Táboa de Contidos

O salvaxe mundo dos dinosauros . . . . . . . . . . . . . 4

Sobre a película
Coa espectacularidade dos efectos tri-
dimensionais, o tamaño da pantalla xigante
e a calidade de imaxe do cine dixital, «Di-
nosauros. Xigantes de Patagonia» é unha
ocasión única para vivir a experiencia de
coñecer o incrible tamaño e a forza destas
criaturas que unha vez habitaron o planeta.
A película céntrase nos principais des-
cubrimentos realizados na Patagonia, ao
sur de Arxentina, polo prestixioso paleon-
tólogo Rodolfo Coria. Sendo director dun
museo sobre dinosauros na cidade de Praza
Huincul, Coria descubrira algúns dos maio-
Que sabes sobre dinosauros? . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Os segredos da Patagonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Barreiras montañosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Eran xigantes todos os dinosauros? . . . . . . . . . . 10
Debuxos ao grande . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Un planeta diferente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Modelando continentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Hai moitos, moitos anos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
A liña do tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Dinosauros polo miúdo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
O segredo do 3D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Sobre este caderno

res dinosauros xamais localizados: o Arxen-
tinosauro, un herbívoro xigante que podía
pesar 100 toneladas e superar os 35 me-
tros de lonxitude, o que o converte no maior
animal que camiñou sobre a Terra; e o Xi-
ganotosauro, un carnívoro de 15 metros de
longo, maior incluso que o famoso T-Rex
A película presenta á audiencia a estas
dúas impresionantes criaturas. A acción é
intensa e as paisaxes, rodadas nalgúns dos
lugares máis sorprendentes de Patagonia,
son fermosísimas. As localizacións atópanse
moi próximas aos enclaves onde viviron os
dinosauros.
Ademais de tratar como finalizou a era
dos dinosauros hai 65 millóns de anos, a
película tamén revela que, dalgún xeito, es-
Este caderno de actividades proporciona
unha serie de ferramentas que complemen-
tan a película.
Comeza cunha descrición da era dos
dinosauros, para complementar os coñece-
mentos dos alumnos sobre ese longo perío-
do na historia natural do planeta. Isto pro-
porciona un contexto tanto para a película
como para as actividades que se inclúen.
As actividades pretenden ser unha expe-
riencia interactiva de aprendizaxe. Tanto os
temas como a metodoloxía son variados.
DInosauros
Na páxina web oficial da película pódese xigantes da
atopar información adicional: patagonia

tes seres aínda se atopan entre nós. Pode- Producción:

www.dinosaurs3dmovie.com. Carl Samson
mos ver aos seus descendentes no noso día
Guión e dirección:
a día. Trátase das aves. Marc Fafard
Conselleiro científico:
Rodolfo Coria
Fotografía:
William Reeve, CSC
Edición:
René Caron
Dirección artística:
Richard Bergeron
Son:
Pierre Rousseau

3
Narrador:
Donald Sutherland
CADERNO DE
ACTIVIDADES
Texto:
Rémy Charest
Deseño:
Elena Fragasso
 O salvaxe mundo
dos dinosauros
A era dos dinosauros acabou hai millóns de anos, pero
constantemente descubrimos cousas novas acerca deles. Desde
a Patagonia ata Canadá e desde Mongolia a Madagascar hai
moitas historias que contar.

U
nha película sobre dinosauros xi-
gantes como o Arxentinosauro ou
o Xiganotosauro presenta un gran
período da historia natural. Con
todo, Dinosauros. Xigantes da Patagonia só
desvela unha parte desta sorprendente his-
toria.

Que é a era dos

dinosauros?
O período durante o cal todas estas cria-
turas, grandes e pequenas, dominaron a Terra
durou uns 180 millóns de anos. Durante todo
este tempo as grandes especies que nos fasci-
nan aínda hoxe en día, creceron ata dimensións
xigantescas e despois, desapareceron.
Concretamente, este período denomina-
do Mesozoico, divídese en tres partes:
•O Triásico (desde 250 ata hai 203
millóns de anos), cando os dinosauros
apareceron na Terra por primeira vez,
xunto con tartarugas, serpes, lagartos,
crocodilos e os primeiros mamíferos.
•O Xurásico (desde 203 ata hai 144
millóns de anos), cando os dinosauros
dominaban o planeta.
•O Cretáceo (desde 144 ata hai 65
millóns de anos), un período que supuxo
o declive dos dinosauros e que finalizou
cunha extinción masiva que puxo fin á
súa era e abriu o camiño para o desen-
volvemento dos mamíferos.

4 Para a maioría dos paleontólogos é evi-

dente que, dalgún xeito, os dinosauros non
desapareceron totalmente. Desde un punto de
vista biolóxico, os paxaros son dinosauros. As
enormes e en ocasións terribles criaturas que
nos fascinaron sempre marcharon, ainda que
seguen existindo dunha forma marabillosa.
Que é exactamente un
dinosauro?
Os dinosauros son unha clase particular
dun gran grupo de animais denominados
réptiles. Os réptiles actuais inclúen crocodi-
los, tartarugas, lagartos e serpes. Os dino-
sauros non foron os primeiros réptiles nin os
únicos que viviron durante aquela época.
Os primeiros réptiles apareceron nun
período anterior denominado Carbonífero,
hai uns 350 millóns de anos. Os réptiles
mariños que viviron durante a era dos dino-
sauros non eran propiamente dinosauros;
incluían un amplo número doutros réptiles
como o ictiosauro, o plesiosauro, diversas
tartarugas mariñas e crocodilos. E os que
criamos que eran dinosauros voadores, per-
tencían realmente a outro grupo denomi-
nado pterosauros.
como de plantas, animais e a forma na que
estes interactuaban na natureza. Para com-
prender como funcionaban as cousas no pa-
sado, comparan e contrastan os seus acha-
dos co que existe na actualidade.
Os dinosauros centran boa parte da
atención, pero os paleontólogos ocúpanse
tamén de moitos outros elementos, a miúdo
pequenos e delicados. As plantas, os peixes
e os insectos son tamén obxecto de estudo
xa que permiten realizar unha recreación
máis fiel dos ecosistemas antigos. En xuño
de 2006, por exemplo, un científico do Mu-
seo Americano de Historia Natural anunciou
que atopara unha arañeira de 110 millóns
de anos nun pequeno anaco de ámbar, na
cal se observaba un insecto atrapado. Os
pequenos descubrimentos como este po-
den dicirnos tanto do pasado como os ósos
xigantes dun Arxentinosauro.

Unha pequena parte da

Determinar que é o que distingue aos

vida
dinosauros doutros réptiles é complexo. Os
expertos observan determinados ósos, nos
dentes, nas poutas ou nos cornos. O oco da
cadeira onde esta se conecta co fémur (o Cada ano identifícanse máis dunha ducia
óso da coxa), é particularmente importante: de especies novas de dinosauros en diferen-
os ósos da cadeira dos dinosauros presen- tes partes do mundo. Atopáronse criaturas
tan máis dunha ducia de diferenzas se os novas e estrañas desde as illas do Antártico
comparamos cós doutros réptiles. Por iso, ata os desertos de África, desde China e
descubrir un óso da cadeira resulta clave Mongolia ata as chairas de Alberta e Monta-
para identificar un fósil de hai millóns de na. Dinosauros grandes e pequenos, algúns
anos. cunha cuberta de plumas, outros de sangue
quente, como os mamíferos; todos eles fo-
A diferenza na cadeira e aínda máis im-
ron identificados ao longo dos últimos 20
portante, a forma da cabeza do fémur (a
anos. En Auca Mahuevo, na Patagonia, ato-
parte superior deste óso), reflicte outra di-
páronse ducias de embrións de dinosauro,
ferenza crucial: Os dinosauros podían man-
aínda dentro do ovo; que estaban tan ben
ter unha “posición ergueita”; tiñan as patas
conservados que se podía distinguir clara-
directamente debaixo do corpo e a articula-
mente a textura da súa pel.
ción do xeonllo podía permanecer estirada.
En contraposición, os lagartos e os crocodi-
los presentan o que se denomina “posición Na Patagonia as capas antigas do terreo
tombada”, coas patas en ángulo co corpo. afloran debido ao clima seco. Esto facilita que
A parte superior de cada pata se sitúa nos os paleontólogos localicen fósiles.
lados e a parte inferior apunta cara abaixo.
A posición ergueita permitía aos dino-
sauros moverse con rapidez e precisión. É
un dos motivos da súa eficacia.

Descubrir fósiles
Os científicos que estudan aos seres vivos
do pasado denomínanse paleontólogos. A súa

5
ciencia, a paleontoloxía, céntrase no estudo
dos fósiles, que son os restos de animais e plan-
tas que permaneceron conservados nas rocas
durante miles ou millóns de anos.
Para identificar os fósiles adecuadamen-
te e situalos no seu contexto, os científicos
precisan coñecementos tanto de xeoloxía

Con todo, os nosos coñecementos sobre
a era dos dinosauros están incompletos.
Coñecemos centos de tipos de dinosauros,
que non son máis que unha parte dos que
existiron durante 180 millóns de anos. E só
son unha pequena representación da vida
que existiu ao seu redor.
Como comparación, calcúlase que ac-
tualmente no noso planeta existen máis de
10 millóns de especies de animais, plantas
e outros seres vivos, entre as que hai un-
has 10.000 especies de esponxas, a forma
máis simple de vida animal, e unhas 25.000
especies de peixes. Diariamente identifí-
canse novas especies.Sexa no pasado ou no
presente, o estudo da vida é unha lección
constante de diversidade. Ao coñecer máis
en profundidade a adaptación das especies
ás diferentes condicións, ou como xorden e
se extínguen, obtemos información sobre
como vivimos e como podemos protexer o
futuro da vida na Terra.
O equipo de Sky High Entertainment viaxou ata
a Patagonia para filmar todas as localizacións
nas que os dinosaurios, xenerados por ordena-
dor, volveron á vida.
6 a comprensión do estilo de vida destes animais.
Rodolfo Coria,
paleontólogo da
Patagonia
Na película Dinosauros. Xigantes da
Patagonia coñecemos a un dos pa-
leontólogos de máis prestixio mundial,
Rodolfo Coria. Desempeñou un papel
fundamental no descubrimento dos maiores xigantes da era dos dinosauros,
o Arxentinosauro e o Xiganotosauro. Ademais, foi o codirector da expedición
que descubriu a zona de aniñamento duns saurópodos xigantes, similares ao
Arxentinosauro, que contiña centos de ovos ben conservados, un dos descu-
brimentos máis sorprendentes sobre os dinosauros.
O primeiro contacto de Rodolfo Coria cos dinosauros tivo lugar en 1983, cando
traballou como voluntario no Museo Argentino de Ciencias Naturales, en Bos
Aires. Estudou baixo a tutela de José Bonaparte, unha das autoridades máis
destacadas da paleontoloxía de América do Sur, e converteuse en profesional
en 1989.
É, desde 1996, director do Museo Carmen Funes en Plaza Huincul, na provincia
de Neuquén, na zona occidental de Arxentina, no corazón mesmo das terras
ricas en fósiles da Patagonia. Ademais de descubrir polo menos dez novas
especies de dinosauro durante os últimos quince anos, tamén contribuíu a
comprender como vivían os dinosauros. En colaboración co paleontólogo
canadense Philip Currie, descubriu un grupo de polo menos sete mapusauros,
unha subespecie da familia dos Xiganotosauros, que parecían morrer xuntos.
Este descubrimento serviu para probar que estes depredadores xigantes
vivían xuntos e que, probablemente, cazaban en
manda.
O Dr. Luis Chiappe, director do Dinosaur Institute
no Museo de Historia Natural do Condado dos
Anxeles, defíneo como “o mellor paleontólogo de
dinosauros de toda Sudamérica. O seu traballo
sobre os dinosauros xigantes da Patagonia pro-
porcionou información contrastada que facilita
 Que sabes
sobre dino- 4. Os dinosauros seguen estando presentes
na actualidade en…

sauros?
a) As películas
b) As exposicións dos museos
c) Os lagartos e os crocodilos
d) As aves

Pon a proba os teus 5. Só se localizaron restos de dinosauros

en climas tépedos.
coñecementos sobre a) Verdadeiro
b) Falso
estas criaturas
sorprendentes e o que
sabemos acerca delas.
Solucións na páxina 18.

1. Canto durou a era dos dinosauros? 6. Os Arxentinosauros eran…

a) Uns 100 millóns de anos a) Herbívoros
b) Uns 180 millóns de anos b) Omnívoros
c) Uns 250 millóns de anos c) Carnívoros
d) E logo! xa acabou? d) Bebían moito leite para ter ósos fortes

2. Que é máis grande, unha balea azul ou 7. De que cor eran os dinosauros?
un Arxentinosauro? a) Na súa maioría verdes
a) O Arxentinosauro b) Na súa maioría marróns
b) A balea azul c) Habíaos de moitas cores
c) O Arxentinosauro era máis longo, pero a balea é máis d) Non se sabe con seguridade
pesada
d) A balea azul é máis longa, pero o Arxentinosauro era máis 8. A maior parte das criaturas voadoras
pesado que vemos nas películas de dinosauros
son:
3. Que científicos se encargan de buscar a) Dinosauros con plumas
dinosauros?
a) Biólogo
b) Réptiles voadores da familia pterosauro
c) Esquíos voadores de dentes afiados 7
b) Xeólogo d) Falconosauros
c) Paleontólogo
d) Desertólogo
 Os segredos da
Patagonia
Por que se descubriron tantos Montana, en Estados Unidos, ou o deserto
dinosauros xigantes no sur de do Gobi, en Mongolia.
Arxentina? O clima seco tamén favorece a erosión,
co que resulta máis fácil recuperar os fósiles.
Como as rocas sofren a erosión do vento e

D
urante os últimos 15 anos a maioría
dos descubrimentos máis importan-
tes de dinosauros tiveron lugar na
Patagonia, unha rexión que discorre
desde os Andes ata o océano Atlántico, no
extremo sur de Sudamérica. Moitas destas
especies, como o Arxentinosauro ou o Xi-
ganotosauro, causaron impresión polo seu
enorme tamaño.
Por que os dinosauros foron tan grandes
na Patagonia? Aínda non o sabemos.
Parte da resposta pode ser a deriva
continental. Hai uns 120 millóns de anos,
un gran continente denominado Gondwana
da auga, as capas máis antigas saen á super-
ficie, revelando as mellores pistas para loca-
lizar fósiles, co que o traballo do paleontólo-
go resulta moito máis sinxelo: saben o que
están buscando incluso antes de empezar a
escavar. E ademais
dános a impresión
de camiñar polo
mesmo sitio que os
dinosauros.

tina
rompeu en varias partes, entre as que se in-
Chile

cluían Sudamérica e África. Probablemente

esta situación xerou un cambio nas condi-
cións que influíron no maior tamaño dos di-
nosauros en Sudamérica.
en

Por exemplo, os animais puideron bene-

Plaza huincul
ficiarse dun clima amornado nunha terra
rx

fértil, con moita vexetación. Outros consi-

deran que as grandes extensións de chairas
A

facilitarían que animais grandes, como o

Arxentinosauro, se desprazasen. Ou pode
que os animais máis grandes estiveran mel-
lor adaptados ao clima seco con noites moi
frías: o seu tamaño axudaría a manter a ca-
lor corporal.
PATAGONIA
O que si se sabe é por que se conserva-
ron tantos fósiles na Patagonia.
Cara ao final da era dos dinosauros a
cordilleira dos Andes, na zona oeste de Su-
damérica, comezou a elevarse e a adquirir o
seu aspecto actual. Isto provocou que o cli-

8 ma se fixese máis e máis seco na Patagonia.

As montañas formaron unha barreira que
freaba a humidade do Océano Pacífico e li-
mitaba a choiva ao leste dos Andes. O clima
seco favorece a conservación dos fósiles. A
maioría dos achados de dinosauros tiveron
lugar en rexións secas como as chairas de
 Barreiras
montañosas
Por que a Patagonia é
tan seca? Porque as
montañas da costa oeste
de Sudamérica frean a
humidade procedente do
océano Pacífico. Constrúe
unha pequena cadea
montañosa e verás que
ocorre.
VELOCIDADE MEDIA
30 cm
O que necesitas:
» Un ventilador
» Unha teteira
» Unha caixa de cartón ou dous anacos
grandes de cartolina
» Un anaco de tea escura
P ara realizar este experimento necesitarás un ventilador,
unha teteira chea de auga e unha caixa de cartón alta
ou dous anacos de cartolina grandes colocados sobre unha
mesa ou un mesado. A parte superior do cartón deberá
estar bastante máis alta que a teteira. Servirá unha caixa de
cartón fino como as de cereais, ou se non colle unhas carto-
linas e pídelle a alguén que as sosteña en posición vertical a
uns 30 centímetros da teteira e un pouco separadas a unha
da outra. A cartolina que quede máis preto da teteira deberá
ser un pouco máis curta que a outra. Se usas unha caixa
bastará con que recortes ou dobres unha das solapas.
. Pon a auga a ferver. Cando comece a saír vapor
acende o ventilador a media potencia,
para que empuxe o vapor cara á
cartolina. Ten coidado de non te
queimar! O anaco de tea escura
colocada detrás da teteira e
da cartolina permitirá ver
mellor o movemento do
vapor.
A medida que o vapor
se atope co cartón irase
separando: unha parte
deslizarase polo cartón
cara abaixo e outra
ascenderá e despraza-
rase máis aló da mesa.
Así é como a choiva tende
a caer ao oeste dos Andes,
9
mentres que a humidade do
océano Pacífico queda freada polas
montañas.
 Eran xigantes
todos os
Cantas
veces ti?

dinosauros?
Canto pesas? Se un

Xiganotosauro pesaba

8 toneladas (8.000

quilogramos), cantas

veces pesa máis ca

P
atagonia é o fogar dos dinosauros Pequenos mamíferos, insectos e réptiles ti? E que me dis dun
máis grandes descubertos no planeta. mariños e voadores viviron na mesma época
Arxentinosauro que
O Arxentinosauro, con 36,5 metros de que os dinosauros. Do mesmo xeito que su-
longo, 12 de alto e un peso de case cede na actualidade, animais de todos os tipos, pesase 100 toneladas
100 toneladas, é a maior criatura que ca- tamaños e formas poblaban o planeta durante
miñou xamais pola Terra. Tiña aproximada- a era dos dinosauros. (10.000 quilogramos)?
mente o mesmo tamaño que a balea azul, o
ser vivo máis grande na actualidade.
A columna vertebral do Arxentinosauro
podía medir 1,5 metros de ancho; o seu fé-
mur podía alcanzar case os 2 metros de lon-
go. Un animal así de grande, tanto como 14
elefantes adultos, podería facer que o chan
tremese con cada paso que dese. Con todo
tratábase dun apracible animal herbívoro.
Os maiores carnívoros xamais descubertos
tamén viviron na Patagonia. O Xiganotosauro
e o Mapusauro, non eran pouca cousa. Podían
exceder os 12,5 metros de longo e pesar máis
de 8 toneladas -tanto como 4 todoterreos-. A
cabeza dun adulto tiña máis de 2 metros de
longo. Dous nenos de 8 anos caberían no inte-
rior do seu cranio.
Os científicos non están seguros dos Canto mides? Se un
motivos que permitiron aos dino-
sauros acadar esas dimensións. Xiganotosauro medía
Algúns pensan que era
simplemente unha 14 metros, cantas
medida do veces era máis longo
seu éxi- to.
O u t ro s ca tí? E un Arxentino-
consideran
sauro de 40 metros?
que ese tamaño
axudou aos dinosau-
ros de sangue frío a sopor-
tar os cambios de temperatura.
Pero non todos os dinosauros eran
xigantes; de feito algúns eran bastante pe-
quenos, ata diminutos. O Compsognathus (que
significa “mandíbula bonita”), é un dinosauro
localizado en Europa que medía 1 metro e pe-

10 saba uns 2,5 quilogramos, como unha galiña

grande. O Microraptor zhaoianus, descuberto
en China, era semellante a un paxaro, cunha
capa de pequenas plumas; medía menos de 60
centímetros e era aínda máis lixeiro que o seu
curmán europeo.
 Debuxos ao
grande
Para ter unha idea do
grandes que eran os
dinosauros, debuxa unha
silueta a tamaño real
no patio do colexio, no
campo de fútbol ou na
pista polideportiva.
36 m
½ ¼
Arxentinosauro
9m
9m
Xiganotosauro
O que necesitas:
» Unha cinta métrica
» Moitos xices
» Unha cámara de fotos (se che apetece
un recordo da experiencia)
P ara debuxar un Arxentinosauro a tamaño real, tes que
trazar unha liña horizontal de 36 metros e a continua-
ción outra vertical de 12 que sobresaia uns 10 da horizontal.
Agora divide a liña horizontal en dúas metades e á súa vez
divide a primeira metade en dúas partes iguais; a última
parte corresponderá á cola, mentres que a primeira metade
repartirase entre o corpo, o pescozo e a cabeza. Debuxa a
silueta seguindo estas guías. O debuxo que aparece nesta
páxina pode servirche de axuda.
A continuación, os teus compañeiros poden tombarse no
chan uns a continuación dos outros para ver cantos de vós
2m
¼
10 m
sodes necesarios para igualar a un Arxentinosauro.
Podes facer o mesmo exercicio co Xiganotosauro. Para
empezar, debuxa un cadrado de 9x9 metros, traza unha
diagonal cara ao ángulo superior dereito e debuxa ao dino-
sauro en torno devandita diagonal, usando como referencia
o debuxo desta páxina.
Para facerte unha idea mellor do tamaño destes enormes
dinosauros podes sacar unha foto desde a azotea do teu
colexio. Un dos teus compañeiros pode colocarse xunto á
11
silueta como referencia da escala destas criaturas xigan-
tescas.
 Un planeta
diferente
C
ando vemos o mapa dos continentes
nos parece algo estable e permanente.
Iso pode ser así a escala humana; con
todo, ao longo de millóns de anos, os
continentes desprazáronse pola superficie
do planeta.
Durante o período Triásico, todos os
continentes que hoxe coñecemos formaban
unha única superficie chamada Panxea, que
comezou a separarse hai uns 180 millóns de
anos. En primeiro lugar xurdiron Gondwana,
que daría lugar a África e a América do Sur,
e Laurasia, que comprendería América do
Norte, Europa e Asia.
Cando os Arxentinosauros e os Xigano-
tosauros habitaron o planeta, hai uns 100
millóns de anos, os continentes tal e como
Lauras i a
g ond w ana
XURÁSICO hai 135 millóns de anos
os coñecemos agora estaban empezando a
xurdir. Gondwana dividiuse en América do
Sur e África, pero aínda permanecían moito
máis preto do que o están na actualidade.
Por que se desprazan os continentes? A
12
cortiza terrestre “flota” sobre o manto ter-
restre, formado por roca líquida. A medida
que a grosa capa de roca líquida se move,
os anacos da cortiza terrestre, denominados
placas tectónicas, desprázanse tamén. Os
terremotos, a actividade volcánica, a eleva-
ción das cadeas montañosas e a deriva dos
continentes son o resultado do despraza-
mento e do choque das placas tectónicas.
A medida que os continentes se separa-
ban durante a era dos dinosauros, o tempo,
o clima e outras condicións cambiaban ta-
mén en diversas partes do mundo. Os dino-
sauros e todas as outras criaturas e plantas
que existían naquel momento tiveron que
adaptarse e evolucionar para responder a
estas condicións, creando unha gran varie-
dade de ecosistemas en cada rexión. Estes
cambios foron os que probablemente favo-
receron o desenvolvemento tan espectacu-
lar dos dinosauros na Patagonia.
O movemento das placas tectónicas
afecta ao mundo periódicamente. O mortal
tsunami que ocorreu o 26 de decembro de
euroPA ASIA
africa
AMÉRICA
oceania
antartiDa
ACTUALIDADE
2004 foi consecuencia dun desprazamento
das placas baixo o océano Índico, que pro-
vocou un terremoto de 9 na escala de Rich-
ter e derivou nunha onda xigantesca que
acabou coa vida de 200.000 persoas en
varios paises.
 Modelando O que necesitas:
continentes » Plastilina
» Diversos obxectos ríxidos
» Unha superficie de traballo plana

Podes crear cadeas montañosas nos continentes, con plastilina e un

pouco de maña.

1 Esmaga a bóla de plastilina ata que teña un grosor de 1

centímetro.

4 Coloca o obxecto plano sobre a mesa e desprázao cara

á plastilina presionándoa suavemente. A medida que
presiones, a plastilina irase dobrando e formando ondas e
sucos similares aos dunha cadea montañosa. Os resultados
serán distintos dependendo do grosor da plastilina, da forma
dos obxectos, da velocidade do movemento e da presión que
se exerza, ademais da consistencia do material. Todo iso

2 Despega a plastilina da mesa de traballo e colócaa de

novo sobre ela pero sen que se pegue.
mostrará o carácter casual da formación das montañas.

3 Colle un obxecto ríxido de tamaño similar ao do anaco

de plastilina. Pode servir a tapa do bote no que viña,
unha regra de madeira grosa ou un bloque de madeira ou de
plástico.
13
 Hai moitos,
moitos anos...
E
n ocasións resulta difícil facerse unha
idea do tempo durante o cal os dino-
sauros dominaron a Terra. Para imaxi-
nalo temos que facer os cálculos a
grande escala.
A humanidade inventou a agricultura, a
escritura e construíu as primeiras cidades
hai uns 10.000 anos. Pero para o planeta,
para o universo, toda a historia humana é
tan breve como un simple pestanexo.
Como comparación, a era dos dinosau-
ros durou uns 180 millóns de anos, é dicir,
18.000 veces a historia dos humanos. E
prolongouse o mesmo que 2,5 millóns de
xeracións humanas. Pero para o noso pla-
neta os dinosauros non supoñen máis que
un capítulo dunha historia que durou uns
5.000 millóns de anos.
Esta galaxia rota lentamente a medida que
se move no espazo. O noso sistema solar
tardará 225 millóns de anos en completar
unha soa volta ao redor da galaxia. Se contas
cada rotación da galaxia como unha hora, a
Terra ten 20 horas de idade; os dinosauros
viviron 48 minutos e os primeiros homínidos
apareceron hai apenas... 48 segundos.
Nunha época na que pensamos que todo
conta, na que a comunicación entre persoas
de todo o planeta é instantánea, resulta útil
pensar en todas estoutras formas de medir o
tempo, porque real-
mente importa tanto
A historia natural da Terra pódese comprender
un segundo máis ou
observando os estratos do chan de lugares
menos? como a Patagonia. A medida que escavamos
en devanditas capas retrocedemos millóns e
millóns de anos.

Moitas veces,
cando observamos a
ladeira dunha mon-
taña ou un cantil
dámonos conta de
que está formada
por centos de estra-
tos. Estas capas acu-
muláronse ao longo
de centos de millóns
de anos, propor-
cionándonos unha
medida do tempo
denominada escala
xeolóxica.
Para os xeólogos,
paleontólogos, as-
trónomos e outros
científicos que es-
tudan fenómenos a
longo prazo, o tempo
mídese cunha escala
totalmente diferen-

14 te. Millóns de anos é

unha unidade de medida básica, mentres que
un simple ano ou unha década apenas contan.
Por exemplo, os astrónomos determina-
ron que o noso planeta está localizado nun
dos “brazos” da nosa galaxia, a Vía Láctea.
 A liña do 1. Un día na vida da Terra
tempo Utilizar unha unidade de tempo máis pequena como “modelo
de escala” da historia natural da Terra é a mellor forma para
ter unha idea de canto durou a era dos dinosauros.
A efectos deste exercicio, considera que a era dos dinosau-
ros comezou hai uns 240 millóns de anos. Tomemos eses
anos coma se fosen un único día. Se 24 horas = 240 millóns
Unha ferramenta para de anos, 1 hora = 10 millóns de anos.
Seguindo esta escala, un millón de anos convértese en 6
medir millóns de anos é
minutos, e así ata chegar á duración da civilización humana
empregar unha escala. (uns 10.000 ou 3,6 segundos). Intentar calcular a historia
dun país seguindo esta escala resulta unha experiencia
Aquí tes dous exemplos: única.
Noutros casos pódense utilizar o mes ou o ano como uni-
dade de tempo maiores a unha escala menor.

2. A prehistoria nuns me-

tros
ESCALA TEMPORAL Para outros pode resultar máis fácil facerse unha idea da
Actualidade
escala a través de medidas físicas. Debúxase no encerado
unha liña de 2,5 metros que permitirá elaborar unha escala
(Mamíferos e Homínidos)

CuaternarIO 1,8 na que cada 10 centímetros equivalen a 10 millóns de anos.

Era Cenozóica

Nunha liña de 3,5 metros, a aparición dos homínidos na Ter-

TerCiarIO ra estimada hai uns 7 millóns de anos, situaríase na marca
de 8 centímetros, e a historia humana tería que contarse en
65 fraccións aínda máis pequenas.
Tamén se pode debuxar unha liña máis longa no chan da
clase utilizando cinta adhesiva, ou no patio cun xiz.
CretÁceo
(Era dos Dinosauros)
Era Mesozoica

144

XurÁsicO

206
TriÁsicO
15
248

Millóns de anos
 Dinosauros polo
miúdo
A tecnoloxía en 3D dixital
permite que os dinosauros
parezan máis reais ca nunca
nos cines de pantalla xigante
U
n dos aspectos máis emocionantes
das películas en gran formato é que
che fan sentir coma se realmente es-
tiveses alí. Este efecto conséguese en
maior medida nas películas en 3D, xa que
os obxectos parecen moverse xusto diante
do teu nariz.
Para conseguir este efecto, os técnicos
baséanse no feito de que os nosos ollos mi-
ran ao mesmo tempo cara adiante; ao telos
situados na parte frontal superior da cabeza
(a diferenza da maioría dos dinosauros ou
dos paxaros), temos unha boa percepción
da distancia e da profundidade. Ambos os
ollos perciben as cousas desde un ángulo
lixeiramente diferente.
Grazas a esta capacidade, denominada
estereoscopía, resúltanos sinxelo calcular a
que distancia de nós se atopan os obxectos,
e a súa posición con respecto aos demais.
Se miramos só cun ollo, esa capacidade re-
dúcese considerablemente.
Os fotógrafos coñecen este principio
desde hai moito. Uns cen anos atrás xa usa-
ban dúas cámaras, unha xunto á outra para
xerar dúas imaxes lixeiramente diferentes,
que despois revelaban como un único docu-
mento para crear postais tridimensionais.
Utilizando un visor especial compróbase
que cada ollo ve só unha das imaxes; o cere-
bro úneas creando
así unha impresión
de profundidade e
16 de maior realismo.
Dúas imaxes, unha
pantalla
En fotografía é fácil deseñar un visor
para que ambos os ollos poidan ver cada
imaxe por separado. Con todo, nunha sala
de proxección só hai unha pantalla; ambas
as imaxes teñen que proxectarse á vez.
Ese é o motivo polo que é necesario
poñer unhas lentes especiais para ver pelí-
culas en 3D. Orixinalmente tiñan unha
lente vermella e outra verde e sobre a pan-
talla proxectábanse simultaneamente unha A pesar de que
imaxe vermella e outra verde. os gráficos por
computador
Actualmente utilízanse outras técnicas, desempeñan un
como lentes polarizadas ou filtros de cristal papel importan-
líquido. Sexa cal for o método utilizado, as te na creación
lentes funcionan como filtros, de tal forma de imaxes
que cada ollo só percibe unha das dúas realistas,
imaxes. os obxectos
sólidos poden
A maioría das salas de cine 3D empre- facer o mesmo
gan a polarización, que se basea no move- traballo en
mento vertical ou horizontal das ondas de menos tempo e
luz. As lentes de sol polarizadas utilizan este de forma máis
precisa.
principio para reducir o resplandor e a ce-
gueira producida polo sol, xa que só permi- Para a pelí-
ten o paso dun tipo de raios. No cine 3D, un cula creáronse
ollo ve unha imaxe polarizada en horizontal maquetas moi
e o outro unha polarizada en vertical. Logo precisas de
o cerebro encárgase de unilas e convertelas Arxentinosauro
e Xiganoto-
nunha imaxe tridimensional moi realista.
sauro, que fo-
Así que cando vexas que un dinosauro ron escaneadas
enorme achega os seus fauces cara a ti, non para facer que
te preocupes, non é máis que o teu cerebro estes xigantes
parecesen
gastándoche unha broma... pero, polo si ou
o máis reais
polo non, non deixes de apartarte. posible.
 O segredo
do 3D
Para dar unha sensación
de profundidade, os
creadores de películas 3D
baséanse nun fenómeno
chamado paralaxe. Aquí
ensinámosche a facer o
mesmo sen a axuda de
ninguén, ata cun só dedo.
Nunha película en 3D proxéc-
tanse dúas imaxes á vez sobre a
pantalla e as lentes filtran cada
unha delas cara a un ollo. Hai
máis distancia entre as imaxes de
obxectos que están na parte máis
próxima ao espectador, que entre
os obxectos que forman parte do
fondo.
E stira o brazo horizontalmente diante de ti. Levanta os
polgares cara arriba. Primeiro mira ao polgar cos dous
ollos. Agora, mira soamente co ollo esquerdo aberto, e logo
só co ollo dereito. Verás que o teu polgar parece cambiar de
posición, en relación cos obxectos do fondo.
Repite o exercicio dobrando o brazo primeiro e despois
achegando o polgar a uns centímetros do nariz.
Canto máis se achega o polgar á cara, o efecto é máis
pronunciado. O polgar parece moverse máis a cada lado.
Intentar centrarse ao mesmo tempo no polgar e no fondo
resulta cada vez máis difícil.
Nas películas 3D, as dúas imaxes dun obxecto que se
mostra en primeiro plano proxéctanse máis separadas na
pantalla que os obxectos máis distantes. Isto permite ao
noso cerebro “interpretar” que ese obxecto está máis cerca
de nós que o fondo.
Outras formas de
velo
Estes son algúns exercicios que podes facer
mentres camiñas ou vas en coche.
1. Ao camiñar pola rúa, localiza un obxecto
inmóbil, como un camión aparcado, un cartel,
unha cabina de teléfonos ou un edificio
pequeno. A medida que te desprazas, observa
o que ese obxecto esconde detrás, o que vai
aparecendo ou desaparecendo e como desa-
parece o obxecto a medida que te achegas ou
te afastas.
2. Cando vaias en coche pola cidade, observa
como os edificios xogan ao agocho uns detrás
dos outros e como aparecen e desaparecen,
dependendo do cerca que estean ou o grandes
que sexan os outros edificios. Nunha estrada
fíxate en como os pequenos obxectos próximos
á vía poden ás veces esconder outros moito
17
maiores que están máis lonxe.
 Para saber máis
Os dinosauros son un tema moi popular e hai Descubre los dinosaurios, Varios autores,
numerosos recursos para todas as idades e Ediciones SM, 2007.
Destinado a exploradores intrépidos. Propón
intereses. Estas son algunhas suxestións. como construír un esqueleto de dinosauro,
reproducir fósiles, ou xogar á dentada do dino-

Páxinas Web sauro con cartas especiais.

Gran atlas de los dinosaurios: un viaje fasci-
Dinosaurios. Gigantes de Patagonia nante por el mundo perdido, John Malam y
Páxina oficial da película con información e recursos adicionais. John Woodward, Pearson Educación, 2007.
http://www.dinosaurs3dmovie.com/ Para penetrar no mundo das criaturas máis
Dinópolis asombrosas da Terra, incluído o Tiranosauro, un
Para coñecer un proxecto que une ciencia e lecer a partir dos valiosos xace- dos predadores máis feroces do Xurásico.
mentos de dinosauros de Teruel. La gran enciclopedia de los Dinosaurios y
http://www.dinopolis.com/ Reptiles prehistóricos, Jenny Jonson, Edicio-
Museo Jurásico de Asturias nes SM, 2006.
Nun edificio con forma de pegada de dinosauro, expón espectaculares répli- Unha completa mirada ao mundo dos dinosauros
cas a tamaño real destes seres, entre eles o Xiganotosauro. con ilustracións moi realistas e unha aproxi-
http://www.museojurasico.com/ mación aos seus hábitats, comportamentos,
familias...
Dinosaurios
Ampla páxina de información sobre dinosauros, con seccións como clasifi-
cación, árbore xenealóxica, modo de vida, marcas, preguntas sen resposta...
http://www.duiops.net/dinos/
DVD
Caminando entre Dinosaurios
Museo Carmen Funes
Realizada en 1999, esta produción da BBC
Datos para coñecer mellor o museo que alberga a colección paleontolóxica
que consta de seis capítulos continúa sendo un
máis importante da Patagonia.
dos documentais de máis éxito sobre a era dos
http://www.interpatagonia.com/paseos/carmen_funes/
dinosauros.
BBC
Dinosaurios interactivos
Sección sobre vida prehistórica que inclúe variados contidos sobre dinosau-
Unha produción que nos sitúa hai 100.000.000
ros, como noticias, artigos ou imaxes.
anos e invítanos a descubrir quen eran os máis
http://www.bbc.co.uk/sn/prehistoric_life/dinosaurs/
grandes, rápidos e veloces con todo luxo de
Museo de Historia Natural detalles. Producións JRB, 1997.
Situado en Londres, é un dos museos de historia natural máis importantes
Dinosaurios al descubierto
do mundo. Dedicou un considerable esforzo a presentar ao público a súa
National Geographic produce estes dous episo-
valiosa colección de dinosauros e a divulgar a ciencia que hai detrás destes
dios sobre dinosauros:
achados.
http://www.nhm.ac.uk/
“Autopsia de un Dinosaurio”: Dakota é o nome
Tectónica dunha das momias de dinosauro mellor conser-
Web educativa sobre tectónica de placas, con gráficos animados e informa- vadas que xamais se atoparon e, logo de 67
ción rigorosa. millóns de anos de descanso, un grupo de Natio-
http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/tectonics.html nal Geographic deulle vida neste documental.

Libros “La Trampa Mortal”: algúns científicos chamáro-

no «a fosa da morte», outros se refiren a este
El libro completo de los dinosaurios. Steve Parker, Blume, 2007. lugar como «A Pompeia dos dinosauros». Trátase

18
Desde os primeiros dinosauros ata os últimos sobreviventes, tamén trata dun lugar único, con restos de dinosauros amon-
interesantes temas relacionados como os mitos e as lendas, a procura de toados un encima doutro, en pilas de ata cinco
fósiles e a súa datación ou a reconstrución de dinosauros. esqueletos cada unha...

Solucións: 1-b, 2-c (Os Arxentinosauros podían alcanzar os 40 metros de longo e unhas 100 tonela-
das, mentres que a maior das baleas azuis xamais capturada medía uns 30 metros e pesaba unhas
158 toneladas), 3-c, 4-d, 5-b (Atopáronse fósiles de dinosauros nas illas da Antártida), 6-a, 7-d (Os fó-
siles non aportan datos sobre a cor), 8-b (Aínda que os dinosauros desenvolveron ás e algúns podían
voar, os réptiles voadores dominantes daquela era foron os pterosauros).