Olza Zubiri y Miguel ngel Jusay. Tambin, una gramtica didctica es Aprendamos guajiro. Gramtica Pedaggica de Guajiro (Lomalinda, 1984) de Karis B. Mansen y Richard A. Mansen. Un breve tratado de la gramtica se encuentra en El idioma wayuu (o guajiro) de Richard Mansen y David Captain en Lenguas indgenas de Colombia: una visin descriptiva (Santaf de Bogot, 2000). Sin embargo, resultar til mencionar aqu (en la Parte I y en la Parte II) unos elementos de gramtica que tienen relacin con la presentacin de los vocablos en el diccionario.
David M. Captain
Way uunaiki Es paol
PARTE I, WAYUUNAIKI-ESPAOL
NOTAS SOBRE LA GRAMTICA El nombre En el wayuunaiki los nombres (sustantivos) no se clasifican por gnero como se hace en espaol. Cuando tienen referencia a varones o animales machos se tratan como masculinos. En los dems casos, incluyendo cuando tienen referencia a mujeres y animales hembras, por lo general se tratan como no masculinos. Por ejemplo, pliiki puede significar burro o burra segn el contexto. Para indicar el gnero y nmero del referente, se realiza con un sufijo determinativo al final del nombre que funciona como el artculo determinado. Tambin se indican el gnero y nmero del referente en el adjetivo demostrativo cuando va, en su posicin delante del nombre, en conjuncin con el sufijo determinativo. As que pliikikai significa el burro y pliikikat significa la burra. Como los sufijos determinativos no se incluyen en el diccionario, se dan a continuacin. Los sufijos determinativos
Singular Plural Masculino -kai No masculino -kat No especificado -kana
Unos cuantos nombres, por su composicin, tienen sus formas masculina, no masculina, y plural indicadas por su terminacin. Para estos nombres se da primero en el diccionario la forma masculina seguida por la parte final y distinta de la forma no masculina. La forma plural se da despus de la abreviatura pl. Sin embargo, hay una clase distinta de nombres que se identifican en este
diccionario como nombres posedos. Esta clase incluye, por ejemplo, nombres de parentesco y partes del cuerpo. El nombre posedo normalmente requiere un prefijo personal que indica el poseedor y concuerda con sta en persona, en nmero y (en tercera persona singular) en gnero. Estos prefijos los veremos al tratar los pronombres personales. Por ejemplo, a la palabra aliijana, collar, se le puede aadir el prefijo personal ta- dando taliijana, mi collar. En el caso raro de que el nombre posedo no tenga referencia a un poseedor especfico, hay que convertirlo en nombre absoluto aadindole el sufijo -aa y queda sin prefijo. As que aliijanaa significara collar de alguien. Muchos de los dems nombres tambin pueden ser posedos. En este caso se le aade el mismo prefijo personal y, para la mayora de ellos, un sufijo de posesin (-in, -se, o -ya). Por ejemplo, de la palabra kaa'ula, chivo, se puede formar 3 takaa'ulain, mi chivo. Si la forma poseda de estos nombres es regular, slo se da, en sus respectivos artculos, el sufijo que les corresponde. Pero para todo nombre que tiene una forma poseda o absoluta irregular, se da su forma completa. La pluralidad de un nombre a veces se distingue slo por el contexto, pero tambin se puede sealar de manera explcita colocando el sufijo -irua al final del nombre (y despus del sufijo determinativo cuando est presente). Un pequeo nmero de nombres, por lo general con referencia a personas, acepta el sufijo -yuu o un variante para formar un plural especial que indica un grupo. Por ejemplo, de la palabra lalaa, anciano, se puede formar lalaayuu, ancianos. Estas formas plurales se dan en los respectivos artculos. El adjetivo No hay muchos adjetivos en wayuunaiki. La mayora de las cualidades expresadas por adjetivos en espaol, se expresan en wayuunaiki por medio de verbos de estado. Unos pocos adjetivos concuerdan con el nombre que modifican. En estos casos se dan las respectivas formas masculinas, no masculinas, y plurales en el diccionario. Otros pocos, por su composicin, requieren el prefijo personal, el cual concuerda con el nombre modificado. Del
adjetivo apshua'a, por ejemplo, napshua'a na tooloyuukana (literalmente, ellos-todos los hombres) equivale a todos los hombres. Estos se identifican como adjetivos relativos. El pronombre personal En wayuunaiki hay siete pronombres personales. A diferencia de los pronombres en espaol, son invariables sin importar la funcin en la oracin. A un pronombre personal, tambin se puede aadirle el sufijo determinativo. De estos pronombres salen los prefijos personales, que pueden indicar: 1) el sujeto de un verbo, 2) el poseedor de un nombre, 3) el complemento enlazado por una posposicin, o 4) el referente de un adjetivo relativo, un adverbio relativo, o una conjuncin relativa. En estos casos el pronombre libre usualmente no se da despus de la palabra prefijada a menos que sea de uso enftico. Se usa el prefijo personal con la posposicin amin para indicar el complemento indirecto. Los pronombres y prefijos personales
Pronombre Prefijo Primera persona singular taya taSegunda persona singular pia pTercera persona masculino singular nia nTercera persona no masculino singular shia sPrimera persona plural waya waSegunda persona plural jia jTercera persona plural naya na-
Wayuunaiki Espaol Segn las reglas fonolgicas, la vocal del prefijo (as como la s de la tercera persona no masculino singular), por lo general, asimila a la primera vocal o semivocal de la raz a la cual se une. Por ejemplo, de ekii salen shikii, su cabeza (de ella), y wekii, nuestra cabeza; y de awala sale puwala, tu hermano. Es de notar que para el dialecto de la Alta Guajira, la tercera persona no masculino singular es jia. El verbo En wayuunaiki hay los verbos intransitivos y transitivos, como en espaol, pero tambin hay verbos de estado. Estos sirven para expresar una cualidad del nombre (o pronombre) que sirve de sujeto en la oracin. Equivale a la combinacin en espaol de un adjetivo con el verbo ser o estar. Un grupo de los verbos de estado consiste de los que se forman al aadir el prefijo ka-, atributivo, o ma-, negativo, a un nombre posedo o a una posposicin. Por
ejemplo, del nombre posedo atsin, fuerza, se pueden derivar los verbos katsinwaa, ser fuerte, y matsinwaa, estar sin fuerza. En el diccionario los verbos se dan en su forma infinitiva que consiste en una raz verbal ms el sufijo -aa. Este sufijo, por lo general, asimila a la ltima vocal de la raz. De acuerdo con otra regla fonolgica (que resuelve la unin de dos vocales dobles), cuando la raz termina en una vocal doble, esta vocal se vuelve simple y se introduce una w al aadirle el sufijo de infinitivo. El infinitivo puede formarse de una raz sencilla o de una compuesta. Las races compuestas se forman al aadir a la raz sencilla un sufijo de voz. La voz pasiva se indica por el sufijo -na y sirve, como en espaol, para indicar que el sujeto recibe la accin del verbo. La voz causativa se indica por el sufijo -ira e indica que el sujeto hace que otro realice la accin del verbo. Cuando la raz termina en una vocal doble, sta se fusiona con el sufijo de voz causativa dando -e'era. En el caso de que el sufijo pasivo se aada al sufijo causativo, la r de ste se asimila a la n de aqul por una regla fonolgica. La voz reflexiva se indica por el sufijo -iraa e indica que el mismo sujeto que realiza la accin tambin la recibe. De manera semejante, este sufijo tambin se puede usar para indicar que los que constituyen un sujeto plural realizan la accin de manera reciproca o en conjunto. Cuando la raz termina en una vocal doble, se introduce una j al aadirle este sufijo. Por lo general, no se incluyen en el diccionario los verbos derivados por estos sufijos de voz a menos que hayan llegado a tener un significado especial. A continuacin se dan unos ejemplos de la formacin del infinitivo. Ejemplos de la formacin del infinitivo del verbo
Raz verbal Suf. caus. Suf. pas. Suf. ref. Suf. inf. Infinitivo Significado atkaa aa atkawaa pelear atkaa ira aa atke'eraa hacer pelear atkaa iraa aa atkaajirawaa pelear entre s ashaja aa ashajaa escribir ashaja ira aa ashajiraa hacer escribir ashaja na aa ashajnaa ser escrito
Ahora, a la raz verbal sencilla o compuesta, se le pueden aadir de entre varios sufijos de modo y aspecto antes de terminar el verbo, colocndole el sufijo que indica el tiempo, gnero, y nmero del verbo de una oracin independiente. Unos sufijos comunes de modo y aspecto son: -ee, desiderativo; -p', habitual; -wai, con regularidad o frecuencia; y -pnaa, de paso. Los sufijos de gnero-nmero de los tiempos ms comunes se dan a continuacin. Es importante notar que mientras el espaol indica persona y nmero en la terminacin del verbo, el wayuunaiki no indica persona sino gnero y nmero. Los sufijos para los tiempos comunes del verbo
Presentepasado Futuro Inminente Pasado perfecto Futuro intentivo Masculino singular -shi -eechi -ichi -ichipa -injachi No masculino singular -s -eer -ir -itpa -injat Plural -shii -eena -ina -inapa -injana
Por lo general, los sufijos de gnero-nmero concuerdan con el sujeto del verbo. Tambin, se pueden usar los prefijos personales para indicar el sujeto de un verbo intransitivo o transitivo, pero en este caso, el sufijo de gnero-nmero del verbo transitivo suele concordar con el complemento directo. Por ejemplo, atkaashii naya significa ellos estn peleando, pero washajitpa shia significa nosotros la hemos escrito. Es de notar que en wayuunaiki hay numerosos verbos que se colocan con el nombre aa'in, corazn, para formar expresiones idiomticas. Usualmente, cuando el verbo es intransitivo o de estado, el nombre aa'in sirve como el sujeto del verbo, pero es el poseedor de aa'in que corresponde al sujeto en espaol. Por ejemplo, ainkuus waa'in (literalmente, se asust nuestro-corazn) equivale a nos asustamos. En cambio, cuando el verbo es transitivo, el sujeto del verbo corresponde al sujeto en espaol, aa'in sirve como el complemento directo y el poseedor de aa'in corresponde al complemento directo en espaol. Por ejemplo, nike'ejin taa'in (literalmente, l-molesta mi-corazn) equivale a l me molesta. Para los verbos de este
grupo que no cumplen estas normas, se da una explicacin de las relaciones gramaticales en sus respectivos artculos. La posposicin La posposicin funciona como la preposicin en espaol para enlazar un elemento de la oracin con su complemento, slo que, en wayuunaiki, parece colocarse despus del complemento. En limitados casos la posposicin se une al final del nombre que sirve de complemento. Pero normalmente, se le aade a la posposicin el prefijo personal que concuerda con el complemento en persona y nmero y el complemento la sigue. Tomando la posposicin alu'u, por ejemplo, en su vientre suele expresarse como nle'eru'u (literalmente, su-vientre-en), pero en la huerta se expresa como sulu'u t apainkat (literalmente, ella-en la huerta). El adverbio Los adverbios funcionan como los adverbios en espaol y la mayora son invariables. Sin embargo, hay unos pocos que, por su composicin, requieren el prefijo personal que concuerda con el nombre con el cual tiene referencia. Por ejemplo, del adverbio achukua'a, otra vez, la oracin ants teikat schukua'a (literalmente, lleg mi-mam ella-otra vez) equivale a mi mam lleg otra vez. Estos se identifican en este diccionario como adverbios relativos. La conjuncin Las conjunciones funcionan como las conjunciones en espaol. Unas son invariables. Pero muchas de las conjunciones subordinantes son las mismas palabras que funcionan tambin como posposiciones. Estas palabras en su funcin como conjuncin tambin requieren el prefijo personal pero siempre es l de la tercera persona no masculina singular porque su referencia es a la oracin subordinada que enlazan con la independiente. Por ejemplo, con la conjuncin relativa aka, porque, se puede formar la oracin subordinada ska ayuulin nia, porque l est enfermo. Estas conjunciones se identifican en este diccionario como conjunciones relativas. ALFABETO Y SONIDOS El alfabeto del wayuunaiki consta de 20 letras: a, ch, e, i, j, k, ', l, m, n, o, p, r, s, sh, t, u, , w, y. Seis de ellas: a, e, i, o, u, son vocales, y las dems son
consonantes, aunque dos: w, y pueden considerarse tambin semivocales por su naturaleza fonolgica. Cada palabra en wayuunaiki se puede leer con el mismo sonido de las letras en espaol, salvo unas excepciones:
significados, sus respectivas traducciones se indican por nmeros secuenciales. Si un nombre tiene una forma particular para el plural, se da despus de la abreviatura pl. Cuando un nombre requiere el sufijo de posesin para su forma poseda, el sufijo que le corresponde se da despus de la abreviatura pos. Pero si su forma poseda es irregular, se da esta forma completa. Asimismo si un nombre tiene una forma absoluta irregular, se da esta forma completa despus de la abreviatura abs. Cualquier otra nota que sirve para aclarar la forma o el uso de un vocablo se da despus de la abreviatura gram. La abreviatura V. remite a otro artculo que tenga relacin con el presente. Los compuestos aparecen bajo el vocablo cabeza de artculo que constituye su primer elemento, a menos que el compuesto tenga un significado bastante independiente, en cuyo caso se trata como vocablo cabeza de artculo propio. ABREVIATURAS abs. absoluto adj. adjetivo adv. adverbio caus. causativo conj. conjuncin gram. gramtica inf. infinitivo interj. interjeccin m. masculino n. nombre n.pos. nombre posedo pas. pasivo pl. plural pos. posedo posp. posposicin pron. pronombre ref. reflexivo rel. relativo suf. sufijo V. Vase v.e. verbo de estado v.i. verbo intransitivo v.t. verbo transitivo
A-a
aa adv. s. aainjaa v.t. 1. hacer. 2. elaborar,
aainjaa
aajin V. aashin. aakataa v.t. quitar. aa'ayajirawaa v.i. discutir. aa'ayula n.pos. calor, temperatura. aa'in n.pos. corazn, alma, espritu,
aakataa aa'ay ajirawaa aa'ay ula
aa'in
mente, voluntad. aa'inmajaa v.t. cuidar. aa'inraa v.t. hacer. aa'inyajaa v.t. colgar una hamaca, amarrar el cinturn. aa'ir n.pos. ta (materna). aa'u posp. 1. en. 2. encima de. 3. sobre. 4. por (precio). 5. por causa de. conj.rel. como, puesto que. aalin, aalii posp. por causa de. n.pos. dolor. aaluwain n.pos. tobillo. aamaka n.pos. 1. cementerio. 2. difunto, -ta. aamjaa, aamajaa v.i. ayunar. aanala n.pos. cobija. aanekaa V. eenakaa. aank n.pos. boca. aapaa1 v.t. dar. aapaa2 v.t. or. aapajaa v.i., v.t. escuchar. aapawaa v.t. 1. tomar, coger. 2. aceptar. aapiee n. mensajero, -ra. aapiraa v.t. avisar. aapuwaa v.e. estar enfermo, -ma. v.i. enfermarse.
aa'inmajaa aa'inraa aa'iny ajaa aa'ir aa'u aalin aaluwain aamaka aamjaa aanala aanekaa aank aapaa1 aapaa2 aapajaa aapawaa aapiee aapiraa aapuwaa
aapuwaa
aashajawaa
V. jashichii.
aashichijawaa
aashichijawaa v.i. enojarse. aashin, aajin posp. segn. aataa eejuu v.t. oler. aawain n.pos. 1. peso. 2. influencia.
aashin aataa eejuu
V. jawataa. 13
aawalaawaa
aawain
aashaje'eraa
aawalaa v.t. 1. aflojar. 2. soltar. aawalawaa v.i. aliviarse, mejorarse
de una afliccin. achajawaa v.t. buscar. V. mekeer. acha'a n.pos. 1. excremento. 2. xido. achecheraa v.t. 1. apretar. 2. tensar. V. ichee.
achajawaa achekaa acha'a
achecheraa
reclamar. ache'e n.pos. oreja, odo. achepchia n.pos. 1. sirviente, -ta. 2. esclavo, -va. achep n.pos. pintura para la cara. achiawaa v.t. amonestar, aconsejar. achiirua posp. detrs de. achijiraa v.t. despertar. achijirawaa v.i. despertarse. achikanain n.pos. 1. huella. 2. rastro. achiki, achik n.pos. relato, noticia. posp. acerca de. achikijee posp. 1. despus de. 2. ms all de. conj.rel. despus de que. achikiru'u posp. despus de la salida de, en ausencia de. V. ama'ichiki. achikua'a V. achukua'a. achira n.pos. 1. seno. 2. leche. achisa, achise, aise n.pos. carga. achitaa v.t. 1. martillar. 2. clavar. achon n.pos. 1. hijo, -ja. 2. cra. 3. fruto, fruta. pl. achonnii, achooin. achon'ir n.pos. sobrino, -na (materno de hembra). achonyaashi, -s n.pos.m., n.pos.no m. 1. hijastro, -tra. 2. hijo adoptivo, hija adoptiva. achukua'a, achikua'a adv.rel. otra vez en cuanto a. achu'laa, atu'laa v.t. 1. besar. 2. chupar. V. atujawaa. achumajaa, achunjaa v.e. estar celoso, -sa; estar envidioso, -sa. achuntaa v.t. pedir. achuwajawaa v.i. 1. prender (fuego). 2. arrancar (un motor). v.t. prender (fuego). V. chuwataa. achuwala n.pos. llama. achkjaa v.t. 1. hacerle cosquillas. 2. comprimir. achktaa V. a'chktaa. ach' n.pos. rin. ai1 n.pos. diente. V. aliina. ai2 n. noche. ai3 n. yuca. pos. a'aise aicha, aiche n.pos. ropa interior. aikeyuu n.pos. nieto, -ta; descendiente. aikkaa V. oikkaa. aikkalawaa v.i. 1. sentarse. 2. posesionarse.
ache'e achepchia achep achiawaa achiirua achijiraa achijirawaa achikanain achiki achikijee achikiru'u achikua'a achira achisa achitaa achon achon'ir achony aashi, -s achukua'a achu'laa achumajaa achuntaa achuwajawaa achuwala achkjaa ach ktaa ach' ai1 ai2 ai3 aicha aikey uu aikkaa aikka lawaa aikkale'eraa
achuwajawaa
aja'apin n.pos. tamao (por altura,
longitud). aja'itaa v.t. 1. recoger agua. 2. sacar (un lquido).
aja'itaa
aja'itaa
aja'lajawaa
aja'laje'eraa
2. destruir, exterminar. aja'ttaa v.i. terminarse, acabarse. ajapkii, ejepkii n.pos. mueca. ajapulu'uwaa v.e. estar a cargo de. ajap n.pos. mano. ajapna n.pos. pulsera. ajaraittaa v.t. 1. halar. 2. arrastrar. ajataa v.t. golpear, pegar. ajayajaa v.i., v.t. espiar. v.t. acechar. ajuichajaa V. ojuichajaa. ajuittaa, ojuittaa v.i. salir. ajuittiraa, ojuittiraa v.t. 1. sacar. 2. librar. ajujawaa, ojujawaa v.i. bostezar. ajulijaa, ojulejaa v.i., v.t. mendigar. ajuntaa V. ojuntaa. ajununtawaa V. ojununtawaa. ajurulajaa, ojurulajaa v.t. revolver. ajutaa, ojutaa v.t. 1. tirar, lanzar. 2. botar. ajutalaa, ojutalaa v.t. abrir. ajuttaa V. ojuttaa. ajuttiraa V. ojuttiraa. ajutu, ojutu n.pos. valor. ajutuwaa, ojutuwaa v.i. caerse. ajuuna V. ojuuna.
ajapulu'uwaa ajap ajapna ajaraittaa ajataa ajay ajaa ajuichajaa ajuittaa ajuittiraa ajujawaa ajulijaa ajununtawaa ajurulajaa ajutalaa ajuttaa ajuttiraa ajutu ajutuwaa ajuuna ajuy aajaa
ajuntaa
ajutaa
akumajaa
akurulaa
akurulaa v.i. tener fro. akutkujawaa v.i. temblar. akjaa v.t. 1. contar. 2. confesar.
akutkujawaa akjaa
aknlaa
aknlaa v.t. masticar. a'ajaa v.t. quemar. a'aka posp. 1. entre. 2. en (mezclado),
a'ajaa a'aka
a'anawaa
a'waataa v.i. gritar. a'waatawaa v.i. jactarse. a'wala n.pos. cabello. V. walashi. a'walakajaa v.t. dispersar, esparcir. a'wanajawaa v.t. cambiar. a'wayuuse n.pos. esposo, -a.
a'waatawaa a'wala a'walakajaa a'way uuse
en medio de. a'alain n.pos. mentira. V. alawaa. a'alijawaa v.i. estar de parto. a'anaa v.t. 1. armar. 2. tejer (en un telar). V. anl, e'inaa.
a'alain a'anaa
a'alijawaa
a'wanajawaa
V. wayuu.
a'wiira
a'anaa
a'anapaa
2. manantial.
a'y aataa
vestir, vestirse. a'apla n.pos. arma. a'ata n.pos. 1. parte, pedazo, porcin. 2. lado. 3. compaero, -ra; socio, -cia. a'ataa v.t. ponerle a uno (vestido, prenda); ponerse (vestido, prenda). a'atapajaa v.t. esperar. a'ato'u posp. al lado de. a'chaataa V. a'yaataa.
a'ata a'ataa a'atapajaa a'ato'u a'chaataa a'chk taa
a'yalajaa
a'y alajiraa
alama
alapajaa
a'lakajawaa
a'ttiee. V. pnajt. a'uwajaa V. a'luwajaa. a' n.pos. 1. semilla. 2. bala. a'i n.pos. 1. suegro (de mujer). 2. nuera (de varn). a'l n.pos. 1. suegra (de mujer). 2. nuera (de mujer). a'ljaa v.t. regaar. a'ljirawaa v.i. discutir. a'n n.pos. enemigo, -ga. a'rlawaa v.t. odiar. a'tpa'a posp. al lado de, junto a. a'waajaa v.t. alabar. akua Wayuunaiki Espaol
a'uwajaa a' a'i a'l a'ljaa a'ljirawaa a'n a'rlawaa a'tpa'a a'waataa
aliichajaa
aliika
aliika, aliuuka adv. por la tarde. aliikainka adv. ayer. aliikajawaa v.i. subir, subirse. aliima V. e'iima. aliina n.pos. muela. V. ai1. aliita n. totuma (especie de calabaza).
aliikain ka aliikajawaa aliima aliina aliita a'waajaa
pos. a'aliitain V. iita. alijuna n. blanco, -ca (persona no wayuu); civilizado, -da (persona no
alijuna
wayuu). pos. a'alijunase. alijunaiki n. espaol (idioma). alio'u n.pos. herida. aliuuka V. aliika. 17 Wayuunaiki Espaol aliuuka alu'u posp. dentro de, en. alu'ujasa'a conj. pero. alumajaa v.t. amansar (caballo, mula, burro). aluuwain n.pos. pecho. aluwatawaa v.i. gobernar, mandar. v.t. enviar, mandar. aluwatawaa aa'u gobernar. alin n.pos. nieto, -ta. alinyuu n.pos. cuada (de varn). aljaa v.t. rastrear. al'jaa v.t. llevar, cargar, traer. al'laa v.i. acercarse (en el tiempo; a un meta). V. artkawaa. ama n. caballo. pos. a'amain. amaa posp. con (acompaamiento). conj.rel. y, que, siendo que. amaajachi, -t n.pos.m., n.pos.no m. compaero, -ra. pl. amaajana. V. o'uyaajana. amaiwa adv.rel. en aquel tiempo de. ama'a n.pos. duracin. ama'ana posp. donde, en posesin de. ama'ichiki, ama'ichik posp. antes de la salida de. V. achikiru'u. ama'inru'u conj.rel. mientras. amanee n.pos. bondad, cario. amanajaa v.i. cobrar por dao a una persona. amasijaa v.t. domar, amansar. amojujaa v.t. daar, perjudicar. amuuyuu, amouyuu n. cementerio. pos. a'amuuyuuse. amchi n. mcura (vasija de barro cocido para agua). pos. amche. amin posp. a, para. amiwa'a adj.rel. solo, -la; mismo, -ma; propio, -pia. amla n.pos. garganta. amlaa v.i. derramarse, gotear. amliajaa v.t. 1. compadecerse de, tener compasin de. 2. consolar. 3. ayudar. amliala n.pos. sufrimiento. amlira n.pos. 1. vello. 2. pluma. amloulii v.i. 1. perderse. 2. perecer. amraajin n.pos. novio, -via. amsain n.pos. humo. amschejaa, amschijaa v.i.
alijunaiki alio'u aliuuka alu'ujasa'a alumajaa aluuwain aluwatawaa alin aliny uu aljaa al'jaa al'laa ama amaa amaajachi, -t amaiwa ama'a ama'ana ama'inru'u amanee amanajaa amasijaa amojujaa amuuy uu amchi amin amiwa'a amla amlaa amliajaa amliala amlira amloulii amsain amschejaa
atragantarse. ana n.pos. 1. diseo. 2. color. anaa1 v.e. ser bueno, -na; estar bien. v.i. sanar. n. salud. anaa2 interj. aqu estn, estamos. V. anii, anuu. anaajawaa v.t. guardar. anaatawaa v.i. acomodarse. anachonwaa v.e. ser bonito, -ta. 18 alu'u Wayuunaiki Espaol
ana anaa1 anaa2 anaajawaa anaatawaa anachonwaa anain
ama'ichiki
anoujaa
amraajin
quedar. aptawaa apla 1. dejar sobras a. 2. despedirse de. apttaa v.i. romperse (algo como cuerda, bolsa). apya V. epia. aralajaa v.t. dejar en remojo. aralo'u n.pos. coronilla. posp. encima de, sobre la cabeza de. arlaa v.e. ser delgado, -da (de objetos planos). arleejaa v.t. pastorear. artkawaa v.i. acercarse a. V. al'laa. asa n.pos. filo. asaa v.t. beber.
apttaa apy a aralajaa aralo'u arlaa arleejaa artkawaa asa asaa
asaa
asaajaa
asaajaa v.t. traer, ir a buscar. asachiral n.pos. vaca. V. paa'a. asakaa v.t. saludar. asakiraa v.i. preguntar. asa'a n.pos. 1. pierna, pata. 2. horcn
asachiral asakaa asakiraa asa'a
aptaa
(de la casa), columna. asa'wajaa v.t. alcanzar. asala posp. a causa de, por. asalaa n. carne. asalajaa, akasalajaa v.t. afilar. asanalaa aa'in v.i. respirar, suspirar. asapain n.pos. rodilla. asapia n.pos. pasaje. asap n.pos. espalda, columna vertebral. asatala n.pos. codo. asawaa v.t. beber (bebida alcohlica). ase n.pos. fibra, pulpa, borra. ase'eru'u n.pos. mitad, cintura. ase'ewain n.pos. cadera. apa'a Wayuunaiki Espaol asema n.pos. 1. lea. 2. fuego. V. siki. asep n.pos. pared. aseyuu n.pos. espritu de la piache. asi n.pos. cola. asii n.pos. flor. asiip n.pos. sobrino, -na (materno de varn). pl. asiipnuu. asiiyajawaa v.t. ensillar. asijaa v.t. 1. asar. 2. quemar. 3. marcar. asipala1 n.pos. cicatriz. asipala2 n.pos. viga lateral. asira n.pos. risa. asiraa v.t. dar de beber.
asa'wajaa asala asalaa asalajaa asanalaa aa'in asapia asap asatala asawaa ase'eru'u ase'ewain asema asey uu asi asii asiip asiiy ajawaa asijaa asipala1 asipala2 asira asiraa asirajaa
asapain
ase
asep
10
asirajaa v.i. reirse. asiranajawaa v.i. resbalarse. asir n.pos. 1. presa. 2. culpa. asiwataa v.t. desatar. aso'iraa aa'in V. oso'iraa aa'in. aso'irawaa aa'in V. oso'irawaa aa'in. asotaa, osotaa v.t. apualar, pinchar.
asiranajawaa asir asiwataa aso'iraa aa'in aso'irawaa aa'in
2. yerno (de varn). ashiyaashi n.pos. padrastro. ashottaa, oshottoo v.t. cortar (con hacha, machete).
ashiy aashi ashottaa
ashottaa
ashoujaa asotaa
v.i. brotar, retoar. asottaa, osottaa v.i. quebrarse. v.t. quebrar. asouktaa v.i. responder. asukaa v.t. recoger lea. asukawaa apla v.t. 1. esperar (con preocupacin). 2. echar de menos. askitaa v.i. rasgarse. v.t. rasgar. as'taa v.t. arrancar. v.i. salir, desprenderse. asla n.pos. 1. arteria, vena. 2. tendn. aslajaa v.t. regalar. asrlaa v.t. 1. cerrar. 2. encerrar. V. sttaa. assiinajaa v.t. acecinar (salar la carne y secarla al aire). astaa v.t. quitar. asha n.pos. sangre. V. isha. ashaittaa v.i. jugar.
asottaa asouktaa asukaa asukawaa apla as kitaa as'taa asla aslajaa asrlaa assiinajaa astaa asha ashaittaa
ashoujaa v.i. estornudar. ashuku n.pos. huevo. ashunuu n.pos. hermana menor
ashuku ashunuu
ashaittaa
ashajaa
ashajaa v.i., v.t. escribir. ashajawaa v.t. pintarse la cara. ashakataa v.i. bajar, descender. asha'walawaa v.i. 1. ponerse de pie.
ashajawaa ashakataa asha'walawaa
2. pararse. V. sha'wataa. ashantajaa v.t. adivinar (por suposiciones). ashapajawaa v.i. darse prisa, tener prisa. ashapatawaa v.i. preocuparse. ashataa1 v.i. sanar (una herida). ashataa2 v.t. copiar, imitar, aprender imitando. ashatawaa v.i. partirse. v.t. partir. ashe'ejirawaa v.i. pelear con puos. ashe'etaa v.t. golpear, patear. ashe'etuwaa oo'ui v.i. tropezar. ashe'in n.pos. ropa. abs. she'in. ashi n.pos. 1. padre. 2. to (paterno). abs. ash. ashiitaa v.i. orinar. Wayuunaiki Espaol ashiitaa
ashantajaa ashapajawaa ashapatawaa ashataa1 ashataa2 ashatawaa ashe'ejirawaa ashe'etuwaa oo'ui ashe'in ashi ashiitaa
(de varn). ashutaa v.i. meterse, entrar a la fuerza. ashutaa aa'u invadir, atacar. ashuunajaa v.i. nadar. ata n.pos. 1. piel, cuero. 2. cscara, corteza. 3. cubierta, envoltura, vaina. ataa v.i. atragantarse. atak, atek interj. caramba! ata'laa v.t. coger, agarrar. atalejaa v.t. tocar (tambor, puerta). atamawaa v.i. 1. levantarse. 2. incorporarse. ataralawaa amaa v.t. confiar en, contar con. ataralichi, -r adj. adulto, -ta. atajawaa v.t. violar (a una mujer). atchin V. atsin. atek V. atak. atkaa v.t. flechar, punzar. v.i. retoar. atkawaa v.i. pelear. atouta n.pos. piel entera, superficie entera. atpajaa v.t. recolectar (alimento). atpanaa n. conejo, -ja. pos. a'atpanaase. atsin, atsin, atchin n.pos. fuerza, fortaleza. atujawaa v.i. mamar. V. achu'laa.
ashutaa ashuunajaa ata ataa ata k ata'laa atalejaa ataralawaa amaa ataralichi, -r atajawaa ate k atkaa atkawaa atouta atpajaa atpanaa atsin atujawaa
atamawaa
atchin
atujawaa
atujeejachi, -t
ashe'etaa
atun kaa
assiinajaa
ashijawaa v.t. lavar (ropa). ashimia n.pos. 1. suegro (de varn).
ashijmawiaaa
11
atkaa
atkawaa v.i. atascarse. atma posp. por. atna n.pos. 1. brazo, ala. 2. rama.
atma atna
3. pluma.
atnajut
atrla
estruendoso de animales. attjaa, attajaa v.t. animar, alentar. ajaa v.t. cortar (el pelo), afeitar, trasquilar. ajawaa v.t. 1. matar (ganado). 2. desollar. aliijana n.pos. collar. arlaa v.e. estar flaco, -ca. attawaa V. ejittawaa. awaa n.pos. saliva. awachira, awatira n.pos. carrera. awajawaa v.i. rajarse, partirse. awala n.pos. hermano, -na. pl. awalayuu. awalaajaa v.t. pagar. V. walawaa. awalainse n.pos. mandbula, quijada. awala'ata n.pos. compaero, -ra; pareja. awalapa'a n.pos. mejilla. awarala n.pos. luz. V. waratshii. awareejaa v.t. barrer. awashirin n.pos. riqueza. awataa v.i. 1. volar, despegar. 2. saltar, brincar. v.t. saltar. awatawaa v.i. 1. correr. 2. soplar (el viento). 3. volar (por el viento). awatira V. awachira. awatse n.pos. costilla. awaya, awaye n.pos. semillas (para la siembra). abs. wayee. awoutisaajaa V. owoutisaajaa. ayaa n.pos. relmpago. ayaakua, o'uyaakua n.pos. 1. imagen, fotografa. 2. ejemplo. ayaawajaa v.t. contar, medir. ayaawase n.pos. seal, smbolo. ayaawataa v.t. 1. reconocer, distinguir. 2. medir. ayaawataa aa'u entender. ayalajaa v.t. comprar. ayaleraa v.t. levantar, alzar. ayaluju V. ayolojo. ayamjaa V. ayounjaa. ayataa v.i. seguir. ayee n.pos. lengua. ayolojo, ayaluju n.pos. 1. sombra.
ajaa ajawaa aliijana arlaa attawaa awaa awachira awajawaa awala awalaajaa awalainse awalapa'a awarala awareejaa awashirin awataa awatawaa awatira awatse awaya awoutisaajaa ayaa ay aakua ay aawajaa ayaawase ay aawataa ayalajaa ayaleraa ay aluju ay amjaa ay ataa ay ee ay olojo
2. apariencia. 3. espritu, fantasma. ayoujaa v.t. criticar. ayoujirawaa v.i. competir. ayouktaa v.t. rechazar. ayounjaa, ayamjaa v.t. azotar severamente. ayu'laa v.t. 1. sacar. 2. retirar. 3. restar. ayuulii v.e. estar enfermo, -ma. n. enfermedad. V. mayeinwaa. aylain n.pos. intestino, tripa. ayjawaa v.t. moler. Wayuunaiki Espaol ayjawaa
ay oujirawaa ay ouktaa ay ounjaa ay u'laa ay uulii ay jawaa
ay oujaa
ay lain
atunkaa awataa
Ch - ch
chajaruuta n. machete. pos.
achajaruutse.
cha'ay a chajaruuta
chajaruuta
cha'aya adv. all (lejos). che'esaa n. arete. pos. ache'ese. che'ojawaa V. cho'ujawaa. chi adj. este. chii pron. ste.
che'esaa chi chii che'ojawaa
awala'ata
adj. este. gram. Esta forma del adjetivo se usa despus del nombre. chiiruajachi, -t adj. posterior; ltimo, -ma. n.m., n. no m. posterior; ltimo, -ma. chira adj. ese. pron. se. chirinchi n. aguardiente. pos. -in. chisa adj. aquel. pron. aqul. chocho n. trompo. pos. -in.
chiiruajachi, -t chirianchi chocho
chisa
chocho
cho'ujawaa
cho'ujawaa, che'ojawaa, ja'ijawaa v.e. faltar. chuwataa v.e. estar encendido, -da;
chuwataa
estar prendido; estar brillando. V. achuwajawaa. ch'laa v.e. estar mojado, -da. v.i. mojarse. chn' n. colibr.
ch'laa chn'
E-e
eechin n.pos. marido, esposo. eejirawaa v.i. luchar. eejuu n.pos. olor. ee'irain n.pos. cancin. V. jayeechi. ee'irajaa v.i., v.t. cantar. ee'iraka n.pos. sustituto, -ta; suplente. ee'iranajawaa v.t. cambiar,
eecjihrainwaa eejuu ee'irain ee'irajaa ee'iraka
ee'iranajawaa
12
reemplazar. v.i. transformarse. ee'irataa v.t. cambiar. ee'iratawaa v.t. cambiar de esposo, -sa. ee'iree posp. por afn de. conj.rel. para que. ee'iyalawaa v.i. 1. aparecerse, asomar. 2. asomarse. ee'iyataa v.t. mostrar, sealar, revelar. eema n.pos. miedo a. chajaruuta Wayuunaiki Espaol
ee'irataa ee'iratawaa ee'iree ee'iy alawaa ee'iy ataa eema eemerawaa
hamaca). ejetaa v.t. escupir. ejimalawaa V. eimalawaa. ejitaa v.t. verter (polvos o granos), echar (polvos o granos).
ejetaa ejimalawaa ejitaa ejittawaa
ee'irajaa
eemerawaa v.i. descansar.
n. descanso. eemioushi n.pos. sombra.
eemioushi eenakaa
eerin n.pos. esposa. eetaa v.i., v.t. vomitar. eewaa v.e. haber, existir.
eetaa eewaa
eewaa ama'ana tener. eewain n.pos. vctima. eewawaa v.i. accidentarse, lastimarse, daarse. ei n.pos. 1. madre. 2. ta (paterna). abs. ey. eimalawaa, ejimalawaa v.i. calmarse, apaciguarse. eimata n.pos. labio. eimse V. eipse. einalu'u posp. en el fondo de, en el principio de. n.pos. nalga. einase n.pos. asiento. eipiraa v.t. perseguir. eipse, eimse n.pos. 1. hueso. 2. espina. V. jiip. eirakawaa v.i. mirar. eisalajaa v.t. cuidar, asear. eisalawaa v.i. acostarse. eitajaa v.t. repartir. eitawaa v.i. volver, regresar. eite'eraa v.t. devolver. eiwa'ajaa aa'in v.t. perturbar, alborotar, incitar. eiyaas n.pos. madrastra. eiyajaa v.t. 1. curar. 2. hechizar. ejeerjaa v.t. marcar. ejejerawaa v.i. cuchichear, secretear. ejepira n.pos. dedo (de la mano). V. apachera. ejepkii V. ajapkii. ejer n.pos. cuerda (para colgar la
eewain eewawaa ei eimalawaa eimata eimse einalu'u einase eipiraa eipse eirakawaa eisalajaa eisalawaa eitajaa eitawaa eite'eraa eiwa'ajaa aa'in eiy aas eiy ajaa ejeerjaa ejejerawaa ejepkii ejer
ekiraa
Wayuunaiki Espaol ekiraa
eirakawaa
ekirajaa v.t. ensear. ekirajawaa v.t. estudiar, aprender. ekl n. comida, alimento. pos.
ekirajaawaa e'e e'ejena ekl
ejepira
ekin. e'e n.pos. plaga, parsito. e'ejena n.pos. 1. cabalgadura. 2. vehculo, carro. e'ej n.pos. sabor. e'er n.pos. cuada (de mujer). e'ichi n.pos. 1. nariz. 2. hocico. 3. pico (de un pjaro). 4. punta. e'iijaa v.i. tener diarrea. e'iima, aliima n.pos. barba. e'iitaa v.i. defecar. e'ikaa, a'ikaa v.t. 1. ensear, instruir. 2. llevar. e'ikajawaa v.t. llevar y dejar. e'ikawaa v.e. estar herido, -da. e'inaa v.t. tejer con aguja. V. a'anaa. e'ipa n.pos. pedazo, parte. e'ipajee posp. en respuesta a. e'ipo'u n.pos. frente. e'ipolo n.pos. 1. tapa. 2. rival. e'ipnawaa v.t. llevar y dejar de camino, dejar de paso.
e'ej e'er e'ichi e'iijaa e'iima e'iitaa e'ikaa e'ikajawaa e'ikawaa e'inaa e'ipa e'ipajee e'ipo'u e'ipolo e'ipnawaa e'ira
13
eme'eraa aa'in
(para exterminar algo). ekirajaa Wayuunaiki Espaol 26 epi2 n.pos. cabo, mango (de un utensilio). epia, apya n.pos. 1. casa. 2. nido. V. miichi. epijaa v.t. 1. criar. 2. sustentar. epijana, epishana n.pos. ruido de objetos producido por golpes o friccin. epirajaa v.t. llenar, inflar. epishana V. epijana. epitanajaa v.t. barrer. era n.pos. 1. jugo, savia. 2. caldo. 3. sudor. eroku posp. en (un lquido). erouse n.pos. tapa, tapn. er n. perro, -rra. V. mrl. eweetaa v.i. salir a la vista, aparecer. ewein n.pos. lunar. ewiijaa v.i. silbar.
epi2 epia epijaa epijana epirajaa epishana epitanajaa era eroku erouse er eweetaa ewiijaa
ewein
I-i
ichee v.e. 1. estar tenso, -sa. 2. estar
apretado, -da. 3. estar, ser tieso, -sa; estar, ser firme; estar, ser fijo, -ja. 4. estar, ser duro, -ra. 5. ser resistente, ser inflexible. ichii n. 1. sal. 2. rbol dividive. pos. e'ichiise. iipnaa adv. arriba. iisho n. ave cardenal coriano. iita n. recipiente para comida o bebida. pos. -in. V. aliita. iiwa n. primavera (tiempo de lluvias menores), Plyades (constelacin). ipa n. piedra. pos. eipain. ipooluu, ipuoluu v.e. estar encinta, estar embarazada. iraa v.e. ser inspido, -da; tener poco sabor. irama n. venado. irolu adj. verde (no seco). isaa achiki v.e. no poder. gram. El sujeto de isaa corresponde al complemento del verbo poder y el complemento de achiki corresponde al sujeto de poder. isashii n. tierra virgen, desierto. isira, ishira n. maraca. pos. eisira. isha n. sangre. V. asha. ishaa v.i. sufrir una quemadura, quemarse. ishi n. hueco, pozo. pos. eishin, eishia.
icheiie iipnaa iisho iita iiwa ipa ipooluu iraa irama irolu isaa achiki isashii isira isha ishaa ishi
emeriijaa
eper'i
epesajaa
epettaa
ishii
14
ishii v.e. ser amargo, -ga. ishira V. isira. ishoo v.e. ser rojo, -ja. itaa v.i. secarse. ittaa v.e. estar podrido, -da.
ishira ishoo itaa ittaa
v.i. 1. pudrirse, descomponerse, deshacerse. 2. quemarse, sufrir una quemadura. iwaa v.e. ser prostituta. iwana n. iguana. iyaa v.e. estar crudo, -da. 27 Wayuunaiki Espaol iyaa
iwaa iwana iy aa
bravo, -va. V. aashichijaa. jash'waa v.e. ser agrio, -a. jat n. flecha. pos. ajat. jawa'awaa v.e. 1. estar flojo, -ja. 2. ser suave. jawataa v.e. ser pesado, -da. jayaa v.e. ser barato, -ta. jayapa n. pulga.
jash'waa jat jawa'awaa jawataa jay aa jay apa
jayapa
jay eechi
er
J-j
jaar n. pocillo, jarra, jarro. pos. -in.
jaar
jaa'arp
ja'ap, ka'ap adj. mediano, -na. ja'ijawaa V. cho'ujawaa. ja'itaichi, -r, -na conj. aunque, no
ja'ijawaa ja'itaichi, -r, -na
jekechi, -t
importa que. gram. Son las formas masculina, no masculina, y plural. La conjuncin concuerda con el complemento del verbo transitivo o con el sujeto si el verbo no es transitivo. ja'iwaa v.e. estar caliente. ja'nyuuler V. ja'yumuler. ja'nyuwaa V. ja'yumuu. ja'rai adj., pron. cinco. ja'yaa v.i. aparecer. v.e. ser visible, ser audible. ja'yulu V. je'yulu. ja'yumuler, ja'nyuuler n. mosca.
ja'iwaa ja'ny uuler ja'ny uwaa ja'rai ja'yaa ja'y ulu ja'y umuler
jera
ja'yumuler
ja'y umuu
jamche'e
jamche'e
japlii
jimo'olu
15
jintulu n.no m. nia. jinti n.m. nio, muchacho. jirijir V. pirijir. jokoma n. gusano. jo'uu n. nene, -na; beb. jo'uuchon adj. pequeo, -a; corto,
jinti jirijir jokoma jo'uu jo'uuchon
V. aainjala.
-ta.
jolotoo
kaa'inwaa
kaa'ula
jolotoo v.e. tener ampolla. jolots n. estrella. jooki n. linterna. pos. -in. joo'uya interj. vmonos. joolu'u adv. ahora, pronto. josoo v.e. estar seco, -ca.
jooki joo'uy a joolu'u jotaa
jolots
kaa'ula n. cabra, chivo. pos. -in. kaa'ri, kaa'rla n. perla. pos. -se. kaarai n. alcaravn (dara). kaas n. petrleo (para lmpara). pos.
kaa'ri kaas
kaarai
josoo
-in.
kaasha
V. oosojowaa. jotaa v.i. 1. arder. 2. quemarse. v.e. 1. estar prendido. 2. estar quemado, -da. jouja adv. cundo. jouktai n. 1. viento, brisa. 2. aire. Wayuunaiki Espaol jouktai
jouja jouktai
bastante.
joyotoo
ju'i
ju'letaa
juleena
juleena n. freno (de caballo). pos. -se. julir n. mariposa. juluu v.e. estar seco, -ca; estar
juluu
julir
(insecto). kaatei interj. oiga! kaatset n. crcel. kachetaa v.e. estar colgado, -da. kachonwaa v.e., v.i. 1. tener hijo. 2. dar fruto. V. achon. kachueera n. hierro, alambre. pos. akachueetse. kajaa v.e. ser lento, -ta de habilidad. kakaliaa, kaka'iyaa v.e. llevar mucho tiempo, durar mucho tiempo. V. ka'i. kakuaa v.e. ser veloz (andando). V. akua. kakuuna n. prenda (joya), collar. pos. -se, -in. ka'ap V. ja'ap. ka'i n. 1. sol. 2. da. 3. tiempo. V. akalia.
kaatei kaatset kachetaa kachonwaa kachueera kajaa kakaliaa ka kuaa ka kuuna ka'ap ka'i
ka'i
ka'lapcho'u
marchito, -ta. junaaya n. honda. pos. -se. juriicha, juriichi n. comida frita. pos. -in. jutataa v.e. estar abierto, -ta. jutkataa v.e. estar reunido, -da. n. reunin. V. outkajawaa.
junaaya juriicha jutataa jutkataa
planos).
ka'ruwarai, -ral
jutkataa
juya
jljaa aa'in
sujeto del verbo jljaa corresponde al complemento del verbo pensar y el poseedor de aa'in, corazn corresponde al sujeto de pensar. Por ejemplo, jljashii jia taa'in equivale a pienso en ustedes. jjwaa v.e. ser obediente; ser sumiso, -sa. joulaa Wayuunaiki Espaol
jjwaa
kaa'ula
kalekale n. perico (cara sucia).
kalekale
kalekale
kale'u
K-k
kaliina
16
kamanewaa
bondadoso, -sa; ser compasivo, -va. V. amanee. kane'ewa n. mamn (fruta). kanliaa v.e. 1. ser llamado, -da. 2. tener fama. V. anlia. kaplewaa v.e. ser difcil. V. maplewaa. kap v.e. estar atado, -da. V. ap. karaloukta n. 1. papel. 2. libro. pos. akaralouktse. karateera n. carretera. karatiiya n. carretilla. pos. -se, -in. kasa pron. qu. n. cosa. kasaa1 v.e. tener filo. V. asa. kasaa2 v.e. ser capaz de meter ms. kasachiki n. 1. noticia. 2. desgracia. 3. guerra. kasewaa v.e. ser ruidoso, -sa; ser bullicioso, -sa. kasipa n. ciempis. kaspolin n. arco iris. kasuwaa v.e. ser blanco, -ca; ser canoso, -sa. kashi n. 1. luna. 2. mes. kashlaa v.e. ser feo, fea; ser grosero, -ra; ser horrible. kataa o'u v.e. estar vivo, -va; vivir. n. vida. katchinwaa V. katsinwaa. katipirin n. ave atrapamoscas sangre de toro. katkous n. arma de fuego. V. a'apla.
kan lia a kaplewaa kap karalou kta karateera karatiiy a kasa kasaa1 kasaa2 kasachiki kasewaa kas ipa kaspo lin kasuwaa kash i kash laa kataa o'u katchinwaa katipir in katkou s
temible; ser aterrador, -dora. V. eema. keenaa v.i. 1. derramarse. 2. gotear. kees n. queso. kekiiwaa v.e. ser inteligente; ser sabio, -bia. V. ekii. kemion n. camin, carro, automvil. pos. -se. kepein n. caf. pos. -se. 32 kalekale Wayuunaiki Espaol
keenaa kekiiwaa kemion kepein kepeshuuna
kees
kasipa katto'ui
kepeshuuna V. pitshuushi. kepiaa v.i. vivir (residir). V. epia. kerawaa v.e. estar terminado, -da;
kepiaa kettawaa kerawaa
estar acabado, -da; estar listo, -ta. V. ekeraajaa. kettawaa v.e. estar terminado, -da; estar concluido, -da; estar listo, -ta. kisaawaa v.e. estar guisado, -da. kochiina n. cochino, -na. pos. -se. kojee n. caf. pos. -se. kojoo v.e. ser espeso, -sa; ser denso, -sa. kojutaa v.e. ser caro, -ra. V. ajutu. kojutaa atma ser respetado, -da por; ser honrado, -da por. kojuyaa v.e. ser varios, -rias; haber bastante. ko'oi n. avispa.
kisaawaa koch iina kojee kojoo kojutaa kojuy aa ko'oi
ko'oi
ko'oy owaa
katkous
kats inwaa
katnaa
kas
kas, kasii
v.e. ser gordo, -da.
kawachiraa
keemaa
17
kuli'ichi n. vara. pos. -in. kulira n. anzuelo. pos. -in. kuluulu n. 1. tela. 2. ropa. pos.
ku lira kuluulu
maa'inwaa
maachon
maa'inwaa v.e. 1. ser necio, -cia.
2. ser prostituta. V. aa'in. maa'ulu yaa adv. hoy en da, en este tiempo. maal adv. 1. ya. 2. pronto. maas, maasi n. flauta. pos. -in. maawi n. algodn. pos. -se. mache'ewaa v.e. 1. ser sordo, -da. 2. ser terco, -ca. V. ache'e. maikki, maikk n. maz. pos. amaise, amaikkin. mainma V. wainma. maittaa v.e. estar en calma el tiempo. majayl n. seorita, joven (mujer). pl. majaynn. pos. amajaytse.
maa'ulu y aa maal maas maawi mache'ewaa maikki mainma maittaa
kookooche'er koucha
L-l
laa n. jagey. pos. -se. laapi n. lpiz. pos. -in.
laapi
laapi
lakay awaa
lakayawaa v.e. ser redondo, -da. la'walawaa v.e. ser flexible. lamuuna n. lago. pos. -in. lania n. amuleto, contra. pos. -in. lap n. sueo. pos. a'lapin. laktaa v.e. ser grueso, -sa (de
la muuna lania la ktaa lalaa
la'walawaa
majay l
lap
majayl
makataa
objetos cilndricos). lalaa adj. viejo, -ja; anciano, -na. n. 1. viejo, -ja; anciano, -na. 2. jefe, -fa. 3. dueo, -a. pl. lalaayuu. V. alalashi, -s. leechi n. leche. pos. -in. leeyataa v.i. dar vueltas. lemtaa, lemtaa v.i. arrastrarse, gatear. lotaa v.e. 1. ser recto, -ta. 2. ser ordenado, -da. 3. ser correcto, -ta. luma n. enramada (estructura abierta por todos lados con techo que protege del sol). pos. -se.
leecy hatiaa lemtaa lotaa luma
makataa v.i. quedarse. ma'i adv. muy, mucho. ma'uwa V. mo'uwa. malaa v.e. ser tonto, -ta; ser bobo,
ma'i ma'uwa malaa
-ba.
Maleiwa
luma
luta
luta n. piedra de afilar. pos. -in. luusa n. luz. pos. -in. luwopu n. arroyo.
luwopu
luusa
M-m
maa1 v.t. decir. maa2 v.e. ser as.
maa21
2. estar enfermo, -ma de rabia. mannuuya n. neblina. manteeka n. aceite comestible. pos. -se. mapa1 adv. despus. mapa2 n. miel de abeja. pos. -in. mapase n. cera de abeja. mapi n. piojo. maplewaa v.e. ser fcil. V. kaplewaa. mapsaa v.e. estar cansado, -da.
mannuuy a manteeka mapa1 mapa2 mapase mapi maplewaa mapsaa
mapsaa
maraaja
maa aka adv. como. conj. como. v.e. ser como. maa aka aa'in ser como, parecerse a. gram. El sujeto del verbo maa corresponde al sujeto del verbo parecerse y el poseedor de aa'in, corazn, corresponde al complemento de parecerse. Por ejemplo, mshi aka nia saa'in pliiki equivale a l se parece a un burro. maachon n. mam, abuela. maa'ala n. culebra cascabel. maa'awaa v.e. estar desorientado, -da.
maachon maa'ala maa'awaa
maral v.e. ser estril. mariiyaa v.e. ser amarillo, -lla. mashale'e n. ave caricare. matsinwaa v.e. estar sin fuerza.
mariiyaa mashale'e matsinwaa
V. atsin. matsinwaa aa'in ser dbil. mana n. cobro por dao a una persona. pos. -in. mayeinwaa v.e. estar grave (de enfermedad). V. ayuulii. mee'era n. broma. pos. -in. mei n. zancudo.
mana may einwaa mee'era mei
mei
meinshi
18
ganado.
mekietsal
mekietsal adj., pron. nueve. mekiisal adj., pron. ocho. meruuna n. meln. pos. -in.
meiitckhaial
Wayuunaiki Espaol meruuna metkaal n. mercado. miichi, piichi, pinchi n. casa, edificio. V. epia.
estrecho, -cha. mujuu V. mojuu. mujuu aa'in V. mojuu aa'in. munyaas V. miyaas. metkaal Wayuunaiki Espaol
mujuu mujuu aa'in muny aas muula
miichi
miicho'u
molokoono monkulonseer
muula n. mulo, -la. pos. -in. muusa n. gato, -ta. pos. -in.
muusa
miiroku, miiruku n. sitio donde hay mi'iraa n. fiesta. miyaas, munyaas, wunyaas v.e. tener sed. miyo'u, mle'u, mlo'u adj.
miy aas miy o'u
muusa
mleka
mleka conj. si, en caso de que. mle'u V. miyo'u. mliaa v.i. sufrir.
mliaa
mle'u
1. grande. 2. largo, -ga. 3. mayor. mma n. 1. tierra, polvo, suelo. 2. lugar. 3. terreno. 4. pas. pos. oumain. mmolu'u adv. en el suelo, abajo. mmoluu, momoluu v.e. tener miedo. mmoluu eema v.t. temer. mojulawaa v.e. ser malo, -la (de comportamiento); ser travieso, -sa. v.i. portarse mal. mojuu, mujuu v.e. 1. ser o estar malo, -la. 2. estar daado, -da. 3. estar desgastado, -da. 4. ser daino, -na. 5. ser pobre. mojuu aa'in, mujuu aa'in v.e. estar triste. mojuui n. monte (vegetacin). mo'uu v.e. ser ciego, -ga. V. o'u1. mo'uwa, ma'uwa n. paloma (silvestre). V. toomas. moliina n. 1. molino (de moler). 2. molino (de viento). pos. -in, -se. molokoono n. tortuga de tierra. momoluu V. mmoluu. monku n. mango (fruta). monkulonseer n. bho. motoo aa'in v.t. olvidar, olvidarse. gram. El sujeto del verbo motoo corresponde al complemento del verbo olvidar y el poseedor de aa'in, corazn, corresponde al sujeto de olvidar. Por ejemplo, mots waa'in t pankat equivale a olvidamos el pan. motso'o adv. 1. por poco tiempo, brevemente. 2. inmediatamente. motsoo v.e. 1. ser pequeo, -a. 2. ser poco, -ca.
mma mmolu'u mmoluu mojulawaa mojuu mojuu aa'in mojuui mo'uu mo'uwa moliina molo koon o momoluu mon ku mon kulon seer motoo aa'in motso'o motsoo moulii
v.e. ser pobre. mliashii n. difunto, -ta. mlo'u V. miyo'u. mrl n. 1. animal domstico. 2. mascota. pos. am'nin. mtsiiya adj. negro, -gra. mtsiiyaa v.e. ser negro, -gra.
mliashii mlo'u mrl mtsiiy a
N-n
na interj. tmelo. na adj. estos. naa pron. stos.
na naa
adj. estos. gram. Esta forma del adjetivo se usa despus del nombre. naataa v.e. 1. ser ajeno, -na; ser extrao, -a. 2. ser diferente. nala adj. esos. namna, naumna n. loma, cerro. nasa adj. aquellos. naya pron. ellos, ellas; los, las. neer, nneer n. dinero. pos. anneetse. ne'e adv. justamente, solamente. nia pron. l, lo. nneer V. neer. nnojo adv. no. nnojolaa, nnojoloo v.e. no haber, no estar, no ser.
naataa nala namna nay a neer ne'e nia nneer nnojo nnojolaa
nasa
O-o
oi n.pos. 1. vello. 2. lana. 3. escama
(de un pez).
oikkaa
oikkaa, aikkaa v.t. vender. ojoitaa v.t. enterrar. ojotaa v.t. botar (un grupo o montn
ojoitaa ojotaa
19
ojuittaa V. ajuittaa. ojuittiraa V. ajuittiraa. ojujawaa V. ajujawaa. ojulejaa V. ajulijaa. ojuntaa, ajuntaa v.i. virar, desviarse.
ojuittiraa ojujawaa ojulejaa ojuntaa
2. telaraa. 3. placenta. o'ulejaa v.t. maldecir. o'ulijaa v.t. cargar (a un nio). ojununtawaa Wayuunaiki Espaol
o'ulejaa o'ulijaa o'uluku
oikkaa
ojununtawaa, ajununtawaa v.i.
volverse (darse la vuelta). ojurulajaa V. ajurulajaa. ojutaa V. ajutaa. ojutalaa V. ajutalaa. ojuttaa, ajuttaa v.i. caer, derrumbarse. ojuttiraa, ajuttiraa v.t. derribar, destruir. ojutu V. ajutu. ojutuwaa V. ajutuwaa. ojuuna, ajuuna posp. a escondidas de, sin que se d cuenta. ojuyaajaa V. ajuyaajaa. ojuyaala V. ajuyaala. oko'oloo v.t. 1. envolver. 2. enrollar. okolojoo v.t. llevar regalo. okolojowaa v.i. mudarse. okotchojoo V. akotchajaa. okotchojowaa V. akotchajawaa. o'ktaa V. o'utaa. o'lojoo v.t. lavar. o'onowaa v.i. mudarse (temporalmente con el rebao). o'oojoo v.i. baarse. o'otojowaa v.t. sacudir. o'otoo v.i. 1. llegar. 2. suceder. v.t. 1. montar. 2. cargar. 3. imponer. o'otowaa v.i. 1. montar. 2. subir. o'tchejaa v.t. fallar (no dar en el blanco). o'tchejawaa amaa v.t. equivocarse con, equivocarse de. o'tta conj. y. o'ttaa1 v.i., v.t. comenzar, empezar. o'ttaa2 v.i. 1. aterrizar. 2. posarse. o'ttaa3 V. o'utaa. o'ttawaa v.i. 1. pasar. 2. salvarse. o'tte'eraa v.t. 1. hacer pasar. 2. salvar. o'u1 n.pos. 1. ojo. 2. puerta. 3. abertura, agujero. 4. faro. 5. grano. 6. color. o'u2 posp. 1. en (el fuego, la luz, la oscuridad). 2. en (una fecha). n.pos. vez. o'ula n.pos. 1. lecho, hamaca.
ojurnuulnatjawa aa ojutaa ojutalaa ojuttaa ojuttiraa ojutu ojutuwaa ojuuna ojuy aajaa ojuyaala o ko'oloo okolojowaa o ko tchojoo okotchojowaa o' ktaa o'lojoo o'onowaa o'oojoo o'otojowaa o'otoo o'otowaa o'tchejaa o'tchejawaa amaa o'tta o'ttaa1 o'ttaa2 o'ttaa3 o'ttawaa o'tte'eraa o'u1 o'u2 o'ula
oko lojoo
o'yotoo
o'y otowaa
olojoo v.i., v.t. cazar. olu n.pos. 1. borde. 2. orilla. omocho n.pos. ombligo. omokoin n.pos. espuma. oojoo v.t. raspar. ookotuushi n. mazamorra. pos.
olu omocho omokoin oojoo ookotuush i
ookotin.
oo'omin
20
3. permitir. oo'ulia n.pos. mata. oo'uliwo'u n.pos. descendiente. oonojoo v.i. toser. oonowaa amaa v.t. 1. obedecer, hacer caso de. 2. estar de acuerdo, apoyar. 3. creer. oora n. hora. ooro n. oro. pos. o'ooroin. ooroloo v.e. estar hinchado (el abdomen). V. ourulaa. oosojowaa v.i. secarse. V. josoo. ootojoo v.t. perforar. ootoo v.i. ladrar. v.t. 1. estimular, animar. 2. autorizar. oponoo, aponoo v.t. cavar. 39 Wayuunaiki Espaol oponoo
oo'ulia oo'uliwo'u oonowaa amaa oora ooro ooroloo oo sojowaa ootoo oponoo
oonojoo
ootojoo
ooroloo
opoolojoo v.t. hervir. opootaa v.i. atascarse (en el barro o
opooltoajaoo
en la arena).
oso'iraa aa'in
V. ooroloo. ousaa v.t. deshierbar, arar, rozar (un terreno). oushikawaa achiirua v.t. seguir. oushu, oushi n.pos. abuela. oushuwaa v.e. tener fiebre. outkajaa v.t. 1. reunir, juntar. 2. rodear (ganado). outkajawaa v.i. reunirse. V. jutkataa. outshi, -s n.m., n.no m. piache; curandero, -ra. pos. outsia. ouyantaa v.i. volver. v.t. hacer volver. ouyase n.pos. edad (aos). V. juya. owoutisaajaa, awoutisaajaa v.t. bautizar. oyokojowaa v.i. apagarse. v.t. apagar. V. yokutaa. oyonnajaa, oyonnojoo v.i. bailar. V. yonna. opoolojoo Wayuunaiki Espaol
ousaa oushikawaa achiirua ous hu oushuwaa outkajaa outkajawaa ouy antaa ouy ase owo utisaajaa oy okojowaa oy onnajaa
outs hi, -s
opoolojoo
P-p
paa'a n. vaca, ganado (vacuno).
V. asachiral. paa'ata n. cuero. pos. -in. paa'inwaa v.e. estar de acuerdo. paala adv. 1. antes. 2. ahora mismo. paar n. pala. pos. -in.
paa'ata paa'inwaa paala
paar
paar
paasta
paasta n. plstico. pos. -in. paatia n. patio. pos. -se. palaa n. mar. palaapnaa adv. por el norte. palajachi, -t adj. primero, -ra.
paatia palaa palaapnaa palajana
palajachi, -t
n.m., n.no m. primero, -ra. pl. palajana. palajana adv. primero. palastaa v.e. estar acostado, -da; estar tendido, -da. palawaa v.e. ser salado, -da. pali'i n. ceniza. palirawaa v.e. estar mezclado, -da. palitchon adj., pron. poco, -ca; poquito, -ta. V. yootchon. palousa n. tijeras. pos. -in.
palastaa palawaa pali'i palirawaa palitchon palousa
palousa
pan
2. ser seguro, -ra (confiable). 3. ser recto, -ta. 4. ser justo, -ta. pasalawaa atma v.e. ser vengado por.
pasalawaa atma pasanain anain
21
R-r
raawia n. radio. pos. -se, -in. rampara n. lmpara. pos. -in.
raamwpiaara
rampara
riwool
pali'i
pirijir, jirijir n. periquito. pisaal n. bozal. pos. episaatse. pitshuushi, pitchuushi, kepeshuuna n. frjol.
pirsiajairl pitshu ushi
riwool n. revlver. pos. ariwootse. roo n. arroz. pos. -se. rouya n. 1. espejo. 2. ventana de
rouy a
roo
vidrio, puerta de vidrio. pos. -in. ruluma n. comejn (termes). ri n. cuchillo. pos. arlia.
ri
ruluma
ri
rlipi
pitshuushi
piuuna
S-s
saamataa v.e. estar fro, fra; estar
fresco, -ca. sa'aya adv. all. sa'wai adv. de noche.
saa'amy aataa sa'wai
sa'wai
sa'wainr
puatto'u
seruma
siimaraal
siki
pliiki
pnajt
siki
sikirulu
22
pronombres personales con -le segn el contexto. shiatapnaa adj. medio, -dia. n. mitad. si'ira Wayuunaiki Espaol
shiatap naa shiimin
sha'wataa
shiimin, shiimain adj. verdadero,
-ra. n. verdad. shitaa v.e. estar hinchado, -da. shokotaa v.e. 1. ser curvo, -va. 2. estar torcido, -da. shokulaa, shukulaa v.e. ser perezoso, -sa. shottaa v.i. gotear. shunui n. gripe, catarro. shunulii v.e. tener gripe, tener catarro.
shitaa shoku laa shottaa shunui shunulii
shokotaa
T-t
taapla n. tabla. pos. -se. taashii v.e. estar libre; estar suelto,
taasphilia
taataai
taataai
talataa
toleeka
susu
si
sinmaraal
sinmaraal V. siimaraal. staa v.i. dar comezn. sttaa v.e. estar cerrado, -da.
s ttaa
staa
V. asrlaa.
s ttiija
Sh - sh
shaakuma n. cabestro. pos. -in. sha'wataa v.e. estar parado, -da; estar
sha'awkautmaaa
de pie. V. asha'walawaa. shale n. ltimo hijo, ltima hija. shia, jia pron. ella, la, lo. shiale conj. o ella. gram. Es la forma de tercera persona singular no masculino. La palabra se compone uniendo cualquiera de los
shale shia shiale
toomas
tottoo lu
tottoolu n. mdico, -ca. tu'uma n. piedra preciosa. pos. -in. tuttaa v.e. 1. tener fiebre. 2. tener
tu'uma
tuttaa
titi
23
sinsonte.
wairiina
2. palpitar (corazn). gram. El sujeto del verbo tntaa es el mismo aa'in, corazn, as como corazn sera el sujeto de los verbos pulsar y Wayuunaiki Espaol tntaa aa'in
wairiina uuchi
wa'lee
toolo
palpitar. Por ejemplo, tnts taa'in (literamente, pulsa mi-corazn) equivale a me pulsa el corazn. tra adj. esa. pron. sa, eso. triiya n. 1. junco. 2. silla de junco (para montar o cargar). pos. -se. tsa adj. aquella. pron. aqulla, aquello. ttaa v.e. ser trabajador, -dora; ser diligente. t pron. sta, esto. adj. esta. gram. Esta forma del adjetivo se usa despus del nombre.
tra triiy a tsa ttaa t
walashi
walir
waluuseechi
U-u
ulee, wulee v.e. 1. estar limpio, -pia.
2. ser puro, -ra. uliyuuna V. wuliyuuna. ului n. ave turpial comn. una'ainkin V. wuna'ainkin. una'ap V. wuna'ap. unapmin adv. hacia abajo. uraichi, wuraichi n. 1. especie de rbol que florece de amarillo en la primavera, cuya madera se usa para fabricar arcos. 2. arco. pos. o'uraichin. utia V. wutia. uuchi n. serrana, montaa, cerro. uuchipnaa adv. por el sur. uujolu n. chicha de maz sin alcohol. pos. o'uujain. uwatua adv. una vez. uwomuyuwaa, uwonyuwaa v.t. 1. herir, perjudicar. 2. asesinar. uwon n. sombrero. pos. akuoma.
uleiy euuna ulu i una'ainkin una'ap unapmin uraichi utia uuch i uuchipnaa uujolu uwatua uwomuy uwaa uwon
-
ttaa aa'in v.e. sentir rabia.
ttaa aa'in
W-w
waana n. millo, mijo. pos. -in. waapnaa adv. por el occidente. waataa ekii v.i. dolerle la cabeza. waawataa v.i. 1. soplar (el viento).
waanpanaa waataa ekii wainma
waawataa
2. moverse por el viento. wainma, mainma adj. mucho, -cha. wainpirai n. ave paraulata llanera,
wainp irai
24
watta'a maal adv. por la maana. watta'apa adv. esta maana (ya
pasada).
wattapia
watta'apa
Y-y
yaajeeru'u adv. en este lado. yaauler adv. un rato. yaawala adv. al instante,
y aawala y aawe y aaya y aaujeleerru'u
wattapia adv. pasado maana. wawaachi n. tortolita. wawai n. viento (de tempestad). waya pron. nosotros, -tras; nos. wayeeta n. olla. pos. awayeetse,
wawai
wawaachi
way a
wayeeta
awayeetain.
way unkeera
waraittaa
weinshi V. meinshi. wentaana V. pentaana. wiinnaa adv. por el oriente. wo'olu n. mochila para el cinturn
weinntsahaina wiinnaa wo'olu
inmediatamente. yaawe n. llave. pos. -in. yaaya adv. aqu. yajaaushi n. mazamorra con leche. pos. -in. yala adv. all. yalayalaa v.e. 1. ser spero, -ra. 2. ser valiente. 3. ser hbil; ser listo, -ta; ser inteligente. yalejeeru'u adv. en el otro lado. yaletaa v.e. 1. ser alto, -ta. 2. ser importante. yaletaa aa'in v.e. ser altivo, -va. 48 weinshi Wayuunaiki Espaol
y ajaaushi y ala y alay alaa y alejeeru'u y aletaa y aletaa aa'in y apaa
yaawe
yapaa v.e. estar listo, -ta; estar
preparado, -da. v.i. alistarse, prepararse. yarttaa, yerttaa v.e. estar sucio, -cia. yokutaa v.e. estar apagado, -da. V. oyokojowaa. yolujaa n. 1. diablo, demonio. 2. espritu. pos. -se. yonna n. baile. pos. -in. yooi n. llaga, infeccin. pos. -se. yootchon adj., pron. poquito, -ta (de lquidos). V. palitchon. yootoo v.i. conversar, charlar. yosu n. cardn (especie de cactus). pos. -in. yuulii v.e. ser negro, -gra. yi n. tabaco. pos. -se. ylaa v.e. estar roto, -ta; estar quebrado, -da; estar partido, -da. yja n. huerta, roza. pos. -se, -in. V. apain. ytwaa v.e. estar deshabitado, -da; ser solitario, -ria. Wayuunaiki Espaol ytwaa
y arttaa y oku taa y olujaa y onna y ooi y ootchon y ootoo y osu y uulii y i y laa y ja y twaa ESPAOL-WAYUUNAIKI
del hombre. pos. awo'olin. woola n. baln. pos. -in. woowira n. bveda. pos. -se. wopu n. camino, sendero. V. apna. wotoo v.e. estar lleno, -na (de slidos). wotshonoi V. potshonoi. wuchii n. 1. pjaro. 2. insecto. pos. -se.
woola woowira wopu wotshonoi wuchii
wotoo
wuchii
wulee
pos. -se.
wuna'aink in
wuny aas
wushu
wutia
wutia, utia n. aguja. pos. o'utiain. wi n. culebra. win n. agua. pos. ainya. winsiraa v.e. ahogarse (en agua). wir n. auyama, calabaza. pos. -in. witshii n. hierba. wittaa v.e. ser azul, ser verde. witts adj. azul, verde (color de
wi win wins iraa wir wittaa witts
NOTAS SOBRE LA GRAMTICA El nombre En el espaol cada nombre es de gnero masculino o femenino. Los que refieren a varones o animales machos son masculinos. Los que refieren a mujeres y
mata).
25
animales hembras son femeninos. En cuanto a los dems nombres, muchas veces los que terminan en a son femeninos y los que terminan en otra vocal son masculinos, pero existen excepciones. Por eso, el gnero de cada nombre se indica en su respectivo artculo en el diccionario. Muchos nombres masculinos que terminan en -o, por ejemplo los nombres de oficios, tienen sus formas femeninas correspondientes que terminan en -a. Para estos, se da primero en el diccionario la forma masculina seguida por la parte final y distinta de la forma femenina. El plural de un nombre se forma con un sufijo. Por lo general, a un nombre que termina en una vocal, se le aade -s. Al que termina en consonante, se le aade -es. El artculo El artculo va delante de un nombre para anunciar su gnero y nmero. Los artculos determinados no se incluyen en el diccionario porque se realizan por sufijos en el wayuunaiki, as que se dan a continuacin. Los artculos determinados
Singular Plural Masculino el los Femenino la las
2a sing. familiar t te te ti 2a sing. m./f. formal usted lo / la le usted 3a sing. m./f. l / ella lo / la le l / ella 1a pl. m./f. nosotros / nosotras nos nos nosotros / nosotras 2a pl. m./f. ustedes los / las les ustedes 3a pl. m./f. ellos / ellas los / las les ellos / ellas
El adjetivo La mayora de los adjetivos en espaol concuerdan con los nombres a los cuales modifican en gnero y nmero. Para estos se da en el diccionario la forma masculina seguida por la parte final de la femenina. El pronombre personal A diferencia de los pronombres en wayuunaiki, hay varias formas de los pronombres en espaol segn su funcin en la oracin. Por eso, los cuatro juegos principales de estas formas, cada uno segn su funcin, se dan a continuacin. Es de notar que en espaol se distingue entre segunda persona familiar y segunda persona formal, sta para el tratamiento de respeto y cortesa. Esta distincin no se realiza en wayuunaiki. (No se incluyen aqu las formas de la segunda persona plural familiar porque no son de uso comn en Latinoamrica.) Los pronombres
Persona / nmero / gnero Sujeto Complemento directo Complemento indirecto Complemento con preposicin 1a sing. yo me me m
Los pronombres que sirven de sujeto y los que sirven de complemento directo se dan en el diccionario porque tienen sus equivalentes en wayuunaiki. En cambio, los que sirven de complemento indirecto o de complemento de preposicin slo se encuentran en el cuadro aqu porque sus equivalentes en wayuunaiki se realizan por los prefijos personales en las posposiciones de este idioma. Tampoco se dan en el diccionario los adjetivos posesivos y pronombres posesivos, (p.ej. mi, mo; tu, tuyo; su, suyo; nuestro; su, suyo), porque estos tambin se realizan en wayuunaiki por los prefijos personales en los nombres. Los pronombres reflexivos (me, te, se, nos, se) no se dan en el diccionario porque no tienen equivalente en wayuunaiki. El verbo Los verbos en espaol en este diccionario se incluyen las siguiente clases: el verbo intransitivo, para el cual el sujeto solo realiza una accin (p.ej. ellos caminan); el verbo transitivo, para el cual la accin del sujeto recae en el complemento directo (p.ej. l come carne); el verbo reflexivo, para el cual la accin del sujeto recae en s mismo (p.ej. me bao); y el verbo impersonal, el cual se usa sin referencia a sujeto alguno (p.ej. llueve). Todo verbo tambin pertenece a uno de tres grupos que se identifican por la terminacin del infinitivo: los que terminan en -ar, los que terminan en -er, y los que terminan en -ir. Cada grupo tiene su serie de sufijos que se le aade a la raz verbal para indicar la voz, el modo, y el tiempo del verbo adems de la persona y el nmero del sujeto del verbo. Se remite al lector a una de las muchas gramticas del espaol para conocer todos estos sufijos tanto para los verbos regulares como para los irregulares. 52 ESPAOL-WAYUUNAIKI ALFABETO El alfabeto espaol consta de 26 letras: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, , o,
26
p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Cinco de ellas: a, e, i, o, u son vocales, y las dems consonantes. ESTRUCTURA DEL ARTCULO ESPAOLWAYUUNAIKI Se da primero el vocablo cabeza de artculo seguido por cualquier variante del mismo que exista. Se indica un vocablo de uso regional con la abreviatura REG. Despus se da la abreviatura de la funcin gramatical del vocablo. A sta, le sigue la traduccin en wayuunaiki que el vocablo tiene en esta funcin. Si hay ms que una traduccin ms o menos sinnimas, se dan juntas. En cambio, si el vocablo tiene distintos significados, sus respectivas traducciones se indican por nmeros secuenciales. Las palabras que sealan un contexto especfico para el vocablo, se incluyen entre parntesis delante de la traduccin que corresponde al vocablo en ese contexto. Cualquier nota que sirva para aclarar la forma o el uso de un vocablo se da despus de la abreviatura gram. La abreviatura V. remite a otro artculo que tenga relacin con el presente. Los compuestos y frases bien conocidos aparecen bajo el vocablo cabeza de artculo que constituye su elemento principal. ABREVIATURAS adj. adjetivo adv. adverbio conj. conjuncin f. femenino gram. gramtica interj. interjeccin m. masculino n.f. nombre femenino n.m. nombre masculino p.ej. por ejemplo pl. plural prep. preposicin pron. pronombre REG. regionalismo sing. singular V. Vase v.impers. verbo impersonal v.intr. verbo intransitivo v.ref. verbo reflexivo v.tr. verbo transitivo ESPAOL-WAYUUNAIKI
abajo
abandonar v.tr. oo'ulawaa. abdomen n.m. ale'e. abertura n.f. o'u1. abierto, -ta adj. jutataa.
abertura abierto, -ta
abdomen
abierto
abogado, -da
abogado, -da n.m., n.f. ptchip'. aborrecer v.tr. alerajaa. abrir v.tr. ajutalaa. abuelo, -la n.m. atuushi, taata.
abrir abuelo, -la aburrido, -da
aborrecer
DICCIONARIO ESPAOL-WAYUUNAIKI
ESPAOL-WAYUUNAIKI
DICCIONARIO ESPAOL-WAYUUNAIKI
A-a
n.f. oushu, maachon. aburrido, -da adj. akulajawaa aa'in. acabado, -da adj. kerawaa. acabarse v.ref. aja'ttaa. V. terminar. accidentarse v.ref. eewawaa. accin n.f. (mala) aainjala. V. hacer. acechar v.tr. ajayajaa. acecinar REG. v.tr. (salar la carne y secarla al aire) assiinajaa. aceite n.m. seita, (comestible) manteeka. aceptar v.tr. aapawaa. acerca de prep. achiki. acercarse v.ref. artkawaa, (en el tiempo o a un meta) al'laa. acomodarse v.ref. anaatawaa. acompaante n.m., n.f. o'uyaajana. V. compaero. aconsejar v.tr. achiawaa. acordarse v.ref. (acordarse de) sotoo aa'in. V. recordar, olvidar. acostar v.tr. (estar acostado, -da) ju'letaa, palastaa. acostarse v.ref. eisalawaa. acuerdo n.m. (estar de acuerdo) paa'inwaa, oonowaa amaa. acusar v.tr. akjaa achik. adentro adv. (de la casa) pal'. V. dentro. adivinar v.tr. 1. (por medios sobrenaturales) oo'ulakaa. 2. (por suposiciones) ashantajaa. adulto, -ta adj. ataralichi, -r. afeitar v.tr. ajaa. afilar v.tr. asalajaa. aflojar v.tr. aawalaa. afuera adv. anooipa'a. agarrar v.tr. ata'laa. agotar v.tr. aja'laje'eraa. agotarse v.ref. aja'lajawaa. agrio, -a adj. jash'waa.
acabarse accin acecinar aceite aceptar acerca de acercarse acomodarse acompaante aconsejar acordarse acostar acuerdo acusar adentro adivinar adulto, -ta afeitar afilar aflojar afuera agarrar agotar agrio, -a agua
acabado, -da
accidentarse
acechar
27
anciano, -na
aguaitacamino REG. n.m. (ave) aguardiente n.m. chirinchi. aguja n.f. wutia. agujero n.m. o'u1.
agujero aguja
57
aguja
ahogarse v.ref. (en agua) winsiraa. ahora adv. joolu'u. (ahora mismo)
ahograarse
paala.
ahumar
ahumar v.tr. akaijaa. aire n.m. jouktai. ajeno, -na adj. naataa. ala n.f. atna. (tener alas) katnaa. alabar v.tr. a'waajaa. alacrn n.m. je'yulu.
aire ajeno, -na ala alacrn
n.m., n.f. lalaa. andar v.intr. waraittaa. angosto, -ta adj. moulii. anillo n.m. sttiija. animal n.m. (domstico) mrl. animar v.tr. attajaa, ootoo. anoche adv. aipa'inka. antepasado n.m. atuushi. antes adv. paala. (antes de) aplapnaa. (antes de la salida de) ama'ichiki. (antes de que) aplapnaa. anzuelo n.m. kulira.
anillo animal anoche antepasado antes an zuelo
animar
alabar
anzuelo
ao
alacrn
alambre
alambre n.m. kachueera. alborotar v.tr. eiwa'ajaa aa'in. alcanzar v.tr. asa'wajaa. alcaravn n.m. teitei, (dara) kaarai. alegre adj. talataa. alentar v.tr. attajaa. algodn n.m. maawi. alimento n.m. ekl. alistarse v.ref. yapaa. aliviarse v.ref. aawalawaa. all adv. sa'aya, (lejos) cha'aya. all adv. yala. alma n.f. aa'in. almohada n.f. ekiipala. loe, aloe n.m. rlipi. altivo, -va adj. yaletaa aa'in. alto, -ta adj. yaletaa. alumbrar v.tr. anakaa. alzar v.tr. ayaleraa. amable adj. kamanewaa. amansar v.tr. amasijaa. amar v.tr. (ser amado, -da por) aiwaa
alborotar alcanzar alcaravn alegre alentar algodn alimento alistarse aliviarse all all alma almohada loe altivo, -va alto , -ta alumbrar alzar amable amansar amar
ao n.m. juya. apaciguarse v.ref. eimalawaa. apagado, -da adj. yokutaa. apagar v.tr. oyokojowaa.
apaciguarse apagar aparecer
apagado, -da
apagarse v.ref. oyokojowaa. aparecer v.intr. eweetaa, ja'yaa. aparecerse v.ref. ee'iyalawaa. apariencia n.f. ayolojo. apartar v.tr. akatalaa. apartarse v.ref. akatalawaa. aportar v.tr. e'itaa. ahogarse ESPAOL-WAYUUNAIKI apoyar v.tr. oonowaa amaa. aprender v.tr. ekirajawaa, (aprender imitando) ashataa1. apretado, -da adj. ichee. apretar v.tr. achecheraa. apualar v.tr. asotaa.
apariencia apartar aportar apoy ar aprender apretado, -da apretar apualar aquel, aquella, aquellos
apla.
amargo, -ga
amargo, -ga adj. ishii. amarillo, -lla adj. mariiyaa. amarrar v.tr. ejittawaa, (el cinturn)
amarillo, -lla amarrar
aa'inyajaa.
ambos, -bas
ambos, -bas adj.pl., pron.pl. piamale. amigo, -ga n.m., n.f. atnajut, (para
llamar o saludar un hombre a otro) wa'lee. amistad n.f. (tener amistad) aleewaa. amonestar v.tr. achiawaa. ampolla n.f. (tener ampolla) jolotoo. amuleto n.m. lania.
amistad ampolla ancho, -cha
amigo, -ga
amonestar
amuleto
28
arete n.m. che'esaa. arisco, -ca adj. kaa'inwaa. arma n.f. a'apla.
arisco, -ca armar arrancar
arma
autorizar v.tr. ootoo. auyama REG. n.f. (calabaza) wir. averiguar v.tr. (averiguar qu es,
auy ama avin avisar
averiguar
arma de fuego katkous. armar v.tr. a'anaa. arrancar v.tr. 1. as'taa. 2. (un motor) achuwajawaa, epejawaa. v.intr. (un motor) achuwajawaa, epejawaa. arrastrar v.tr. ajaraittaa. arrastrarse v.ref. lemtaa. arreglar v.tr. 1. akumajaa. 2. anouktaa. arriba adv. iipnaa. arrogante adj. plaa aa'in. arroyo n.m. luwopu. arroz n.m. roo. arteria n.f. asla. asar v.tr. asijaa. asco n.m. (sentir asco por) alerajaa. asear v.tr. eisalajaa. asesinar v.tr. uwomuyuwaa. V. matar. as adj., adv. (ser as) maa2. asiento n.m. einase. asignar v.tr. e'itawaa. asimismo adv. aka'aya. asomar v.intr. ee'iyalawaa. asomarse v.ref. ee'iyalawaa. asombrar v.tr. ponoo aa'in. ESPAOL-WAYUUNAIKI asombrar
arrastrar arreglar arriba arrogante arroy o arroz arteria asar asco asear asesinar as asiento asignar asimismo asomar asombrar
averiguar cmo est) analawaa. avin n.m. katnas. avisar v.tr. aapiraa. avispa n.f. ko'oi. ayer adv. so'ukalinka, aliikainka. ayudar v.tr. akaaliijaa, amliajaa. ayunar v.intr. aamjaa. azotar v.tr. a'yaataa, (severamente) ayounjaa. azcar n.m. o n.f. suukala. azul adj. witts. (ser azul) wittaa.
avispa ayer ay udar ay unar azotar azcar azul
B-b
bailar v.intr. oyonnajaa. baile n.m. yonna. bajar v.intr. ashakataa. bala n.f. kousla, a'. baln n.m. woola.
bajar bala baln bailear
baln
baarse
rbol araa
spero, -ra adj. yalayalaa. asustarse v.ref. ainkuwaa aa'in. atacar v.tr. ashutaa aa'u. atadura n.f. ap. ataque n.m. (sufrir un ataque)
aspuestraor,s-era atadura ataque atar atacar
baarse v.ref. o'oojoo. barato, -ta adj. jayaa. barba n.f. e'iima. barbilla n.f. e'iyeise. barco n.m. anuwa. barrer v.tr. awareejaa, epitanajaa. barriga n.f. ale'e. barro n.m. pootshi. bastante adj. kojuyaa, joulaa. bautizar v.tr. owoutisaajaa. beb n.m. jo'uu.
barato, -ta barba barbilla barco barrer barro bastante bautizar beb
barriga
beb
beber
a'kttajawaa. atar v.tr. ejittawaa. (estar atado, -da) kap. atascarse v.ref. atkawaa, (en el barro o en la arena) opootaa. aterrador, -dora adj. keemaa. aterrizar v.intr. o'ttaa2. atraer v.tr. eme'eraa aa'in. atragantarse v.ref. ataa, amschejaa. atrapamoscas REG. n.m. (ave atrapamoscas sangre de toro) katipirin. audible adj. ja'yaa. aunque conj. ja'itaichi, -r, -na. ausencia n.f. (en ausencia de) achikiru'u. automvil n.m. kemion.
atascarse aterrador, -dora aterrizar atraer atragantarse audib le aunque ausencia automvil autor izar
atrapamoscas
29
borra n.f. ase. borracho, -cha adj. eperaa. borrar v.tr. ojuichajaa. bosque n.m. wuna'ap. (por el
borracho, -cha borrar bosque
bosque) wuna'ainkin. V. rbol. bostezar v.intr. ajujawaa. botar v.tr. ajutaa, (un grupo o montn de cosas) ojotaa. botella n.f. maraaja. bveda n.f. woowira. bozal n.m. pisaal. brasa n.f. emechi. bravo, -va adj. jashichii. brazo n.m. atna. brevemente adv. motso'o. brillante adj. jerottaa. brillar v.intr. jotaa, chuwataa. brincar v.intr. awataa. brioso, -sa adj. kaa'inwaa. brisa n.f. jouktai, (brisa distintiva del norte) jepirachi. V. viento. broma n.f. mee'era. bromear v.intr. eme'erajawaa. brotar v.intr. asotaa. bueno, -na adj. anaa1, anamiaa. bho n.m. monkulonseer. buitre n.m. 1. (zamuro) samulu. 2. (cataneja, oripopo) waluuseechi. bullicioso, -sa adj. kasewaa. burro, -rra n.m., n.f. pliiki. buscar v.tr. achajawaa, (ganado) mekeer. ESPAOL-WAYUUNAIKI buscar
bostezar botar botella bveda bo zal brasa bravo, -va brazo brevemente brillante brillar brincar brioso, -sa brisa broma bromear brotar bueno, -na bho buitre bullicioso, -sa burro, -rra buscar
caldero n.m. si'warai. caldo n.m. era. caliente adj. ja'iwaa. callado, -da adj. ko'utaa. calma n.f. (estar en calma el tiempo)
caldo caliente callado, -da calma
maittaa.
calmarse
calor
camin
cancin
cancin n.f. jayeechi, ee'irain. canoso, -sa adj. kasuwaa. cansado, -da adj. mapsaa. cantar v.intr., v.tr. ee'irajaa. canto n.m. (de animal) e'ira. capaz adj. (ser capaz de meter ms)
canoso, -sa cansado, -da cantar canto capaz
brazo buitre
C-c
cabalgadura n.f. e'ejena. caballo n.m. ama. cabello n.m. a'wala. V. pelo. cabestro n.m. shaakuma, ap. cabeza n.f. ekii, (de un grupo)
caballgoadura cabello cabestro cabo cabra
cabeza
ekiip'. cabo n.m. epi2. cabra n.f. kaa'ula. cada adj. (cada uno, una) wane'ewai akua. cadena n.f. kaleena.
cada cadena
kasaa2. cara n.f. o'upnaa. caracol n.m. warutta. caramba interj. atak! crcel n.f. kaatset, preesaaple. cardenal n.m. (ave cardenal coriano) iisho. cardn REG. n.m. (cactus) yosu. carga n.f. achisa. cargar v.tr. 1. al'jaa, (un nio) o'ulijaa. 2. o'otoo. cargo n.m. (estar a cargo de) ajapulu'uwaa. cabalgadura ESPAOL-WAYUUNAIKI caricare REG. n.m. (ave) mashale'e. cario n.m. amanee. carne n.f. e'iruku, asalaa. caro, -ra adj. kojutaa. carpintero n.m. (ave carpintero habado) sikirulu. carrera n.f. awachira.
cara caracol caramba crcel cardenal cardn carga cargar cargo caricare cario carne caro, -ra carpintero carrera
carrera
carretera
cadena
cadera
caer
caerse v.ref. ajutuwaa. caf n.m. kepein, kojee. calabaza n.f. wir.
caf
carretera n.f. karateera. carretilla n.f. karatiiya. carro n.m. kemion, e'ejena. casa n.f. miichi, epia. cscara n.f. o'utala, ata. caso n.m. (en caso de que) mleka.
carretilla carro casa cscara caso
calabaza
calabaza
calambre
casta
30
ceniza
ja'yumuu. cocina n.f. kosinapia. cocinar v.tr. a'lakajawaa. (lo cocinado por) otse. codo n.m. asatala. coger v.tr. 1. aapawaa. 2. ata'laa. cola n.f. asi. colegio n.m. koleejia. colgar v.tr. akacheraa, (hamaca) aa'inyajaa. (estar colgado, -da) kachetaa. colibr n.m. chn'. collar n.m. kakuuna, aliijana.
cocina cocinar codo coger cola colegio colgar colibr collar
collar
color
cerdo
cerebro
cerebro n.m. ekiisholoin. cerrado, -da adj. sttaa. cerrar v.tr. asrlaa. cerro n.m. namna, uuchi.
cerrar cerro charlar chicha
cerrado, -da
columna
V. montaa. charlar v.intr. yootoo. chicha n.f. (de maz sin alcohol) uujolu. chinchorro REG. n.m. (hamaca) si. chirito REG. n.m. (ave) seruma. chisme n.m. perulaa. chismear v.intr. eperulajaa. chivo n.m. kaa'ula.
chinchorro chisme chismear chivo
chirito
chivo
chotacabras
cazar
cicatriz n.f. asipala1. ciego, -ga adj. mo'uu1. cielo n.m. siruma. ciempis n.m. kasipa. cinco adj., pron. ja'rai. cintura n.f. ase'eru'u. cinturn n.m. (de la mujer) sirap,
ciceagtor,iz-ga cielo ciempis cinco cintura cinturn
columna vertebral asap. comandante n.m., n.f. alalashi, -s. comejn REG. n.m. (termes) ruluma. comenzar v.intr., v.tr. o'ttaa1. comer v.tr. ekaa. (dar de comer) ekiraa. comezn n.f. (dar comezn) staa. comida n.f. ekl, (para el viaje) emia, (frita) juriichi. como conj. 1. maa aka. 2. aa'u, aka. adv. maa aka. prep. (ser como) maa aka, maa aka aa'in. cmo adv. jamaa. compadecerse v.ref. compadecerse de amliajaa. compaero, -ra n.m., n.f. 1. amaajachi, -t, apshi, awala'ata. 2. a'ata. V. acompaante. compasin n.f. (tener compasin de) amliajaa. compasivo, -va adj. kamanewaa. competir v.intr. ayoujirawaa. complacido, -da adj. talataa. cicatriz
comandante comer comezn comida como cmo compadecerse compaero, -ra compasin compasivo, -va competir complacido, -da completo, -ta
comejn
comenzar
cocinar colibr
completo, -ta adj. waneepiaa. componer v.tr. akumajaa. comprar v.tr. ayalajaa. (ir de
comprar comprimir con componer
civilizado, -da
compras) apalaalajaa. comprimir v.tr. achkjaa. con prep. 1. (acompaamiento) amaa. 2. (instrumento) aka. concluir v.tr. (estar concluido, -da) kettawaa. conducta n.f. akuaippa. conejo, -ja n.m., n.f. atpanaa.
concluir conducta conejo, -ja
conejo
confesar
31
cuanto confiar
oo'opnaa.
cuatro cubierta
confiar en ataralawaa amaa. confundirse v.ref. maa'awaa. conocer v.tr. e'raajaa. conocimiento n.m. (perder) ouktapnawaa. (recobrar) oso'irawaa aa'in. consolar v.tr. amliajaa. construir v.tr. akumajaa, aainjaa. contar v.tr. 1. ayaawajaa. 2. akjaa. v.intr. contar con ataralawaa amaa. contener v.tr. kalu'uwaa. contento, -ta adj. talataa. continuamente adv. waneepia. contra prep. oulia, oo'omin.REG. n.f. (amuleto) lania. convencer v.tr. eme'eraa aa'in. conversar v.intr. yootoo. copiar v.tr. ashataa2. corazn n.m. aa'in. coronilla n.f. aralo'u. corral n.m. kulaala. correcto, -ta adj. lotaa. corregir v.tr. anouktaa. correr v.intr. awatawaa. cortar v.tr. (con cuchillo, tijeras) o'yotowaa, (con hacha, machete) ashottaa, (el pelo) ajaa. corteza n.f. ata. corto, -ta adj. jo'uuchon. cosa n.f. kasa, (pertenencia de alguien) korolo. cosecha n.f. a'ttia. coser v.tr. a'yapjaa. cosquillas n.f.pl. (hacerle cosquillas) achkajaa. costal n.m. toleeka. costilla n.f. awatse. costumbre n.f. akuaippa. cotiza REG. n.f. (calzado) wairiina. crear v.tr. akumajaa. creer v.intr., v.tr. anoujaa, oonowaa amaa. cra n.f. achon. criar v.tr. epijaa. criticar v.tr. ayoujaa, aashajawaa. crudo, -da adj. iyaa. cul pron., adj. jarai, jaral. cuando conj. wanaa amaa. cundo adv. jouja. ESPAOL-WAYUUNAIKI cundo
confund irse conocer conocimiento consolar construir contar contener conten to, -ta continuamente contra convencer conversar copiar corazn coronilla corral correcto, -ta corregir correr cortar corteza corto, -ta cosa cosecha coser cosquillas costal costilla costumbre cotiza crear creer cra criar criticar crudo, -da cul cuando cundo
cunto adj., pron. jera. cuatro adj., pron. pienchi. cubierta n.f. ata, aajuna. cucarachero REG. n.m. (ave
cucarachero
cucarachero currucuch) ku'lupucho'u. cuchichear v.intr. ejejerawaa. cuchillo n.m. ri. cuello n.m. anulu. cuerda n.f. jiiku, ap, (para colgar la hamaca) ejer. cuerno n.m. o'uwa. cuero n.m. ata, paa'ata. cuerpo n.m. e'iruku. cuidado interj. jalia! cuidador, -dora n.m., n.f. ap'ya. cuidar v.tr. aa'inmajaa, e'rajaa aa'u, anajaa aa'u, eisalajaa. cuj REG. n.m. (rbol) aippia. culebra n.f. wi. culebra cascabel maa'ala. culpa n.f. asir. cultivo n.m. pnajt, a'ttia. cumbrera n.f. ekiipala. cumplir v.tr. ekeraajaa. cumplirse v.ref. ekeraajaa. cuado, -da n.m. (de mujer) aleshi, (de varn) ainchi. n.f. (de mujer) e'er, (de varn) alinyuu. curandero, -ra n.m., n.f. outshi, -s. curar v.tr. eiyajaa. curso n.m. akua. curvo, -va adj. shokotaa.
cuchichear cuchillo cuello cuerda cuerno cuero cuerpo cuidado cuidador, -dora cuidar cuj culebra culpa cultivo cumbrera cumplir cuado, -da curandero, -ra curso curvo, -va
curar
D-d
daado, -da adj. mojuu. daar v.tr. amojujaa.
daino, -na daadr o, -da
coser
cuanto adv. (en cuanto a)
daarse v.ref. eewawaa. daino, -na adj. mojuu, plaa. dao n.m. (causar) kaainjalaa. dar v.tr. aapaa1. de prep. anainjee, oulia. debajo adv. debajo de prep. oupnaa. dbil adj. matsinwaa aa'in. decena n.f. (para formar nmeros) ekii. decir v.tr. maa1. dedo n.m. (de la mano) ejepira, (del pie) apachera. defecar v.intr. e'iitaa. defraudar v.tr. emeejaa. dejar v.tr. 1. aptaa. (sobras a) aptawaa apla. (de paso)
dao dar de debajo dbil decena decir dedo defecar defraudar dejar
32
e'ipnawaa. (ser dejado, -da) aptawaa. 2. oo'ulawaa. delante adv. delante de prep. 1. apleerua. 2. (a la vista de) o'upala. delgado, -da adj. (de objetos planos) arlaa, (de objetos cilndricos) pasanuaa. demonio n.m. yolujaa, wanl. denso, -sa adj. kojoo. dentro adv. V. adentro. dentro de prep. alu'u. denunciar v.tr. akjaa achiki. derecho, -cha adj. pansawaa. derramarse v.ref. amlaa, keenaa. cuanto ESPAOL-WAYUUNAIKI
delante delgado, -da demonio denso , -sa dentro denunciar derecho, -cha derramarse derribar
culebra
derribar v.tr. ojuttiraa. derrumbarse v.ref. ojuttaa. desatar v.tr. asiwataa. descansar v.intr. eemerawaa. descanso n.m. eemerawaa. descender v.intr. ashakataa. descendiente n.m., n.f. oo'uliwo'u,
derrumbarse desatar descansar descanso descender descendiente
aikeyuu.
descomponerse
descomponerse v.ref. ittaa. desdear v.tr. alerajaa. desgastar v.tr. (estar desgastado, -da)
desdear desgastar
mojuu.
desgracia
desgracia n.f. kasachiki. deshabitado, -da adj. ytwaa. deshacerse v.ref. ittaa. deshierbar, desherbar, desyerbar
deshabitado, -da deshacerse deshierbar
detrs de prep. apcho'u, achiirua. (detrs de una casa) pees'l. deuda n.f. ajuyaala. devolver v.tr. eite'eraa. da n.m. ka'i. (da de) akalia. (de da) so'uka'i. diablo n.m. yolujaa. diarrea n.f. (tener diarrea) e'iijaa. diente n.m. ai1. (entre el diente de) airu'u. V. muela. diez adj., pron. poloo. diferente adj. naataa. difcil adj. kaplewaa. difunto, -ta n.m., n.f. aamaka, mliashii. diligente adj. ttaa. dinero n.m. neer. Dios n.m. Maleiwa. discurso n.m. ptchi. discutir v.intr. a'ljirawaa, aa'ayajirawaa. diseo n.m. ana, ano'u. dispersar v.tr. a'walakajaa. disponible adj. taashii. distinguir v.tr. ayaawataa. dividive, dividivi REG. n.m. (rbol) ichii. doler v.intr. aiwaa. (dolerle la cabeza) waataa ekii. dolor n.m. aalin. domar v.tr. amasijaa, (caballo, mula, burro) alumajaa. ESPAOL-WAYUUNAIKI domar
deuda devo lver da diablo diarrea diente die z diferente difcil d ifunto, -ta diligente dinero Dios discurso discutir diseo dispersar disponib le distin guir div idive doler dolor domar
v.tr. ousaa. desierto n.m. isashii. designar v.tr. e'itawaa. desmayarse v.ref. ouktapnawaa. desollar v.tr. oshojoo, ajawaa. desorientado, -da adj. maa'awaa. despedirse v.ref. (despedirse de) aptawaa apla. despegar v.intr. (a volar) awataa. despertar v.tr. achijiraa. despertarse v.ref. achijirawaa. desprenderse v.ref. as'taa. despus adv. mapa1. (despus de) achikijee. (despus de la salida de) achikiru'u. (despus de que) achikijee. destruir v.tr. 1. aja'laje'eraa. 2. ojuichajaa, ojuttiraa. desvainar v.tr. oshojoo. desviarse v.ref. ojuntaa. desyerbar V. deshierbar. detrs adv.
desierto designar desmayarse desorientado, -da despegar desprenderse despus destruir desvainar desviarse desy erbar detrs
dientes dinero
desollar
donde prep. ama'ana. dnde adv. jalaa. dormido, -da adj. (tener dormido un
donde dormido, -da
despedirse
despertar
miembro del cuerpo) sotsoluu. dormir v.intr. atunkaa. dos adj., pron. piama. (los dos) piamale. (dos veces) piantua. dueo, -a n.m., n.f. lalaa, alalashi, -s. dulce adj. psiaa. duracin n.f. ama'a. durante prep. o'utpnaa. durar v.intr. (mucho tiempo) kakaliaa. duro, -ra adj. ichee.
dormir dos dueo, - a dulce duracin durante durar
duro, -ra
E-e
echar v.tr. (un lquido) o'yotoo,
(polvos o granos) ejitaa. V. tirar. echar de menos asukawaa apla. edad n.f. (aos) ouyase. edificio n.m. miichi.
edificio ejemplo ecdhaadr
33
ejemplo n.m. ayaakua. l pron. nia. elaborar v.tr. aainjaa. elegir v.tr. aneekaa. ella pron. shia. ellos, ellas pron.pl. naya. embarazada adj. ipooluu. embarrar v.tr. atkaa pootshi. emborracharse v.ref. eperaa. empezar v.intr., v.tr. o'ttaa1. empujar v.tr. ajtaa achik. en prep. 1. alu'u, aa'u, ainkin, (en el
l elaborar elegir ella ellos, ellas embarazada embarrar emborracharse empezar empujar en
envolver v.tr. oko'oloo. envuelto, -ta adj. ko'oyowaa. equivocarse v.ref. (equivocarse con,
envuelto, -ta equivocarse
rea de) apa'a, (mezclado en) a'aka, (en un lquido) eroku, (en el fuego, la luz, la oscuridad) o'u2. 2. anain, (en una fecha) o'u2. encender v.intr., v.tr. epejawaa. (estar encendido, -da) chuwataa. encerrar v.tr. asrlaa. encima adv. (encima de) aa'u, aralo'u. (por encima de) oo'opnaa. encinta adj. ipooluu. encontrar v.tr. antaa anain. encontrarse v.ref. (con una persona en el camino) apanapajaa. enemigo, -ga n.m., n.f. a'n. enfermarse v.ref. aapuwaa. enfermedad n.f. ayuulii, wanl. enfermo, -ma adj. ayuulii, aapuwaa. V. grave. engaar v.tr. emeejaa. enojado, -da adj. jashichii. enojar v.tr. aashichijaa. enojarse v.ref. aashichijawaa. enramada REG. n.f. (estructura abierta por todos lados con techo que protege del sol) luma. enrollado, -da adj. ko'oyowaa. enrollar v.tr. oko'oloo. ensear v.tr. ekirajaa, e'ikaa. ensillar v.tr. asiiyajawaa. entender v.tr. ayaawataa aa'u. entero, -ra adj. waneepiaa. enterrar v.tr. ojoitaa. entrar v.intr. ekerolaa. (a la fuerza) ashutaa. donde ESPAOL-WAYUUNAIKI
encender encerrar encima encinta encontrar enemigo, -ga enfermarse enfermedad enfermo, -ma engaar enojado, -da enojar enramada enrollado, -da enrollar ensear ensillar entender entero, -ra enterrar entrar entre
equivocarse de) o'tchejawaa amaa. esa V. ese. sa V. se. escama n.f. (de un pez) oi. escapar v.intr. a'luwatawaa. escasez n.f. (de alimento) jam. esclavo, -va n.m., n.f. piuuna, achepchia. escoger v.tr. aneekaa. esconder v.tr. ounjulaa. esconderse v.ref. ounjulawaa. escondidas n.f.pl. (a escondidas de) ojuuna. escribir v.intr., v.tr. ashajaa. escuchar v.intr., v.tr. aapajaa. escupir v.tr. ejetaa. ese, esa, esos adj.m.sing., adj.f.sing., adj.m.pl. chira, tra, nala. se, sa, sos pron.m.sing., pron.f.sing., pron.m.pl. chira, tra, nala. eso pron. tra. espalda n.f. asap. espaol n.m. (idioma) alijunaiki. esparcir v.tr. a'walakajaa. espejo n.m. rouya. esperar v.tr. a'atapajaa, (con preocupacin) asukawaa apla, (una llegada) oukajaa. espeso, -sa adj. kojoo. espiar v.intr., v.tr. ajayajaa. espina n.f. eipse. espritu n.m. 1. aa'in. 2. yolujaa, ayolojo, (maligno) wanl, (de la piache) aseyuu. ESPAOL-WAYUUNAIKI espritu
esa sa escama escapar escasez esclavo, -va escoger esconder escondidas escribir escuchar escupir ese, esa, esos se, sa, sos eso espalda espaol esparcir espejo esperar espeso, -sa espiar espina espritu
entrar
entre prep. ainkin, a'aka, pasanain
anain.
entretejer
entretejer v.tr. atulaa. enviar v.tr. aluwatawaa, ajtaa. envidioso, -sa adj. achumajaa. envoltura n.f. ata.
enviar envolver
envidioso, -sa
envoltura
34
t, naa.
excremento
fondo n.m. (en el fondo de) einalu'u. forma n.f. akuaippa. formar v.tr. atkaa. fortaleza n.f. atsin. fsforo n.m. pooporo. fotografa n.f. ayaakua. freno n.m. (de caballo) juleena. frente n.f. e'ipo'u. fresco, -ca adj. saamataa. frjol n.m. pitshuushi. fro n.m. jemiai. (tener fro) akurulaa. fro, fra adj. saamataa. fruta n.f. achon. fruto n.m. achon. (dar fruto)
formar fortaleza fsforo fotografa freno frente fresco, -ca frjol fro fruta fruto
forma
fro, fra
F-f
fabricar v.tr. aainjaa. fcil adj. maplewaa. fallar v.tr. (no dar en el blanco)
fabcirlicar fallar
kachonwaa. fuego n.m. siki, asema. fuente n.f. ekii. fuerte adj. katsinwaa. fuertemente adv. emetulu. fuerza n.f. atsin. (estar sin fuerza) matsinwaa. fumar v.intr., v.tr. akaijaa.
fuego fuente fuerte fuertemente fuerza fumar
G-g
gafas n.f.pl. o'use. gallina n.f. kaliina. gallo n.m. kootole'era. ganado n.m. (vacuno) paa'a. ganancia n.f. akanain. ganar v.tr. akanajaa. garganta n.f. amla. garra n.f. apato'u. gatear v.intr. lemtaa. gato, -ta n.m., n.f. muusa. gaviln n.m. warulapai. gemelo, -la n.m., n.f. senkeyuu. gente n.f. wayuu. gobernar v.intr. aluwatawaa.
galflaisna gallo ganado gananc ia ganar garganta garra gatear gato, -ta gaviln gemelo, -la gobernar golpear
o'tchejaa. faltar v.intr. cho'ujawaa. fama n.f. (tener fama) kanliaa. familia n.f. apshi. fantasma n.m. ayolojo. faro n.m. o'u1. fascinar v.tr. ponoo aa'in. fe n.f. anoula, anoujaa. fecha n.f. akalia. feliz adj. talataa. feo, fea adj. kashlaa. fibra n.f. ase. fiebre n.f. (tener fiebre) tuttaa, oushuwaa. fiesta n.f. mi'iraa. fijo, -ja adj. ichee. filo n.m. asa. (tener filo) kasaa1. firme adj. ichee. flaco, -ca adj. arlaa. flauta n.f. maas. flecha n.f. jat. flechar v.tr. atkaa. esposo, -sa ESPAOL-WAYUUNAIKI
faltar fama familia fantasma faro fascinar fe fecha feliz feo, fea fibra fiebre fiesta fijo, -ja filo firme flaco, -ca flauta flecha flechar flexible
gente
estudiar fsforos
flexible adj. la'walawaa. flojo, -ja adj. jawa'awaa. flor n.f. asii. fluir v.intr. apalanajawaa.
fluir flojo, -ja flor
v.tr. aluwatawaa aa'u. golpear v.tr. a'yaataa, ajataa, ashe'etaa. gonzalito n.m. si'ya. gordo, -da adj. kas. gotear v.intr. shottaa, amlaa, keenaa. grande adj. miyo'u. grano n.m. o'u1. grasa n.f. seep. grave adj. (de enfermedad) mayeinwaa. grillo n.m. ju'i. gripe, gripa n.f. shunui. (tener gripe) shunulii.
gon zalito gordo, -da gotear grande grano grasa grave grillo gripe gritar
fondo
35
gritar v.intr. a'waataa. grito n.m. ekiisa. grosero, -ra adj. kashlaa.
grito grosero, -ra
-s.
hijo, -ja
guardar
herida hilo
hinchado, -da adj. shitaa, ourulaa,
(el abdomen) ooroloo. hocico n.m. e'ichi. hoja n.f. apana1.
hoja hocico
guerra
hoja
hombre
H-h
haber v.impers. eewaa. hbil adj. yalayalaa. habla n.f. aniki. hablar v.intr. aashajawaa. hacer v.tr. aa'inraa, aainjaa,
habeilr habla hablar hacer
koucha.
honrar
hacha
hacha
hacia
hacia prep. anainmin. halar, jalar v.tr. ajaraittaa. halcn n.m. titi. hamaca n.f. si, o'ula, jama'a. hambre n.f. jam. harto, -ta adj. emiraa. hasta prep. anainminre'eya. (hasta
halar halcn hamaca hambre harto, -ta hasta
que) anainminre'eya. (no hasta que) wane'ere'eya. hechizar v.tr. eiyajaa. hecho n.m. aainjala. heder v.intr. keejuwaa. hembra n.f. adj. jier. herida n.f. alio'u. herido, -da adj. e'ikawaa. herir v.tr. uwomuyuwaa. hermano, -na n.m., n.f. awala, (hermano, -na mayor) epaya. n.m. (hermano menor) emlia. n.f. (hermana menor de mujer) emiirua, (hermana menor de varn) ashunuu. hervir v.tr. opoolojoo. hierba n.f. witshii. hierro n.m. kachueera, (de marcar) jeer.
hechizar hecho heder hembra herida herido, -da herir hermano, -na hervir hierba h ierro hgado
I -i
idioma n.m. aniki, (de los wayuu)
wayuunaiki. V. espaol. igual adj., adv. wanaawaa. iguana n.f. iwana. imagen n.f. ayaakua. imitar v.tr. ashataa2. impedir v.tr. oukaa achiki. imponer v.tr. o'otoo. importante adj. yaletaa. importar v.intr. (no importa que) ja'itaichi, -r, -na. incitar v.tr. eiwa'ajaa aa'in. incorporarse v.ref. atamawaa.
igduioaml a iguana imagen imitar impedir imponer importante importar incitar incorporarse indgena
36
-ral.
lago
inflar
lana
ESPAOL-WAYUUNAIKI inflar
inflexible ESPAOL-WAYUUNAIKI
horqueta iguana
inflexible adj. ichee. influencia n.f. aawain. inmediatamente adv. yaawala,
infleuxeinbcliea inmediatamente
ladrar lavar
lana n.f. oi. langosta n.f. (insecto) kaashapa. lanzar v.tr. ajutaa. lpiz n.m. laapi. largo, -ga adj. miyo'u. lastimarse v.ref. eewawaa. lavar v.tr. o'lojoo, (ropa) ashijawaa.
langosta lanzar lpiz largo, -ga lastimarse lavar
motso'o.
insecto
insecto n.m. wuchii. inspido, -da adj. iraa. instalar v.tr. aikkale'eraa. instante n.m. (al instante) yaawala. instruir v.tr. e'ikaa. inteligente adj. kekiiwaa, yalayalaa. intentar v.tr. oo'ulakaa. interior n.m. (en el interior de)
ins pid o, -da instalar ins tante in struir in teligente interior
intentar
ale'eru'u.
in termediario, -ria
J-j
jactarse v.ref. a'waatawaa. jagey n.m. laa. jalar V. halar. jarra n.f. jaar. jarro n.m. jaar. jefe, -fa n.m., n.f. lalaa, alalashi,
jacgtaery se jalar jarra jarro jefe, -fa
-s, ekiip'. joven n.m. jima'ai. n.f. majayl. jugar v.intr. emi'ijaa, ashaittaa. jugo n.m. era. juguete n.m. emi'ira. juicioso, -sa adj. kaa'inwaa. junco n.m. triiya. juntar v.tr. outkajaa. junto, -ta adj. (junto a) a'tpa'a. justamente adv. ne'e. justo, -ta adj. anamiaa, pansawaa.
joven jugar jugo juguete juicioso, -sa junco juntar junto, -ta justamente justo, -ta
L-l
la pron. 1. pia. 2. shia. labio n.m. eimata. lado n.m. a'ata. (al lado de) a'tpa'a,
labio lado
a'ato'u. (en este lado) yaajeeru'u. (en el otro lado) yalejeeru'u. ladrar v.intr. ootoo. ladrn, -drona n.m., n.f. ka'ruwarai,
ladrar ladrn, -drona
v.intr. (ropa) ashijawaa. leche n.f. leechi, achira. lecho n.m. o'ula. leer v.tr. aashaje'eraa. lejos adv. wattaa. lengua n.f. 1. ayee. 2. (idioma) ptchi. lento, -ta adj. (de habilidad) kajaa. lea n.f. siki, asema. levantar v.tr. ayaleraa. levantarse v.ref. atamawaa. liblula n.f. potshonoi. librar v.tr. ajuittiraa. libre adj. taashii. libro n.m. karaloukta. limpio, -pia adj. ulee. linterna n.f. jooki. liso, -sa adj. sirataa, sirasiraa. listo, -ta adj. 1. yalayalaa. 2. kerawaa, kettawaa, yapaa. liviano, -na adj. jamaamaa. llaga n.f. yooi. llama n.f. achuwala. llamado, -da adj. kanliaa. llamar v.tr. eenakaa. llano, -na adj. sirataa. llanta n.f. oo'ui. llanto n.m. e'ira. llave n.f. yaawe. llegar v.intr. antaa, o'otoo. llenar v.tr. akalu'ujaa, epirajaa. lleno, -na adj. pirataa, (de slidos) wotoo. llevar v.tr. al'jaa, o'uniraa, e'ikaa. (llevar y dejar) e'ikajawaa. (llevar y dejar de camino) e'ipnawaa. (llevar mucho tiempo) kakaliaa. llorar v.intr. a'yalajaa, (la muerte de uno) alapajaa. llover v.impers. a'itaa juya. lloviznar v.impers. ememajaa. ESPAOL-WAYUUNAIKI lloviznar
leche lecho leer lejos lengua lea levantar liblu la librar libre libro limpio, -pia linterna liso, -sa listo, -ta livian o, -na llaga llama llamado, -da llamar llano, -na llanta llanto llave llegar llenar lleno, -na llevar llorar llover llo viznar
lento, -ta
37
marcar v.tr. ejeerjaa, asijaa. marchito, -ta adj. juluu. marido n.m. eechin. mariposa n.f. julir. marrano, -na n.m., n.f. plk. martillar v.tr. achitaa. ms adj., pron. oo'omin.
marchito, -ta marido mariposa marrano, -na ms mascota
martillar
M-m
machete n.m. chajaruuta. macho n.m. toolo.
madrastra machoete
adj. 1. toolo. 2. toolo aa'in. madera n.f. wunu'u. madrastra n.f. eiyaas. madre n.f. ei. maduro, -ra adj. ja'yumuu, je'wee. maz n.m. maikki. mal adv. (portarse mal) mojulawaa. maldecir v.tr. o'ulejaa. malo, -la adj. mojuu, (de comportamiento) mojulawaa. mam n.f. maachon. mamar v.intr. atujawaa. mamn n.m. (fruta) kane'ewa. mandar v.intr., v.tr. aluwatawaa, ajtaa. mandbula n.f. awalainse. manera n.f. akuaippa. mango n.m. 1. (fruta) monku. 2. (de un utensilio) epi2. mano n.f. ajap, (derecha) ekia, (izquierda) epe'e.
madera madre maduro, -ra mal malo, -la mam mamar mamn mandar mandbula manera mango mano
maz
maldecir
adv. (ms all de) achikijee. (ms que) oulia. mascota n.f. mrl. masticar v.tr. aknlaa. mata n.f. wunu'u, oo'ulia. matar v.tr. o'utaa aa'in, (ganado) ajawaa. mayor adj. miyo'u. mazamorra n.f. ookotuushi, (con leche) yajaaushi. me pron. taya. mediano, -na adj. ja'ap. medicina n.f. wunu'u, epi1. mdico, -ca n.m., n.f. tottoolu. medio, -dia adj. shiatapnaa. n.m. (en medio de) a'aka, o'utpnaa, pasanain anain. medioda n.m. (a medioda) kale'u. medir v.tr. ayaawataa, ayaawajaa, emiriijaa. mejilla n.f. awalapa'a. mejor adj. (estar mejor de salud) anal. mejorarse v.ref. (de una afliccin) aawalawaa. mellizo, -za n.m., n.f. senkeyuu. meln n.m. meruuna. mendigar v.intr., v.tr. ajulijaa. ESPAOL-WAYUUNAIKI mendigar
masticar mata matar may or mazamorra me mediano, -na medicina mdico, -ca medio, -dia medioda medir mejilla mejor mejorarse mellizo, - za meln mendigar
mano
maana
anliee.
mente
luna maz
maraca n.f. isira. maravillar v.tr. ponoo aa'in. marca n.f. (en el ganado) jeer,
maravillar marca
mente n.f. ekii, aa'in. mentira n.f. alawaa, a'alain. mentn n.m. e'iyeise. mercado n.m. metkaal. mes n.m. kashi. meter v.tr. e'itawaa, ekerojiraa.
mentira mentn mercado mes meter
meterse v.ref. ashutaa. mezclar v.tr. apalirajaa. (estar mezclado, -da) palirawaa. miedo n.m. (miedo a) eema. (tener miedo) mmoluu. miel n.f. (de abeja) mapa2. miembro n.m. o'uluku.
mezclar miedo miel miembro mientras
38
mientras conj. ama'inru'u, o'utpnaa. mijo n.m. waana. millo REG. n.m. (especie de planta y su
millo
mijo
grano) waana. mirar v.intr. eirakawaa. v.tr. anajaa, e'rajaa, e'rajawaa. mismo, -ma adj. amiwa'a. (ser lo mismo) wanaawaa. mitad n.f. shiatapnaa, ase'eru'u. mochila n.f. katto'ui, (para el cinturn del hombre) wo'olu, (fina) susu. V. bolsa. mocho, -cha adj. peraa. mojado, -da adj. ch'laa. mojarse v.ref. ch'laa. moldear v.tr. atkaa. moler v.tr. ayjawaa. molestar v.tr. eke'ejaa aa'in. molino n.m. 1. (de moler) moliina. 2. (de viento) moliina. montaa n.f. uuchi. V. cerro. montar v.tr. o'otoo. v.intr. o'otowaa. monte n.m. wuna'ap, (vegetacin) mojuui. (por el monte) wuna'ainkin. morder v.tr. ojottaa. morir v.intr. ouktaa. mortal adj. (que causa la muerte) ouktasiro'ulu. mosca n.f. ja'yumuler. mosquito n.m. ji'rupu. V. zancudo. mostrar v.tr. ee'iyataa. moverse v.ref. (por el viento) waawataa. muchacho, -cha n.m., n.f. tepichi. n.m. jinti. n.f. jimo'olu. mucho, -cha adj. wainma, joulaa, wattaa aalin. adv. ma'i. mcura REG. n.f. (vasija de barro cocido para agua) amchi. mudarse v.ref. okolojowaa, (temporalmente con el rebao) o'onowaa. muela n.f. aliina. V. diente. 78 mensaje ESPAOL-WAYUUNAIKI
mirar mismo, -ma mitad mochila mocho, -cha mojado, -da mojarse moldear moler molestar molin o montaa montar monte morder morir mortal mosca mosquito mostrar moverse muchacho, -cha mucho, -cha mcura mudarse muela muerte
N-n
nacer v.intr. jemeiwaa, jemeyuluu. nadar v.intr. ashuunajaa, katnaa. nalga n.f. einalu'u. nariz n.f. e'ichi. naturaleza n.f. akuaippa. neblina n.f. mannuuya. necio, -cia adj. maa'inwaa. negar v.tr. (no conceder) ji'iyee. negro, -gra adj. mtsiiya, yuulii. nene, -na n.m., n.f. jo'uu. nido n.m. epia. nieto, -ta n.m., n.f. alin, aikeyuu. nio, -a n.m., n.f. tepichi.
nadcearr nalga nariz naturaleza neblina necio, -cia negar negro, -gra nene, -na nid o nieto, -ta no
nio , -a
n.m. jinti. n.f. jintulu. no adv. nnojo. (no haber, no estar, no ser) nnojolaa. (no poder) isaa achiki. noche n.f. ai2. (de noche) sa'wai, aipa'a. nombre n.m. anlia. (lista de nombres) anliee. norte n.m. (por el norte) palaapnaa. nos pron. waya. nosotros, -tras pron. waya. noticia n.f. achiki, kasachiki. novio, -via n.m., n.f. amraajin. nube n.f. siruma. nuca n.f. anulu. nudo n.m. osho'o. nuera n.f. (de varn) a'i, (de mujer) a'l. V. suegro, -gra. nueve adj., pron. mekietsal. nuevo, -va adj. jekechi, -t. ESPAOL-WAYUUNAIKI nuevo, -va
noche nombre norte nos no sotros, - tras noticia n ovio, -via nu be nuca nudo nuera nueve nuevo, -va
murcilago nido
O-o
o conj. je. (o ella) shiale. obedecer v.tr. oonowaa amaa. obediente adj. jjwaa. observar v.tr. anajaa, e'rajawaa. occidente n.m. (por el occidente)
obedecer obediente ob servar ocho od iar
occidente
muchacho mcura
muerte n.f. ouktaa. muerto, -ta adj. ouktaa. mujer n.f. jier. mulo, -la n.m., n.f. muula.
muerto, -ta mujer mulo, -la
mueca
waapnaa. ocho adj., pron. mekiisal. odiar v.tr. a'rlawaa. odo n.m. ache'e. or v.intr., v.tr. aapaa2. (oiga) kaatei! ojo n.m. o'u1.
odo or oler
ojo
39
oler v.tr. aataa eejuu. olla n.f. wayeeta, otse, (de barro
olla
cocido) wushu. olor n.m. eejuu. oloroso, -sa adj. jemetaa eejuu. olvidar v.tr. motoo aa'in. V. recordar. olvidarse v.ref. (olvidarse de) motoo aa'in. ombligo n.m. omocho. opinin n.f. (expresada) aniki. orden n.m. (poner en orden) anouktaa. ordenado, -da adj. lotaa. ordear v.tr. aliichajaa. oreja n.f. ache'e. oriente n.m. (por el oriente) wiinnaa. origen n.m. ekii. orilla n.f. olu. orinar v.intr. ashiitaa. oripopo REG. n.m. (buitre) waluuseechi. oro n.m. ooro. oscuridad n.f. piyuushi. otro, otra adj., pron. wane'eya. oveja n.f. anneer. xido n.m. acha'a. o ESPAOL-WAYUUNAIKI
o lor oloroso, -sa olvidar ombligo opinin orden ordenado, -da ordear oreja oriente orilla orinar oripopo oro oscuridad o tro, otra oveja xido
parado, -da adj. sha'wataa. pararse v.ref. asha'walawaa. parsito n.m. e'e. paraulata REG. n.f. (ave paraulata
pararse parsito paraulata
origen
llanera) wainpirai. V. sinsonte. parecerse v.ref. (parecerse a) maa aka aa'in. pared n.f. asep. pareja n.f. awala'ata. parejo, -ja adj. sirataa. pariente n.m., n.f. apshi. parir v.intr., v.tr. jemeyuluu. parte n.f. e'ipa, a'ata, apshi, o'uluku. (superior de las piernas) atu'u. partir v.tr. ashatawaa. (estar partido, -da) ylaa. partirse v.ref. ashatawaa, awajawaa. parto n.m. (estar de parto) a'alijawaa. pasaje n.m. asapia. pasar v.intr. alataa, o'ttawaa. (hacer pasar) o'tte'eraa. pasear v.intr. apasiajawaa. paso n.m. akua, (estruendoso de animales) atrla. pasto n.m. alama. pastor, -tora n.m., n.f. ap'ya. pastorear v.tr. arleejaa. pata n.f. oo'ui, asa'a. patear v.tr. ashe'etaa. patilla REG. n.f. (fruta) kalapaas.
parecerse pared pareja parejo, -ja pariente parir p arte partir parto pasar pasear paso pasto pastor, -tora pastorear pata patear patilla
pasaje
P-p
padrastro n.m. ashiyaashi. padre n.m. ashi. pagado, -da adj. walawaa. pagar v.tr. awalaajaa.
padraestro pagado, -da
patilla
patio
pagar
pagar
pago
pago n.m. walaashi. pas n.m. mma. pjaro n.m. wuchii. pala n.f. paar. palabra n.f. 1. ptchi. 2. aniki. palabrero, -ra REG. n.m., n.f.
pas pjaro pala palabra palo
palabrero, -ra
(intermediario, -ria) ptche'ejachi, -t, ptchip'. palo n.m. wunu'u. paloma n.f. (silvestre) mo'uwa, (domstica) toomas. palpitar v.intr. (corazn) tntaa aa'in. pan n.m. pan. pap n.m. taata. papel n.m. karaloukta. para prep. apla, amin. (para que) apla, ee'iree. (para que no) oulia.
paloma palpitar pap papel para parado, -da
pan
ESPAOL-WAYUUNAIKI pecar pecho n.m. aluuwain. pedazo n.m. e'ipa, a'ata. pedir v.tr. achuntaa. V. prestado, -da. pegar v.tr. a'yaataa, ajataa, (con un proyectil) a'itaa. pelar v.tr. oshojoo. pelear v.intr. atkawaa, (con puos) ashe'ejirawaa. pelo n.m. walashi. V. cabello. pelusa n.f. (de la tuna) wala'ayuu. pensar v.intr., v.tr. jljaa aa'in. pequeo, -a adj. motsoo, jo'uuchon. perderse v.ref. amloulii. perdiz n.f. peer. perecer v.intr. amloulii. pereza n.f. (sentir pereza) akulajawaa aa'in. perezoso, -sa adj. shokulaa. perforar v.tr. ootojoo.
pecdhaozo pedir pelar pelear pelo pelusa pensar pequeo, -a perdiz perecer pereza perezoso, -sa perforar perico
pegar
perderse
40
perico n.m. (cara sucia) kalekale. periquito n.m. pirijir. perjudicar v.tr. amojujaa,
perjudicar perla permitir
periquito
pluma
pobre
uwomuyuwaa. perla n.f. kaa'ri. permitir v.tr. oo'ulawaa. pero conj. alu'ujasa'a, akaisa'a, akatsa'a, akanasa'a. perro, -rra n.m., n.f. er. perseguir v.tr. eipiraa. perseverar v.intr. waneepiaa. persona n.f. wayuu. persuadir v.tr. eme'eraa aa'in. perturbar v.tr. eiwa'ajaa aa'in. pesado, -da adj. jawataa. pesar v.tr. epesajaa. pescado n.m. jime. peso n.m. aawain. pestaa n.f. o'uta. petrleo n.m. (para lmpara) kaas. pez n.m. jime. pezua n.f. apato'u. piache REG. n.m., n.f. (curandero, -ra) outshi, -s. picar v.tr. (de insectos) ojottaa, ekaa. pico n.m. (de un pjaro) e'ichi. pie n.m. oo'ui. (estar de pie) sha'wataa. piedra n.f. ipa. (de afilar) luta. (especie de piedra preciosa) tu'uma. piel n.f. ata, (piel entera) atouta. pierna n.f. asa'a. (parte superior de las piernas) atu'u. pecho ESPAOL-WAYUUNAIKI
pero perro, -rra perseguir perseverar persona persuadir perturbar pesado, -da pesar pescado peso pes taa petrleo pez pezua piache picar pie p iedra piel pierna pie za
pobre adj. mliaa, mojuu. pocillo n.m. jaar. poco, -ca adj., pron. palitchon,
pocillo poco, -ca
pico
pincharse v.ref. koojaa. pintarse v.ref. (la cara) ashajawaa. pintura n.f. (para la cara) achep. piojo n.m. mapi. pisar v.tr. a'chktaa. piso n.m. apa'a. placenta n.f. o'ula. plaga n.f. e'e. plano, -na adj. sirataa. plstico n.m. paasta. plata n.f. (el metal) plaata. pltano n.m. pla'ana. plato n.m. plaata. plaza n.f. plaasa. Plyades n.f.pl. (constelacin) iiwa.
pintarse piojo pisar p iso placenta plaga plano, -na plstico plata pltano plato plaza Ply ades
pin tura
motsoo. (por poco tiempo) motso'o. V. poquito. poder v.tr. ainkaa, ountaa. n.m. aplain. poderoso, -sa adj. plaa. podrido, -da adj. ittaa. V. pudrirse. polvo n.m. mma. poner v.tr. 1. e'itawaa. 2. (ponerle vestido, prenda a uno) a'ataa. ponerse v.ref. (vestido, prenda) a'ataa. (de pie) asha'walawaa. poquito, -ta adj. palitchon, (de lquidos) yootchon. V. poco. por prep. atma, apla, anainjee, asala, oo'opnaa, (precio) aa'u. (por afn de) ee'iree. (por causa de) aalin, aa'u. (por medio de) akajee. (por qu) jamaa. porcin n.f. a'ata. porque conj. aka, akajee, anainjee. portarse v.ref. (portarse mal) mojulawaa. posarse v.ref. o'ttaa2. posesin n.f. (en posesin de) ama'ana. posesionarse v.ref. aikkalawaa. posterior adj. chiiruajachi, -t. pozo n.m. ishi. practicar v.tr. oo'ulakaa. precio n.m. alia. preguntar v.intr. asakiraa. prenda n.f. (joya) kakuuna. prender v.intr., v.tr. achuwajawaa, epejawaa. (estar prendido, -da) jotaa, chuwataa. preocuparse v.ref. ashapatawaa. preparado, -da adj. yapaa. prepararse v.ref. yapaa. presa n.f. asir. 83 ESPAOL-WAYUUNAIKI presa
poder poderoso, -sa podrido, -da poner poqu ito, -ta por porcin porque posarse posesin po sesionarse posterior pozo practicar precio preguntar prenda prender preocuparse preparado, -da prepararse presa
polvo
portarse
plato presa
preso, -sa adj. preesaa. prestado, -da adj. (pedir prestado,
presota,d-osa, -da
pluma
tomar prestado) a'anapaa, ajuyaajaa. primavera n.f. (tiempo de lluvias menores) iiwa. primero adv. palajana. primero, -ra adj. palajachi, -t. gram.
primavera primero primero, -ra
41
Delante de un nombre masculino singular, se usa primer. n.m., n.f. palajachi, -t. primognito, -ta n.m., n.f. e'iruma. principio n.m. (en el principio de) einalu'u. prisa n.f. (darse prisa, tener prisa) ashapajawaa. probar v.tr. oo'ulakaa. profundo, -da adj. o'utaa. (poco profundo, -da) epetaa. prohibir v.tr. aplajaa. pronto adv. joolu'u, maal. propio, -pia adj. amiwa'a. proponer v.tr. e'itawaa. prostituta n.f. (ser prostituta) iwaa, maa'inwaa. provocar v.tr. aashichijaa. prudente adj. kaa'inwaa. pudrirse v.ref. ittaa. V. podrido, -da. pueblo n.m. 1. wayuu. 2. (aldea) pueulo. puerta n.f. o'u1, puatto'u, (la entrada) miicho'u, (de vidrio) rouya. puesto n.m. aplee. puesto que conj. aa'u. pulga n.f. jayapa. pulmn n.m. ososo. pulpa n.f. ase. pulsar v.intr. (corazn) tntaa aa'in. pulsera n.f. ajapna. punta n.f. e'iru'u, e'ichi. punzar v.tr. atkaa. puro, -ra adj. ulee. pus n.m. aj.
primognito, -ta prisa probar profundo, -da prohibir pronto propio, -pia propo ner pros titu ta provocar prudente pudr irse puerta pues to pulga pulmn pulpa pulsar punta pu nzar puro, -ra pus
queso
princ ipio
R-r
rabia n.f. (sentir rabia) ttaa aa'in.
(estar enfermo, -ma de rabia) mamainnaa. radio n.m. raawia.
rabdiao
radio
raz
raz n.f. ourala. rajarse v.ref. awajawaa. rama n.f. atna. rana n.f. taataai. rasgar v.tr. askitaa.
rajarse rana rasgar rastrear
rama
pueblo
pulsera
Q-q
que conj. anain, amaa. qu pron. kasa. quebrado, -da adj. ylaa. quebrar v.tr. asottaa.
que quebrado, -da quedar
quebrar
quebrarse v.ref. asottaa. quedar v.intr. aptawaa. quedarse v.ref. makataa. quemado, -da adj. jotaa. quemadura n.f. (sufrir una quemadura) ishaa, ittaa. quemar v.tr. 1. a'ajaa. 2. asijaa. quemarse v.ref. 1. jotaa. 2. ittaa, ishaa. querer v.tr. achekaa. queso n.m. kees. quin pron. jarai, jaral. quieto, -ta adj. jimataa. quijada n.f. awalainse. quitar v.tr. astaa, aakataa.
quemado, -da quemadura quemar querer queso qu in quieto, -ta quijada qu itar
rasgarse v.ref. askitaa. raspar v.tr. oojoo. rastrear v.tr. aljaa. rastro n.m. achikanain, oo'ui. rata n.f. kookooche'er. rato n.m. (a cada rato) pejeewa. (un rato) yaauler. ratn n.m. kookooche'er. realizar v.tr. oo'ulakaa. rechazar v.tr. ayouktaa, ajtawaa achik. recipiente n.m. (para comida o bebida) iita. reclamar v.tr. achekajaa. recoger v.tr. akotchajaa, (agua) aja'itaa, (lea) asukaa. recolectar v.tr. (alimento) atpajaa. reconocer v.tr. ayaawataa. recordar v.tr. sotoo aa'in. (hacer recordar) oso'iraa aa'in. V. acordarse, olvidar. recto, -ta adj. lotaa, pansawaa. red n.f. (de pescar) kusu. redondo, -da adj. lakayawaa, ko'oyowaa. reemplazar v.tr. ee'iranajawaa. regalar v.tr. aslajaa. regalo n.m. (llevar regalo) okolojoo. regaar v.tr. a'ljaa. regresar v.intr. eitawaa, ale'ejaa. rehusar v.tr. ajtawaa achik. reirse v.ref. asirajaa. V. risa. relmpago n.m. ayaa. ESPAOL-WAYUUNAIKI relmpago
raspar rastro rata rato ratn realizar rechazar recipiente reclamar recoger recolectar reconocer recordar recto, -ta red redondo, -da reemplazar regalar regalo regaar regresar rehusar reirse relmpago
regaar relmpago
relato n.m. achiki. remedio n.m. epi1. remojo n.m. (dejar en remojo)
relmateodio remojo
aralajaa.
repartir
42
repartir v.tr. eitajaa. resbalarse v.ref. asiranajawaa. resbaloso, -sa adj. sirasiraa. resina n.f. aj. resistente adj. ichee. respetar v.tr. (ser respetado, -da por)
resbalarse resbaloso, -sa resina resistente respetar
relato ESPAOL-WAYUUNAIKI
S-s
saber v.tr. atjaa. (saber de) atjawaa
sabielra
aa'u.
sabio, -bia sabor
kojutaa atma. respirar v.intr. asanalaa aa'in. responder v.intr. asouktaa. respuesta n.f. (en respuesta a) e'ipajee. restar v.tr. ayu'laa. resto n.m. restos mortales jiip. resucitar v.intr. oso'irawaa aa'in. v.tr. oso'iraa aa'in. retirado, -da adj. (un poco) ka'yataa. retirar v.tr. ayu'laa. retoar v.intr. asotaa, atkaa. reunido, -da adj. jutkataa. reunin n.f. jutkataa. reunir v.tr. akotchajaa, outkajaa. reunirse v.ref. outkajawaa, akotchajawaa. revelar v.tr. ee'iyataa. revolver v.tr. ajurulajaa. revlver n.m. riwool. rico, -ca adj. washir. n.m., n.f. washir. rin n.m. ach'. ro n.m. schi. riqueza n.f. awashirin. risa n.f. asira. V. reirse. rival n.m., n.f. e'ipolo. robar v.tr. a'luwajaa. rodar v.intr. apalapajawaa. (hacer rodar) apalapajaa. rodear v.tr. (ganado) outkajaa, mekeer. rodilla n.f. asapain. rojo, -ja adj. ishoo. romperse v.ref. ojuichajaa, (algo como cuerda, bolsa) apttaa. ropa n.f. ashe'in, kuluulu. ropa interior aicha. rostro n.m. o'upnaa.
respirar responder respuesta restar resto resucitar retirado, -da retoar reunido, -da reunin reunir revelar revolver revlver rico, -ca rin ro rique za risa rival robar rodar rodear rodilla rojo, -ja romperse ropa rostro
sbila REG. n.f. (loe) rlipi. sabio, -bia adj. kekiiwaa. sabor n.m. e'ej. (tener poco sabor)
iraa.
sabroso, -sa
retirar
lquido) aja'itaa. saco n.m. toleeka. V. bolsa. sacudir v.tr. o'otojowaa. sagrado, -da adj. plaa. sal n.f. ichii. salado, -da adj. palawaa. salir v.intr. 1. o'unaa. 2. ajuittaa, as'taa. 3. (salir a la vista) eweetaa.
saco sacudir sagrado, -da sal salado, -da salir
salir
saliva
saliva n.f. awaa. saltar v.intr., v.tr. awataa. salud n.f. anaa1. saludar v.tr. asakaa. salvar v.tr. o'tte'eraa.
saltar saludar salvar sanar
salud
rostro
roto, -ta
roto, -ta adj. ylaa. roza REG. n.f. (huerta) yja. rozar REG. v.tr. (limpiar un terreno de
roza rozar
matas y hierbas intiles) ousaa. ruido n.m. e'ira, (de objetos producido por golpes o friccin) epijana. ruidoso, -sa adj. kasewaa.
ruidoso, -sa
ruido
salvarse v.ref. o'ttawaa. sanar v.intr. anaa1, (una herida) ashataa1. sangre n.f. isha, asha. (ave sangre de toro) katipirin. V. atrapamoscas. sapo n.m. eper'i. sarta n.f. (de cuentas) ap. savia n.f. era, aj. sebo n.m. seep. secarse v.ref. oosojowaa, itaa. seco, -ca adj. 1. josoo. 2. julaa. secretear v.intr. ejejerawaa. sed n.f. (tener sed) miyaas. seguir v.intr. ayataa. v.tr. oushikawaa achiirua. segn prep. aashin. seguro, -ra adj. (confiable) pansawaa. seis adj., pron. aippirua. selva n.f. wuna'ap. semana n.f. semaana. sembrar v.tr. apnajaa. (lo sembrado) pnajt. semilla n.f. a', (para la siembra) awaya. sendero n.m. wopu, apna. seno n.m. achira. sentado, -da adj. joyotoo. sentar v.tr. aikkale'eraa. sentarse v.ref. aikkalawaa. seal n.f. ayaawase.
sangre sapo sarta savia sebo secarse seco, -ca secretear sed seguir segn seguro, -ra seis selva semana sembrar semilla sendero seno sentado, -da sentar seal sealar
43
sealar
seorita
separarse v.ref. (cada uno a su propio camino) apaajirawaa. ser v.intr. (siendo que) amaa, anain. V. haber. serrana n.f. uuchi. ESPAOL-WAYUUNAIKI serrana seso n.m. ekiisholoin. si conj. mleka. s adv. aa. siempre adv. meinshi, (continuamente) waneepia. siete adj., pron. akaratshi. silbar v.intr. ewiijaa. silla n.f. siiya, (de montar) siiya, (de junco para montar o cargar) triiya. smbolo n.m. ayaawase. sin prep. (sin que se d cuenta) ojuuna. (sin embargo) akaisa'a, akatsa'a, akanasa'a. sinsonte n.m. wainpirai. V. paraulata. sirviente, -ta n.m., n.f. piuuna, achepchia. sitio n.m. aplee. sobre prep. aa'u. (sobre la cabeza de) aralo'u. sobrino, -na n.m., n.f. (materno de varn) asiip, (materno de hembra) achon'ir. socio, -cia n.m., n.f. a'ata. soga n.f. jiiku. sol n.m. ka'i. solamente adv. ne'e. soldado n.m. surulaal. solitario, -ria adj. ytwaa. solo, -la adj. amiwa'a. soltar v.tr. ajtaa achik, aawalaa. sombra n.f. ayolojo, eemioushi. sombrero n.m. uwon. sonido n.m. e'ira. soar v. intr. (soar con) a'lapjaa. soplar v.intr. (el viento) waawataa, awatawaa. sordo, -da adj. mache'ewaa. sorprenderse v.ref. ainkuwaa aa'in. sortija n.f. sttiija. suave adj. jawa'awaa. subir v.intr. aliikajawaa, o'otowaa. subirse v.ref. aliikajawaa. subordinado, -da adj. atujeejachi, -t. n.m., n.f. atujeejachi, -t.
ser serrana sieso s siempre siete silbar silla smbolo sin sinso nte sitio sobre sobr ino, -na socio, -cia soga sol solamente soldado so litario, -ria solo, -la so ltar sombra sombrero son ido soar soplar s ordo, -da sorp renderse suave subir subord inado, -da suceder
sirviente, -ta
o'otoo anain. sucio, -cia adj. yarttaa. sudor n.m. era. suegro, -gra n.m. (de varn) ashimia, (de mujer) a'i. n.f. (de varn) emeshi, (de mujer) a'l. V. yerno, nuera. sueldo n.m. akanain. suelo n.m. mma. (en el suelo) mmolu'u. suelto, -ta adj. taashii. sueo n.m. lap. sufrimiento n.m. amliala. sufrir v.intr. mliaa. sumiso, -sa adj. jjwaa. superficie n.f. apa'a, (entera) atouta, (inferior, interior) atu'u. suplente n.m., n.f. ee'iraka. suponer v.tr. e'itawaa. sur n.m. (por el sur) uuchipnaa. suspirar v.intr. asanalaa aa'in. sustentar v.tr. epijaa. sustituto, -ta n.m., n.f. ee'iraka. seso ESPAOL-WAYUUNAIKI
sucio , -cia s udor suegro, -gra sueldo suelo suelto, -ta sueo sufrimiento s ufrir sumiso, -sa s uperficie suplente supo ner sur suspirar sustentar sustituto , -ta
soga sombrero
T-t
tabaco n.m. yi. tabla n.f. taapla.
tabalaco
tabla
tacao, -a
sortija
aja'apin. tambor n.m. kaasha. tapa n.f. erouse, e'ipolo. tapn n.m. erouse. tarde n.f. (por la tarde) aliika. te pron. pia. techo n.m. aajuna. tejer v.tr. atulaa, (en un telar) a'anaa, (con aguja) e'inaa. tela n.f. kuluulu. telar n.m. anl. telaraa n.f. o'ula. temblar v.intr. akutkujawaa. temer v.tr. mmoluu eema. temeroso, -sa adj. kaa'inwaa. temible adj. keemaa. temperatura n.f. aa'ayula. tender v.tr. (estar tendido, -da) palastaa. tendn n.m. asla. tener v.tr. eewaa ama'ana.
tambor tapa tapn tarde te techo tejer tela telar telaraa temblar temer temeroso, -sa temible temperatura tender tendn tener tensar
44
tensar v.tr. achecheraa. tenso, -sa adj. ichee. terco, -ca adj. mache'ewaa. terminar v.tr. ekeraajaa. (estar
tenso, -sa terco, -ca terminar
terminado, -da) kettawaa, kerawaa. terminarse v.ref. aja'ttaa, aja'lajawaa. terreno n.m. mma, (terreno despejado) anooi. tiempo n.m. ka'i. (tiempo de) akalia. (en aquel tiempo de) amaiwa. (en este tiempo) maa'ulu yaa. (llevar mucho tiempo, durar mucho tiempo) kakaliaa. tierra n.f. mma, (virgen) isashii. tieso, -sa adj. ichee. tijeras n.f.pl. palousa. tmido, -da adj. japlii. to, ta n.m. (paterno) ashi, (materno) alala. n.f. (paterna) ei, (materna) aa'ir. tirar v.tr. ajutaa. V. echar. tobillo n.m. aaluwain. ESPAOL-WAYUUNAIKI tobillo
terreno tiempo tierra tieso, -sa tijeras tmido, -da to, ta tirar tobillo
(tropezar y caerse) ju'letaa. trueno n.m. atrla. trupillo REG. n.m. (rbol) aippia. t pron. pia. tuna n.f. jamche'e. turpial REG. n.m. (ave turpial comn) ului. tocar ESPAOL-WAYUUNAIKI
trueno trupillo t tuna turpial
tocn toser
U-u
ltimo, -ma adj. chiiruajachi, -t.
ulnt, imunoa, -ma
V-v
vaca n.f. paa'a, asachiral. vaina n.f. ata. valiente adj. yalayalaa, toolo aa'in. valor n.m. ajutu, alia. vara n.f. kuli'ichi. vario, -ria adj. (varios, -rias)
vacinaa valiente vara vario, -ria varn vehculo
tejer
tocar v.tr. 1. epettaa. 2. (msica o
instrumento) a'yalajiraa, (tambor, puerta) atalejaa. toche REG. n.m. (ave) si'ya. tocn n.m. ekii. todo, -da adj., pron. apshua'a. tomar v.tr. aapawaa. (tmelo) na. tonto, -ta adj. malaa. torcido, -da adj. shokotaa. tortolita n.f. wawaachi. tortuga n.f. (de mar) sa'wainr, (de tierra) molokoono. toser v.intr. oonojoo. totuma REG. n.f. (calabaza) aliita. trabajador, -dora adj. ttaa. n.m., n.f. a'yataai, a'yataal. trabajar v.intr. a'yatawaa. trabajo n.m. a'yatawaa. traer v.tr. antiraa, asaajaa, al'jaa. tragar v.tr. emiralaa. tranquilo, -la adj. jimataa. transformarse v.ref. ee'iranajawaa. trasquilar v.tr. ajaa. travieso, -sa adj. mojulawaa. trenzar v.tr. atulaa. tres adj., pron. apnin. tripa n.f. aylain. triste adj. mojuu aa'in. trompo n.m. chocho. tropezar v.intr. ashe'etuwaa oo'ui.
tocahre tocn todo, -da tomar tonto, -ta torcido, -da tortolita tortuga toser totuma trabajador, -dora trabajar trabajo traer tragar tranqu ilo, -la transformarse travieso, -sa trenzar tres tripa tris te trompo tropezar
valor
trasqu ilar
kojuyaa. varn adj., n.m. toolo. vehculo n.m. e'ejena. veinte adj., pron. piama shikii. vello n.m. oi, amlira. velocidad n.f. akua. velorio n.m. (asistir a un velorio) alapajaa. (tener velorio) a'yalajiraa. veloz adj. (andando) kakuaa, (corriendo) kawachiraa. vena n.f. asla. venado n.m. irama. vencer v.tr. akanajaa. vencido, -da adj. (ser vencido, -da) akanajuwaa. vender v.tr. oikkaa. veneno n.m. (para exterminar algo) epi1. vengar v.tr. (ser vengado, -da por) pasalawaa atma. venir v.intr. antaa. (ven ac; vengan ac) jalaichi, -r; -na. ventana n.f. pentaana, (de vidrio) rouya. ver v.tr. e'raa. verdad n.f. shiimin.
veinte vello velocidad velorio veloz vena venado vencer vencido, -da vender veneno vengar venir ventana ver verdad verdadero, -da
45
verde
kotoorojin, (color de mata) witts. (ser verde) wittaa. 2. (no seco) irolu. vergenza n.f. (tener vergenza) japlii. verter v.tr. (un lquido) o'yotoo, (polvos o granos) ejitaa. vestir v.tr. a'anawaa. vestirse v.ref. a'anawaa. 91 ESPAOL-WAYUUNAIKI vestir
vergenza verter vestir
Z-z
zamuro REG. n.m. (buitre) samulu. zancudo n.m. mei. zapato n.m. sapaata. zorro, -rra n.m., n.f. walir
zapato zorro, -rra zamncuurdoo
92 vez ESPAOL-WAYUUNAIKI
viento
ua vaca
vez n.f. o'u2. (una vez) uwatua. (dos
veces) piantua. (en vez de) oulia. (otra vez en cuanto a) achukua'a. viaje n.m. akua, o'unaa. vctima n.f. eewain. vida n.f. 1. kataa o'u. 2. akuaippa. vidrio n.m. maraaja. viejo, -ja adj. lalaa. n.m., n.f. lalaa. viento n.m. jouktai, (de tempestad) wawai. V. brisa. vientre n.m. ale'e. (en el vientre de) ale'eru'u. viga n.f. atujuna, (maestra) ekiipala, (lateral) asipala2. vigilar v.tr. e'rajaa aa'u, anajaa aa'u. violar v.tr. (a una mujer) atajawaa. virar v.intr. ojuntaa. visible adj. ja'yaa. visita n.f. e'iyou. (hacer una visita) apasiajawaa. vivir v.intr. (estar vivo) kataa o'u, (residir) kepiaa. vivo, -va adj. kataa o'u. volar v.intr. awataa, (por el viento) awatawaa. voluntad n.f. aa'in. volver v.intr. eitawaa, ale'ejaa, ouyantaa. (hacer volver) ouyantaa. volver en s oso'irawaa aa'in. volverse v.ref. (darse la vuelta) ojununtawaa. vomitar v.intr., v.tr. eetaa. voz n.f. aniki. (en voz alta) emetulu. vuelta n.f. (dar vueltas) leeyataa.
vieacztjeima v ida vidrio viejo, -ja viento vientre viga vigilar visible visita vivir vivo, -va volar vo luntad volmveitrar voz
v iolar
virar
vuelta
Y-y
y conj. je, o'tta, oo'ulaka, amaa. ya adv. maal. yerna REG. n.f. (nuera de varn) a'i,
ya y erna
y erno
46