FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE N SHQIPRI

Nj vshtrim pr mnyrn sesi shtypi shqiptar mbuloi temn e raporteve mes fes, laicitetit dhe hapsirs publike

Ky studim u mundsua n saj t mbshtetjes nanciare t fondacionit Friedrich Ebert Stiftung

Shkruar nga Piro Misha

Hulumtues: Alma Gjoka Valbona Lila

Instituti i Dialogut dhe Komunikimit (ish shtpia e Librit dhe Komunikimit) Rr. Pjetr Budi, Pall Klasik, Nr. 11, Tiran Tel. 00355 42371865 Email: idk@idk-al.org

Prmbajtja

N VEND T HYRJES . . . . . . . . . . . . . . . 5 Pse ky studim?. . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 VSHTRIM PR MNYRN SESI MEDIA SHQIPTARE MBULOI TEMN E RAPORTEVE MES FES, LAICITETIT DHE HAPSIRS PUBLIKE N SHQIPRI SHTATOR 2011QERSHOR 2012 . . . . . . . . . . 13 Censusi i popullsis dhe prkatsia fetare . . . . . . . . 24 Feja dhe politika . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Shteti, bashksit dhe institucionet fetare. . . . . . . . 33 shtja e varrezave publike . . . . . . . . . . . . . 35 Shkrime t tjera q lidhen me kt tem . . . . . . . . 38 SHTYPI KOSOVAR PR TEMN E FES, LAICITETIT DHE HAPSIRS PUBLIKE . . . . . . . 43 Gallup: Kosovart qytetart m religjioz t Ballkanit, ata t Shqipris m joreligjiozt . . . . . . . . . . . 45 Debatet pr laicitetin e arsimit publik . . . . . . . . 47

Shqetsimi pr pranin n Kosov t lvizjeve radikale islamike. . . . . . . . . . . . . 52 Shtypi kosovar dhe ngjarjet n Maqedoni . . . . . . . 55 DISA PRFUNDIME. . . . . . . . . . . . . . . . 59

N VEND T HYRJES

Objektivi i ktij studimi sht t jap nj pasqyr sa m t sakt t mnyrs sesi media shqiptare (kryesisht ajo e shkruar) ka pasqyruar e trajtuar temn e raporteve mes laicitetit (shekullarizmit) dhe vendit q feja (apo simbolet e saj) zn apo duhet t zn n hapsirn publike shqiptare. Studimi mbulon nj periudh gjasht deri n nnt mujore, duke prfshir tre mujorin e fundit t vitit t shkuar si dhe gjysmn e par t vitit 2012 (shtator 2011 - qershor 2012). Pra, n prgjithsi, n t do t jen pasqyruar debatet q kan spikatur gjat ksaj periudhe n lidhje me kt tem, duke nisur nga ajo e lejimit apo moslejimit t shfaqjes s simboleve fetare (sidomos shtja e vajzave t mbuluara myslimane) npr shkollat publike, e deri tek diskutimet e kohve t fundit lidhur me projektligjin e paraqitur n Parlament nga Ministria e Arsimit e Shqipris, n t cilin pr her t par parashikohet prfshirja e edukimit fetar n arsimin publik t vendit. Sigurisht, studimi sdo mjaftohet vetm e thjesht me informacionin pr mnyrn sesi sht mbuluar mediatikisht kjo tem. N fund do bhen prpjekje pr t nxjerr disa prfundime e analizuar deri diku, disa prej prirjeve dhe problemeve kryesore q spikasin gjat ksaj periudhe kohore, por dhe, m n prgjithsi, gjat viteve t fundit. Pr tia arritur ksaj, sigurisht, do jemi t detyruar q, pavarsisht se vshtrimi prqendrohet n nj periudh t kuzuar, do ti referohemi nj sr dukurish dhe sidomos debatesh q, edhe pse mund t ken ndodhur m par, vazhdojn t jen domethns kur vjen puna pr t kuptuar e shpjeguar prirjet, dukurit e tensionet kryesore t vrejtura gjat viteve t fundit n raportet mes laicitetit, si nj ndr parimet kryesore kushtetues mbi t cilt sht e organizuar jeta publike e vendit, dhe presionit pr nj prani gjithnj e m t madhe

t fes dhe simboleve t saj n hapsirn publike t vendit. Fjala sht, para s gjithash, pr nj sr debatesh apo dhe ngjarjesh t ndodhura gjat ktyre viteve t fundit, q n nj mnyr a nj tjetr lidhen me temn ton, t cilat kan patur nj vmendje t madhe e t pazakont mediatike, t cilat vlejn njkohsisht pr t kuptuar m mir ndjeshmrit e ndikimet q ekzistojn n ambiente t ndryshme t opinionit publik. Ktu fjala sht, sigurisht, para s gjithash, pr debatin e paradokohshm pr identitetin kombtar shqiptar dhe vendin q z feja (islami) n formsimin e tij. N kt debat u prfshin nj numr mjaft i madh personalitetesh t kulturs e jets publike shqiptare, por protagonist kryesor qen dy prej gurave qendrore t hapsirs publike shqiptare: shkrimtari i njohur Ismail Kadareja dhe studiuesi Rexhep Qosja, nga Prishtina. Po ashtu, debatet e para disa vitesh pr shtatoren e Nn Terezs dhe n prgjithsi, prdorimin e shmblltyrs s saj, si dhe sigurisht debatet e herpashershm pr pranin apo jo t simboleve fetare n shkolla, e m n prgjithsi, n ambientet publike. Le t kujtojm ktu debatet e paradokohshsme pr vendosjen e disa kryqeve n vende q ngjalln kontestime, diskutimet pr thirrjen zlart me altoparlant t xhamive. Dhe s fundi, por jo m pak e rndsishme, diskutimet e shqetsimet e shprehura pr ndrhyrjen e mundshme t fes n politikn shqiptare apo dhe thjesht, n ligjrimin e saj. Po ashtu, n fund t studimit, duke u bazuar n materialin e mbledhur, do mundohet t ravijzohen fare shkurt, disa skenar t mundshm prsa i takon s ardhmes s afrt. Mund t thuhet se, pavarsisht nga pesha q ka patur n debatin publik, kjo (n dijenin ton) sht hera e par q bhet nj prpjekje e till sistematike pr t hetuar mnyrn sesi sht trajtuar e perceptuar problematika e raporteve mes laicitetit dhe fes n shoqrin shqiptare, duke identikuar shtjet dhe problemet pr t cilat mund t debatohet dhe q potencialisht mund t krijojn probleme, apo dhe tensione n nj t ardhme. Shqyrtimi yn sht i prqendruar sigurisht, n radh t par n Shqipri dhe n median e Shqipris, ku historikisht ekziston gjithnj nj ndjeshmri e veant prsa i takon dinamiks s ktyre raporteve. Po ashtu, duhet thn se pr arsye praktike, studimi mbulon kryesisht median e shkruar dhe m pak at elektronike, e cila do krkonte

nj tjetr nivel monitorimi q ne si kishim mundsit ta bnim n kuadr t ktij studimi. N studim ka gjithashtu, nj pjes t veant q i kushtohet medias s Kosovs: debateve t zhvilluara gjat s njjts periudh aty pr kt tem. Sigurisht, n kt rast, kemi t bjm me nj vshtrim disi m t prmbledhur, pa asnj pretendim shterues, Kjo pr arsyen e thjesht se, pavarsisht nga specikat dhe dallimet q ekzistojn n kt aspekt n secilin prek ktyre tre territoreve t banuara nga shqiptar, ska asnj dyshim se pr nj mori arsyesh mes tyre ekziston nj lidhje e kontaminim reciprok q smund t neglizhohet. Si prfundim, duke u munduar t japim nj vshtrim sistematik dhe gjithprfshirs t disa prej aspekteve m t rndsishm q aktualisht karakterizojn raportet mes laicitetit (si nj parimet kryesor organizativ dhe kushtetues t Republiks s Shqipris), fes dhe vendit q ajo dhe simbolet e saj zn n hapsirn publike, objektivat kryesore q synohet t arrihen nga ky studim jan dy: T ofroj nj vshtrim t prgjithshm t atyre shtjeve q ekzistojn, si dhe t gjith shqetsimeve, frikrave, pretendimeve, pritshmrive dhe ankesave q karakterizojn debatin pr raportet mes laicitetit dhe fes n sfern publike. T ndihmoj pr nj ndrgjegjsim publik prsa i takon problemeve, sdave dhe rreziqeve q mund t sjell n kohn e globalizimit pr nj vend si Shqipria, konfuzioni, ambiguiteti apo improvizimi q ka rrethuar deri tani nj fush si kjo, kaq t rndsishme kur vjen puna pr t ruajtur balancat q kan ekzistuar tradicionalisht n nj vend si Shqipria, por n fund t fundit, edhe vet kohezionin fetar.

Pse ky studim?
Para s gjithash, pr vet rndsin q ka kjo tem pr realitetin shqiptar. N fakt, laiciteti ka qen (s paku q nga krijimi i shtetit

shqiptar) nj ndr parimet kryesore organizative t jets son t prbashkt. Po ashtu, historikisht, si gjat procesit t kombkrijimit, ashtu dhe m pas, atij t shtetformimit t shqiptarve, laicitetit (shekullarizmi) prbnte nj ndr gurt kryesor t themeleve mbi t cilt u ngrit ajo bashkjetes shembullore mes bashksive t ndryshme fetare tradicionale, nga t cilat prbhej popullsia shqiptare, ka prbn nj ndr tiparet dalluese t Shqipris gjat gjith shekullit t XX, e m tej. N fakt, duhet thn se laiciteti, pra prpjekja pr t br nj ndarje t qart mes prkatsis fetare dhe asaj kombtare, si nj konstante e historis moderne t komb dhe shtetformimit t shqiptarve, e ka zanalln q me at q ne zakonisht e quajm Rilindja Kombtare, pra q n at periudh kur nis nj lvizje e organizuar kombtariste shqiptare n dekadat e fundit t shekullit t XIX. N dallim nga thuajse gjith lvizjet e tjera t ksaj natyre n gadishullin ballkanik, ku feja luajti nj rol t rndsishm si faktor kohezioni dhe identikimi, lvizja kombtare shqiptare pati q n llimet e saj nj karakter t theksuar laik, duke qen se shihte te feja jo vetm nj ndr pengesat m t mdha n rrugn e krijimit t nj kohezioni e uniteti kombtar, por po ashtu dhe nj instrument nprmjet t cilit armiqt e shqiptarve mund t ushtronin ndikimin e tyre t rrezikshm prars. Kjo qasje n fakt, qe e kushtzuar nga vet prbrja fetare e shqiptarve, t ndar, si dihet, n tre fe e katr besime, ka kishte kontribuar dhe tek vonesa e tyre historike n krahasim me popujt fqinj n rrugn e ngritjes s nj lvizjeje kombtare. Si dihet, kjo lozo sintetizohet n vargjet e bra tashm t famshme t poetit e politikanit t Rilindjes Kombtare shqiptare, Vaso Pasha: Feja e vrtet e shqiptarit sht shqiptaria. E njjta lozo, ose bindje pr domosdoshmrin e nj ndarjeje t qart mes politiks dhe institucioneve t jets s prbashkt, karakterizon qartazi gjith historin shqiptare t shekullit t XX, ku srish, laiciteti kthehet n nj ndr dogmat kryesore t organizimit t shtetit t ri shqiptar. Kjo pasqyrohet qartazi dhe n kushtetutn e par t shtetit shqiptar t vitit 1928, n t ciln thuhet: Shteti shqiptar nuk ka fe zyrtare. T gjitha fet dhe t gjitha besimet respektohen dhe garantohet ushtrimi i tyre i lir. Feja n asnj mnyr nuk mund t shrbej si ndales dhe penges juridike e do lloji. Feja dhe besimi

nuk mund t prdoren pr realizimin e synimeve politike. Parimet e politiks fetare t shtetit jan: laiciteti i shtetit, liria fetare, barazia e feve, nnshtrimi i tyre ndaj shtetit. Jo rastsisht, qeveria e par shqiptare e dal nga Kongresi i Lushnjs, e ashtuquajtura regjenc, prbhej nga katr prfaqsues q prfaqsonin katr besimet ekzistuese n vend, t prfaqsuara pra n mnyr t barabart, pa nj koncept shumice e pakice.1 N kt vshtrim, gjat periudhs s par t shtetit shqiptar, pra q prej krijimit t tij, deri n pushtimit italian t Shqipris n prill t vitit 1939, kemi nj dukuri q mund t quhet nacionalizim i fes, q nnkuptonte prpjekje pr t vn thuajse nn kontroll t plot nga ana e shtetit t institucioneve fetare t vendit, si dhe minimizimin ose vnien nn kontroll t lidhjeve apo nancimeve t tyre nga jasht. Duhet vn po ashtu n dukje, se prsa i takon laicitetit, modeli i adaptuar qe ai francez, q nnkuptonte jo vetm nj ndarje t shtetit nga feja, por dhe ndarjen e qart t sfers fetare nga ajo publike. Gjat periudhs s mbretris, modeli q u adaptua sht mjaft i ngjashm me at kemalist n Turqi, duke u shoqruar me ndrmarrjen e nj sr masash praktike. Ndr to mund t prmenden, qoft dhe pr analogji me diskutimet e sotme, masat e ndrmarra nga mbreti Zog pr kontrollin e nancimit dhe emrimeve n institucionet fetare, kuzimin e shkollave dhe objekteve fetare, si dhe abrogimin me ligj nga ana e Parlamentit shqiptar t mbajtjes s ferexhes n publik nga ana e grave myslimane. Le t kujtojm se n prgjithsi, zbatimi i ktyre masave, t konceptuara n shrbim t modernizimit dhe oksidentalizimit t vendit, shasi n ndonj rezistenc t fort, qoft dhe nga ana e vet institucioneve fetare. Po ashtu, vlen t theksohet se gjat gjith periudhs s para Lufts s Dyt botrore, n Shqipri nuk ekzistoi ndonj parti panislamiste, si qe, psh. rasti i partis s aksionit demokratik n Bosnje. Si dihet, gjat periudhs komuniste kjo lozo e kjo qasje u ua n ekstremin e vet, duke e shpallur fen armike dhe Shqiprin, duke
1. Le t kujtojm se e njjta gj u prsrit me krijimin e regjencs qeverisse n kohn e pushtimit gjerman t vendit, srish t prbr nga katr prfaqsues t katr besimeve, pa konceptin e shumics apo pakics, q mund t sillte pasoja.

10

nisur q nga mesi i viteve 60-t, vendin e par plotsisht ateist n bot. Sigurisht q arsyet e ktij eksperimenti ekstrem komunist jan m komplekse, duke nisur q nga fakti q feja gjithsesi prbnte nj konkurrenc t padshirueshme ndaj logjiks totalitare t regjimit. Por, po ashtu, sht fakt, q ky eksperiment nuk do t mund t kryhej dot aq leht, nse q m par sdo ishte rrnjosur thell bindja e dyshimit ndaj feve n raport me interesat kombtare. Arsyeja e ksaj paranteze historike sht pr t shpjeguar se, n fund t fundit, tek nj pjes e madhe e shqiptarve sht e rrnjosur thell bindja se laiciteti prbn nj ndr shtyllat m t rndsishme t unitetit e kohezionit kombtar dhe t jets s prbashkt t shqiptarve. Kt e shprehu m s miri Arbr Xhaferi, kur n kuadr t nj polemike, vuri n dukje se pr shtjen fetare deri m sot pr shqiptart nuk ekziston alternativ tjetr ve asaj t lozos s Rilindjes Kombtare. Pavarsisht nga tronditjet e psuara gjat mse dy dekadave t fundit q pas rnies s komunizmit, sot Shqipria vazhdon t konsiderohet si nj shembull bashkjetese dhe mirkuptimi fetar edhe n kto koh t trazuara, kur n disa pjes t bots feja, n vend q t shrbej pr ti bashkuar njerzit me mesazhin e saj t paqes dhe t mirkuptimit, po keqprdoret pr t nxitur urrejtjen dhe dhunn. N kt shikim, Shqipria e llimit t shekullit t XXI, mund t prcaktohet si nj vend laik, ndrkonfesional, q ka si aspirat t saj kryesore integrimin n Europn e Bashkuar. Paradigma europiane merr mjaft rndsi, madje mund t konsiderohet dhe si nj ndr faktort prcaktues n do diskutim q lidhet me ardhmrin e harmonis fetare n Shqipri. Laiciteti (shekullarizmi), pra parimi i ndarjes s qart t shtetit nga feja, vazhdon t mbetet nj ndr parimet kryesore t kushtetuts s Shqipris. E megjithat, gjat ksaj periudhe laiciteti dhe shtrirja e tij n jetn publike t vendit e shoqrin shqiptare n prgjithsi, n nj mnyr a nj tjetr jan vn mse nj her n qendr t debateve. Ashtu si dhe n pjesn tjetr t vendeve komuniste t Ballkanit, por n mnyr mjaft m ekstreme se tjetrkund, pr thuajse gjysm shekulli sistemi komunist solli nj reduktim t ndjeshm t rolit q luante feja n shoqri, duke e shmangur at thuajse trsisht nga sfera e jets publike. Me rnien e sistemit komunist su krijuan vetm

11

kushtet pr rilindjen dhe konsolidimin e institucioneve fetare n vend. Shembja e sistemit t vjetr bri t lindin sakaq nj sr debatesh dhe sdash t reja prsa i takonte marrdhnieve mes shoqris dhe fes, me fjal t tjera, pr vendin q feja dhe simbolet e saj do duhej t zinin n hapsirn publike shqiptare. Kto debate qen t zjarrt q n vitet e para pas rnies s komunizmit kur n vitin 1993, presidenti Sali Berisha mori vendimin pr antarsimin e Shqipris n Konferencn Islamike, ka ngjalli aq shum debate sa q n fakt marrveshja edhe pas kaq vjetsh, ssht paraqitur asnjher pr miratim nga parlamenti. Por fusha kryesore e prplasjes, ku debatet kan qen dhe m t pranishme, mbetet ajo e institucioneve t arsimit publik, ku marrin form bindjet, vlerat dhe besimet e brezave t ardhshm. Sidoqoft, deri m sot, shoqria shqiptare vazhdon t mbetet nj shoqri ku mbizotron bindja pr domosdoshmrin e tolerancs dhe bashkjetess fetare, t bazuara n parimin e laicitetit. Por megjithat, ndoshta pikrisht kjo bindje ka br q m s shumti debatet serioze pr raportet mes laicitetit dhe fes t mbeten prgjithsisht periferike. E megjithat, nj vend si Shqipria nuk mund ti shptoj ndikimit t asaj q sht duke ndodhur prreth, ku faktori fetar sht duke u shfaqur gjithnj e m shum si nj faktor mobilizimi kolektiv dhe identikimi e rrjedhimisht, si nj burim e njhersh legjitimim koniktesh. Nga ana tjetr, n thelbin e tij fenomeni i globalizimit sdon vet konceptin e shtetit-komb, pra prbn nj kuadr funksionimi dhe identikimi q paradoksalisht sjell prforcimin e identiteteve t ndryshme fetare, duke sjell vetiu konguracione t reja n raportet mes fes dhe kombit (identitetit). Ndrkoh, kur asim pr ndikimin e globalizmit e pasojat q mund t ket n vende t tilla si Shqipria, mendoj se nevojitet t bhet nj sqarim. Ndryshe nga prfytyrimi q ekziston prgjithsisht kur bhet fjal pr globalizimin, ndikimi i tij ssht vetm n njrin kah, pra ssht vetm nga Perndimi n drejtim t pjess tjetr t bots. N nj pjes t bots, ku prfshihet dhe nj pjes t Europs Juglindore pjes e globalizimit jan dhe prpjekjet e gjith ksaj dekade t fundit t Arabis Saudite dhe disa vendeve t tjera t Gjirit, apo dhe Turqia pr t eksportuar nj model, q, prmes faktorit fetar, krkon padyshim, t sjell dhe nj model kulturor dhe, pse jo, politik.

12

N kt shikim, n vende si Shqipria, por dhe m gjer n nj pjes t vendeve t tjera paskomuniste t Ballkanit, do diskutim q bhet pr fen dhe vendin e saj n shoqri, smund t ndahet dot nga diskutim tjetr q dominon faktikisht diskurin publik prej nj dekade e ktej mbizotron diskurin publik n kto vende: ai pr trinomin modernitet, oksidentalizim (europianizim), globalizim. Diskutim ky q, n fund t fundit, ka t bj drejtprdrejt me modelin e modernizimit q aspiron t adaptoj nj vend i caktuar.

VSHTRIM PR MNYRN SESI MEDIA SHQIPTARE MBULOI TEMN E RAPORTEVE MES FES, LAICITETIT DHE HAPSIRS PUBLIKE N SHQIPRI SHTATOR 2011-QERSHOR 2012

Gjat periudhs s shqyrtuar, debati kryesor n faqet e shtypit shqiptar pr sa i takon raporteve mes fes dhe hapsirs publike, lidhet srish me laicitetin e shkolls. E reja ksaj here sht se debatit q prsritet tashm prej vjetsh pr pranimin ose jo t simboleve fetare n shkollat publike, i sht shtuar dhe debati pr prfshirjen ose jo t edukats fetare n shkollat publike. Debatin ksaj here e ka nxitur paraqitja e projektligjit t ri pr arsimin parauniversitar nga ana e Ministris s Arsimit t Shqipris. sht me vend t kujtojm se vetm para disa muajsh i njjti propozim u b dhe n Kosov, n formn e disa amendimeve pr ligjin pr arsimin, duke ngjallur dhe aty nj debat t zjarrt. Si dihet, propozimi u hodh posht nga ana e Parlamentit t Kosovs. Pr t patur nj panoram deri diku t plot t ktij debati, na ndihmon gazetarja e gazets Mapo, Jonida Tashi, e cila i kushton ksaj teme dy shkrime t saj (Gazeta Mapo, 27 prill 2012), ku evidentohen qartazi argumentat e atyre q jan n favor t nj shkolle publike t hapur ndaj simboleve fetare dhe t edukimit fetar dhe t atyre q jan kundr, duke kmbngulur te ruajtja e karakterit laik t arsimit publik. Duhet thn se, n kt rast, ravijzohet nj kundrvnie e qart mes qndrimit t Ministris s Arsimit (ku sht interesante t vrehet mnyra sesi e interpreton ajo karakterin laik t shkolls n Shqipri) dhe opozits socialiste, e cila sht trsisht kundr do lloj prfshirjeje t elementve fetar n arsimin publik. N shkrimin e saj Lnd fetare n shkolla, Tafaj pranon krkesn e klerikve., J.Tashi shkruan: Propozimi i br njzri nga pes komunitetet fetare n vend pr futjen e nj lnde religjioze n shkollat e arsimit parauniversitar ka sjell prplasjet e para n radht e specialistve dhe politikanve. Ndonse pr momentin propozimi sht thjesht nj ide q krkon koh pr tu zbatuar n praktik, ai sht mbshtetur nga kreu i Ministris s Arsimit, Myqerem Tafaj, i cili ka deklaruar dje se sht e rndsishme q nxnsit t marrin edhe njohuri pr fen. sht e rndsishme, mendoj un, q nxnsit t marrin njohurit pr fen. .... Prvoja e mjaft vendeve t tjera sht e till, q nj lnd e till sht n grupin e lndve me zgjedhje, deklaroi ministri Tafaj. .... Por, nj 15

16

qndrim krejt t kundrt me t ka ish-ministri i Arsimit, Ethem Ruka, njhersh edhe kreu i komisionit kuvendor t Shndetsis, Puns dhe shtjeve Sociale, sipas t cilit, krkesa e klerikve, por dhe qndrimi i ministrit jan antikushtetues. Kushtetuta e Shqipris nuk e lejon nj gj t till. Shkolla ka karakter laik dhe laik do t thot q nuk mund t zhvillohen msime fetare n shkolla. Ka institucione t tjera ku mund ta shprehin identitetin e tyre fetar, u shpreh Ruka. Ndrkoh q edhe m i ashpr sht mendimi i historianit Pllumb Xhu. Duke u br apel klerikve t distancohen nga veprime t tilla, Xhu deklaron se hyrja e fes n shkolla do t vinte n rrezik shtetin shqiptar, i cili ndr shekuj ka qen i ndar dhe i pavarur nga feja. Po t mos jet laik shteti shqiptar, sigurisht do t mund t krijoheshin probleme t cilat na drithrojn dhe na trembin kur shohim se ndodh sot n Liban. Ta kthesh edhe shkolln n parcelizim shpirtror, ather kjo mua m duket krejtsisht e papranueshme. sht antikushtetuese, antihistorike. Do kisha krkes nga ana ime q ti kthehen vetes n radh t par dhe mundsisht t ngatrrohen sa m pak ose hi fare, si i mson Bibla dhe Kurani, me politik, pohon historiani. Nga ana tjetr prfaqsues t Ministris s Arsimit shpjegojn se lnda fetare n shkolla sht thjesht nj ide e komuniteteve q, nse pranohet, krkon ndryshimin e kurrikulave shkollore pr tu br pjes e lndve q nxnsit do t msojn me dshir n shkoll... (Gazeta Mapo, 27 prill 2012) N nj tjetr shkrim, n po t njjtin numr t gazets, e njjta autore e zgjeron vshtrimin prsa i takon debatit pr laicitetin e shkolls: Debati pr lndt fetare n shkolla, Myslimant: T lejohet edhe shamia (Jonida Tashi, Mapo, 27 prill 2012) Diskutimi i ligjit t ri pr arsimin parauniversitar, shkruan ajo, ka risjell n qendr t vmendjes debatin pr ndalimin e simboleve fetare n shkolla, sikundr jan edhe shamit. Prfaqsues t pes komuniteteve fetare n vend, t pranishm n mbledhjen e djeshme t Komisionit t Edukimit, ku po shqyrtohet ky projektligj, krkuan q simbolet e feve t lejohen edhe n shkollat publike. Ashtu sikurse pritej, qndrimin m kmbnguls pr kt shtje e prcolln prfaqsues t Komunitetit Mysliman t Shqipris (KMSH), nnkryetari i t cilit, Bujar Spahiu, deklaroi se asnj nxns nuk duhet t privohet nga e drejta pr tu arsimuar n shkollat publike pr shkak t simboleve fetare. Duke rn dakord pr moslejimin e indoktrinimit fetar n shkolla, nnkryetari i komunitetit fetar m t madh n vend propozoi futjen e nj lnde pr njohurit fetare

17

n arsimin e mesm. Asnj nxnsi nuk i lejohet t propagandoj dhe t shpjegoj me t tjert, por kemi theksuar q n baz t ligjeve tona n fuqi dhe konventave ndrkombtare, qofshin ato t Bashkimit Europian, qofshin ato t Kombeve t Bashkuara, q asnj nxnsi n bot, as gjinia, as raca, as feja nuk i ndalohet q t shkollohet edhe n ato publike. Nj lnd q mund t futet n t ardhmen kur t formohen kushtet, q t gjith nxnsit, jo vetm ata n privat, q mund t marrin dika nga feja, por edhe ata q vazhdojn edukimin e tyre n shkollat publike t din se kush jan, pse kan ardhur dhe far krkohet prej tyre, n mnyr prmbledhse nj kultur fetare tha Spahiu. Krkesa e myslimanve pr lejimin e simboleve fetare n arsimin parauniversitar sht kundrshtuar nga kryetarja e Komisionit t Edukimit, njhersh deputete e Partis Socialiste, Valentina Leskaj, e cila megjithse ka deklaruar se propozimet e komuniteteve fetare do t shqyrtohen nga komisioni, ka pasur qndrim t prer pr kt shtje. Drafti Pr arsimin parauniversitar ndodhet prej m shum se nj jave n komisionet parlamentare. Deri tani ai sht kaluar me shumic votash vetm nga Komisioni pr Integrimin Europian, antart e t cilit e kan shqyrtuar projektligjin nga pikpamja e prshtatjes me legjislacionin europian n sektorin e arsimit dhe edukimit, si dhe me konventat prkatse n fuqi. Pas seancave dgjimore n t gjitha komisionet kuvendore, drafti do ti nnshtrohet shqyrtimit nen pr nen, pr t shkuar m pas pr miratim n seanc plenare. (Gazeta Mapo, 27 prill 2012) Duhet thn se ky debat pati nj mbulim t gjer dhe nga media elektronike, e cila n kronikat e saj u prqendrua sidomos tek mbshtetja nga ana e Ministrit t Arsimit, z. Eqrem Tafaj, t futjes s edukimit fetar n shkollat publike, si dhe te kundrshtimi q kryetarja e Komisionit Parlamentar pr Arsimin, Kulturn dhe Median, znj. Valentina Leskaj, i kishte br ktij propozimi. Shtypi citon me kt rast gjersisht reagimin e znj. Leskaj: Arsimi jo vetm q duhet t mbetet laik, por n radh t par duhet t kemi parasysh q asim pr nj kategori arsimi, si sht arsimi parauniversitar q ka t bj me nj grupmosh, q nuk sht n zotsi pr t marr vet vendime t pavarura. Pra, ktu prfshihet q nga kopshti, deri tek arsimi i mesm i lart. Do t thot q kemi t bjm me nj kategori fmijsh, t cilt nuk zgjedhin dhe nuk vendosin dot vet pr sa i prket vendimmarrjes. Edhe n raportet me simbolet q u diskutua ktu, duhet t kemi parasysh laicitetin e shkolls citohet t ket thn znj. Leskaj. (Top Channel,

18

lajmet kryesore t dats 27 prill 2012) Sidoqoft, duhet shtuar se nj pjes e shtypit si kushtoi ndonj vmendje t veant ktij debati, si ndodh shpesh kur vjen puna te mbulimi i temave q lidhen me fen. Gazeta Mapo prbn ktu nj prjashtim, duke i kushtuar ktij debati nj vend t dukshm. N faqet e saj i lihet vend si mendimeve n mbshtetje t projektligjit t qeveris, ashtu dhe atyre kundr tij. Kshtu, n mbrojtje t prfshirjes s edukimit fetar n arsimin publik shprehet nj shkrim me autor Fabian Zhilln: Arsimi parauniversitar midis laicizmit politik dhe multikulturalizmit Gazeta Mapo, 28 prill 2012). Sipas autorit, kjo iniciativ ligjore ka risjell pr t disatn her, dika q tani duket t jet kthyer thuajse n diskutim kronik - ndarja e kujve midis fes dhe shtetit. Sipas piks 4 t nenit 36 t ktij projektligji, n institucionet arsimore parauniversitare, do t ndalohet ekspozimi i simboleve fetare...., prvese n shkollat ku msohen lnd fetare. Vet projektligji, komenton autori i shkrimit,nuk bn nj prcaktim se far ka parasysh ligjvnsi me simbol fetar, duke e ln interpretimin e tij shum evaziv dhe me mundsi t larta abuzimi. Autori citon fjalt e ministrit Tafaj n emisionin Studio e Hapur n televizionin ALSAT t 12 dhjetor 2010, pra t para dy vjetve, kur ky paska thn se simbolet [fetare] kan t bjn natyrisht me mjedisin, por kur bhet fjal pr personin ather ligji parashikon nj rregullore n shkoll dhe kjo rregullore t jet e zbatueshme nga t gjith. Duke pranuar se n thelb t debatit jan marrdhniet midis institucioneve publike dhe simboleve fetare, ai mendon se ndalimi i simboleve fetare n shkolla sht dika q bie ndesh me trendin kulturor global., duke qen i ndrtuar mbi baza prjashtuese dhe dalluese. Pra, nxnsi shqiptar, megjithse t nesrmen do t jet nj shtetas evropian i cili mund t ndaj jetn, profesionin apo shumka me dik tjetr (feje, ideologjie, ngjyre), do duhet q n gjenez t edukimit t tij t sintetizoj botkuptimin mbi ndasit/segregimin dhe jo respektimin e t ndryshmes. M n fund, Zhilla, arrin n prfundimin se problemi qndron n vet konceptin mbizotrues q ekziston n Shqipri prsa i takon laicitetit. Fatkeqsisht, sipas tij, ndjehet nj nervozizm n mjediset intelektuale t cilt e shohin laicitetin si antitez t fetares. sht shum e paqart dhe jo konstruktive mnyra sesi artikulohen nocionet e laicizimit n Shqipri. Nj vshtrim mjaft m kompleks pr kt shtje na sjell lozo

19

Artan Fuga n shkrimin e tij t titulluar Laiciteti i shkolls parakusht pr bashkjetesn fetare. I botuar n fakt, disa muaj para se n projektligj t qe futur neni pr arsimin fetar (Gazeta Mapo, 27 dhjetor 2011), Fuga shprehet n prgjithsi pozitivisht pr projektiligjin n fjal, i cili sipas Artan Fugs ka nj sr normash, t cilat e prmirsojn ndjeshm kuadrin ligjor t tanishm, n prputhje me kushtet e reja t zhvilluara q ai kryhet. A. Fuga ndalon m konkretisht n nj ndr pikat m t nxehta t diskutimit, q ka t bj me ndalimin ose jo t ekspozimit t simboleve fetare n institucionet arsimore. Artan Fuga merret sidomos me prkuzimin se duhet kuptuar me konceptin aktort e interesuar t prmendur nga ana e Ministris, kur bhet fjal pr nj debat t till: ... ka vend t mbahet parasysh se cilt jan aktort e interesit q duhen konsultuar pr kt shtje? Sepse deri m tani kritikt e ksaj dispozite kan ln disi mnjan aktorin thelbsor t interesit. Prmenden komunitetet fetare. Sigurisht. Drejtorit e institucioneve arsimore. Sigurisht, edhe ato. Msuesit. Patjetr. Por, harrohet deri tani t theksohet se aktori themeltar i interesit jan n radh t par prindrit. Asnjri nga aktort e m par prmendur nuk mund t barabitet me statusin e familjes dhe t prindit q sht prgjegjs ligjor dhe moral prioritar pr edukimin e fmijve t tij. Askush nga institucionet e tjera nuk mund t barabitet me familjen. Fjala e prindrve sht vendimtare si aktor interesi. na kujton ai. M posht n shkrimin e tij Fuga sqaron se autori i ktyre radhve, i cili, kur ishte rasti i prjashtimit t disa vajzave nga nj universitet publik disa vite m par, sepse mbanin shami n kok, sht shprehur kundr ksaj mase n publik. Ather, prse n at koh u mbajt ai qndrim, e tani jo m i njjti pozicion? Prgjigjja sht e thjesht dhe e ndershme: Sepse ather bhej fjal pr t reja q ishin n moshn e pjekuris dhe q me ndrgjegje t lir mund t vendosnin pr ti mbajtur apo jo shamit e tyre mbi kok. Pr ato mosha shtja shtrohet ndryshe. Duhet me qen tolerant, nse nuk ka imponim ose dhunim nga t tret. Fuga shpreh mendimin e tij dhe pr akuzn e dgjuar shpesh se masa t tilla jan t drejtuara kryesisht kundr besimit mysliman. Disa shkuan menjher drejt fes islame, - komenton ai, - sikur dispozita t mos mbshtetej n respektin e barazis t t gjitha feve. Kjo dispozit sht pr respektimin e laicitetit n nj hapsir laike sikurse sht shkolla dhe nuk drejtohet aspak kundr ksaj apo asaj simbolike fetare. Menjher shkoi fjala e shpejt te shamia mbi kok. Por, edhe ktu m duket se ka

20

stereotipa q shkojn padrejtsisht n dm t fes islame, si pjes e kulturs fetare t nj pjese t opinionit, dhe q si e till meriton pa fjal respektin e gjithkujt, sikurse edhe besimet e tjera fetare. Por, edhe nj her tjetr duhet theksuar se bhet fjal pr vajza q gjat ksaj faze arsimimi jan ende fmij, adoleshente dhe vetm n dy a tre vitet e fundit jan t reja n nj far moshe. Jan ato prher t lira t vendosin vet nse duan apo nuk duan ta mbajn at veshje?Dispozita q ndalon ekspozimin e simboleve fetare n sistemin e arsimit parauniversitar (nuk sht fjala pr universitetet), a nuk ndihmon q n shkollat tona fmijt t rriten me iden e t qenit pjes e nj opinioni t tr, t prbashkt publik? A nuk eliminon rrezikun e moskuptimeve q voglusht ose adoleshentet mund ti onte edhe n tensione apo debate q nuk jan fort t dobishme pr moshn e tyre? A nuk i afron ata m shum me njri-tjetrin n mnyr q t mos ket barriera, q n at mosh mund t rrnjosen n psikozat fmijrore aq t paadministrueshme? Artan Fuga nnvizon faktin e rndsishm q, n fakt, prmbledh shqetsimin dhe frikn e shum prej atyre q i tremben do ndrhyrjeje n laicitetin e shkolls: Kta shkollar, t edukuar n mjediset e shkolls si hapsir laike, nuk do t ndahen brenda saj nga kuj simbolik fetar. Se po qe se ndodh e kundrta, ather ku sht vlera e asaj q shkolla sht nj hapsir laike fetare? .Nj laicizm n fmijri, rrnjosur prgjat jets n shkoll, mund t jet nj element thelbsor pr toleranc dhe bashkjetes fetare pr ata q do t rriten. Pr t ardhmen. Dhe n fund, ai shtron pyetjen: A nuk ka qen kshtu deri tani? Prse t luajm duke br eksperimente t kota? T nj mendimi t kundrt me at t Artan Fugs jan dy emra srish t njohur t gazetaris. I pari Endri Xhafo, n shkrimin e tij far e ndalon shamin n shkolla? (Gazeta Shqip 22 nntor 2011), e v theksin te vet domethnia e konceptit t laicitetit, duke e ven n dyshim q ai t nnkuptoj ndalimin e simboleve fetare n shkolla: Laiciteti i shtetit nnkupton ndarjen e shtetit nga feja, dhe pr rrjedhoj, mosadoptimin e nj feje zyrtare; zbatimin e ligjeve civile nga gjykata civile; lejimin e divorcit (aborti nga ana e tij i nnshtrohet nj diskutimi sa fetar aq edhe etiko-profesional nga mjeksia) dhe n fund, sigurisht msimdhnia. shkruan ai, duke vazhduar: N nj vend si Shqipria, ku feja nuk ka luajtur rol n formzimin e identitetit kombtar, prkundrazi, feja e shqiptarit... [ka qen] shqiptaria, laiciteti duhet ruajtur me po at kujdes q prpiqej ta injektonte Vaso Pasha n vitin

21

1880. ... Laiciteti n Shqipri merr edhe vlern e garantit t harmonis fetare. Por projektligji i ri pr arsimin n nj pik t tij, duket se rrezikon pikrisht kt harmoni. Komuniteti q mund t lndohet n mnyr m t drejtprdrejt sht komuniteti mysliman, sepse ndalimi i shenjave fetare mund t shnjestroj m s shumti shamin myslimane, si shenja e jashtme m e dukshme e prkatsis fetare. Sipas E. Xhafos, Shamia apo kryqi si stoli nuk e cenojn thelbin laik t shkolls. Nse nxnsit do t ndaloheshin me ligj pr ti mbajtur kto, sikurse e krkon nj rrym e opinionit publik, kjo do t cenonte n radh t par t drejtn kushtetuese pr besimin fetar (Kushtetuta, neni 24.1) dhe do t prbnte nj diskriminim pr shkak t besimit apo t shprehjes s besimit, q ndalohet si nga Kushtetuta (neni 18.2), nga ligji pr mbrojtjen nga diskriminimi (neni 10.1), por edhe nga vet projektligji pr arsimin (neni 6.2). Kt kontradikt, projektligji duhet ta zgjidh n favor t lirive individuale. Sipas E. Xhafos: Laiciteti i shkolls, ... qndron te msimdhnia dhe ambientet e prbashkta, q administrohen nga shteti. ... E vrteta, q nuk na plqen ta themi me z t lart, sht se ndalimi i shenjave fetare shnjestron m s shumti myslimant. Bezdia q nj pjes e opinionit publik ndjen prej besimtarve praktikant, lidhet pikrisht me aspektin e jashtm t djemve me mjekr e pantallona treerekshe dhe t vajzave me shami n kok. Pr shumknd islami jo vetm sht demode, por nuk sht as besimi origjinal i shqiptarve. Mendohet se ai bie ndesh me aspiratn europiane t popullit shqiptar, n rrugtimin e tij drejt nj Europe t ngritur mbi trashgimin kulturore judeo-kristiane. Reagimi i asaj rryme q sht kundr mbajtjes s shenjave fetare n shkolla, e ka origjinn pikrisht n kt pavetdije kolektive, t przier me objektivitetin historik. Po ashtu, ekziston nj amalgam islam/ bot arabe, q qndron varur si nj rrezik i prhershm, sa koh formimi i kuadrove fetare vazhdon t bhet n vende me islam radikal si Arabia Saudite. Ndaj, edhe n kt pik, ladi q fryn nga shkrettirat arabike rrezikon t acaroj racizmin anti-islam. Pak a shum n t njjtn linj mendimi sht dhe nj emr tjetr me ndikim n median shqiptare, Blendi Kajsiu. N shkrimin e tij Ferexheja e Islamofobis (Gazeta Panorama 27 prill 2012), ai mendon se justikimi q jepet pr prjashtimin arbitrar nga shkolla i vajzave myslimane q mbulojn kokn me shami, me argumentin se shkolla shqiptare sht laike sht qesharak pasi laiciteti i shkolls do t thot q programi msimor sht jo-fetar dhe jo se studentt duhet

22

t jen t till. Prndryshe i bie q sistemi yn shkollor t jet vetm pr studentt jo-fetar. Ose pr ata student q e prqafojn fen part-time, pra jan fetar n shtpi por jo n shkoll. Paradoksalisht kjo logjik i prjashton studentt fetar nga sistemi publik i arsimit, duke i detyruar ata t shkollohen vetm n shkollat fetare. Kemi t bjm me nj logjik q n dukje niset nga dshira pr t ruajtur laicitetin e edukimit publik dhe n realitet prfundon tek promovimi i shkollave fetare. Sipas tij: ... prjashtimi nga shkolla i t rinjve apo t rejave, q kan prqafuar islamin m shum sesa nga dashuria pr arsimin publik motivohet nga frika ndaj Islamit. M posht, po sjellim dhe disa shkrime t tjer n t njjtn linj, sht e vrteta t botuar n botime mjaft m periferike, si ai me autor Jordan Dacin, E drejta e Liris s Besimit dhe laiciteti i Universiteteve, (marr nga Studenti i s drejts, botuar pjesrisht dhe n gazetn Shqip, 23 mars 2012), i cili prqendrohet kryesisht n argumentet ligjor q, sipas autorit, bien ndesh me pengimin e besimtarve mysliman pr t mbajtur veshjet e tyre. Po ashtu, shkrimi Arkaizmi i laicitetit me autor Xhemis Stafn (Gazeta Sot 29 shtator 2011). Me tone mjaft m agresive jan nj sr shkrimesh t prfaqsuesve t komunitetit mysliman q e ndjejn veten t prekur nga kto masa, sipas tyre, diskriminuese. Shkrime t till jan t shumt sidomos n faqen apo blogjet on-line islamike, duke qen se ato rrall arrijn t botohen n median kryesor. Ja disa shembuj prej tyre: Kshtu n datn 25 prill 2012, faqja on-line Bota Islame, ashtu dhe ajo E zani i nalt, botojn shkrimin Klerikt njzri: T lejohen simbolet fetare n shkolla, ku prqendrohen tek presioni i ushtruar nga ana e komuniteteve fetare q krkojn lejimin e simboleve fetare n shkollat publike, por edhe futjen e nj lnd edukative n kurrikulat e msimit. Shkrimi raporton ato q prfaqsuesit e bashksive fetare than n mbledhjen e Komisionit Parlamentar gjat diskutimit t projektligjit pr arsimin parauniversitar t paraqitur nga ana e Ministris s Arsimit. Ky raportim shoqrohet nga nj shkrim me autore Loela Xhafn, me titull Laicizmi Prjashtues i Politikave Post-Komuniste (12 maj 2012), ku akuzohet zonja Valentina Leskaj se n kundrshtimin e saj ndaj projektligjit t Ministris niset nga premisa ateiste. Sipas

23

autores, qndrime t tilla si ato t zonjs Leskaj nisen nga premisa tashm trend e islamofobis. Sidoqoft, autorja shkon dhe m larg, kur prfundon se msimi i lndve fetare n shkolla do t shembte zhurmshm ngrehinn e kalbur t gnjeshtrave, q vazhdojn t prudnojn mendjet e nxnsve dhe t rinjve n tekstet aktuale t shum lndve shoqrore n shkollat tona. T njjtn tem mbulon dhe shkrimi i gazets Koha Jon (27 prill 2012) me autore Luljeta Ndokn, t titulluar, Shamia jo simbol, por detyrim kuranor dhe nntitull Lnd fetare n shkolla, Tafaj pranon krkesn e klerikve. Sipas artikullit, Pr her t par, 71 drejtues t xhamive t vendit, kan reaguar publikisht duke deklaruar se projektligji pr Arsimin Parauniversitar cenon t drejtn e shkollimit, por edhe tolerancn fetare. Pr kt, njofton shkrimi Kryetari i Komunitetit Mysliman t Shqipris, Haxhi Selim Mua sht pritur dje n nj takim t veant nga ministri i Arsimit dhe Shkencs, Myqerem Tafaj. Mua i ka prcjell Ministrit Tafaj, shqetsimin e besimtarve mysliman n mbar vendin n lidhje me kt projektligj, ku veanrisht pika 4 e nenit 36 ka ngjallur debate t shumta, lidhur me kuptimin dhe interpretimin e saj. Kjo pik sht interpretuar dhe po vazhdon t interpretohet si mas ndaluese, veanrisht pr mbajtjen e shamis-mbulese e koks (okve) t vajzave myslimane, gjat frekuentimit t institucioneve arsimore publike dhe private n Republikn e Shqipris, tha Mua. Ai e ka sqaruar ministrin Tafaj se mbulesa e okve nuk sht nj simbol fetar, por sht praktik fetare dhe sht nj urdhres Kuranore e detyrueshme pr t gjitha vajzat q kan mbushur moshn e pjekuris. Sipas shkrimit, Nga ana e tij, ministri Tafaj e ka garantuar kryetarin e KMSH-s se nuk do t ndrmerret asnj nism zyrtare pr miratimin e projektligjit n fjal, pa u marr n konsiderat sugjerimet e grupeve t interesit. Ai u shpreh se, projektligji sht n diskutim publik dhe nuk sht prfundimtar. Ligji nuk mund dhe nuk do t bjer ndesh me Kushtetutn e vendit dhe me ligjin e mosdiskriminimit. Ky projektligj n variantin e tij nal do te jet gjithashtu n prputhje t plot me sugjerimet e Bashkimit Evropian. Gatishmria e MASH sht maksimale pr t konkluduar do gj me gjuhn e mirkuptimit, u shpreh ai. Le ta mbyllim kt kapitull me nj shkrim q plotson panoramn e arsimit shqiptar. Shkrimi titullohet: Studimi, n Shqipri ka 580 shkolla jopublike, shkruar nga Ola Mitre (GazetaShqiptare/

24

BalkanWeb, 11 maj 2012). N t prmendet nj hulumtim i br nga Open Data Albania, sipas t cilit n vendin ton funksionojn 580 institucione arsimore jopublike t sistemit parauniversitar, ndrkoh q 14 prej tyre jan shkolla fetare. Kjo prbn edhe 2.41 pr qind t totalit t tyre, shifr kjo relativisht e lart. Hulumtimi u shtri mbi numrin dhe vendosjen gjeograke t shkollave jopublike, t cilat funksionojn sipas miratimit t Kshillit t Ministrave. N total, pr vitin shkollor 2011-2012, n vend funksionojn 580 institucione arsimore jopublike t sistemit parauniversitar miratuar me Vendim t Kshillit t Ministrave (VKM), Urdhr t ministrit t Arsimit ose akt t Qendrs Kombtare t Licencimit (QKL). N trsin e institucioneve arsimore jopublike parauniversitare jan 14 institucione fetare t sistemit parauniversitar. Kto institucione arsimore jopublike parauniversitare jan miratuar me Vendim te Kshillit t Ministrave, thuhet n publikimin e br n faqen zyrtare t Open Data Albania. Shkollat jan t vendosura n qytetet kryesore si: Tiran, Durrs, Shkodr, Kor, Elbasan, Berat dhe Kavaj. Numrin m t madh e mban qyteti i Durrsit me tre shkolla, ndrsa n qytetet e tjera numrohen nga dy shkolla, prkatsisht n qytetet e: Tirans, Kors, Shkodrs, Elbasanit, Kavajs dhe Gjirokastrs. Vendin e fundit e z qyteti i Beratit me vetm nj shkoll jopublike me karakter fetar. Para disa ditsh n Komisionin Parlamentar t Edukimit dhe Mjeteve t Informimit Publik, u hodh ideja q edhe n shkollat publike t futet nj lnd me karakter fetar, ndrkoh q nga Ministria e Arsimit dhe Shkencs u gjet mbshtetje n lidhje me kt shtje.

Censusi i popullsis dhe prkatsia fetare

Gjat ksaj periudhe, nj vend t dukshm n nj pjes t shtypit t shkruar e zuri diskutimi pr rezultatet e censusit t fundit t popullsis ku, si dihet, pr her t par pas m se gjysm shekulli, krkohet t nxirret prkatsia fetare dhe etnike e shqiptarve. Ndonse ende jo t publikuara zyrtarisht, sipas disa prej organeve t shtypit, duket lajm i konrmuar se 70% e shqiptarve skan pranuar t deklarojn besimin e tyre fetar.

25

Ksaj teme i kushton nj vend t gjer gazeta Shekulli e dats 25 prill 2012, n nj editorial t gjat t titulluar Censusi prmbys fet 70 prqind refuzojn ose nuk deklarojn besimin, ajo parashikon se cilat mund t jen disa prej implikimeve t mundshme t ktij censusi. M posht po japim pjes t zgjeruara prej tij. Sipas editorialit t Shekullit, mospublikimi i rezultateve t Censusit 2011 n Shqipri, ... nuk mund t fsheh m ndryshimin e ndodhur brenda popullsis shqiptare e cila n vitin 2011 edhe numerikisht ka ndryshuar duke shkuar n 2,831,741 banor. Prpos ksaj, sipas autorit t editorialit (Skerdilaid Zaimi), ajo paraqitet me nj tipologji t re identitare sidomos sa i prket harts fetare. Kshtu, burime nga INSTAT-i bjn t ditur se n procesin e deklarimit fetar raporti i dikurshm i sanksionuar mes dy besimeve kryesore fetare n Shqipri mund t psoj rrshqitje. Sipas tij, Arsye pr kt sht jo dhe aq lindja e neotve apo konvertimi mes besimtarve, sesa mosdeklarimi i qytetarve. Shifra 70%, e prmendur m hert n media, q sugjeron numrin e t regjistruarve q nuk jan shprehur pr besimin, rezulton prafrsisht e vrtet edhe sipas burimeve nga INSTAT. Duke mos marr n konsiderat faktin se rreth 1 milion emigrant nuk jan br pjes e censusit, ather ndrtimi i fytyrs s re fetare t shqiptarve pritet t jet befasues. Pr krahasim, n nj sondazh t kryer q n vitin 2001 n kt drejtim, solli n vmendje shifrn se t paktn mbi 10% e qytetarve deklaronin se nuk i prkisnin asnj besimi. E marr gjithsesi me rezerv ajo sinjalizon se nj proces tjetrsimi sht n zhvillim edhe pse besimi fetar perceptohet nga nj pjes e popullsis si prkatsi pr shkak t familjes dhe jo si shtje besimi. Si dihet, t dhnat e fundit zyrtare prsa i takon prkatsis fetare t shqiptarve deri m sot konsiderohen ato t censusit t fundit t viteve 1930-t, t shekullit t shkuar, sipas s cilave 70% e shqiptarve qen t besimit mysliman, 20% ortodoks dhe 10% katolik. Sipas editorialit t gazets Shekulli, kjo shifr e regjistruar n censusin e vitit 1930 pret tanim t konrmohet ose t prgnjeshtrohet. N kt proces delikat, INSTAT ka zbatuar parimin e vetdeklarimit t qytetarit, ndonse shprehja e besimit sht shtje private. N shkrim vihet n dukje dhe nj fakt, q n nj t ardhme mund t sjell diskutime, i cili ka t bj me faktin se nga censusi u prjashtuan shqiptart me banim jasht vendit n astin e regjistrimit. Sipas autorit t shkrimit, me gjas kriteri i regjistrimit sipas kohs s

26

banimit n Shqipri prek m shum komunitetin ortodoks, pasi nj shumic emigrantsh jan t ktij komuniteti. Sidoqoft, sipas Shekullit, ... sht e qart se prej vitit 1930 e deri m sot, n Shqipri, nj vend q prjetoi ndalimin e besimit fetar pr nj brez t tr, ka rrjedhur shum uj dhe pr kt arsye rezultati i INSTAT-it mbetet t provoj nse lufta bhet pr ringjalljen shpirtrore sikundr shprehet shpesh kryeministri aktual, apo pr statistikn. M tej, editoriali ngre nj sr shtjes t tjera q lidhen me implikimet q mund t ket rezultati i ktij censusi. Sipas tij, nj implikim q lidhet me fen, q mund t sjell rezultati i ktij censusi, ka t bj me antarsin e Shqipris n Konferencn Islamike: N Shqipri ka zyrtarisht 4 komunitete fetare t njohura tradicionalisht q rrjedhin nga dy besime-mysliman dhe kristian. Komuniteti mysliman ndahet n sunit dhe bektashi, ndrsa ai kristian n ortodoks dhe katolik. Kto muajt e fundit, Shqipria ka njohur zyrtarisht edhe komunitetit Protestan, nj risi kjo q duhet thn se gjen pika takimi edhe me historin e Rilindjes. N t gjith kt hart fetare, konkurrenca pr besimtar sht historike dhe aktuale. Historike pse ajo dikur u sdua me kredon e Vaso Pashs e m von nga regjimi komunist, por aktuale pr shkak t prparimit t institucioneve fetare thuajse ngado. Lvizja e shifrs s besimit mbetet me rndsi parsore, pasi prcakton ndryshime thelbsore gjeopolitike. Kshtu, n respekt t shifrs tradicionale, Shqipria sht antare me t drejta t plota e Konferencs Islamike, ndrkoh q nj rrjedhje eventuale nga shumica dominuese myslimane, mund t shtronte pikpyetje mbi angazhimin politik n fjal. shkruhet n t. Nj shkrim tjetr i nnshkruar nga nj emr i njohur i gazetaris, q i kushtohet po ktij problemi, sht ai i Mustafa Nanos, me titull: Pse INSTAT-i na fsheh t dhnat e censusit? (Gazeta Shqip, 19 qershor 2012). Pasi komenton faktin se sipas tij, INSTAT sht nj institucion totalisht i kontrolluar prej kryeministrit t vendit, Nano hedh dyshime pr arsyen prse dhe gati nj vit pas kryerjes s tij, deri m sot jan dhn fare pak t dhna pr rezultatet e censusit t kryer. Sipas M. Nanos, arsyeja prse ky institucion spo jep ende rezultatin e plot t censusit, ka shum t ngjat t jet fakti q kryeministrit t vendit, z.Berisha, si plqen rezultati q ka dal. Censusi ka mbi tet muaj q sht kryer, - shkruan M. Nano dhe qysh prpara se t llonin procedurat e regjistrimit ka pasur nj kureshtje lidhur me hartn fetare e etnike t popullsis n Republikn e Shqipris. Kjo kureshtje vjen

27

edhe pr shkak t faktit q nj regjistrim i till kish dekada q nuk bhej; dhe nuk jan dekada dosido; prkundrazi, jan dekada ndryshimesh t forta n planin e demogras e t orientimit fetar. Por kureshtja u shtua prej klims s debatit publik e politik, q parapriu vet censusin. Dhe debati, q vijoi me muaj t tr, kish t bnte pikrisht me regjistrimin fetar dhe etnik. PBDNJ-ja, de facto partia e pakicave greke n Shqipri, kmbnguli q regjistrimi t prfshinte edhe identitetin etnik t shtetasve, dhe me kt shpresonte (t paktn, ky ish nnvizimi i partive shqiptare me sfond nacionalist) q pakica greke t rezultonte m e madhe se sa shifrat zyrtare q mbroheshin, apo pshpriteshin, prej kohsh. Parti t tjera, n radh t par Aleanca Kuq e Zi, u ra borive t alarmit; ajo shihte nj rrezik te ky regjistrim etnik, i cili po bhej n nj situat, kur shqiptart kjo ish frika mund t mos e merrnin seriozisht, e mund ta bnin shkel e shko, deklarimin e prkatsis etnike. Ca e ca i mshonin ides se shqiptart, sidomos ata t fes ortodokse t gjendur nn presionin apo ledhatimin e qarqeve nacionaliste greke, sdo ta kishin pr gj t adoptonin nj qasje t shkujdesur n nj rrethan t till. Mirpo INSTAT-i sdo tia dij pr krshrin ton, q tek-tuk sht dhe interes i natyrs akademiko-kulturore. Pse vall? Ka q thon se censusi n kto dy drejtime ka dal i pavlefshm, ngaq nj prqindje e madhe njerzish ka refuzuar t prgjigjet. sht vrtet kshtu? Po pse sna e thon ather? Me t drejt e me logjik e mbajn kt t dhn pr vete? Pse na ln neve t rendim pas spekulimeve? Apo ka hile t tjera n kt mes? N prgjigje t pyetjes s fundit, ka ca t tjer q thon se INSTAT-i sht duke pritur q Berisha ti jap ok-in, pasi e dhna mbi prkatsin etnike t shqiptarve mund t zemroj grekt (ka dal nj prqindje e vogl greksh nga regjistrimi, gj q sprligj as paranojat e nacionalistve shqiptar, q slan gj pa br me synimin pr ta demonizuar apriori prmasn etnike t censusit; ndrsa aposteriori jan duke knduar kngn rroft censusi). Ka ca t tjer akoma q thon, se e dhna mbi identitetin fetar t shqiptarve mund ti krijoj Berishs t krisura n marrdhniet me komunitetin mysliman, q ka pritur t jet m i madh n numr (fakti q 70% e popullsis deklaron distanc me fen nuk sht shenj e mir pr myslimant; jan t gjitha gjasat q tek ky 70%-sh t ket shum pak t krishter). Shkurt, bindja sht se INSTAT-i nuk po i publikon kto t dhna, ngaq vlerson se ato jan problematike. Sikur t jet kshtu, lindin pyetjet: Kush sht INSTAT-i q mund t bj arsyetime t tilla? Mbi baz i bn kto arsyetime? Ia krkon Kryeministri? Po

28

Kryeministri kush sht q i dhnka t drejt e tagr vetes t bllokoj apo lejoj publikimin e t dhnave t tilla? Nj shkrim tjetr mjaft interesant e provokues, q lidhet n nj far mnyre me temn e censusit, por q ka t bj m tepr me dallimet esenciale q, sipas autorit, ekzistojn mes Shqipris dhe Kosovs prsa i takon vendit dhe rolit q z dhe luan feja n dy shoqrit, sht ai i publicistit t njohur Ardian Vehbiu (Respublika, 15 shkurt 2012), me titull Mjafton dshira. Duhet shtuar se shkrimi i Vehbiut u botua n kontekstin e diskutimeve pr projektin e shpallur ndrkoh nga disa forca politike nga t dyja ant e kurit pr mundsin e bashkimit t Shqipris me Kosovn. Sipas A.Vehbiut, nj ndr dallimet q ai e quan kritik n vetvete, q e bn t vshtir t prfytyrosh mundsin e nj bashkimi t till, lidhet edhe me strukturn socialefetare, e cila te shqipritart paraqitet si nj ekuilibr delikat mes tre grupeve fetare (mysliman, ortodoks, katolik, pa prfshir ktu ndonj nnsekt, si ai i bektashinjve, ose edhe agnostikt dhe ateistt, t cilt ndr shqipritar i gjen me shumic t madhe); ndrsa n Kosov t dhnat jan ndryshe. Sipas t dhnave t botuara nga gazeta Express e Prishtins, t cilat po i citoj si i pash te Respublica: harta etnike e Kosovs sht si m posht: jan deklaruar shqiptar 1 milion e 614 mij e 127 vet, dhe serb 25 mij e 718 persona, por pa llogaritur veriun. Turqit jan 18 mij e 711. Boshnjak ka m shum se turq: 27 mij e 488. Ashkalinjt, romt, egjiptiant e gorant s bashku shkojn n pothuaj 40 mij vet. Po harta fetare? Nga t dhnat del se 1 milion e 660 mij e 598 qytetar t Kosovs jan t prkatsis fetare myslimane, 38 mij e 223 qytetar jan t besimit katolik, dhe 25 mij e 685 t besimit ortodoks. Vetm 1209 qytetar t Kosovs kan deklaruar se nuk i prkasin asnj feje, ndrsa 7077 nuk jan prgjigjur fare se cils fe i takojn. M tej Ardian Vehbiu vazhdon: Nj bashkim i mundshm i Shqipris me Kosovn, nga pikpamja e strukturs sociale-fetare, do t forconte n mnyr dramatike komponenten myslimane ndr shqiptart e shtetit t ri, jo vetm numerikisht, por edhe pr nga cilsia, meq kosovart mysliman e lidhin besimin islam me identitetin m fort se shqipritart mysliman. Logjikisht feja myslimane do t bhej feja mbizotruese n shtetin e ri; dhe brenda ksaj feje, elementi sunit do t mbizotronte ndaj atij bektashi. Kjo do t thot, me fjal t tjera, q shteti rezultat i ktij bashkimi t mundshm do ti ngjaj

29

Kosovs, nga pikpamja q po analizojm, shum m tepr se do ti ngjaj Shqipris. Historikisht, kjo do t thot q shtetit t ri, ose super-Shqipris (m plqen ta quaj kshtu) ti fuqizohet edhe fillesa osmane, ose raportet e tij me t shkuarn osmane. Nse Rilindja kombtare, n aspektet e saj kulturore, synonte ti shkpuste shqiptart nga Perandoria Osmane jo vetm politikisht, por edhe historikisht, duke br t pamundurn pr t sendrgjuar nj by-pass me periudhn paraosmane (Sknderbeu, etj.), n shtetin e ri, super-shqiptar, kjo do t rivshtrohet detyrimisht. Prve gjuhs dhe traditave folkloristike, Shqiprin dhe Kosovn i afron, para s gjithash, e kaluara e prbashkt shumshekullore nn sundimin osman. Po me dallimet q ekzistojn mes shqiptarve t Shqipris dhe atyre t Kosovs prsa i takon religjiozitetit, jan dy shkrime t publicistit nga Kosova Nexhmedin Spahiu, i cili duhet thn se sht mjaft aktiv dhe n shtypin e Tirans. N shkrimin e tij t par t titulluar Dekontaminimi kulturor, (Panorama, 29 shtator 2011), duke folur n prgjithsi pr at q ai e konsideron nevojn e dekontaminimit t kulturs kosovare nga ndikimi q sipas tij ajo ka patur nga Tirana gjat periudhs s komunizmit, Spahiu krkon t ashtuquajturin dekontaminim nga ideja se Feja na u imponua nga armiqt, o je me kombin, o je me fen. T njjtn tem ai e zhvillon m tej n shkrimin e dats 6 korrik 2012 (gazeta Panorama) Profett dhe lindja e kombeve, ku hedh iden se qndrimi iluminist pr ndarjen e shtetit prej fes ka sjell vese degradim. Sipas tij qytetrimet kan patur kulmin e tyre vetm kur zbatuan msimet e fes. Derisa zbatoheshin ajetet Kuranore dhe msimet e profetit Muhamed, civilizimi islam arriti kulmet e civilizimit botror n histori. Sapo ky zbatim degradoi, civilizimi islam psoi ngecje dhe shthurje. Edhe te krishterimi ndodhi e njjta gj. Sipas tij, problemi i kohve moderne sht q shoqrit devijuan rrugn q ua trasuan profett. Nga mishrimi i parimeve morale me Perndin u kalua n mishrimin e mbretit apo perandorit me Perndin. Nga mohimi i ndikimit t iluminizimit pr ndarjen e shtetit prej fes, Spahiu kalon te thnia e famshme e Vaso Pashs pr shqiptarin si feja e vrtet e shqiptarit, t ciln ai e konsideron si nj qndrim antifetar. Sipas Spahiut: Kombi shqiptar, megjithkt, nuk u krijua mbi bazn e antifetarizmit, por mbi bazn e participimit t barabart t myslimanizmit synit, bektashizmit, ortodoksizmit e katolicizmit, si 4 shtylla t ktij kombi. M posht, n t njjtn

30

linj, ai prpiqet t rrzoj idealizimin q sipas tij, i sht br t ashtuquajturs periudh t Sknderbeut dhe t Rilindjes Kombtare.

Feja dhe politika

Tema e prdorimit t fes nga ana e politiks sht n qendr t shkrimit me autor Ilir Kalemajn Roli i organizatave fetare n politik (Panorama, 14 dhjetor 2011), ku autori shtron pyetjen Nse n Shqipri ekziston potenciali pr mobilizim t vots s strukturuar nga komunitetet fetare? Ai kujton sesi Premtimi pr ndrtimin e objektit te kultit, apo pr kthimin e pronave sht prdorur rndom nga politikanet e te dy krahve, por kto prpjekje kane mbetur te limituara, ndonse kohet e fundit duken tentativa pr krijimin e partive me sfond te qarte fetar qe synojn mobilizimin e vots me elektoratin e tyre specik. Autori kujton se si gjat zgjedhjeve t fundit palt politike treguan nj vmendje n rritje ndaj komuniteteve fetare, sidomos atij mysliman, me shpresn se kjo do tiu sillte m shum vota. Ai, po ashtu, kujton se sht e vrtet se vitet e fundit ka patur prpjekje pr t krijuar parti me sfond t qart fetar, por se duhet thn se kto prpjekje kan rezultuar krejtsisht t dshtuara (deri m tani). Sidoqoft, mjafton te shetosh faqet e gazets RD t ksaj periudhe pr t kuptuar se qeveria i ka kushtuar nj vmendje t veant bashksive fetare, sidomos asaj myslimane. Kshtu m dat 16 korrik 2012, Gazeta RD boton shkrimin me titull: Kryeministri n aktivitetin festiv t Komunitetit Mysliman me rastin e ditlindjes s Profetit Muhamed, me autor Elvis Kuin. Duhet thn se bhet fjal pr nj veprimtari t organizuar tashm prej dy-tre vjetsh nga Komunitetit Mysliman shqiptar, me mbshtetjen e Fondacionit turk Sema. Kryeministri Berisha deklaroi dje, - thuhet n shkrim - se s shpejti, s bashku me Kryetarin e Bashkis Tiran do t inaugurohet llimi i ndrtimit t xhamis s re. Duke folur n programin festiv, Profeti Muhamed a.s. - Krenaria e Njerzimit, she i qeveris u shpreh se kryeqyteti pret me padurim xhamin. Ndrsa prshndeti kt ngjarje, Kryeministri tha se kjo sht nj fest e madhe pr t gjith ata q duan t ndrtojn t ardhmen bazuar n dijen dhe n

31

respektin e madh ndaj Zotit. sht nj nder i veant pr mua t kremtoj s bashku me ju, t nderojm s bashku me ju, ditlindjen e Profetit t t gjith profetve, m t dashurit, m t besuarit, t t Gjithfuqishmit, Profetit Muhamed, t nderojm sot ditlindjen e burrit q ndrioi mendjen e njeriut dhe t njerzimit, e Profetit q shenjtroi dijen, msimin, shkolln e fmijve tan, t njerzimit. Kjo sht nj fest e madhe pr t gjith ata q i besojn Zotit. Kjo sht nj fest e madhe pr t gjith ata q i besojn dijes, pr t gjith ata q duan t ndrtojn t ardhmen bazuar n dijen dhe n respektin e madh ndaj Zotit, tha kreu i qeveris. M tej, Berisha thot: kto 20 vjet Komuniteti Mysliman, udhheqsi i besimit mysliman shqiptar dhe udhheqsi i besimeve t tjera kan realizuar n Shqipri mrekullin e t gjitha mrekullive, rilindjen shpirtrore t shqiptarve. Berisha vlersoi gurn e Profetit Muhamed, si burri q ndrioi mendjen e njeriut dhe t njerzimit dhe shenjtroi dijen dhe msimin pr mbar njerzimin. Po n kt gazet, organ i Partis Demokratike t Shqipris, botohet shkrimi: Mua: T vihet guri i par themel i Xhamis s re. Duke folur n programin festiv, n prkujtim t Profetit Muhamed, i cili sipas fes islame sht dhe vula e profetve, Mua ftoi Kryeministrin Berisha dhe kryebashkiakun Basha t vn gurin e par themel t xhamis Bajramin q vjen. Dshiroj t falnderoj nga zemra, n emr t t gjith besimtarve mysliman t Shqipris, Kryeministrin, Bashkin e Tirans pr mbshtetjen e madhe q na kan dhn, n veanti pr ndrtimin e xhamis s re n Tiran, e cila shpresojm q pas kaq vitesh do t bhet realitet. I ftoj t vm gurin e par themel t xhamis Bajramin q vjen, tha Haxhi Selim Mua. Duhet kujtuar se e gjith kjo ka t bj me premtimin q iu dha KMSH pr t ngritur xhamin e re t madhe t kryeqytetit, n nj shesh, aktualisht park, ku Kryetari i mparshm i Bashkis s Tirans, sot lideri i opozits, Edi Rama, skish pranuar tua jepte, duke iu propozuar ta ngrinin at n nj vend tjetr. N po t njjtin numr t gazets, jepet lajmi pr pritjen e veant nga ana e Berishs t kngtarit turk Sami Jusuf, kngtar kngsh fetare, i cili ndodhet n vendin ton, me ftes t Komunitetit Mysliman n Shqipri, pr t prshndetur programin festiv Profeti Muhamed a.s. - Krenaria e Njerzimit, me rastin e ditlindjes s Profetit Muhamed. N takim, - shkruhet n shkrim, - Kryeministri vlersoi edhe kontributin e Fondacionit Sema, si mbshtets kryesor t zhvillimit

32

t arsimit nprmjet sistemit t medreseve dhe Universitetit Bedr. Fondacioni Sema sht nj fondacion i lvizjes Guleniste turke. Shqetsimin pr przierjen e politiks me fen e shpreh dhe gazeta Tema n nj shkrim t dats 2 mars 2012, t titulluar Mediu i jep partis drejtim fetar, Berisha ndjek shembullin e Sknderbeut. Sipas ktij shkrimi, n nj bised televizive, Fatmir Mediu, kreu i republikanve, paskesh theksuar se partia e tij do vazhdoj t mbaj qndrime fetare. N zgjedhjet e fundit lokale, kur ne vendosm n mesazhin ton Me besimin n Zot, familje, pron, komb, pati edhe diskutime me shqetsimin q mos ti jepnim qndrimeve tona nj drejtim fetar. Partia Republikane flet pr vlera morale, t cilat kan ndrtuar nj tradite t qndrueshme n historin ton, por ne duhet t pranojm se kto vlera dhe ky moral jan t lashta pothuaj sa njerzimi dhe e kan burimin tek librat e shenjt, tek besimi n Zot dhe mesazhet e tij. Ky besim jo vetm nuk krijon probleme, por prkundrazi ndihmon n zgjidhjet e tyre, keqprdorimi i tyre prodhon probleme. tha Mediu, sipas shkrimit t gazets Tema. S fundi, nj shkrim botuar nga gazetat Shekulli dhe Tema (12 qershor 2012) me titull SMS e Shptim Idrizit pr Berishn: Hallall e Allahu qoft me ne. Sipas tij, Fotogra i gazets Shekulli ka mundur t ksoj celularin e kryeministrit Sali Berisha n momentin q po votohej pr presidentin. Ai ka arritur t sjell se far shkruhej n ekranin e celularit t kryeministrit, i cili ka kmbyer SMS me Vangjel Dulen e PBDNJ dhe me Shptim Idrizin e PDIU. Shekulli ka ksuar momentin kur kreu i PDIU i shkruan Berishs: OK. Hallall e Allahu qoft me ne mos m harro matjanin (pr humor). Nuk dihet se far nnkupton shtja e matjanit, por t bien n sy notat fetare t komunikimit mes tyre.

Shteti, bashksit dhe institucionet fetare

Gazeta RD boton shkrimin Mbshtetje prfundimit t tempullit t kryegjyshats botrore, Berisha: Bektashinjt

33

themeluan doktrinn e shqiptaris, ku njoftohet se kryeministri Berisha i kishte krkuar ministrit t Kulturs, Aldo Bumi q n kuadr t 100-vjetorit t Pavarsis t mbshtes prfundimin e tempullit t Kryegjyshats Botrore. Gjat mbledhjes s qeveris, ndrsa prezantoi miratimin e ligjit pr prcaktimin e mass s nancimit n buxhetin e vitit 2012 pr bashksit fetare, Kryeministri Berisha bri thirrje q tempulli i Kryegjyshats Botrore t inaugurohet me rastin e 100-vjetorit t Pavarsis. M posht ky shkrim na jep nj tablo interesante t nancimeve nga ana e shtetit pr bashksit fetare n Shqipri: Kshilli i Ministrave, - sqaron artikulli - miratoi prcaktimin e mass s nancimit, n buxhetin e vitit 2012, pr bashksit fetare, q kan nnshkruar marrveshje me Kshillin e Ministrave. Duke u ndalur n kundrshtimet n media se kjo iniciativ e Kryeministrit po pleks fen me shtetin, Berisha vlersoi miratimin pr t tretin vit radhazi t ktij ligji. sht prcaktimi i mass s nancimit n buxhetin e viti 2012 pr bashksit fetare q kan nnshkruar marrveshje me Kshillin e Ministrave dhe kjo praktik u konsolidua pr vite t tra. Kjo iniciativ e Kryeministrit u kundrshtua nga qndrime kryekput ateiste, se gjoja po pleks fen me shtetin. Por nuk ka asgj t prbashkt dhe jam shum i gzuar se ky sht viti i tret q komunitetet fetare kan luajtur nj rol t jashtzakonshm n infrastrukturn shpirtrore t ktij kombi dhe q jan aksioner n t gjith aksionet morale dhe materiale t vendit kan prqindjen e tyre dhe i garantoj se do ta rrisim at, theksoi Berisha. Sipas ktij vendimi, shuma 99 243 000 (nntdhjet e nnt milion e dyqind e dyzet e tre mij) lek, sht miratuar pr nancimin e bashksive fetare, pr vitin 2012. Konkretisht, Komuniteti Mysliman i Shqipris prton shumn 28 160 000 (njzet e tet milion e njqind e gjashtdhjet mij) lek, t ndar, si vijon m posht: 11 400 000 (njmbdhjet milion e katrqind mij) lek, pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 14 760 000 (katrmbdhjet milion e shtatqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin pr pagat e arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar; 2 000 000 (dy milion) lek, pr rikonstruksionin e kryesis s KMSH-s. Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipris prton shumn 24 370 000 (njzet e katr milion e treqind e shtatdhjet mij) lek, t ndar, si m posht vijon: 19 560 000 (nntmbdhjet milion e pesqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin deri n gjysmn e

34

pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 4 440 000 (katr milion e katrqind e dyzet mij) lek, pr nancimin pr pagat e arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar; 370 000 (treqind e shtatdhjet mij) lek, pr riparimin e objektit, kisha Bestrov. Kisha Katolike n Shqipri prton shumn 24 720 000 (njzet e katr milion e shtatqind e njzet mij) lek, t ndar, si m posht vijon: 3 960 000 (tre milion e nntqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 20 760 000 (njzet milion e shtatqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin pr pagat e arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar. Kryegjyshata Botrore Bektashiane prton shumn 21 993 000 (njzet e nj milion e nntqind e nntdhjet e tre mij) lek, t ndar, si m posht vijon: 3 000 000 (tre milion) lek, pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 11 993 000 (njmbdhjet milion e nntqind e nntdhjet e tre mij) lek, pr ndrtimin e pr mirmbajtjen e objekteve t kultit Odeoni; 7 000 000 (shtat milion) lek, pr shkak t pozits s veant, si Kryegjyshat Botrore me qendr n Tiran dhe t shtrirjes s veprimtaris s saj jasht vendit. T njjtin informacion na e jep dhe gazeta Shqip m datn 16 shkurt 2012 me shkrimin: Shprndahen mbi 99 milion lek pr komunitetet fetare Qeveria mori dje vendimin pr t ndar masn e nancimit kundrejt komuniteteve fetare kryesore n Shqipri pr vitin 2012. Pr kt vit, shuma n dispozicion t komuniteteve fetare, t cilat kan lidhur marrveshje me qeverin shqiptare, sht 99 243 000 lek dhe ajo sht ndar mes myslimanve, ortodoksve, katolikve dhe bektashinjve. Ashtu si edhe vitet e tjera, pjesa m e madhe e fondit t qeveris ka kaluar pr Komunitetin Mysliman t Shqipris, q ka prtuar shumn prej 28 160 000 leksh, t cilat Kshilli i Ministrave i ka prcaktuar qart se pr far do t prdoren. 11 400 000 lek do t prdoren pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 14 760 000 lek pr nancimin e pagave t arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar dhe 2 000 000 lek pr rikonstruksionin e kryesis s Komitetit t Myslimanve Shqiptar, theksohet n vendimin e djeshm t qeveris. N vendimin e djeshm, komuniteti katolik ka prtuar nj shum prej 24 720 000 leksh, duke arritur t prtoj pr 2012-n rreth 400 000

35

lek m shum se komuniteti ortodoks. Pr sa i prket Kishs Ortodokse Autoqefale t Shqipris, kt vit ka prtuar shumn 24 370 000 lek. Po kshtu edhe Kryegjyshata Botrore Bektashiane prtoi shumn 21 993 000 lek, nga t cilat 7 000 000 lek akordohen pr shkak t faktit se Kryegjyshata Botrore sht me qendr t saj n Tiran dhe e shtrin veprimtarin e saj edhe jasht vendit.

shtja e varrezave publike

Pothuajse gjith shtypi raportoi gjersisht pr debatet q ngjalli propozimi i Bashkis s Tirans pr krijimin e varrezave murale, propozim ky q gjeti kundrshtimin nga ana e Komunitetit Mysliman. Pr t kuptuar thelbin e problemit po mjaftohemi duke dhn shkurtimisht dy prej ktyre shkrimeve: at t botuar n Gazetn Shqiptare, t dats 12 prill 2012, me titull Varrezat murale, bashkia nis bisedimet me komunitetet fetare. Sipas shkrimit Bashkia e Tirans ka nisur bisedimet me komunitetet fetare n lidhje me iden e ngritjes s varrezave murale, si nj zgjidhje pr siprfaqen gjithnj e m t vogl t toks n varrezat e kryeqytetit. Myslimant e kan kundrshtuar iden e varrezave murale, duke theksuar se feja e tyre lejon vetm varrimin n tok. Kreu i Komunitetit Mysliman, Selim Mua, propozoi q bashkia t gjej nj tjetr zgjidhje, duke siguruar hapsira t reja n periferi ose n fshatra. Ndrsa pr komunitetin katolik,dhe at ortodoks duket se varrezat murale nuk prbjn problem. T njjtin informacion na e jep dhe e prditshmja Panorama, n numrin e dats 13 prill 2012, me shkrimin Komunitetet fetare, 3 qndrimet pr varrezat murale Sipas tij, shkrimi vazhdon: Nisur nga situata aktuale, ku n Tiran sektori i funeraleve sht n kolaps, po shihet mundsia e nj reforme rrnjsore. Por, prpara se Bashkia t ndrmarr n praktik kt iniciativ, do t konsultohet me qytetart dhe komunitetet fetare. N kryeqytet vdesin mesatarisht 4000 veta n vit. Gjithkujt q largohet nga kjo jet i duhet mesatarisht 5 m2 tok e prdorur pr nj varr. Pra, jan rreth 20 mij metra katror tok me t ciln duhet t zgjerohen varrezat. Varrezat e Sharrs jan praktikisht t mbyllura dhe momentalisht operohet vetm me ato t

36

Tuns. Kjo e bn t domosdoshme q t shikohen mnyrat e rrugt alternative, duke krkuar vazhdimisht toka t reja pr varrezat. Kjo sht edhe nj shtje principi, pasi ne nuk mund t transformojm qytetin, mjedisin vetm n varrez, sht shprehur Edmond Panariti. N deklaratn e tij ai sht shprehur se kjo e bn t domosdoshme ndrmarrjen e nj reforme q do t prqas standarde, t cilat ekzistojn n vendet e BE. Por, n radh t par dhe ajo ka sht m e rndsishme, krkon dhe konsensus e mbshtetje popullore, pasi sht dika e re. Bhet fjal pr t futur disa elemente, si jan elementet e varrezave murale. Natyrisht, ekziston nj ligj-kuadr q e mundson kt lloj varreze. Kjo sht nj risi pr ne, sepse pavarsisht se ka edhe precedent n vendin ton, p.sh. Varrezat e Dshmorve t Kombit n Durrs jan varreza murale, pra nuk sht se nuk ka ekzistuar nj shembull m par, por megjithat, n shrbim publik ky lloj sistemi akoma nuk funksionon, ka deklaruar Panariti. Nuk dihet si do t veproj m tej ky institucion kur komuniteti m i madh fetar n vend ka shprehur hapur qndrimin kundr. Ne as e kemi pasur ndonjher tradit varrezn murale dhe as do ta pranojm n t ardhmen. Tradita myslimane e ka q trupi t tretet n tok. Kt deklarat bri pr gazetn kreu i Komunitetit Mysliman, Selim Mua. ... Sipas tij, kjo ide sht propozuar koh m par edhe nga ish-kryebashkiaku Rama. Jemi shprehur dhe jemi kundr nj ideje t till, duke pasur parasysh se sht n dinjitetin njerzor q t varrosen n tok, tha Mua. Dhe s fundi, nj pjes e shtypit raportoi pr fjaln e mbajtur nga Ilir Gjoni, deputet i Partis Socialiste, n Tryezn e Grupit te Puns Pr Rendin e Sigurin, t organizuar nga kjo parti m datn 10 Shkurt 2012. Ndr t tjera, duke konsideruar se Rreziku m i madh q i kanoset Shqipris sht prarja e popullsis dhe mungesa e kohezionit social, I.Gjoni sheh si faktort kryesor q ndikojn n kt prarje krahas thellimit t ndarjeve veri-jug, faktin se, sipas tij Po punohet pr ngritjen e mureve ndarse mes tre besimeve krysore fetare (disa prej tyre po tentohet t vihen nn kontrollin e rrymave ekstremiste). Po ktij shqetsimi i bn jehon n nj far mnyre dhe Mero Baze n editorialin e dats 19 shkurt 2012, t titulluar Kriteri Ali-Beu dhe nacionalizmi etnik n Shqipri (gazeta Tema). Shkrimi merr shkas nga nj deklarat e deputetit t PD-s dhe ish-ministrit t Drejtosis Enkel Alibeja, n t ciln ai e konsideron Kreshnik Spahiun me origjin jo-

37

shqiptare. Nj deputet i partis n pushtet, i keqprdorur tradicionalisht nga Sali Berisha, me nj emr femror dhe mbiemr turk (Ali Bej), ka hapur nj debat delikat mbi nacionalizmin etnik n Shqipri, duke tentuar t prjashtoj nga t qenit shqiptar, shtetas q sipas tij, nga legjendat urbane kan ardhur n territoret tona gjat sundimit t perandoris otomane. shkruan Baze. Sipas tij, ... sht e udhs t shihet se qeveria e Sali Berishs po fut vendin n nj spirale t rrezikshme, duke provokuar me nj nga tezat m antishqiptare dhe m t rrezikshme q fqinjt tan, sidomos fqinjt sllav, prdorin ndaj popullsis s Kosovs dhe nj pjese t popullsis shqiptare me fe myslimane n Shqipri. Akuza e tyre sht se shqiptart mysliman t Kosovs dhe t nj pjese t Shqipris, jan me origjin nga Azia e largt, t sjell ktu gjat periudhs otomane ... Rreziku i par i madh q sjell t bazuarit mbi sajime t origjins s largt t nj pjese t shqiptarve, sht ndarja e vendit mbi baza fetare, dhe pse jo dhe produkte t lufts etnike bazuar mbi fen. Kjo sht mnyra m e mir q ortodoksit ti quajm grek, myslimant turq dhe katolikt venecian t mbetur ktu. Kjo sht mnyra reale se si i vihet zjarri ktij vendi dhe si frika nga patriotizmi i nj pjese t popullsis, prodhon si reaksion nj til benzine, e cila n logjikn e Sali Berishs do t thot, ose ky vend sht imi, ose pas meje qameti. Edhe pse shum njerz injorojn prirjet radikale myslimane t nj klani n qeverin Berisha, sht evidente se ata jan lidhje personale e fmijve t Sali Berishs, t cilt falen pes her n dit pr tu dukur mysliman, por n fakt e kan at nj mnyr pr t mbajtur nj klan t tyre fanatik n pushtet. Ali-Bej sht nj prej tyre. konkludon Mero Baze.

Shkrime t tjera q lidhen me kt tem

Ndr shkrimet e tjera t botuara gjat ksaj periudhe pr temn q ka n qendr ky studim, mund t prmendet shkurtimisht shkrimi i gjat, i botuar n dy numra t gazets Republika (6/7 qershor 2012), nga Hulusi Hako, me titull Feja dhe ateizmi. Si dihet emri i Hulusi Hakos sht i lidhur me nj sr veprash t botuara n kohn e komunizmit me karakter t theksuar anti-fetar. Q n llim t shkrimit autori e bn t qart se shkrimi i tij sht n prgjigje me disa shkrime n shtyp, sidomos ato t botuara n gazetn Sot, si: Po i bie grimi Atifetes (29 dhjetor 2011), Stabiliteti i Shqipris, vetm

38

n se drejtohet nga prfaqsues t komuniteteve fetare (5 janar 2012), Katolicizmi shtetror krcnon tolerancn fetare n Shqipri e n Kosov (7 janar 2012), Nacional-laicizmi islam dhe inferioriteti i shqiptarit t Maqedonis (28 mars 2012), Rreziku q i vjen shoqris shqiptare n tranzicion (5 prill 2012), Fet krkojn lejimin e simboleve dhe lnd t posame n shkolla (26 prill 2012) t autorve Iljasa Salihi, Pirro Prifti dhe Olsi Jazexhi e t tjera. Sipas autorit T marra n grup, n to gjejm t fokusuar e t lakuar fen si faktor vendimtar (gati shptimtar) n jetn ton politiko-shoqrore, si nj els magjik t kaprcimit t krizave, fatkeqsive e mjerimit q na kan pllakosur. Gjejm n to nj merak dhe kujdes t disa autorve laik pr t till status dhe rol t feve n hapsirat shqiptare, q na rezulton i tepruar dhe i shtrembr. Secili, operon me besimin q ka zgjedhur dhe e prqafon, q e ka debules ose dhe me fen, n prgjithsi; pr kt dukuri thjesht personale bn vrejtje e sugjerime orientuese, n nj kndvshtrim q kalon n maksimalizim t rolit dhe apologji t sforcuar t saj n jetn shoqrore. Ktij shkrimi i kthen prgjigje n gazetn Sot, q duhet thn se sht gazeta e prditshme q i kushton m shum vend tems s fes, Pirro Prifti me shkrimin e tij Prof. Hulusi Hako dhe aktivizmat e tij marksiste kundr fes. (Gazeta Sot, 12 korrik 2012) Tjetr shkrim, sht e vrteta me karakter m shum teorik, pr vendin e fes n shoqrin shqiptare, sht ai Gzim Tushit Feja dhe sdat e modernitetit (gazeta Shekulli, 9 janar 2012). Sipas autorit, sot n Shqipri Ndihet nevoja pr riformulime q nuk cenojn identitetin dhe q ka mundsi t rritin m shum autoritetin e fes, besimeve dhe institucioneve fetare n Shqipri. Pr vendin e fes n shoqrin ton diskuton dhe shkrimi me autor Eirion Senja, me titull Shqiptart tolerant, apo jan indiferent ndaj fes? (Respublika, 9 mars 2012). N parantez, duhet thn se gazeta on-line Respublika, e drejtuar nga Mustafa Nano, sht nj ndr organet e shtypit shqiptar m t vmendshme ndaj ksaj teme. Duke e marr shkas nga fjalt e dy t drguarave t sekretares Hilari Klinton pr shtjen e tolerancs fetare, autori duke e marr si t mirqen faktin se n Shqipri ekziston bashkjetesa mes feve, shtron pyetjen interesante nse realisht kemi t bjm me toleranc fetare apo sht indiferenca ndaj fes q na bn neve t mos kemi probleme me njri-tjetrin, duke bashkjetuar kshtu n paqe me disa fe t ndryshme,

39

ndryshe nga disa shtete t tjera? M tej n shkrim, autori v n dukje se Pavarsisht prkatsis fetare, studimet tregojn se numri i praktikantve t fes sht disa her m i vogl se ai i jopraktikantve. Nga ana tjetr, n qytete me tradit si Kora apo Shkodra, t cilat kan trashguar gjithashtu pak m tepr traditat fetare krahasuar me qytetet e industrializuara gjat periudhs s komunizmit, vrehet nj ndasi disi m e madhe fetare. Kujtojm se n Shkodr ka vetm pak vite q jan shuar debatet mbi vendosjen e kryqeve n maj kodrave apo nse objekti i kultit n kalan e Rozafs ishte xhami apo kish. Kurse n Kor, dhndurt mysliman nuk jan shum t plqyer n familje t krishtera dhe anasjelltas. Gazeta Shekulli e dats 18 prill 2012, i l plot dy faqe t saj shkrimit me titull Grua me shami: Nuk preferoj t lind me mjek meshkuj t shkruar nga Emanuela Sako. Shkrimi shoqrohet me nj intervist t Elvis Nait, drejtor i Mesazhit islam, pran Komunitetit Mysliman, q e prligj kt qendrim me motivet fetare, si dhe me qndrimin e mjekut Maksim Gjoni, t titulluar: Nj grua rrezikoi jetn dhe fmijn sepse refuzoi mjekun. Mjaft shkrime t ksaj periudhe i kushtohen srish grindjeve brenda gjirit t Bashksis myslimane t Shqipris. Kshtu Tema e dats 14 mars 2012, boton shkrimin me titull Shkarkimi i imamit ndan myslimant n Shqipri. Sipas shkrimit kjo lvizje shihet si pjes e nj sulmi nga lidershipi i Komunitetit Mysliman, i cili favorizon nj deg turke t Islamit prkundrejt klerikve t edukuar n vendet arabe. Po kt tem kan dhe shkrimet Antiterrori shoqron dy imamt e Medreses (Gazeta panorama, 25 Prill, 2012); Ndalimi i Imamit dhe njeriu i ri, nga Fitim Zekthi (Respublica.al, 29 maj 2012); Myslimant peticion Mus: Ktheni imamin e Medreses! (gazeta Mapo, 1 qershor 2012). Nj sr shkrimesh t ksaj periudhe iu kushtuan t ashtuquajturs parad t gejve, si dhe m n prgjithsi qndrimit ndaj homoseksualitetit. Mes tyre mund t veojm vetm disa: Kshtu, m 3 prill 2012, gazeta Panorama, botoi shkrimin Ilir Hoxholli: Nevoja e gabuar e nj parade., ku autori pretendonte se iste N emr t moralit q sipas tij, ka burim hyjnor. N shkrim ai kritikonte heshtjen e komuniteteve fetare pr kt shtje.

40

Dshton parada gay? N shesh vetm besimtart mysliman e titulloi shkrimin e vet t dats 17 maj, 2012, gazeta Tema Edhe pse prej muajsh itet pr kt aktivitet dhe u b shum zhurm, shkruhet n t, duket se doli nj lusk sapuni. Parada gay nuk sht mbajtur gjat dits s sotme, ndrsa n shesh, shihje vetm dhjetra besimtar mysliman, q t organizuar n rrjete sociale, kan dal t protestojn pr mbrojtjen e familjes. Pro familjes, pro moralit, pro jets, kan qen parullat q kan mbajtur n duar besimtart mysliman, q kan parakaluar n Bulevard. Hoxha i Prizrenit, Ferhati dhe soji i Ekremit Imer Mushkolaj (Gazeta mapo, 2 prill 2012) Sigurisht q gjat ksaj periudhe ka pasur dhe jo pak shkrime q i jan qasur ksaj teme nga nj kndshikim i islamit, nganjher dhe ekstrem. N pjesn m t madhe duhet thn se kto shkrime sgjejn vend n shtypin kryesor, por jan t shumt n faqet on-line me karakter fetar. Ndr ta do prmendim vetm disa: Kshtu, Redi Shehu, boton shkrimin Laicizmi, asnjansia dhe hapsirat publike t botuar n faqen Zri islam, si dhe n gazetn Start, ku ai e konsideron laicizmin q ekziston n Shqipri si jakobin. Sipas tij, n sjelljen sociale t strukturave shtetrore si bartse dhe aplikuese t Laicizmit shihet nj soj frike nga nj, le t themi, infektim i hapsirs publike nga sjellje, paraqitje, performanca individuale apo kolektive t religjionit apo religjiozitetit. Kjo lloj frike, ku n disa raste sht transformuar n fobi, ka br q hapsirat publike t trajtohen si pron e nj grupimi t caktuar njerzish t cilt jan prfaqsues t ateizmit si mendsi apo agnostiks. Nj shkrim me karakter ekstremist ishte dhe ai i botuar n gazetn Mapo me titull Vllazria shqiptaro-turke dhe krcnimi nga turkofobt katolik me autor Olsi Jazexhiun, t njohur pr qndrimet e tij ekstremiste (Mapo 17 prill 2012) E tani q turku i Ankaras edhe pse un nuk e besoj nj gj t ktill m n fund po lshohet srish nga Anadolli drejt Ballkanit, kaurt q i ka zn paniku nga prrallat 500-vjeare me jatagan, krkojn q edhe ne, jo-katolikt, t besojm n legjendat me turq dhe osman e t refuzojm dorn vllazrore t Turqis. Nse nuk e bjm nj gj t ktill, Gurakuqi i Jozens na krcnon se

41

do t organizoj nj arje t thell t brendshme, q mund t rezultoj e pariparueshme. Prgjigjja ime pr Romeon dhe klanin e tij sht kjo: nse keni takat e jeni serioz pr kt q thoni, organizojeni kt arje, dhe, ashtu si gjyshrit tuaj n koh t Sknderbeut, hipini anijeve dhe gjeni at q doni matan Adriatikut. Ne myslimant, do jemi rehat ktu ku jemi, me apo pa Turqin. shkruan Jazexhiu ndr t tjera.

SHTYPI KOSOVAR PR TEMN E FES, LAICITETIT DHE HAPSIRS PUBLIKE

Dy jan tiparet q e dallojn debatin q zhvillohet n shtypin e Kosovs pr raportet mes fes dhe hapsirs publike, apo laicitetit krahasuar me Shqiprin: aty ky z nj vend mjaft m t gjer, duke qen njkohsisht mjaft m i ashpr. Duke ndjekur kt debat sht e qart se n Prishtin ekziston nj shqetsim mjaft m i madh se sa n Tiran pr sa i takon rolit q sht duke luajtur, apo q mund t luaj feja (Islami) n shoqrin apo dhe n politikn kosovare. Nga ana tjetr, duke vrejtur shtjet e trajtuara, ssht e vshtir t dallosh kontaminimin e ndrsjell mes Shqipris dhe Kosovs n kt fush. Pasqyra e mposhtme shrben jo vetm pr t dhn nj ide t problematiks dhe shqetsimeve me t ciln prballet aktualisht Kosova n kt fush, por dhe pr t kuptuar se cilat jan si ngjashmrit ashtu dhe dallimet krahasuar me Shqiprin. Pr Kosovn periudha e mbuluar sht po ashtu, nnt mujore, ka prfshin tre mujorin e fundit t vitit 2011, periudh kjo kur Kuvendi i Kosovs debatoi pr amendimet n ligjin pr arsimin, q kishin t bnin pikrisht me shtjen e pranis s fes e simboleve t saj n shkollat publike.

Gallup: Kosovart qytetart m religjioz t Ballkanit, ata t Shqipris m joreligjiozt

Kto jan prfundimet n t cilat arrin sondazhi i kryer nga Gallup, pr t cilin raporton Augustin Palokaj n shkrimin e tij: Feja si platform politike n Kosov (Koha Ditore, 6.09.2011). Sipas Palokajt: N pyetjen se a ka ndikim feja n jetn tuaj t prditshm rreth 90 % t kosovarve jan prgjigjur pozitivisht. Me t njjtn anket qytetart m joreligjioz kan dal t jen ata t Shqipris dhe t Kroacis. Ndonse n Kosov shpesh dgjohet pohimi se feja nuk ka rndsi dhe se kombi sht mbi t gjitha nj konstatim i till sht vshtir pr tu konrmuar dhe kohve t fundit sht duke u sduar. 45

46

Me motive fetare sot n Kosov sulmohen edhe gurat m t rndsishme t historis kombtare. Shkruan Palokaj. Sipas tij, tre jan problemet kryesore shqetsuese: Feja padyshim sht br platform politike dhe koalicioni aktual qeveriss i Kosovs sht dshmi e ktij fakti. Pr Palokajn qe Behxhet Pacolli ai q i pari n Kosov theu tabun dhe lloi fushatn politike ta lidh me elemente fetare q n vitin 2007. Tash ai sht n koalicion me Partin e Drejtsis t Ferid Aganit, - shkruan Palokaj. - e cila ka platform fetare n veprimin e saj politik. Ktij koalicioni ndoshta prdorimi i fes pr qllime politike edhe u ka ndihmuar, sepse e kan kaluar pragun dhe jan jo vetm n Kuvend, por edhe n Qeveri. Duke qen n Qeveri, ky koalicion ka arritur t punsoj shum veprimtar dhe mbshtets t tyre n strukturat e pushtetit, n mnyr disproporcionale me prqindjen e votave t tuara n zgjedhje dhe me numrin e vendeve n Kuvend. ... Prandaj sht e uditshme pse n gjith kt debat pr msimin e fes n shkolla dhe pr t drejtn e bartjes s shamive nuk sht prononcuar kryeministri Hashim Thai, ndonse emri i tij sht prfolur publikisht se ai ka premtuar se do t merret vendim pozitiv pr kto krkesa si kusht pr lidhje t koalicionit. Shqetsimi i dyt pr Palokajn ka t bj me faktin q tema e fes sot n Kosov sht ajo q trheq vmendjen m t madhe t lexuesve. Vetm shikoni ueb faqet e mediave n Kosov.... - shkruan ai. - As kallja e kurit n veri, as papunsia m e madhe n Evrop, as sporti e madje as kabllot e ambasadorve amerikan nuk zgjojn as prafrsisht interesim te qytetart e Kosovs sesa temat e lidhura me fen. Edhe n bisedat private n Kosov pak minuta kalojn pa ardhur deri te tema e fes. Sipas tij, problemi kryesor pr t sht q ky debat ka degjeneruar n fyerje, nxitje paragjykimesh, nxitje urrejtjesh dhe krcnime t hapta. Krcnohen deputett e Kuvendit, gazetat shpallen haram, fyhen gurat e rndsishme kombtare dhe bhen krcnime ndr m ekstremet. Por shqetsimi kryesor i A. Palokajt ka t bj me faktin se ndrsa shqiptart deri sot jan t njohur si popull me shumic myslimane, por me orientim t qart europerndimor. Tash kjo mnyr tradicionale, sht duke u sduar n Kosov nga elementet m ekstreme. E ardhmja e Kosovs, - sipas tij - do t varet jo nga ajo se sa do t ket mysliman n Kosov, por far orientimi do ta ken ata. Fetart e vrtet nuk jan asnjher problem, sepse toleranca sht edhe vler fetare pr ta. Problem

47

jan ata t cilt nxisin urrejtje dhe krcnojn e t till n Kosov jan duke u shfaqur gjithnj e m shum. E prfundon ai shkrimin e tij. Vetm pak koh m pas, e njjta gazet, m e madhja n Kosov, boton dy shkrime q paraqesin nj tablo t kundrt me at t Agustin Palokajt: Forumi 2015: Ska rrezik nga radikalizmi fetar (Koha Ditore, 17 nntor 2011) dhe Kosovart nuk e kan problem ekstremizmin fetar, por papunsin (18 nntor 2011). T dy kto shkrime njoftojn rezultatet e nj hulumtimi t opinionit lidhur me rolin e religjionit n shoqrin kosovare dhe interesin publik pr t, t kryera nga qendra pr studime humane Gani Bobi. Sipas prfundimeve t tij, t paraqitura gjat nj debati n kuadr t Forumit 2015: Ekstremizmi fetar nuk paraqet shqetsim pr kosovart, breng kryesore e tyre jan papunsia dhe varfria. Sqaron Shklzen Maliqi, drejtues i projektit, duke shtuar se: Jemi koncentruar n disa shtje t cilat jan ngritur kohve t fundit nga grupet islamike, si jan bartja e shamive, pastaj disa krkesa konkrete si ndrtimi i nj xhamie n Prishtin, futja e lnds s edukats fetare n shkolla, mendimin e kosovarve pr orientimin perndimor, pr sjelljet e disa grupeve radikale islamike. Sipas Maliqit, shumica e t anketuarve kan nj qndrim t moderuar sa u prket ktyre shtjeve dhe vetm nj pr qind e t anketuarve e konsiderojn si problem serioz ekstremizmin fetar n Kosov.

Debatet pr laicitetin e arsimit publik

Gjat periudhs s shqyrtuar, molla e sherrit, n qendr t polemikave t nj numri mjaft t madh shkrimesh, qe ajo e laicitetit t arsimit publik. Pra, e njjta tematik si dhe n Shqipri, me ndryshimin se ky debat (q e parapriu me disa muaj at n Shqipri) n Kosov qe mjaft m i ashpr, duke u shoqruar madje dhe me manifestime n rrugt e Prishtins. N Kosov, shkas pr kt polemik u b paraqitja n parlament e disa amendimeve t ligjit pr arsimin publik, nprmjet t cilave krkohej lejimi i prdorimit t simboleve fetare, si dhe futja e edukats fetare. Si dihet, Parlamenti i Kosovs i hodhi posht kto

48

amendime. Por sidoqoft, debati q kjo ngjarje ngjalli nxori n pah nivelin e shqetsimit por dhe t ndarjeve q ekzistojn n gjirin e shoqris kosovare pr shtje t tilla. Sidoqoft, pr t ilustruar m mir sa tham, po e llojm duke dhn fragmente t nj shkrimi t gjat t botuar n dy pjes n gazetn Koha ditore (01 shtator 2011) nga gazetari i njohur kosovar Halil Matoshi. Shkrimi titullohej Manipulim i pastr politik. Ky debat, - shkruan Matoshi - do t ishte i mirseardhur po t mos fshihte n thelbin e vet tendenca t politizimit t fes, me t vetmin synim, marrjen e pushtetit politik dhe ndrrimin e fytyrs dhe imazhit trsisht perndimor n aspektin gjeokulturor t shoqris kosovare, duke mos e fshehur edhe synimin e ndrrimit t rendit kushtetues dhe demokratik shoqror dhe dhnies fund sekularizmit t shoqris kosovare duke u mbshtetur tek postulatet e islamit politik. Sipas Matoshit, Amendimi i Ligjit pr Arsimin n Kuvendin e Kosovs qiti n pah tendencn agresive t nj pakice profetike (e cila realisht n konguracionin e spektrit politik n Kuvendin e Kosovs nuk paraqet m shum fuqi elektorale se 1%), si uvertur n islamin politik, jotradicional dhe jotipik pr shqiptart, n aspektin etnik dhe historiko-gjeograk. Pastaj qiti n pah ... sjelljen cinike dhe retrograde t lvizjes Vetvendosje, e cila bojkotoi votimin e amendamenteve pr t mos marr an, thjesht duke lakmuar votat e xhematit. Matoshi sqaron se Deputett e t tri partive t mdha, PDK-s, LDK-s dhe AAK-s, ashtu si edhe pritej, hodhn posht amendamentet 7 dhe 8, sado q shpesh argumentet ishin jo shum bindse, sepse aparati propagandistik i sponsorve t ktyre amendamenteve ishte i fuqishm, manipulues dhe shpesh krcnues deri n prmasat e shantazhimit t tr shoqris dhe shtetit. Ajo q e shqetson m tepr Matoshin jan efektet q situata t tilla mund t ken n realitetin e prditshm, por dhe n kohezionin kombtar, apo at shtetror t Kosovs. Me kt rast Matoshi v n dukje se: Shqipria megjithat sht shum ndryshe dhe shum prpara n kt bashkjetes reale (krahasuar me Kosovn). sht e vrteta, Gazeta Koha Ditore i kushton mjaft vend ktij debati, duke e shpallur veten si nj mbrojtse t laicitetit. Kshtu, ksaj teme i kushtohen dy editoriale t nnshkruara nga vet drejtoresha e ksaj gazete, Flaka Surroi (korrik/nntor 2011). N t parin, t titulluar Krcnimi i myftiut, ajo ngre dy probleme kryesore:

49

1) prpjekjen pr ta identikuar kombin me fen islame nprmjet ktyre mendimeve. 2) gjuha krcnuese e prdorur n kt rast nga myftiu Trnava q pasksh thn se n emr t mbrojtjes s integritetit t identitetit fetar islam, BIK-u nuk do t rrinte duarkryq pr t shikuar se kush ofendon e kush jo. Flaka Surroi e sqaron m tej qndrimin e saj n editorialin Pun inati: sht absolutisht n interes t Kosovs, - shkruan ajo, - ta ruaj identitetin e vet shtetror laik, ashtu si e prkuzon Kushtetuta, me respektimin e plot t t drejtave dhe t lirive themelore ndrkombtarisht t pranuara. Kjo pa dyshim nnkupton edhe t drejtn pr t pasur fe, por q nuk e nnkupton t drejtn pr ta imponuar at. (Koha ditore 3 korrik 2011). N t njjtn linj jan dhe dy shkrimet e Blerim Latit, profesor i lozos politike n UP, Kontrabanda e sheriatit nn etiketn e t drejtave t njeriut (Koha Ditore, 8.09.2011) dhe Fashizmi islamik kundr Kanunit t Lek Dukagjinit (Koha Ditore, 3 dhjetror 2011). Interesant sht po ashtu nj shkrim tjetr i botuar n po kt gazet, nprmjet t cilit kupton intensitetin e ktij debati n Kosov. Fjala sht pr shkrimin e Melihate Trmkollit Dika po zihet! (Koha Ditore 30 qershor 2011), q ka n qendr protestat e zhvilluara rrugve t Prishtins pr t krkuar ngritjen e xhamis s re n qendr t qytetit, si dhe futjen e msimit fetar n shkollat publike. T njjtn tem trajton dhe shkrimi, Namaz-protestuesit i krkojn kryeministrit shkarkimin e Blerim Latit (Koha ditore 11 korrik 2011), ku bhet fjal pr krkesn drejtuar kryeministrit t Kosovs nga ana e lvizjes islamike Bashkohu pr shkarkimin e menjhershm nga funksioni t kshilltarit tuaj politik, Blerim Lati, i cili m datn 01 korrik 2011 n televizionin publik t Kosovs RTK, n emisionin Target, me temn Feja n Kosov i ka fyer rnd myslimant e vendit ton. Sipas ktij, ndr argumentet n baz t t cilave kjo lvizje krkonte shkarkimin e kshilltarit politik t kryeministrit qe dhe se Blerim Lati pasksh thn se Islami i Gadishullit Arabik sht Islami i shkrettirs i kontaminuar me Islam politik e Islami politik sht antiamerikanizmi. Ne jemi t shqetsuar pr faktin se nj deklarat e till, e br nga nj zyrtar qeveritar sht skandaloze dhe me pasoja negative pr shtetin ton. Ti akuzosh vendet e Gadishullit Arabik se praktikojn Islam t shkrettirs dhe kultivojn antiamerikanizm i dmton prpjekjet e shtetit ton pr njohje nga kto vende, njohje t cilat

50

aq shum na duhen. Sipas Lvizjes islamike Bashkohu, deklaratat e Blerim Latit bhen shkak q populli i Kosovs t humb besimin n qeverin e vendit dhe njherit bhen shkak pr dmtimin e imazhit t vendit ton dhe humbjen e prkrahjes nga vendet mike si Arabia Saudite, Turqia e vende t tjera Islame... Ndr gazetat e prditshme t Kosovs, ato q mbajn nj qndrim m t prer kundr atyre q sipas tyre prbjn prpjekje pr t cenuar laicitetin e shkolls jan Koha Ditore dhe Express. Gazeta Zri mban prgjithsisht nj qndrim m t baraspeshuar. Prkundrazi, gazeta Bota Sot sht prgjithsisht n krah t atyre q krkojn amendimin e ligjit pr arsimin. Le t prmendim disa shkrime t tjer kushtuar ksaj teme, pr t kuptuar m mir argumentet e palve: Kshtu sipas Rrahim Sadikut n shkrimin e tij: Ikim nga mundsia e sundimit t imamve (Zri, 20 mars 2012): Nj pjes e madhe e imamve tan, t shkolluar e t robotizuar npr vende t ndryshme islamike, duan t na kthejn atje ku nuk kemi qen as n kohn e Perandoris Osmane: te dominimi i plot i msimeve t sheriatit dhe pushtetit pa ku t imamve! Andaj duan q Kosovn e popullin e saj ta shndrrojn n nj imamt fanatik, far sot nuk e ka as Irani e as disa shtete t tjera, q baz kushtetuese e kan sheriatin. Duan ta bjn kt pr t na larguar nga e gjitha ajo q n ne sht e lindur, sht evropiane dhe sht bashkkohse. ... Nj shembull i till, po e ndoqm, pa shkuar shum koh, do t bj q ne n Kosov t ndjehemi m turq se turqit e m fanatik se vendet m fanatike islame prfundon ai. N t njjtn linj jan dhe shkrime t tilla si Ta mbajm fen larg shkollave publike nga Agon Maliqi (Zri, 20 mars 2012), apo Pse Kosova sekulare?, me autor Fahri Xharrn (Zri, 18 mars 2012). Prkundrazi Fadil Lepaj n shkrimin: Cila sht feja e shqiptarit? (Zri, 21 mars 2012) sht pr lejimin e ngritjes s nj xhamie t re t madhe n qendr t Prishtins, n mnyr q myslimant t mos e ndjejn veten t viktimizuar. N po t njjtn linj sht Gzim Selaci, msimdhns n Fakultetin Filozok t Universitetit t Prishtins (Zri, 20 mars 2012) n shkrimin Si t radikalizosh grupet fetare?, apo Qemajl Morina te Odiseja e Xhamis s Madhe t Prishtins (Zri, mars 2012).

51

Pr t kuptuar m mir kontekstin e ktij debati, ja dhe disa shkrime t tjera t botuara gjat ksaj periudhe me karakter m tepr informativ: Kuvendit i shkojn krkesa kundr shamis n shkolla dhe kundr lnds fetare (Koha Ditore, 28 gusht 2011), ku njoftohet pr dy peticione drguar kryeparlamentarit Jakup Krasniqi nga Grat intelektuale dhe aktivistet pr t drejtat e grave t Kosovs dhe Kshilli i arsimtarve t gjimnazit Sami Frashri t Prishtins, nprmjet t cilave krkohej q n Ligjin pr arsimin parauniversitar t mos inkorporohen dy propozim-amendamente t karakterit fetar q synojn legalizimin e prdorimit t shamive n shkolla, si dhe futjen e lnds s edukats fetare dhe morale n planprogramet msimore. Sipas tyre duke u nisur nga fakti se Kosova sht shtet laik i denuar me Kushtetut, si dhe duke marr parasysh se kombi shqiptar me tri religjione sht mbajtur unik duke i dhn rndsi kombit para fes, ne intelektualet dhe aktivistet pr t drejtat e grave krkojm nga ju si prfaqsues t popullit q ti mbroni me vendosmri vlerat shtetrore dhe kombtare duke votuar kundr amendamenteve t propozuara. Protestohet pr shamin nga Besa Kalaja (Zri, 23 shtator 2011), informon se M pak se 200 protestues i jan prgjigjur t premten Lvizjes Bashkohu, n krkesn e tyre pr lejimin e shamis npr institucione. Nj vend t dukshm n gazeta kosovare zn deklaratat e myftiut Trnava: Trnava: Politika jo fyerje Islamit (Zri, 02 janar 2012), ku ai citohet t ket kritikuar ashpr si asnjher m par institucionet e Kosovs t cilat, sipas tij, n vazhdimsi po injorojn krkesat e Bashksis Islame t Kosovs, sikurse q ishte votimi i djeshm n Kuvendin e Kosovs kundr prfshirjes s lnds s msim-besimit n institucionet shkollore. Nj vend t veant n kt z po ashtu qndrimi q mbajti ndaj ksaj shtjeje lvizja Vetvendosja e cila, si dihet, abstenoi gjat votimit. Arsyet e ktij qndrimi politik i sqarojn me shkrimet e tyre dy lidert kryesor t ksaj lvizjeje. N shkrimin e tij t titulluar Mbulesa (Koha Ditore 09 gusht 2011 - ribotuar nga gazeta Shekulli 08 gusht 2011) Sipas Albin Kurtit, gjith ai shqetsim q vrehej n Kosov pr kt shtje qe kryesisht articial. Islamin e krishterimin, - shkruan ai - i bn t rrezikshm, si asgj tjetr pikrisht paniku pr rrezikun e tyre. Pushteti i

52

Hashim Thait sht n rrezik, jo kombi shqiptar a identiteti i tij. Sa her q Thait i rrezikohet pushteti, ai prmes mediave t tij sajon rrme pr rreziqet q i kanosen kombit (sic.). Kurti prfundon se n vend q t diskutojn pr fen, Zemrimin shqiptart duhet tia kushtojn Serbis e Greqis, privatizimit neoliberal, varfris e papunsis, korrupsionit qeveritar, e kurrsesi shqiptarit t religjionit a sektit fetar tjetr. Qndrimin e Vetvendosjes e sqaron m tej Visa Ymeri, kryetar i Grupit Parlamentar t Lvizjes Vetvendosje, n shkrimin Pr arsimim pr fet dhe mbi fet, e jo edukim dhe udhzime fetare (Koha ditore, 03 gusht 2011). Nuk ka asgj t keqe q nxnsit n Kosov t arsimohen dhe ta kuptojn sesi kan lindur fet e ndryshme, cilat jan parimet baz t tyre, cili ka qen zhvillimi historik dhe aktual i tyre etj. Rndsia q religjioni n prgjithsi, dhe fet e ndryshme secila veanrisht, kan pasur n zhvillimin shoqror e t dijes botrore, sht e pamohueshme. Mirpo ky arsimim mbi fet sht radikalisht i kundrt me udhzimin fetar apo edukatn fetare pr t ciln po itet n Kosov shkruan ai.

Shqetsimi pr pranin n Kosov t lvizjeve radikale islamike

Duke gjykuar nga numri i madh i shkrimeve, duket se n nj pjes t opinionit kosovar ka nj shqetsim n rritje pr kt dukuri. M posht, po sinjalizojm disa shkrime me karakter kryesisht informativ: Sindikalistt e Bashksis Islame duan islamin tradicional n Kosov (Koha Ditore, 08 gusht 2011), ku Shoqata Sindikale e Puntorve t Bashksis Islame t Kosovs krkon q BIK t distancohet nga veprimet radikale t kohve t fundit ... mosdistancimi ndaj elementve t rinj t besimit islam jep t kuptohet q aty sht nj koalicion n heshtje me kto shoqata e individ q nuk kan t bjn fare me praktikn tradicionale t aplikimit t islamit n Kosov. Kosova mban larg elementt radikal islamik (Bota Sot, 28 maj 2012) Pr shekuj, islami n Kosov ka qen konsideruar i

53

moderuar, duke mos pasur ndikim mbi jetn publike, por i praktikuar privatisht. Sot, megjithat, frika nga prhapja e predikuesve e literaturs t myslimanve fundamentalist sht nj pjes e realitetit t Kosovs thuhet n t. Rexhepi thot se po vzhgohen lvizjet e grupeve islamike (Koha ditore, 30.11.2011), ku njoftohet se Ministri i Punve t Brendshme, Bajram Rexhepi, i ka br thirrje t martn kreut t Bashksis Islame t Kosovs q t distancohet nga grupe t caktuara radikale. Krasniqi: Kosova, me katolik radikal (Zri, 25 korrik 2011), njofton se ky klerik, i br i njohur koht e fundit n Kosov pr qndrime radikale, qenka shprehur n nj intervist pr Express se kush nuk sht mysliman, sipas islamit, e ka vendin n xhehenem. M tej ai thot se beson q n Kosov nuk ka radikalizm islamik, por ka radikalizm laik dhe katolik. Nj tjetr kleriku mysliman, mjaft aktiv n ngjarjet e fundit, i kushtohet shkrimi i gazets Zri (01 korrik 2011); Koha Ditore Schwartz: Ramiqi ka lidhje me Hamasin, sipas t cilit Stephen Suleyman Schwartz, gazetar amerikan i konvertuar n mysliman, autor i shum artikujve pr islamin n Kosov, e akuzon Fuad Ramiqin se po prpiqet ti shtrij rrnjt e organizatave islamike radikale edhe n Kosov. Sipas shkrimit, Ramiqi sht nj ndr personat e arrestuar nga forcat izraelite si pjesmarrs q i ishte bashkuar nj karvani pr drgimin e ndihmave n Gaza t Palestins. Po ashtu, Fuad Ramiqi sht prfaqsues n Kosov i Rrjetit Evropian t Myslimanve (European Muslim Network) nj organizat fundamentaliste e kryesuar nga Jusuf al-Qaradawi i lindur n Egjipt, por q jeton n Katar dhe akademiku Tari Ramadan. Po sipas Schwartz, Fuad Ramiqi nj ish-ushtarak n ushtrin e ish-jugosllave q iu bashkua ushtris boshnjake gjat lufts s viteve 1992-1995 n Bosnj-Hercegovin sht themelues i ksaj vllazrie n Kosov t quajtur Forumi Mysliman i Kosovs i krijuar n vitin 2006. Islami ssht penges pr integrim n Evrop nga Besiana Xharra (Zri, 31 korrik 2011) prmend nj intervist t Xhabir Hamitit, kryetar i Kuvendit t Bashksis Islame t Kosovs, i konsideruar nj gur fetare e moderuar n gjirin e ktij komuniteti, ku ky pranon se ka grupe ekstreme fetare:Fatkeqsisht nuk mund t mohojm se ekzistojn grupe dhe individ t till. - shprehet ai. Ndikimi

54

i ktyre njerzve sht m shum te njerzit jointelektual, t paarsimuar, q nuk jan n gjendje t dallojn literaturn e mirllt nga ajo jo e mirllt. N Kosovn e paslufts sht shtypur aq shum literatur e pakontrolluar me an t s cils mund t them se jan indoktrinuar disa t rinj verbrisht. - pasksh thn ai. Prkundrazi, Bota Sot boton nj sr shkrimesh q e mohojn q n Kosov t ekzistoj ndonj radikalizm islamik. Ndr t mund t prmenden N Kosov nuk ka dhe as nuk do t ket radikalizm islam...! me autor Rexhep Elezajn (17 nntor 2011 Bota sot). N shkrimin Vehabizmi n Kosov (26 nntor 2011 Bota sot) evidentohen shqetsimet e Bashksis Islame t Kosovs pr grupet radikale islamike, pr t cilat thuhet se po veprojn nga shtpit private dhe udhhiqen nga persona q nuk jan t Kosovs. Sipas drejtorit pr media dhe veprimtaris botuese t Bashksis Islame t Kosovs, Ahmet Sadriu, jan futur edhe elemente fetare q kan devijuar nga praktikimi i Islamit tradicional n Kosov. sht e vrtet, - shkruan ai, - q, sidomos pas lufts, prania e shoqatave t ndryshme nga vende t ndryshme t lindjes dhe t perndimit n Kosov ka br q t hasim dukuri t reja. N aspektin islam, kemi dika t till q sht e pranishme, si sht praktikimi i namazit - po lidhem konkretisht te namazi, apo te forma e t falurit dhe aty-ktu te dukuria e veshjes, ku hasim njerz me mjekra t gjata dhe me pantallona t shkurtra q ... n muajt e kaluar kan organizuar nj sr protestash n Prishtin, me krkesat pr ndrtimin e nj xhamie t madhe n kryeqytet dhe lejimin e bartjes s shamis n shkollat llore dhe t mesme. Shqetsime t ngjashme shpreh dhe artikulli Religjioni n Kosov po del nga binart e vlerave (22 maj 2012, Koha ditore) Interesant sht t evidentojm shkrimin e Besiana Xhars Kosova mbyll syt prpara xhamive ilegale, botuar dhe n anglisht n Balkan insight (12 janar 2012), ku ka nj informacion pr numrin e madh t xhamive q jan duke u ndrtuar vitet e fundit n Kosov. Duke iu referuar nj hulumtimi t kryer n disa komuna t Kosovs nga Gazeta Jeta n Kosov, del se n dhjet vitet e fundit jan ndrtuar m shum se 100 xhami pa plqim prkats. Sipas shkrimit Q nga viti 1999, Bashksia Islame e Kosovs (BIK) i ka rindrtuar 113 xhami t dmtuara gjat lufts dhe i ka ndrtuar 155 xhami t

55

tjera, fal fondeve t siguruara prmes kanaleve t ndryshme. Hulumtimi i Gazets Jeta n Kosov zbuloi se pothuajse t gjitha kto xhami jan ndrtuar n mnyr ilegale. Sipas shkrimit, nga t dhnat e marra n dhjetor 2010 te BIK, n Kosov ka gjithsej 660 xhami. Dell: Kosova, model i shtetit islamik e titullon shkrimin e saj Koha Ditore (14 dhjetor 2011). Sipas shkrimit, ambasadori amerikan Dell, gjat nj ligjrate t mbajtur n Monmouth University t Nju Xhersit, ku qe e pranishme dhe presidentja e Kosovs, Jahjaga, paska thn se Kosova sht tregim i suksesshm dhe shembull i bashk-ekzistencs s vlerave perndimore e islamike. Disa tituj t tjer pr kt tem, pr t plotsuar tablon: Kshtu disa gazeta kosovare botojn lajmin sipas t cilit presidentja e Kosovs Atifete Jahjaga, spranoi t dekretonte emrimin si ambasador t diplomatit Amir Ahmeti, pr shkak t ngarkesave t tij religjioze. Koha Ditore/Tema on-line, 27 prill, 2012) njoftojn se, Ngarkesat e tij (Amir Ahmeti v.j.) religjioze, veanrisht ato t shprehura publikisht vitin e shkuar pr lndn fetare dhe pr bartjen e shamive, kan rritur presionin e brendshm q presidentja t mos e emroj pr ambasador. N cilsin e deputetit, Ahmeti prdorte krcnimin pr t realizuar agjenda religjioze. Amir Ahmeti sht aktualisht deputet i Partis s Drejtsis, nj subjekt i vogl politik, pjes e koalicionit qeveritar. Po ashtu, Gazeta Koha Ditore dhe Express botojn m 27 qershor 2012, shkrimin Hashim Thai ndjek ritualin fetar n Arabin Saudite.

Shtypi kosovar dhe ngjarjet n Maqedoni

Shtypi kosovar i kushtoi nj vmendje shum m t madhe sesa shtypi n Tiran ngjarjeve t muajve t par t vitit 2012 n Maqedoni, sidomos atyre q pasuan vrasjen e katr t rinjve maqedonas. Pr t ilustruar mnyrn sesi u perceptuan kto ngjarje n Prishtin, po prmendim disa prej shkrimeve kushtuar atyre: N shkrimin Lojtar n terren t huaj, me autor gazetarin e njohur Enver Robelli (Koha Ditore, 09 maj 2012), ndr t tjera

56

thuhet se Edhe nse dshmohet se arrestimet e fundit jan nj montazh i autoriteteve t Shkupit, shqiptart duhet t hapin nj debat kritik mbi rolin destruktiv t elementve fetar islamik n mesin e tyre. Shumica e shqiptarve n Maqedoni, por edhe n viset e tjera t banuara me shqiptar n Ballkan nuk kan rn pre e joshjeve fundamentaliste. Por nuk mund t mohohet se nj pakic gjithnj e m agresive prpiqet t imponoj agjendn e saj t prapambetjes. Disa i kndojn Bin Ladenit, t tjert propagandojn sheriatin dhe luftojn vlerat demokratike perndimore, teolog me mendsi beduinsh japin leksione pr mosprdorimin e Facebook-ut, t tjert synojn t marrin nn kontroll xhami dhe me falangat e tyre religjioze t diktojn se kush sht mysliman i vrtet e kush jo. N vitin 2010 n xhamin e Isa Beut n Shkup madje u prleshn zikisht grupe besimtarsh. N kt batrdi ishin t involvuar edhe politikan, t cilt n munges t programeve cilsore pr prmirsimin e gjendjes s shqiptarve besimin e mass synojn ta tojn me anime ndaj grupeve t caktuara fundamentaliste. M tej Robelli vazhdon: Dalin shqiptart pr t krkuar kinse t drejta kombtare dhe pr t protestuar kundr arrestimeve n Maqedoni, por nuk kan asnj krkes t logjikshme politike. N vend t tyre irren Allahu-Akbar dhe Shqipri Etnike. Valvitin amuj arab dhe aty-ktu, sa pr sy e faqe, ndonj amur kombtar. Protestojn kundr shtypjes nga shteti maqedonas me amuj t xhihadit. Nuk bartin plisa, por kryesisht kapua piratsh dhe beduinsh .... Pr fat t keq n trenin e popullizmit fetar kacavirren edhe disa politikan shqiptar t Maqedonis. Przierja e fes n politik dhe anasjelltas si dhe zbritja e krkesave politike n mesazhe fetare vetm mund t oj uj n mullirin e propagands nacionaliste maqedonase. N t njjtn linj sht dhe shkrimi me autor Ali Cenajn Haxhiqamilt e Shkupit! (Gazeta Zri, 11 maj 2012). ... ajo q u pa rrugve t Shkupit ishte m shum se befasuese. N t vrtet ishte shokuese. Ishte e kundrta e asaj q ishte promovuar. Pamjet e turms q kishte dal pr t protestuar kundr arrestimeve me thirrjet Allahu ekber, Allahu ekber si n trans, e ndonj tjetr thirrje Shqipri etnike, Shqipri etnike q mbytej n detin e gjelbr t rekuizitave islamiste, deri te bajraku me shkronja arabe dhe shpatn e sheriatit nn t, pastaj bluzat me porosin se Islami do t pushtoj botn promovonin t kundrtn e ides pr mbrojtjen e t arrestuarve. shkruan autori, q vazhdon m tej: Kush jan kta njerz q n emr t shqiptarve promovojn mendsi e tradita arabe. Kujt i duheshin pamjet e tilla, shqiptarve dhe

57

interesave t tyre legjitime n kto hapsira apo dikujt tjetr, q rrezikun nga fondamentalizmi i elementit shqiptar po e shet si armn m t fort kundr nesh. ... Ngatrrimi i kombtares me fetaren, i qllimshm e me shum hile, bhet pr t dmtuar t parn, sepse fetarja te shqiptart n Maqedoni, n kuptimin e islamizmit, nse nuk ka qen e privilegjuar, e rrezikuar nuk ka qen kurr. M kot prpiqeni t gjeni ndonj shembull q dikush t jet burgosur apo t jet vrar pr ndrtimin e xhamive, por shum leht mund tu kujtohet sa u rrahn, u burgosen e madje u vran pr shkolln shqip e Universitet. Nj qndrim t kundrt mbajn nj sr shkrimesh botuar n gazetn Bota Sot, si Strug: Fyhet feja Islame, reagojn shqiptart (28 janar 2012), apo Magogt Serb t Ballkanit me autor Musa Lamallarin (25 maj 2012 Gazeta Bota Sot), n t cilin autori sulmon ashpr gjith ata gazetar apo politikan shqiptar q, sipas autorit, jan kundr fes islame. Po kjo gazet i kushton mjaft vmendje asaj q sht duke ndodhur n vendet arabe, e n prgjithsi n botn islame. N prgjithsi, duhet thn se shtypi kosovar sht prgjithsisht m i vmendshm ndaj asaj q ndodh n kt pjes t bots krahasuar me at t Tirans. Nj Pranver Shqiptare n Maqedoni e titullon shkrimin e saj gazeta Zri (13 maj 2012) ku, ndr t tjera, citohet nj deklarat e dhn pr INA-n (Agjencin e lajmeve maqedonase) nga ana e shkrimtarit t njohur kosovar Ramadan Musliu, i cili shprehet se Shqiptart duhet t lidhen me rrnjt dhe trungun e tyre perndimor dhe t mos implikohen n reagimet absurde me karakter fetar t nxitura nga Rusia dhe aleatt e tyre sllav n Ballkan. Shqiptart nuk kan asgj me islamizmin prapa t cilit ka tendenca dhe fshihet sllavizmi. Prandaj edhe n rastet e fundit n Maqedoni shqiptart duhet t distancohen dhe t izolojn grupet radikale islamike. M tej, le t prmendim dhe shkrimet Lidert mysliman n Maqedoni apelojn pr prmbajtje (KOHA DITORE, 30 janar 2012); Pushteti maqedonas pandeh shqiptart pr terrorist (KOHA DITORE, 03 maj 2012); Radikalt islamik i kontrollon shrbimi serb (10 maj 2012, KOHA DITORE), duke iu referuar nj deklarate t kryetarit t Partis Demokratike Shqiptare, Menduh Thai, lidhur me ngjarjet e fundit n Maqedoni. Kur kta marrin me aq lehtsi kualikojn se kto vrasjet e fundit ishin nj akt i radikalve

58

islamik, un me plot prgjegjsi them se radikalt islamik n Ballkan i kontrollon shrbimi sekret serb. u shpreh Thai; Lajthitja fatale e inteligjencs maqedonase, shkruar nga Halil Matoshi (10 maj 2012, Koha Ditore); Menduh Thai: Tendenc groteske pr ti nxir shqiptart (Koha Ditore, 21 maj 2012)

DISA PRFUNDIME

Ky vshtrim pr mnyrn se si shtypi shqiptar ka trajtuar gjat nj periudhe nnt mujore problematikn q lidhet me raportet q ekzistojn n shoqrin shqiptare mes laicitetit, fes dhe hapsirs publike, shrben pr t na dhn nj panoram t prgjithshme t shtjeve q ekzistojn, si dhe gjith shqetsimeve, frikrave, pretendimeve, pritshmrive dhe ankesave q karakterizojn debatin. Por, nga ana tjetr, ai t lejon t nxjerrsh dhe disa prfundime: S pari, n Shqipri laiciteti (shekullarizmi), pra parimi i ndarjes s qart t shtetit nga feja, vazhdon t mbetet nj ndr parimet kryesore kushtetuese, i pranuar gjersisht. Mbetet mendim mbizotrues se parimi i laicitetit qndron n baz t asaj bashkjetese shembullore fetare q vazhdon t karakterizoj jetn shqiptare. S dyti, prgjithsisht ekziston nj vetdije e bindje e prhapur pr rndsin q ka toleranca dhe bashkjetesa fetare, pr t tashmen dhe t ardhmen e vendit, ka mund t sigurohet vetm duke ruajtur balancat q kan ekzistuar tradicionalisht n nj vend si Shqipria. Madje, m shum se kaq, kjo sht kthyer n nj ndr ato bindje q mund t thuhet se kushtzon gjith qasjen e kujdesshme ndaj ksaj teme. Kjo ndoshta shpjegon prse n prgjithsi media shqiptare tregohet aq e kujdesshme sa her q bhet fjal pr shtje q lidhen me fen. T vetmet prjashtime jan ato t faqeve apo blogjeve online me karakter islamik, ku kundrshtohet haptazi parimi i laicitetit t jets publike. Por ato mbeten prgjithsisht periferike, me nj ndikim t kuzuar vetm n qarqe t caktuara. S treti, megjithat, vitet e fundit vrehet nj far tensioni n raportet mes parimit t laicitetit dhe fes, kur vjen puna te raportet mes fes dhe hapsirs publike. Ndrsa deri m sot laiciteti sht kuptuar si nj prjashtim i fes dhe i simboleve t saj nga hapsira 59

60

publike, duke e prcaktuar vendin e tyre vetm n sfern private, tashm duket se kjo mnyr interpretimi e laicitetit sht e sduar gjithnj e m shpesh nga qarqe t caktuara. Pikrisht, ky tension prbn dhe objektin kryesor t diskutimeve t periudhs s shqyrtuar n kt studim. N qendr t debateve pr kt tem vazhdon t mbetet shkolla, ose m mir t themi arsimi parashkollor publik. Prej vitesh ekziston nj debat nse n shkollat publike t vendit t arsimit parashkollor, duhet lejuar apo jo prania e simboleve fetare. Koht e fundit, ky debat mori prmasa t reja, pas zyrtarizimit t propozimit t Ministris s Arsimit pr prfshirjen e edukimit fetar n programet msimore t arsimit parashkollor. Si pritej, ky propozim q lidhet drejtprdrejt me t ardhmen e vendit, ngjalli mjaft diskutime, gjat t cilave duhet thn se u ravijzua nj ndarje qndrimesh mes dy kampeve kryesore politike t vendit. Ndrkoh q e djathta n pushtet duket gjithnj e m e hapur pr t lejuar nj prani gjithnj e m t madhe t fes n hapsirn publike t vendit, duke prfshir ktu dhe shkollat publike, e majta politike shqiptare duket se vazhdon ti qndroj besnike nj interpretimi m tradicional t laicitetit, duke kmbngulur q feja e simbolet e saj t mos lejohen t hyjn n hapsirn publike, e sidomos, n shkollat publike. Sidoqoft, duhen ven n dukje tonet mjaft t kujdesshme q u treguan dhe gjat ktij debati politik. S katrti, gjat ksaj periudhe nis t shfaqet gjithnj e m qartazi shqetsimi pr prdorimin e fes nga ana e politiks pr qllime elektorale. Kjo ra n sy sidomos gjat fushats s fundit t zgjedhjeve lokale. Por po ashtu shfaqet dhe n referencat gjithnj e m t shpeshta fetare n ligjrimin publik t mjaft prej liderve politik, sidomos t krahut t djatht, duke prfshir ktu dhe kryeministrin e vendit. Duhet thn se kjo vazhdon t mbetet sot pr sot, ende embrionale, por megjithat ka ngjallur shqetsime, ka e shprehu publikisht nj prej gurave politike t Partis Socialiste, deputeti Ilir Gjoni, kur n Tryezn e Grupit te Puns Pr Rendin e Sigurin, t organizuar nga kjo parti, ai foli pr kanosjen q sht duke iu br kohezionit kombtar dhe pr prarjen e popullsis. Sidoqoft, nse vrtet do konrmohen t dhnat e para t bra publike nga shtypi pr sa i takon rezultateve t censusit t prkatsis

61

fetare t popullsis, ku nga ajo q njofton shtypi, 70% e shqiptarve spranon t deklaroj prkatsin e tyre fetare, duke e konsideruar at dika private, kjo me siguri do t ket nj ndikim t drejtprdrejt dhe n debatin pr lidhjet mes laicitetit, fes dhe hapsirs publike. Nj kapitull i veant, kur vjen puna te gjith skenart e mundshm t ndikimit q eventualisht mund t ket feja n hapsirn publike apo dhe politikn shqiptare, lidhet me ndikimet q vijn nga jasht, sidomos ndikimin q vjen nga Kosova apo dhe Maqedonia, tek shqiptart e s cils dihet q feja z nj vend mjaft m t dukshm n jetn kolektive. Kjo pr arsyen e thjesht se, pavarsisht nga specikat dhe dallimet q ekzistojn n kt aspekt n secilin prej ktyre tre territoreve t banuara nga shqiptar, ska asnj dyshim se pr nj mori arsyesh mes tyre ekziston nj lidhje e kontaminim reciprok q smund t neglizhohet. Smund t jet e rastit q vetm pak muaj pasi n Parlamentin e Kosovs u paraqitn amendimet pr lejimin e arsimit fetar n shkollat publike, i njjti propozim u b dhe n Parlamentin shqiptar. Nj faktor me mjaft rndsi n kt shikim mbetet dhe faktori i integrimit n Bashkimin Europian dhe aftsia e tij frymzuese.