Mniejszo niemiecka na lsku w wietle Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r.

Opublikowane w marcu 2012 r. pierwsze, syntetyczne wyniki Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) z 2011 r. potwierdziy tendencj dotyczc spadku liczby Niemcw oraz wzrost liczby osb uwaajcych si za lzakw. Fakt ten skania do refleksji dotyczcych funkcjonowania mniejszoci niemieckiej w Polsce, ktra w 90% zamieszkuje obszar wojewdztwa opolskiego i lskiego, jej przyszoci oraz kierunkw przemian narodowociowych na lsku. W spisie powszechnym z 2011 r. 109 tys. osb zadeklarowao, e jest narodowoci niemieckiej. W poprzednim NSP przeprowadzonym w 2002 r. takich osb byo 153 tys. Identyfikacj lsk w 2011 r. wskazao 809 tys. wobec 173 tys. w 2002 r. W NSP z 2011 r. po raz pierwszy mona byo wskaza podwjn tosamo narodowo-etniczn. Jako jedyn narodowo niemieck wskazao tylko 26 tys. osb, a kolejne 52 tys. osb poczyo j z polsk. 49 tys. osb zadeklarowao Nr 85 / 2012 220512 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna narodowo niemieck jako pierwsz. W przypadku tosamoci lskiej dane spisowe przedstawiaj si nastpujco: jako jedyn identyfikacj lsk wskazao 362 tys. osb, a 415 tys. poczyo j z polsk. A 418 tys. osb wskazao lsk, jako pierwsz. Gwnym powodem tego stanu rzeczy jest fakt, i dua cz opolskich lzakw, ktra deklarowaa identyfikacj niemieck Autor: w pierwszym spisie, teraz opowiedziaa si za tosamoci lsk. Do niedawna jeszcze na lsku Opolskim waciwie jedyn prn organizacj lsk bya Mniejszo Niemiecka.

Andrzej Sakson
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Od poprzedniego spisu swoj dziaalno zaktywizowa Ruch Autonomii lska (RA), kojarzony z obszarem przemysowego Grnego lska, przynalenym w okresie midzywojennym do Polski, oraz Narodowoci lskiej (SON). Pomidzy mniejszoci niemieck a ruchami spoecznymi na rzecz lskoci (Zwizek Grnolski, Zwizek Ludnoci Narodowoci lskiej, lski Ruch Separatystyczny, RA czy SON) istnieje wyrana rywalizacja. Niemcy na lsku nie wspieraj, a czsto nawet zwalczaj zabiegi lzakw do uzyskania statusu mniejszoci narodowej bd etnicznej lub te uznania ich jzyka za jzyk regionalny czy dziaa na rzecz autonomii. U podoa takich zachowa ley historyczna przesanka, i tzw. lzakowcy oraz mniejszo niemiecka rywalizuj o wzgldy tej samej grupy spoecznej, tj. lzakw. Ludno rodzima (autochtoniczna) lska to ludno polskiego pochodzenia, ktra przez wieki ya w obrbie rnych pastw. Cechuje j zrnicowany stan wiadomoci narodowej. S to spoecznoci uksztatowane przez zjawiska charakterystyczne dla pogranicza spoecznego. Na obszarach tych intensywniej przebiegaj procesy krzyowania si rnorakich wpyww kulturowocywilizacyjnych, jzykowych, gospodarczych, demograficznych i politycznych. Przewaaj okresowo lub na stae te krgi cywilizacyjno-kulturowe i ukady stosunkw spoeczno-politycznych, ktre z rnych wzgldw dla miejscowej ludnoci okazuj si bardziej atrakcyjne oraz realne. W praktyce oznacza to, i bdc lzakiem, mona czu si polskim lub niemieckim lzakiem, ale take uwaa si tylko wycznie za Polaka lub Niemca. W efekcie postawa niemaej czci mieszkacw pogranicza spoecznego pozostaje nieskrystalizowana i labilna. W wyniku I wojny wiatowej oraz powsta lskich cz Grnego lska (okoo jednej szstej) znalaza si w granicach II RP, tworzc autonomiczne wojewdztwo lskie. Po zakoczeniu II wojny wiatowej, og lzakw znalaz si w granicach odrodzonego pastwa polskiego, w tym liczca okoo 420 tys. spoeczno autochtonw lska Opolskiego. Og tej ludnoci, aby mc pozosta na ojczystej ziemi zobowizany zosta do udowodnienia swojego polskiego pochodzenia: akcja rehabilitacji narodowej wrd Grnolzakw, obywateli II RP, ktrzy posiadali w latach 1939-1945 status Volksdeutscha oraz weryfikacji narodowej wrd lzakw, ktrzy do 1945 r. byli obywatelami Rzeszy. Obie grupy zobowizane byy do zoenia deklaracji wiernoci Narodowi i Pastwu Polskiemu jako osoba o polskiej powstae niedawno Stowarzyszenie Osb

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

przynalenoci narodowej. Szacuje si, e 90% czonkw mniejszoci niemieckiej na lsku to zweryfikowani autochtoni ze lska Opolskiego. W wyniku zaawansowanych procesw germanizacyjnych oraz niesprawiedliwoci i marginalizacji doznanych przez og lzakw w okresie Polski Ludowej, po 1989 r. wielu autochtonw na lsku Opolskim opowiedziao si za niemieck opcj narodow poprzez masowy akces do organizacji mniejszoci niemieckiej. lzacy na przemysowym Grnym lsku swoj niech do polskoci manifestuj poprzez poparcie dla opcji lskiej. Propagowanie odrbnoci lskiej od pocztku byo krytycznie oceniane przez dziaaczy mniejszoci niemieckiej, ktrzy uwaali, e lzacy s szczepem narodu niemieckiego. Z tego wzgldu przestrzegano polskie wadze przed zgod na lsk tosamo. Ta rywalizacja o lzakw odbywa si na niekorzy mniejszoci niemieckiej. wiadczy o tym systematycznie zmniejszajca si liczba osb deklarujcych niemiecko. Na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku, dziaacze mniejszoci niemieckiej mwili o 800 tys. Niemcw. Badacze polscy i niemieccy szacowali t liczb na 300-500 tys. Wedug NSP z 2002 r. liczba ta stopniaa do 153 tys. (w tym 107 tys. w wojewdztwie opolskim okoo 10% ludnoci wojewdztwa i 32 tys. w wojewdztwie lskim tj.1% ogu ludnoci tego wojewdztwa), by w 2011r. osign 109 tys. Dziaacze mniejszoci niemieckiej nie kryli zaniepokojenia przed zbliajcym si NSP. Liczyli, e niemieckie pochodzenie zadeklaruje 300 tys. osb. Rada Niemcw Grnolskich zaapelowaa do mieszkajcych w regionie Niemcw, by w spisie powszechnym deklarowali narodowo niemieck: Nie musisz zna jzyka niemieckiego, by by Niemcem (), bo narodowo to cecha dziedziczna. Pamitaj, kim byli Twoi przodkowie i Twoi rodzice. We to pod uwag, zdeklaruj odwanie swoj narodowo zgodnie z Twoim odczuciem. Po przeprowadzeniu spisu podwaono jego wiarygodno. Krytykowano metodologi opracowania wynikw oraz niemono ich porwnania ze spisem z 2002 r., gdy obecny spis obj tylko 20% spoeczestwa polskiego. W owiadczeniu Zarzdu Zwizku Niemieckich Stowarzysze z Opola w sprawie wynikw NSP 2011 r. z 26 marca 2012 r. stwierdzono, e liczba Niemcw si nie zmniejszya. Zmieni si natomiast sposb postrzegania niemieckoci. Zwikszenie liczby deklaracji regionalnej zinterpretowano jako zwikszenie si potencjalnej liczby osb w krgu dziaalnoci mniejszoci niemieckiej, gdy elementem tosamoci lskiej jest kultura i jzyk niemiecki. Autorzy owiadczenia przyjmuj do wiadomoci wzrost opcji lskiej wrd mniejszoci, piszc m.in.: Deklaracje lskie czy kaszubskie pokazuj mocne wizi z regionem oraz potwierdzaj charakterystyczne dla regionw pogranicza zjawisko

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

indyferencji narodowociowej. Jest oczywiste, i na przykad kady Niemiec na lsku w sposb naturalny jest rwnie lzakiem. Przyjmujc ten sposb argumentacji, mona zaoy, i rwnie uprawnione jest stwierdzenie zakadajce, e kady lzak w sposb naturalny jest rwnie Polakiem, a kady Polak mieszkajcy na lsku moe by lub jest lzakiem. Od duszego czasu spada take poparcie dla list Mniejszoci Niemieckiej i to zarwno w wyborach samorzdowych oraz parlamentarnych. Np. liczba posw do Sejmu zmalaa z 7 do 1. W wyborach do Sejmu w 2007 r. kandydat mniejszoci uzyska tylko 32 tys. gosw. W wyniku wyborw samorzdowych z maja 1990 r. mniejszo zdobya 26,4%, tj. 74 tys. gosw, a po dwudziestu latach w wyborach z listopada 2010 r. uzyskaa 17,8% i 54 tys. gosw. Na staym poziomie utrzymuje si relatywnie niskie poparcie lskiej spoecznoci dla tworzenia niemieckiego szkolnictwa mniejszociowego. Mwi si o plastikowej mniejszoci, ktra traci na atrakcyjnoci. Szacuje si, i w wojewdztwie lskim i opolskim razem to okoo 5,7 mln ludnoci mieszka 1,2-1,5 mln etnicznych lzakw. Wrd czonkw mniejszoci niemieckiej 80% deklaruje, i w domu rozmawia si po lsku, po niemiecku 11%, a po polsku 9%. Oznacza to, i czonkowie mniejszoci kultywuj lsko, ktra przestaje by czym wstydliwym. Kolejnym, istotnym czynnikiem wpywajcym na osabienie wpyww

mniejszoci niemieckiej na lsku s zagraniczne migracje zarobkowe. W latach dziewidziesitych niezwykle atrakcyjnym elementem powodujcym masow akcesj do mniejszoci bya moliwo uzyskania obywatelstwa niemieckiego (tzw. czerwony paszport posiadao w 2002 r. 154 tys. osb w wojewdztwie opolskim i 80 tys. w wojewdztwie lskim). Umoliwia on podjcie legalnej pracy m.in. w Niemczech i Holandii. Po przystpieniu Polski do UE oraz strefy Schengen przynaleno do mniejszoci przestaa by wana. To co kiedy przycigao do mniejszoci, obecnie stao si powanym problemem nie tylko dla mniejszoci, ale dla caego lska Opolskiego. Szacuje si, i 70-90 tys. mieszkacw Opolszczyzny pracuje za granic. W tej liczbie lzacy stanowi okoo 80% emigrantw. Oznacza to, i region osign granice moliwoci emigracyjnych z punktu widzenia sytuacji demograficznej ludnoci lskiej (spadek urodze, deformacje demograficzne, starzenie si ludnoci, eurosieroctwo i rozbicie rodzin, osabienie wizi spoecznych). Ocenia si, i poowa modych lzakw opcji niemieckiej z Opolszczyzny pracuje za granic. W konsekwencji oznacza to spadek liczebnoci i poparcia spoeczno-politycznego dla

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

niemieckoci na lsku. Na Opolszczynie dokonuje si cicha degradacja spoecznodemograficzna i kulturowa. Odpowiedzialnoci za katastrof demograficzn obarcza si migracje lzakw majcych podwjne obywatelstwo. Innym skutkiem tej sytuacji jest starzenie si czonkw mniejszoci niemieckiej oraz systematyczne zmniejszanie si atrakcyjnoci niemieckoci, szczeglnie dla modych. Tylko co pity czonek organizacji mniejszoci ma mniej ni 44 lata. Jedynie 14% modziey mniejszoci na Grnym lsku identyfikuje si z niemieckoci (16% na lsku Opolskim). Ponad jedna trzecia zadeklarowaa si jako Polacy, a pozostali jako lzacy. Oznacza to, i modzi nie s zainteresowani manifestacj przynalenoci do niemieckoci, a opcja lska pozwala im na uzyskanie penej podmiotowoci. Powyej zarysowane tendencje wywiera bd istotny wpyw na przyszo mniejszoci niemieckiej na lsku, a co za tym idzie w caej Polsce. Wydaje si, i mona mwi o trwaym i postpujcym spadku poparcia dla opcji niemieckiej wrd lzakw. Oznacza to bdzie stopniowe osabienie wpyww mniejszoci niemieckiej na poziomie lokalnym i regionalnym, gwnie na rzecz lskoci.

Andrzej Sakson profesor zwyczajny w Instytucie Zachodnim w Poznaniu, socjolog, specjalista z zakresu stosunkw polsko-niemieckich i problematyki mniejszoci narodowych i etnicznych.

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Stowarzyszenie Instytut Zachodni.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5