A5

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej
pod redakcj naukow Adama R. Szromka
PROKSENIA Krakw 2010
Publikacja z serii Monografie o tematyce turystycznej
Autor wprowadzenia: Autorzy artykuw:
prof. Richard W. Butler Adam R. Szromek, Zygmunt Kruczek, Anna Kaczmarska, Aleksandra Czupryna-Nowak, Magorzata Januszewska, Elbieta Nawrocka, Sylwia Oparka, Andrzej Hadzik, Marcin Iwan, Iwona Zdonek, Dariusz Zdonek, Diana Dryglas, Piotr Romaniuk, Jolanta Mirek, Agnieszka Kowalska-Stycze, Katarzyna Jakowska-Suwalska, Jolanta Staszewska Adam R. Szromek prof. zw. dr hab. Irena Jdrzejczyk prof. zw. dr hab. Jerzy Mika prof. nadzw. dr hab. Aleksander Panasiuk Marek Chadziski Zygmunt Kruczek Maciej Hubert Krzemie
Redaktor naukowy: Recenzenci:
Korekta tekstu: Zdjcia na okadce:
Wydawca: Wydawnictwo PROKSENIA ul. Sarego 23/2, 31-047 Krakw, tel./fax: + 48 12 421 63 80 www.proksenia.pl, e-mail: proksenia@proksenia.pl
Spis treci
Wprowadzenie/Introduction .................................................................................................................... 7 Richard W. Butler CZ I. ROZWJ OBSZARW UZDROWISKOWYCH ............................................................ 15 Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich ................................................ 17 Adam R. Szromek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................... 17 2. Agregatowa miara kwantyfikacji rozwoju .......................................................................................................... 18 3. Model TALC ....................................................................................................................................................... 19 4. Cykliczno rozwoju polskich uzdrowisk .......................................................................................................... 28 5. Hipoteza modyfikowana ..................................................................................................................................... 32 6. Zakoczenie ........................................................................................................................................................ 34 Literatura ................................................................................................................................................................. 38
Wykorzystanie cyklu Butlera do interpretacji rozwoju uzdrowisk na przykadzie egiestowa-Zdroju ........................................................................................................ 41 Zygmunt Kruczek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................... 41 2. Teoria cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. W. Butlera .............................................................................. 42 3. Warunki naturalne uzdrowiska............................................................................................................................ 44 4. Etapy rozwoju egiestowskiego kurortu a cykl Butlera ..................................................................................... 45 5. Przydatno cyklu Butlera do interpretacji rozwoju uzdrowisk w Polsce .......................................................... 50 6. Wnioski kocowe ............................................................................................................................................... 51 Literatura ................................................................................................................................................................. 53
Uwarunkowania i tendencje zmian rozwoju uzdrowisk w Polsce ...................................................... 55 Anna Kaczmarska

1. Wstp .................................................................................................................................................................. 55 2. Turystyka uzdrowiskowa, istota i znaczenie....................................................................................................... 58 3. Uwarunkowania rozwoju uzdrowisk w Polsce ................................................................................................... 63 5. Wspczesne trendy w polskiej turystyce uzdrowiskowej.................................................................................. 65 6. Problematyka rozwoju gmin uzdrowiskowych................................................................................................... 66 7. Wielko ruchu turystycznego w gminach uzdrowiskowych w latach 19982007............................................ 71 8. Podsumowanie .................................................................................................................................................... 73 Literatura ................................................................................................................................................................. 75
Podstawy prawne funkcjonowania polskich uzdrowisk ...................................................................... 77 Aleksandra Czupryna-Nowak

1. Wstp .................................................................................................................................................................. 77 2. Akty prawne odnoszce si do turystyki uzdrowiskowej ................................................................................... 78 3. Definicja uzdrowiska oraz ramy prawne jego dziaalnoci ................................................................................ 79 4. Zakres dziaalnoci uzdrowisk ............................................................................................................................ 83 5. Nadzr nad uzdrowiskami .................................................................................................................................. 84 6. Sposoby finansowania ........................................................................................................................................ 84 7. Zakoczenie ........................................................................................................................................................ 86 Literatura ................................................................................................................................................................. 87
CZ II. TURYSTYKA ZDROWOTNA W UZDROWISKACH .................................................. 89 Turystyka uzdrowiskowa, turystyka w uzdrowiskach problemy definicyjne ................................ 91 Magorzata Januszewska, Elbieta Nawrocka, Sylwia Oparka
1. Wstp .................................................................................................................................................................. 91 2. Dyskusja nad istot turystyki zdrowotnej i uzdrowiskowej ............................................................................... 93 3. Uzdrowisko miejscem uprawiania turystyki uzdrowiskowej ........................................................................... 101 4. Korzystajcy z produktu uzdrowisk.................................................................................................................. 106 5. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 112 Literatura ............................................................................................................................................................... 113
Uwarunkowania i bariery uczestnictwa osb niepenosprawnych w turystyce zdrowotnej .......... 115 Andrzej Hadzik, Marcin Iwan
1. Wstp ................................................................................................................................................................ 115 2. Niepenosprawni jako segment turystyki zdrowotnej ....................................................................................... 116 3. Bariery aktywnoci turystycznej osb niepenosprawnych ............................................................................. 117 4. Uwarunkowania i cele uprawiania turystyki ludzi niepenosprawnych ........................................................... 123 5. Wnioski ............................................................................................................................................................. 131 Literatura ............................................................................................................................................................... 131
Ocena stron internetowych gmin uzdrowiskowych ........................................................................... 133 Iwona Zdonek, Dariusz Zdonek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 133 2. Aspekty metodologiczne przeprowadzonych bada......................................................................................... 134 2.1. Zakres bada .............................................................................................................................................. 134 2.2. Kryteria oceny stron internetowych........................................................................................................... 134 2.3. Problem subiektywizmu oceny jakoci stron internetowych..................................................................... 136 3. Wyniki bada .................................................................................................................................................... 137 3.1. Dostpno i funkcjonalno ..................................................................................................................... 137 3.2. Wizualizacja............................................................................................................................................... 145 4. Podsumowanie i wnioski .................................................................................................................................. 146 Literatura ............................................................................................................................................................... 147
CZ III. PRODUKT UZDROWISKOWY ................................................................................... 149 Ksztatowanie obiektu spa jako innowacyjnego uzdrowiskowego produktu turystycznego w Polsce........................................ 151 Diana Dryglas
1. Wstp ................................................................................................................................................................ 151 2. Istota pojcia spa............................................................................................................................................... 151 3. Znaczenie spa na polskim rynku usug spa ...................................................................................................... 155 4. Etapy tworzenia obiektu spa ............................................................................................................................. 156 4.1. Koncepcja obiektu spa i analiza trendw spa............................................................................................ 157 4.2. Ocena aktualnej sytuacji rynkowej i profil klienta odwiedzajcego obiekt spa ........................................ 158 4.3. Lokalizacja obiektu spa i menu spa .......................................................................................................... 159 4.4. Komercjalizacja obiektu spa oraz dziaania doskonalce i monitorujce ................................................. 160 5. Obiekt spa jako innowacyjny uzdrowiskowy produkt turystyczny .................................................................. 162 6. Zakoczenie ...................................................................................................................................................... 166 Literatura ............................................................................................................................................................... 166
Rola produktu uzdrowiskowego w polskim systemie zdrowotnym.................................................. 167 Piotr Romaniuk

1. Wstp ................................................................................................................................................................ 168 2. System zdrowotny w Polsce zarys formalny i ewolucja w okresie po reformie 1999 roku .......................... 170 3. Tradycje lecznictwa uzdrowiskowego w polskim systemie zdrowotnym ........................................................ 173 4. Aktualna pozycja produktu uzdrowiskowego w systemie zdrowotnym w Polsce ........................................... 175 4.1. Definicja produktu uzdrowiskowego......................................................................................................... 175 4.2. Produkt uzdrowiskowy jako usuga finansowana przez NFZ ramy formalne........................................ 176 4.3. Pozycja produktu uzdrowiskowego w polskim systemie zdrowotnym ..................................................... 178 4.4. Pozycja produktu uzdrowiskowego w polskim systemie zdrowotnym synteza ..................................... 183 5. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 186 Literatura ............................................................................................................................................................... 187
Wody lecznicze w Polsce i ich wykorzystanie w lecznictwie uzdrowiskowym................................. 189 Jolanta Mirek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 189 2. Definiowanie i klasyfikacja wd leczniczych................................................................................................... 190 3. Geneza i wystpowanie wd leczniczych w Polsce ......................................................................................... 193 4. Wykorzystanie wd leczniczych w lecznictwie uzdrowiskowym .................................................................... 196 5. Zakoczenie ...................................................................................................................................................... 201 Literatura ............................................................................................................................................................... 201
Modelowanie zachowa konsumentw rynku usug turystycznych i uzdrowiskowych ................. 203 Agnieszka Kowalska-Stycze
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 203 2. Model symulacyjny........................................................................................................................................... 207 3. Model symulacyjny z uwzgldnieniem wikszego otoczenia .......................................................................... 214 4. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 217 Literatura ............................................................................................................................................................... 217
CZ IV. PRZEDSIBIORSTWO UZDROWISKOWE I JEGO ROLA W UZDROWISKU .. 219 Charakterystyka przedsibiorstwa uzdrowiskowego na przykadzie spki uzdrowiskowej ZUK S.A. ............................................................................... 221 Katarzyna Jakowska-Suwalska
1. Wstp ................................................................................................................................................................ 221 2. Powstanie trzech uzdrowisk Kotliny Kodzkiej................................................................................................ 221 3. Charakterystyka przedsibiorstwa uzdrowiskowego ........................................................................................ 223 4. Charakterystyka bazy leczniczej w oddziaach ZUK S.A. .............................................................................. 225 5. Formy leczenia w sanatoriach i szpitalach uzdrowiskowych ZUK S.A. ......................................................... 227 6. Produkcja i sprzeda wd mineralnych ............................................................................................................ 228 7. Cel dziaalnoci Zespou Uzdrowisk Kodzkich S.A. ...................................................................................... 228 8. Analiza wykorzystania miejsc w sanatoriach i szpitalach uzdrowiskowych ZUK S.A. (w latach 20022006)... 229 9. Strategia rozwoju Zespou Uzdrowisk Kodzkich S.A. ................................................................................... 236 10. Zakoczenie ...................................................................................................................................................... 237 Literatura ................................................................................................................................................................. 237
Innowacyjne aspekty w powizaniach sieciowych moliwoci wykorzystania w dziaalnoci uzdrowiskowej ................................................................ 239 Jolanta Staszewska
1. Wstp ................................................................................................................................................................ 239 2. Istota powiza sieciowych .............................................................................................................................. 240 2.1. Klaster jako innowacyjna forma powiza sieciowych na rynku przedsibiorstw uzdrowiskowych ....... 244 2.2. Klastry zagraniczne ................................................................................................................................... 253 3. Zakoczenie ...................................................................................................................................................... 257 Literatura ............................................................................................................................................................... 257
Wiedza i kreatywno w procesach innowacyjnych jako czynnik konkurencyjnoci przedsibiorstw uzdrowiskowych.................................................. 259 Magorzata Januszewska
1. Wstp ................................................................................................................................................................ 259 2. Teoretyczne podstawy konkurencyjnoci ......................................................................................................... 260 3. Innowacyjno jako warunek konkurencyjnoci przedsibiorstwa .................................................................. 262 4. Gospodarowanie wiedz i kreatywnoci w procesach innowacyjnych........................................................... 270 5. Zakoczenie ...................................................................................................................................................... 277 Literatura ............................................................................................................................................................... 277
Zakoczenie ........................................................................................................................................... 279 Adam R. Szromek
Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, Proksenia, Krakw 2010
WPROWADZENIE
Historia uzdrowisk pod wieloma wzgldami jest odwzorowaniem historii samej turystyki. Uzdrowiska, podobnie jak praktyki turystyczne, maj wielowiekow histori, ktra w niektrych przypadkach siga nawet tysicleci. Przetrway one wiele rozmaitych okolicznoci, cho przyjmoway rne formy i postaci. Pocztki dziaalnoci uzdrowisk, podobnie jak i pierwotne motywy uprawiania turystyki, ukierunkowane byy na zdrowie i higien. Zarwno w rozwoju turystyki, jak i uzdrowisk zauwaa si transformacj dziaalnoci, ktra ukierunkowana na mod i nowe trendy czsto traci swoje pierwotne cele i atrybuty. Nastpnie odradzaj si, nierzadko przybierajc inn form dziaalnoci odzwierciedlajc zmiany zasze w spoeczestwie, ktremu su. Czasami niektre uzdrowiska przybliaj si do swej oryginalnej formy dziaalnoci lub w peni j osigaj, jak to ma miejsce w Niemczech i na Wgrzech, suc jako orodki suby zdrowia. Inne, jak na przykad uzdrowiska Bath i Baxton w Anglii, s czci krajowego dziedzictwa kulturowego. Niektre, po czci z powodu istnienia zintegrowanej infrastruktury wielkich hoteli i rodkw transportu, staj si rwnie orodkami konferencyjnymi i kongresowymi jak na przykad Harrogate w Anglii. Jeszcze inne s uzdrowiskami jedynie z nazwy jak Saratoga Springs w USA, gdzie dziaalno uzdrowiskowa dawno zanika, jednak wci funkcjonuje dziki rozwojowi turystyki powizanej ze synnym torem wycigw konnych. W Europie Wschodniej,
INTRODUCTION
The history of spas is in many ways a microcosm of the history of tourism itself. Spas, like tourism, date back many centuries, millennia in some cases, and they have survived in a variety of forms through a range of circumstances in different settings. Like tourism in many areas, their origins lie in health and hygiene, and like tourism again, they have been transformed into features of fashion and style, often losing their original purpose and primary attributes. Subsequently they have experienced rebirth, sometimes in different forms, reflecting the changes in the societies in which they exist. Some have reappeared in their original form, or close to this, particularly in Germany and Hungary, serving as branches of the health service, while others, for example Bath and Buxton in England, are now part of the cultural heritage of the countries in which they are located. Others still have become part of conference and meeting tourism facilities, for example Harrogate in England, in part because of the associated infrastructure such as large hotels and transportation facilities that often accompanied their creation. Some exist now in name only, e.g. Saratoga Springs in the USA, where the spa has long disappeared but the tourism development associated with it, including the famous horse racing track, has remained and is still heavily used. In Eastern
7
Richard W. Butler Wprowadzenie/Introduction
w tym rwnie w Polsce (nawizujc do niniejszej publikacji), uzdrowiska przetrway i odradzaj si w znacznie wikszym stopniu ni w innych czciach wiata. W krajach Zachodu zauwaa si nieliczne przykady powanych rewitalizacji uzdrowisk. W Ameryce Pnocnej jedynym przykadem odnowienia i wykorzystywania zasobw uzdrowiskowych s gorce rda w kanadyjskim Banff. Oywienie i przywrcenie rde w Banff byo szczeglnie uzasadnione, jako e odkrycie, a nastpnie rozwj gorcych rde (pocztkowo jako domw kpielowych, potem uzdrowiska z zakwaterowaniem) bezporednio doprowadzio do powstania pierwszego kanadyjskiego parku narodowego w Banff oraz rozwoju ikony miejscowoci hotelu Banff Springs1. Uzdrowisko jest obecnie obsugiwane przez rzdow agencj parkw kanadyjskich (Parks Canada), ktra umoliwia gociom korzystanie z obiektw powstaych przed stu laty, a to za spraw renowacji obiektw przeprowadzonej z okazji obchodw setnej rocznicy powoania w roku 1885 Suby Parkw Narodowych Kanady. Natomiast ostatnia (rozpoczta w roku 1997) przebudowa uzdrowiska Bath w Anglii, ktra pochona ponad siedem milionw funtw2, jest przykadem odrodzenia orodka utworzonego niemal dwa tysice lat temu przez Rzymian. Znaczenie Bath siga poza sam fakt bycia uzdrowiskiem, poniewa stao si ono orodkiem sezonowych spotka towarzyskich angielskiej arystokracji i rodziny krlewskiej. XVIII wiek by w historii miasta okresem dominacji Beau Nasha, ktry suy
Europe, including of course, Poland, the context for this volume, spas have survived and been revived to a much greater degree than in many other parts of the world. Examples of significant renovation in many countries in the West are few and far between. In Canada the renovation and continued use of the Banff hot springs is almost unique in North America. The revival and restoration of the springs in Banff were particularly appropriate as it was the discovery and subsequent development of the hot springs, first as a bath house, and subsequently as a spa with accommodation, that lead directly to the establishment of the first national park in Canada, Banff, and the subsequent development of the iconic Banff Springs Hotel1. Now operated by Parks Canada, the spa allows visitors to utilise the facilities established over a century ago, and indeed, their renovation was part of the centennial celebrations of the establishment of the Canadian National Parks Service in 1885. In contrast, the recent (begun 1997) redevelopment of the spa at Bath in England costing over seven million pounds2, represents the rebirth of a facility that was created almost two millennia ago by the Romans. Bath is of more significance than just being a spa, for it became the centre of a social season for the aristocracy and royalty of England. This period (the 18th century) in its history was when it was dominated by Beau
1 2
R. W. Butler, S. W. Boyd, Tourism and National Parks, Wiley, Chichester 2000. http://www.thermaebathspa.com/newsandinfo/projecthistory/ (data dostpu: 7.03.2010 r.).
jako miejski Mistrz Ceremonii3. Nash doprowadzi do powstania w Bath sztucznego wiata rekreacji i mody, z formalnym sezonem i opracowanymi w szczegach obiektami. Wzorzec przyjty w Bath, z oficjalnym kalendarzem uroczystoci zorganizowanych przez Nasha, uwzgldniajcy wymagania stawiane odwiedzajcym co do ubioru, zachowa i etykiety towarzyskiej powielany by na mniejsz skal w wielu innych uzdrowiskach, nie tylko w Wielkiej Brytanii ale i poza ni4. Pniej Bath zwrcio uwag jeszcze innych znamienitych osobistoci (takich jak pisarka Jane Austen) i obecnie pozostaje jedn z gwnych atrakcji turystycznych Wielkiej Brytanii, do czego rwnie przyczyniy si wielomilionowe nakady, by doprowadzi stan ani do wspczesnych standardw. Schematy uytkowania uzdrowisk czsto powielaj wzorce dowiadczone przez wiele innych miejsc bdcych celami turystycznymi. Podobnie jak one uzdrowiska maj sta lokalizacj z powodu zalenoci od pierwotnych atrybutw, wd, ktre nadaj im wyjtkow atrakcyjno lub jedyne w swoim rodzaju zalety. Nie mog si przenie lub by przeniesione. Nie zmienia to jednak faktu, e ich schematy rozwoju mog z czasem podlega znaczcym zmianom bdcym nastpstwem okrelonych zdarze lub podlega turystycznemu modelowi cyklu ycia5, jak to miao miejsce w przypadku wielu nadmorskich obszarw recepcji turystycznej. Te same siy oddziauj na uzdrowiska i na inne cele turystyczne, a w pew3
Nash, who served as Master of Ceremonies in the town3. Nash created an artificial world of leisure and fashion at Bath with a formal season and elaborate facilities. The model established at Bath, involving a formal set of events organised by Nash, with associated requirements of visitors of dress, behaviour and social etiquette, was copied at lesser scales in many other spas, not only in Britain but elsewhere4. Subsequently Bath attracted other noticeable personalities such as the author Jane Austen and remains a major tourist attraction in the United Kingdom today, a position reinforced by the multi million pound renovations over the last decade to restore the baths to a modern standard noted above. The patterns of use of many spas replicate those experienced by other different tourist attractions and destinations. Like many tourist destinations, spas are fixed in their location because of their dependency on a primary attribute, the waters which give them their specific attraction or unique selling point. They cannot move or be moved. This does not change the fact that their patterns of development can change significantly over time, following in some cases, the tourism life cycle model5 that many coastal tourist destinations have gone through. The same forces have been exerted on spas as on other tourist destinations, and in some cases, as has happened at coastal destina-
4 5
J. Towner, The Master of Ceremonies: Beau Nash and the Rise of Bath 17001750, [w:] R. W. Butler, R. A. Russell (eds.) Giants of Tourism, Goodfellow, Oxford 2010. A. L. Croutier, Taking the Waters Spirit, Art, Sensuality, Abbeville Press, New York 1992. R. W. Butler, The Concept of a Tourist Area Cycle of Evolution and Implications for Management of Resources, The Canadian Geographer. XXIV(1), 1980, s. 512. 9
nych przypadkach jak to miao miejsce w obszarach nadmorskich ich pierwotne atrybuty, jak woda, zostay utracone lub zniszczone do tego stopnia, e, koniecznym stao si znalezienie i promowanie innych atrybutw. Jednake w wielu przypadkach podstawowa infrastruktura i obiekty zwizane z uzdrowiskiem ocalay i zostay zrewitalizowane nawet po zaniku gwnej atrakcji. Jak ju wspomniano, w pewnych przypadkach uzdrowiska przeksztaciy si w innego rodzaju cele turystyczne. W niektrych obiekty uzdrowiskowe wykorzystywane s dla celw innych ni uzdrowiskowe (mog to by np. cele dotyczce wiadcze emerytalnych i ochrony zdrowia), w innych przeksztacone zostay na centra konferencyjne i kongresowe, a jeszcze inne stay si centrami hazardu i rozwoju kasyn pochodzenie tych ostatnich siga pierwotnych siedemnasto- i osiemnastowiecznych tradycji. Jednake charakter i zakres rozwoju wielu uzdrowisk jest taki, e usunicie oryginalnej struktury i schematu rozwoju jest niemoliwe. Due, imponujce budynki, rozlege ozdobne ogrody i parki, szlaki i cieki dla pieszych oraz dobre poczenia komunikacyjne, wszystko to odwouje si do wd dajcych spoecznoci raison detre (z fr. powd istnienia). W wiecie nowoczesnej turystyki uzdrowisko staje si terminem wieloznacznym, obejmujc zarwno podejcie klasyczne, jak i nazewnictwo, ktre jest obecnie bardzo modnym dodatkiem do ekskluzywnych czy modnych hoteli6. Dotyczy to szczeglnie hoteli
tions, their primary attribute, the waters, may have been lost or degraded to such a degree that they have had to find and promote other attributes, as noted above. In many cases however, the basic infrastructure and facilities associated with the spas have remained and have been redeveloped even after the primary attraction has disappeared. In some cases, as mentioned above, spas have become other forms of tourist destinations, some of them have utilised the spa facilities for other purposes, such as retirement and health care accommodation, while in other cases they have been converted into places for meetings and conventions, and in some cases have become centres for gambling and casino development, the latter often having its origins in the original spa period of the 17th and 18th centuries. Such is the nature and extent of spa development in many cases however, that the original morphology and pattern of development is impossible to remove. Large impressive buildings, ornate extensive gardens and parks, trails and other pedestrian ways, and good transport connections, all focusing on the outpouring, past or continuing, of the waters that gave the community its raison detre. In the world of modern tourism spa has often become a term with many meanings, ranging from the classic model to a title for what is more of a fashion accessory to upmarket or cool hotels6, particularly those in North America and hotels belonging to
M. Kuntz, Spa and Wellness (Cool Hotels),. Te Neus Verlag GmbH, Kempen 2008.
10
w Ameryce Pnocnej i midzynarodowych sieci hoteli. W tym ujciu termin ten zwykle dotyczy masau i obiektw terapii wodnej, ktra czsto w wikszym stopniu dotyczy agodzenia stresu wspczesnego ycia ni dostarczania rzeczywistych korzyci dla zdrowia goci. Pod pewnymi wzgldami sytuacja nie rni si od tej, jaka miaa miejsce dwa wieki temu, kiedy zdrowotne korzyci z wizyty w uzdrowisku byy znacznie wyolbrzymiane w celu zwikszenia frekwencji, nierzadko przez pseudolekarskie osobistoci majce ywotny interes w popularnoci uzdrowiska. Lokalny lekarz pewnego maego uzdrowiska w Walii Liandrindod Wells doktor Bowen Davis, pisa o tamtejszych wodach: Ich waciwoci lecznicze stymuluj organizm, s moczopdne i przywracaj zdrowie. Potwierdzono ich przydatno w przypadku chorb skry i narzdw rozrodczych, w schorzeniach reumatycznych i artretyzmie. Znaczce korzyci czsto uzyskuje si w przewlekym zapaleniu oskrzeli i w astmie. Wody te odznaczaj si leczniczym wpywem rwnie w przypadku tzw. leniwej wtroby oraz zaburze odkowych. Powinny by stosowane zarwno wewntrznie, jak i zewntrznie w postaci kpieli. Przyjmowane dawki nie powinny przekracza pojemnoci jednego kubka trzy, cztery i pi razy dziennie, natomiast wody siarkowe mona stosowa wewntrznie oraz w formie kpieli lub prysznica7. Takie zapewnienia nie byy czym niezwykym, a wodom mineralnym czsto przypisywano lecznicz lub agodzc rol w szerokim spektrum dolegliwoci. W rzeczywistoci to raczej poczenie takich aspektw jak zdrowszy aczkolwiek tylko tymczasowo styl ycia, wpyw czystszego powietrza,
international chains. Here the term normally applies to massage and aqua-therapy facilities, often related more to easing the stress of modern living than providing real health benefits to the visitors. In some respects this is perhaps not very different to the situations two centuries ago, when the medical benefits of spa visits were grossly over stated, in many cases by pseudo-medical personalities with a vested interest in the successful development of the spa, in order to encourage visitation. In the case of one small spa in Wales, Llandrindod Wells, the local doctor (Dr Bowen Davis) wrote of the waters there Their Medicinal Qualities, a stimulent, diuretic, and alterative. It is found of service in cutaneous and uterine diseases, in chronic rheumatism and gout, and great benefit is often derived in chronic bronchitis and asthmatic affections. This is also the case with a sluggish liver, and with the disorders of the stomach dependent thereon. It should be used both internally and externally in the form of baths, and should be taken in doses of not more than a tumblerful three, four and five times a day and the sulpheretted water could be taken internally or could be used as a bath or shower7. Such claims were not unusual and spa waters were often credited with curing or alleviating a vast range of ailments. In reality it was more likely a combination of an improved, albeit temporary, lifestyle, including cleaner air, a healthier environment, and
http://a-day-in-the-life.powys.org.uk/eng/health/ eh_waters.php (data dostpu: 7.03.2010 r.). 11
wpyw rodowiska sprzyjajcego poprawie zdrowia oraz bardziej aktywny tryb ycia, czy dusze spacery sprawiao, e po kilku tygodniach spdzonych w uzdrowisku kuracjusze dowiadczali lepszego samopoczucia, ni w przypadku gdyby pozostali przy dotychczasowym stylu ycia, czsto w zanieczyszczonych i niehigienicznych centrach miejskich. Mogli by niemal pewni poprawy stanu zdrowia i zapewne myleliby o powrocie do codziennoci, mimo e uzyskane korzyci mogy ulotni si po powrocie do pierwotnego otoczenia i tradycyjnego stylu ycia. Nie ma wtpliwoci, e uzdrowisko, czy spa, jakkolwiek zdefiniowane, jest obecnie postrzegane jako niemal niezbdny dodatek do ofert wielu luksusowych hoteli, ktre wykorzystuj ten fakt w samych nazwach placwek, albo marketingowy wabik. Dlatego przyszo uzdrowisk zarwno w tradycyjnym czy klasycznym ujciu, jak i we wspczesnych, suplementarnych formach wyglda cakiem obiecujco. Cho wzorce stosowane np. w Europie Wschodniej i Zachodniej mog si bardzo rni midzy sob, to znaczenie uzdrowisk dla lokalnej gospodarki jest ogromne. Od dawna stanowi one atrakcyjny czynnik dla potencjau rozwojowego regionu, a atrybut taki w chwili obecnej jest coraz czciej postrzegany jako kluczowy element oferty turystycznej wielu gmin i regionw. Turystyka ju od dawna jest kojarzona ze zdrowiem, a uzdrowiska s podstawowy elementem tego zwizku. Jako e obecnie ludzie przywizuj coraz wiksze znaczenie do zdrowego trybu ycia (przynajmniej ci, ktrzy mog sobie na to pozwoli), uzdrowiska powinny na tym trendzie skorzysta, aby (przynajmniej w niektrych przypadkach) powrci na nalene im miejsce w turystyce; miejsce, ktre kiedy zajmoway.
12
a more active lifestyle, including a large time spent walking, than the visitors normally experienced in their regular pattern of life in often polluted and unhygienic urban centre, that helped them feel better after a few weeks at a spa. They would almost certainly be improved in health and probably mind on their return to normal life, although the benefits obtained may have proved fleeting once they were back in their regular setting and traditional way of life. There is no doubt that a spa, however defined, is now seen as a near essential addition to many luxury hotels, being proclaimed in the names of the accommodation establishment itself, or being a highly marketable feature for the establishment. Thus spas, both in the classic traditional and in the modern ancillary forms, can be seen as having a promising future. While the patterns of use may very widely, not least between eastern and western Europe for example, the value of spas to local economies is significant. They have long represented an attractive agent of potential regional redevelopment, and such an attribute is increasingly seen as a key element in the tourism offerings of many communities and regions at the present time. Tourism has long been associated with health, and spas have been at the forefront of that relationship. As residents of the modern world place increasing importance on healthy living, at least those who can afford to do so, so spas should benefit accordingly and perhaps, at least in some locations, return to the place of prominence in tourism which they once enjoyed.
Poszczeglne rozdziay tego opracowania opisuj i poddaj analizie modele, histori, stan obecny i przyszo polskich uzdrowisk. Monografia kadzie nacisk na obecne i potencjalne korzyci ekonomiczne wykorzystania tych miejscowoci. Mona mie nadziej, e za prac t pjd podobne badania nad rozwojem i rol uzdrowisk w innych krajach, ktre odzwierciedl wan rol, jak w turystyce (zarwno krajowej, jak i midzynarodowej, tak obecnie jak i w przyszoci) odgrywaj uzdrowiska.
The chapters in this volume describe and analyse the patterns, past, present, and future, of spas in Poland, placing an appropriate emphasis on the current and potential economic benefits from these places. One can hope that this volume is followed by similar studies of the development and role of spas in other countries which reflect the important role that spas have played and will continue to play in tourism, both domestic and international, in the future.
Richard W. Butler
Wielka Brytania, 9 marca 2010 roku Tumaczenie: Marek Kucybaa United Kingdom, 9 march 2010
13
CZ I
ROZWJ OBSZARW UZDROWISKOWYCH
Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, Proksenia, Krakw 2010
Adam R. Szromek Politechnika lska w Gliwicach
CYKLICZNO ROZWOJU UZDROWISK NA PRZYKADZIE UZDROWISK POLSKICH

Streszczenie: Przedmiotem niniejszej publikacji jest metoda analizy rozwoju polskiego rynku usug uzdrowiskowych w ujciu agregatowym, tj. dla rynku krajowego (cznie). Autor kontynuuje dyskusj dotyczc tzw. pierwotnej i modyfikowanej hipotezy rozwoju polskich uzdrowisk. Celem dyskusji jest uzupenienie wiedzy na temat ewolucji polskich uzdrowisk w oparciu o model ewolucji obszaru turystycznego TALC (Tourism Area Life Cycle). Sowa kluczowe: uzdrowisko, produkt uzdrowiskowy, TALC, ewolucja. CYCLICALITY OF SPAS DEVELOPMENT ON THE EXAMPLE OF POLISH SPAS Summary: The aim of this research is the method for analysis of the development of Polish spas and their life cycles. Author discusses the original and modified hypotheses on the development of Polish spas, to contribute to the existing knowledge and an evolutionary model of spas. These concepts are based on TALC (Tourism Area Life Cycle) model of the tourist area cycle of evolution, in order to describe individual stages in the development of the domestic market of spas. Keywords: Spa, spas product, TALC, evolution.
1. Wprowadzenie
Rozwj rynku uzdrowiskowego jak i kadego uzdrowiska z osobna ma niebagatelne znaczenie zarwno dla finansw pastwa, zdrowia publicznego, dochodw miejscowoci uzdrowiskowych, jak i dla przecitnego obywatela jako rzeczywistego lub potencjalnego kuracjusza. W systemie ochrony zdrowia uzdrowiska peni szczegln funkcj jako miejsca realizacji profilaktyki i lecznictwa. Jest to znamienne dla systemw zdrowotnych wielu pastw europejskich. Jednak naley podkreli, i kuracjuszom przybywajcym do uzdrowisk przywiecaj rne cele. Najczciej s to cele zdrowotne, profilaktyczne, wypoczynkowe, ale rwnie rekreacyjno-sportowe, rozrywkowe, towarzyskie i religijne. Rozwj gospodarczy miejscowoci turystycznych (w tym rwnie kurortw) determinowany jest wieloma czynnikami, do ktrych zalicza si gwnie te, ktre maj wpyw na wielko popytu turystycznego, tj. ilo czasu wolnego, dochody realne ludnoci, rozwj owiaty, dostpno rodkw transportu i infrastruktury transportowej, zaawansowanie procesw uprzemysawiania i urbanizacji, dostpno i jako walorw oraz infrastruktury
17
Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich
turystycznej, a take realizowana polityka rozwoju gospodarki turystycznej kraju i regionu1, a nawet profil typologiczny najliczniejszej grupy odwiedzajcych2. Z kolei przestrzenny rozwj uzdrowisk wynika z pooenia uzdrowiska na mapie Polski, stanu zagospodarowania, urzdzenia i uytkowania terenw ssiednich oraz rodzaju powiza z najbliszym orodkiem osadnictwa staego3. Cho wszystkie wspomniane determinanty rozwoju miejscowoci turystycznych (w tym uzdrowiskowych) s wietnie znane, to fakt, i prawa ekonomii maj charakter stochastyczny, a nie bezwyjtkowy, sprawia, e w wielu przypadkach wci trudno oceni zjawiska fluktuacji popytu uzdrowiskowego bdcego odzwierciedleniem rozwoju. Nierzadko rezultatem podejmowanych bada dotyczcych czynnikw determinujcych rozwj turystyki na okrelonym obszarze s rwnie koncepcje rozwoju obszarw turystycznych stanowice modelowe ujcie mechanizmu oddziaywa, pocze i zalenoci, ktre odzwierciedlaj ewolucyjne przemiany miejsca recepcji turystycznej. Przedmiotem niniejszej publikacji jest analiza rozwoju polskiego rynku usug uzdrowiskowych w ujciu oglnym (dla rynku krajowego cznie). Autor kontynuuje dyskusj dotyczc tzw. pierwotnej i modyfikowanej hipotezy rozwoju polskich uzdrowisk rozpoczt na amach czasopisma Tourism Management4. Celem dyskusji jest uzupenienie wiedzy na temat modelu ewolucji polskich uzdrowisk. Dyskusja opiera si na rozwiniciu modelu ewolucji obszaru turystycznego R. W. Butlera5 w odniesieniu do krajowego rynku usug uzdrowiskowych, a jej efektem jest zbir wytycznych majcych wspomc wodarzy gmin uzdrowiskowych oraz kierownictwo przedsibiorstw dziaajcych w tych gminach w kreowaniu strategii rozwoju tych specyficznych obszarw turystycznych.
2. Agregatowa miara kwantyfikacji rozwoju

W myl twierdzenia, i usuga jest niematerialnym produktem zaspokajajcym potrzeby, przez pojcie usug uzdrowiskowych naley rozumie wszelkie materialne i niematerialne produkty nabywane w celu zaspokojenia potrzeb zwizanych z pobytem w uzdrowisku6. Za szerok definicj produktu turystycznego V. T. C. Middletona7 mona ucili, i moe
1 2
6 7
G. Goembski, Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa 2002, s. 36. S. C. Plog, Why Destination Areas Rise and Fall in Popularity, The Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly 1974, nr 14, s. 5558; S. C. Plog, Why Destination Areas Rise and Fall in Popularity. The Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly 2001, nr 42, s. 1324. E. Wcawowicz-Bilska, Zagospodarowanie przestrzenne uzdrowisk w Polsce i w Europie analiza porwnawcza, [w:] Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, XVIII Kongres Uzdrowisk Polskich, Muszyna 2009, s. 77 A. Kapczyski, A. R. Szromek, Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years 19492006, [w:] Tourism Management 29, 2008, s. 10351037. R. W. Butler, The concept of tourism area cycle of evolution: Implications for management of resources, Canadian Geographer, 1980, nr 24(1), s. 512. Por. Ph. Kotler, Marketing, Wyd. Felberg, Warszawa 1999, s. 426429. V. T. C. Middleton, Marketing w turystyce, Wyd. Polska Agencja Promocji Turystyki, Warszawa 1996, s. 89.
18
to by m.in. transport, zakwaterowanie, wyywienie, atrakcje turystyczne, inne usugi zwizane z pobytem w uzdrowisku (np. kuracje lecznicze) itp. Rzecz jasna, ze wzgldu na tak szerokie ujcie produktu uzdrowiskowego kwantyfikowanie wielkoci realizowanego popytu uzdrowiskowego (przy ograniczonym stanie wiedzy i informacji statystycznej) jest niemoliwe. Dlatego te do ilociowego ujcia wielkoci popytu krajowego na usugi uzdrowiskowe (a raczej na produkt uzdrowiskowy) posuono si zmienn symptomatyczn bdc agregatow miar kwantyfikujc rozwj uzdrowisk. Natomiast przez pojcie krajowego rynku uzdrowisk rozumie si rynek, jaki tworz miejscowoci uzdrowiskowe (tzn. posiadajce status uzdrowiska) zlokalizowane na obszarze jednego kraju (tu: Polski), a zarazem rynek, na obszarze ktrego nastpuje konfrontacja podmiotw prowadzcych dziaalno turystyczno-lecznicz (generujc poda) i odwiedzajcych (tj. turystw, kuracjuszy) przybywajcych do uzdrowisk w okrelonym celu (generujc popyt). W celu uporzdkowania i prby weryfikacji formuowanych hipotez przyjmuje si zaoenia, i: rynek krajowy moe rozwija si tak jak rynek lokalny (tzn. krajowy rynek uzdrowisk moe podlega podobnemu procesowi ewolucji jak rynek jednego uzdrowiska)8; wielko krajowego popytu na usugi uzdrowiskowe jest sum wielkoci popytu na tego rodzaju usugi we wszystkich gminach posiadajcych statut uzdrowiska9; zmienna symptomatyczna w postaci agregatowej liczby odwiedzajcych wszystkie kurorty w cigu jednego roku jest empiryczn miar wielkoci sprzeday produktu uzdrowiskowego na terytorium tej miejscowoci, a tym samym miar rozwoju miejscowoci uzdrowiskowej10.
3. Model TALC
Literatura przedmiotu wymienia szereg koncepcji rozwoju obszaru turystycznego. Jednak najczciej cytowan, a zarazem wywoujc liczne dyskusje, jest koncepcja opublikowana przez R. W. Butlera11. Cykl rozwoju miejscowoci turystycznej TALC (Tourism Area Life Cycle) opublikowany w roku 1980 oraz zrewidowany przez samego autora 20 lat pniej12 wyjania rozwj miejsca recepcji turystycznej za pomoc szeciu faz ewolucji
10
11 12
Cho pierwsze z zaoe moe wyda si kontrowersyjne, to jednak jego przyjcie pomoe zwrci uwag na szersze zastosowanie uznanych prawidowoci naukowych. Zgodnie z obowizujcym w Polsce prawem uzdrowisko to miejscowo posiadajca statut uzdrowiskowy nadany przez rzd. Statut uzdrowiskowy jest nadawany jedynie miejscowociom posiadajcym m.in. naturalne warunki o waciwociach leczniczych oraz infrastruktur umoliwiajc ich wykorzystanie w celach leczniczych. Wykorzystanie tej zmiennej symptomatycznej jest czsto spotykanym w literaturze ekonomicznej uoglnieniem. Por. R. Davidson & R. Maitland, Tourism destination, Hodder & Stoughton, London 1997, s. 47. R. W. Butler, The concept of tourism area, op. cit., s. 512. R. W. Butler, The resort cycle two decades on, [w:] B. Faulkner, E. Laws, G. Morcado (red. nauk.), Reflections on experience, Cassell, London 2000, s. 284298. 19
obszarw turystycznych (w tym rwnie miejscowoci uzdrowiskowych). Pierwowzorem koncepcji byy dwie inne koncepcje ekonomiczne (wywodzce si zreszt z modelu cyklicznego rozwoju gospodarki J. M. Keynesa) koncepcja W. W. Rostowa13 oraz Ph. Kotlera i R. E. Turnera14. Przy ilociowym okreleniu stopnia ewolucji miejscowoci rwnie posuono si przede wszystkim zmienn symptomatyczn w postaci liczby kuracjuszy przybywajcych do badanej miejscowoci w okrelonym przedziale czasu (np. w cigu roku). Kolejne fazy cyklu to: eksploracja, wprowadzenie, wzrost, konsolidacja, rozkwit i spadek lub oywienie15. Rysunek 1 prezentuje model R. W. Butlera z kolejnymi fazami ewolucji.
Rys. 1. Cykl ewolucji obszaru turystycznego R. W. Butlera Fig. 1. The tourism area life cycle of R. W. Butler
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: R. W. Butler, The concept of tourism area cycle of evolution: Implications for management of resources, Canadian Geographer, 1980, nr 24(1), 512.
Pierwsza faza to faza eksploracji. Wystpuje ona, gdy na danym obszarze pojawiaj si nieliczni turyci indywidualni, ktrych przycigaj gwnie walory przyrodnicze lub kulturowe. S to turyci, ktrzy samodzielnie organizuj swj wyjazd turystyczny i nie ulegaj utartym wzorcom wypoczynku, a ich oddziaywanie na ycie mieszkacw i lokaln gospodark jest niewielkie. Faza wprowadzenia wystpuje, gdy turyci odwiedzaj dany obszar coraz czciej, a cz mieszkacw zaczyna czerpa dochody z usug noclegowych, gastronomicznych,
13 14 15
W. W. Rostow, Stages of economic growth, The Economic History Review, New Series, Vol. 12/1, 1959, s. 116. Ph. Kotler, R. E. Turner, Marketing management, Prentice-Hall, Canada 1993, s. 32713397. Naley podkreli, i opis prezentowanej koncepcji rni si od jej innych (nie tylko polskich) tumacze pod wzgldem zastosowanego nazewnictwa niektrych faz. Jest to podyktowane koniecznoci dostosowania uytego w modelu nazewnictwa do poprawnej terminologii ekonomicznej. Np. faza rozkwitu obszaru turystycznego tumaczona jest przez polskich autorw powoujcych si na model R. W. Butlera jako faza stagnacji. Tymczasem nie chodzi o zastj na dnie recesji (ani depresji), ale wrcz przeciwnie okres najlepszej sytuacji gospodarczej opisywanego obszaru. Podobnie faz rozwoju (aby nie popa w tautologi, gdy w pracy omawia si przecie proces rozwoju) okrelono mianem fazy wzrostu, a faz upadku jako faz spadku (kryzysu).
20
leczniczych itp. Zaangaowanie mieszkacw nastpuje przez wczenie si w dziaalno gospodarcz na rzecz turystw lub ukierunkowanie usug gwnie lub nawet wycznie na odwiedzajcych. Na obszarze miejscowoci pojawiaj si oczekiwania co do zorganizowanych form wypoczynku oraz naciski na popraw transportu i udogodnie dla turystw. W momencie, gdy na danym obszarze turystyka staje si jednym z gwnych rde dochodw, a liczba turystw zrwnuje si lub przewysza liczb staych mieszkacw, mamy do czynienia z faz wzrostu. Jest to faza oznaczajca, i na badanym obszarze rynek turystyczny jest ju dobrze zdefiniowany. Lokalne usugi zostaj wyparte przez organizacje turystyczne spoza obszaru turystycznego, a tym samym pojawiaj si nowoczesne i bardzo zoone produkty i usugi, stali mieszkacy miejscowoci trac kontrol nad rozwojem funkcji turystycznej na danym obszarze, spada lokalne zaangaowanie, a czasem nawet pojawiaj si antagonizmy ze strony staych mieszkacw. Faza konsolidacji oznacza peny rozwj funkcji turystycznej na danym obszarze. Charakteryzuje j zwolnienie tempa wzrostu liczby turystw, a turystyka staje si dominujcym dziaem lokalnej gospodarki. Nastpuje oddzielenie w przestrzeni miejskiej funkcji leczniczo-turystycznej (sanatoriw, hoteli, restauracji itp.) od funkcji spoecznej (np. od gospodarstw domowych). Podejmowane s dziaania majce na celu wyduenie sezonu turystycznego oraz zwikszenie terytorialnego obszaru wiadczenia usug. Antagonizmy ze strony ludnoci miejscowej mog si nasila wraz z intensyfikacj przeszkd w prowadzeniu dziaalnoci. Faza rozkwitu odznacza si zdecydowanym zahamowaniem dynamiki wzrostu odwiedzajcych, osigniciem szczytowej liczby turystw na danym obszarze, a nastpnie spadkiem liczby odwiedzajcych. Infrastruktura turystyczna obciona nadmiernie zbyt du liczb uytkownikw w stosunku do jej wydolnoci technicznej zaczyna le funkcjonowa, co prowadzi do wystpienia trudnoci ekonomicznych, problemw spoecznych i ekologicznych. Obszar ma bardzo dobrze zdefiniowan ofert, ale ju niemodn, a jego wizerunek nie pasuje do regionu. Rozwojowi podlegaj obrzea miejscowoci, a nieruchomoci dowiadczaj zmian wasnociowych. Ostatnia faza cyklu moe przebiega dwojako: jako faza spadku z efektem kocowym cakowitego upadku uzdrowiska albo jako faza oywienia rozpocztego wprost od poziomu stabilizacji waciwej dla fazy rozkwitu, co prowadzi do ponownej ekspansji funkcji uzdrowiskowych i turystycznych16. Jeli jednak dojdzie do fazy spadku, to charakteryzuje si ona spadkiem liczby kuracjuszy i turystw, zamykaniem nierentownych hoteli, sanatoriw lub przeksztacaniem ich w inne podmioty (np. domy opieki spoecznej, mieszkania prywatne). Obszar nie jest zdolny do rywalizacji o turyst z innymi, atrakcyjniejszymi miejscowociami. Zmniejsza si oferta usugowa, przez co i miejscowo staje si coraz
16
Faz wystpujc bezporednio po fazie rozkwitu niektrzy znawcy przedmiotu (np. S. Agarwal) nazywaj rwnie zbiorczym terminem postrozkwitu, [w:] S. Agarwal, Restructuring seaside tourism. The resort lifecycle, Annals of Tourism Research 29(1), 2002, s. 2555. 21
mniej atrakcyjna, a tym samym przyciga coraz mniej turystw. Jeli miejscowo posiada jeszcze odpowiednio bogat infrastruktur, wwczas pojawiaj si turyci weekendowi lub odwiedzajcy jednodniowi. Pojawia si zaangaowanie lokalnej ludnoci, tym razem czciej generujcej popyt przez nabywanie usug, ktre teraz s dla nich dostpne po niszej cenie. Faza spadku moe zakoczy si cakowitym lub czciowym zanikiem funkcji turystycznej na danym obszarze. Miejscowo moe jednak wej alternatywnie w faz oywienia (odrodzenia), ale nie jest to moliwe bez wiadomych i kompleksowych dziaa majcych na celu uwydatnienie cech decydujcych o atrakcyjnoci obszaru. M. Oppermann17 przytacza (a zarazem popiera) opini P. Deferta18 sprzed p wieku, ktry uwaa, i obszar turystyczny mimo przejcia fazy spadku jest zdolny zainicjowa nowy cykl ycia. Dzieje si tak dziki zdolnoci miejscowoci do dostosowywania jej walorw do potrzeb turysty oraz poprawie atrakcyjnoci usug (przez modyfikacj produktu). R. W. Butler proponuje dwa rozwizania: pierwsze opiera na wprowadzeniu sztucznej atrakcyjnoci (np. przez przeksztacenie obiektw w sie kasyn), a drugie na signiciu po poprzednio niewykorzystane zasoby naturalne19. Na rysunku 1 zauway mona rwnie stref krytycznego obszaru chonnoci i pojemnoci turystycznej, ktrej osignicie skutkuje stopniowym zwrotem kierunku rozwoju obszaru, zmierzajc do jego upadku. Jest ona zatem symbolicznym obszarem przepenienia obszaru turystycznego, ktrego osignicie degraduje obszar turystyczny, a przy tym rwnie jego atrakcyjno i w konsekwencji popularno. W roku 2000 R. W. Butler uzupenia swoj koncepcj o charakterystyk omiu elementw, na ktrych opiera si koncepcja, a sze lat pniej rozwija koncepcj, gromadzc dowiadczenia innych naukowcw zajmujcych si jego modelem20. Kluczowym uzupenieniem koncepcji byo odniesienie si do saboci i zalet, jakie w okresie dwch dekad wymieniaa literatura oraz zaproponowanie poj wyjaniajcych powody rozwoju, zmian, ogranicze i ingerencji w obszar turystyczny. R. W. Butler wymienia 8 zagadnie ujtych hasowo21 jako: dynamizm bdcy zmian w czasie, czyli jedn z najbardziej charakterystycznych cech aktywnoci turystycznej; proces cecha charakteryzujca zmiany zachodzce na obszarze turystycznym, co umoliwia modelowe ujcie rozwoju;
17 18 19
20 21
M. Oppermann, What is new with the resort cycle? Coment, Tourism Management Vol. 19, 1998, s. 181183. P. Defert, Essaie de localization touristique, Tourist Review Vol. 9/1, 1954, s. 119. A. R. Szromek, Model R. W. Butlera jako podstawa kreowania strategii rozwoju rynku polskich uzdrowisk XXI wieku, [w:] Marketing i Rynek nr 5/2006, PWE, Warszawa 2006, s. 3639. R. W. Butler, The resort cycle two decades on, op. cit., s. 284298. J. R. Oreja Rodriguez, E. Parra-Lopez, V. Yanes-Estavez, The sustainability of island destinations: Tourism area life cycle and teleological perspectives. The case of Tenerife, Tourism Management 29, 2008, s. 5365.
22
chonnno i pojemno turystyczna lub ograniczenia rozwojowe model oparty jest na twierdzeniu, e jeeli liczba odwiedzajcych przekroczy chonno i pojemno turystyczn obszaru, jako wrae odwiedzajcych spada; czynniki inicjujce powodujce zmiany w obszarze turystycznym, np. innowacje; zarzdzanie istotne jest pooenie nacisku na zarzdzanie obszarem turystycznym jako caoci (kompleksowo), gdy wiele skadowych tych obszarw jest pozbawiona zarzdzania, cho wystpuj tam odrbne zasoby i waciwoci; dugoterminowa perspektywa konieczno perspektywicznego spojrzenia na rozwj obszaru w pocztkowych fazach rozwoju jest zarazem wyznacznikiem skutecznoci podejmowanych dziaa opniajcych wystpienie fazy spadku lub dziaa interwencyjnych zapobiegawczych inicjujcych nowe oywienie bezporednio po stabilizacji charakterystycznej dla rozkwitu; komponenty przestrzenne gdy wystpi zahamowanie rozwoju obszaru, proponuje si przestrzenne przesunicie orodka turystycznego na nowe obszary, na ktrych rozwj rozpoczyna si od pocztku lub jest kontynuowany; uniwersalne zastosowanie model by zaprojektowany dla wszystkich obszarw turystycznych, a zatem rwnie dla tak specyficznych jak uzdrowiska. Liczne publikacje odnoszce si do koncepcji poprzez identyfikacj schematycznego podobiestwa rozwoju rnych obszarw turystycznych zgodnie z modelem R. W. Butlera sprawiaj, i sam w sobie podlega on cigemu rozwojowi. Niektre artykuy dostarczaj dowodw potwierdzajcych prawdziwo koncepcji w rnych czciach wiata, a nawet w rnych ujciach agregatowych22, inne wytykaj niedoskonaoci modelu i zastosowanych miar23, a jeszcze inne uzupeniaj go24. Najnowsze prace rozwijajce koncepcj R. W. Butlera dotycz wieloaspektowego spojrzenia na rozwj miejsca recepcji turystycznej jako obszaru zderzenia dwch grup spoecznych: turystw i mieszkacw miejscowoci. Cho temat relacji tych spoecznoci by ju poruszany (chociaby w pierwotnej koncepcji R. W. Butlera) to A. Diedrich oraz E. Garcia-Buades25 potwierdzaj dotychczasowe obserwacje dowodami empirycznymi oraz
22
23
24
25
R. M. Lagiewski w artykule The application of the TALC model: A literature survey, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 27, wymienia 49 publikacji opisujcych obszary rozwijajce si zgodnie z koncepcj Butlera. M. Oppermann, What is new with the resort cycle?..., op. cit., s. 181183; K. M. Haywood, Can the tourist area life-cycle be made operational? Tourism Management 7/3, 1986, s. 154167; K. M. Haywood, Evolution of tourism areas and the tourism industry, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 5170. Zob. S. Corak, The modification of the tourism area life cycle model for Re(inventing) a destination: the case of the Opatija Riviera, Croatia, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 271288; S. Lundtorp, S. Wanhill, Time path analysis and TALC stage demarcation, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 2, Conceptual and theoretical issues, Chanel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 138149. A. Diedrich, E. Garcia-Buades, Local perceptions of tourism as indicators of destination decline, Tourism Management 30, 2009, s. 512521. 23
graficznym uzupenieniem teoretycznego modelu. Dziel oni wpyw turystyki na lokaln spoeczno ze wzgldu na sze kategorii: wpyw ekonomiczny (np. wiksze dochody, wicej miejsc pracy); rozwj lokalny (np. wicej budynkw, modernizacja infrastruktury); negatywny wpyw spoeczny (np. wzrost przestpczoci i chciwoci); pozytywny wpyw spoeczny (np. wzrost poziomu kulturalnego spoecznoci lokalnej); pozytywny wpyw na rodowisko (np. wzrost wiadomoci ekologicznej); negatywny wpyw na rodowisko (np. zanieczyszczenia). A. Diedrich i E. Garcia-Buades26 obrazuj w negatywny i pozytywny wpyw na tle koncepcji R. W. Butlera, udowadniajc swoje spostrzeenia badaniami przeprowadzonymi na piciu obszarach. Przewag pozytywnego wpywu nad negatywnym zauwaaj w pierwszych trzech fazach cyklu, natomiast kolejne etapy odznaczaj si przewag czynnikw negatywnych. Gdy wystpuje przewaga pozytywnych oddziaywa turystyki (wzrastaj dochody, rozwija si ycie kulturalne, spada bezrobocie itp.), odwiedzajcy s gocinnie przyjmowani przez miejscow ludno, ktra uwiadamia sobie, jak wielkie znaczenie ma dla nich dobra opinia o miejscowoci i jej mieszkacach. Niestety, gdy wzrasta wpyw czynnikw negatywnych (zwiksza si ruch uliczny, wzrasta zanieczyszczenie, wystpuj konflikty spoeczne itp.), spada rwnie motywacja lokalnej spoecznoci do pozytywnego postrzegania goci. Negatywny odbir zachowa spoecznoci lokalnej przez turystw skutkuje zniechceniem odwiedzajcych do powrotu do miejscowoci turystycznej, a nawet odradzaniem przyjazdu tym, ktrzy taki zamiar maj.
Rys. 2. Pozytywny i negatywny wpyw percepcji na tle modelu TALC Fig. 2. Positive and negative influence of perception in TALC Model
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: A. Diedrich, E. Garcia-Buades, Local perceptions, op. cit., s. 512521.
26
Ibidem.
24
Wanie przewaga wpywu negatywnego nad pozytywnym (zdaniem A. Diedrich oraz E. Garcia-Buades) jest powodem zmierzania miejscowoci do upadku. Nie jest to jednak pogld zupenie nowy, gdy ju w latach siedemdziesitych ub. wieku podobn tez wysun S. C. Plog27, przy czym opar on swoje spostrzeenia na zupenie innym modelu ewolucyjnym. D. Weaver i L. Lawton28 podejmuj zupenie przeciwne zagadnienie, gdy prbuj okreli czynniki inicjujce zmiany w cyklu ycia obszaru turystycznego. Stosuj oni podzia czynnikw ze wzgldu na trzy dychotomiczne kryteria: celowo lub przypadkowo dziaa, rdo pochodzenia dziaa (zewntrzne spoza obszaru lub wewntrzne z obszaru turystycznego) oraz rodzaj wpywu dziaa (stymulujcy lub destymulujcy rozwj obszaru). Wyniki swoich obserwacji ujmuj w omiosegmentowej macierzy czynnikw inicjujcych. Interesujce spostrzeenia przytacza S. Weizenegger29, ktra do obszaru krytycznego dodaje jeszcze dwie strefy (poniej i powyej krytycznego przedziau pojemnoci turystycznej) i przytacza przykady wprowadzenia ogranicze w postaci wysokich podatkw za przekroczenie pojemnoci dla wprowadzenia ochrony obszaru. Wwczas rozwj miejsca zostaby ograniczony do trzech pierwszych faz, a nastpnie przyjby posta wymuszonej fazy rozkwitu, ale na poziomie zakoczenia fazy wzrostu. Wydaje si jednak, e niepokoje lokalnej spoecznoci pragncej kontynuacji rozwoju wymusiyby zniesienie a tak restrykcyjnych barier lub zwikszyyby szar stref.
Rys. 3. Zrwnowaony rozwj a model TALC Fig. 3. Sustainable development and TALC Model
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. O. Lundgren, An empirical interpretation of the TALC op. cit., s. 91106 oraz S.W. Boyd, The TALC Model op. cit., s. 119138.
27 28 29
S. C. Plog, Why Destination Areas Rise and Fall in Popularity, op. cit.1974, nr 14, s. 5558. D. Weaver, L. Lawton, Tourism Management, Wyd. III, John Widley & Sons, Australia 2006, s. 324. S. Weizenegger, The TALC Model and Protected Natural Areas: African Examples, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 2, Conceptual and theoretical issues, Chanel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 124137. 25
Z kolei J. O. Lundgren30 przypomina o zalenoci midzy atrakcyjnoci obszaru turystycznego a tempem jego rozwoju. Jak mona zauway na rysunku 3, w pocztkowych fazach krzywa teoretycznej atrakcyjnoci jest umieszczona wysoko, co jest zapewne jednym z powodw rosncego tempa wzrostu popularnoci obszaru, jednak w kolejnych fazach zaczyna opada. Warto zauway, i przebieg krzywej jest niemal lustrzanym odbiciem krzywej liczby odwiedzajcych wzgldem poziomu przecitnego usytuowanego na przeciciu krzywych. Interesujcy obraz zmian w poszczeglnych fazach opisuje S. W. Boyd, ktry modyfikuje model TALC, odwoujc si do zasad zrwnowaonego rozwoju. Dzieli on cykl na kilka stref. Pierwsza strefa obejmujca dwie pierwsze fazy Butlera okrelana jest jako strefa zrwnowaenia, w ktrej kadzie si akcent na integracj ekologiczn jako stan, w ktrym procesy ekologiczne i biologiczne wsplnot ekosystemu osigaj samopodtrzymujc si rwnowag. Druga strefa zrwnowaenia warunkowego jest podzielona na dwie podstrefy. Pierwsza dotyczy fazy rozwoju, w ktrej dy si do zrwnowaenia ekonomicznego (czyli jednoczesnego podniesienia jakoci ycia i rodowiska), ale jednak z akcentem na wzrost gospodarczy i rozwj, a nastpnie (w drugiej podstrefie) do powrotu do utrzymania integracji ekologicznej. W fazie rozwoju rozpoczyna si powolne zmniejszanie si tolerancji otoczenia, a w fazie konsolidacji (bdcej zarazem pierwsz faz osigajc krytyczny przedzia pojemnoci turystycznej obszaru) obserwuje si zwikszanie intensywnoci czynnikw powodujcych napicia ekologiczne. Trzecia strefa znajdujca si powyej obszaru krytycznego to strefa niezrwnowaenia, w ktrej nastpuje uszkodzenie ekologiczne. Jest to jednak strefa nieosigana przez model teoretyczny, cho moliwa w rzeczywistoci. Powysza koncepcja opiera si na zbytnim uoglnieniu, gdy posiada pewn sabo. S. W. Boyd31, tak jak i R. W. Butler, zaoy, e krytyczny obszar pojemnoci turystycznej nie ulega zmianie przez cay cykl. Trudno jednak zaoy, e wraz ze wzrostem odwiedzajcych zmianie nie ulega ani pojemno zakadw noclegowych i gastronomicznych, ani urzdze uzdrowiskowych, a nawet terenw zielnych, szlakw, cieek, parkw itp. Tym samym strefa tolerancji, napi i uszkodzenia ekologicznego, tak jak i zrwnowaenia i jego braku, nie musi by staa w caym okresie cyklu. Tak sugesti przytaczaj D. Weaver i L. Lawton32, ktrzy krytykujc determinizm modelu, wysuwaj dwa moliwe
30
31
32
J. O. Lundgren, An empirical interpretation of the TALC: Tourist Product Life Cycles in the Eastern Townships of Quebec, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 91106. S. W. Boyd, The TALC Model and its Application to National Parks: A Canadian Example, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 119138. D. Weaver, L. Lawton, Tourism Management, op. cit., s. 320.
26
rozwizania uzyskania rwnowagi popytu i poday przy zachowaniu krytycznego obszaru pojemnoci. Pierwsze polega na dostosowaniu wielkoci poday do wielkoci popytu wraz ze wzrostem liczby odwiedzajcych obszar ronie rwnie zdolno przyjmowania kolejnych turystw. Nie znaczy to jednak, e osignicie obszaru krytycznego jest wykluczone, gdy moliwe jest niedostosowanie tempa wzrostu pojemnoci obiektw do tempa rozwoju, osignicie granic pojemnoci obszaru itp. Drugie rozwizanie polega na ograniczeniu wielkoci popytu do wyznaczonej wielkoci poday. Wwczas obszar krytyczny, pozostajc niezmienny, nie zostaje osignity, chyba e zwikszy si szara strefa omijajca restrykcje. D. Weaver i L. Lawton proponuj zastosowanie jednego lub kilku nastpujcych ogranicze: restrykcje miejsca lub normy dotyczce dopuszczalnej liczby odwiedzajcych; naoenie standardw rozwoju; wprowadzenie ogranicze co do liczby miejsc i warunkw zakwaterowania; wprowadzenie stref, w ktrych obowizuj pewne ograniczenia rozwoju turystyki; wprowadzenie zakazw ekspansji infrastruktury, np. lotnisk; podwyszenie opat wstpu na obszar turystyczny (np. opat wizowych), ktrych wysoko zalena jest od podanej redukcji popytu. J. D. Strapp (za R. M. Lagiewskim33) przytacza wan uwag, ktra opiera si na interesujcej obserwacji dotyczcej przecitnej dugoci pobytu odwiedzajcych w kolejnych fazach cyklu. Jak mona zauway na rysunku 3, rednia dugo pobytu maleje z kad kolejn faz modelu. J. D. Strapp jako miar popytu proponuje wykorzystanie liczby osobodni, a nie liczby odwiedzajcych, gdy liczba odwiedzajcych moe by niemiarodajna ze wzgldu na rn dugo pobytu34. Z kolei C. S. Johnston35 wymienia trzy ery turystyki w analizowanym obszarze, umieszczajc strefy podziau na schemacie cyklu. Zwaajc na rozwijajc si dopiero funkcj turystyczn w okresie dwch pierwszych faz TALC, okreli on je mianem tzw. ery przedturystycznej (Pre-tourism Era). Kolejne trzy fazy okreli jako era turystyki (Tourism Era). Nastpnie, w zalenoci od tego czy w fazie poststagancji wystpi oywienie czy upadek obszaru, nastpuje (odpowiednio) kontynuacja ery turystyki lub rozpoczyna si era poturystyczna (Post-tourism Era).
33
34 35
R. M. Lagiewski, The application of the TALC model: A literature survey, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 41. Uwaga dotyczca zmieniajcej si dugoci pobytu potwierdza rwnie koncepcj S. C. Ploga. C. S. Johnston, Shoring and foundations of the destination life cycle model. Part 1: Ontological and epistemological considerations, Tourism Geographers 3 (1), s. 228. 27
Rys. 4. Uzupenienie modelu TALC Fig. 4. Attachment of TALC Model
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: R. M. Lagiewski, The application of the TALC model, op. cit., s. 41 oraz C. S. Johnston, Shoring and foundations of the destination, op. cit., s. 228.
Prezentowane uzupenienia modelu TALC s jedynie wybranymi spostrzeeniami napotkanymi w literaturze. Ich wybr wynika z potrzeb zwizanych z obserwacjami autora odnoszcymi si do ewolucji polskich uzdrowisk ogem.
4. Cykliczno rozwoju polskich uzdrowisk

Cykliczno rozwoju polskich uzdrowisk w ujciu historycznym zauwaa Z. Krasiski , ktry bazujc na wasnych obserwacjach i historii dziaalnoci uzdrowiskowej na obecnych ziemiach Polski, a take fragmentarycznych danych statystycznych, opisuje poszczeglne zmiany rozwojowe. Ograniczajc jednak analiz do agregowanej liczby kuracjuszy przybywajcych do polskich uzdrowisk (ogem) w okresie ostatniego pwiecza, mona zauway wystpienie krzywej zblionej do schematu opublikowanego przez R. W. Butlera. Nie sposb jednoznacznie stwierdzi, co nadao taki, a nie inny ksztat krzywej rozwoju rynku usug uzdrowiskowych. Naley chociaby zauway, i przez te lata liczba uzdrowisk zmieniaa si co pewien okres oraz e jedne uzdrowiska upaday lub przechodziy pod wadanie innych pastw, a inne powstaway lub zostaway wcielane do pastwa polskiego itd. Nie mona wykluczy wpywu zmian demograficznych, a szczeglnie starzenia si spoeczestwa. Precyzyjna identyfikacja granic poszczeglnych faz modelu Butlera jest procesem trudnym, a czasem nawet niemoliwym. Pynne przejcie z jednej fazy do kolejnej moe
36
36
Z. Krasiski, Cykle ycia uzdrowisk: od narodzin po..., Wyd. Patan-Press, Koobrzeg 2004, s. 1142.
28
by inferowane poprzez obserwacj indicatum, ktrym moe by zjawisko jakociowe, np. zjawisko oddzielenia obszaru ochrony uzdrowiskowej od gospodarstw domowych lub te ocena atrakcyjnoci obszaru. W identyfikacji poszczeglnych faz nieprzydatne jest zastosowanie metody punktw zwrotnych, czyli okresw po ktrych nastpuje zaamanie dotychczasowego monotonicznego wzrostu lub spadku wartoci obserwowanej zmiennej w czasie. Metoda identyfikacji punktw zwrotnych opiera si jedynie na zmianie znaku (+/-) wyniku rnicy midzy kolejnymi obserwacjami, jednak wikszo faz nie wie si ze zmian kierunku tendencji na przeciwny, ale ze zmian dynamiki. I wanie obserwacja zmian dynamiki trendu obrazujcego liczb przybywajcych co roku kuracjuszy pozwala na tak identyfikacj37. Dokonujc wizualizacji liczby kuracjuszy przybywajcych do uzdrowisk w cigu roku (co zarazem eliminuje wpyw sezonowoci na cykl rozwojowy), mona w przyblieniu (cho nadal umownie) okreli pocztek i koniec wikszoci faz cyklu. Jednak dla zwikszenia precyzji identyfikacji ilociowej mona zastosowa nieparametryczny test serii na liniowo kadego 10-letniego szeregu. Zastosowanie takiego rozwizania powinno by poprzedzone zaoeniem, i kada z faz (w dugim okresie) opiera si na systematycznym wzrocie lub spadku wartoci zmiennej, zapewniajc tym samym moliwo opisania fazy za pomoc funkcji liniowej. Zakada si zatem, i rodek okresu, w ktrym badany szereg nie moe by opisany funkcj liniow (tzn. gdy traci cech liniowoci), moe by momentem koca dotychczasowej fazy. Brak liniowoci moe wystpi nawet w kilku kolejnych okresach. Przyjmuje si zatem, i sygnaem zmiany fazy jest dwukrotne wystpienie nieliniowoci trendu w trzech kolejnych latach38. Prb wyjanienia zaobserwowanego zjawiska podejmowano ju wczeniej poprzez formuowanie hipotez opartych na okresowych danych empirycznych oraz na doniesieniach historycznych. Na przykad A. Kapczyski i A. R. Szromek39 wysuwaj hipotez pierwotn oraz modyfikowan (omwion w dalszej czci pracy) wobec hipotezy alternatywnej mwicej, i prezentowana krzywa rozwoju jest dzieem przypadku i nie ma nic wsplnego z przypisywan jej prawidowoci ekonomiczn. Pierwsza hipoteza umownie nazwana hipotez pierwotn potwierdza, i ksztatowanie si kolejnych etapw rozwoju uzdrowisk w Polsce jest tosame z modelem ewolucji obszaru turystycznego R. W. Butlera (rys. 4). Identyfikowane ramy czasowe aproksymowanego modelu dla penego cyklu wskazuj na lata 19491984, po ktrych nastpia reorganizacja rynku uzdrowisk.
37
38 39
A. R. Szromek, Model R. W. Butlera jako podstawa kreowania strategii rozwoju rynku polskich uzdrowisk XXI wieku, [w:] Marketing i Rynek, nr 5/2006, PWE, Warszawa 2006, s. 3639. Ibidem, s. 3639. A. Kapczyski, A. R. Szromek, Hypotheses concerning the development, op. cit., s. 10351037. 29
Trudna sytuacja gmin i przedsibiorstw uzdrowiskowych w ostatnich dwch dekadach (19902010) wynikaa gwnie z problemw niedokapitalizowania zakadw lecznictwa uzdrowiskowego, niewystarczajcych rodkw przeznaczanych przez Kasy Chorych i Narodowy Fundusz Zdrowia na pokrycie kosztw wiadczenia usug lecznictwa uzdrowiskowego, przestarzaych uregulowa prawnych, ktre zmieniono dopiero w roku 2005, niewystarczajcych umiejtnoci menederw uzdrowiskowych, krtkiego cyklu kontraktowania (niepozwalajcego na planowanie i realizacj dugookresowych strategii marketingowych), zawioci przepisw dotyczcych sprzeday surowcw leczniczych, trudnej sytuacji ekonomicznej wielu gospodarstw domowych bdcych podstawowym odbiorc usug uzdrowiskowych, ogranicze zwizanych z pozyskiwaniem rodkw unijnych, niestabilnej sytuacji zwizanej z brakiem strategii rozwoju spek uzdrowiskowych oraz burzliwym procesem ich prywatyzacji, trudnoci z utrzymaniem deptakw i parkw zdrojowych, rewitalizacj zabytkw, owietlenia oraz krzywdzcych zobowiza podatkowych. Niestety, wiele z tych problemw wci nka gminy i przedsibiorstwa uzdrowiskowe. Na przeomie wieku niektrzy autorzy publikacji na temat uzdrowisk (W. W. Gaworecki40, Z. Krasiski41, A. Madeyski42 i inni) widzieli rozwizanie problemw uzdrowisk i przedsibiorstw uzdrowiskowych w rozwoju rynku usug uzdrowiskowych, a waciwie jego poszerzeniu. Nie chodzio zatem o zachcanie ubezpieczycieli grupowych do zwikszania wydatkw na lecznictwo uzdrowiskowe, cho byoby to prawdopodobnie najlepsze rozwizanie z punktu widzenia podniesienia poziomu zdrowia publicznego oraz rwnego dostpu do wiadcze zdrowotnych. Rozwizanie dotyczyo raczej zmiany ukierunkowania oferty sanatoriw, prewentoriw i zakadw przyrodoleczniczych w taki sposb, aby zachci do korzystania z ich usug rwnie osoby, ktre poprzez profilaktyk zdrowotn chc si uchroni przed negatywnymi skutkami cywilizacji. W rezultacie obserwowano powstawanie tzw. rancz piknoci, czyli orodkw, ktrych usugi oparto na lecznictwie uzdrowiskowym poczonym z odnow biologiczn i kosmetyczn, orodkw z innymi usugami profilaktycznymi, takimi jak kardiologiczne programy dla osb yjcych w stresie itp. Tym samym pogld, i zakady lecznictwa uzdrowiskowego w pierwszej kolejnoci powinny realizowa swoj naczeln misj, ktr jest leczenie bodcowe kuracjuszy (kontraktowych) skierowanych do uzdrowiska przez lekarza rodzinnego lub specjalist, coraz czciej ustpuje przed realiami finansowania biecej dziaalnoci z realizacji usug penopatnych wiadczonych kuracjuszom komercyjnym43. W sytuacji niewystarczajcych kontraktw
40 41
42
43
W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2000, s. 35. Z. Krasiski, Kondycja turystyki uzdrowiskowej w Polsce a reformy spoeczne 1999 roku, [w:] G. Goembski (red.), Rozwj usug turystycznych u progu XXI wieku, Wyd. AE w Poznaniu, Pozna 1999, s. 98118. A. Madeyski, Charakterystyka polskich uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki w Krakowie, Krakw 1998, s. 15. A. R. Szromek, Potencja kadry kierowniczej polskich zakadw lecznictwa uzdrowiskowego, [w:] A. Rapacz (red. nauk.), Gospodarka turystyczna w regionie. Przedsibiorstwo Samorzd Wsppraca, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2009, s. 158168.
30
z ubezpieczycielami oraz licznymi przypadkami rezygnacji kuracjuszy kontraktowych wolne miejsca w polskich sanatoriach coraz czciej wypeniaj kuracjusze komercyjni. Nie dziwi zatem, i analiza jakociowa i ilociowa miary agregatowej kwantyfikujcej rozwj uzdrowisk w kolejnych latach wykazaa prawdopodobne wystpienie nowego cyklu ycia polskich uzdrowisk. Podsumowujc, hipoteza pierwotna mwi, i w okresie od 1949 do 1984 roku rejestruje si peny cykl ycia tzw. tradycyjnego produktu uzdrowiskowego, czyli lecznictwa uzdrowiskowego opartego wycznie na balneologii (odpowiednika amerykaskich uzdrowisk zorientowanych medycznie jako destination spa resort) charakteryzujcego si zarazem realizacj kuracji wycznie osb skierowanych do uzdrowiska przez lekarza (zatem gwnie w celach leczniczych). Natomiast analogie historyczne, opinie naukowe i zaobserwowane tendencje rynkowe daj podstaw do twierdzenia, i w poowie lat osiemdziesitych (tj. okoo roku 1984) rozpocz si nowy cykl ycia uzdrowisk tym razem oparty na tzw. nowym produkcie uzdrowiskowym. Produkt ten stanowi poczenie tradycyjnych metod lecznictwa uzdrowiskowego (tj. zabiegw balneologicznych) oraz nowoczesnych form odnowy biologicznej, czy te innych zabiegw i atrakcji stanowicych form turystyki zdrowotnej uprawianej w uzdrowiskach (np. wellness).
Rys. 5. Hipotezy rozwoju polskich uzdrowisk (hipoteza pierwotna) Fig. 5. Hypotheses concerning the development of Polish spas (primeval hypothesis)
rdo: A. Kapczyski, A.R. Szromek, Hypotheses concerning the development, op. cit., s. 10351037.
Pogld ten jest zbieny z obserwacjami A. Hadzika44, ktry zauwaa, i lecznictwo uzdrowiskowe, rozpatrywane z punktu widzenia rynku turystycznego, stanowi nurt tradycyj44
A. Hadzik, Funkcje uzdrowisk grskich, [w:] Rozwj funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarw grskich, I. Jdrzejczyk (red. nauk.), Wyd. AWF, Katowice 2002, s. 71. 31
ny, profilaktyka natomiast (przez uprawianie turystyki zdrowotnej w uzdrowiskach) nurt nowoczesny. Podobne opinie zauwaa si rwnie w wielu innych publikacjach45.
5. Hipoteza modyfikowana
Hipoteza pierwotna ma jednak pewn sabo moe okaza si bdna chociaby ze wzgldu na to, e bagatelizuje wpyw wanych wydarze politycznych majcych miejsce w badanym okresie na terytorium Polski. Konieczna bya zatem modyfikacja hipotezy pierwotnej uwzgldniajca wpyw burzliwych wydarze transformacji gospodarczych lat osiemdziesitych ubiegego stulecia. Literatura potwierdza46, i destabilizacja materialna ludnoci oraz znaczce dziaania polityczne i wojskowe odbijaj si bardzo negatywnie na funkcjonowaniu wszystkich obszarw turystycznych, a szczeglnie uzdrowisk. Gwatownego zaamania trendu rozwoju polskich uzdrowisk z lat 19791981 trudno nie wiza z istotnymi wydarzeniami polityczno-gospodarczymi, jakie w tym czasie zaszy. Zaamanie systemu gospodarczego, strajki, przemiany i wydarzenia polityczne obejmujce stan wojenny, midzynarodow niewypacalno Polski, restrykcje gospodarcze, hiperinflacja, znoszenie barier handlu zagranicznego itd. to istotne wydarzenia niewtpliwie determinujce zmiany rwnie na rynku usug uzdrowiskowych. Gwatowne zmiany polityczno-gospodarcze, po ktrych nastpiy szybkie zmiany spoeczne, sprawiy, i przedsibiorstwa uzdrowiskowe finansowane dotd z budetu pastwa utraciy rdo staego finansowania, zmieniajc si z organizacji nieukierunkowanych na zysk w niemal autonomiczne przedsibiorstwa konkurujce o kuracjusza w rodzcej si polskiej gospodarce rynkowej. Adaptacja przedsibiorstw uzdrowiskowych do nowej sytuacji wizaa si z wieloma przeszkodami ekonomicznymi, prawnymi, a take spoecznymi. Niestety, trudnoci te jeszcze si zwikszyy wskutek przyjcia destruktywnego (dla rynku uzdrowiskowego) sposobu zarzdzania typu management by out (czyli dosownie wykup przedsibiorstwa przez wasny zarzd). Tym samym decyzje podejmowane przez kierownictwo przedsibiorstw uzdrowiskowych zmierzay do uwaszczenia si na majtku przedsibiorstw uzdrowiskowych. Zatem stopniowa dewastacja obiektw i urzdze uzdrowiskowych wynikaa nie tylko z niedofinansowania przedsibiorstw uzdrowiskowych,
45
46
T. Burzyski, Uzdrowiska a marketing turystyki, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki, Krakw 1998, s. 36; M. Napirkowska-Gzula, Usugi lecznictwa uzdrowiskowego jako element rozwoju produktu turystycznego, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki, Krakw 1998, s. 25; P. Kalamus, Lecznictwo w funkcjonowaniu uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Centrum Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie, Krakw 1998, s. 88; A. Madeyski, Standardy uzdrowiskowe a promocja, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki, Krakw 1998, s. 54. D. B. Weaver, The Exploratory War-distorted Destination Life Cycle, International Journal of Tourism Research, nr 2, 2000, s. 151161.
32
czy sabych jeszcze zdolnoci konkurowania o kuracjusza, ale w wielu przypadkach przede wszystkim ze wiadomych zaniedba majcych na celu obnienie wartoci majtku, ktry nastpnie przejmowany by jako masa upadociowa. Zaniedbana infrastruktura oraz nieatrakcyjna oferta zakadw uzdrowiskowych, a przy tym ograniczenie wydatkw ubezpieczycieli publicznych (ZUS, KRUS, NFZ) na kuracje sprawiy, i popularno uzdrowisk znaczco si zmniejszya. W okresie od roku 1995 do przeomu tysicleci nastpi picioletni okres fazy konsolidacji trendu (na poziomie 400 tys. kuracjuszy rocznie). Jest to okres, w ktrym zgodnie z ksztatowaniem si zjawiska nastpio ustabilizowanie spadku wielkoci sprzeday (i zysku) na pewnym staym poziomie. W okresie przemian gospodarczych przedsibiorstwa przyzwyczajay si do funkcjonowania w warunkach uszczuplonych zasobw. Natomiast poczwszy od pierwszych lat nowego tysiclecia prawdopodobnym wydaje si kontynuowanie lub powtrzenie rozwoju jednak ju w odniesieniu do nowego produktu uzdrowiskowego. Opisany proces trzech faz (spadku, konsolidacji i ekspansji) nazywany jest w literaturze przedmiotu procesem rewitalizacji47, po ktrym nastpuje kontynuacja rozwoju.
Rys. 6. Hipotezy rozwoju polskich uzdrowisk (hipoteza modyfikowana) Fig. 6. Hypotheses concerning the development of Polish spas (the modified hypothesis)
rdo: A. R. Szromek, A. Kapczyski, Hypotheses concerning the development, op. cit., s. 10351037.
Mona jednak zapyta, czy zaistniaa sytuacja rzeczywicie wie si z nowym cyklem ycia uzdrowisk, czy te jedynie z kontynuacj dotychczasowego cyklu po reorganizacji rynku?
47
Zob. R. W. Griffin, Podstawy zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa 2002, s. 214411. Z kolei S. Agarwal nazywa ten okres entropii i oywienia re-orientation, czyli reorientacj, reorganizacj, przeksztaceniem (S. Agarwal, Coastal resort restructuring and the TALC, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 2, Conceptual and theoretical issues, Chanel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 201218). 33
Hipoteza modyfikowana mwi zatem o przerwaniu caego (powojennego) cyklu rozwoju polskich uzdrowisk wskutek destabilizacji polityczno-ekonomicznej caego kraju w latach 19791981, a take przemian ustrojowych pastwa oraz towarzyszcych im zmian spoeczno-gospodarczych. Nastpstwem procesu rewitalizacji moe by zatem kontynuacja dotychczasowego cyklu, czego dowodz nie tylko statystyki, ale rwnie inwestycje podejmowane przez przedsibiorstwa uzdrowiskowe w ostatniej dekadzie48. Praca S. Corak49 zdaje si wspiera przytoczone hipotezy, potwierdzajc zarazem, i cykle rozwojowe obszarw turystycznych (tak jak i innych podmiotw ekonomicznych) mog stanowi cz duszego cyklu, a zarazem by odrbnym cyklem tworzcym cykl nadrzdny50. Jak udowadnia S. Corak, fazowy rozwj obszaru turystycznego moe si powtarza w odniesieniu do tego samego obszaru z rn intensywnoci i w rnych okresach, a zarazem moe stanowi jeden uoglniony cykl zgodny z modelem TALC. Artyku S. Corak omawia przypadek chorwackiego uzdrowiska Opatija (Abacja), gdzie w ostatnim stuleciu udokumentowano wystpienie cyklu Butlera, a waciwie trzech penych cykli skadajcych si na jeden wielki cykl rozwoju obszaru. Naley zwrci uwag na fakt, i midzy cyklami wystpiy kilkuletnie okresy, kiedy miejscowo bya zupenie nieodwiedzana przez turystw lub byo ich bardzo niewielu. S to okresy I i II wojny wiatowej oraz okres transformacji gospodarczej w latach 90. XX wieku. Opatija wykazuje rwnie znaczce podobiestwo w aspekcie kontynuacji przerwanego cyklu. Zarwno w przypadku chorwackiego kurortu, jak i polskich uzdrowisk po zakoczeniu jednego z cykli na pocztku lat 90. ju kilka lat pniej rozpoczyna si kolejny cykl oraz kontynuacja cyklu nadrzdnego, jednak bez okresu zaniku dziaalnoci turystycznej, jak to miao miejsce w poprzednich okresach midzy cyklami rozwoju Opatiji.
6. Zakoczenie
Model TALC oraz jego modyfikacje i uzupenienia to nie tylko cenne narzdzie opisu rozwoju obszaru turystycznego, ale przede wszystkim wci rozszerzajca si koncepcja ewolucji obszaru turystycznego. Kade kolejne uzupenienie koncepcji R. W. Butlera dostarcza dodatkowych horyzontw i uwiadamia zoono zagadnienia, jednoczenie uzupeniajc wiedz na temat rozwoju obszarw turystycznych. Zgodnie z uzupenieniem R. W. Butlera opracowany przez niego model, dziki swej uniwersalnoci, dotyczy wszyst-
48
49
50
Przykadem jest rozpoczta budowa pierwszego w Polsce uzdrowiska termalnego w Uniejowie oraz prace modernizacyjne w innych uzdrowiskach. S. Corak, The modification of the tourism area life cycle model for Re(inventing) a destination: the case of the Opatija Riviera, Croatia, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 271287. Obserwujc rozwj obszarw uzdrowiskowych oraz jego cechy morfologiczne (dugo, czstotliwo, amplitud, asymetryczno i struktur), mona zatem podj prb okrelenia rodzaju wystpujcych waha cyklicznych.
34
kich obszarw turystycznych, a zatem rwnie uzdrowiskowych. Zaprezentowan charakterystyk rozwoju polskich uzdrowisk trzeba zatem uzupeni o nastpujce rekomendacje dotyczce funkcjonowania gmin i przedsibiorstw uzdrowiskowych: A) Naley zauway, i wraz z obecnym wzrostem liczby odwiedzajcych polskie uzdrowiska ponownie dowiadczaj przekroczenia chonnoci rodowiska przyrodniczego i przekroczenia pojemnoci turystycznej, w tym przekroczenia wydolnoci technicznej urzdze i obiektw. Bynajmniej nie jest to problem samych gmin uzdrowiskowych, ale rwnie przedsibiorstw funkcjonujcych na ich terenie. Nacisk na rozwj infrastruktury i wzrost dochodw, przy jednoczesnym ignorowaniu zasad zrwnowaonego rozwoju, moe przyspieszy zanik funkcji turystyczno-leczniczej na obszarze uzdrowiskowym. Std rwnie wspczesne dylematy wodarzy gmin i przedsibiorstw uzdrowiskowych, ktrzy s zmuszeni do znalezienia rozwiza pozwalajcych realizowa misj spoeczn, zachowa tradycyjny charakter uzdrowiska oraz komfort pobytu przy koniecznoci rynkowego ukierunkowania oferty na dziaalno komercyjn. Przeszkod w rozwoju uzdrowisk jest rwnie niepewna przyszo spek uzdrowiskowych wynikajca ze zmian w programie ich prywatyzacji. Staje si ona zarazem czynnikiem hamujcym lokalne inwestycje. B) Bez wzgldu na fakt sprawdzenia si tzw. hipotezy pierwotnej, czy te modyfikowanej, dugoterminowa perspektywa rozwoju uzdrowiska i funkcji turystyczno-leczniczej wymaga wiadomego ukierunkowania dziaa na opnienie upadku. Jest to cile zwizane z osigniciem krytycznego przedziau chonnoci i pojemnoci uzdrowiskowej. Biorc pod uwag fakt czstego niezrwnowaenia popytu i poday w okresie panowania gospodarki planistycznej, mona zauway, i dolna granica krytycznego obszaru pojemnoci turystycznej polskich uzdrowisk do roku 1989 szacowana jest na 700750 tys. odwiedzajcych. Potwierdzeniem tego faktu mog by chociaby liczne przypadki przepenienia pokoi sanatoryjnych (tzw. dostawki) w latach 19781980. Rosnca popularno wyjazdw sanatoryjnych (po czci spowodowana opini wadz pastwa, i to wanie lecznictwo uzdrowiskowe jest podstawowym rodkiem zaradczym absencji chorobowej i zachorowalnoci pracownikw przemysu) przewyszya zdolnoci usugowe istniejcych zakadw. Oszacowanie obecnej pojemnoci turystycznej rynku uzdrowiskowego nie jest proste, gdy naley uwzgldni szereg zmiennych mogcych wpyn na poziom krytycznego przedziau pojemnoci turystycznej. Bd to m.in. prawa rynkowe wpywajce na rwnowaenie popytu i poday usug uzdrowiskowych,
35
a take polityka gmin uzdrowiskowych wobec regulacji rozwoju dziaalnoci turystyczno-leczniczej oraz infrastruktury, a take miejsc noclegowych i rozrywkowych itd. C) Proces zarzdzania w uzdrowisku musi zmierza najpierw w kierunku realizacji celw nadrzdnych dotyczcych podtrzymania i rozwoju funkcji uzdrowiskowej. Tym samym cele gminy uzdrowiskowej i przedsibiorstw uzdrowiskowych powinny by podporzdkowane celowi nadrzdnemu lub przynajmniej nie powinny by z nim sprzeczne. Take w przypadku przedsibiorstw uzdrowiskowych naley odwoa si do koniecznoci przyjcia dalekowzrocznej strategii rozwoju przedsibiorstwa, gdy nadmierna eksploatacja zasobw bdzie dziaaniem destruktywnym. D) Proces zarzdzania zasobami gminy uzdrowiskowej wie si rwnie z opiek nad wszystkimi strefami uzdrowiskowymi, a take przylegymi obszarami potencjalnie uzdrowiskowymi oraz zasobami naturalnymi. Jest to proces niezwykle wany dla przyszoci uzdrowiska. W przypadku zahamowania rozwoju uzdrowiska szans dalszego rozwoju moe si okaza wanie przestrzenne przesunicie lub poszerzenie stref uzdrowiskowych na nowe (przylege) obszary. Jest to jednak przedsiwzicie czasochonne i niezwykle kosztowne, a czasem obwarowane wieloma ograniczeniami, dlatego nie zawsze moliwe. E) Znacznie mniej radykalnym rozwizaniem problemu spadku tempa rozwoju jest zidentyfikowanie czynnikw inicjujcych rozwj na obszarze uzdrowiskowym. S to zazwyczaj innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne lub marketingowe. Nowoczesny produkt uzdrowiskowy wydaje si mie pozytywny wpyw na rozwj rynku uzdrowiskowego. Efekt poszerzenia i wzbogacenia ofert o niewykorzystywane wczeniej zasoby (w tym wprowadzenie systemw jakoci) widoczny jest w rosncej jakoci i liczebnoci wiadczonych usug uzdrowiskowych. Liczba odwiedzajcych polskie uzdrowiska w cigu roku w okresie ostatniej dekady wzrosa o 170 tys. osb mimo malejcych realnych wydatkw NFZ na lecznictwo uzdrowiskowe. Poczenie tradycyjnych zabiegw przyrodoleczniczych z nowoczesnymi formami profilaktyki i wellness (np. w postaci odnowy biologicznej i kosmetycznej) umoliwia zatem nie tylko przetrwanie w okresie reorganizacji, ale take inicjuje rozwj rynku usug oraz gmin uzdrowiskowych. F) Wadze gmin uzdrowiskowych czsto stoj przed wanym dylematem, gdy z jednej strony konieczne jest ukierunkowanie strategii i polityki obszaru na przeduenie ywotnoci uzdrowiska, co jest osigalne przez restrykcje wobec
36
miejscowej ludnoci i biznesu, a z drugiej strony zmuszone s stosowa restrykcje gwnie wobec swoich wyborcw. Naley jednak pamita o nadrzdnym celu uzdrowiska, ktre dla przeduenia swojego rozwoju zmuszone jest podporzdkowa si odpowiednim ograniczeniom. Std ustawowy podzia na strefy uzdrowiskowe, zrnicowane ograniczenia rozwoju infrastruktury i biznesu w poszczeglnych strefach, podatek lokalny, ograniczenia w eksploatacji zasobw naturalnych, np. wd zdrojowych, zakazy budowania nowych obiektw noclegowych, ograniczenia budowlane co do wysokoci budynkw oraz powierzchni terenw zielonych przed budynkami itp. G) Rozwj uzdrowisk zaleny jest od wielu czynnikw, ktre mona podzieli na stymulanty i destymulanty. Pewne dziaania podejmowane przez wadze lokalne i regionalne mog by stymulantami rozwoju uzdrowiska. Moe to by wprowadzenie dotd niefunkcjonujcych lub modernizacja istniejcych kanaw transportu drogowego, kolejowego, rzecznego i morskiego oraz lotniczego (z zachowaniem odpowiednio duego oddalenia od uzdrowiska). Niezwykle wanym czynnikiem wpywajcym na popularno obszaru uzdrowiskowego s programy telewizyjne oraz filmy fabularne (krcone na obszarze uzdrowisk). Trzeba jednak zaznaczy, e ten czynnik moe mie zarwno pozytywny, jak i negatywny wpyw na rozwj uzdrowiska w zalenoci od kontekstu treci zawartych w programie telewizyjnym. Przykadem destymulanty jest proces legislacyjny wprowadzajcy ograniczenia w dziaalnoci obszaru. Na przykad wprowadzenie zakazu organizowania dyskotek i masowych imprez rozrywkowych w porze nocnej moe zmniejszy liczb odwiedzajcych, ale w rzeczywistoci jest to destymulanta pozorna, gdy zazwyczaj prowadzi do powtrnego zdefiniowania produktu uzdrowiskowego, ktry moe si okaza znacznie intensywniejsz stymulant ni uprzednio. Prawdziw destymulant moe si jednak okaza rwnie pozorna stymulanta. Moe to by np. organizowanie duych, cyklicznych imprez sportowych, ktre cho miay zwikszy liczb odwiedzajcych uzdrowisko, w rzeczywistoci mog j ograniczy, gdy dotychczasowi gocie mog negatywnie odbiera obecno duych grup kibicw w kady weekend maszerujcych przez miasto pod eskort policji lub wszczynajcych burdy albo chociaby powodujcych korki na drogach. H) Zjawiska zoone (w tym rwnie ekonomiczne) s obarczone czynnikiem wystpowania pewnych nieoczekiwanych zdarze51. Chodzi zarwno o nieoczekiwane powodzenie, niepowodzenie, jak i nieoczekiwane zdarzenie zewntrzne52.
51 52
P. F. Drucker, Innowacja i przedsibiorczo, PWE, Warszawa 1992, s. 46. D. Weaver, L. Lawton, Tourism Management..., op. cit., s. 324. 37
Zdarzenia losowe, takie jak katastrofa niweczca dziaalno turystyczn (np. powd), czy zmiany klimatyczne lub geologiczne (powodujce np. wyschnicie rde), mog dotkn kade uzdrowisko. Rozwj ssiadujcych ze sob miejscowoci spowodowany niepowodzeniem jednej z nich powinien odznacza si zasad solidarnoci, w ktrej uzdrowiska przejmujce odwiedzajcych wspuczestnicz w naprawie lub agodzeniu negatywnych skutkw zdarzenia. Przykadem moe by rozwizanie zwizane z ratunkiem dla rynku pracy uzdrowiska upadajcego. I) Rozwizaniem mogcym ugruntowa zasad solidarnoci uzdrowisk moe by tworzenie klastrw uzdrowiskowych. Wwczas uzdrowiska zwizane wsplnymi celami i dziaaniami realizujcymi te cele, wspomagayby si wzajemnie w rozwoju indywidualnym, a take w rozwoju lokalnego rynku uzdrowiskowego. Tworzenie klastrw nie jest ograniczone wycznie wymiarem przestrzennym, dlatego moe to by rwnie wsppraca oparta chociaby na uzupenianiu si profili leczniczych. Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzi, i wykorzystanie szansy, jak daje turystyka zdrowotna uprawiana w uzdrowiskach, powinno sta si jednym z gwnych celw przedsibiorstw uzdrowiskowych. Implementacja lokalnych strategii rozwoju uzdrowisk tworzonych z wykorzystaniem wiedzy na temat rozwoju krajowego rynku uzdrowiskowego daje rwnie nadziej na zrwnowaony rozwj uzdrowisk.
Literatura
Agarwal S., Coastal resort restructuring and the TALC, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 2, Conceptual and theoretical issues, Chanel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 201218. Agarwal S., Restructuring seaside tourism. The resort lifecycle, Annals of Tourism Research, 29(1), 2002, s. 2555. Boyd S. W., The TALC Model and its Application to National Parks: A Canadian Example, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 119138. Burzyski T., Uzdrowiska a marketing turystyki, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki, Krakw 1998, s. 36. Butler R. W., The concept of tourism area cycle of evolution: Implications for management of resources. Canadian Geographer, 1980, nr 24(1), s. 512. Butler R. W., The resort cycle two decades on, [w:] B. Faulkner, E. Laws, G. Morcado (red. nauk.), Reflections on experience, Cassell, London 2000, s. 284298. Corak S., The modification of the tourism area life cycle model for Re(inventing) a destination: the case of the Opatija Riviera, Croatia, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 271288.
38
Davidson R., Maitland R., Tourism destination, Hodder & Stoughton, London 1997, s. 47. Defert P., Essaie de localization touristique, Tourist Review Vol. 9/1, 1954, s. 119. Diedrich A., Garcia-Buades E., Local perceptions of tourism as indicators of destination decline, Tourism Management 30, 2009, s. 512521. Drucker P. F., Innowacja i przedsibiorczo, PWE, Warszawa 1992, s. 39. Gaworecki W. W., Turystyka. PWE, Warszawa, 2000, s. 35. Goembski G., Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa 2002, s. 36. Griffin R. W., Podstawy zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa 2002, s. 214411. Hadzik A., Funkcje uzdrowisk grskich, [w:] Rozwj funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarw grskich, I. Jdrzejczyk (red. nauk.), Wyd. AWF, Katowice 2002, s. 71. Haywood K. M., Can the tourist area life-cycle be made operational? Tourism Management 7/3, 1986, s. 154167. Haywood K. M., Evolution of tourism areas and the tourism industry, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 5170. Johnston C. S., Shoring and foundations of the destination life cycle model. Part 1: Ontological and epistemological considerations, Tourism Geographers 3 (1), s. 228. Kalamus P., Lecznictwo w funkcjonowaniu uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Centrum Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie, Krakw 1998, s. 88. Kapczyski A., Szromek A. R., Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years 19492006, [w:] Tourism Management 29, 2008, s. 10351037. Kotler Ph., Marketing, Wyd. Felberg, Warszawa 1999, s. 426429. Kotler Ph., Turner R. E., Marketing management, Prentice-Hall, Canada 1993, s. 32713397. Krasiski Z., Cykle ycia uzdrowisk: od narodzin po..., Wyd. Patan-Press, Koobrzeg 2004, s. 1142. Krasiski Z., Kondycja turystyki uzdrowiskowej w Polsce a reformy spoeczne 1999 roku, [w:] G. Goembski (red.), Rozwj usug turystycznych u progu XXI wieku, Wyd. AE w Poznaniu, Pozna 1999, s. 98118. Lagiewski R. M., The application of the TALC model: A literature survey, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 27. Lundgren J. O., An empirical interpretation of the TALC: Tourist Product Life Cycles in the Eastern Townships of Quebec, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 1, Applications and modifications, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 91106. Lundtorp S., Wanhill S., Time path analysis and TALC stage demarcation, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 2, Conceptual and theoretical issues, Chanel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 138149. Madeyski A., Charakterystyka polskich uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki w Krakowie, Krakw 1998, s. 15. Madeyski A., Standardy uzdrowiskowe a promocja, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki, Krakw 1998, s. 54. Middleton V. T. C., Marketing w turystyce, Polska Agencja Promocji Turystyki, Warszawa 1996, s. 89. Napirkowska-Gzula M., Usugi lecznictwa uzdrowiskowego jako element rozwoju produktu turystycznego, [w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzdu Kultury Fizycznej i Turystyki, Krakw 1998, s. 25. Oppermann M., What is New with the resort cycle? Coment, Tourism Management, Vol. 19/2, 1998, s. 181183. Oreja Rodriguez J. R., Parra-Lopez E., Yanes-Estavez V., The sustainability of island destinations: Tourism area life cycle and teleological perspectives. The case of Tenerife, Tourism Management 29, 2008, s. 5365.
39
Plog S. C., Why Destination Areas Rise and Fall in Popularity, The Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly 1974, nr 14, s. 5558. Plog S. C., Why Destination Areas Rise and Fall in Popularity, The Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly 2001, nr 42, s. 1324. Rostow W. W., Stages of economic growth, The Economic History Review, New Series, Vol. 12/1, 1959, s. 116. Szromek A. R., Model R. W. Butlera jako podstawa kreowania strategii rozwoju rynku polskich uzdrowisk XXI wieku, [w:] Marketing i Rynek nr 5/2006, PWE, Warszawa 2006, s. 3639. Szromek A. R., Potencja kadry kierowniczej polskich zakadw lecznictwa uzdrowiskowego, [w:] A. Rapacz (red. nauk.), Gospodarka turystyczna w regionie. Przedsibiorstwo Samorzd Wsppraca, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2009, s. 158168. Weaver D., Lawton L., Tourism Management, Wyd. III. John Widley & Sons, Australia 2006, s. 320. Weaver D. B., The Exploratory War-distorted Destination Life Cycle, International Journal of Tourism Research, nr 2, 2000, s. 151161. Wcawowicz-Bilska E., Zagospodarowanie przestrzenne uzdrowisk w Polsce i w Europie analiza porwnawcza, [w:] Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, XVIII Kongres Uzdrowisk Polskich, Muszyna 2009, s. 77. Weizenegger S., The TALC Model and Protected Natural Areas: African Examples, [w:] R. W. Butler (red.), The tourism area life cycle, Vol. 2, Conceptual and theoretical issues, Chanel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2006, s. 124137.
40

A5

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

A5

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

pod redakcj naukow Adama R. Szromka

PROKSENIA Krakw 2010

Publikacja z serii Monografie o tematyce turystycznej

Autor wprowadzenia: Autorzy artykuw:

Redaktor naukowy: Recenzenci:

Korekta tekstu: Zdjcia na okadce:

Uwarunkowania i tendencje zmian rozwoju uzdrowisk w Polsce ...................................................... 55 Anna Kaczmarska

Podstawy prawne funkcjonowania polskich uzdrowisk ...................................................................... 77 Aleksandra Czupryna-Nowak

Rola produktu uzdrowiskowego w polskim systemie zdrowotnym.................................................. 167 Piotr Romaniuk

Zakoczenie ........................................................................................................................................... 279 Adam R. Szromek

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, Proksenia, Krakw 2010

Richard W. Butler Wprowadzenie/Introduction

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Richard W. Butler Wprowadzenie/Introduction

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

http://a-day-in-the-life.powys.org.uk/eng/health/ eh_waters.php (data dostpu: 7.03.2010 r.). 11

Richard W. Butler Wprowadzenie/Introduction

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, Proksenia, Krakw 2010

Adam R. Szromek Politechnika lska w Gliwicach

CYKLICZNO ROZWOJU UZDROWISK NA PRZYKADZIE UZDROWISK POLSKICH

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

2. Agregatowa miara kwantyfikacji rozwoju

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Rys. 4. Uzupenienie modelu TALC Fig. 4. Attachment of TALC Model

4. Cykliczno rozwoju polskich uzdrowisk

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej

Adam R. Szromek Cykliczno rozwoju uzdrowisk na przykadzie uzdrowisk polskich

Anda mungkin juga menyukai