1785 1786) Kiki Abdi Pasa (1786 1786) Yegen Hac Mehmed Pasa (1786 1786) zzed Mehmed Pasa (1786 1787) Ebubekir Pasa (1787 1788) Firz Pasa (1788 1788) Abd Pasa (1788 1789) Sleyman Feyzi Pasa (1789 1791) Ferhat Pasa (1791 1792) Yusuf Ziya Pasa (1793 1794) Hasan Pasa (1794 1795) Ebubekir Pasa (1796 1796) Ali Pasa (1796 1798) Salih Pasa (1798 1798) Silahdar Hac brahim Pasa (1798 179 ) Adimoglu Abdullah Pasa (1799 1800) Seyhzade brahim Pasa (1800 1800) orumlu Hseyin Pasa (1800 1801) Osman Pasa (1801 1801) Tayyar-zade Mahmud Pasa (1801 1801) Zhd smail Pasa (1801 1802) Mehmed Pasa (1802 1803) Kse Pasa-zade Veliyddin Pasa (1804 1805) Hsrev Pasa (1084 1805) Hasan Pasa ( 1085 1805 ) Hac brahim Pasa (1805 1805) Kataragas-zade Mehmed Pasa (1805 1806) Abdi Pasa (1805 1806) Murad Pasa (1806 1806) Hsrev Mehmed Pasa (1807 1808) Mehmed Serif Pasa (1808 1809) 43

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Seyhzade brahim Pasa (1809 1813) Emin Pasa (1813 1815) Sleyman Pasa (1815 1815) Kalender Pasa (1815 1816) Pehlivan brahim Pasa (1816 1816) Moral Hac Ebubekir Pasa (1816 1817) Abidin Pasa (1817 1818) Marasl Ali Pasa (1818 1819) Behram Pasa (1819 1819) Seyyid Ahmet Pasa (1819 1820) Hafz Ali Pasa (1820 1821) Hac Aleddin Pasa (1821 1822) Mehmed Emin Pasa (1822 1822) Gevranl-zade Mehmed Pasa (1822 1823) Hseyin Pasa (1823 1824) Salih Pasa (1824 1826) Mehmed Emin Pasa (Ebu l-bd Mehmed Pasa) (1826 1826) Salih Pasa (1826 1831) Yahya Pasa (1831 1831) Ali Rza Pasa (1831 1832) telli-zade Hac brahim Pasa (1832 1832) telli-zade shak Pasa (1832 1834) Mehmed Resid Pasa (1834 1836) Hafz Pasa (1837 1839) (Ylmazelik,1995: 175 176). Osmanl padisah IV. Murat da Diyarbakr a gelen padisahlar arasnda yer almaktadr. 21 Eyll 1635 tarihinde Diyarbakr a gelen IV. Murat burada on drt gn kalm ve bu srada Diyarbakr da zorbalklaryla tannan baz kisileri idam ettirdi. kinci kez 1638 ylndaki Bagdat seferi srasnda Diyarbakr a gelen IV. Murat, Seyh Mahmut Aziz in idamna neden oldu. Bu dnemde, Diyarbakr da Seyh Mahmut Aziz Urmev isminde bir Naksibend seyhi yasamaktayd. Tebriz civarndan gelip Diyarbakr a yerlesen bu sahsn her snftan mridi bulunmaktayd. Bir ara Sultan Murat n da ilgisini eken bu sahs Revan seferine de katlmstr. Drz Beyi Ma n oglu Fahreddin, Kk Ahmet Pasa tarafndan elestirilere maruz kaldg bir srada beyin zeki ve kurnaz kz, erkek kyafetine brnerek Lbnan dan kaarak Diyarbakr da seyhe sgnmst. Bu kzn kimyev usullerle altn yaptgna inandrlan seyh Bagdat seferi srasnda padisah ikna ederek para ve malzeme iin para yardm ald. Fakat sahtekr olan bu kz, seyh araclgyla aldg paralarla zevk ve sefaya dald. Sultan Murat, bu olay zerine seyhe ierlemisti. Bu yzden Diyarbakr a geldigi ilk gn kz ve bu kzn dogurdugu iki kz bogdurarak Dicle Nehrine attrmstr. Bir gn isyan eder dsncesiyle seyhi de idam ettirmistir. Bu olaydan ksa bir sre sonra IV. Murat Diyarbakr dan ayrlmstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 87 88). Osmanl Devleti dneminde en byk eyaletlerden biri olan ve ran a yaplan seferlerde bir s konumunda olan Diyarbakr, her ynyle bir Trkmen sehri olma zelligini korumaktadr. Gnmzde Diyarbakr da yasayan baz Trkmen aileleri, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletlerini olusturan Trkmenlerin soyunu devam ettirmektedirler. XIX. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devletinde yaplan slahat hareketlerine kars Anadolu nun diger sehirlerinde oldugu gibi Diyarbakr da da isyanlar kmstr. 44

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Blgedeki Trkmenlerin geneli Akkoyunlular dneminde Tebriz e gtrldg iin Osmanl Devleti dneminde blge nfusu iyilestirilmeye alslmstr. Nitekim Tanzimattan Cumhuriyete kadar geen srede blgede slahatlara devam edilmistir. Fakat gebe hayat sren ve baz kylerde yerlesmi olan asiret reisleri, blgedeki nfuslarn muhafaza etmistir. Bu reisler, bir sre sonra tarikat seyhlerinin etrafnda toplanmaya baslamslardr. Cumhuriyet dneminde ise Anadolu da yaplanma alsmalarna ve slahatlara tepki gsteren bu seyhler, 1925 ylnda Seyh Sad in idaresinde blgede byk bir isyan kardlar. Hani de baslayan bu isyan ksa bir sre sonra yaylarak Diyarbakr blgesinin byk bir ksmnda yayld. syan ge de olsa 1928 ylnda bastrld (Yinan, 1963, C.III: 624). Bu isyandan sonra blgede iyilestirme alsmalar hzla devam etti. Tanzimat dneminde dirlik idaresi kaldrlp 1868 de vilayetler kuruldu. 1869 ylnda yaynlanan ilk Diyarbakr Salnamesine gre Diyarbakr ili Amid, Siirt, Mardin, Mamuretlaziz ( Elaz ) sancaklarndan olusuyordu. 1871 (H.1288) tarihli salnamede ise Diyarbakr ilinin idari teskilt syledir: 1-Amid sancag kazalar: Siverek, Lice, Silvan, Reslyn, Ergani Madeni. 2-Siirt sancag. Kazalar: Eruh, Garzan, Sirvan, Sason. 3-Mardin sancag. Kazalar: Cizre, Midyat, Nusaybin. 4-Mamuretlaziz Sancag. Kazalar: Palo, Kebanmadeni, arsancak, Egil. 5-Malatya sancag llceleri: Akadag, Hsnmansur, Khta, Behisni. Ayrca bu salnamede Amid Sancag Merkez ilesine su bucaklar bagldr; Sark Bucag, Garp Bucag, Kiki Bucag, Trkan Bucag, Omergan Bucag, Mahal Bucag, Metinan Bucag, Behremki Bucag, Angevr Bucag. Lice kazas'nn su bucaklar var: Pear, Tavusi, Hrte, Zkni, Gen, Hani. Silvan kazas bucaklar: Hazro, Mihran, Kulp, Hevedan, Badikan. Ergani Madeni kazas bucaklar: Ergani, ermik, ngs,Egil, Ebutahir (www.os-ar.com.tr / diyarbekir tahrirdefteri). Bu dnemden sonra Diyarbakr il statsnde baz degisiklikler daha meydana geldi. Elaz il haline getirildiginden Diyarbakr dan ayrlms, Malatya sancag da kendisine baglanmstr (Sar, 1994: 14 15). Ayrca Ergani madeni sancak olmus, ermik'te ile teskilat kurulmustur. Siirt sancag baska il'e baglanms, Diyarbakr ilinin idari teskilat su sekli almstr: 1-Amid Sancag: Bu sancak ierisinde Silvan, Lice, Silvan'n yalnz Hazro, Mihran bucaklar ve Lice'nin ise sadece Hani Bucag kalmstr. 2-Ergani Madeni (simdiki Maden ilesi) sancag kazalar: Bu sancaga bagl olarak ermik, Siverek, Palo, ng Bucag, ermik kazasna bagl Ergani Madeni merkez ilesine Egil ve Ergani bucaklar kalmstr. 3-Mardin sancag. kazalar: Bu sancaga bagl olarak da Cizre, Midyat, Avine, Srnak kalmstr.

Bu dnemden sonra ise Siverek kazasnn Maden Sancagndan alnarak Amid Sancagna baglanmstr. Daha sonra ise yine degisiklik yasayan idari yap su sekli almstr: 1-Amid Sancag. kazalar: Siverek, Silvan, Lice, Derik, Besiri iken merkez ileye bagl bucaklar: Baharl, Altnakar, Krgal, Sipyk. Silvan kazas bucaklar: Hazro, Seyhdavudan, Handuf, Mirkulyan, Seyhdodan. Lice kazas bucaklar: Hani ve Karaz dr. 2-Maden Sancag kazalar: ermik ve Palu. ermik kazas bucag: ng iken Maden Merkez ilesi bucaklar: Ergani ve Egil olmustur. 45

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

3-Mardin Sancag kazalar: Midyat, Avine, Nusaybin ve Cizre olmustur. 1091 ylnda ise Maden Sancag Merkez ilesi bucaklar sunlardr: Ergani, Egil, Piran, Klles, Abdalan, Anceviz, Zehoran olmustur (Diyarbakr Salnameleri, 1999, III IV; www.os-ar.com.tr /diyarbekir tahrir defteri). 1924 anayasas dzenlendikten sonra ise sancaklar kaldrld. l, ile, nahiye, kasaba ve kylerde yeniden yaplanmaya basvuruldu ve Diyarbakr n ilelerine Kulp, ermik Bismil Egil, Hazro, nar, Hani, Kocaky, Dicle de eklendi (Sar, 1994: 14 15). 4.4.1. Boz-Ulus Trkmenleri Dogu ve Gneydogu Anadolu da konar-ger olarak yasayan Trkmenlere Boz-Ulus ad verilmektedir. Boz-Ulus adnn nereden geldigine dair kaynaklarda baz tahminlere yer verilmistir. Faruk Smer in grsne gre Akkoyunlu Trkmenlerinin devam niteliginde olan Bozoklu ve oklu Trkmenlerinin arasnda yer alan baz asiretlerin boz sfatn kullanldg ileri srlmstr. Baska bir grse gre de; Boz sfat Osmanl Devletinin yeni bir idari yap ierisinde olmasndan kaynaklanmaktadr. Diyarbakr n ilk taksimatnda blgede yer alan Akkoyunlu Trkmenleri ve Karakoyunlu Trkmen oymaklarnn ierisinde yer alan Kara Ulus asiretlerinin bir araya getirilerek ulus statsnde olmak sartyla bu ad aldklardr (Gndz, 1997: 43 44). Osmanl Devleti ierisinde yer alan Trkmen veya Yrk adyla bilinen asiretlere rastlanmaktadr. Bu asiretlerin yogun olarak yasadklar yerler; Anadolu, Rumeli, Suriye ve Irak blgeleri idi. Bu asiretler ierisinde byk gruplar halinde yasayan ve cografi saha olarak bulunduklar yerlerin adlarna gre ayrlan Trkmen beyliklerinin olusturdugu il veya uluslar genellikle XVI. Yzyl da Dulkdrl Yrkleri, Boz-Ulus Trkmenleri ve Yeni-l Trkmenleri adyla anlmaktaydlar. Nitekim bu Trkmenler arasnda yer alan Boz-Ulus Trkmenlerinin Akkoyunlularn soyundan geldikleri bilinmektedir. Kanuni Sultan Sleyman dneminde Trkmenlerin en nemli kolunu olusturan Dulkadr ve Boz-Ulus Trkmenlerinin yasadklar yerlere gz atacak olursak, konumuzun daha iyi anlaslacag kanaatindeyim. Dulkdr Yrklerinin yasadklar yerler: Maras, Elbistan, Gksun, Pazarck, Antep, Kilis, Halep, Trablus Sam, Antakya, Amik Ovas, Kadirli, Adana, Kozan, Haruniye, Andrn, Besni, Adyaman, Diyarbakr, Divrigi ve Sivas n gney ksmdr. Boz-Ulus Trkmenlerinin yasadg yerler ise; Diyarbakr merkez olmak zere, Mardin in gneyindeki Deyr- Zor adl l blgesine kadar olan blm, Urfa ve Erzurum evresidir (Sahin, 1988, C.IX: 31). Dogu ve Gneydogu Anadolu blgesinde bulunan Trkmenler, Yrklerden farkl olarak merkezi hkmet tarafndan yaylak ve kslaklar ile gp konacaklar yerler tesbit edilmek sartyla belirli bir idari ve mali dzene tabi tutulmuslardr. Trkmenler, XVI. Yzyl sonlarnda Anadolu nun dogu ksmlarnda yasamakta iken devlet ierisinde meydana gelen kmelerden sonra batya dogru g etmeye baslamslardr (Gndz, 1997: 44 46). Boz-Ulus Trkmenleri; Dulkdrl Oymaklar, Diyarbakr Trkmenleri ve Halep Trkmenleri olmak zere kola ayrlmslardr. Bizi ilgilendiren ksm Diyarbakr Trkmenlerini olusturan asiretlerdir (Smer, 1999: 196). Diyarbakr da kalan bu asiretler, Akkoyunlu Devletinin kalntlar olup baslcalar sunlardr;

46

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Tabanlu: Boz-Ulus a tabi olan Tabanlu asireti, 1540 ylnda 4 cemaatte toplam 316 hane ve 33 mcerred nfusa sahipti. Bu asiret kalabalk bir nfusa sahip olmasna ragmen Akkoyunlu Devleti nin siyasi faaliyetlerinde adndan sz ettirmemistir. BozUlus u n Orta Anadolu ya gelmesinden sonra Ankara da yaylak ve kslak hayat srdrdkleri ve bu blgede Karamanlu, Avanlu, Kusu, Bayat- Cedid, agrganlu, Karakoyunlu, Dokuzlu, BayramBeyl, AliGrenl, Eminl, Yularlu, Avsar, nallu, Mihmadlu, Konurlu, Yavlu ve Danismendl asiretleriyle kaynasarak Tabanlu Kazasn olusturduklar bilinmektedir. Tabanlu asiretinin bir koluna da Yeni-l Trkmenleri arasnda rastlanmaktadr. Ogul-Begl: Boz Ulus a dhil kalabalk asiretlerden biri olan bu asiret 1540 ylnda 375 hane ve 28 mcerred nfusa sahipti. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra Karaman, Vilayet-i Rum ve Aydn blgesinde kola ayrldklar bilinmektedir. Ayrca Karaman blgesinde Haclu, Abdurrahmanlu, Karamanlu, Deril, Kara Sarlu, Kara Halill ve avundur obalarna ayrldg grlmektedir. Musullu: Akkoyunlu Devletini olusturan byk asiretten biridir. Musullu asiretinin bir blm Osmanl Devleti ne tabi olmu ve Boz-Ulus a dhil edilmisti. 1540 ylnda 3 cemaatten olusan 144 hane ve 6 mcerred e sahip olan asiretin bir blm yerlesik hayata geerek Urfa kazasnda, Karacahyk, Harran nahiyesine bagl Kebirl, Svar Mezras, Akviran, ki Agzl, Trbel, Kozan ve GkViran kylerinde ziraatle ugrasmaktadrlar. Prnek: Akkoyunlu Devletini meydana getiren byk asiretlerden biri olan Prnekler, Kara Ylk Osman Bey den itibaren bu devletin hizmetinde bulunmuslardr. Osmanl Devleti dneminde Boz-Ulus ierinse dhil edilen Prnekler, 1540 ylnda 3 cemaat, 173 hane ve 10 mcerredden olusmaktayd. Asiret mensuplarnn bir ksm yerlesik hayata geerek Diyarbakr n batsnda yer alan Prnek Tepesi ve Diyarbakr n dogusunda yer alan Akmeshed, ayrca Urfa da Bozabad nahiyesine ve Trabzon da Prnek nahiyesine yerleserek tarmla ugrasmslardr. Konarger Prnekler ise BozUlus a dhil edilerek Orta Anadolu ya gelmisler ve Yeni-l ile Halep Trkmenleri ile karsmslardr. Hamza-Haclu: 1540 ylnda 3 cemaat,181 hane ve 6 mcerredden olusmaktadr. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra Karaman ve Vilayet-i Rum blgelerine daglarak bir ksm Antalya ya gelmistir. Diyarbakr da kalan ksm ise Rakka isknna tabi tutulmus, Beli Nehri kylarna yerlestirilmistir (Gndz, 1997: 74). Kalan ksm ise Diyarbakr n Bismil ilesindeki Trkmen Haclu kynde varlgn srdrmektedir. Ayrca orum daki ve Erzurum daki Hamza hacl kyleri, Akkoyunlu Trkmenleri iindeki Hamza Hacllarn bir paras olmaldr. Hamza Hacl obas Akkoyunlularda grev alan topluluklardandr. rnegin; Uzun Hasan Beg in elilerinden Ayne Beg-i Hamza Hac, bu obadand. (www.hatayi.de / diyarbekir tahrir defteri) . Koca-Haclu: Akkoyunlular meydana getiren nemli asiretlerden biridir.1540 ylnda 48 hane ve 5 mcerredden olusmaktayd. Ayrca bu asiretin bir kolu Urfa da baz kylere yerleserek ziraatle ugrasmslardr. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra adna rastlanmamaktadr. zzeddin-Haclu: 1540 ylnda 2 cemaat, 199 hane ve 23 mcerredden meydana gelen asiret mensuplarnn bir ksm Diyarbakr n dogusunda zzeddnl kyn kurarak ziraatle ugrasmslardr. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra bu cemaat ikiye ayrlarak Vilayet-i Rum ve Karaman da yer alan Trkmenlerle kaynasmslardr. Asiretten ayrlan byk bir ksmda Rumeli ye geerek Kzlaga ve

47

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

Sofular kyne yerlesmislerdir. Diyarbakr blgesinde kalanlar ise Rakka isknna tabi tutularak, Beli nehri boylarna yerlestirilmislerdir. Sleyman-Haclu: 1540 ylnda 151 hane ve 20 mcerredden olusan asiret yerlesik hayata geerek Urfa da Sanducak ky ve Akviran kyne yerlesmislerdir. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesiyle kalan ksmna Karaman blgesinde rastlanmstr (Gndz, 1997: 80). Seyhl: Seyhl obas asl olarak Bozulus Trkmenleri ierisinde yer almaktayd. Oba daha sonra Halep Trkmenleri ve Dulkadr Trkmenleri arasna karsmstr. Bozulus un Orta Anadolu ya hareketi srasnda Seyhllerin bir blm Keskin yresine gitmisti. Seyhllerin bir blm ise asnigir kprs yaknlarnda kslyor, Erciyes yresinde yaylyordu. (www.hatayi.de / diyarbekir tahrir defteri). 1540 ylnda 2 cemaat,206 hane ve 23 mcerredden olusan asiret Boz-Ulus un Orta Anadolu ya geldigi srada Dulkadr ve Halep Trkmenleriyle karsmslardr. Kayseri, Adana ve Ankara civarnda asiret mensuplarna rastlanmstr. Danismendl: 1540 ylnda 2 cemaat,232 hane ve 34 mcerredden olusan asiret, Orta Anadolu ya geldikten sonra Aydn, Karaman, Ktahya ve Ankara arasnda daglmstr. Salarlu: 1540 ylnda 81 hane ve 5 mcerredden olusan asiret yerlesik hayata geerek Urfa nn Bozabad nahiyesine, Diyarbakr n dogusunda yer alan Yenice Salarlu kylerine yerleserek ziraatle ugrasmslardr. avundur: 1540 ylnda 50 hane,12 mcerredden olusan asiretin ogulbegl asiretiyle kaynastg dsnlmektedir. Dodurga: 1540 ylnda 214 hane,38 mcerredden olusan asirette asr nfus arts grldg ve Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesi srasnda adlarna rastlanmamas onlarn ge katlmadklar ve Diyarbakr da kaldklar dsnlmektedir (Gndz, 1997: 66 101) Dger: 1540 ylnda 2 cemaat,187 hane ve 18 mcerredden olusan asiret, Kanuni Sultan Sleyman dneminde Urfa da baz nahiyelere yerlestikleri ve buralarda ziraatle ugrastklar bilinmektedir. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesiyle 40 50 hanelik bir ksmnn Rakka isyanna tabi tutuldugu bilinmektedir. Ayrca Halep Trkmenleri arasnda adna rastlanan Dgerler bulunduklar blgeye gre Halep ve Hama Dgerleri diye ayrlmaktaydlar. Dgerlerden kk bir grubun da Mara ve Sis e yerlestikleri bilinmektedir. XVI. yzylda Halep Trkmenleri, Boz-Ulus ile Kerkk ve Kozan(Sis) yrelerinde yasadklar bilinmektedir (Smer,1999: 266). Karkn: 1540 ylnda Dulkadir Trkmenlerine mensup olan asiret 3 cemaat, 105 hane ve 23 mcerredden olusmustur. Boz-Ulus la birlikte Orta Anadolu ya gelmedikleri ve Gneydogu Anadolu da kalarak yerlesik hayata getikleri, bir ksmnn Halep, Yeni-l veya Dulkadrl Trkmenleri ile Karkn asiretlerine karstklar bilinmektedir (Smer, 1999: 313; Gndz, 1997: 83). Avsar: Ak-Koyunlu ve Safevlerin, Osmanl ve Memlklerin aksine Trk gebe unsurlarna dayanmas ve onlara deger vermesi sebebiyle Kuzey Suriye, Gney ve Gneydogu Anadolu'daki Trk topluluklarnn ran'a glerine ve blgedeki Trk nfusunun azalmasna sebep olmuslardr. ran'a gidenler arasnda Avsarlardan da nemli gruplar vard. Bu yzden Osmanl egemenligi zamannda blgedeki Avsarlarn nfusu diger boylardan daha azdr. Kanuni devrinde Halep Trkmenleri arasnda Avsarlar, Kpekli, Gndzl ve Beylikli Avsar olmak zere koldan olusmaktadr.

Boz-Ulus'taki Avsar obalar sunlard: 1-Avsar 2-Alpl 3-Burhanl 4-eeliler 5-obu 6-Toyran 7-Gndzl 8-Karamanl 9-Kut-Begili 10-Kekli 11-Musacal 12-Tecirli 13-Bab- Altun dur. Avsarlarn her iki kmesindeki 48

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

gruplarndan bazlar Boz-Ulus'un XVII. yy baslarnda Orta Anadolu'ya g eden tesekklleri arasnda bulunmu ve ogunlukla Karaman'da yurt tutmuslardr. Yerlerinde kalanlar ise genel-likle Halep Trkmenlerine mensup olanlard. Bunlara Boz-Ulus Mandesi ad verilir. Bunlar 1691 ylnda Yeni-l'deki Avsarlarla beraber Rakka'ya iskn edildilerse de bir ksm Bat Anadolu'ya katlar. 1716'da Balkesir'in Mihal kazasnda grlen Kpekli Avsarlar bunlardandr. Geriye kalanlarn nemli bir ksm ise Sah Abbas devrinde ran'a gitmistir (www. kucukafsar.com/ afsar/ avoymaklari.asp). XV. Yzylda nemli bir ksm kuzey Suriye ye gitmislerdir.1540 ylnda 3 cemaat Boz-Ulus a dhil, 11 cemaati Dulkadir Trkmenlerine mensup olmak zere 14 cemaat, 296 hane ve 40 mcerredden olusmustur. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra Ankara, Hama, Rakka da iskn edilmislerdir (Smer,1 999: 266). Beg-Dilli: 1540 ylnda 2 cemaat, 202 hane ve 9 mcerrede sahip asiret BozUlus un Orta Anadolu ya geldigi srada ge katlmamslardr. Rakka isyanna tabi tutulan Beg-dilli asireti Halep Trkmenleri arasna katlmslardr. Bu asiretler dsnda Dulkadrl Oymaklarna mensup olanlardan bazlar Orta Anadolu ya g ederken, bir ksmnn da Diyarbakr blgesinde kaldklar bilinmektedir. Bu oymaklara deginecek olursak; Acurlu: 523 hane ve 361 mcerredden olusan asiret kalabalk bir nfusa sahiptir. Diyarbakr blgesinde yer aldg iin Boz-Ulus a dhil edilmistir. Orta Anadolu ya gelen Acurlu cemaatinin bir blm bir sre Keskin blgesinde kald. Bunlar, Diyarbakr blgesinde bulunan akrabalar ile birlikte Rakka ya gnderilmeye alslm fakat iskn blgesini terk ederek Pehlivanlu, Reyhanlu ve Hac Ahmedl asiretlerine katlarak 200 kadar hanesinin Balkesir geldigi bilinmektedir (Gndz, 1997: 48). Bozulus elindeki Acurlular Diyarbakr yresinde kslyordu. Bozulus un on yedinci yzyl sonlarnda Orta Anadolu ya daglmas srasnda Acurlu obasnn bir blm Keskin de kald. Rakka lne srgn karar karlan Acurlular ise iskn yerlerinden kaarak Pehlivanl, Reyhanl ve Hac Ahmetl oymaklarnn iine karst. Acurlu nun 20 hanesi ise Balkesir yresine gitti. (www.aleviyol.com.tr/ hatai) . Hatta Kayseri n in Felhiye ilesine bagl Acir kyn de onlar kurmustur. Bu ky kuran Acurlular, Dulkadr elinden olmaldr. Ali Grenl: Diyarbakr taraflarnda yayladklar ve ksladklar bilinen asiret 2 cemaat, 74 hane ve 7 mcerredden olusmustur. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra Ankara civarnda kalmslardr. Anamaslu: Diyarbakr dan baska Adana, Ankara, Bozok ve Yeni-l e daglmslardr. 1540 ylnda 4 cemaat, 73 hane ve 5 mcerredden ibarettir. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra dagldklar ve Dulkadr Ulusuna dndkleri bilinmektedir. Anter: 91 hane ve 6 mcerredden olusan asiret, yerlesik hayata geerek Diyarbakr havalisinde kalmstr. Daha sonra Rakka isknna tabi tutulan cemaat Beli Nehri boylarna yerlestirilmistir. Avc: 1540 ylnda 48 haneden olusan asiret Adana, Maras, Bozok, Yeni-l Diyarbakr blgesine daglmslardr. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra diger Trkmenlerle kaynasmslardr. Cerid-i Sultan Hacilu: 1540 ylnda 46 hane ve 1 mcerreden olusan asiret Diyarbakr da yer almaktayd. Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra adna rastlanmayan asiret ge katlmayarak blgede kalmslardr.

obu: 1540 ylnda 29 hane ve 5 mcerredden olusan asiretin bir ksm Diyarbakr yaknlarnda kendi adlar ile anlan bir ky kurarak ziraatle ugrasmslardr. Diyarbakr blgesinde kalanlarnda Rakka isknna tabi tutulduklar bilinmektedir. 49

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN mcerredden olusan asiret yerlesik Urfa nn baz kylerinde ziraatle mesgul asiret glere katlmayarak Dogu hayata gemislerdir (Gndz, 1997, 67).

shak Danismendl: 1540 ylnda 72 hane,20 hayata geerek Diyarbakr n dogusunda ve olduklar bilinmektedir. Doyran: 297 hane ve 75 mcerredden olusan ve Gneydogu Anadolu da kalarak yerlesik

Harbendel: Halep Trkmenlerinin drt ana kolundan birini olusturan Harbendeller, Safevlerde, Samlu toplulugu iinde yer alan etkin ve kalabalk bir topluluktu (www.aleviyol.com.tr/hatai). 528 hane ve 218 mcerreden olusan asiret Boz-Ulus un Orta Anadolu ya gelmesinden sonra Keskin civarna yerlesmislerdir. Kalan ksm Gneydogu Anadolu blgesinde kalarak Diyarbakr ve Mardin blgesine yerlesmislerdir. Bir blm ise Rakka isknna tabi tutulmu fakat onlar Bozok ta Salarlu, Mamalu ve Pehlivanlu asiretlerinin iine daglmslardr. Mhim bir ksm da Halep Trkmenleri arasnda yer almaktadr (Gndz, 997: 65 76). Eskisehir deki Harmandalu kyne on sekizinci yzyldan itibaren rastlanmaktadr. Boz Ulus u meydana getiren bu asiretlerin bir ksm bulunduklar yerlerde kalmstr. Bir ksm da Orta Anadolu ve Rakka gitmislerdir. Aba Krkl: Dulkadir ulusuna mensup olan asiretin Bozulus iinde 1540 ylnda sadece hanesi bulunmaktadr. Bu dnemden sonra adna rastlanmamstr. Agcalu: 1540 ylnda bozuls iinde 5 haneye sahipti. Dulkadir ulusuna bagl olan asiretin bir kolu Bozok, diger bir koluna da Yeni l iinde rastlanmstr. Ala Haclu: 1540ylnda 10 haneye sahip olan asiret yerlesik hayata erken geen asiretlerdendir. Suru da ziraatle ugrastklar kaytlarda yer almstr. Alil: 1540 ylnda 11 haneye sahipti. Ali Grenl asiretinin bir kolu oldugu dsnlmektedir. Araplu: Uzun Hasan n mcadelelrinde onun yannda yer alan asiret Dulkadir kaytlarnda gemektedir.1540 ylnda 5 hane olarak tesbit olunmustur. Bozulus asiretleriyle Orta Anadolu ya gelmeyen asiret, Rakka isknna tabi tutulmustur. Bir ksm Bozok, Dulkdir Trkmenleri ve Yeni l ierisinde anlmaktadr. At: Dulkdir line mensup asiret 1540 ylnda 36 haneye sahipti. Bozulus ile Orta Anadolu ya gelmedikleri bilinmektedir. Maras n Gvercinlik kazasnda yer alan Mastana kyne yerlesmi olan asiret mensuplar bulunmaktadr. Aavanlu: Bozulus ierisnde 43 hane nfusa sahipken daha sonra 77 hane nfusa sahip oldugu bilinmektedir. Bozulusla birlikte Orta Anadolu ya gelerek Ankara civa rna yerlesmistir. Azaplu: 1540 ylnda 49 hane olarak tesbit edilmistir. Bu dnemden sonra adna rastlanmayan asiretin Bozok ve Dulkdirli akrabalaryla kaynastklar sanlmaktadr (Gndz, 1997, 47 54). Bayat: XVI. Asrda Diyarbakr yresinde yasayan Boz Ulus arasnda Bayatlar a mensup iki oymak bulunmakradr. Bu oymaklar dhil oldugu ulusun diger bir ksm tesekklleri ile birlikte, XVI. asrn baslarnda Orta Anadolu ya gelmisler ve orada yurt tutmuslardr.

Orta Anadolu ya gelen asiret Ankara civarnda iki kola ayrlmslardr. Bayat- Atik ve Bayat- Cedid adyla blnm fakat Sam Bayatlarna Bozulus ierisinde rastlanmamstr (http://www.bayatbel.tr/bayattarihi.htm). Be Ckerl: Dulkadir ierisinde Bozulus a dhil olan asiret 1540 ylnda 68 haneden olusmaktayd. Fakat nfusun daha sonra 31 haneye dstg bilinmektedir. Adna daha sonra rastlanmayan asiretin yerlesik hayata getigi dsnlmektedir. Bozhanlu: Erken dnemlerde yerlesik hayata getigi iin adna rastlanmamaktadr. Urfa dhilinde Bozabad a tabi Mustafalu ve Agcaviran, Klefli 50

DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURAN

SENEM ZDOGAN

kylerine yerlesmislerdir. Bozulus un Orta Anadolu ya gne katlmam asiretler arasndadr. Cerid: 1540 ylnda bozulus ierisinde 31 haneden olusmaktayd. Daha sonra bu say 60 haneye ulasmstr. Bozulus un Anadolu ya gelmesinden sonra iki kola ayrlmstr. Bir ksm Yeni l Trkmenleriyle karsrken diger ksm Keskin civarna yerlesmislerdir. agrganlu: 1540 ylnda 37 hane olan asiret daha sonra 65 haneye ykselmistir. Orta Anadolu iskn srasnda Dulkdir, Halep ve Yeni il Trkmenleri arasnda dagldg bilinmektedir. Rakka isknna tabi tutulmaya alslan asiret gitmeyerek Ankara da Pehlivanl asiretiyle karsmslardr. ayan: 1540 ylnda 100 haneye sahip olan asiret daha sonra 138 hane olmustur. Diyarbakr n dogusunda ziraatilikle ugrasan asiret, Orta Anadolu ya g srasnda Sivas, Tokat, Amasya civarna yerlesmistir. Bozulus da yukardaki asiretler dsnda nemli yere sahip diger asiret isimlerine deginecek olursak; Cecel, Celahir, imel, epni, iekl, evikl, Dalg, Dokuz, Dolulu, Doyran, Ensarlu, Eymr, Gevherl, Gndesl, Gndzl, Haclu, Halil Haclu, Haydarlu, lanlar, lbegl, nallu, vaz, Kamkam, Karabaglu, Karaca Araplu, Karamanlu, Kargalu, Kara Hasanlu, Karakoyunlu, Kfrl, Kilhor, Kcclu, Kzl Kocalu, Kolu, Kzgcek, Kutlubegl, Ktsinl, Kekl, Mihmadlu (Memisoglu, 1996: 164), Krdenkre, Kser, Ksne, Lek, Musacalu, Sarlu, Ser Kovanl, Seyh Mihmadlu, Tecerl, Tekel, Tutgak, Evran, Uzunlar, Yabaltun, Yavlu, Yelli, Yurtu, Zagferanl, Serkeme adl asiretlerde Dulkadirlu ulusuna ait diger asiretlerdir (Gndz, 1997: 47 104). XVII. yzyl baslarnda Osmanl Devletinde meydana gelen iktisadi bunalm ve celali isyanlar Boz-Ulus u etkilemistir. Asiretler, yava yava Orta Anadolu ya kaymaya baslamslardr. Devletin geri dndrme abalar sonusuz kalmstr. Boz-Ulus asiretleri, Orta Anadolu da XVII. Yzyl sonlarna kadar bir arada kalmslarsa da mali basklar neticesinde yeniden daglms; Ankara, Aydn, Karaman, Keskin ve Vilyet-i Rum olmak zere be blgeye yaylmslard. Keskin blgesinde bulunanlar ile Boz-Ulus un Orta Anadolu ya yaptklar glere katlmayarak Diyarbakr da kalmslar fakat bu asiretlerde XVII. Yzylda yaplan Rakka isknna tabi tutulmuslardr. Osmanl Devleti nin XVII. yzyln sonlarndan itibaren baslayan konar-gerleri iskn etme politikas neticesinde baz asiretler Rakka blgesine iskna tbi tutulanlardan bir ksm iskn mahallnden kaarak Anadolu ilerine daglmslardr. Ancak zaman iinde gerek devletin zorlamas gerekse tabi sartlarn belirmesi asiretler in yava yava konarger hayat terk etmesine sebep olmustur. Bozulus Trkmenleri, Ankara iline bagl Glbas ve Bala ilelerinin kyleri olmak zere Aydn, Afyon, zmir, Karaman, Krsehir ve Nevsehir de pek ok ky kurarak yerlesmislerdir (http://alewiten.com.tr.bozulus.htm). Bu srada devletin g evsek davranmas zerine bir ksm Orta Anadolu ya g etmis, kalanlar da Diyarbakr blgesinde kalmslardr (Gndz, 1997: 164).

51

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

5. GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR A GENEL BR BAKI VE GNMZE ULASAN ESERLER Diyarbakr ve evresi, Anadolu ile ran, Irak ve Suriye arasnda dogal bir gei yolu, bir kpr grevi grmektedir. Bu nedenle tarih ncesi devirlerden baslayarak tarihin her dneminde esitli uygarlklarn besigi durumuna gelen bir konuma sahiptir (Tekin, 1997: 13). zellikle Roma mparatorlugunun nemli snr kentlerinden biri haline gelen Diyarbakr da bu dneme ait surlar hala btn gzelligini gzler nne sermektedir. Diyarbakr da M. 3000 yllarda tarih sahnesine kan Hurri ve Mitnnilerden sonra sehre M.. 1260 653 yllar arasnda Asurlular ve Urartular, M.. 331 323 yllarnda Makedonyal skender, M.. 323 140 yllarnda Selevkoslar, M.. 140 85 yllarnda Partlar, M..85 69 yllarnda Byk Tigran, M.. 69-M.S. 53 yllarnda Roma mparatorlugu, M.S. 53 226 yllarnda Partlar ve Romallar, 395 639 yllarnda Bizans mparatorlugu hkimiyet kurmustur. 639 ylnda da Mslmanlarn eline geen Diyarbakr, 661 750 yllar arasnda Emevler, 750 869 yllarnda Abbasiler, 869 899 yllarnda Seyh Ogullar, 899 930 yllarnda Hamdaniler, 978 ylnda Bveyh Ogullar, 984 1085 yllarnda Mervn Ogullar, 1085 1093 yllarnda Byk Seluklu Devleti, 1097 1142 yllarnda nal Ogullar, 1142 1183 yllarnda Nisan Ogullar, 1183 1232 yllarnda Hsn- Keyf Artuklular, 1232 1240 yllarnda Msr ve Sam Eyybleri, 1240 1302 yllar arasnda Anadolu Seluklu Devleti hkimiyet kurmustur. Bu dnemden sonra Diyarbakr, Mogol istilasna ugram ve sehir byk lde tahrip edilmistir. Mogol istilasnn hemen ardndan sehirde yeniden Trkmenlere rastlanmstr. lk olarak 1302 1394 yllarnda Mardin Artuklular, 1394 1401 yllarnda Timur, 1401 1507 yllarnda Akkoyunlu Devleti, 1507 1515 yllarnda Sah smail ve nihayet 15 Eyll 1515 tarihinde de Diyarbakr da Osmanl Devleti egemenligi kurulmustur. Sehrin valiligine Bykl Mehmet Pasa getirilmistir. Osmanl Devleti zamannda nemli eyalet merkezlerinden biri haline getirilen Diyarbakr, Osmanl Devletinin son dnemlerinde salgn hastalk, yangn ve sefalet yznden byk sknt ekmistir. Fakat cumhuriyet dneminde sehre nem verilmi ve byk imar, sosyal, kltrel, ekonomik hareketlerle canlandrlmstr. 1950 ylndan sonra yeni sehir kurulmu ve tarihi eserlerin gnmze ulasmas saglanmstr (Tekin, 1997: 13 14). Diyarbakr da gnmze ulasan eserlere deginecek olursak; ilk olarak tarih ncesi dneme ait magaralardan bahsetmeliyiz diye dsnyorum. Diyarbakr il snr iinde 1161 yapay, 2418 dogal olmak zere 3579 magara tesbit edilmistir. Bu magaralar ierisinde en nemlileri; Hilr magaralar, Silvan blgesindeki Hasun magaralar, Brkleyn, Kulp ve Egil magaralar tarih ncesi dneme ait kalntlardr (Beysanoglu, 2003, C.I: 30). Ayrca gnmze ulasan bir diger nemli kalnt da M.. 7250 6750 tarihleri arasnda ilk ky kurulusu saylan Ergani yaknlarndaki ay n Tepesi dir (Kroglu,1998). Diyarbakr da eski ta dnemine ait eserlerde yer almaktadr. Bunlarn arasnda en nemlileri; Hurri ve Mitannlere ait nar ilesinde yer alan (Hur-Hurik) Srmkesen Ky, (Keldiz) Benekli Ta Ky civarndaki Huriler Deresi, Hani ilesinde yer alan Gme ve Aka kyleri, Dicle ilesi snrlarnda yer alan Mitanan KalesiSaglam Ky gnmze ulasan kalntlar arasnda yer almaktadr

(Beysanoglu, 2003, C.I: 51 100). Ayrca Asurlulara ait Brkleyn Magaralar ve Egil Kalesinde yer alan Naramsin e ait iki stelli kitabeye de bu blgede rastlanmstr. 52

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

5.1. Roma ve Bizans mparatorluklar Dnemine Ait Eserler M.S. 50 yllarnda Urfa ya kadar yaylan hristiyanlk, 70 li yllarda Diyarbakr da da yaylmaya baslamstr. Bu yeni din, Roma Devletinin btn basklarna ragmen, 309 ylna gelindiginde Diyarbakr da bir kongre dzenlenecek dzeye ulasmstr. slamiyet ortaya kana kadar blgenin en yaygn dini olmustur. Diyarbakr da Hristiyanlg ilk kabul eden kavim olan Sryanler, Gneydogu Anadolu nun Hristiyanlasmas iin aba harcamslardr. Diyarbakr da bu dneme ait 22 kilisenin bulundugu, bu kiliselerin bazlarnn tamamen, bazlarnn ise ksmen yklm oldugu ve gnmze ulasan birkann da sehirde yer alan Hristiyan ve Ermeni cemaatlere hizmet verdigi bilinmektedir (zgen-Aytekin, 2004: 76). Bu dneme ait baz kiliselere yer verecek olursak; Meryem Ana (Mor Yakup) Kilisesi: Ortodoks Sryanlere ait bir kilisedir. III. yzylda yapldg tahmin edilen yap, gnmze dek birka kez yanms, yklms, yenilenmis, defalarca onarm geirmistir. 1871 ylnda bugnk seklini almstr. Kilise, Mor Yakup kutsal alan, drt avlu, divanhane ve lojmandan olusmaktadr. Kilisenin i duvarlar olduka sadedir. Fakat kilisenin diger blmleri zellikle mihrap blm grlmeye deger ihtisamdadr. Mar Petyun Kilisesi: zdemir Mahallesi nde, Yeni Kap Caddesi ndedir. Ne zaman insa edildigi tam olarak bilinmeyen ve XVII. yzyla tarihlenen kilise, Katoli k mezhebinden Keldniler tarafndan gnmzde de kullanlmaktadr. Diyarbakr daki pek ok yapda oldugu gibi ana yap malzemesi siyah bazalt tastr. Kemerlerle blnm kilisenin bazalt ta duvarlar baklava dilimli ve iki renkli ta dsemelerle bir btnlk olusturmustur. Surp Sarkis Kilisesi: Katolik Ermenilerine ait kilise Mardin Kap yaknlarndadr. XVI. yzylda yapldg dsnlmektedir. Ana yap malzemesi siyah bazalt tastr. Drt kemerden olusan yap iki katldr. Protestan Kilisesi: Mardin Kap yaknlarnda Cemal Ylmaz Mahallesi ndedir. Siyah bazlt tastan yaplan kilise dikdrtgen planldr. Ermeni Katolik Kilisesi: Hasrl Mahallesi nde Gazi Caddesi yaknlarndadr. Bazalt tastan yaplan kilisenin gney kesimindeki ini islemeler ve mihrapta yer alan ini kalntlar yapy zenginlestirmistir. Surp Giragos Kilisesi: Balklarbas nda Yeni Kap Caddesindedir. Tapu kaytlarna gre Katolik Ermenilerinin kullandg bir kilisedir. Bugn kubbesi yklm ve baz yerleri ypranm olsa bile, btn mimari grkemi ile ayaktadr. (zgen-Aytekin, 2004: 76 78). Mar-Toma Kilisesi: Bu kiliseye Saint-Thoma Kilisesi de denilir. Hristiyanlktan nce puta tapanlarn mabedi idi. lk yapl tarihi bilinmemektedir. 639 ylnda slam fethinden nce te biri, sonra tamam camiye evrildi. Bugnk Ulu Caminin yerinde idi. Vaftizci Mar-Yuhanna Kilisesi: Miladi IV. yzylda insa edilmistir. Zamanla harap olup arsa haline gelmistir. Yeri, simdiki Deva Hamam civarnda idi.

Saint-Corc Kilisesi: Kalede bugn teklif hane olarak kullanlan yerdir. Yapl tarihi bilinmemektedir. Krklar Kilisesi: Mar-Yuhanna tarafndan, V. yzyl sonlarnda yaplmstr. Sehrin gneyindeki Krklar Dag zerinde bulunan bu kilise enkazndan yalnz bir duvar yknts ile kalmstr (Beysanoglu, 2003, C.I: 131 132). Bu dnemlerden gnmze ulasan baz kalelerde mevcuttur. Bunlar ierisinde yer alan Silvan Kalesi, Bizans mparatoru I.Justinien zamannda onarlm ve son 53

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

seklini almstr. Bu kale haricinde ayrca Egil Kalesi, Kefrum Kalesi (Kulp ilesinde), Dakyanus ve Zlkrneyn kaleleri gnmze kadar gelmi kalntlardandr. Ayrca dneme ait en nemli eser Diyarbakr da bulunan surlardr. Diyarbakr Surlar: Diyarbakr surlarnn ne zaman yapldg bilinmemektedir. Sehrin dogusunu snrlandran ve Dicle Nehrinden 100 metre ykseklikte bulunan Fis Kayas adl kayalgn i kale kesiminin ekirdegini olusturdugu ve kk apta bir kalenin burada Hurriler zamannda insa edildigi sanlmaktadr (Beysanoglu, 2003, C.I: 134). Diyarbakr surlar, M.. 349 ylnda Roma mparatoru II. Costantinus dneminde tam olarak olusturularak gnmze kadar ulasan nadir tarihi eserlerdendir. Diyarbakr surlarnda Roma, Bizans, Arap, Trk-slam, Seluklu ve Osmanl dnemlerine ait birer sanat eseri zelligi tasyan burlar, kaplar, kabartmalar ve figrler yer almaktadr. in seddinden sonra dnyann en uzun, en geni ve saglam surlarndan biri saylmaktadr. Kale, Karacadag dan Dicle Nehrine uzanan geni bazalt yaylann dogu ucuna, zeminden yz metre ykseklige kurulmustur. 349 ylnda Roma mparatoru II. Costantinus zamannda onarldktan sonra 367 ve 365 yllar arasnda sehrin bat surlar yktrlms, Urfa Kaps ve Mardin Kapsna kadar uzanan blm yaplmstr. VI. yzyl da genel biimini alan surlar, daha sonraki yllarda srekli onarmlarla genisletilerek gnmze kadar ulasmstr. Kalkan balg biimini andran Diyarbakr kalesi, d kale ve i kale olarak iki blmden meydana gelmektedir. D kale surlarnn uzunlugu be kilometre kadardr. Dogu Bat dogrultusunda 1.700, kuzey gney dogrultusunda 1.300 metrelik bir alana sahiptir. Surlarn yksekligi 10 12 metre, kalnlg 3 5 metredir. Surlar zerinde kuleleri birbirine baglayan geni bir yol bulunmaktadr. Bu yol 70 santimetre kalnlgnda mazgal duvarlarla korunmustur. Kalenin 81 burcundan en nemlileri; Evli Beden (Ulu Beden) Burcu: Ulu Beden veya Ben- Sen Burcu olarak da bilinene bur, 1208 ylnda Artuklu hkmdar Melik s-Salih Ebu l Feth Mahmut tarafndan yaptrlmstr. Mimar; Cafer oglu brahim dir. Burta toplam 6 aslan motifi vardr. Baslarnda ta bulunan kanatl aslan figrlerinin kuyruklar ejder basl olarak islenmistir. Bur zerinde yer alan ift basl kartal motifi, Seluklu Devleti, Diyarbakr Belediyesi, Dicle niversitesi ve birok sivil toplum kurulusu tarafndan amblem olara k kullanlmstr. Yedi Karde Burcu: 1208 ylnda Artuklu hkmdar Melik El-Salih Ebu l Feth Mahmut zamannda yaptrlmstr. Mimar; brahim Yahya dr. Burcu ikiye blm gibi yerlestirilen kitabenin baslang ksmlarna her iki tarafta da ayn hizada ejder basl aslan figrleri yerlestirilmistir. Seluklularn simgesi olan ift basl kartal ve burcun yazt da dnemin gcn ortaya koymaktadr (Atan, 2004: 242). Kei (Kii) Burcu: Mardin Kapsnn dogusunda, yontulmu kaya ktlesinin zerinde yer alr. Surlardaki burlarn en eskisi ve en bygdr. Yapm tarihi tam olarak bilinmeyen burcun zerinde, 1083 ylnda Mervnogullar tarafndan onarldgn

belirten bir yazt yer almaktadr. 11 kemerli bu burcun bir dnem tapnak olarak kullanldg sanlmaktadr (zgen-Aytekin, 2004: 49). Nur Burcu: 1089 ylnda Seluklu hkmdar Meliksah tarafndan yaptrlmstr. Mimar; Selami oglu Urfal Muhammed dir. Kuf yazs ile yazlm kitabesi ve esitli hayvan figrleriyle estetik kazandrlm bur, figrleriyle en zengin bur olma zelligine sahiptir. Ayrca kitabe arasndaki uzun boynuzlu kei motifi dikkat ekicidir. Kitbe zerinde yer alan gvercin motifi, ift basl kartal, bagda kurmu bir sekilde oturan ksa sal, eli ile ayaklarn tutan plak kadn figr de grlmeye deger eserlerdir. 54

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

Seluklu Burcu: Meliksah dnemine ait olan bur, 1088 ylnda kufi yaz ile yazlmstr. Nur burcuna benzeyen bur, Evli Beden Burcunun kuzeyinde yer almaktadr. Bur zerindeki kitabede yer alan kei motifi, aslan figr ve ku figr dnemin aynas konumundadr. Dagkap Burcu: Diyarbakr da hkm srm devletlerin ogunlugu, Dagkap burcunun i ve d duvarlarna esitli isaretler koydurmustur. Bur zerinde degisik hayvan figrleri, bitki motifleri yer almaktadr. Harput Kap olarak da bilinen bur kaps ilgin islemesiyle grlmeye deger demir bir kapdan olusmustur (Atan, 2004: 242 244). Burlarn ierisinde koguslar, mahzenler, sarnlar ve depolar yer almstr. D kale ile i kale surlarnda Romallardan Osmanl Devletine kadar esitli kitabeler yer almaktadr. Bunlar syle sralayabiliriz: Latince: 367 375 yllar arasnda Roma Devleti, Yunanca: 440 528 yllar arasnda Bizans mparatorlugu, Arapa: 909 ylnda Abbasi Devleti, 995 1035 yllar arasnda Mervanogullar Devleti, 1088 1092 yllar arasnda Byk Seluklu mparatorlugu, 1093 ylnda Sam Seluklular, 1141 ylnda nal Ogullar Beyligi, 1154 1183 yllar arasnda Nisan Ogullar Beyligi, 1188 1208 Artuklular, 1236 1237 yllar arasnda Eyybi Devleti, 1149 1479 yllar arasnda Akkoyunlu Devleti, Farsa: 1525 1527 yllar arasnda Osmanl Devleti tarafndan yazlmstr. Sehrin drt tarafna alan kaplarn tamam demirden yaplmstr. Doguda Dicle kaps (Yeni Kap), batda Rum kaps (Urfa Kap), kuzeyde Ermen kaps (Da Kap) ve gneyde Tell kaps (Mardin Kap) yer almaktadr. Ayrca ikale ierisinde de drt tane kap bulunmaktadr (Nsr- Husrev, 1994: 13). Fetih ve Ogrun kaplar dsarya, Saray ve kpeli kaplar i tarafa yani sehre alr. kale, Kanuni Sultan Sleyman dneminde 1524 1526 yllar arasnda ikinci bir surla evrilerek genisletilmistir. D kale surlar iinde cami, medrese, trbe, kilise, han, hamam gibi tarihi eserler yer almaktadr. kale surlar iinde iki kilise, Artuklu saray kalntlar, viran kale, sarn ve cami bulunmaktadr. Tarihi estetik degerlere sahip Diyarbakr surlar, iinde bulundugu sehri bir dnya kenti haline getirmistir (Atan, 2004: 239 240). Surlar zerinde yer alan her kitabenin tarihi degerinin yannda bir efsaneye sahip olmas, surlar daha ekici hale getirmistir. Gnmzde ypranan surlar zerinde yer alan hayvan figrleri, bitki modelleri ve insan motifleri grlmeye deger oldugu kadar korunmaya deger eserlerdir. Gnmzde ok fazla nem verilmeyen surlarn gelecek nesillere aktarlmas iin alsmalarn hzlanmas gerekmektedir. Aksi takdirde gelecek nesiller bu saheseri grme sansna sahip olmayacaktr. Bu da sehrimizde gemisimizin yok olmas demektir. Surlarn grkemini korumas iin sehirde yaplan alsmalar yetersiz kalmakta veya surlarn orjinalligini bozmaktadr. 5.2. slam Dnemine Ait Eserler Diyarbakr n kentsel gelisimine baktgmz zaman, kentin islamiyetin kabulnden sonra mslmanlastg ve bu dnemde sehrin dokusuna dokunulmadan mahalle adlarnn degistirilmedigi fakat dinsel adlandrlmadan diger kentlerde oldugu gibi kale kaplarnn adyla anldg bilinmektedir. Diyarbakr da slam dnemine ait eserlere gz atacak olursak; 899 ylnda Abbasiler, Diyarbakr surlarn onararak ise baslamslardr. Bylece Diyarbakr, Bizans saldrlarna kars korunmaya baslanmstr. Ayrca Abbasiler dnemine ait Mardin Kap ve Da

Kap zerinde kitabeler mevcuttur. 55

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

Mervaniler dneminde ise Diyarbakr blgesinin byk bir bayndrlk hareketine sahne oldugu grlmektedir (Beysanoglu, 2003, C.I: 179 220). Bu dnemde blgede imr faaliyetleri, ziraat, egitim, sanat ve saglk hizmetleri gelismisti r. ok sayda medrese, cami, hamam, kervansaray, kpr ve hastahane yaplmstr (nalan, 2004: 186). Gnmze ulasan Mervni eserleri ise; Dicle Kprs ile Da Kaps arasnda yer alan Mervni Mescidi dir. Sur onarm ve insasna ait kitabelerin ogu bu dneme aittir. Ayrca, Mervniler Silvan n da imarna nem vermisler fakat 1260 ylnda Mogol saldrlarndan sonra blgede bu dneme ait eser kalmamstr. Dicle Kprs: Halk arasnda On Gzl Kpr olarak bilinen kpr Diyarbakr Silvan yolu zerinde bulunmaktadr. Kprye, On Gzl Kpr denilme sebebi; kprnn on tane gznn bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Kpr birka kez yklm fakat her seferinde yeniden onarlmstr. Kprnn zerinde 1065 ylnda Nizamddevle tarafndan yaptrldgn belgeleyen bir kitabe yer almaktadr. Ayrca kprnn birinci ayagnda da Sryance bir yazya da rastlanmstr. Diyarbakr surlar zerinde yer alan kitabelerin ogunlugu bu dneme aittir. Fakat biz eserlerden genel olarak bahsettigimiz iin hepsini tek tek aklamamz mmkn degildir. Diyarbakr surlarnda Byk Seluklu mparatoru Sultan Meliksah dneminden kalma drt, ayrca Suriye Seluklu Hkmdar Tutus a ait bir kitabe yer almaktadr. Surlar zerindeki kitabeler bunlardan ibaret degildir. Ayrca nal Ogullar ve Nisan Ogullar dneminde de surlarn onarldg kitabelerden anlaslmaktadr. slam dnemine ait camilerde sehirde mevcuttur (Beysanoglu, 1996: 266 267). mer Seddd Cami: Mardin Kap zerinde batya bakan kap bulundugu bilinmektedir. Bu kaplardan ikisi kapatlarak meydana getirilmistir. Halk arasnda Hz. mer Cami adyla anlmaktadr. Cami zerinde Nisan Ogullarna ait bir kitabe yer almaktadr (Tuncer, 1996: 66 67). Mimar ise belli degildir. Byk olaslkla nalogullar zamanndaki yaplarn mimar olan Hibetullah el-Grgni nin bu camiyi de dzenledigi sanlmaktadr. Mardin Kaps nn girislerinin camiye evrilmesi ile olusturulan yapya kapdan girilmektedir. Buradaki drt ayagn yanlarndan iki tanesi yarm stun seklinde dsarya yerlestirilmistir. Kendine zg bir mimari gstermeyen caminin giri kaps stndeki geni kemeri arasna kitabeler yerlestirilmis, onlarn zerine de iki sivri kemerli pencere almstr. Bu caminin plan dzeni ince uzun dikdrtgen seklinde olup, Osmanl mimarisindeki herhangi bir cami tipi ierisine girmemektedir (http :/ kenthaber. com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Kale Cami: Kale ierisinde yer almaktadr. Halk arasnda Hz. Sleyman Cami veya Nasrriyye Cami de denilmektedir. Nisan Oglu Kemalleddin Ebu l-Ksm tarafndan yaptrldg bilinmektedir (Szen, 1971: 38). Mimar da Hibetullah el-Grgni dir. Kale Camisi esitli dnemlerde onarlmstr. Bu yzden de baz yerlerinde degisiklikler meydana gelmistir. Yapnn hemen hemen tamamnda kesme ta kullanlmstr. Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki, genisletilmeden nceki durumunda cami kale surlarnn iki burcuna dayanmakta idi. Ayrca bulundugu arazi

egimli oldugundan da yap kademeli bir plan sekli gstermektedir. Caminin iki girisi bulunmaktadr. Bunlarn biri batda, digeri de gneydedir. badet meknna kale burcuna bitisik bask kemerli bir kapdan girilmektedir. Bu girisin zerine ikinci bir kat yaplmstr. Kuzey tarafnda kubbeli bir blm ve bir de sadrvan yerlestirilmistir. Cami ksm besik tonozla rtl olup, zerinde iki stuna dayanan bir 56

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

mahfili vardr. badet mekn enine blme ayrlmstr. Giristeki ilk iki blm birbirine esit oldugu halde, mahvelli ksm onlardan ayrlarak enine besik tonozla rtlmstr. Buradaki blmlerin ikisi duvara, ikisi de ayr olan drt ayaga dayal temellerle ayrlmstr. meknda nemli bir ssleme elemanna rastlanmamaktadr. Caminin XII. yzylda yapldg sanlan minaresi, Diyarbakr ve evresindeki pek ok rnekte oldugu gibi kare biimindedir. Minare zerindeki yer yer silmeler ile yeknesak grnts nlenmeye alslmstr. Serefeden sonra ince bir petek blm ve sivri klahl st rts onu tamamlamaktadr (http :/kenthaber.com.tr /IDetay. asp/ Diyarbakr camileri). Caminin bitisiginde H alid Bin Velid in oglu Sleyman ile Diyarbakr n Araplar tarafndan alnmas srasnda sehit dsen sahabelerin burada gml olduguna inanlm ve bu da caminin kutsallgn arttrmstr. Ziyaret yeri olarak daha da nem kazanan bu camiye her dnemde yeni eklemeler yaplmstr. Cami daha sonraki dnemlerde onarlmstr (Szen, 1971: 38). 1875 ylnda vali Ahmet Tevfik Pasa tarafndan tamamen onartlmstr. Cami minaresinin sekli yreye zg olup Ulu Cami ve Kasm Pasa Caminin benzeridir. Cami kapasitesi gnmzde yz kisiyi alacak kadardr (Tuncer, 1996: 17). Ulu Cami: Anadolu nun en eski camisidir. Diyarbakr sehri, slam ordular tarafndan 639 ylnda alndg zaman Saint Tom adl kilisenin tamamnn camiye evrilerek Ulu Cami adn aldg bilinmektedir (Beysanoglu, 2003, C.I: 272 274). Byk Seluklu hkmdarlg zamannda Vali Amidddevle 1090 ylnda yklmaya yz tutan bu yapy Sultan Melik Sah n istegi ile yeniden onarmstr. Bununla ilgili 1091 tarihli kfi yazl bir kitabeyi camiye yerlestirmistir. Bu onarmdan sonra cami bi r yangn sonucunda zarar grmistr. Bu yzden Sultan Gyaseddin Keyhusrev ve daha sonra da Osmanl Sultan IV. Mehmet camiyi onarmstr. Ulu Cami nin byk dikdrtgen bir avlusu vardr. Bu avlu yandan esitli yaplarla evrilmistir. Avlunun batsndaki iki katl cepheyi Ebu Mansur l Ald nn yaptrdg zerindeki kitabeden anlaslmaktadr. kinci katta birbirlerinden farkl kemerler kullanlmstr. Bu cephe dogu blmnde 1163 1164 yllarnda naloglu Mahmut ve veziri Nisanoglu Ali zamannda onarlmstr. Bu blm de iki katl olup, st kat ktphane olarak kullanlmstr. Burada, stunlarn zerine ve giriste karslaslan aslan ile boga mcadeleleri kabartma olarak islenmistir. Caminin avlusunun ortasnda sekizgen stunlarn tasdg sadrvan 1849 ylnda yaplmstr. Bu avlunun bir kenarnda er stunlu bir namazgh ile bir de havuz bulunmaktadr. Caminin avluya bakan cephesinin ortasna bir mihrap yerlestirilmistir. Bunun sa ve solunda ieriye girisler, pencereler ve caminin yan cephe ile birlestigi yerlere de yeniden birer kap almstr. Bu duvar ortasndan kesen uzun bir yaz frizi dikkati ekmektedir. Bu cephede sra pencereler alm ve bunun zeri egimli bir at ile de rtlmstr. Bylece camiye giri belirli bir sekilde ortaya karlmstr (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Gnmzde hala kullanlmakta olan camiden gnmze ulasan blmler, cami, iki medrese, iki maksure ve abdest alma yerleridir. Cami zerinde yer alan baz kitabeler ise, 1091 ylnda Byk Seluklu mparatoru Meliksah, 1156 ylnda Nisan Oglu Ebu l-Kasm, 1240 ylnda Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin Keyhusrev, 1331 ylnda Artuklu Melik Salih, Akkoyunlular, Osmanl Devleti tarafndan yazlmstr. Ayrca 1712 ylnda vali Maktul-Zade Ali Pasa, vali Sadullah Pasa ve gelen diger valiler tarafndan onarldg cami zerindeki baz yazlardan anlaslmaktadr (Beysanoglu, 2003, C.I: 272 274). 57

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

5.3.Artuklular ve Eyybler Dnemine Ait Eserler Diyarbakr, Hasankeyf Artuklular ynetiminde byk bir bayndrlk dnemine girmistir. Bu dnemde surlarn onarmna devam edilmistir. Hasan Keyf Artuklularna ait surlardaki ilk kitabe, kapdan olusan Urfa Kapsnn kuzey kaps zerindedir. Ayrca Fetih Kaps, Kale, Evli Beden, Yedi Karde burcu zerinde de Artuklulara ait kitabeler yer almaktadr (Beysanoglu, 2003, C.I: 313 324). Artuklular dneminde Diyarbakr ve evresinde olusturulan camiler, medreseler, kprler ve birde i saray gnmze kadar ulasm eserlerdir. Silvan Ulu Cami: Artuklulardan kalma camilerden biri olan Silvan Ulu Cami, Eyybiler dneminde de onarmlardan gemistir. Tastan yaplan caminin kubbesi tugladan yaplmstr. Kubbenin kaidesinde, Artuklulardan Timurtas n oglu, Necmeddin Alp inin kitabesi yer almaktadr. ermik Ulu Cami: Artuklular dneminden kalma oldugu kabul edilen ermik Ulu Cami, Kale mahallesinde yer almaktadr. 1144 1145 yllar arasnda, Hasan Keyf Artuklularndan Fahreddin Kara Aslan dneminde, nalogullarndan Ebu Mansur l-Ald tarafndan yaptrlmstr. Cami, Ebubekir oglu Hac Halid adnda bir sahs tarafndan onartlmstr. Egil Taciyan Cami: Cami, Egil Kalesinin alt ksmnda, Harun Tepesine kan yolun sol tarafnda yer almaktadr. Ykk vaziyette olan cami, Artuklular dnemine ait bir eserdir. Zinciriye Medresesi: Zinciriye ad verilen Sincariye Medresesi, Ulu Caminin gney batsnda yer almaktadr. I.Dnya Savasna kadar medrese olarak kullanlms, sava srasnda fakirlere barnak olmu ve 1934 ylnda onartlarak Arkeoloji Mzesi haline getirilen medresenin yeri bo bulunmaktadr. Mesudiye Medresesi iinde esitli ilimIerin gretildigi Anadolu'nun en eski ve ilk niversitesidir. Medresede Astronom i, Tp, Fizik, Matematik, Biyoloji, Kimya, lahiyat, Edebiyat ve Felsefe gibi dersler gretilmistir. Ayrca bilim adamlar burada esitli konularda tartsmalarda bulunmuslardr. nsa tarz, motif ve kitabeleriyle ok degerli bir sanat eseri olan medresenin avlusundaki mihrabn iki yanna ustaca yerlestirilmi dnebilen ta stunlar, binann herhangi bir yerinde meydana gelebilecek kme veya kaymay tespit iin konulmustur. Bina kesme taslardan iki katl olarak yaplmstr. Mesudiye Medresesi: Ulu Caminin bitisiginde yer almaktadr. Caminin kuzeyinde yer alan medrese Diyarbakr n ilk byk medresesidir. Artuklu II. Ebu Muzaffer Skmen dneminde yapmna baslayan medrese onun lmnden sonra Melik Salih Nasrddin Mahmut zamannda yapm devam etmi ve 1222 ylnda Melik elMesud adl Mevdd dneminde tamamlanmstr (Beysanoglu, 2003, C.I: 313 352). Motif ve kitabeleriyle ok degerli bir sanat eseri olan medresenin avlusundaki mih rabn iki yanna ustaca yerlestirilmi dner ta sutnlar binann herhangi bir yerinde meydana gelecek kmeyi veya kaymay tespit iin konulmustur. Bina kesme tastan iki katl olarak yaplmstr. Mesudiye medresesi iinde grenim yaplan Anadolu nun ilk niversitesidir ( www.wikipedia.org/wiki/Diyarbakr -90k ).

Hatuniye Medresesi: Zeynebiye Medresesi, Hani ilesinde Ulu Caminin gneybatsnda yer almaktadr. Medresenin byk blm harap olmustur. Ayakta kalabilen ksmndaki duvarlar iten ve dstan dzgn taslarla kapldr. Medresenin ne zaman yapldgna dair bir kitabe bulunmamaktadr. Medresenin insa tarihi XIII. Yzyl sonu olarak kabul edilir. kale Artuklu Saray: Kale de Viran Tepe denilen tepe zerinde askeri birlikler tarafndan 1957 ylnda yaplan bir insaatn temel kazs srasnda saray 58

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

kalntlar meydana knca insaat durdurulmustur. Yaplan kazlar sonunda Artuklu hkmdar Melik es-Salih Nasreddin Mahmut zamanna ait olan sarayn temelleri sekiz kseli, mimari halini koruyan havuz bulunmustur. Artuklular devrinden kalan bu sar ay, Anadolu daki diger saraylar gibi kendine zg bir hali vardr. Bu saray, Karahanllar, Gazneliler, Byk Seluklu mparatorlugundan gelen zelliklere bagl kalm ve zaman zaman blgesel zellikler gstermektedir. Malabadi Kprs: Diyarbakr da Artuklulardan kalma tane kpr bulunmaktadr. Fakat Anbar ay zerinde yer alan kpr ykk vaziyettedir. Malabadi Kprs, Silvan yolu zerinde Malabadi Ky yannda ve Batman ay zerindedir. Diyarbakr a 104 km mesafededir. Kpr, be gzldr ve renkli taslardan yaplmstr. Kpr zerinde yer alan kitabeden anlasldg kadaryla 1147 1148 yllar arasnda Mardin Artuklu hkmdar Timurta tarafndan yaptrldg anlaslmaktadr. ermik Haburman Kprs: ermik ilesinin bat blmnde Haburman Ky evresinde Sinek ay zerinde yer almaktadr. Kpr gzldr. Kitabesinden anlasldg kadaryla Haburman Kprsnn Artuklu Necmeddin Alpi nin ansna kz Zbeyde Hatun tarafndan, kardesi II. lgazi dneminde 1179 ylnda yaptrlmstr. Bu kpr sayesinde Artuklular Tebriz-Ahlt, ermik-Karacada zerinden Urfa-Halep yolunun birbirine baglamslardr. Deve Geidi Kprs: Diyarbakr n 20 km kuzeyinde Devegeidi baraj gl zerinde yer almaktadr. 10 Haziran 1970 ylnda varlgndan haberdar oldugumuz kpr, yedi gzl sivri kemerli ve kesme bazalt tasndan yaplmstr. Kpr zerinde kitabe yer almaktadr. Kitabelerden anlasldg zere 1218 ylnda Artuklu Melik Salih Nasreddin Mahmut dneminde yaplmstr. Anbar ay Kprs: Diyarbakr Silvan yolu zerinde 21. km de yer almaktadr. Yirmi gzl olan kpr Mervnl Ahmet dneminde yaplms. Fakat Artuklu Mevdd dneminde yenilenerek yapl halinden farkl bir konuma getirilmistir (Beysanoglu, 2003, C.I: 313 352). Eyybler, alt kol halinde farkl tarihlerde esitli blgelerde hkm srmsler ve gittikleri yerlerde Trk sanat ierisinde yer alacak nemli eserler vermislerdir. Di ger Trk devletlerinde oldugu gibi Diyarbakr ve evresinde kalc eserler brakan Eyyb Devleti Diyarbakr da varlg hissettirdikleri andan itibaren surlarn onarm ile ise baslamslardr. Diyarbakr kalesi ve surlar, Eyybler dneminde kkl bir onarmdan geirilmistir. Melik Kmil dneminde d surlar yktrlarak, taslaryla i surun onarm yaplmstr. Hindi Baba Kapsndan doguya (Da Kapsndan 2. ve 3. burlar) dogru burlar zerinde birer kitabe mevcuttur. Eyyblerin sur onarmnda kullandklar yuvarlak taslar, Hindi Baba Kaps ile Da Kaps arasnda yer almaktadr. Ayrca bu yuvarlak taslar daha fazla etkileyici klmak amacyla kitabelere yakn metre kadar asagya dogru yaplm yuvarlak bir ta zerinde, bagda kurmu bir insan kabartmasna yer verilmistir.

Silvan Kalesi: Eyybler devrinde Selahddin Eyyb (1171 1193), Melik el-Evhd Eyyb (1203 1206), Melik el-Esref (1215 1216) ve Melik el-Kmil (1256) dneminde onarlmstr. Surlar zerinde yer alan iki kitabe Selahddin Eyyb ye aittir. Onarldgna dair kitabeler sur zerinde yer almaktadr. Surlarda toplam dokuz kap mevcuttur. Silvan Eyyb Cami Minaresi: lenin gneydogusunda yer alan Eyyb Caminin minaresi, kare seklinde olup beyaz malta tasndan yaplmstr. Yksekligi yaklask 35 metre olan minarede serefe bulunmamaktadr. Minarenin birinci katnda dogu tarafndan minareye klabilmekte, diger yznden ise Melik el-Evhd n kitabelerine ulaslabilmektedir (Bayhan, 2004: 285 301). 59

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

Melik Adil Cami: Lice ilesine bagl Atak kynde yer almaktadr. Melik Adil Caminin gnmze ulasan bir tek minaresi kalmstr. Mardin Artuklular ait bir esedir. Melik es-Salih tarafndan 1312 1365 yllar arasnda yaptrlmst (Beysanoglu, 2003, C.I: 380). 5.4.Akkoyunlu Devletine Ait Eserler Trk slam medeniyetleri asndan kkl bir gemise ve gelenege sahip olan Diyarbakr, XV. Yzylda Akkoyunlu Devleti hkimiyetine girmistir. Bu sre ierisinde Diyarbakr da birok mimari eser insa eden Akkoyunlular, bu mimari eserler sayesinde Seluklu, Artuklu ve Eyyb mimarisiyle Osmanl mimarisi arasnda slup olarak bir gei dnemini temsil etmislerdir (Top, 2004: 325). Dneme ait baz eserlere deginecek olursak; Ergani Kalesi: Gnmzde Ergani kalesinden ok az bir blm kalmstr. Kale, 1526 metre yksekliginde Zlkf Dag tepesinde yer almaktadr. Uzun Hasan n dedesi Kara Osman bu kaleyi tamir ettirmistir. Akkoyunlularn hkimiyetine geen ilk kaledir. Bu dnemde birka kez onarmdan geirilmistir. Diyarbakr Kalesi: Diyarbakr kalesinin kale ye yakn baz blmleri 1449 ylnda Cihangir, Urfa Kapsna yakn baz yerleri de Uzun Hasan tarafndan 1456 1460 yllar arasnda onarlmstr. Bunlar surlar zerinde yer alan kitabelerden anlamaktayz (Beysanoglu, 2003, C.II: 463 465). Safa Cami: Diyarbakr, Safa Cami mahallesinde, Melik Ahmet Pasa caminin kuzeydogusunda yer almaktadr. Caminin insasna dair kitabe bulunmadg iin yapm tarihi ve kim tarafndan yapldg kesin olarak bilinmemektedir. Ancak kaynaklarda Uzun Hasan tarafndan yaptrldg kabul edilmektedir. Bu da yapnn XV. Yzylda Akkoyunlular devrinde insa edildigini ortaya koymaktadr (Top, 2004: 325 326). Cami siyah beyaz kesme tastan yaplmstr. nnde drt stunlu bir son cemaat yeri bulunmaktadr. Bu stunlar ile cami uzants duvarlarn kemerlerle birbirine baglanmas ile be blm halindedir. Son cemaat yerinin kubbeleri dsardan gizlenmistir. Caminin son cemaat yerine bakan cephesine birer pencere alm ve giri ile bunlarn arasna da birer yarm yuvarlak mihrap nisi yerlestirilmistir. Giri kaps dsarya dogru knt yapmakta olup, zerine onarm kitabesi yerlestirilmistir. Bu kitabenin altnda, kapnn da zerinde kalan bosluga sivri kemerli bir pencere almstr. Ayrca pencerelerin altnda kalan dar alana da iki satrlk bir yaz yerlestirilmistir. Burada dikkati eken b ir nokta da son cemaat yerinin kemerleri arasna, stunlarn st ksmna esitli sekillerde madalyonlarn yerlestirilmi olusudur. badet mekn iki paye ve duvar uzantlar zerine oturan bir kubbe ile rtlmstr. Bylece sekiz payeli camiler gurubunun bir ncs oldugu da dsnlmektedir. Kubbe dsardan yksek bir kasnak zerinde olup, zeri konik at ile rtlmstr. badet meknnn duvarlar inilerle kapldr. Bu iniler sekizgen ve gen sekillerde olup, degisik renklerle daha da zengin bir grnm gstermektedir. zellikle mavi tonlardaki bu iniler in bulutlar ile evrelenmistir. Bunlarn Osmanl dnemi inilerinden farkl olarak yerli bir atlye tarafndan yapldg sanlmaktadr (http: /kenthaber. com. tr/IDetay. asp/ Diyarbakr camileri ). Nebi Cami: Diyarbakr nn mahallesinde, nn caddesi zerinde Drtyol kavsagnda yer almaktadr. Cami zerinde kitabe bulunmadg iin, kim tarafndan yaptrldg ve kesin yapm tarihi belli degildir. Ancak gnmzde Safiler Cami nin

Akkoyunlu dnemine ait oldugu kabul edilmektedir (Tuncer, 1996: 304). Diyarbakr nn Mahallesi nde, Gazi Caddesi ile nn Caddesi'nin birlestigi kavsagn kuzeybatsnda yer alan Nebi Cami Akkoyunlular dneminde XV. yzylda 60

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

yaplms, XVI. yzylda da degisik ekler buraya eklenmistir. Caminin minaresi zerindeki kitabeden Diyarbakrl Kasp Hac Hseyin tarafndan 1530 da yaptrldg yazldr. Bu kitabede srekli olarak Hz.Muhammed den Kal el-Nebiyyi diye sz edilmesinden tr halk arasnda Nebi veya Peygamber Camisi olarak da tannmaktadr. Caminin mimar bilinmemektedir. Kesme tastan olan cami, enine drt sahnl olup plan semas bakmndan Akkoyunlular dnemi eseri olmasna ragmen Osmanl dneminde ortaya kan ayn plan tipindeki camilerle de baglantldr. Son cemaat yeri iki stun ve yandaki duvar uzantlar ile baglantl blmldr. Bu blmlerin zeri kubbe ile rtlmstr. badet mekn ieriden degisik bir grnme sahiptir. Burada alt ayakl ve yanlara dogru kemerlerle genisleyen bir plan dzeni grlmektedir. badet meknnn ortasnda iki kare ayak bulunmakta ve bunlarn zeri de duvarlara dayal merkezi bir kubbe ile rtldr. Bu kubbe dsarda gizlenmi olup zeri tastan konik bir at ile rtlmstr. Caminin mihrab zengin inilerle bezenmistir. Caminin ierisi ve kubbe tromplar kalem isleri ile bezenmistir. Caminin orijinal minaresi bugnk yerinden bir az daha uzakta idi. 1960 ylnda yaplan onarm ile yenilenen minare Diyarbakr yresinde sk sk grlen kare seklindedir. Siyah beyaz taslardan yaplm olan minarenin zerine serefeden sonra dar bir petek yerlestirilmis, zeri de klah ile rtlmstr (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Cami minaresi zerinde yer a lan kitabeden 1530 ylnda, Kasap Hac Hseyin tarafndan yaptrldg anlaslmaktadr (Tuncer, 1996: 304). Lala Bey Cami: Diyarbakr da Lala Bey mahallesinde, Melik Ahmet Caddesinin gneyinde yer almaktadr. Caminin kesin yapm tarihi ve kim tarafndan yapldg belli degildir. Fakat birok kaynakta caminin Egil Beyi Lala Kasm Bey tarafndan yaptrldg belirtilmistir. Cami, Akkoyunlu dneminde XV. Yzyl veya XVI. Yzyl baslarnda yaplm olmaldr (Tuncer, 1996). Kk tek kubbeli bir cami olup, kesme tastan yaplmstr. Degisik dnemlerde yaplan onarmlarla zelligini kaybetmis, ancak son cemaat yeri ile minaresi orijinalligini korumaktadr. Son cem aat yeri iki stun yanndaki minare ve kare bir trbe ile snrlanms, zeri kubbeyle rtlmstr. Son cemaat yerinin solunda bulunan kapdan ierisine girilen besik tonozlu trbenin kime ait oldugu bilinmemektedir. Caminin ibadet mekn kare planl olup, zeri at ile rtldr. Kselerde grlen tromp izlerinden bu caminin ilk yapmnda kubbeli oldugu anlaslmaktadr. Mihrap ve ierisi degistirilmi ve zelligini tm ile yitirmistir. Son cemaat yerinin sagnda bulunan minare kaln ve ktlevi bir yapdr. Kesme tastan tek serefeli olarak yaplmstr. Bezeme olarak yalnzca pabu ksmnda kare bir ereve ierisine alnm kuf yaz frizleri bulunmaktadr. Bunun yan sra pabula gvdenin birlestigi yerde geometrik bir silme grlmektedir (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Kasm Padisah Cami (Drt Ayakl Minare): Diyarbakr zdemir mahallesinde, Balklarbasndan Yeni Kap ya uzanan yolun gneyinde, Hasan Pasa Hannn batsnda yer almaktadr. Seyh Matar Cami de denilmektedir. Cami minaresi zerindeki kitabeye gre 1500 ylnda Akkoyunlu hkmdar Kasm zamannda Hac Hseyin bn-i Hac mer tarafndan yaptrlmstr. Cami mihrabnn tamam dzgn kesme ta malzeme ile yaplmstr. Dzgn ta kesme taslar yatay olarak birbirine paralel sralanan ak ve koyu renklerde iki renkli olarak insa edilmistir (Top, 2004: 327 330). Gnmze iyi bir durumda gelebilen cami, bir sra beyaz, bir

sra da siyah tastan yaplmstr. Gneydogu Anadolu nun kendine zgn bir zelligi olan ta mimari burada da grlmektedir. Kare planl tek kubbeli bir camidir. n ksmnda iki kseli paye ve iki stundan olusan blml bir son cemaat yeri bulunmaktadr. badet meknnn zerini rten kubbe trompludur. Caminin dogu ve bat 61

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

duvarnda er penceresi vardr. Mihrap duvarnda pencere bulunmamaktadr. Mihrabn iki yannda bulunan zerleri pencere kemeri gibi duran blmler gerekte birer geittir. Bu geitlerden kan merdivenler st kattaki kk birer mahfile ks saglamaktadr. Mahfiller caminin ierisine yuvarlak kemerle almakta ve bylece ieride hareketli bir grnm saglanmstr. Bu mahfillerin nemli bir fonksiyonu olmayp, byk olaslkla mimar burada degisiklik aramstr. Caminin mihrap ve minberi olduka sadedir. Caminin en nemli yeri minaresi olup, bu tr minareye Diyarbakr ve evresinde rastlanmamaktadr. Minare drt kaln ve sade stun zerine oturtulmustur. Gvde siyah beyaz taslardan yaplmstr. Minare zerinde kitabesi vardr. Minare gvdesi kare olup, zerinde bir balkon ve petek bulunmaktadr. Byk olaslkla bu minare sonraki dnemde camiye eklenmistir (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Diyarbakr da Akkoyunlulardan kalma sekiz mescid mevcuttur. Bunlarn bir blm yklms, bir blm ise gnmze ulasmstr. Hamza Bey Mescidi: 1444 ylnda len ve Mardin in Bab- Savur semtinde mezar bulunan Akkoyunlu Hamza Bey tarafndan yaptrlmstr. Mescid kalede yer almaktayd. Gnmze ulasamayan mescidin yerinde su anda Sna Tesebbsler A.S. ye ait buz fabrikas yer almaktadr. Balkl Mescidi: Diyarbakr da Hindibaba Kaps gneyinde, Anzele suyunun yannda idi. Havuzunda balklar bulundugu iin bu ad ile anlmstr. Mescid ksm harap olmustur. Bu yzden balkl havuzu, vakflar idaresince belediyeye satlmstr. Belediye bu yeri betonla kapatarak dz bir arsa haline getirmistir. Uzun hasan tarafndan yaptrlmstr. nceleri hangi tarikata bagl oldugu bilinmeyen tekke 1855 ylnda Naksibend tarikatna gemistir (Korkusuz, 1997: 16). Taceddin Mescidi: Diyarbakr da Taceddin Mahallesinde yer almaktadr. Vakflar Blge Mdrlgnce satlms, tamir edilerek kullanma almstr. Hac Bzrk Mescidi: Diyarbakr da Hac Bzrk Mahallesinde yer almaktadr. Yaptran sahs ve ne zaman yaptrldg bilinmemektedir. Kk bir mesciddir. brahim Bey Mescidi: Akkoyunlu Kasm n yegeni brahim Bey tarafndan yaptrlmstr. Kad Hamam, bugnk valilik binas ve Ordu evi binalarnn yerinde bulunan Mevlevi Tekkesi bu mescidin gelirini karslamaktayd (Korkusuz, 1997: 14). zzeddin Mescidi: Diyarbakr da Yogurt Pazarnda, Fatih Pasa camiye giden yolun zerinde yer almaktayd. Su an yerinde bina yaptrlmstr. Kak Budak Mescidi: Halk arasnda mescide ve bulundugu mahalleye Kask Budak denilmektedir. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan n oglu Budak Bey tarafndan yaptrlmstr. Harap olunca vakflar idaresi tarafndan satlarak yerlerine ev yaplmasna izin verilmistir. Semanoglu Mescidi: Son yllara kadar ykk vaziyette olan mescid tmyle ortadan kaldrlmstr. Seyh Safa Medresesi: Kesin yapm tarihi bilinmeyen medrese zerinde herhangi bir kitabeye rastlanmamstr. Caminin Uzun Hasan tarafndan XV. Yzylda yaptrldg dsnlecek olursa medrese de en ge XV. Yzylda yaplmstr diyebiliriz. Nebi Cami Medresesi: Nebi Caminin kuzeyinde yer almaktadr. Byk bir ksm yklm olan medrese gnmzde tamamen ortadan kaldrlarak yerine yeni binalar yaptrlmstr (Beysanoglu, 2003, C.II: 486 490).

Diyarbakr da Akkoyunlulardan kalma Balkl, Safa ve Mevlev Tekkeleri bulunmaktayd. Uzun Hasan dnemine ait olan bu eserler tamamyla yklm ve yerleri arsa haline getirlmistir. Dneme ait hamamlarda bulunmakta fakat harap olduklar iin yktrlp arsa haline getirilmislerdir. Diyarbakr da ayrca Atatrk Ksk veya Gazi 62

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

Ksk denilen Semanoglu Ksk de Akkoyunlulara ait bir eserdir. Atatrk n Diyarbakr a gelmesi zerine ksk halk tarafndan ona armagan edilmistir. Gnmzde yeniden dzenlenen ksk, Atatk Mzesi haline getirilerek halka almstr. evresinde ise piknik yerleri olusturulmustur. Diyarbakr da Akkoyunlulardan kalma trbelerde mevcuttur. Fakat bu trbeler snrl saydadr. Nedeni ise Akkoyunlulardan sonra sehre Safevlerin hkim olmas ve Akkoyunlulara ait eserlerin ogunlugunun yktrlmasdr. Bu dnemime ait trbelere deginecek olursak; Mevlana Seyh Muhammed Trbesi: Diyarbakr Mardin Kap semtinde Seyh Muhammed dzlg mezarlgndadr. Tamamen kesme taslarla yaplm olan trbe, kare zemin zerine pramidal atyla rtldr. Trbenin XV. Yzylda yaptrldg dsnlmektedir. Gnmzde halk tarafndan ziyaret edilmekte olan trbelerdendir. Lala Bey Trbesi: Lala Bey Caminin kuzeydogusunda yer almaktadr. Kasm Bey in yaknlarndan birinin yaptrdg dsnlmektedir. Trbe kesme ve moloz taslardan yaptrlmstr. Gnmzde ziyaret edilmekte olan trbelerden biridir. Seyh Abdlcelil Trbesi: Safa Caminin avlusunda yer almaktadr. Bir Akkoyunlu eseri oldugu sanlmaktadr. Trbe sekizgen gvdelidir. Gnmzde ziyaret edilmekte olan trbelerden biridir (Beysanoglu, 2003, C.II: 490 493). 5.5. Osmanl Dneminden Kalma Eserler Diyarbakr, cami ve medrese bakmndan olduka zengin bir Osmanl sehridir. Braktg yaplarla sehri zenginlestiren Osmanl Devleti, kendi dnemine ait kalc eserleri de Diyarbakr a armagan etmistir diyebiliriz. Bu dneme ait eserlere gz atacak olursak; Ulu Cami: Cami-i Kebir olarak da anlan Ulu Cami, diger Osmanl sehirlerinde oldugu gibi Trk slam sentezi ierisinde yer almaktadr. Bu caminin yapl tarihi tam olarak bilinmemektedir. Daha nceleri kilise olarak kullanlm fakat islamiyetin sehirde yaylmasyla camiye evrilmistir. Osmanl dneminde onarmdan geirilen cami, gnmze kadar ulasan nadir eserlerdendir. Murteza Pasa Cami: Bu cami hakknda fazla bir bilgiye sahip degiliz. Kale de oldugu dsnlen cami, Silhtar Murtez Pasa tarafndan 1658 ylnda insa ettirilmistir. Mustafa Pasa Cami: Bu cami hakknda da fazla bir bilgiye ulaslamamktadr. Kalede Mustafa Pasa Mahallesinde yer aldg dsnlmektedir.1802 ylnda camiye mezzin olarak Hseyin Efendi nin gnderildigi ve bu sahsn burada vefat ettigi bilinmektedir. Caminin ne zaman harap oldugu tesbit edilememistir. bn-i Sin Cami: Kalede oldugu tespit edilen cami 1863 ylna kadar ibadete ak olmus, bu tarihten sonra Mektib-i Sibyan a evrilmistir. Cami 1873 ylnda tekrardan ibadete almstr. Veli Kethda Cami: Diyarbakr da Kale kapsnn kuzeydogusunda yer almaktadr. Caminin 1790 ylnda onarldg ve 1830 ylna kadar da ibadete ak oldugu bilinmektedir. Caminin hemen yannda bir medrese oldugu bilinmektedir. Nasuh Pasa Cami: Eski sadrazamlardan Diyarbakr valisi olarak atanan Nasuh Pasa nn hanm Servinaz Hatun tarafndan yaptrlmstr. kaleye yakn olup Fatih

Pasa Cami yolu zerinde yer almaktadr.1792 ylnda caminin yanna gene Servinaz Hatun tarafndan birde medrese yaptrlmstr. Kesme siyah tastan yaplan bu yap esitli dnemlerde yaplan onarmlarla zelliginden uzaklasmstr. Gnmzde ierisine dogu ksmndaki bir kapdan girilmektedir. Bu kapnn mimari ynden bir zelligi 63

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

bulunmamaktadr. Giristen hemen sonra bir avluya geilmekte olup, burada zeri dz at ile rtl kk bir ak hava namaz klma yeri vardr. Avlunun gneydogu ksesinde de kesme siyah tastan, kare kaideli, silindirik gvdeli minare bulunmaktadr . Minarenin st ksm 1819 ylndaki ayaklanma srasnda top mermisi ile yklmstr. Bu nedenle de halk bu minareye Gdk Minare (Kot Minare) ismini yakstrmstr. Avlunun batsndaki bir kapdan caminin ibadet meknna girilmektedir. Kareye yakn dikdrtgen planl ve hafife arpk olan bu mekn drt stunla blmlere ayrlmstr. Drt stunun ortasnda pandantifli bir kubbe kselerde de apraz tonozlu blmler bulunmaktadr. Caminin gneydogusunda bulunan mihrap hafif doguya dogru kaymstr ve bezemesizdir. (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). 1819 ylnda Diyarbakr da meydana gelen olaylar srasnda atlan toplarn sesi yznden caminin minaresi yklmstr. Gl Cami: Hanzde Mahallesi sonunda ve kuzeydogudaki surlara yakn bir yerde yer almaktadr. Yaptran ve yapl tarihi belli degildir. 1892 ylnda tamamen harap olmustur. Pasa Cami: Bu cami, Mardin Kap civarndaki Kastal mahallesinde yer almaktadr. 1690 ylnda Diyarbakr valiligi yapan, alk Ali Pasa tarafndan yaptrlmstr. Harap olan cami 1818 ylna kadar Diyarbakr n nemli camileri arasnda yer almaktayd. Fatih Pasa Cami: Diyarbakr n en nemli camilerinden biri olup, Bykl Mehmet Pasa tarafndan 1515 ylndan sonra yaptrlmstr. Caminin hemen yannda iki tane trbe yer almaktadr (Ylmazelik, 1995: 50 60). Bu trbelerden Gazi Osman Pasa diger adyla zdemiroglu Trbesi caminin batsnda, Fatih Pasa Trbesi de gneyinde yer almaktadr. Osmanl dneminde Diyarbakr da yaplan ilk cami olan bu yap, diger Diyarbakr camilerinden farkl bir plana sahiptir. Yapda ta ve dzgn olmayan malzemelerden de yararlanlmstr. Son cemaat yeri sekiz stunun tasdg yedi kubbe ile rtlmstr. Son cemaat yeri siyah ve beyaz taslardan yapldg iin zengin bir grnm vardr. Kemerlerin arasnda stunlarn zerinde ve kselerde bezemeli madalyonlar yaplmstr. Ayrca mekna kaplar ve pencereler almstr. Buradaki son cemaat yerininkubbeleri Diyarbakr daki diger camiler gibi dsardan gizlenmemistir. zellikle orta giri kubbesi daha da ykseltilmistir. Son cemaat yerinin sagnda Klasik Osmanl mimarisinde grlen tek serefeli minare bulunmaktadr. Kare kaidesi siyah tastan olup, st kselerdeki grntlerle beyaz tasl gvdeye geilmektedir. Minarenin yanna trbe eklenirken minare kaidesinin bir ksm kapatlmstr. badet meknnn ierisinde drt kare paye zerine pandantifli ana kubbe oturtulmu ve bu kubbe drtkenardaki yarm kubbelerle desteklenmistir. Bu yarm kubbeler duvarlara ve kemerlere birer byk, sonra da daha kk eksedralarla baglanmstr. lk yapldg dnemde duvarlarn belirli bir yerine kadar ykselen iniler onarm srasnda yerlerinden sklm ve bir daha da yerlerine konulmamstr. eride grlen kalem isleri son dnemde yaplmstr. Mihrap ve minberi Klasik Osmanl mihrap ve minberlerinin benzeridir. Bu caminin yannda zdemiroglu Osman Pasa nn trbesi bulunmaktadr. Ayrca hamam ve medrese oldugu sanlan birka ek yapnn da kalntlar grlmektedir (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Hoca Ahmet Cami: 1498 ylnda Sirazl Hac Ahmet tarafndan insa ettirilmistir. Halk arasnda Ayn- minare adyla da anlmaktadr. Caminin minaresi sekiz kselidir.

Hsrev Pasa Cami: Mardin Kap yaknlarnda Deliler Han nn arkasnda yer almaktadr. 1527 ylnda vali Hsrev Pasa tarafndan yaptrlmstr. Baslangta medrese olarak insa edilen bu cami, 1728 ylnda minare eklenerek, camiye evrilmistir. 64

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

(Ylmazelik, 1995: 50 60). Kuzeydeki medresenin portalinden avluya girilmektedir. Yapnn btn bir sra siyah, bir sra beyaz tastan yaplmstr. Orta avlunun etrafn on ayagn evirdigi sivri kemerli revaklar ve bunlarn arkasnda da medrese odalar yer almaktadr. Girisin tam karssna gelen camiye geni kemerli bir kapdan girilmektedir. Ayn zamanda medresenin dershane grevini stlenmi olan bu cami erken Osmanl mimarisinde grlen ters T veya zaviyeli plandadr. Caminin girisinde sekizgen bir kasnaga oturan bir kubbe st rty olusturmustur. Bu kubbenin iki yan besik tonozlarla desteklenmistir. Gneyde mihrabn bulundugu ksm dsa kntl olup, zeri yarm bir kubbe ile rtlmstr. Caminin ierisindeki iniler onarm srasnda baska bir yapdan buraya getirilmistir. 1728 ylnda eklenen minare siyah tastan olup, bunlarn arasnda beyaz seritler bulunmaktadr. Behram Pasa Cami: Diyarbakr valilerinden, Behram Pasa tarafndan yaptrlmstr. Bu caminin 1569 ylnda tamamlandg kaytlardan anlaslmaktadr. Cami kesme tastan kare planl ve tek kubbeli olarak yaplmstr. Son cemaat yeri sakfl olup asl son cemaat yeri alt stunun yuvarlak kemerlerle birbirlerine baglanmas sonucu be blmden meydana gelmistir. Ortadaki kubbe digerlerinden daha yksek ve ieriden kaburgaldr. Son cemaatin n cephesi Fatih Pasa Camisi nde oldugu gibi siyah beyaz taslarla yaplmstr. Bunun nndeki sakfl, ikinci son cemaat yeri diyebilecegimiz, atyla rtlmstr. Bu blmde rg seklindeki bezemeler dikkati ekmektedir. Buradaki ift renkli sivri kemerler cephe de ayr bir hareketlilik meydana getirmist ir. Caminin giri kaps mukarnasl bir bordr ile evrilmis, zerine de bir kitabe yerlestirilmistir. badet mekn kare planldr ve zeri kubbe ile rtldr. Burada dikkat eken bir zelikte her duvara, duvar ayag ismi verilen kntlar yaplm ve kubbenin de bu ayaklar zerine oturtulmu olmasdr. Kubbe ayaklarnn zerinde bir mahfil yer almaktadr. Girisin sag, sol ve mihrap duvarna yakn dogu ve bat duvarna yerlestirilen merdivenlerle mahfile k saglanmstr. Dogu ve bat duvarnda bulunan dikdrtgen nisinden gney duvarna birer kk mihrapk yerlestirilmistir. Bylece ana mihrabn dsnda cami ierisinde alt mihrap daha yaplmstr. Bu mihrap daha ok mekna hareket kazandrmak amacyla yaplmstr. meknn btn duvarlar belirli bir ykseklige kadar znik inileri ile kaplanmstr. Ayrca mihrap ve minberi bezemelidir. Caminin minaresi l928 ylnda Yldrm dsmesiyle yklms, tek serefeli ve silindirik olarak yenilenmistir (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). skender Pasa Cami: Diyarbakr valilerinden skender Pasa tarafndan yaptrlmstr. Bu cami 1565 ylnda valinin Van da grevli oldugu bir srada tamamlanmstr ( Ylmazelik, 1995: 50 60 ). Osmanl mimarisinde belirli bir plan tipinin uygulandg bu caminin nnde sadrvan, dogusunda da trbesi bulunmaktadr. Son cemaat yeri drt stun ve kselerdeki L seklinde ayaklarn tasdg be blmden meydana gelmistir. Sivri kemerlerle birbirine baglanm olan stunlarn baslklar olduka sadedir. Kare planl, 14,76 x 14,76 m. lsndeki ibadet meknnn zeri merkezi bir kubbe ile rtldr. Buradaki tromplar da ok asagdan baslamakta ve ortas bir izgi ile ikiye ayrlmaktadr. Tromplarn aras da birer kemerle birbirlerine baglanmstr. Bu tromplara dayanan kubbe dsardan onaltgen bir kasnaga oturmaktadr. Mihrap tastan olup mukarnasldr. Minber orijinalliginden uzaklasm ahsap bir eserdir. skender Pasa Cami Erken Osmanl devri mimarisinin zelliklerini tasmasna ragmen, Osmanl camilerinin etkisinde kalarak yaplmstr. Caminin sol

tarafna silindirik gvdeli, tek serefeli ta minare eklenmistir (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Cami gnmzde de hala kullanlmaktadr (Ylmazelik, 1995: 50 60). 65

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

Kara Cami: Cami l-Esved Mahallesinde yer alan cami nce Glsen tekkesi olarak yaplmstr. Daha sonra Sems Efendi adl bir kisi tarafndan camiye evrilmistir. Gnmzde ise Glsenler tekkesi olarak bilinen yaplar toplulugu ierisinde yer alan Sar Saltuk Trbesi, Urfa Kapnn i taraflarnda hala varlgn srdrmektedir (Korkusuz, 1997: 15). Lala Bey Cami: Lala Bey Mahallesinde yer almaktadr. Yapl tarihi ve yaptran kisi belli degildir. Bu cami aldran Savasnda Sultan Selim in yannda bulunan Lalam Kasm tarafndan yaptrlmstr. 1516 1523 tarihleri arasnda yapldg sylenmektedir. Arap Seyh Cami: 1644 ve 1650 yllar arasnda Diyarbakr valiligi yapm olan Kara Mustafa Pasa tarafndan yaptrlmstr. Yeni Kap civarnda yer almaktadr. Caminin ierisinde Arap Seyh Trbesi yer almaktadr (Erikli, 2004: 21 22). Cami d grns ile bir zellik tasmamaktadr. Kk bir avlu ierisinde sadrvan vardr. Halk arasndaki sylentiye gre bu sadrvan bir trbe olup, sonradan sadrvana dnstrlmstr. Caminin son cemaat yeri duvar uzantlar arasndaki iki paye ile blme ayrlmstr. Bu stunlar dogrudan dogruya zemine oturmu kemerlerle birbirine baglanmstr. Giri kapsnn iki yannda birer pencere bulunmaktadr. Caminin ibadet mekn ortadaki iki payenin yardm ile alt blme ayrlm ve her birinin zeri de ayr birer kubbe ile rtlmstr. Bylece Osmanl mimarisindeki ulu cami plan tipine benzetilmistir. meknda bezeme olarak dikkat eken bir zellik bulunmamaktadr. Caminin bat tarafndaki dikdrtgen meknn buraya sonradan eklendigi sanlmaktadr (http :/kenthaber. com.tr/ IDetay. asp/ diyarbakrcamileri). Kad Cami: Hasan Pasa Hannn arkasnda ve Kad Hamamnn batsnda bulunan mahallede yer almaktadr. Kad smail adl tarafndan 1533 1543 yllar arasnda yapldg dsnlmektedir. Defterdar Cami: Defterdar Mahallesinde yer almaktadr. 1594 ylnda Defterdar Ahmet Pasa tarafndan yaptrlmstr. Caminin 1789 1842 yllar arasnda ibadete ak oldugu bilinmektedir (Erikli, 2004: 21 22). Cami siyah kesme tastan yaplmstr. Orijinal sekli ile gnmze ulasmayan cami, esitli dnemlerde birok onarm geirmistir. Gney ksmna 1832 ylnda Ragbiyye Medresesi yaplmstr. Caminin alt ksmnda iki besik tonozlu blm bulunmaktadr. Bunlardan biri Camiyi boydan boya kesmekte ve alttan diger sokaga geit vermektedir. Besik tonozlu diger mekn ise dkkn olarak kullanlmaktadr. Caminin kuzey cephesine merdivenlerle klmaktadr. Giri kapsnn herhangi bir zelligi bulunmamaktadr. badet meknndaki iki duvar ayagnn arasn birlestiren kemerli yap e blnmstr. Bunlarn zerini dz bir at rtmektedir. Minber ve mihrap olduka sadedir (http :/kenthaber. com.tr/ IDetay. asp/ diyarbakrcamileri). Mu allak Cami: Deva Hamamnn karssnda drt yolun kesistigi noktada yer alan caminin kim tarafndan yaptrldg ve ne zaman yaptrldg bilinmemektedir. Birinci Dnya Savasndan sonra harap olan cami, yklmstr. Seyh Seyyid Sa saa Cami: Sultan Sa saa Diyarbakr n ilk sahabe valisidir. Cami ona itafen yaptrlmstr. 1926 ylnda yktrlmstr. XIX. yzyln nemli camilerinden biridir (Erikli, 2004: 21 22).

Seyh Yusuf Cami: Ali Can Mahallesinde ve Debbaghane yaknlarnda yer almaktadr. Camiye ait belge 1837 ylna aittir (Ylmazelik, 1995: 60 62). Cami siyah kesme tastan yaplms, olduka kk bir yapdr. Caminin dogu ve batsnda yer alan sokaklardan tr ibadet mekn ile son cemaat yerinin dikdrtgen hatlar bozulmus, mihrap taraf girise gre daralmstr. Son cemaat yerinden sade bir stuna dayal iki geni kemer bulunmaktadr. Bu kemerler caminin yan duvarlarndan dsarya tasan 66

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

ayaklara baglanmstr. Geni sivri kemerlerle birbirine baglanan stunlar ibadet meknnn zerini rten dz tavan desteklemektedir. Mihrap dsarya dogru dikdrtgen sekildedir. Bunun iki tarafnda dikdrtgen seklinde kk pencere bulunmaktadr. (http:/kenthaber.com.tr/IDetay.asp/diyarbakrcamileri). Aziz Cami: Aziz Mahmut Urmev ye itafen yaptrlmstr. lmnden sonra Urfa Kap dsna gmlen Seyh Aziz adna yaptrlan cami Azizler mahallesinde yer almaktadr (Korkusuz,1997: 90 93). Melik Ahmet Pasa Cami: Diyarbakr n batsnda Urfa Kap yaknlarnda yer almaktadr. Diyarbakr l Melik Ahmet Pasa tarafndan 1587 1591 yllar arasnda yaptrlmstr. Cami ierisinde bir medresede yer almaktadr. XIX. yzylda, Diyarbakr n nemli camileri arasnda yer almaktayd. Gnmzde hala kullanlmaktadr (Ylmazelik, 1995: 68 97). Yksek bir kaide zerinde, altnda da dkknlar bulunan camiye merdivenle klmaktadr. Bu yzden Diyarbakr camilerinden ayrlan bu yapnn gney ve kuzey cepheleri siyah beyaz tastan yaplms, diger cepheleri de yalnzca siyah tastan yaplmstr. Caminin giri kaps diger camilerden ayr olarak gney mihrap duvarndan yapnn altndaki yola almaktadr ve nce kuzey ksmndaki avluya, sonra da merdivenlerle camiye klmaktadr. Bat blmnn altndan da ana caddeye alan bir sokak gemektedir. Kuzey blmnde minarenin sa tarafndan merdivenle camiye klmakta, basit kemerli bir kapdan da ieriye girilmektedir. Burada Diyarbakr camilerinde grldg gibi zengin bezemeli bir son cemaat yeri yaplmamstr. Caminin ibadet mekn dikdrtgen planldr. Kubbe kasnagna drt tane sivri kemerli pencere alm ve ibadet meknnn yukardan aydnlanmas saglanmstr. Merkezi kubbenin dsnda kalan blmler apraz tonozlarla rtlerek genisletilmistir. erisindeki duvarlar 1 m. ykseklige kadar XVI. yzyl inileri ile kaplanmstr. Ayrca caminin mihrab da inilidir. Be kenarl mihrap mukarnaslar, kse stunlar ile olduka zengin bir grnmdedir. Caminin kuzey ynndeki merdivenin sagnda bulunan minare yapdan ayr olarak yaplmstr. Minare silindirik, tek serefelidir. Serefe alt mukarnaslarla bezenmistir. Minarenin yarsna kadar ieriden iki merdivenle, yarsndan sonra da bunlar birleserek tek merdiven olar ak serefeye klmaktadr. Ali Pasa Cami: Ali Pasa Mahallesinde yer alan cami, 1537 1540 yllar arasnda Diyarbakr Beylerbeyi Hadm Ali Pasa tarafndan yaptrlmstr. Cami, gnmzde de kullanlmaktadr. Ali Pasa Camisinin dogusunda Safiilere ait bir cami, batsnda medrese, kuzeyinde de zikir yeri denilen dikdrtgen bir yap ve hamam bulunmaktadr. Son cemaat yeri drt paye ve iki duvar uzants ile kubbeli be blme ayrlmstr. Stunlar birbirlerine hafif sivri kemerlerle baglanmstr. Son cemaat yerinin ortasndaki bir kapdan ibadet meknna geilmektedir. Caminin mihrap ve minberi Klasik Osmanl devri yaplarna uygundur. Yapnn ii klasik Osmanl inileri ile kaplanm olmasna ragmen bunlar daha ok yerel atlyelerden alnmstr. Minaresi yapnn dsnda kuzeydoguya yerlestirilmistir. Silindirik gvdeli ve Tek serefelidir. (http :/kenthaber. com.tr/ IDetay. asp/ diyarbakrcamileri). Hsameddin Cami: Sinek Pazar denilen yerde Hsameddin mahallesinde yer

almaktadr. Ne zaman ve kim tarafndan yaptrldg bilinmemektedir. Birinci Dnya Savas srasnda harap olmustur. Diyarbakr daki mescidlerin ogu XIX. yzylda tesbit edilmi ve onarlmstr. Ne yazkki Diyarbakr da isimleri geen fakat yerleri tesbit bile edilemeyen mescidlerde mevcuttur. sim olarak bildigimiz bu mescidler; 67

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR .. Ebubekir Mescidi Hac Abdurrahim Mescidi Hac Aga Mescidi oban avu Mescidi Yaghane Mescidi Sokullu Mescidi Siyami Bey Mescidi Hoca Mahmut Mescidi Sah Mescidi Ferra Mescidi Hamdi Bey Mescidi Dogancbas Mescidi Bozyaka Mescidi Sefer elebi Mescidi Koca Ali Mescidi ffet Mescidi Reyhanye Mescidi Kalender hane Mescidi Siirtli Mescidi bn-i Mderris Mescidi Etrak Mescidi Hoca Mslm Mescidi gar Mescidi l Mescidi Sukuti Mescidi Alaca Mescidi Pelit Mescidi Mehdi Mehmet Mescidi Ali b.Resid Mescidi akal Mescidi Memeddin Mescidi Kastal Mescidi Taceddin Mescidi Molla Bahaeddin Mescidi Hac Bzrk Mescidi zzeddin Mescidi Kale Mescidi Hac Hzr Mescidi Debbaghane Mescidi madiye Mescidi Berberiye Mescidi Seref avu Mescidi Hanzade Mescidi Hisarl Mescidi Hac Abdurrahman Mescidi Hac Osman Mescidi Dervi Hseyin Mescidi Kask Budak Mescidi Nalac Mescidi 68

SENEM ZDOGAN

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR .. Seyh Kk Said Mescidi Tabanoglu Mescidi Ukyl Mescidi Abdal Dede Mescidi Slukye Mescidi brahim Bey Mescidi

SENEM ZDOGAN

Kavas Mescidi: Kavas Mahallesinde yer almaktadr. ki blmden olusmaktadr. Seyh Matar Cami yaknlarndadr. Byk blm harap olmu mescidin sadece kk bir blm ayaktadr. Kubad Bey Mescidi: Ali Pasa Caminin batsnda ve Evli Beden civarnda yer almaktayd. Klba Mescidi: Kale de Gvur Meydan adl mahallede yer almaktayd. Mervn Mescidi: Da Kap semtinde sur ierisinde yer almaktayd. Mervnogullar tarafndan yaptrlmstr. Salos Mescidi: Mardin Kapsnda Seyh Said-i Kk Mescidinin batsnda yer almaktayd. Bir ksm harap olmustur. Reisoglu Mescidi: skender Pasa Mahallesinde yer almaktayd. Rabia Mescidi: Ablak ve Lala Bey Mahalleleri arasnda yer almaktayd. Dilaver Pasa Mescidi: Melik Ahmet Pasa Mahallesinde Urfa yolu zerinde yer almaktayd. 1615 1618 ve 1620 yllarnda Diyarbakr valiligi yapm olan Dilaver Pasa tarafndan yaptrlmstr. Hamza Bey Mescidi: Kale kapsndan girince yolun sagnda yer almakta idi. Mescit Birinci Dnya Savas srasnda yklmstr. obyan Mescidi: Ulu Cami, Nebi Cami ve Dervi Hseyin Mahallesi arasnda yer almaktayd. pekoglu Han Mescidi: Yeni Kap civarnda yer almaktayd. Ahmet Hoca Tekkesi Mescidi: Ulu Caminin batsnda yer alan mescid harap olmustur. Ablak Mescidi: Melik Ahmet Pasa arssnda yer almaktayd. Mescid yklmstr. Yigid Ahmet Mescidi: Eski Kitaplar arssnda yer almakta idi.

Hseyin Efendi Mescidi: Kale de yer almakta idi. Yukarda ad geen mescidler haricinde birde camilerin bitisiginde yer alan medreselerde yer almaktayd. Bunlardan sadece bir ksm gnmze ulasabilmistir. Gnmze ulasanlar ise yapl amalarndan farkl sekillerde kullanlmaktadr. Ayrca Mesudiye, Zinciriye, Sucaciye medreseleri gnmzde varlklarn korumakta olup halk tarafndan trbe adyla anlmaktadrlar. XIX. yzyldan itibaren sehrin su ihtiyacn karslamak amacyla baz su kaynaklar olusturulmustur. Bunlarn isimlerine yer verecek olursak; Hamravat Suyu, Balkl Pnar, Ayn- Erbaatas, Ayn- Sakkl Acuz ve kale kaynaklar dr. Diyarbakr da yer alan baz hamamlar zelliklerini korumaktadr. Bu hamamlar birka yl ncesine kadar kullanlmakta iken gnmzde ise kendi kaderine terk edilmi durumdadrlar. Bunlara yer verecek olursak; Kad Hamam: Sefa Caminin dogusunda yer alan ve hala ayakta olan hamamn adn ne zaman ve kim tarafndan aldg bilinmemektedir. Diyarbakr n nemli hamamlar arasnda yer almaktadr. Yeni Hamam: skender Pasa tarafndan Kavukular arssnda yaptrlan hamama skender Pasa veya ars Hamam da denilmektedir. 1913 ylnda meydana 69

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

gelen bir yangn srasnda tamamen yanm olan hamamn yerine dkknlar yaptrlmstr. Kk Hamam: Melik Ahmet Pasa Caminin dogusunda yer almaktadr. Diyarbakr n en islek hamamlar arasnda yer alan yap, gnmzde de ayaktadr. Deva Hamam: Gazi Caddesi zerinde Mardin Kap yaknlarnda yer alan hamam Abdal Dede Mahallesindedir. Ne zaman yapldg bilinmemektedir. Gnmzde ayakta olan yaplardan biridir. Melik Ahmet Pasa Hamam: Melik Ahmet Pasa Caddesi zerinde yer alan hamam gnmze ulasan yaplar arasnda yer almaktadr. ardakl Hamam: brahim Bey Mahallesinde yer almaktadr. Temizligiyle nlenen hamam, Diyarbakr n nemli hamamlarndandr. Su Akar Hamam: Da Kap semti yaknlarnda Nebi Cami karssnda yer almakta idi. Gnmzde yklan caminin yerine ayn ad tasyan bir i merkezi yaplmstr. Vahp Aga Hamam: Gazi Caddesi zerinde Da Kap ya giden yol zerinde yer almaktayd. Bugn varlgn srdren hamamn ne zaman yapldg bilinmemektedir. Bekir Pasa Hamam: Kk Hamam n dogusunda yer alan hamamn yerine gnmzde bir okul yaptrlmstr. emsid Bey Hamam: Da Kap da oldugu sanlan hamam gnmze ulasamayan yaplar arasnda yer almaktadr. Alaaddin Hamam: Sinek pazarnda yer alan hamamn harap oldugu bilinmektedir. Bu hamamlar dsnda tamamen harap olmu veya ortadan kaldrlm yaplarda yer almaktadr. Bu yaplara isim olarak yer verecek olursak; Behram Pasa Hamam Rstem Pasa Hamam Bykl Mehmet Pasa Hamam Cadde Hamam kale Hamam Mirza Bey Hamam pek oglu Hamam

Ali Pasa Hamam Domat Hamam. Hamamlar dsnda Diyarbakr arslar ve hanlar ile de n salan illerimizden biriydi. Fakat bu arslarn ok az gnmzde de kullanlmaktadr. Bu arslara yer verecek olursak; Hasan Pasa Han: Diyarbakr n en byk hanlarndan biri olan Hasan Pasa Han gnmzde hala ayaktadr. Diyarbakr valilerinden Hasan Pasa tarafndan 1572 1575 yllar arasnda yaptrlmstr. Delliler Han: Mardin Kap semtinde yer alan han, gnmzde ayakta kalan yaplardan biridir. 1527 ylnda Diyarbakr valilerinden Hasan Pasa tarafndan yaptrlmstr. Hann ad Hicaz a giden hac adaylarn gtren delilerin burada toplanmas nedeniyle verilmistir. ifte Han: Hasan Pasa Hannn gneyinde Mardin Kap yolu zerinde bir ara sokakta yer alan hann gnmze ulasan yaplardandr. Fakat bugn amacndan ok farkl bir isleve sahip olan han, borsa binas olarak kullanlmaktadr. Hasan Pasa arss: Hasan Pasa Hannn yannda yer alan ars bugn varlgn korumakta ve Kuyumcular arss adyla kullanlmaktadr. 70

GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR ..

SENEM ZDOGAN

Sipahi Pazar: Ulu Caminin batsnda ve Zinciriye Medresesinin kuzeyinde yer almaktadr. Gnmzde de kullanlan arsda genelde saralar yer almaktadr. Sinek Pazar: Sefa Caminin dogusunda yer alan pazarda gnmze ulasan fakat islek olmayan bir arsdr. Yogurt Pazar: Fatih Mehmet Pasa Mahallesi ve zzeddin Mahallesi arasnda yer alan ars gnmzde de faal haldedir. Melik Ahmet arss: Melik Ahmet Pasa Camisinin karssnda yer alan ars gnmzde de kullanlmaktadr. Klnlar arss: Gemiste bu arsdan iki tane bulunmaktaym ama gnmzde sadece Ulu Cami yaknndaki kullanlmaktadr. Meyveciler ve Yahudiler arss: Ulu Cami karssnda yer alan ars gnmze ulasan arslar arasnda yer almaktadr. Diyarbakr da 60 kadar arsnn ve hann yer aldg bilinmektedir. Bunlarn dsnda kullanlmayanlardan bazlarnn isimleri ise; Bedesten, brahim Pasa Han, Ttn Han, Rstem Pasa Han, Kayseriye Han, pek Oglu Han, Han- Cedid, Sipahi Oglu Han, Halit Aga Han, Sevketl Han, Gmshaneli Defterdar Han, Krkler arss, Kale dibi arss, Semerciler arss, Palanclar arss, Yeni ars, Uzun ars, plik arss, Kitaplar arss, Hasim-Zade arss da isim olarak bilinen fakat gnmze ulasamayan ars ve hanlardr (Ylmazelik, 1995: 68 97). 71

SONU VE NERLER

..

SENEM ZDOGAN

6. SONU VE NERLER Bu alsmada Orta Asya dan g edip Anadolu topraklarna gelen Trkmenler ve Trkmenlerin nemli bir kavsak noktas olan Diyarbakr da yayayslar hakknda bilgiler sunmaktadr. Konunun daha iyi anlaslmas asndan son blmlerde nemli bir jeopolitik konuma sahip olan Diyarbakr da devletler kuran Trkmenlerin eserlerine yer verilmistir. nemli bir kltr sehri olan Diyarbakr a ilk yerlesenser, M.. 3500 yllarnda gelerek Dicle ve Frat Nehirleri arasna yerlesen Hurri adl kavim olmustur. Kral yolu zerinde yer alan sehirde bu dnemden sonra Asurlular, Kumruklar, Bit Zaman Krallg, Urartular, skitler, Medler, Persler, Makedonyallar, Selevkoslar, Byk Tigran ve Romallar grlmektedir. slamiyetin kabulyle blgede hkimiyet kuran Seluklu, Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanl Trkleri sayesinde adeta tarihi bir sehir olusturulmustur. Gemisten gnmze esitli isimlerle anlan Diyarbakr, ilk dnemlerde Amidi, Amid, Kara-Amid, Amid-i Sevda, Karaca Kale, Kara Kale, Amidag, Kara Hamid, Diyar- Bekr, Diyarbekir ve son olarak da Atatrk n sehre gelmesiyle Diyarbakr adyla anlmaya baslanmstr. Diyarbakr da yer alan yerli halk, 1042 ylnda Seluklu Trklerinin blgeye yaptklar aknlar sonucunda blgenin yeni sahipleriyle ok abuk kaynasarak, Trkmen yasay tarz, boy ve oymak teskilatn benimseyerek blgelerini d istilalara kars daha iyi korumuslardr. Seluklulardan sonra blgede kurulan Artuk Ogullar, nal veya Ynl Ogullar, Eyyb ve Anadolu Seluklu hkimiyetleri ile Trk kltr blgede daha belirgin hale gelmistir. Daha sonra Timur istilas ile tahrip edilen Diyarbakr da Akkoyunlu hkimiyetinin kurulmasyla eski nemine kavusturulmustur. Akkoyunlu hkimiyeti altnda iken devlet merkezi yaplan Diyarbakr, Anadolu nun yeniden nemli kentlerinden biri haline getirilmistir. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan dneminde devlet merkezinin Tebriz e tasnmas zerine Diyarbakr da bulunan Akkoyunlu ulusuna bagl boylarn ogu ran a gtrlmstr. Bu iskn hareketi, Diyarbakr da Trkmen kltrnn zayflamasna neden olmustur. Bu dnemden sonra Trkmenler sii tehlikesiyle kars karsya kalmslardr. Yavuz Sultan Selim in ran la yaptg aldran Savas sonucunda Osmanl hkimiyetine giren Diyarbakr halk, asiret beylerinin tutumu ve Sah smail in propagandas sonucunda ok fazla ypratlmslardr. Osmanl Devleti, blgeye hkim olduktan sonra Bykl Mehmet Pasa y vali olarak sehre gndermistir. Bu dnemden itibaren Diyarbakr, nemli eyaletlerden biri haline getirilerek imarna nem verilmistir. Fakat 1540 ylnda Diyarbakr da bulunan Trkmenler, iskn politikasna dhil edilerek Orta Anadolu ya ge zorlanmslardr. Kalan ksmlar ise Rakka snrndaki Beli Nehri civarna gnderilmislerdir. Bu politikaya uymayp yerlerinde kalan Trkmenler ise Akkoyunlularn devam olup gnmzde de hala varlgn srdren Diyarbakr Trkmenlerini olusturmustur. Osmanl Devletinin son dnemlerinde, I. Dnya Savasna yakn tarihlerde salgn hastalk, yangn ve sefalet yznden bir kez daha ypranan halk, Cumhuriyet devrinde nemli imar, sosyal, kltrel ve ekonomik kalknma sayesinde tekrardan toparlanm ve eski nemine kavusmustur. 1970 li yllarda ortaya kan blc hareketlerin etkisiyle, 1984 ylndan beri

Sevr anlasmasn yeniden canlandrmak amacyla ortaya kan terr rgtlerinin zellikle sivil halka kars sehirde yaptklar propagandalara ragmen Trkiye Cumhuriyeti Devleti nin bir paras oldugunu her ynyle ortaya koymaktadr. 72

SONU VE NERLER

..

SENEM ZDOGAN

Gnmzde Anadolu nun nemli merkezlerinden biri haline gelen Diyarbakr, 2000 li yllarda aldg yogun gler nedeniyle modern grnmnn yannda plansz byyen bir kentin sorunlaryla hala bogusmaktadr. Gneydogu Anadolu yu kalkndrma projesi olan GAP sayesinde gelismelerden en fazla etkilenen sehirlerden biri olmustur. Blgede turizm, saglk hizmetleri, tarm , ticaret ve sanayi gibi nemli yatrmlar sayesinde metropol bir sehir olmaya hazrlanmaktadr. Son olarak; Diyarbakr, gelisim asamasnda diger sehirlerde oldugu gibi baz sorunlarla karslasmaktadr. Bu sorunlarn basnda gelen blclk politikasna kars Trkiye nin dil, din, rk ve mezhep ayrm yapmadan bir btn oldugunu ortaya koymak bize dsen grevler arasnda yer almaktadr. Karslaslan sorunlardan digeri ise tarihi bir kent dokusuna sahip tarihi eserlerin bakmszlk yznden tahrip olmasdr. Son yllarda bu eserleri korumaya ynelik yaplan alsmalar yetersiz kalmaktadr. lkemizin nemli kentlerinden biri olan Diyarbakr hakknda gemisi aydnlatacak yeterli belge ve kaynaklarn bulunmamas da diger bir sorundur. Mevcut kaynaklarn yetersizligi arastrmaclarn nemli zorluklarla karslasmasna neden olmaktadr. Bunun iin daha fazla zverili olunmas gerektigini dsnmekteyim. 73

KAYNAKA AKA, smail, 1991, Timur ve Devleti, TTK, Ankara, 30 s. AKDER, Necati, 1963, Diyarbakr Tarihi ve Abideleri, TTK, Ankara, 121 124 s. ALYEVA, Metanet, 2004, Diyarbakr da Milli Medeniyet Tarihimiz , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 73 s. ALPTEKN, Coskun,1997, Hal Savaslar Sonrasnda Blgenin Siyasi Yaps , I.Uluslararas Selahddin-i Eyyb Sempozyomu, DBB. Yaynlar, D.Bakr, 189 s. --------------------, 1991, Artuklular , Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.III, TDAV. Yay, stanbul, 415 s. ---------------------,1992, C.VIII, a Yaynlar, stanbul, 170 s. Artuk Ogullar , Dogustan Gnmze Byk slam Ans.,

---------------------,1992 , Byk Seluklular , Dogustan Gnmze Byk slam Ansiklopedisi, C.VII, a Yaynlar, stanbul, 95 179 s. ARHAN, Suna, 1962, Diyarbakr n Cografi Durumu , Diyarbakr Turizm Dergisi, C.VI, Say: 11/20, ss.2 5 ASAN, M.Besir, 1992, Elazg, Tunceli, Bingl llerinde Trk skn zleri, Trk Kltrn Arastrma Enstits Yaynlar, Ankara, 184 s. ATAN, Ahmet,2004, Tarihi Estetik Degerleriyle Diyarbakr Surlar , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 237 s. ATTAR, Aygn, 2004, Orta a Trk Diplomasi Tarihi Asndan Diyarbakr , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 237 s. BALN, Remzi, 1970, Tarih Boyunca Diyarbakr , Kara Amid Dergisi, Say:5, Akran Matbaa, Ankara, ss.6 7. BASAR, Fahamettin, 1992, Safevler a Yaynlar, stanbul, 537 s. , Dogustan Gnmze Byk slam Ans., C.IX,

BASTRK, Sadettin, 2004, Timur un Anadolu Orta Dogu Seferleri Dneminde Diyarbekir , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 521 s. 74

BAYAR, Muharrem, 2004, Diyarbekir Eyaletinde Yasayan Karakeili Yrk Asiret Tarihi ve Kltr Hayat , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 687 s. BAYHAN, Ali, 2004, Diyarbakr ve evresindeki Eyyb Eserlerinden rnekler , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 285 s. BEYSANOGLU, Sevket, 2003, Antlar ve Kitabeleri le Diyarbakr Tarihi, C.I-II , DBB. Yaynlar, Ankara, 500 s. ------------------------,1942, Diyarbakr Sehri, Yap Kredi Yay., Diyarbakr, 543 s. ------------------------,1963, Btn Cepheleriyle Diyarbakr, Sehir Matbaa, stanbul,146 s.. CANTAY, Gnl, 2004, Dogu Anadolu nun Aldg Gler ve Diyarbakr , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr ValiligiYaynlar, Diyarbakr, 25 s. CHCE, Salim, 2004, Seluklu Hkimiyetinin Tesisinden nce Diyarbakr Yresindeki Trkmen Faaliyetleri , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 125 s. EVK, Adnan, 2002, XII. Yzyl da Gneydogu Anadolu Blgesinde Bir Trkmen Beyligi (Ynl Ogullar) , Trkler, C. VI, Yeni Trkiye Yay. , 494 s. ----------------, 2004, Seluklu Ftuhat Ardndan Diyarbakr ve Yresinde Kurulan Trkmen Beylikleri , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 25 s. DARKOT, Besim, 1963, Diyarbakr , slam Ansiklopedisi ,C.III, MEB., st., 601 s.

DEMRCAN, Adnan, 2004, Diyar-u Bekr de Haric syanlar , I. Uluslar aras Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 25 s. DNL, Ali, 1991, Aramler , Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.III, TDAV. Yaynlar, stanbul, 268 s. DYARBAKIR SALNAMELER. ( 1286 1323 / 1869 1905 ), 1999, C.III-IV-V, DBB. Yay., Diyarbakr, 360 s. DYARBAKIR YILLIGI, 1973, Matbaaclk, Ankara, 128 s. DURMUS, Efe, 2004, XII. Yzyl da Diyarbakr da Bir Trkmen Beyligi nal Ogullar , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 217 s. 75

ERKL, Yahya, 2004, Diyarbakr n Sahabe Fatihleri, stanbul, 90 s. ERSAHN, Seyfettin, 2002, Akkoyunlular, Bizim Bro Yaynevi, Ankara, 317 s. GABREL, Albert, 1962, Yabanc Gzyle Diyarbakr , Diyarbakr Turizm Dergisi, C.VI, Say:11/20, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Ankara, ss.52 53. GENEL TRK TARH. ANSKLOPEDS, 2002, nal Ogullar Yaynlar, Ankara, 725 s. C.IV, Yeni Trkiye

GKEN, Rfat, 1998, MEB. Yaynlar, Diyarbakr, stanbul, 60 s. GKHAN, lyas, 2004, Dulkadir Trkmenlerinin Diyarbakr ve Yresindeki Faaliyetleri , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 529 s. GYN, Nejat, 1995, Diyarbakr , Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.IX, TDAV. Yay, stanbul, 464 472 s. -----------------, 1969, Diyarbekir Beylerbeyliginin lk dari Taksimat ,Tarih Dergisi, Say: XXIII, Ankara, ss. 26 28. -----------------, 1997 , 16. Yzyl da Diyarbakr Sehri Sosyal ve Ekonomik Durum , Uluslararas Selahddin-i Eyyb Sempozyumu, DBB. Yay., Diyarbakr,193 s. GL, Muammer, 2004, lhanllar Dneminde Diyarbakr , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 193 s. GNDZ, Turfan, 1997, Anadolu da Trkmen Asiretleri, Bilge Yay, Ankara, 208 s. HSEYNOGLU, A.Samil, 2004, Oguz-Trkmen Edebiyat , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 193 s. BN L ESR, 1987, El-Kmil Fi t-Tarih Tercmesi, ev: Ahmet Agraka, AbdlKerim zaydn, Bahar Yaynlar, stanbul, 467 s. BN L EZRAK,1975, Meyyafarkn ve Amid Tarihi, ev: M.E. Bozarslan, Koral Yaynlar, stanbul, 240 s. LHAN, Mehdi, 1990, 16.Yzyl Baslarnda Amid Sancag Yer ve Sahs Adlar Hakknda Baz Notlar , Belleten Dergisi, C. LIV, Say: 209, TTK., Ankara, ss. 213 222 76

KAFALI, Mustafa, 2004, Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr n Trk Tarihindeki Yeri , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, D.Bakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 17 s. KAFESOGLU, brahim, 1953, Sultan Meliksah Devrinde Byk Seluklu mp., Osman Yaln Yaynlar, stanbul, 240 s. -------------------------, 2000, Trk Milli Kltr, Bogazii Yaynlar, stanbul, 445 s. KANKAL, Ahmet, 2004, Diyarbakr n Osmanl ya lhaknda Emegi Geenlerden Biri Yigit Ahmet , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 611 s. KAYHAN, Hseyin, 2004, Osmanl Hkimiyeti ncesi Dogu ve Bat Anadolu da Devletlesme Sreci , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 515 s. KELES, Bahattin, 2004, Seluklu Mervn Ogullar liskisi ve Diyarbakr n Seluklu Hkimiyetine Alnmas , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 209 s. KESKN, Mustafa, 1990, Gneydogu Anadolu da Trk Devletleri , Trk Yurdu Dergisi, C.X, Say:37, ss. 28 30. KILI, Remzi, 2004, Diyarbakr ve Gneydogu Anadolu nun Osmanl Devletine Katlmas ve Sonular , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 575 s. KIRZIOGLU, Fahrettin,1962, Tarih Boyunca Diyarbakr , Diyarbakr Turizm Dergisi, Diyarbakr Valiligi Yay., C.IV, Say:11/20, ss. 9 13. KORKUSUZ, Sefik,1997, Tezkire-i Mesyih-i Amid, Melisa Yaynlar, stanbul, 74 s. KROGLU, Kemalettin, 1998, tepe I, TTK. , Ankara, 45 s. KYMEN, M.Altay, 1989, Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK. , Ankara, 240 s. MELKZADE, Tohid, 2004, Diyarbakr ve Azerbaycan Halknn Ortak Tarihleri , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 164 s. MEMSOGLU, Ragb, 1996, Boynu nceli Trkmenleri , Trk Dnyas Arastrmalar Dergisi, Say:100, ss. 164 165. MERL, Erdogan, 1992, Byk Seluklu Devleti , Dogustan Gnmze Byk slam Ansiklopedisi, C.VII, a Yaynlar, stanbul, ss.130 135. 77

MERN, Levent, 2004, Diyarbakr daki Geleneksel Trk El Sanatlar rneklerinden Ta siligi zerine ncelemeler , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 375 s. MEYDAN LAROUSSE, 1995, Diyarbakr , C.V, Meydan Yaynlar, stanbul, 403 s. --------------------------,1995, Artuklular , C.II, Meydan Yaynlar, stanbul, 141 s. MUSTAFAYEV, Sahin, 2004, Akkoyunlular Dneminde Trk Etnik Suuru , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 481 s. NSIR-I HUSREV, 1994, Sefername, ev: Abdulvehhab Tarz, MEB, stanbul, 13 s. ZGEN, Hasan-Hakan Aytekin, 2004, Taslar ve Dsler Diyarbakr, DBB. Yaynlar, Diyarbakr, 120 s. ZTUNA, Ylmaz,1983, Baslangcndan Zamanmza Kadar Byk Trkiye Tarihi, C.I, tken Yaynlar, stanbul, 483 s. PAMUK, Bilgehan, 2004, Osmanl-Safevi liskilerinin lk Dnemlerinde Amid , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 611 s. PARLA, Canan, 2004, Osmanl ncesinde Diyarbakr , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 599 s. PARLAK, Filiz, 2004, Meftune, Diyarbakr, 95 s.. PAYDAS, Kazm, 2004, Artuklularn Urfa ve evresindeki Faaliyetleri ve Bu Faaliyetlerin Trk Tarihindeki nemi ,Trk Dnyas Arastrmalar Dergisi, Say:152., TDAV. Yaynlar, POLAT, M. Said, 2004, Seluklu Gerlerinin Dnyas, stanbul, 106 s. RAMAZANOGLU, kkes, 1996, lk a Tarihi, Kahramanmara St mam nv., Yaynlanmam Ders Notlar, Kahramanmaras, 27 s. RASONYI, Laszlo, 1971, Tarihte Trklk, Trk Kltrn Arastrma Enst. Yay.,Ankara, 420 s. SARI, brahim, 1996, Sehrimiz Diyarbakr, DBB. Yaynlar, stanbul, 11 s. SEVGEN, Nazmi,1982, Dogu ve Gneydogu Anadolu da Trk Beylikleri, Trk Kltrn Arastrma Enst. Yay. , Ankara, 288 s. SOYUKAYA, Nevin, 1999, Arkeolojik Arastrmalar Isgnda Diyarbakr ve evresi , Diyarbakr Mze Sehir, Yap Kredi Yay. , stanbul, 27 s. 78

SYLEMEZ, Faruk, 2002, Osmanl Dulkdirli Siyasi ve Sosyal Mnasebetleri , Trk Dnyas Arastrma Dergisi, Say: 138, ss. 175 176. SZEN, Metin, 1971, Diyarbakr da Trk Mimarisi, Ankara, 38 s. SMER, Faruk, 1998, Dogu Anadolu da Trk Beylikleri, TTK. Yay. , Ankara, 100 s. -----------------,1967, Karakoyunlular, C.I, TTK. , Ankara, 169 s. ----------------,1976, Safev Devletinin Kurulusu ve Gelismesinde Anadolu Trklerini n Rol, TTK., Ankara, 265 s. -----------------,1959, XV. Yzyl da Trk leminde Suurun Canlanmas , Trk Yurdu, Say: 4, ss.. -----------------,1999, Oguzlar ( Trkmenler ), TDAV. Yay.,stanbul, 350 s. -----------------,1988, Az Tannm Byk Trk Hkmdar Uzun Hasan , Trk Dnyas Tarih Dergisi, TDAV. Yay., Ankara, ss. 14 195. -----------------,1986, Say:40, ss.2 5. Akkoyunlular ,Trk Dnyas Arastrma Dergisi, TDAV. Yay,

SAHN, lhan, 1988, XVI. Asrda Anadolu nun Gneydogusunda Yasayan Trk Asiretlerine Dair Baz Mlhazalar , Trk Yurdu Dergisi, C.IX, Say:20, Ankara, ss.31 32. TEKN, Adil, 1997, Anadolu Tarihinin Taslarla Yazldg Kent, Diyarbakr, 100 s. TEZCAN, Mehmet, 2004, Hunlarn Anadolu daki lk Grnsleri , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 103 s. THRAN, Ebu Bekir, 2001, Kitab- Diyabekriyye, ev:Mrsel ztrk, TTK., Ankara 281 s. TOP, Mehmet, 2004, Diyarbakr daki Akkoyunlu Dnemi Mihraplar , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 325 s. TOPRAK, Faruk,1999, Arap Kaynaklarnda Diyarbakr , Diyarbakr Mze Sehir, Yap Kredi Yay. , stanbul, ss. 131 137. TURAN, Osman, 1973, Dogu Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Bogazii Yaynlar, stanbul, 275 s. TUNCER, Orhan Cezmi, 1994, Diyarbakr Camileri, DBB. Yaynlar, Ankara, 352 s. 79

TRK ANSKLOPEDS,1966,

Diyarbakr ,C.XIII, MEB. , Ankara, 378 s.

USTA, Aydn, 2002, Artuklular , Trkler, C.VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 471 s. UZUNARSILI, .Hakk, 1983, Osmanl Tarihi, C.II, TTK. , Ankara, 274 s. NAL, M.Ali, 2004, Mervn Ogullar Dneminde Diyarbakr , I.UluslararasOguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 225 s. NALAN, Sddk, 2004, Mervn Ogullar Dneminde Diyarbakr , I. Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr,169 s. REMS, Ali, 2005, Trkiye Seluklularnn Dogu Anadolu Politikas, Ankara, 316 s. YALIN, Asnu-Bilban, 2004, VI. Yzyl da Roma mparatorlugu Dogu Snrlar ve Amida , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 225 s. YILMAZELK, brahim, 1995, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr, TTK. Yaynlar, Ankara, 379 s. YNAN, M.Halil,1963, Diyarbekir Sehir ve Blgesindeki Vukuatn Tarihi , .A., C.III, MEB., stanbul, 6006 s. YNAN, Refet, 1994, Dulkdir Ogullar , DA.,C.IX, TDAV. Yay., stanbul, 553 s.

YUVALI, Abdulkadir, 1994, lhanllar Tarihi, Erciyes nv. Yay., Kayseri, 214 s. YKSEL, A.Turan, 2004, lk Dnem slam Tarihinde Bilim Tarihi Asndan Diyarbakr le lgili Baz Tespitler , I. Uuslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 459 s. WOODS, E.John, 1993, Akkoyunlular, ev: Sibel zbudun,Milliyet Yaynlar, stanbul, 412 s. ZORLU, Cem, 2004, lk slam Cografyaclarna Gre Diyarbakr , I.Uluslararas Oguzlardan Osmanl ya Diyarbakr Sempozyumu, Diyarbakr Valiligi Yaynlar, Diyarbakr, 849 s. WEB KAYNAKLARI AKST, Hamza, 2007, Safev Trkmenlerinin Trkiye deki Emmidaslar http://www.hatayi.de, diyarbekir tahrir defteri ( 19.05.2007 ). 80 ,

ARI, Mustafa, 2007, ir (20.05.2007 ).

Bayat Tarihi , http://www.bayat.bel.tr/bayattarihi.htm.diyarbek

BASBAKANLIK OSMANLI ARSV, III Numaral Kerkk Livas Mufassal Tahrir Defteri-Kanuni Devri , http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin / Osmanl / kerkuk_tahrir/004_giris_a.htm ( 21.05.2007 ). BASBAKANLIK OSMANLI ARSV, III Numaral Kerkk Livas Mufassal Tahrir Defteri-Kanuni Devri , http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin / Osmanl/ kerkuk_tahrir/007_giris_a.htm ( 20.05.2007 ). GKHAN, lyas, XIII.Yzyl da Maras , http://www.sosbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/ Makaleler/ilyasgokhan. htm. ( 20.05.2007 ) GNDZ, Turfan, 2000. Bozulus Kimdi? , http://www.alewiten.com/bozulus.htm. , ( 20.05.2007 ). KAYA, Adnan Menderes, 2007, Avsar Obalar ve Oymaklar ,http://www.kucukafsar .com.tr/afsar/avoymaklar.asp, ( 18.05.2007 ). KENT HABER KLTR KURULU, 2004, Diyarbakr Camileri , http://www.kent Haber.com.tr/ IDetay.asp. , ( 22.05.2007 ). OSMANLI ARASTIRMALARI, Osmanl daresinde Diyarbakr , http:// www.os-ar.com.tr/ Diyarbekir tahrir defteri, ( 20.05.2007). VKPED, 2007, Diyarbakr , tr.wikipedia.org/wiki/Diyarbakr/90k ( 22.05.2007 )

www.aleviyol.com.tr/hatai, (20.05.2007) 81

DZN A Adana, 44, 46, 47 Bey, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, Adyaman, 5 12, 13, 15, 16, 17, 18, Akad, 1, 8 19, 20, 21, 22, 23, 24, Akhun, 1, 13 25, 26, 27, 28, 30, 31, Amid, 1, 3, 4, 7, 14, 15, 18, 20, 22, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 38, 39, 40,42, 44, 45, 33, 39, 43, 56, 57, 61, 62, 72, 46, 51, 52, 53, 54, 55, 74, 76, 77, 78,79 56, 57, 58, 59, 60, 61, Amida, 1, 3, 79 62, 63, 64, 65, 66, 67, Amidag, 4, 5, 72 68, 69, 70, 72, 75, 76, 78 Anadolu, 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 13, 14, Beysanoglu, 3,4, 5,8, 9,10, 15, 29, 38, 50, 74, 19, 30, 39, 51, 75, 21, 31, 42, 52, 76, 22, 32, 44, 56, 77, 23, 33, 45, 57, 78, 24, 26, 27, 28, 11, 34, 35, 36, 37, 20, 46, 47, 48, 49, 37, 58, 61, 72, 73, 57, 79 Besnevvye, 20 12, 23, 40, 58, 13, 24, 52, 59, 15, 32, 53, 62, 17, 18, 33, 34, 55, 56, 75

Anadolu Seluklu Devleti, 28, 29, 51 Bykl Mehmet Pasa, 2, 37, 38, 39 Anasoglu, 2, 19, 21, 22 40, 51, 62, 70, 72 Ankara, 31, 44, 46, 47, 48, 49, 50, 74, 75, Bitlis, 1, 5, 24, 38, 39, 40 76, 77, 78, 79 Bit-Zaman, 7, 9 Antep, 5, 44 Bizans, 2, 7, 12, 13, 14, 15, 17, 19, Arap, 1, 4, 7, 14, 15, 17, 19, 23, 28, 30, 37, 22, 27, 51, 52, 53, 54, 55 48, 53, 54, 56, 65, 79 Bozulus,21, 45, 47, 48, 50, 80 Akkoyunlu, 2, 7, 8, 21, 31, 32, 34, 35, 36, Bka, 19, 21 38, 39, 42, 44, 45, 51, 54, 56, Bveyhogullar, 17, 18 57, 59, 60, 61, 62, 72, 75, 78, 79, 80 Arhan, 5, 74 Artatama, 8, 9 C Artuk, 2, 6, 7, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 51, 53, 54, 57, 58, 59, 72, Cakirl, 35 74, 77, 78, 79 Cezire, 4, 8, 14, 15, 16, 17, 22, 26, Asur, 1, 3, 7, 8, 9, 10, 51, 52, 72 28, 29 Asiret, 2, 18, 21, 22, 28, 32, 35, 37, 39, 42, 44, Cihangir, 33, 59 45, 46, 47, 48, 49, 50, 74, 76, 79 Constantinus, 53 Azerbaycan,5, 9, 16, 17, 19, 21, 22, 29, 32, 37, Cneyt Bey, 33 77 B Batman, 5, 58 Bayezid, 31, 34, 36 aldran savas, 2, 7, 36, 38, 39, Bayram, 4, 32, 44 65, 72

Bekr, 4, 15,17, 22, 24, 25, 28, 72, 75, 79 ayn, 3, 5, 51 Belleten, 76 avundur, 37, 45, 46 82

D Dandanakan Savas, 19, 22 Dicle, 1, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 20, 42, Hazreti Osman, 15 43, 52, 53, 54, 55, 72 Hsn- Keyf, 18, 20, 25, 26, 27, Diyarbekir, 1, 4, 16, 31, 39, 43, 45, 46, 72, 74, 28, 29, 30, 33, 51 76, 78, 80 Hitit, 8, 9 Dulkdir, 34, 35, 36, 37, 38, 44, 45, 46, 47, Hilar, 3, 81 48, 49, 76, 78, 80 Hurri, 1, 3, 8, 9, 51, 52, 53, 72 Hsrev Pasa, 39, 40, 41, 64 E Elazg, 5, 12, 37, 43, 74 I-. Elbistan, 33 El-Cezire, 4, 8, 15, 17, 22, 26, 28, 29, 52 dris- Bitlis, 38, 39 Emev Devleti, 2, 7, 15, 16, 51 lhanl, 2, 7, 30, 32, 35, 37 Emir Bey, 34, 36 ran, 1, 5, 7, 10, 11, 12, 13, Ergani, 3, 5, 9, 12, 18, 37, 39, 43, 51, 59 14, 16, 18, 19, 21, 22, Erzen, 13, 18, 20, 23, 24, 30 27, 31, 34, 35, 36, 37, Eyybler, 2, 7, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 38, 38, 39, 40, 42, 46, 51, 51, 54, 57, 58, 59, 72, 74, 75, 76 72 skn, 1 skit, 1, 10, 72 F J-K-L Fahrddevle, 22, 23, 25, 27 Frat, 1, 3, 9, 10, 11, 29, 72 Kanuni Sultan Sleyman, 39, 40, 44, 46, 54, 56 G Kara Aslan,26, 28, 29, 57 Karacadag,5, 53, 58 Karakoyunlular, 28, 31, 32, 33, Gazan Han,30, 31, 32 34, 35, 36, 37, 42, 44, Gazne, 58 49, 77 G, 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 13, 14, 19, Karaulus, 44 21, 22, 23, 27, 30, 32, 35, 36, 37, Kasm Bey,34, 60, 62 42, 44, 46, 47, 48, 49, 50, 72, 73, 75 Kara Ylk Osman, 31, 32, 33, 45 Gyn, 3, 4, 39, 76 Kavad, 13, 14 Kl Arslan, 28 Knk, 22 H Konar-ger, 2, 11, 32, 44, 45, 50 Kltepe, 11 Halep, 24, 29, 30, 31, 32, 37, 44, 45, 46, 47, Krt, 18, 19, 20, 23, 28, 29, 35 48, 58 36, 38, 39, 44, 72 Halil Bey, 34 Hamza Bey,33, 61, 69 Hamdaniler,2, 17, 18, 51 M Harput, 17, 26, 27, 28, 29, 33, 36, 39, 54 Harran 12, 16, 29, 30, 45 Malatya, 5, 9, 28, 31, 43 Hazreti mer, 14, 15 Mansur Bey, 19, 22 83

Maras, 35, 41, 44, 46, 47, 48, 77, 79 Selahddin Eyyb, 25, 26, 28, 29, Mardin, 1, 2, 5, 8, 26, 27, 28, 43, 44, 48, 60, 61, 62, 11, 29, 50, 63, 15, 30, 51, 68, 18, 20, 23, 31, 32, 33, 52, 53, 54, 69 Subartu, 24, 25, 36, 39, Seluklu Devleti, 2, 21, 22, 28, 57, 58, 29, 32, 37, 50, 52, 76 1, 3, 8

Mardin Artuklular, 2, 27, 28, 30, 31, 50, 58 Suriye, 2, 3, 8, 9, 10, 11, 13, Medler, 1, 10, 71 14, 15, 17, 19, 22, 24, Medrese, 2, 6, 27, 53, 54, 56, 57, 61, 62, 63, 65, 25, 27, 31, 32, 44, 46, 66, 68, 69 50, 54 Mehmet, 2, 15, 16, 28, 31, 33, 34, 37, 38, 39, 40, Smer, 1, 3, 7, 8, 19, 23, 27,3 1, 50, 62, 67, 69, 70, 71, 78 32, 33, 34, 35, 36, 37, Memlk Devleti, 33 44, 46, 47, 77 Mervnogullar, 2, 7, 18, 19, 21, 22, 50, 53, 68, 76, 78 Melik El-Kmil, 29 Mezhep, 72 Meyyafarkn, 17, 18, 20, 23, 24, 25, 30, 37, 75 Mezopotamya, 1, 5, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 21, 24 Sah smail,2, 33, 34, 35, 36, 37,38, Mitanni, 1, 3, 7, 8, 9, 50, 51 50, 71 Mogol, 27, 29, 30, 31, 32, 35, 37, 50, 54 Sahkulu, 36, 37 Muhammet Tapar, 27 Seyh Cneyt, 33 Mustafa, 32, 48, 62, 74, 75, 76, 77 Seyh Haydar, 34, 35 Musul, 4, 16, 17, 19, 22, 24, 25, 28, 29, 31, 32, Seyh Said, 42, 68 36, 37, 39, 40, 45 T-U- N Tebriz, 21, 31, 33, 34, 35, 36, 42 Nasrddevle,17, 20 57, 71 Nisanogullar,2, 7, 24, 25, 26, 50, 53, 54 Tekel, 35, 36, 49 Nusaybin, 7, 11, 12, 13, 15, 17, 22, 29, 30,39, 43 Tihrani, 32, 33, 34, 78 Nfus, 2, 6, 21, 27, 31, 39, 40, 42, 43, 44, 46, Tigran, 7, 11, 50, 71 47, 48 Tiridat II, 4 Timur, 2, 4, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 51, 56, 57, O- 71, 73 Tugrul Bey,19, 20, 22 Oguzlar, 19, 22, 27, 32, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79 Tutus, 24, 27, 54 Osmanl Devleti, 2, 7, 21, 28, 31, 33, 34, 35, 36, 37, Tur Ali Bey, 32 38, 39, 40, 42, 44, 45, 49, 50, 53, 56, 61, Trke, 4, 34 71, 76 Trkiye, 4, 23, 29, 37, 71, 72, 77 Orta Asya, 1, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 22, 32, 71 79 Oymak, 3, 5, 7, 8, 17, 23, 27, 34, 35, 37, 44, 46, 47, Uyrat Ali Pasa, 35 48, 52, 58, 71, 79 Uzun Hasan, 21, 33, 34, 37, 45, 48 55, 58, 60, 61, 71, 78

P-R-S V-Y-Z Persler, 1, 7, 10, 11, 71 Vakf, 60, 61 Roma Devleti, 1, 7, 11, 12, 13, 14, 50, 51, 52, 53, 71, 78 Van, 1, 5, 9, 12, 24, 31, 40,64 Safev Devleti, 2, 7, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 46, 47, 61, 73, 77, 79 Sasani, 12,13,14 84

Z GEM 25.11.1981 Tarihinde Diyarbakr da dogdu. lkgretim ve lise egitimini Diyarbakr da tamamlad. 2000 ylnda Kahramanmara St mam niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Tarih Blmn kazand.2004 ylnda bu blm bitirdikten sonra Kahramanmara St mam niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal nda Yksek Lisans Egitimine baslad. Milli Egitime bagl degisik kurumlarda( Dershane, Lise ve lk gretim Okulu ) gretmenlik yapt. 85

EKLER

Resim 1. Diyarbakr Sipahi arss 86

Resim 2. Diyarbakr Cahit Stk Taranc Mzesi 87

Resim 3. Akkoyunlu Dneminden Kalma Kasm Pasa( Seyh Matar ) Cami 88

Resim 4. Diyarbakr Esma Ocak Mzesi 89

Resim 5. Surp Giragus Ermeni Kilisesi 90

Resim 6. Surp Giragus Ermeni Kilisesi Papaz Yeri ( Gnmzde kaderine terk edilen kili se harabe haliyle bile grlmeye deger bir eser ) . 91

Resim 7. Artuklululardan Kalma Semaniye Ksk ( Gazi Ksk ) 92

Resim 8. Mervanilerden Kalma Dicle Kprs ( On Gzl Kpr ) 93

Resim 9. Diyarbakr a Genel Bir Bak ( www.diyarbakir.com.tr/25k, 18.05.2007 ) 94

Resim 10. Diyarbakr Ulu Cami 95

Resim 11. Osmanl Dneminden Kalma Hadm Ali Pasa Cami 96

Resim 12. Diyarbakr Melik Ahmet Pasa Cami Kapsndaki Osmanl Dnemine Ait sleme 97

Resim 13. Diyarbakr Ulu Cami ( wow.Turkye.com.tr, 18.05.2007 ) 98

Resim 14. Diyarbakr Drt Ayakl Minare 99

Resim 15. Diyarbakr Urfa Kap Grnts 100

Resim 16. Diyarbakr Saint Corc Kilisesi 101

Resim 17. Diyarbakr Evli Beden Burcu 102

Resim 18. Diyarbakr Artuklu Saray 103

Resim 19. Osmanl Dneminde Diyarbakr da yer alan Mslman ve gayr-i mslm says 104

Resim 20. Osmanl Dneminde Diyarbakr daki Nfusun Irka Gre Daglm 105

Anda mungkin juga menyukai