UK ZENEL BUPAPAJ

SHKRETANIA E TOMAS STRNS ELIOTIT (Studim Monografik)

KOSOV 2010

Hyrje

Tomas Strns ELIOTI (Thomas Stearns ELIOT, 1888-1965) lindi n Shn Luis (St. Louis) t shtetit Mizuri (Missouri). Ishte i biri i Sharlota Strnsit (Charlotte Stearns, 1843-1929) dhe i Henri Uer Eliotit (Henry Ware Eliot, 1843-1919). E ma shkruante poezi pr qejf, vetm se duke u qndruar besnike bindjeve dhe besimit t Anglis s Re (New England). I ati merrej me tregti. Gjyshi i tij, Uilliam Grinlif Elioti (William Greenleaf Eliot, 1811-1887), ishte prift. Ai u shqua pr zellin e zjarrt n kryerjen e detyrs qytetare. Themeloi kishn, shkolln dhe kolegjin q m von do t bhej Universiteti i Uashingtonit (Washington University)1.

Edhe pse u rrit si perndimor i jugut, Tomas Strns Elioti nuk hoqi dor nga dashuria pr trashgimin e vendlindjes s prindrve, q vijoi t thellohej pr shkak t lidhjeve t fuqishme me t mn, t pushimeve t prvitshme me familjen n Kepin e

Universitet krkimor privat me frymmarrje tejet t gjer. U themelua m 1853. Mban emrin e Presidentit t Par t Shteteve t

Bashkuara t Ameriks. Ka student dhe personel akademik nga do Shtet Amerikan dhe m se 125 vende te bots. 22 fitues t mimit Nobel lidhen me kt Universitet; 9 syresh kan qen diplomant t tij.[ 2

Ans (Cape Ann)2, si dhe t shkollimit n Akademin e Milltonit (Milton Academy) gjat periudhs 1905-1906, t cilin e vazhdoi n Harvard (Harvard)3 n vitet 1906-1910 dhe 1911-1914.

Paka se nn trysnin e ktyre ndikimeve, Tomas Strns Elioti e pa t udhs q, pas moshs s pjekuris, ta kalonte jetn larg vendit t vet. M 1910, shkoi n Sorbon (Sorbonne), ku qndroi nj vit. Pastaj u kthye srish n Harvard pr t studiuar filozofi dhe, n krye t tre vjetve, vajti me burs n Kolegjin e Mertonit (Merton College) n Oksford (Oxford). N dhjetor t vitit 1914, u takua me Ezra Paundin (Ezra Pound, 1885-1972)4, t cilit ia lexoi poezin Knga e Dashuris pr Xh. Alfred Prufrokun (The Love Song of J. Alfred Prufrock). Ky i fundit e pranoi aty pr aty si krijim t prsosur dhe arriti ti mbushte mendjen Harriet Monrout
2

Gadishull shkmbor n Veri-Lindje t Meseusetsit (Massachusetts), q laget nga Oqeani Atlantik. U zbulua nga Xhon Smithi (John

Smith, 1580-1631), i cili ia pat vn emrin e s dashurs s vet, duke e quajtur Kepi i Tragbigzands (Cape Tragbigzanda). Kur ia paraqiti hartn arlsit I (Charles I, 1600-1649, Mbret i Anglis, Skocis dhe Irlands, q m 27 Mars t vitit 1625, derisa u ekzekutua ), i sugjeroi ktij t fundit se ishte i lir ti ndryshonte emrat barbar (fjaln e kishte pr emrat e Amerikanve Vendas). Mbreti bri shum ndryshime t tilla, por vetm pak syresh ruhen sot e ksaj dite; njri sht Kepi i Ans, t cilin, n shenj nderimi, e pagzoi me emrin e s ms, Ans s Danimarks (Anne of Denmark, 1574-1619).
3

Universitet privat. Ndodhet n Kembrixh (Cambridge) t Meseusetsit. U themelua m 1636. sht institucioni m i vjetr i arsimit

t lart n Shtetet e Bashkuara t Ameriks, si dhe ndr m t mirt e rruzullit toksor. 3

(Harriet Monroe, 1860-1936)5 q ta botonte n revistn Poezia (Poetry)6 n qershor t vitit 1915. Po kt muaj, Tomas Strns Elioti u martua me Vivien Hej-Udin (Vivien Haigh-Wood, 1888-1947). Familja e kundrshtoi ashpr kt martes dhe, pr pak koh, ia ndrpreu prkrahjen. I prballur me nevojn e nxjerrjes s buks s gojs, u shtrngua t jepte msim n shkolla shtetrore. Megjithse aty rreth vitit 1917 e kishte prfunduar disertacionin pr mbrojtjen e doktoraturs mbi F. H. Bredlin (F. H. Bradley, 1846-1924)7, ai nuk u kthye n Harvard pr ta marr gradn, as pr tu br antar i Departamentit t Filozofis. N vend t ksaj, zgjodhi detyrn e npunsit n Bankn e Llojdve (Lloyds Bank)8. Mirpo, edhe kjo i erdhi n maj t hunds shum shpejt.
4

Poet, kritik dhe intelektual, i larguar nga vendi i vet, Amerika. Ishte figura madhore e Lvizjes Moderniste n gjysmn e par t

shekullit XX. Edhe n ditt tona e mbajn pr arkitektin kryesor, q prkufizoi dhe nxiti estetikn moderniste n poezi.
5

Botuese, studiuese, kritike dhe prkrahse e arteve. M s shumti, njihet si themeluesja e Revists Poezia (Poetry) m 1912 dhe

botuesja e saj deri m 1936.

6

Nj ndr revistat m t mdha poetike mujore n botn Anglishtfolse. Ka nj tirazh prej 30 000 kopjesh. Boton 300 poezi n vit,

nga rreth 90 000 paraqitje.

7

Filozof idealist Britanik. Bank e fuqishme tregtare. U krijua m 1765. Zhvilloi veprimtari n Angli (England), Uells (Wales) dhe Skoci (Scotland). M 1995,

u shkri me Bankn e Kursimeve t Siguruara t Llojdve (Lloyds Trustee Savings Bank). Ndrkoh, m 2009, ajo mori emrin Grupi Bankar i Llojdve (Lloyds Banking Group). 4

Sidoqoft, vetm nprmjet miqve t fuqishm, m 1925, ia doli t emrohej drejtor n firmn botuese Fejbri dhe Guajri (Faber

& Gwyer)9, ku punoi deri n fund t jets.

Ai qndroi prfundimisht n Londr (London) sepse dita-dits po fitonte fam mes qarqeve t elits letrare t atjeshme. Jehonat e emrit t mir, q kishte br, iu shtuan edhe m shum pas botimit t librave Prufroku dhe Vzhgime t tjera (Prufrock and Other

Observations) m 1917 dhe Poezi (Poems) m 1920. Megjithat, vetm nprmjet botimit t Shkretanis (The Waste Land) m
1922, arriti t fitonte statusin e poetit dhe t kritikut m t madh t bots Anglo-Saksone.

Shtpi botuese e pavarur n Mbretrin e Bashkuar (United Kingdom). Sot quhet Faber and Faber. Ka fituar nderim t madh pr

shkak t kujdesit pr poezin dhe t redaktorit t saj t par Tomas Strns Eliotit. Ka tradit t pasur n lmin e botimit t shum librave t gjinive t ndryshme. M 2006, u shpall Botuesja e Vitit. Ajo e filloi veprimtarin m 1929, mirpo zanafilla e saj lidhet me Shtypin Shkencor (Scientific Press), q ishte nn pronsin e Zotit dhe Zonjs Guajr (Gwyer). Dshira e tyre pr t zgjeruar veprimtarin botuese i oi te Xhefri Fejbr (Geoffrey Faber) dhe, ksisoj, m 1925, u krijua Faber & Gwyer. Pas katr vitesh bashkpunimi, kta ortak u ndan me mirkuptim, dhe secili syresh vazhdoi t punonte pr llogari t vet. Ndrkoh, teksa krkonte nj emr t respektueshm pr firmn e re, Xhefri Fejbr vendosi ta pagzonte Faber and Faber, megjithse ortakria e nnkuptuar ishte dhe mbetet thjesht trillim. 5

Jeta e Tomas Strns Eliotit, sidomos kur po shkruante Shkretanin, nuk i pati t pakta dallgt e dshprimit. Ndjesia e artaqejfit me prindrit, neveria q i ngjallte puna dhe, mbi t gjitha, strmundimi nga martesa, pr pak sa nuk e mbytn n detin e zi t humbashpress. Pas shum vitesh me znka dhe mrzi, u nda nga gruaja m 1932. Po kt vit, u kthye n shtpi pr her t par, si dhe dha nj cikl leksionesh n Harvard. Te vepra Ribashkimi i Familjes (The Family Reunion) dhe gjetk ndeshen dshmi lidhur me prjetimin e thell t fajit pr ndarjen me t shoqen. Fati i saj ishte i hidhur. U prish mendsh. M 1939, e shtruan n spital, ku qndroi deri m 1947, kur edhe u nda nga jeta. Ndrkoh, m 1958, Tomas Strns Elioti u martua prap, por ksaj here duket se ka qen fort i lumtur me bashkshorten e dyt, Valeri Eliotin (Valerie Eliot, 1926).

N fillim, lexuesit u hutuan, madje e morn inat Tomas Strns Eliotin. Arsyeja ishte e qart. Ai i kishte thyer t gjitha konvencionet poetike. Megjithat, Prufroku u pranua si themeli i par dhe i plot i poezis moderne sepse pasuroi traditat e simbolizmit dhe t imazhizmit nprmjet parimit t tjerrjes s prfytyrimeve dhe, ksisoj, e liroi imagjinatn e lexuesit brenda hapsirs poetike.

Prufroku spikat jo vetm si prjetim prfytyrues i prvem, i shprehur me magji t prkryer, por edhe si ngjarje me rndsi
historike. Me ann e saj, Tomas Strns Elioti kishte shpikur Modernizimin 10. Ajo vlen t prmendet edhe pr faktin se zbulon dhe v
10

Term i prgjithshm dhe i mugt. Ai emrton nj lvizje q filloi t lindte nga fundi i shekullit XIX. Ajo pati ndikim t gjer n

shkall botrore gjat shekullit XX. Ky term prfshin t gjitha llojet e arteve, sidomos poezin, prozn, dramn, pikturn, muzikn dhe arkitekturn. Ka teori t ndryshme lidhur me kohn kur lulzoi kjo lvizje, si dhe me faktin nse sht ende gjall. Kshtu, ajo 6

n pah elementt kryesor t plhurs s tij poetike: simbolet madhore, q prfshijn shkretanin, ujin, qytetin, shkallt, udhtimin; temat e kohs, t vdekjes, t rilindjes, t dashuris; prdorimin e shpesht t kundrvnieve dhe t trthortave letrare; adhurimin e Dantes (Dante)11.

e ka zanafilln n vitet 1920, ndrsa frytet e vrteta i dha n fund t viteve 1940, shi kur nisi t hidhte rrnj Postmodernizmi. N t vrtet, lvizje t tilla nuk kan as pik fillimi, as pik mbarimi, sepse do zhvillim sht rimarrje siprore. Prirjet Moderniste ishin m s shumti vepruese dhe prodhimtare n Franc (nga vitet 1890 deri n vitet 1940), n Rusi (gjat viteve para Revolucionit dhe viteve 1920), n Gjermani (nga vitet 1890 dhe gjat viteve 1920), n Angli (nga fillimi i shekullit XX dhe gjat viteve 19201930), n Amerik (pak para Lufts s Par Botrore dhe gjat periudhs mes Luftrave). Kjo lvizje ishte Evropiane dhe ndrkontinentale, kurse qendrat kryesore t veprimtaris s saj ishin kryeqytetet. Brenda ksaj lvizjeje t prgjithshme prfshiheshin lvizje plotsuese q tashm kan emrin e vet dhe jan t identifikueshme (pr shembull, Surrealizmi, Formalizmi, etj.). Pjesa m e madhe e asaj q klasifikohej si Modernizm sht, ose ishte, avangard, por mund t bhet fare mir dallimi ndrmjet avangards s vjetr (pr shembull, poett simbolist francez) dhe avangards s re, Postmodernizmit (pr shembull, dramaturgt e Teatrit t Absurdit dhe eksperimentuesit e Romanit t Ri). Ka edhe dallime t tjera, si ai q ka br Profesor Frenk Kermodi (Frank Kermode, 1919 ) ndrmjet paleo-Modernizmit dhe neo-Modernizmit. I pari lidhet me shfaqjet e hershme t lvizjeve t reja, t cilat ndoshta prfunduan ndrmjet viteve 1914-1920, dhe i dyti lidhet me lvizjet q nga kjo koh e 7

Kto tema dhe teknika jan m t pranishme te Shkretania. Mirpo, ndihma e Ezra Paundit, duke redaktuar, duke shkurtuar, duke i dhn zemr dhe duke e bindur q t mos i shtonte asgj m tepr poezis m t gjat n Gjuhn Angleze, nuk mund t kalonte pa mirnjohje. Te vet prkushtimi i Tomas Strns Eliotit mishrohet ky vlersim. Kjo duket edhe n botimin e muar t Valeri

deri n ditt tona. Pr sa i prket letrsis, Modernizmi sht mishrim i largimit nga rregullat, traditat dhe konvencionet e ngulitura; sht zbulim i mnyrave t reja t shikimit t pozits dhe t funksionit t njeriut n univers, dhe shquhet pr eksperimentet her-her t shklqyera n drejtim t forms dhe t stilit. Ai merret posarisht me gjuhn, me mnyrn e prdorimit t saj, dhe me vet t shkruarit. N letrsin artistike (prozn), vazhdimsia e pranuar e zhvillimit kronologjik u prish nga Xhozef Konradi (Joseph Conrad, 1857-1924), Marsel Prusti (Marcel Proust, 1871-1922) dhe Uilliam Folkneri (William Falkner, 1826-1889), kurse Xhejms Xhojsi (James Joyce, 1882-1941) dhe Virxhinia Ullfi (Virginia Woolf, 1882-1941) prdorn mnyra t reja pr gjurmimin e vrshimit t mendimeve t personazheve sipas stileve vetjake t prroit t ndrgjegjes. N poezi, Ezra Paundi dhe Tomas Sterns Elioti zvendsuan shpalosjen logjike t mendimeve me kolazhe t imazheve fragmentare dhe aluzione t ndrlikuara. Letrsia Moderniste sht kryesish kozmopolite dhe shpesh shpreh ndjesin e prmbysjes kulturore urbane, krahas vetdijes pr teori t reja antropologjike dhe psikologjike. Teknikat dhe kndvshtrimet e shumfishta t saj e sfidojn lexuesin pr t mundsuar ngjizjen e kuptimit prmes formave fragmentare. (Shih: J. A. Cuddon, The Penguin Dictionary of Literary Terms and

Literary Theory, Penguin Books, 1991; Chris Baldick, The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms, Oxford University Press, New
8

Eliotit: aty pasqyrohen t gjitha vrejtjet e Ezra Paundit. Fryti sht nj nga m t madhrishmit, n mos qoft arritja m qiellore e Lvizjes Moderniste.

Shkretania prbn arritjen m t prsosur, m t shquar, m t diskutueshme dhe m me ndikim n poezin botrore t shekullit
XX. Ajo sht piketa kryesore e meditimit pr ankthin njerzor t bots moderne.

Prmes Shkretanis, Tomas Strns Elioti, krahas shpjegimit t tjetrsimit, tregon edhe barnat e shrimit dhe t shptimit t jets prej tij. Aty flasin shum veta, por zdhnsi i poetit sht Jeremiah 12 i urt, i qet, profet ose pelegrin, i cili krkon ringjallje shpirtrore t njeriut dhe t mendimit aneknd nj qyteti t kalbur dhe mes pr mes nj kontinenti t oroditur. Ktu pranvera nuk sht m stina gazmore e riprtritjes natyrore, ngaq, edhe pse kundr vullnetit t tyre, ajo u bn thirrje njerzve q t ringjallen fizikisht dhe shpirtrisht; q t braktisin seksin e mallkuar; q t ndalojn s renduri pas lndores. Tomas Strns Elioti i ka York, 1991).
11

Dante Alighieri (1265-1321): Poet Italian: Autor i Komedis Hyjnore (La Divina Commedia): Historis s udhtimit npr Ferr,

Purgator dhe Parajs.

12

Person q ankohet pr t lign, prishjen, kalbzimin dhe shkatrrimin prreth vetes; q parashikon dhe parathot t ardhmen

fatzez. 9

pasuruar ritmet dhe thurjet shumfarshe t monologve t brendshm, duke i organizuar n struktur pes-pjesshe. Ndrkoh, me shtimin e imazheve t neveris dhe t marrzis, rritet numri i imazheve shpresdhnse; marrdhniet ndrmjet ktyre dy grupimeve tensionohen derisa arrijn pikn kulmore, q shoqrohet me shprbrjen shoqrore dhe barazohet me viset e shkretuara dhe t rrnuara. Sidoqoft, mesazhi qendror i poems prcjell te lexuesi buimat e mundsis s rikrijimit t trsive vetjake dhe kolektive nga pjelloria e s tashmes dhe e s shkuars, nga Krishterimi, nga filozofia Indiane, nga Arti dhe Letrsia Perndimore.

Shkretania pasqyron dhimbjen dhe shterpsin e jets moderne, izolimin dhe dshtimin e individit, veanrisht n betejn e
dashuris.

10

Duke shfrytzuar mitet, simbolizmin fetar dhe aluzionet letrare, Tomas Strns Elioti shkputet prfundimisht nga tradita poetike e shekullit XIX. Ai e gjen modelin e ktij krijimi letrar te poett Metafizik 13, te Dantja, te dramaturgt Jakobin14, te Simbolistt Francez15. Shkretania sht lirik e przier me copza bashkbisedimi. Ajo sht poema e shkatrrimit shpirtror, q vjen si rrjedhoj e ndrprerjes s lidhjeve me traditn.
13

Emr me t cilin u pagzua nj grupim poetsh lirik Anglez t shekullit XVII. Vepra e tyre shquhet pr shfrytzimin me menuri

t koncepteve intelektuale dhe teologjike, duke i prkthyer ato n mendime befasuese, n paradokse t uditshme, n prfytyrime t shfrenuara. Atyre ua dha kt nofk Samuel Xhonsoni (Samuel Johnson, 1709-1784) n librin e tij Jeta e Kaullit (Life of

Cowley). Kta poet nuk formuan shkoll m vete, as nuk nisn lvizje; madje, shumica syresh nuk njiheshin me njri-tjetrin
fizikisht, as prmes veprave. Poezia e tyre nuk u drejtohej emocioneve t lexuesit, por intelektit t tij. Stili i tyre karakterizohej nga menuria, argumentimet elegante, mendimet Metafizike, krahasimet ose metaforat e pazakonta, pr shembull, shpirtin e krahasonin me pikn e vess. Shum poet Metafizik u ndikuan nga neo-Platonizmi. Nj nga konceptet kryesore Platonike n poezin Metafizike sht bindja se prsosmria e t bukurs te t dashurit vepron si kujtim i bukuris s prkryer n mbretrin e prjetshme. Poeti m i madh Metafizik ishte Xhon Doni (John Donne, 1572-1631). Stili i tij dallon nga konvencionet e lirikave Elizabetiane t dashuris. Ktu prfshihen edhe poet t tjer si Endru Marvelli (Andrew Marvell, 1621-1678) Ebrhem Kaulli (Abraham Cowley, 1618-1667), Xhon Klevlendi (John Cleveland, 1613-1658), dhe poett tejet fetar Xhorxh Herberti (George Herbert, 1593-1633), Henri Vofeni (Henry Vaughan, 1622-1695) dhe Riard Krashou (Richard Crashaw, 1613-1649). N shekullin e 11

Prve ndikimeve t veta te pasardhsit, Shkretania mbart ndikimet e paraardhsve, t cilat hetohen me lehtsi, sepse jan t qarta; sepse Tomas Strns Elioti nuk u prpoq, as nuk u shtir, q t fshihte prejardhjen e poems; sepse e pajisi at me referime t mjaftueshme. XX, Tomas Strns Elioti dhe t tjer ua rilindn famn, duke nxjerr n pah cilsin e vet t mendjemprehtsis, n kuptimin e rraskapitjes dhe t fleksibilitetit intelektual. Termi poezi Metafizike n prgjithsi lidhet me veprn e ktyre poetve, por ndonjher mund t tregoj do lloj poezie q merret me Metafizikn, domethn, me filozofin e dijes dhe t ekzistencs.
14

Q lidhet me sundimin e Xhejmsit I (James I) t Anglis ose me kohn e tij. Grupim i rndsishm i poetve Francez, t cilt, ndrmjet viteve 1870 dhe 1890, themeluan traditn moderne n poezin

15

botrore. Simbolistt e mdhenj, Pol Verleni (Paul Verlaine, 1844-1896), Artur Remboja (Arthur Rimbaud, 1854-1891), dhe Stefan Malarmeja (Stephane Mallarm, 1842-1898), shkruan duke reaguar kundr Realizmit dhe Natyralizmit, si dhe kundr Objektivizmit dhe Konservatorizmit teknik t Parnasianve. Mes Simbolistve t rangut t dyt ishin Zhyl Laforgu (Jules Laforgue, 1860-1887) dhe Tristan Korbieri (Tristan Corbire, 1845-1875). N vend t formulimit t drejtprdrejt, Simbolistt synonin poezin e nnkuptimit, e cila ndillte gjendje subjektive nprmjet prshkrimit t realitetit t jashtm ose shprehjes s mendimit,. Duke qen t bindur se tingulli ka ngjashmri t mistershme me ndijimet e tjera, ata donin q ta afronin poezin me muzikn. Mes risive t tyre me ndikim t madh, ishin vargu i lir dhe proza poetike. Frymzimi kryesor i tyre ishte vepra e Sharl Bodlerit (Charles 12

Krahas pranimit si poeti m i madh i viteve 1920, Tomas Strns Elioti, ishte br i mjaft njohur edhe nprmjet shkrimeve mbi letrsin. Disa nga teorit e tij, t prkthyera n shprehje t kapshme, jan ende pjes e gjall e fjalorit t kritiks letrare. T tilla jan: pavetsia e poetit, veimi i ndjeshmris n mendim dhe n prjetim, ndrsjelltsia objektive, me ann e t cils shprehet emocioni. Eset mbi Xhon Donin (John Donne 1572-1631), poett Metafizik, Xhon Drajdenin (John Dryden, 1631-1700) 16 Baudelaire, 1821-1867), sidomos teoria e tij mbi gjegjsit ndrmjet fizikes dhe shpirtrores, si dhe ndrmjet ndijimeve t tjera; Sharl Bodleri, gjithashtu, pat mbshtetur doktrinn e Edgar Allen Pos (Edgar Allan Poe) pr poezin e kulluar, t ciln Simbolistt u prpoqn ta vinin n jet. Si lvizje e vetdijshme, Simbolizmi Francez u shpall vetm m 1886, duke shnuar lindjen e dekadencs s ksaj periudhe. Ai u shfaq edhe n dramaturgji, veanrisht n veprat e dramaturgut belg Moris Meterlinkut (Maurice Maeterlinck, 1862-1890); ndrkaq, disa shqetsime t Simbolistve u pasqyruan n romanet J. K Hysmanit (J. K. Huysmans, 1848-1907 dhe t Eduart Dyzhardnit (douard Dujardin, 1861-1949). Ndikimi i Simbolizmit n Letrsin Evropiane dhe at Amerikane t fillimit t shekullit XX ishte i gjer. Kshtu, Pol Valeri (Paul Valry, 1871-1945) n Frngjisht, Rainer Maria Rilke (Rainer Maria Rilke, 1875-1926) n Gjermanisht dhe Uilliam B. Jitsi (William B. Yeats, 1865-1939) n Anglisht e mbartn kt tradit n shekullin e XX. Thuajse do figur kryesore e Modernizmit u ndikua prej tij.
16

Poet, kritik, prkthyes dhe dramaturg q ushtroi aq shum ndikim n jetn letrare t Anglis s Rimkmbjes (Restoration

England), sa qarqet kulturore kt periudh e quajtn Epoka e Drajdenit. 13

dhe, veanrisht ato mbi dramaturgt e fillimit t shekullit XVII, duke pasur parasysh autoritetin e tij t padiskutueshm, ndihmuan mjaft n rivlersimin e ktyre figurave. Roli i tij, si z madhor i kritiks letrare, u lartsua edhe nga nxjerrja e revists Kriteri (Criterion) m 1922, t ciln e botoi deri m 1939. Aty dhe gjetk vazhduan t dalin eset e tij t shumta. Ato u pritn m s miri n rrethet krijuese t kohs.

14

M 1935 u botua Ajri dhe pranvera (Burnt Norton) 17 q u pasua nga Toka dhe Vera (East Coker) 18 m 1940, Uji dhe vjeshta (The Dry Salvages)19 m 1941, dhe Zjarri dhe dimri (Little Gidding) 20 m 1942. Ato u prmblodhn n nj vepr t vetme nn emrin Katr Kuartete (Four Quartets)21, e cila u botua m 1943, dhe prbn opusin madhor t pjess s fundit t karriers s Tomas Strns Eliotit. Dshmit e jashtme dhe t brendshme tregojn se fillimisht nuk i pat parapar Katr Kuartetet si
17

Nortoni i Djegur: iflig me saraje n Glausestershajr (Gloucestershire), t cilin Elioti e vizitoi m 1934. Kopshti i tij me

trndafila mishron shpirtin frymzues t shmblltyrs s pjess hyrse t poems s par t Katr Kuarteteve, q autori e shkroi gjat kohs kur po punonte me dramn Vrasje n Katedrale. Fillimisht u botua n veprn Prmbledhje me poezi, 1909-1935 (Collected Poems, 1909-1935) m 1936. Nga pikpamja strukturore, poema mbshtetet te Shkretania prmes lidhjes s pasazheve t saj me ato t vjela trthorazi nga Vrasja n Katedrale. Diskutimi qendror brenda poems prqendrohet n natyrn e kohs dhe t shptimit. Elioti thekson nevojn e individit pr tu prqendruar n astin e tanishm dhe pr t ditur se ekziston rregulli universal. Duke kuptuar natyrn dhe rregullin e universit, njerzimi arrin t njoh Zotin dhe t krkoj shpengimin, shlyerjen e pengut. Shum kritik letrar jan prqendruar n unaksin dhe bukurin e Nortonit t Djegur. Mirpo, t tjer jan ankuar se ktu nuk pasqyrohet madhshtia e fillimeve t Eliotit dhe se prdorimi i temave t Krishtera e ka dmtuar poemn.
18

Koukeri Lindor sht poema e dyt e Katr Kuarteteve. Elioti nisi ta shkruante si prpjekje pr tu kthyer srish te poezia, duke

shfrytzuar modelin e poems s par Nortoni i Djegur. E prfundoi n fillim t vitit 1940 dhe e botoi me rastin e Pashkve t radhs n revistn pr shtjet publike dhe letrsin E Prjavshmja e Re Angleze (New English Weekly). Titulli lidhet me emrin e 15

poem m vete, edhe pse, t lexuara s bashku, ta japin ndjesin e mjaftueshme t ndrthurjes s prgjithshme jo vetm t ktyre pjesve, por edhe t krejt veprs s ktij poeti. Vrehen dallimet ndrmjet poezis s tij t hershme dhe t mvonshme, por, prapseprap, thelbi i vijimsis tematike mbetet i njjt.

nj qyteti t vogl, t cilin Elioti e vizitoi m 1937. Ky vend mbartte domethnie t posame pr t dhe familjen, sepse kishte qen vatra e strgjyshit t tij, Endrju Eliotit (Andrew Eliott), deri m 1669, kur ky i fundit e braktisi pr t udhtuar n drejtim t Ameriks. Ktu ndodhet edhe Kisha e Shn Mikelit (St. Michaels Church), ku prehet hiri i trupit t ktij shkrimtari. N pllakn kushtuar atij lexohet: Te fillimi im sht fundi im. Lutu pr shpirtin e Tomas Strns Eliotit, poetit, me adhurim. Te fundi im sht fillimi im. Poema diskuton kohn dhe rregullimin brenda natyrs, i cili sht rrjedhoj e rendjes s njerzimit vetm pas shkencs, duke harruar hyjnoren. Prijsit prshkruhen si materialist dhe t paaft pr t kuptuar realitetin. E vetmja mnyr q i mbetet njerzimit pr t gjetur shptimin sht ndjekja e hyjnores, duke vshtruar prbrenda dhe duke kuptuar se ai vet sht i ndrlidhur. Vetm ather njerzimi mund ta kuptoj gjithsin. Me prfundimin e ksaj poeme, Elioti filloi t krijonte veprn Katr

Kuartete si seri t prbr nga katr pjes.

19

Mbytjeshptuarat e Thara sht poema e tret e Katr Kuarteteve. U shkrua dhe u botua m 1941, pikrisht kur Britania e

Madhe ndodhej nn rrebeshin e bombardimeve ajrore, q rrezikuan jetn e autorit. Poema diskuton natyrn e kohs dhe vendin e njerzimit brenda kohs. Jeta prshkruhet n mnyr metaforike, sikur t jet duke udhtuar me bark. Ndrkoh, prqendrimi i 16

Megjithat, secili nga kuartetet mund t lexohet i veuar. Uji dhe vjeshta paraqet interes pr shum arsye. sht poema Amerikane e poetit. Ajo shnon pajtimin e tij me traditn letrare kombtare dhe, vemas, me Uollt Uitmanin (Walt Whitman, 1819-1892)22. Poeti e vazhdon hulumtimin e agonis njerzore. Shkretania mbetet e shprehur n mnyr disi t kufizuar, prmes trthortave kallzuese dhe hamendjeve pr bashkimin e pamundur t sferave t ekzistencs, t cilat realizohen te besimi n njerzimit te shkenca dhe fitimet e ardhshme nuk i lejojn udhtart q t arrijn n destinacionin e vet. Nprmjet brendis s ksaj poeme, Elioti evokon imazhin e Krishns (hyjnis s adhuruar n shum tradita t Hinduizmit) nga nj larushi pikpamjesh, me qllim q t nxjerr n pah nevojn pr ndjekjen e vullnetit hyjnor, n vend t krkimit t fitimit vetjak. Sipas shnimit t vet Eliotit, Mbytjeshptuarat e Thara ndoshta tre t egrit (les trois sauvages) jan nj grup i vogl shkmbinjsh me nj fanar t vendosur matan bregut lindor t Kepit t Ans n Meseusets. Ndrkoh, salvages (mbytjeshptuarat) shqiptohet n mnyr t till q t rimoj me assuages (zbut). Kjo vendndodhje sht hapsir, t ciln Elioti e njeh m s miri, ndrsa poema e lidh imazhin e Kepit t Ans me rinin e poetit duke lundruar n Limanin e Glosterit (Gloucester Harbor). Ktu evokohen edhe imazhe t Lumit t Misisipit (Mississippi River) dhe t fmijris s Eliotit n Shn Luis.
20

Gidingu i Vogl sht poema e katrt dhe mbyllse e Katr Kuarteteve, e cila diskuton kohn, perspektivn, njerzimin dhe

shptimin. U botua fillimisht n Shtator t vitit 1942, pasi u shty pr nj vit pr shkak t bombardimeve ajrore t Britanis s Madhe gjat Lufts s Dyt Botrore dhe t rndimit t gjendjes shndetsore t Eliotit. Titulli i referohet nj komuniteti t vogl Anglikan n Hantingtonshr (Huntingdonshire), i cili i krijua nga Nikols Ferrari (Nicholas Ferrar, 1592-1637, studiues, oborrtar, 17

toksimin e Perndis. Pjesa e katrt, duke qen kushtrim pr shptimin e shpirtit, i cili i drejtohet Virgjreshs Mari, jetson shqetsimin e pambarueshm t Tomas Strns Eliotit pr dashurin n shkalln m t lart.

biznesmen dhe klerik Anglez) n shekullin XVII dhe u shprnda gjat Lufts Civile Angleze (1641-1651). Poema prdor imazhe t bashkrenduara t zjarrit fizik dhe zjarrit t Rrshajave, pr t theksuar nevojn pr dlirje. Sipas vet poetit, kuptimi i gabuar i jets nga njerzimi dhe largimi nga Zoti sjellin cikl luftrash, por kjo mund t kaprcehet duke njohur dhe nxn msimet e s shkuars. Brenda poems rrfimtari takohet me nj fantazm q sht kombinim i poetve dhe figurave letrare t ndryshme. Kjo poem prqendrohet n unitetin e s shkuars, s tanishmes, dhe s ardhmes, si dhe shpall se kuptimi i ktij uniteti sht i nevojshm pr shptimin e shpirtit. Ndryshe nga vendndodhjet e tjera, t prmendur npr titujt e poemave t Katr Kuarteteve, Elioti nuk kishte lidhje t drejtprdrejt me Gidingun e Vogl, ngaq, n kohn q e vizitoi, n muajin Maj 1936, ai qe rrnuar. Si i till, supozohet se komuniteti prfaqson thuajse do komunitet fetar. Ky komunitet fetar u shkatrrua m von gjat Lufts Civile Angleze dhe u rindrtua me kalimin e kohs.
21

Vepra Katr Kuartete sht bashksi me katr poema, e shkruar nga Tomas Strns Elioti, t cilat u botuan ve e ve n rrjedhn

e gjasht viteve. Si seri m vete, ato u botuan n Mbretrin e Madhe m 1944, aty nga fundi i karriers poetike t Eliotit. Fokusi qendror i Katr Kuarteteve sht lidhja e njeriut me kohn, universin dhe hyjnoren. Koha prshkruhet si forc detyruese, e cila nuk 18

Shum i kan quajtur Katr Kuartetet e Tomas Strns Eliotit arritjen e tij m kulmore, dhe kjo e shprbleu drejtsisht me mimin Nobel m 1948. Disa t tjer e kan kundrshtuar. Mjaft lexime t vmendshme kan uar n prfundime q e paraqesin Tomas Strns Eliotin si poet t zatetur midis mallit romantik dhe arratis intelektuale, i cili, n prpjekjen e mbrame, nuk ka dshir ose nuk sht n gjendje t ruaj temperamentin e aftsis mohuese, sikundr dshmohet prekshmrisht n poezit e tij t hershme. Nga kjo pikpamje, Katr Kuartetet mund t prkufizohen si shqiptes e dshpruar, si rnie nga poezia e prjetimit n nj trajt tjetr m prozaike dhe m t hallakatur t njeriut q arsyeton me vetveten n vetmi. Ksisoj, kjo sjell humbjen e intensitetit, bile edhe t besimit. Kto ndreqje t botkuptimit t mparshm t Tomas Strns Eliotit, t mbshtetura apo t pambshtetura, jan t fort t vyera, kur bhet fjal pr rndsin e madhe t shqyrtimit t imt t krijimtaris s tij. Sa her e lexon veprn e Tomas

e lejon njerzimin ti kaprcej kufijt e bots materiale, duke ia pamundsuar gjetjen e shpengimit. Mesazhi i prgjithshm sht se individi arrin t shptohet vetm duke kuptuar flijimin e Krishtit t Lum pr hir t njerzimit. Gjat prshkrimit t mnyrs sesi e kupton hyjnoren, Elioti przien teologjin e Krishter me aluzionet e Letrsis Perndimore, tekstet Lindore, ku prfshin edhe

Bhagavad-Gita-n (nj nga shkrimet e shenjta t Hinduizmit, q prbhet nga 700 strofa dhe konsiderohet si nj nga klasikt
filozofik m t rndsishm t bots), si dhe veprat e Dantes.
22

Poet, eseist, gazetar dhe humanist Amerikan, pjes e kalimit nga e jashtzakonshmja tek e zakonshmja, realizimi, pikpamje,

t cilat i shfaqi njherazi n veprat e veta. Kryevepra e tij poetike Fije bari (Leaves of Grass) mbahet si Bibla e Demokracis. 19

Strns Eliotit, t mbushet mendja se ajo mbetet ndr ndihmesat m t spikatura, m t muara, t shekullit XX n lmin e tradits letrare. Uk Zenel Bupapaj

20

Veprat e Tomas Strns Eliotit

Poezit dhe dramat e plota t T. S. Eliotit (The Complete Poems and Plays of T. S. Eliot).

Poezi

Prmbledhje me poezi, 1909-1962 (Collected Poems, 1909-1962); Katr Kuartete (Four Quartets); Shkretania dhe poezi t tjera
(The Waste Land & Other Poems); Shkretania: Faksimilet dhe transkriptimi i dorshkrimit origjinal (The Waste Land: A facsimile

and transcript of the original drafts).

Vjersha pr fmij

Libri i Oposumit plak pr macet e shkathta (Old Possums Book of Practical Cats).

Drama

Prmbledhje me drama (Collected Plays); Vrasje n katedrale (Murder in the Cathedral); Ribashkimi i familjes (The Family Reunion); Mbrmja e koktejit (The Cocktail Party); Npunsi i besuar (The Confidential Clerk); Shtetari i moshuar (The Elder Statesman).
21

Kritik letrare

Ese t zgjedhura (Selected Essays); Prdorimi i poezis dhe prdorimi i kritiks (The Use of Poetry and the Use of Criticism ); T kritikosh kritikun (To Criticize the Critic); Mbi poezin dhe poett (On Poetry and Poets); Paraqitja e Xhejms Xhojsit (Introducing James Joyce); Pr Lanselot Endrun (For Lancelot Andrews); Proza e zgjedhur e T. S. Eliotit (Selected Prose of T. S. Eliot).

Kritik sociale

Thelbi i shoqris s krishter (The Idea of Christian Society); Shnime lidhur me prkufizimin e kulturs (Notes Towards the Defenition of Culture).

22

T. S. ELIOT

Shkretania 23 1922

Vetm nj her un, vet, me kta sy, e pash Sibiln n Kume, varur n kafaz dhe, kur djemt e pyetn: Sibil, far do?, ajo ua ktheu: Dua t vdes.24

23

Tomas S. Eliot, The Complete Poems and Plays, Faber and Faber Limited, Londr, 1987, faqe 64-75. N origjinal: Latinisht dhe Greqishte e Vjetr: Nam Sybillam quidem Cumis ego ispe oculis meis vidi in ampula pendere, et cum

24

illi pueri dicerent: ; respondebat illa: . 23

Pr Ezra Paundin,

Mjeshtrin m t arrir.25

25

N origjinal: Italisht: il miglior fabbro.

24

I. Varrosja e t vdekurve

Prilli, katili, lind Jargavan viseve t vdekura, shkrin Kujtime dhe dshira, prtrin Rrnj orvrara me shi pranvere. Dimri na mbajti ngroht, mbuloi Tokn me bor harrestare, ushqeu Ca thrrime jete me zhardhok t that. Vera, teksa vinte mbi Shtarnbergerzi, na befasoi Me nj turr shi; ndaluam nn kolonad, N diell dolm prsri, u futm n Hofgartn, Me kafe dhe llafe nj or na kaloi.

[001] [002] [003] [004] [005] [006] [007] [008] [009] [010] [011] [012] [013]

Sjam aspak Ruse, jam Gjermane nga Lituania. 26

Kur ishim fmij, teksa rrinim n shtpin e kryeduks,
26

N origjinal: Gjermanisht: Bin gar keine Russin, stamm aus Litauen, echt deutsch. 25

Kushririt tim, ai m shtiste me saj, M zinte frika. Thoshte, Marie, Marie, mbaju fort. Zbrisnim. N male, atje ndihesh i lir. Lexoj gati gjith natn, Dimrit shkoj n Jug.

[014] [015] [016] [017] [018]

jan rrnjt q kapen fort pr tok, deg rriten Mes ktyre mbeturinave t ngrira? Bir njeriu, Se thua dot, as se merr me mend, sepse njeh vetm Pirgun e imazheve t thyera, ku t rreh dielli, Ku pema e vdekur slshon hije, ku as bulkthi sgjen prehje, Dhe etja grryen gurin e zhuritur. Ve Nn kt shkmb t kuq ka hije, (Eja dhe mrizo nn kt shkmb t kuq), Dhe do t tregoj dika ndryshe Nga hija jote q do mngjes t ndjek me ngut, 26

[019] [020] [021] [022] [023] [024] [025] [026] [027] [028]

Nga hija jote q mbrmjeve ngrihet pr tu takuar me ty; N nj grusht pluhur do ta tregoj frikn.

[029] [030] [031] [032] [033] [034] [035] [036] [037] [038] [039] [040] [041] [042]

Fryn flladi Nga atdheu Fmija im Irlandez Pse po pret?27

Vjet, n fillim, m dhurove zymbyla; M quajtn vajza e zymbylave. Edhe pse, kur u kthyem, von, nga kopshti i zymbylave, Ti me duart plot, me flokt e lagura, smunda T flas dhe syt m lan, sisha As i vdekur, as i gjall, mendja sm punonte pr asgj, N zemr t drits kqyrte heshtja.

I shkret dhe i zbrazur sht deti.28

27

N origjinal: Gjermanisht: Frisch weht der Wind / Der Heimat zu / Mein Irisch Kind / Wo weilest du?. N origjinal: Gjermanisht: Oed und leer das Meer. 27

28

Zonja Sosostris, mendjeholla e namemadhja, U ftoh keq, megjithat, Njihet si gruaja m e zgjuar n Evrop, Mbante nj pal letra t liga. Ja, tha ajo, Letra jote, Lundrtari i mbytur Fenikas, (Ja perlat, dikur syt e tij. Shiko!) Ja, Beladona, Zonja e Shkmbinjve, Zonja e rrethanave. Ja burri me tre dredha, ja dhe Rrota, Ja tregtari me nj sy, dhe kjo letr E bardh sht barra q mban n shpin, M ndalohet ta shoh. Se gjej dot T Varurin. Trembjuni vdekjes nga uji. Shoh turmat q rrotullohen brenda nj unaze. Faleminderit. Po e takuat t shtrenjtn, zonjn Barazi, 28

[043] [044] [045] [046] [047] [048] [049] [050] [051] [052] [053] [054] [055] [056] [057]

I thuaj se e sjell vet horoskopin: Sot njeriu duhet ti ket mendt n kok.

[058] [059]

Qytet i Rrem, Nn barrn e mjegulls s murrme t agut dimror, Vrshoi turma mbi Urn e Londrs, sa shum, Se dija se vdekja kishte ngrn kaq shum njerz. Pshertima t shkurtra, t rralla, thyen burgun e buzve, Dhe secila syresh nguli syt para kmbve t veta. E kaptuan kodrn dhe zbritn Rrugs Mbreti Uilliam, Deri ku Shn Marie Ullnothi po tregonte ort Me nj tingllim t vdekur te goditja e fundit e nnts. Atje pash nj t njohur, e ndalova duke i thirrur: Stetson! Ishe me mua anijeve n Milae! Ajo kufoma q mbolle vjet te kopshti yt, A ka nisur t mbij? A do t lulzoj kt vit?

[060] [061] [062] [063] [064] [065] [066] [067] [068] [069] [070] [071] [072] 29

A ia ka prekur shtatin bryma e papritur? Ather, mbaje larg Qenin, besnikun e t zot, Ose prap me thonj do ta nxjerr mbi dhe! Ti! Lexues hipokrit! shmblltyra ime vllai im!29

[073] [074] [075] [076]

29

N origjinal: Frngjisht: mon semblable mon frre!.

30

II. Loj shahu

Ndenjsja ku u ul ajo, si fron i praruar, Vezullonte mbi mermer, aty ku pasqyra E mbajtur me hire, me vile rrushi zbukuruar, Nga ku shihte vjedhurazi nj Kupidon i art (Nj tjetr fshihte syt pas flatrave t tij) Dyfishonte flakt n qirimbajtset shtatshe Teksa hidhnin drit mbi tavolin, kur Shklqimi i gurve t saj t muar u ngrit ta takonte, Nga arkat kllfmndafshta gurgulloi kamja pasanike; N shishkat e fildishta ose prej qelqi t zbukuruar Pa kapak prit kishin zn parfumet e saj t uditshme sintetike, T pomadta, t pudrta, t lngta t shqetsuara, t ngatrruara Dhe arsyen mbysnin me kundrmime; shpupuritur nga ajri Q sillte fllad nga dritarja, ato ngjiteshin,

[077] [078] [079] [080] [081] [082] [083] [084] [085] [086] [087] [088] [089] [090] 31

Rrafshonin flakt e zgjatura t qirinjve, Flaknin tymin e vet n lakerie, Duke trazuar ojnat n tavanin e varur. Pyll i pamat n det, ushqyer me bakr T blert, t djegur dhe t portokallt, n kornizn e gurit me ngjyra, N dritn e tij t trishtuar notonte delfini i gdhendur. Mbi oxhakun antik shfaqej, Sikur t ishte dritare sipr skens s pyllit, Shndrrimi i Filomels, mundsuar me zor mizor Nga nj mbret gjakatar; ve, bilbili aty E pushtoi shkrettirn me z ngadhnjimtar Dhe prap brtiti, dhe prap bota vijon tu flas Veshve t ndyr: Ci-ca, Ci-ca. Edhe copa t tjera trungjesh kohor Rrfeheshin mbi mure; trajta soditse Zgjateshin jasht, vareshin, pranin dhomn e ngujuar. 32

[091] [092] [093] [094] [095] [096] [097] [098] [099] [100] [101] [102] [103] [104] [105] [106]

Te shkallt u dgjuan hapa t hequr zvarr. Nn dritn e zjarrit, nn penel, flokt e saj Shpaloseshin prvlueshm, fije-fije, Feksnin te fjalt, pastaj binin n heshtje vrastare.

[107] [108] [109] [110]

Jam me nerva sonte. Po, me nerva. Rri me mua. Folm. Pse sflet kurr. Fol. Pr far po mendon? po mendon? far? Se di kurr se mendon. Mendo.

[111] [112] [113] [114]

M duket se jemi te shtigjet e minjve Ku t vdekurit humbn eshtrat.

[115] [116]

sht ajo zhurm? Era nn der. sht ajo zhurm tani? po bn era?

[117] [118] [119] 33

Asgj prap asgj. Asgj Sdi? Asgj ssheh? Asgj St kujtohet?

[120] [121] [122] [123]

M kujtohet Ato jan perla, dikur syt e tij. Je gjall, apo jo? A ka gj brenda koka jote? Por! O O O O ajo Qesndisja Shekspiriane Sa me vend! Sa me mend! t bj tani? t bj? Do t turrem prjashta si jam, do t dal n rrug Me flokt e lshuara, kshtu. do t bjm nesr? do t bjm ditve t tjera? 34

[124] [125] [126] [127] [128] [129] [130] [131] [132] [133] [134]

Lahemi me uj t nxeht n dhjet. Dhe, po ra shi, shtisim me nj koi t mbuluar n katr. Dhe do t bjm nj loj shah, Duke shtrydhur syt pa kapak, duke pritur trokitjen te dera.

[135] [136] [137] [138]

Kur Lilit iu lirua i shoqi nga ushtria, thash Nuk i shpika fjalt, i thash asaj me gojn time, NXITONI JU LUTEM PO E MBYLLIM Tani po kthehet Alberti, bhu pak m e zgjuar. Do t dij nga i ove parat q ti dha Pr t vn dhmbt. Ti dha, e pash me kta sy. T kan rn t gjith, Lili, shko vr dhmb t mir, Tha ai, pr bes, st shoh dot ashtu. t them m tepr, i thash, mendo pr t shkretin Albert, I ka vrar katr vjet ushtar, do tia kaloj mir, Dhe po se shkoklove ti, ka t tjera, thash.

[139] [140] [141] [142] [143] [144] [145] [146] [147] [148] [149] 35

Oh, vrtet, tha ajo. M duket se po, thash. Paskam k t falnderoj, tha ajo, por shikom drejt e n sy. NXITONI JU LUTEM PO E MBYLLIM Po st plqeu, mund ta shtysh me t, thash. Po smunde, do ta zgjedhin t tjera. Por, po ia mbathi Alberti, mos thuaj se st thash. Duhet t t vij turp, thash, dukesh si gjyshe. (Ishte vetm tridhjet e nj vjee). Skam bj, tha ajo, duke varur turinjt, E kam nga barnat q piva pr t dshtuar, tha. (Kishte lindur pes fmij dhe gati sa svdiq nga Xhorxhi i vogl). Barnatari tha se sdo t m ndodhte gj, por kurr se mora veten.

[150] [151] [152] [153] [154] [155] [156] [157] [158] [159] [160] [161] [162] [163] [164] [165]

Je krejt e marr, thash.

Po st la Alberti, urdhro, ja ku e ke, thash, Pse martohesh kur sdo fmij? NXITONI JU LUTEM PO E MBYLLIM 36

Po, at t Diel Alberti u kthye n shtpi, hngrn pastrma t nxeht, Dhe m ftuan pr dark, t shijoja t paftohur bukurin e saj. NXITONI JU LUTEM PO E MBYLLIM NXITONI JU LUTEM PO E MBYLLIM Natn e mir, Zemr. Natn e mir, Shpirt. Natn e mir, Lule. Natn e mir. Da da. Natn e mir. Natn e mir. Natn e mir, zonja, natn e mir, zonja t mbla, natn e mir, natn e mir.

[166] [167] [168] [169] [170] [171] [172]

37

III. Predikimi i zjarrit

adra e lumit thyhet; gishtat e fundit t gjethit Kapen e mbyten n bregun e lagur. Era Kaprcen tokn e murrme, pa u dgjuar. Ikn nimfat. Tamiz i mbl, rridh but e but, sa ta mbaroj kngn. Lumi smbart asnj shishe t zbrazur, as mbshtjella senduii, As shami dore t mndafshta, as kuti kartoni, as bishta cigaresh, As dshmi t tjera t netve t vers. Ikn nimfat. Dhe miqt e tyre, trashgimtart bredharak t paris s Qytetit, Ikn, nuk lan asnj adres. Pran ujrave t Lemanit u ula e qava... Tamiz i mbl, rridh but e but, sa ta mbaroj kngn, Tamiz i mbl, rridh but e but, se sflas me z t lart, as gjat. Por pas shpine dgjoj, te nj shprthim i acart, Krcllimn e kockave, dhe t qeshurn thumbuese, vesh m vesh. 38

[173] [174] [175] [176] [177] [178] [179] [180] [181] [182] [183] [184] [185] [186]

Nj mi u prvodh ngadal prmes gjelbrimit, Trhoqi barkun e mpakur zvarr bregut t lumit, Kur po peshkoja n kanalin e turbullt At mbrmje dimri rreth uzins s gazit dhe pas saj Pa hequr nga mendja mbretin, mbytjen e tim vllai n det, Mbretin, vdekjen para tij t tim eti. Trupat e bardh lakuriq n tokn e lagsht posht Dhe eshtrat e hedhura n podin imcak t ult, t that, Ku shkel vetm kmba e miut, vit m vit. Por pas shpine, her pas here, dgjoj Tingullin e borive dhe t motorve, q do t sjell Suinin te Zonja Porter n pranver. O, hna, sa drit derdhi mbi Zonjn Porter Dhe t bijn; Ato i lajn kmbt n uj mineral.

[187] [188] [189] [190] [191] [192] [193] [194] [195] [196] [197] [198] [199] [200] [201] 39

O, dhe ata zra fmijsh, duke knduar n kupol.30

[202]

Gaxhit, gaxhit, gaxhit. Ci-ca, Ci-ca, Ci-ca, Ci-ca, Ci-ca, Ci-ca. Aq prdhunisht prdhunuar. Tere.

[203] [204] [205] [206]

Qytet i Rrem Nn mjegulln e murrme t nj mesdite dimri, Zoti Eugjenid, tregtari nga Smirna, I parruar, xhepin mbushur me stafidhe: Mall i bler n dor, Londr: faturat me t par, N Frngjishte rruge m ftoi Pr drek n Hotelin e Rrugs Kenn, Pr meze, nj fundjav n Metropol.
30

[207] [208] [209] [210] [211] [212] [213] [214]

N origjinal: Frngjisht: Et O ces voix denfants, chantant dans la coupole.

40

N orn manushaqe, kur syt dhe shpina Shkputen nga tryeza, kur motori njerzor pret Si taksia, n gjemba, Un, Tiresia, ndonse i verbr, duke frglluar mes dy jetve, Plak me gjinj t rrudhur gruaje, mund t shoh, Kur vjen ora manushaqe, orn e mbrmjes q turret Drejt shtpis dhe nga deti sjell te vatra lundrtarin; Radhitsja vjen n shtpi n kohn e ajit, on tryezn e mngjesit, ndez Sobn dhe shtie ushqim ndr tasa. Matan dritares, n zgrip t rrezikut, ndehet Kombinezoni i saj dhe, tek thahet, puthet me rrezet e mbrame t diellit; Te divani (shtrati i saj gjat nats) grumbuj Me orape, lepitka, kanotiere dhe korse. Un, Tiresia, plak me thithka rrudha-rrudha, Prfytyrova skenn, parathash t mpastajmen

[215] [216] [217] [218] [219] [220] [221] [222] [223] [224] [225] [226] [227] [228] [229] 41

Edhe un prita mikun e dshiruar. Ai, i riu purra-purra, mbrrin, Rrogtar i nj ndrmjetsi pr shit-blerje shtpish, trr si bn syri, sht njri nga ata t vulgut, ku vetbesimi banon Si kapela e mndafsht n kokn e milionerit t Bredfordit Tani sht koha e prshtatshme, si e merrni me mend, Gjella ka mbaruar, ajo sht e mrzitur, e lodhur, Mundohet ta ndjell me prkdhelje Q ende jan t paqortueshme, n mos t padshiruara; I prndezur dhe i vendosur, sulet sa hap e mbyll syt; Duart krkimtare nuk hasin prballje; Kotsia e tij nuk krkon prgjigje, Ve ftohtas pritet me mirseardhje. (Dhe un, Tiresia, i kam paravuajtur t gjitha Shi te ky divan, shi te ky gjoja shtrat; Un q kam ndenjur pran Tebs prnn mur 42

[230] [231] [232] [233] [234] [235] [236] [237] [238] [239] [240] [241] [242] [243] [244] [245]

Dhe tek i vdekuri m i poshtr kam shkuar me hap). I jep puthjen e fundit begenisse, Lyp rrugn si qorrat, zbulon shkallt tretur n errsir...

[246] [247] [248]

Ajo kthehet dhe ve nj ast shihet n pasqyr, Pa e ditur fare se iu largua i dashuri; Truri i saj i hap dern nj mendimi t prgjysmuar: Mir, tani, u b u b: dhe gzohem se kjo pun mori fund. Kur e bukura grua marrzis i dorzohet Dhe dhomn e saj prsri e bubrron fillikat, Ajo krejt pa vetdije me duar lmon flokt, Dhe n gramafon, atypraty, vendos nj pllak.

[249] [250] [251] [252] [253] [254] [255] [256]

Kjo muzik u zvarrit krah meje prmbi ujra Smu nda as npr Strend, tek shkoja drejt Rrugs Mbretresh Viktoria. O qytet, qytet, nganjher mund t dgjoj

[257] [258] [259] 43

Bri nj kafeje n Rrugn Tamizi i Poshtm, Hingllimn gazmore t nj mandoline Dhe zukamn e zrave brenda, Aty ku peshkatart hallaviten n drek: aty ku muret E Magnus Dshmorit, mbartin Shklqimin e pashpjegueshm t s bardhs dhe s arts Joniane.

[260] [261] [262] [263] [264] [265]

Lumit djersitet, Naft dhe katran, Lundrat rrshqasin; Me ardhjen e batics, Vela t kuqe, T gjera, Me shpin nga era, tunden n direkun e rnd. Lundrat lajn Trungje me t cilat luan uji, 44

[266] [267] [268] [269] [270] [271] [272] [273] [274]

Posht n Grinui arrijn, Matan Ishullit t Qenve. Hamhamhamham, ham. Hamehameham, hameham.

[275] [276] [277] [278]

Elizabeta dhe Lestri U japin rremave; U formua pupa, Guask e praruar E kuqe dhe e art; Valzat e gjalla Puthn t dy brigjet, Era jugperndimore Hodhi te rrjedha Kumbimin e kambanave, Kulla t bardha.

[279] [280] [281] [282] [283] [284] [285] [286] [287] [288] [289] 45

Hamhamham, ham. Hamehameham, hameham.

[290] [291]

Tramvaje dhe pem t pluhurosura. Hajbri m lindi, Rimondi dhe Kjuja M zhbn. Pran Rimondit ngrita gjunjt Me sy nga qielli n dyshemen e nj kajaku t ngusht.

[292] [293] [294] [295]

Kmbt i kam n Murgeit, dhe zemrn Nn to. Pas ksaj ngjarjeje Ai qau. Premtoi fillimin e ri. Nuk thash as po, as jo. t prbuzja?

[296] [297] [298] [299]

N Ranishten e Margeitit, Slidh dot Asgj me asgj. 46

[300] [301] [302]

Thonjt e thyer t duarve t ndyra. Populli im, popull kokulur q spret Asgj. la, la.

[303] [304] [305] [306]

Pastaj n Kartagjen u ktheva.

[307]

Flak-flak, flak-flak, flak-flak, flak-flak, O Zot, nxirrm jasht! O Zot, nxirrm

[308] [309] [310]

duke u djegur!

[311]

47

IV. Vdekja nga uji

Flebas Fenikasi, tash dy jav i vdekur, Harroi klithmn e pulbardhave, dhe njtjen e detit t thell, Dhe fitimet dhe humbjet. Prfund detit nj duhi Ia mblodhi kockat me fshfrima. ohu e rrzohu, Duke hyr n vorbull, Kaprceu rratht e pleqris dhe t rinis s vet. Pagan a ifut, O timonier q ndjek ern me sy, Kujto Flebasin, q dikur ishte i pashm dhe i gjat sa ti.

[312] [313] [314] [315] [316] [317] [318] [319] [320] [321]

48

V. far tha bubullima

Pasi drita e pishtarit lexoi fytyrat e djersitura, Pas heshtjes s akullt n kopshte, Pas agonis n guraja, Burgut dhe pallatit dhe kumbimit Brtits dhe klthits T bubullims pranverore mbi malet e largta, Kush ishte gjall tani ka vdekur; Ne q ishim gjall tani jemi duke vdekur Me pak durim.

[322] [323] [324] [325] [326] [327] [328] [329] [330]

Ktu ska fare uj, ve shkmbinj, Shkmbinj dhe ujshterra dhe rruga me rr, Shtegu dredha-dredha sipr mes maleve, Maleve shkmbore pa uj;

[331] [332] [333] [334] 49

Po t kishte uj, do t ndalonim dhe do t pinim; Mes shkmbinjve sndalohet, as nuk mendohet dot, Djersa thahet dhe kmbt rrin n rr; Sikur t kishte uj mes shkmbinjve, N kt goj t vdekur mali me dhmb t brejtur, q smund t pshtyj; Ktu smund t rrish n kmb, as t shtrihesh, as t ulesh, Madje, n male ska as heshtje, Ve bubullima t thata dhe shterpa pa shi; Madje, n male ska as vetmi, Ve fytyra t zymta q tallen dhe hungrojn Nga dyert e shtpive me balt t plasaritur; Po t kishte uj Dhe jo shkmbinj; Po t kishte shkmbinj Dhe uj, gjithashtu, Dhe uj, 50

[335] [336] [337] [338] [339] [340] [341] [342] [343] [344] [345] [346] [347] [348] [349] [350]

Nj burim, Nj pus mes shkmbinjve; Sikur t kishte vetm nj tingllim uji, Jo kng gjinkalle Dhe bari t that, Ve tingllim uji mbi shkmb, Ku npr pisha kndon shpendkeqja vetmitare, Piko pik; piko pik; piko, piko, piko. Por uj ska.

[351] [352] [353] [354] [355] [356] [357] [358] [359]

Kush sht i treti q prher shtit krah teje? Kur numroj, m dalin vetm dy, un dhe ti tok, Por, kur shoh para n rrugn e bardh, Krah teje gjithmon shtit dikush tjetr, Zbret mbl, mbshtjell n mantel t murrm, kryembuluar, Se di sht, burr a grua;

[360] [361] [362] [363] [364] [365] 51

 Por, kush sht ai tjetri krah teje?

[366]

sht ai tingull lart n ajr, Murmurima e vajtimit amsor? Cilat jan ato hordhi kryembuluara q mizrojn Mbi fushat e paana, q pengohen n tokn e plasaritur Rrethuar vetm nga horizonti i rrafsht? Cili sht qyteti mbi male? Plasaritje dhe ndreqje dhe shprthime n ajrin manushaqe, Kulla q shmben, Jeruzalemi, Athina, Aleksandria, Vjena, Londra, T rreme. [372]

[367] [368] [369] [370] [371]

[373] [374] [375] [376] [377]

Nj grua i bri tela violine flokt e veta t zeza dhe t gjata Dhe u ra, dhe prej tyre nxori pshprima muzike; 52

[378] [379]

Dhe lakuriq nate me fytyra krthinjsh n dritn manushaqe Fishkllyen dhe rrahn kraht Dhe u hoqn zvarr tatpjet drejt nj muri t nxir, Dhe n ajr kishte kulla t prmbysura Q u binin kambanave kujtimndjellse, q tregonin ort Dhe zrat kndonin jasht cisternave t zbrazura dhe puseve t shterur.

[380] [381] [382] [383] [384] [385]

N kt vrim t prishur mes malesh, N dritn e zbeht t hns, bari po kndon Prmbi varret e gremisura, rreth faltores: Aty ndodhet faltorja e zbrazur, shtpi vetm pr ern. Ska dritare, dhe dera lkundet, Kockat e thata sdmtojn dot asknd. Vetm nj gjel qndroi maj atie:

[386] [387] [388] [389] [390] [391] [392] [393]

Kikiriki, kikiriki!31
31

N origjinal: Frngjisht: Co co rico co co rico!. 53

Sa hap e mbyll syt. Mandej nj shkulm i lagsht, Ngarkuar me shi.

[394] [395]

Ganga u fundos dhe gjethet e squllura Pritn shiun, kurse ret e zeza U grumbulluan fort larg, sipr Himavantit. Xhungla u mblodh kruspull, n heshtje i doli gunga. Ather foli bubullima:

[396] [397] [398] [399] [400] [401] [402] [403] [404] [405] [406]

T JAPIM32, T JAPIM33: kemi dhn?

Miku im, gjaku po ma tund zemrn, Guximi i frikshm i dorzimit t nj asti Q mosha e urtsis kurr se zhbn dot; Nga kjo dhe vetm nga kjo, kemi gjalluar,
32

N origjinal: Sanskritisht: DA. N origjinal: Sanskritisht: DATTA.

33

54

Kt se gjen te lajmdekat tona, As te kujtimet e mbshtjella nga merimanga bujare, As te vulat e thyera nga gjyqtari thatan N dhomat tona t zbrazura;

[407] [408] [409] [410] [411] [412] [413] [414] [415] [416] [417] 418]

T JAPIM34 T DUAM: e kam dgjuar elsin, 35

U rrotullua n der nj her dhe vetm nj her; Mendojm pr elsin, secili n burgun e vet Duke menduar pr elsin, secili pohon nj burg; Vetm kur bie nata, thashethemet ajrore E ngjallin pr nj ast Koriolanusin e thyer;

T JAPIM36

34

N origjinal: Sanskritisht: DA. N origjinal: Sanskritisht: DAYADHVAM. N origjinal: Sanskritisht: DA. 55

35

36

T VETPRMBAHEMI: Lundra iu prgjigj37

Me gzim krahut t strvitur me vel dhe rrem; Deti ishte i qet, zemra do tu ishte prgjigjur Me gzim, sa her ta ftonin, duke rrahur dhe duke iu bindur Krahve ngadhnjimtar.

[419] [420] [421] 422] [423]

U ula n breg Pr t peshkuar, me fushn e that pas shpine, T paktn, a do t mundem tua heq t thatin tokave t mia? Ura e Londrs po shembet, po shembet, po shembet,

[424] [425] [426] [427] [428] [429]

Pastaj ai u fsheh n zjarrin q i prkryen ata.38 Kur do t bhem si dalldyshja?39 O dallndyshe, dallndyshe,

37

N origjinal: Sanskritisht: DAMYATA. N origjinal: Italisht: Poi sascose nel foco che gli affina. N origjinal: Latinisht: Quando fiam uti chelidon?.

38

39

56

Princi i Akuitanis n kulln e rrnuar.40

Kto copa i kam nxjerr n breg ballas me rrnojat e mia, Ather, pse tju ujdis? Jeronimi u mend prsri.

[430] [431] [432] [433] [434]

T japim. T duam. T vetprmhahemi.41 Paqe pa gjaqe. Paqe pa gjaqe. Paqe pa gjaqe.42

40

N origjinal: Frngjisht: Le Prince dAquitanie la tour abolie. N origjinal: Sanskritisht: Datta. Dayadhvam. Damyata. N origjinal: Sanskritisht: Shantih shantih shantih. 57

41

42

Shkoqitje 43

Titulli: Ndoshta buron nga vepra e Malorit (Malory) Vdekja e Arturit (Morte dArthur). Nj poem tejet e ngjashme, pr sa i prket tems dhe gjuhs, e quajtur Shkretani (Waste Land) dhe e shkruar nga Medisn Kouini (Madison Cawein), u botua m 1913. Titulli fillestar q i vuri Elioti poems ishte Ai luan rolet e policve me zra t ndryshm (He do the Policemen in Different Voices), e cila i referohet romanit Miku yn i prbashkt (Our Mutual Friend) t arls Dikensit (Charles Dickens), ku shtjellohen aftsit e

Shkeleshkojsit (Sloppy) pr ti lexuar vendimet e Gjykats npr gazeta.

Jo vetm titulli, por edhe plani s bashku me shumicn e simbolizmit q shfaqet n poem, m kan ardhur nga libri i Zonjushs Xhesi L. Ueston (Jessie L. Weston) mbi legjendn e Kups s Krishtit: Nga rituali te romanca (From Ritual to Romance, Cambridge). Vrtet, i detyrohem shum, sepse libri i Zonjushs Ueston do t hedh drit mbi vshtirsit e poems shum her m tepr sesa do lloj shnimi q mund t bj; edhe leximin e tij e kshilloj (prve interesit t madh q mbart vet ky libr) pr kdo q mendon se ia vlen nj mund i till n shrbim t zbrthimit t poems. Edhe nj vepre tjetr t antropologjis i detyrohem n prgjithsi, asaj q ka ndikuar thellsisht n brezin ton; e kam fjaln pr Rremin e art (The Golden Bough); veanrisht kam

43

Pjest e nnvizuara jan t Tomas S. Eliotit.

58

shfrytzuar kto vllime: Adonisi (Adonis), Atisi (Attis), Osirisi (Osiris). Kushdo q i njeh kto vepra do ti hetoj menjher disa kallzojsa t caktuara pr ceremonit e kota.

Titulli n origjinal: The Waste Land: sht formuar nga fjala waste, e cila: a. si folje kalimtare ka kto kuptime: 1. prdor; konsumoj; shpenzoj ose harxhoj kot. 2. rraskapit; dobsoj; ligshtoj. 3. (m) rrshqet nga duart; humbas. 4. rrnoj. zhargon vras. b. si folje jokalimtare ka kto kuptime: 1. prdorem; konsumohem; shpenzohem ose harxhohem kot; rraskapitem; dobsohem; ligshtohem. 2. (m) rrshqet nga duart; humbet. c . si emr ka kto kuptime: 1. shprdorim. 2. bok; djerrin; shkrettir. 3. vend, qytet ose ndrtes e rrnuar; rrnoj. 4. mbetje; rrjedhje. 5. mbeturin; hedhurin. 6. pjesa e patretur e ushqimit q nxirret nga trupi; e vjell; jashtqitje. d. si mbiemr ka kto kuptime: 1. i kot; i padobishm; i pavler; i pavlefshm. 2. q prdoret si mjet transportues ose depozitimi pr mbeturina. 3. i jashtqitur. Idiom: waste (ones) breath: harxhoj frym. Etimologjia: vjen nga fjala wasten e Anglishtes s Moshs s Mesme, e cila vjen nga fjala waster e Frngjishtes s Vjetr Veriore, e cila vjen nga fjala Latine vastare: zbraz, nga vastus: i zbrazt; si dhe nga fjala land, e cila: a. si emr ka kto kuptime: 1. pjesa e fort e toks. 2. dhe; tok. 3. komb; vend; popullsia e nj kombi, rrethi ose rajoni; n shums: toka; 4. iflig; pasuri e patundshme; 5. lm; fush; 6. drejtsi, truall nn zotrim, bashk me gjithka q rritet apo ndrtohet brenda tij; pasuri e patundshme nn zotrim; 7. pjesa e ngritur e nj siprfaqeje t lugsuar, si te pllaka e gramafonit; b. si folje kalimtare: 1. sjell dhe shkarkoj n tok; ul nj mjet n tok ose mbi nj siprfaqe tjetr; 2. e folur e prditshme: prplas; oj (n burg, etj.); 3. z; kap (peshk); e folur e 59

prditshme: arrij; shtie n dor. 4. e folur e prditshme: jap (grusht). c. si folje jokalimtare ka kto kuptime: 1. zbarkoj; dal n
breg. 2. ulem (n tok ose mbi ndonj siprfaqe tjetr); 3. e folur e prditshme: mbrrij; 4. pushoj; prehem. Etimologjia: vjen nga Anglishtja e Moshs s Mesme, e cila e ka prejardhjen nga Anglishtja e Vjetr.

Ndrkoh, kompozita wasteland ka kto kuptime: 1. tok e shkret, djerr ose e rrnuar. 2. vend, epok ose fush jete, s cils i mungojn cilsit shpirtrore, estetike ose njerzuese; zbraztir.

Kshtu, duke u nisur nga sa m sipr, shqiprimi i titullit t ksaj kryevepre mund t ishte:

Toka e shkret; Toka e shprdoruar; Toka e shtrydhur; Toka e thar; Toka e zbrazur; Toka e kot; Toka e vjell;
60

Toka e jashtqitur; Toka e vrar; Vendi i shkret; Vendi i shprdoruar; Vendi i shtrydhur; Vendi i thar; Vendi i zbrazur; Vendi i kot; Vendi i vjell; Vendi i jashtqitur; Vendi i vrar; Kombi i shkret; Kombi i shprdoruar; Kombi i shtrydhur; Kombi i thar; Kombi i zbrazur;
61

Kombi i kot; Kombi i vjell; Kombi i jashtqitur; Kombi i vrar; Shpirtetrojeshkretuarit; Shpirtetrojeshkretuesit; Shpirtetrojeshprdoruarit; Shpirtetrojeshprdoruesit; Shpirtetrojeshtrydhurit; Shpirtetrojeshtrydhsit; Shpirtetrojethart; Shpirtetrojetharsit; Shpirtetrojezbrazurit; Shpirtetrojezbrazsit; Shpirtetrojekott; Shpirtetrojevjellurit;
62

Shpirtetrojevjellsit; Shpirtetrojejashtqiturit; Shpirtetrojejashtqitsit; Shpirtetrojevrart; Shpirtetrojevrassit; Toka shpirtetrojeshkret; Toka shpirtetrojeshprdoruar; Toka shpirtetrojeshtrydhur; Toka shpirtetrojethar; Toka shpirtetrojezbrazur; Toka shpirtetrojekot; Toka shpirtetrojevjellur; Toka shpirtetrojejashtqitur; Toka shpirtetrojevrar; Vendi shpirtetrojeshkret; Vendi shpirtetrojeshprdoruar;
63

Vendi shpirtetrojeshtrydhur; Vendi shpirtetrojethar; Vendi shpirtetrojezbrazur; Vendi shpirtetrojekot; Vendi shpirtetrojevjellur; Vendi shpirtetrojejashtqitur; Vendi shpirtetrojevrar; Atdheu shpirtetrojeshkret; Atdheu shpirtetrojeshprdoruar; Atdheu shpirtetrojeshtrydhur; Atdheu shpirtetrojethar; Atdheu shpirtetrojezbrazur; Atdheu shpirtetrojekot; Atdheu shpirtetrojevjellur; Atdheu shpirtetrojejashtqitur; Atdheu shpirtetrojevrar;
64

Kombi shpirtetrojeshkret; Kombi shpirtetrojeshprdoruar; Kombi shpirtetrojeshtrydhur; Kombi shpirtetrojethar; Kombi shpirtetrojezbrazur; Kombi shpiertetrojekot; Kombi shpirtetrojevjellur; Kombi shpirtetrojejashtqitur; Kombi shpirtetrojevrar.

Ne zgjodhm Shkretania, ngaq kjo fjal ngrthen t gjith prbrsit kuptimor t gjetjeve t msiprme. Gjedhja fjalformuese e emrit Shkretani sht si e toponimit Zeqani, bjeshk q ndodhet n Malsin e Mir (Tropoj), e formuar nga emri i prvem

Zeq dhe nga prapashtesa ani, si dhe prmes zhvendosjes s theksit n rrokjen e fundit.

Citati: Poema e Eliotit paraprihet nga ky citat n Latinishte dhe Greqishte, i cili sht marr nga vepra Satirikon (Satyricon) e Petroniusit (Petronius), shkruar n shekullin I pas Krishtit. Sibila e Kumes, plaka profete e Mitologjis Greke, ishte m e njohura e 65

Sibilave, e cila i priu Eneas mesprmes Hadit, sikundr rrfehet tek Eneida. Apoloni i kishte falur pavdeksin, por, ngaq harroi t krkonte rini t prjetshme, ajo u mplak aty pr aty, madje humbi edhe famn. Ndrkaq, Kumeja sht nj qytet i lasht i ish kolonis Greke t Italis Jugqendrore, pran Napolit t sotm, i cili u themelua n vitin 750 para Krishtit. sht ngulimi m i hershm Grek n Itali. Kumeja prqafoi kulturn Romake pas shekullit II para Krishtit dhe, me fuqizimin e qyteteve fqinj, u shua gradualisht.

Ezra Paundi (Ezra Pound, 1885-1972): Elioti ia kushton kt poem Paundit, jo vetm sepse ai e ndihmoi pr ti dhn trajtn e duhur, por edhe pr arsyen se botimi i Shkretanis m 1922 shnoi 10 vjetorin e miqsis s mrekullueshme ndrmjet tyre, koh gjat s cils Paundi pat qen edhe msues i jashtzakonshm i Eliotit. Ata shpesh diskutonin s bashku pr poezin, kurse poezit e tyre dshmojn ndikimin e ndrsjellt te njri-tjetri. Paundi ishte figur kryesore n Lvizjen Moderniste dhe n zemr t mjaft nnlvizjeve t tjera, t tilla si Vorticizmi (lvizje jetshkurtr Angleze n arte dhe letrsi, e cila lindi m 1914 dhe u ndikua fuqimisht nga kubizmi dhe futurizmi) dhe Imazhizmi (lvizje letrare e nismuar nga poett Britanik dhe Amerikan n fillim t shekullit XX, si reagim kundr Sentimentalizmit Viktorian, duke mbrojtur prdorimin e vargut t lir, t gjedheve t s folurs s prditshme dhe t imazheve t qarta dhe konkrete).

66

Titulli i Pjess I: N origjinal: The Burial of the Dead: Varrosja e t vdekurit: Nga shrbesa e varrosjes n Kishn Anglikane; titulli i plot i shrbess sht: Rendi pr varrosjen e t vdekurit (The Order for The Burial of the Dead).

Vargu 008: N origjinal: Starnbergersee: Shtarnbergerzi: Liqen n jug t Mynihut (Mnich), ku mbreti i mendur i Bavaris, Ludovigu II, u mbyt m 1886 n rrethana t mistershme. Ky mbret romantik dhe melankolik ishte adhurues i zjarrt i Riard Vagnerit (Richard Wagner), sidomos i opers s tij Tristani dhe Izolta (Tristan und Isolde), e cila luan rol t rndsishm n poemn Shkretania. Vdekja nga uji e Ludovigut n Shtarnbergerzi shkakton, ksisoj, lindjen e nj tufe temash qendrore t poems.

Vargu 010: N origjinal: Hofgarten: Hofgartn: Park i vogl publik afr Munihut.

Vargu 017: N male...: Prkthim i hyrjes s nj knge popullore Bavariane, q lavdron Mbretin Ludovig dhe vajton pr mbytjen e tij.

Vargu 018: N kt pasazh Elioti, t shumtn e ideve, i ka marr nga vepra E shkuara ime (My Past) e Kontesh Marie Larishit (Marie Larisch). 67

Vargu 020: Krahaso: Ezekieli 2:1. Profet Hebre i shekullit VI para Krishtit, i cili u bri thirrje Judenjve t dbuar n Babiloni t ktheheshin te perndishmria dhe besimi. Bir njeriu...: N kt pjes Elioti przien element Biblik t burimeve t ndryshme, mes t cilve Kishtarin nga Dhiata e Vjetr dhe veprn e Hegerd Rajderit (Haggard Rider) Minierat e Mbretit Solomon (King Solomons

Mines). Vjersha e cituar nga Elioti sht pjes e prshkrimit t predikuesit pr vetmin e pleqris: [Kishtari 12:5]: Gjithashtu, kur ata t friksohen nga far sht e lart, dhe frika t jet rrugs duke ardhur, dhe bajamja t lulzoj, dhe karkaleci t bhet barr, dhe dshira t vdes: sepse njeriu shkon n shtpin e tij t lart, dhe vajtuesit t dalin npr rrug... [Kishtari 12:7]: ... Ather pluhuri do t kthehet n tok, si dikur, dhe shpirti do t kthehet te Zoti q e dha . Mirpo Elioti, i cili n kohn kur shkroi Shkretanin nuk qe konvertuar ende n Kishn Anglikane (gj t ciln e bri m 1926), przien imazhet Biblike me element t
tjer jo Biblik nga vepra e Hegerd Rajderit. N ligjrimin e cituar m posht, Zuluja Umbopa (Umbopa the Zulu) u fal shokve t tij Perndimor ca menuri t Zuluve rreth jets: far sht jeta? Kallzomni, o njerz t bardh, q jeni t menur, q i dini t

fshehtat e bots dhe e njihni botn e yjeve, dhe botn q shtrihet sipr dhe rreth yjeve; q shkreptini fjalt nga larg pa i shqiptuar; kallzomani, o njerz t bardh, t fshehtn e jets son, nga shkon dhe nga vjen! Ju sprgjigjeni dot; ju se dini. Dgjoni, do t prgjigjem vet. Nga errsira vijm dhe drejt errsirs shkojm. Si zogu i przn nga stuhia natn, fluturojm e dalim nga Kurrkundi; pr nj ast kraht tan shihen n dritn e zjarrit dhe, hapni syt, prsri n zemr t Kurrkundit shkojm. Jeta nuk sht asgj. Jeta sht gjithka. sht dora me t ciln mbajm larg vdekjen. sht xixllonja q shklqen natn dhe n
68

mngjes bhet e zez; sht frymmarrja e bardh e qeve n dimr; sht hija e vogl q vrapon prgjat barit dhe humbet n perndim t diellit. Struktura e paragrafit t Eliotit ndjek ligjrimin e Umbops; zbrazsia e kuptimit kryesor t pranishm n pjesn
e par t Varrosjes s t vdekurit l t kuptohet thelbi i vargjeve: jan rrnjt q kapen fort pr tok, deg rriten / Mes ktyre

mbeturinave t ngrira?, t cilat prkojn me pyetjen e Umbops: far sht jeta? Njerzit e bardh n romanin e Hegerd Rajderit
nuk mund t prgjigjen: Ju sprgjigjeni dot; ju se dini, dhe as njerzit n poemn e Eliotit nuk mund t prgjigjen: Se thua dot,

as se merr me mend. Ather Umbopa fillon ti prgjigjet ksaj pyetje dhe e mbyll me fjalt: ... sht hija e vogl q vrapon prgjat barit dhe humbet n perndim t diellit, t cilat Elioti i rimerr si vijon: ... hija jote q t ndjek do mngjes /ose hija jote q mbrmjeve ngrihet pr tu takuar me ty. Imazhe t ngjashme q lidhen me ritualet e valleve Afrikane dalin te vepra e Rajderit She (Ajo), s cils Elioti duket se i referohet, ndr t tjera, n poemn Katr kuartete (Four Quartets).

Vargu 023: Krahaso: Kishtari 12:5. Nj nga librat e Bibls. Quhet ndryshe dhe Predikuesi. Vargu i Bibls, t cilit i referohet Elioti, prmban paralajmrimin e priftit pr vetmin e pleqris.

Vargu 025: Nn kt shkmb t kuq ka hije...: Shkmbi dhe rndsia e hijes s tij sht tema q shtjellohet kudo n Bibl. N shkrettirat e nxehta t Lindjes s Mesme, shkmbi q lshon hije sht shum i vlefshm: Aty jo vetm mund t mbrohesh nga

69

dielli, por edhe mund t gjesh uj. Nj shembull tipik mund t gjendet tek Isaia 32:3: ... mbreti i drejt .... do t jet ... si

lumenjt me uj n nj vend t that, si hija e nj shkmbi t madh n nj tok t rraskapitur.

Vargu 030: Krahaso: Veprn Prkushtimet (Devotions) t Xhon Donit (John Donne), nga e cila Evelina Uoi (Evelyn Waugh) e mori kt shprehje pr ta vn si titull t romanit t vet Nj grusht pluhur (A Handful of Dust).

Vargjet 031-034: Shih: Tristani dhe Izolta (Tristan und Izolte), Kreu I, vargjet 5-8.

Vargu 035: Sipas Mitologjis Greke, zymbyli mbiu nga gjaku i Jakinthit (Hyacinthus) t ri dhe t bukur, t cilin Apoloni e vrau pa dashje, edhe pse e donte.

Vargu 042: Po aty, Kreu III, vargu 24.

Vargu 043: Emr talls Egjiptian, t cilin Elioti e prpunoi pasi e huazoi nga romani Dyll i verdh (Chrome Yellow) i Aldus Hakslit (Aldous Huxley). Sesostris, Shtriga e Ekbatans, sht heroin e ktij romani, e cila vishet si jevg, pr t hedhur fall npr

70

panaire. Ndrkaq, Ekbatana ishte qytet i Medias s lasht, aty ku sot ndodhet Hamadani, n Perndim t Iranit. U zaptua nga Kiri i Madh m 549 para Krishtit dhe u plakit nga Aleksandri, Seleuku I dhe nga Antioku III.

Vargu 046: Nuk jam fort n dijeni t prbrjes s sakt t letrave Tero ( Tarot) donjra nga tufa prej 22 letrave t kumarit, q ka nj xhol dhe 21 letra, t cilat prshkruajn vese, virtyte dhe forca kryesore, t shfrytzuara pr parashikimin e fatit dhe si dor e fort n tero, lojn e kumarit, t zhvilluar n Itali n shekullin XIV, q luhet me 78 letra t prbra nga katr figurat spathi, karro, upa, mae shto ktu dhe 22 letrat tero nga t cilat duket qart se kam hequr dor, pr t vazhduar n timen. I Varuri, figura e nj pale tradicionale letrash, i shrben qllimit tim n dy mnyra: pr shkak se n mendje lidhet me Zotin e Varur t Freizerit (Sr Xhejms Xhorxh Freizer (Sir James George Frazer, 1854-1941), antropologut Britanik, q shtjelloi rndsin e magjis, fes dhe shkencs n zhvillimin e mendimit njerzor n veprn e tij t famshme Rremi i Art, 1890), pr shkak se e lidh at me figurn e mbuluar me kapu n paragrafin e Pjess V, ku flitet pr dishepujt n Emaus (qytet pran Jeruzalemit ku, sipas Dhiats s Re, pas Ngjalljes, Krishti u shfaq para dy dishepujve t tij, teksa kta udhtonin pr atje). Lundrtari Fenikas dhe Tregtari shfaqen m von; po ashtu, turmat e njerzve dhe Vdekja nga Uji zhvillohen n Pjesn IV. Burrin me Tre Dredha (figurn autentike t pals s letrave Taro) e lidh krejt arbitrarisht me vet Mbretin Peshkatar. Katr ngjyrat e pals s letrave Taro, pr t cilat flet Xhesi Ueston n veprn e saj Nga rituali te romanca, jan kupat, ushtat, shpatat dhe pjatat, simbolet e jets q gjenden n rrfimin pr Greillin (Grail), e njohur ndryshe si Kupa e Shenjt, n t ciln, gjat Darks s Fundit, Krishti piu ver me 12 71

dishepujt. Uestoni vinte n dukje se sot Teroi ka fituar emr t keq, sepse kryesisht prdoret pr qllime t parashikimit t s ardhmes.

Vargu 047: Shih, gjithashtu, Pjesn IV. Flebas Fenikasi dhe zoti Eugjenid, tregtari nga Smirna, t cilt shfaqen n poem m pas, jan faza t ndryshme t t njjtit hero simbolik, ktu i identifikuar si Lundrtari Fenikas. Zoti Eugjenid eksporton stafidhe (n anglisht curranes, vargu 210), ndrsa Flebasi i mbytur shket n kraht e rryms (n anglisht current, vargu 315).

Vargu 048: Vargu sht marr nga vepra Stuhia (The Tempest) e Shekspirit (I, 2, 398). Knga e Arielit pr Ferdinandin anijembytur, i cili: po rrinte ulur n breg / duke vajtuar prsri pr Mbretin, mbytjen e tim ati , kur kjo muzik erdhi zvarr tek un

npr ujra. Kjo kng i kushtohet mbytjes s hamendsuar t babait t Ferdinandit, Alonsos. Shkretania prmban shum referime
t Stuhis. Ferdinandi lidhet me Flebasin dhe zotin Eugjenid dhe, si rrjedhoj, edhe me Lundrtarin e mbytur Fenikas.

Vargu 049: Italisht: Grua e bukur. Beladona sht, gjithashtu, artikull kozmetik pr syt, si dhe helm: shproh vdekjeprurse.

Vargu 049:Titulli Zonja e Shkmbinjve nnkupton Madonn (Virgjreshn Marie) dhe, prandaj, Madonn e Shkmbinjve, ashtu sikurse n pikturn e Leonardo da Vinit (Leonardo da Vinci); shkmbinjt simbolizojn kishn. 72

Vargu 051: Simbol i forcs s jets, t cilin Elioti e lidh me Mbretin Peshkatar.

Vargu 051: Rrota e fatit, rrotullimi i s cils prfaqson rrugtimin hip e zbrit t jets njerzore. Qendra e rrots s fatit ndodhet sipr mbretris s njeriut, n nivele m t larta (n qiej), ku fatet e t gjith njerzve tirren tok n plhurn e jets. do njeri zgjedh rrugn e vet n jet, por ai, gjithashtu, u nnshtrohet cikleve m t gjera q e prfshijn at. Ai prjeton ngjarje t papritura q ngjajn si aksidente, ndrkoh q jan pjes e planit t madh. Rrota e fatit, gjithashtu, mund t tregoj nj pamsi ose t kuptuar q t godet fort dhe t nxjerr nga ankthi; t papritura dhe prmbysje t fatit, ku ndjehesh si gjethja n krah t ers, e cila mund t t hedh kudo. Rrotull, rrotull, rrotullohet, se ku ndal, kurr stregohet.

Vargu 052: Pra, zoti Eugjenid me nj sy, sepse figura n letr shfaqet n profil dhe, gjithashtu, nnkupton t keqen, shmtin ose piratin.

Vargu 055: N letrat Taro, I varuri paraqitet i varur pr njrn kmb, te nj kryq n form T-je. Ai simbolizon vetflijimin e Zotit t pjelloris, i cili u vra me qllim q ringjallja e tij t mund tu sillte edhe nj her pjellori toks dhe njerzve.

73

Vargu 057: N origjinal: Equitone: Ekiton: Emr i trilluar nga autori, duke shfrytzuar temn equite nga Anglishtja e Vjetr, e cila vjen nga Frngjishtja e Vjetr, e marr nga Latinishtja aequitas, me prejardhje nga aequus (i barabart; i drejt).

Vargu 060: Krahaso: Baudelaire: Qytet i tejmbushur, qytet plot me ndrra, / Ku fantazma ditn pr diell i qepet kalimtarit.

(Fourmillante cit, cit pleine de rves, / O le spectre en plein jour raccroche le passant.). Vargjet e cituara jan marr nga
Shtat pleqt (Les Sept Vieillards) e Sharl Bodlerit (Charles Baudelaire, 1821-1867); kjo sht poezia e 93-t e vllimit Lulet e

s keqes (Les Fleurs du Mal).

Vargu 062: N origjinal: London Brigde.

Vargu 063: Krahaso: Ferri (Inferno) III, 55-57: Aq i gjat vargu / me shpirtra, sa kurr sdo ta kisha menduar / se vdekja kaq

shum jet kishte rrmbyer. (Si lunga tratta / di gente, chio non averei creduto / che morte tanta navesse disfatta. ). Dantja, shi
jasht ports s Ferrit ka par shpirtrat e rraskapitur t atyre q jetuan pa pasur turp dhe pa lvduar Zotin. N esen e tij mbi Bodlerin, Elioti argumenton se, n nj kuptim, ishte m mir t jesh pozitivisht i keq, se as i mir, as i keq.

74

Vargu 064: Krahaso: Ferri (Inferno) IV, 25-27: Ktu veshi st dgjonte / t qara, ve pshertima, / q ajrit t prjetshm i kishin

futur t dridhura. (Quivi, secondo che per ascoltare, / non avea pianto, ma che di sospiri, / che laura eterna facevan tremave.).

Vargu 066: N origjinal: King William Street.

Vargu 067: N origjinal: St. Mary Woolnoth: Kish n Qytetin e Rrem t Londrs (qark financiar); turmat me njerz vrshojn prgjat Urs s Londrs pr t punuar n Qytet.

Vargu 068: Dukuri q e kam vn re shpesh.

Vargu 069: Disa thon se Stetsoni lidhet me Ezra Paundin, i cili mbante nj sombrero stetson (lloj kapeleje e marks Stetson, q prdoret n Meksik dhe n Jugperndim t Shteteve t Bashkuara t Ameriks). Mirpo, Elioti nuk ka pranuar se ky emr lidhet me ndonj person real.

Vargu 070: N origjinal: Mylae: Beteja e Milaes (260 para Krishtit) n Luftn e Par Punike, e cila, ashtu si Lufta e Par Botrore, u zhvillua pr arsye ekonomike. 75

Vargu 071: Shtrembrim i vdekjes rituale t Zotit t pjelloris.

Vargu 074: Krahaso: Kng vaji te Djalli i Bardh (White Devil) i Uebsterit (John Webster, 1580?-1625?, dramaturg Anglez, autor i veprave Djalli i Bardh, botuar m 1612 dhe Dukesha e Malfit (The Duchess of Malfi), botuar m 1613). Kt kng e kndon Kornelia (Cornelia), vargjet e s cils jan: Por, ather, mbajeni ujkun larg, ai sht armik i njerzve, / Sepse me kthetrat

e tij do ti zhvarros prsri. Elioti ujkun e bn qen, i cili nuk sht armik, por mik i njerzve. Gjithashtu, mund t ket lidhje me
Siriusin (Sirius), Yllin Qen, q sht i rndsishm n mitologjin Egjiptiane, si paralajmrues i vrshimeve pjellore t Nilit (pr kt flet Uestoni). Kjo pjes mund t jet edhe jehon e Argosit, qenit besnik t Odises (mitologjia greke), i cili priti kthimin e t zotit n Itak pr rreth njzet e pes vjet, ndrkoh q gjith t tjert e dinin t vdekur. Ishte i pari q e njohu, edhe pse Odiseu ishte veshur si lypsar. Thuhej se Argosi, sapo e njohu t zotin, i uli vesht, tundi bishtin dhe qau. Pas prmbushjes s mbrame t besnikris ndaj t zotit, i hodhi edhe nj vshtrim, hungroi, dhe aty pr aty dha shpirt.

Vargu 076: Shih: Bodler (Baudelaire), parathnie e Luleve t s keqes (Fleurs du Mal).

76

Titulli i Pjess II: Ky titull nnkupton dy drama nga Tomas Midlltoni (Thomas Middleton, 1580-1627): Loj shahu (A Game at

Chess) dhe, m e rndsishmja, Gra, hapni syt, gra (Women beware Women), e cila ka nj sken ku vjehrra hutohet nga nj loj
shahu, ndrkoh q t ren e shtie dikush n dor: do lvizje n lojn e shahut paraqet nj lvizje t ksaj joshjeje seksuale.

Vargu 077: Krahaso: Antoni dhe Kleopatra (Anthony and Cleopatra), akti II, skena 2, vargu 190. Kjo pjes t kujton prshkrimin e dhoms s gjumit t Imogjenit te vepra Simbelina (Cymbeline), ku, gjithashtu, prmendet Kupidi.

Vargu 080: Nga Latinishtja cupido: dshir; n mitologjin Romake, i biri i Venusit, perndeshs s dashuris. Gjegjsi i tij n mitologjin Greke ishte Erosi, zoti i dashuris. Njihet m s shumti si zot i ri, i hijshm, q bie n dashuri me vashn e bukur Psik. Ky rrfim tregohet te Gomari i art (The Golden Asse), romanca e shkrimtarit romak Lukius Apuleius (Lucius Apuleius). N gojdhna t tjera ai shfaqet si djal plngprishs, q plagos pa dallim zota dhe njerz me shigjetat e veta, duke u dhn ksisoj atyre mundsi t bien kok e kmb n dashuri. N art ai paraqitet gjithnj si fmij lakuriq me flatra, shpesh me sy t lidhur, duke i mbajtur t tendosur hark dhe shigjet.

Vargu 092: Laquearia. Shih: Eneida (Aineid), I, vargu 726: dependent lychni laquearibus aureis / incensi, et noctem flammis

funalia vincunt. Lakeria (Laquearia) do t thot tavan i veshur me drrasa. Elioti n shnimin e vet citon vargjet e Eneids, t
77

cilat shrbyen si burimi i ksaj fjale dhe prkthehen: pishtar t ndezur varen n tavanin e veshur me ar [laquearibus aureis], dhe

pishtart pushtojn natn me flak. Virgjili ktu prshkruan banketin e dhn nga Didoja, mbretresha e Kartagjens, pr Enean,
me t cilin ra n dashuri. Elioti prdor me mjeshtri ngjashmrit ndrmjet drams s Shekspirit dhe epit t Virgjilit, duke przier elementt e prshkrimeve t t dyve n paragrafin hyrs t ksaj pjese.

Vargu 098: Skena e pyllit. Shih: Milltoni (Milton), Parajsa e humbur (Lost Paradise), IV, vargu 140. N kt pjes t saj kemi nj prshkrim t Edenit prmes syve t Djallit.

Vargu 099: Shih: Ovidi, Metamorfoza (Metamorphoses), VI, Filomela (Philomela). Sipas Mitologjis Greke, Filomela dhe Prokneja, e motra, ishin dy princesha Athinase. Tereu, i shoqi i Proknes, e tradhtoi t shoqen, duke prdhunuar kunatn, Filomeln. Prokneja u hakmor ndaj tradhtis s t shoqit, duke ua vrar t birin. Pastaj, ndrkoh q Tereu i ndiqte, ato u shndrruan n dallndyshe ose bilbila, kurse Tereu u kthye n kukuvajk.

Vargu 100: Krahaso: Pjesa III, vargu 204. Referimi i ktij vargu dhe ai n vijim t sjellin ndr mend vargjet nga Njerzit e zgavrt (The Hollow Men): Si era n barin e that / Ose kmbt e minjve sipr qelqeve t thyera / N qilarin ton t that.

78

Vargu 103: Paraqitje konvencionale e kngs s bilbilit n poezin Elisabetiane. Vesht e ndyr ndoshta jan t Tereut, i cili prdhunoi Filomeln.

Vargu 114: 25 vargjet vijuese jan jehona t prafrta me veprn Hamleti (Hamlet) t Shekspirit, ku princi i ri i kundrvihet nns s vet Gertruds (Gertrude) pr shkak t shthurjes s shmtuar dhe incestit, gj q mishrohet n martesn me t vllan e burrit t saj t par (t atit t Hamletit), i cili sht, njhersh, edhe vrassi i tij. E friksuar, kur Hamleti vret Polonin (Polonius) n dhomn e saj t fjetjes dhe pastaj e padit dhunshm pr shthurje, Mbretresha Gertrud brtet: O Hamlet, mos fol m dhe O, mos m fol m (III. 4. 89, 95), Hamleti nuk qetsohet deri sa i shfaqet Fantazma, i ati, dhe i kujton detyrn pr tu hakmarr kundr Klaudit (Claudius). Ai e kshillon q ta ngushlloj t mn: Foli, Hamlet, foli (116). Gertruda, ngaq nuk arrin ta shoh Fantazmn, uditet:

Mbretresha: Me k po flet? Hamleti: Nuk sheh asgj aty? Mbretresha: Asgj pr be; shoh vetm far sheh edhe ti. Hamleti: Madje, nuk dgjon asgj? Mbretresha: Jo, asgj, prve zrave tan. 79

Ashtu si zonja e hutuar, e marrosur dhe e shushatur n poemn e Eliotit, Gertruda thot: far duhet t bj?, kur Hamleti e fton t pendohet. Ai i jep asaj kshilla, pr tu prmbajtur dhe pr t hequr dor nga jeta e shthurur, t cilat duken t marra:

Jo, kt, kt assesi nuk t krkoj ta bsh: / T lsh mbretin e krekosur t t josh srish n shtrat, / T t nduk faqet me trille, t luaj me ty si macja me miun (182-184).

Kjo loj e mbretit, e mbretreshs dhe e kalorsit prputhet me lojn e shahut q prmendet m sipr.

Vargu 115: Krahaso: Pjesa III, vargu 195. Prsri, referimi i ktushm, sikundr dhe shnimi numr 47, t sjellin ndr mend vargjet nga Njerzit e zgavrt: Si era n barin e that / Ose kmbt e minjve sipr qelqeve t thyera / N qilarin ton t that. (As wind in dry grass / Or rats feet over broken glass / In our dry cellar).

Vargu 118: Krahaso: Uebster (Webster): A sht era ende tek ajo der? ose A ka shtangur era tek ajo der? (Is the wind in that

door still?). Marr nga shtja gjyqsore e Djallit (The Devils Law Case), 3.2.162.

80

Vargu 125: Krahaso: Pjesa I, vargjet 37, 48. Edhe kta vargje jan marr nga Stuhia.

Vargu 128: N origjinal: Shakespeherian Rag: Shkoqitet n dy mnyra: mund t jen fjalt e mbrame t Hamletit n libret, ose shtrembrim, ose improvizim i monologut n libret nga ana e aktorit, ose bhet fjal pr nj kng Amerikane me ritm Reg, e cila ishte m e mira e albumit Marrit e Zigfelldit (Ziegfelds Follies) m 1912.

Vargu 137: Krahaso: Lojn e shahut te vepra e Midlltonit (Middleton) Gra, hapni syt, gra (Women beware Woman).

Vargu 141: N origjinal: Hurry up, please, its time!: Mnyra tradicionale me t ciln banakieri Britanik u drejtohet klientve, para sesa t mbyllet lokali.

Vargu 172: Fjalt e mbrame t Ofelis te Hamleti, akti IV, skena V, vargu 72. Ofelia: - Shpresoj se gjithka do t shkoj mir.

Duhet t kemi durim; por skam / nga tia mbaj, vese t qaj, kur mendoj se at do ta shtrijn n dheun e ftoht. / Im vlla do ta marr vesh dhe prandaj ju falnderoj pr kshilln / e vyer. Eja, karrocier! Natn e mir zonja. Natn e mir, zonja / t mbla. Natn e mir, natn e mir. (I hope all will be well. We must be patient. But I cannot choose but weep, to think they would lay

81

him in the cold ground. My brother shall know of it. And so I thank you for your good counsel. Come, my coach! Good night, ladies. Good night, sweet ladies. Good night, good night.). Edhe Ofelia prjetoi vdekjen nga uji.

Titulli i Pjess III: Predikimi i zjarrit predikohej nga Buda kundr zjarreve t epshit dhe gjakimeve t tjera, q shkatrrojn njerzit dhe ndalin prtritjen e tyre.

Vargu 176: N origjinal: Thames: Lum rreth 257 km i gjat, n Juglindje t Ontarios (Ontario), Kanada (Canada), i cili rrjedh n Jugperndim t Liqenit t Shn Klerit (Lake St. Clair). Gjat Lufts s vitit 1812, gjenerali Uilliam Henri Herrison (William Henry Harrison) shpartalloi forcat Britanike dhe t Amerikanve vendas n Betejn e Tamizit (5 Tetor 1813). 2. Lum n Jug-Lindje t Anglis, rreth 338 km i gjat, i cili rrjedh n drejtim t Lindjes dhe derdhet Detin e Veriut. sht i lundrueshm deri n Londr dhe mbetet rruga ujore tregtare kryesore n vend. N rrjedhn e eprme, mbi Oksford (Oxford), shpesh quhet Aisis (Isis).

Shih: Spenser, Prothalamion. Vargu i Eliotit sht marr nga refreni i kngs s martess s Spenserit, e cila zhvillohet, gjithashtu, pran Tamizit n Londr, por n nj Tamiz shum t ndryshm nga lumi i ndotur modern.

82

Vargu 182: N origjinal: Leman: Nj emr tjetr pr Liqenin e Gjenevs. Ndodhet n kufirin midis Zvicrs dhe Francs, mes Alpeve dhe Maleve Jura (Jura). Prshkohet nga Lindja n Perndim prej Lumit Ron (Rhon). Elioti e shkroi Shkretanin n Lozan (Lausanne), pran ktij liqeni. Emri i prgjithshm leman sht nj fjal arkaike, q, n kuptimin e keq, do t thot: dashnore e jashtligjshme.

Krahaso: Psalmet 137:1, ku Hebrenjt e syrgjynosur vajtojn pr atdheun e tyre: Pran lumenjve t Babilonis, aty u uln, po,

qam, kur kujtuam Sionin.

Vargu 185: Shtrembrim ironik i vargjeve 21-22 nga vepra Pr dashnoren e tij t druajtur (To His Coy Mistress) t Endru Marvllit (Andrew Marvell): Por pas shpine gjithmon dgjoj / Koit me flatra t kohs tek rendin atypari; (But at my back I always hear /

Time's wingd chariot hurrying near;).

Vargu 192: Krahaso: Shtrngata (The Tempest), akti I, skena II. Prsri, ktu nnkuptohet se Ferdinandi po i thot kto vargje, duke iu drejtuar t afrmve t tij, t cilt ai mendon se jan mbytur.

83

Vargu 196: Krahaso: Marvll (Marvell), Pr dashnoren e tij t druajtur (To His Coy Mistress). Krahaso, gjithashtu, vargun 186.

Vargu 197: Krahaso: Dei (Day), Parlamenti i bletve (Parliament of Bees): Kur papritur, tek dgjon, vesht do t t kapin / Nj

zhurm brirsh dhe gjuetie, q do ta sjellin / Akteonin te Diana n pranver, / ku ne t gjith do t shohim lkurn e saj lakuriq...
(When of the sudden, listening, you shall hear, / A noise of horns and hunting, which shall bring /Actaeon to Diana in the spring, /

Where all shall see her naked skin...). Sipas mitologjis Greke, Akteoni u shndrrua n dre dhe u ndoq nga nj gjuetar deri sa u
vra, ngaq pat par Diann, perndeshn e pastrtis, tek lahej bashk me nimfat e saj (shih Metamorfozn e Ovidit).

Vargu 199: Nuk e di prejardhjen e ksaj balade nga e cila jan marr kto vargje: erdhi tek un nga Sidnei (Sydney) i Australis (Australia). Nj nga variantet m t ndyr t kngs, e cila ishte shum e prhapur mes trupave Australiane gjat Lufts s Par Botrore, sht si vijon: O hna sa drit derdhi mbi Zonjn Porter / Dhe t bijn / E Zonjs Porter / Ato i lajn kmbt n uj

mineral / Se kshtu duhet / Q ti mbajn t pastra. (O the moon shines bright on Mrs. Porter / And on the daughter / Of Mrs. Porter. / They wash their feet in soda water / And so they oughter / To keep them clean.).

Vargu 202: Shih: Verlen (Verlaine), Parsifali (Parsifal): O, dhe ata zra fmijsh, duke knduar n kupol! (And, O these voices of

children singing in the cupola!).

84

Vargu 206: N origjinal: Tereu: Sipas mitologjis Greke, ishte mbreti i Traks, i cili prdhunoi Filomeln dhe pastaj u shndrrua n nj nga shpendt e bots s lashtsis. Rasa thirrore n Latinisht e emrit Tere (Tereus); ky emr sht edhe nj nga fjalt konvencionale pr kngn e bilbilit n poezin Elisabetiane. Krahaso: kngn e Xhon Lilit (John Lyly, 1554?-1606, dramaturg dhe romancier Anglez q shkroi mjaft komedi me ndikim n dramaturgjin Angleze) Aleksandri dhe Kampaspa (Alexander and

Campaspe, 1564): Oh, qenka bilbili i prdhunuar. / Chri, chri, chri, chri, Tere! piskat ajo, (O t'is the rauish'd Nightingale. / Iug, Iug, Iug, Iug, tereu, shee cryes,) dhe vargjet 100 e n vijim.

Vargu 209: Vjen nga shkenca e Eugjeniks, e cila merret me studimin e prmirsimit t trashgimis s racs njerzore prmes mbarshtimit t kontrolluar dhe t przgjedhur.

Vargu 209: N origjinal: Smyrna: Qytet port n Turqin perndimore (quajtur ndryshe edhe Azia e Vogl); Izmiri i sotm, themeluar si koloni Eole n Epokn e Bronzit. Ktu lidhet me Kartagjenn dhe tregtart e lasht Fenikas dhe Sirian (ndryshe nga ata t Smirns moderne), q prhapn kultet e vjetra t misterit. Lloji i kultit i prhapur nga z. Eugjenid tregohet prmes ftess s tij pr nj fundjav n Metropol. 85

Vargu 210: Stafidhet shiteshin me mim q prfshinte koston, sigurimin dhe transportin pr n Londr (c. i .f. cost, insurance,

and freight to London); si dhe polic-ngarkesn, etj., dhe duhej ti dorzoheshin blersit n dor pas pagess s ekut me t par.

Vargu 213: N origjinal: Canon Street Hotel: Ndodhet pran stacionit q asokohe shrbente si ndalimorja e fundit kryesore pr udhtart q shkonin drejt Evrops, prandaj ishte edhe vendtakim i dashur pr biznesment q shkonin e vinin nga jasht shtetit.

Vargu 214: N origjinal: Metropole: Hotel luksoz n Braitn (Brighton).

Vargu 218: Tiresia, megjithse thjesht spektator dhe jo personazh i vrtet, mbetet heroi m i rndsishm n poem, duke bashkuar do gj rreth tij. Ashtu si tregtari me nj sy, shitsi i stafidheve, shkrihet e shndrrohet n Lundrtarin Fenikas, edhe ky i fundit nuk sht trsisht i dallueshm nga Ferdinandi, Princi i Napolit, ndaj, t gjitha grat jan nj grua dhe t dyja gjinit bashkohen te Tiresia. Ajo q sheh Tiresia, n t vrtet, sht thelbi i poems. Krejt pjesa e marr nga Ovidi ka interes t madh antropologjik: Jupiteri, thon, ishte i lumtur / dhe ndjehej fort mir (me ver), duke harruar / ankthin dhe kujdesin dhe, duke vrar

kohn, / duke br shaka me Junonn. Un besoj, i tha asaj / Se ju grat knaqeni m shum nga dashuria / Se ne meshkujt e shkret, gjithnj. Ajo e mohoi kt / Ndaj vendosn tia drejtojn kt pyetje / Gjykimit t Tiresias t urt: ai duhet ta dinte / Se
86

si ishte dashuria, nga do kndvshtrim. / Nj her ai kishte hasur dy gjarprinj tek iftoheshin / n pyjet e blert dhe i ndau ata nga njri-tjetri, / Dhe, ksisoj, ai u shndrrua nga burr n grua, / Dhe mbeti grua pr shtat vjet dhe pa / Gjarprinjt prsri, / Dhe i ndau edhe nj her, / Duke thn: Nse kur u godasin / Ju keni magjin ta shndrroni burrin n grua, / Ka mundsi q edhe gruan ta shndrroni n burr. Ia vlen ta provoj. / Dhe, kshtu, ai u b prsri burr; si gjykats, / Ai mori ann e Jupiterit. Dhe Junona / Humbi keq, dhe tha se gjykatsit / Ishin gjithmon t verbr, dhe t till e bri at prgjithmon. / Asnj Zot nuk mund t tejsundoj veprimet e tjetrit, / Por Ati i Gjithfuqishm, nga mshira, / si zhdmtim, i dha Tiresias fuqi / T dinte t ardhmen, pra, bashk me dnimin / Pati edhe nderim. (Cum Iunone iocos et maior vestra profecto est / Quam, quae contingit maribus, dixisse, voluptas. / Illa negat; placuit quae sit sententia docti / Quaerere Tiresiae: venus huic erat utraque nota. / Nam duo magnorum viridi coeuntia silva / Corpora serpentum baculi violaverat ictu / Deque viro factus, mirabile, femina septem / Egerat autumnos; octavo rursus eosdem / Vidit et est vestrae si tanta potentia plagae, / Dixit ut auctoris sortem in contraria mutet, / Nunc quoque vos feriam! percussis anguibus isdem / Forma prior rediit genetivaque venit imago. / Arbiter hic igitur sumptus de lite iocosa / Dicta Iovis firmat; gravius Saturnia iusto / Nec pro materia fertur doluisse suique / Iudicis aeterna damnavit lumina nocte, / At pater omnipotens (neque enim licet inrita cuiquam / Facta dei fecisse deo) pro lumine adempto / Scire futura dedit poenamque levavit honore.). Ovidi, Metamorfoza, Historia e Tiresias, libri III, vargjet 318-343. Pasi u pyet nse jan
burrat apo grat ato q i shijojn m tepr marrdhniet seksuale, vjen pjesa ku Tiresia parathot fatin e Narcisit, sipas t cilit sht ndrtuar episodi me radhitsen dhe t riun purra-purra. 87

Vargu 221: Ky mund t mos ngjaj pikrisht me vargjet e Safos, por kisha n mendje vijn e gjat bregdetare ose peshkatarin e barks me rrema, i cili kthehet n muzg. Poezia e Safos i drejtohet Hesperit, Yllit t Mbrmjes (Afrnats), si ylli q bashkon njerzit n shtpi pr tu prehur pas puns; ktu poezia e saj sht shtrembruar nga Elioti. Kemi, gjithashtu, edhe jehonn e vargjeve U kthye detari, u kthye nga deti (Home is the sailor, home from the sea) n poezin Rekuiem (Requiem) t Robert Luis Stivensonit (Robert Louis Stevenson, 1850-1894).

Vargu 234: Ja bhet fjal pr qytetin e Jorkshrit (Yorkshire), i njohur pr prodhimin e shajakut, ku gjat Lufts s Par Botrore u fituan para me thas, ja pr qytetin e Bredfordit (Bradford), nismtarin e industris s nafts n Pensilvani (Pennsylvania) dhe vendbanimin e njrit prej bashkkohsve t pasur t Eliotit, q pat studiuar n Harvard (Harvard), T. E. Henlit (T. E. Hanley).

Vargu 245: N origjinal: Thebes: 1. Qytet i lasht i Egjiptit t Eprm pran lumit Nil, sot n Egjiptin Qendror. Lulzoi ndrmjet shekujve XXII-XVIII para Krishtit si rezidenc mbretrore dhe qendr fetare pr adhurimin e Amenit (perndi e jets dhe e riprodhimit q paraqitej me shtat njeriu dhe kok dashi). Mbetjet arkeologjike prfshijn mjaft tempuj t mrekullueshm, si dhe varrin e Tutankhamenit (mbretit t Egjiptit gjat Dinastis XVIII) n afrsi t Lugins s Mbretrve 2. Qytet i lasht i Beotis n Greqin Qendrore Lindore, n Veri-Perndim t Athins. Fillimisht, ishte qytet i banuar nga Mikenasit dhe arriti kulmin e fuqis s 88

vet n shekullin IV para Krishtit, por m 336 u shkatrrua thuajse plotsisht nga Aleksandri. Tiresia jetoi n Teb pr shum breza, ku pa me syt e vet fatin tragjik t Edipit dhe t Kreonit; ai rrinte dhe profetizonte n treg pran mureve t Tebs. N

Metamorfozn e Ovidit ai shfaqet disa her si profet, duke u shndrruar n t till te rrfimi pr Narcisin dhe Ekon.

Vargu 253: Shih: Goldsmith, knga tek Vikari i Ueikfilldit (The Vicar of Wakefield). Olivia, personazhi i romanit t Oliver Goldsmithit, kndon kngn e mposhtme kur kthehet n vendin ku pat rn pre e joshjes seksuale: Kur e bukura grua marrzis i

dorzohet / Edhe fort me vones zbulon se burrat dalin fjale, / Me cilat hire dshprimit mund ti thot t shporret, / Me cilat dredhi lahen kto lajthitje, kto faje? / E vetmja dredhi pr ti mbuluar faje dhe lajthitje, / Pr t fshehur turpin nga gjith syt e s vrtets, / Para t dashurit pr tu penduar gjer n dhimbje, / Pr ti mjel shpirtin, i mbetka ti jap fund jets. (When lovely woman stoops to folly / And finds too late that men betray / What charm can sooth her melancholy, / What art can wash her guilt away? / The only art her guilt to cover, / To hide her shame from every eye, / To give repentance to her lover / And wring his bosom -- is to die.).

Vargu 257: Shih: Stuhia (The Tempest), si m sipr. Krahaso vargun 48, i cili sht marr nga ligjrimi i Ferdinandit, q vjen pas:

Duke vajtuar prsri pr Mbretin, mbytjen e tim ati (Weeping again the king my father's wreck).

89

Vargu 258: N Origjinal: Strand: Rrugkalim n Londrn Qendrore Perndimore, q shtrihet paralel me bregun Verior t lumit t Tamizit dhe n Lindje nga Sheshi Trefllger (Trafalgar Square), n Skajin Perndimor (West End), deri n qytetin e Londrs.

Vargu 264: Veprat e artit n pjesn e brendshme t kishs s Shn Magnus Dshmorit jan, sipas meje, ndr m t bukurat e Wren (Renit). Shih: Propozimi pr shkatrrimin e nntmbdhjet kishave t qytetit (The Proposed Demolition of Nineteen City

Churches, P. S. King & Son, Ltd.). Sr Kristofer Ren (Sir Christopher Wren, 1632-1723), arkitekt anglez q projektoi m shum se
50 kisha n Londr, m e njohura e t cilave sht Katedralja e Shn Palit (1675-1710). Veprat e tij laike prfshijn Teatrin e Sheldonit n Oksford (Sheldonian Theatre, Oxford, 1664-1669) dhe Bibliotekn e Kolegjit t Trinis n Kembrixh (Trinity College Library, Cambridge, 1676-1684). N kto vargje, muzika e kndshme, peshkatart q prehen pas puns, si dhe shklqimi i pjess s brendshme t kishs, t gjitha nnkuptojn botn e vlerave t vrteta, ku puna dhe prehja jan t prekshme, dhe ndodhin brenda kontekstit fetar. Mirpo, kemi t bjm vetm me nj rreze drite t astit t nj bote thuajse t humbur.

Vargu 266: Knga e (t triave) Bijave t Tamizit fillon ktu. Q nga vargu 292 deri te vargu 306, pa ndrprerje, ato flasin me radh. Shih: Muzgu i Zotave (Gtterdammerung), akti III, skena I: Bijat e Rinit. Elioti paralelizon Bijat e Tamizit me Vashat e Rinit n opern e Vagnerit Die Gtterdmmerung, t cilat vajtojn se, pas vjedhjes s arit t Nibelungve, bukuria e lumit humbi prgjithmon. Refreni n vargjet 277-278 sht huazuar nga Vagneri. Ndrkaq, Rini sht lum i Evrops Perndimore, q 90

formohet nga bashkimi e dy prurjeve ujore n Lindje t Zvicrs dhe rrjedh n nj gjatsi prej rreth 1,319 km, nga Veriu n Veriperndim, mes pr mes Gjermanis dhe Holands, deri sa derdhet n dy bigzime n Detin e Veriut. sht rrug kryesore e transportit tregtar ujor, e cila, nprmjet kanaleve, lidhet me lumenj t tjer t rndsishm Evropian dhe kalon prmes mjaft luginave piktoreske.

Vargu 275: N origjinal: Greenwich: Qytez n Londr, n ann Jugore t Tamizit; prkundruall ndodhet Ishulli i Qenve (Isle of Dogs) q, n t vrtet, sht gadishull. Ndoshta Elioti e lidh kt me temn e mparshme t Qenit.

Vargu 279: V. Froude, Elizabeth, vllimi I, kreu IV, letra e De Kuadras (De Quadra) pr Filipin e Spanjs: Pasdite ndodheshim n

lundr, duke par lojrat n lum. (Mbretresha) ishte vetm me Lordin Robert dhe me mua n pup, kur ata filluan t flisnin brokulla dhe shkuan deri n at pik, sa, Lordi Robert, m n fund, tha atypraty se nuk shihte ndonj arsye pse t mos martoheshin, po tia kishte nda mbretreshs. ("In the afternoon we were in a barge, watching the games on the river (The Queen) was alone with Lord Robert and myself on the poop, when they began to talk nonsense, and went so far that Lord Robert at last said, as I was on the spot there was no reason why they should not be married if the queen pleased.").

Vargu 293: N origjinal: Highbury: Periferi e banuar e Londrs. 91

Vargu 293: N origjinal: Richmond: Pjes e bukur e Londrs n ann Perndimore t Tamizit t Eprm; prgjat brigjeve t tij ka hotele dhe varka pr pushuesit.

Vargu 293: N origjinal: Kew: Qark n Perndim t Londrs s Madhe (Greater London), ngjitur me Rimondin, n Juglindje t Anglis. Aty ndodhen Kopshtet e famshm Botanik Mbretror, q u krijuan m 1759 dhe u pruruan para kombit m 1841.

Vargu 293: Krahaso: Purgatori, vjersha 133: Ricorditi di me, che son la Pia; / Siena mi fe, disfecemi Maremma , (Kujtomni mua,

q jam La Pia / Siena m bri, Marema m zhbri).

Vargu 296: N origjinal: Moorgate: Lagje e varfr n Lindje t Londrs.

Vargu 300: N origjinal: Margate Sands: Qytez bashkiake n Juglindje t Anglis dhe Lindje t Londrs, n grykderdhje t Tamizit. Qendr e njohur lodhse bregdetare. Shquhet edhe pr industrin e leht. Elioti bashk me t shoqen kaluan nj muaj ktu m 1921, pr t marr veten nga rraskapitja mendore (shih: Peter Ackroyd, T.S. Eliot, faqe 114-115). Kjo dshmohet

92

artistikisht te filmi Tom & Viv (Tomi dhe Viviana, 1994), ku rrfehet historia e jets s vrtet bashkshortore t Eliotit dhe Vivian Hej-Udit (Vivienne Haigh-Wood).

Vargu 307: Qytet dhe shtet i lasht i Afriks Veriore n Gjirin e Tunizis, n Verilindje t Tunizis s sotme. U themelua nga Fenikasit n shekullin IX para Krishtit dhe u shndrrua n qendrn e pushtetit Kartagjenas n Mesdhe pas shekullit VI para Krishtit. Qyteti u shkatrrua nga Romakt n fund t Lufts s Tret Punike (146 para Krishtit), por u rindrtua nga Jul Cezari dhe, m von (439-533 pas Krishtit); shrbeu si kryeqytet i Vandalve, para se t tjetrsohej prfundimisht nga Arabt (698).

Vargu 307: Krahaso: Shn Augustini Rrfimet (St. Augustines Confessions): ... to Carthage then I came, where a cauldron of

unholy loves sang all about mine ears: (... n Kartagjen ather u ktheva, ku n vesh m buiti knga e kazanit me dashuri t pashenjta).

Vargu 308: Teksti i plot i Predikimit t Zjarrit nga Buda (i cili, pr nga rndsia, prkon me Predikimin n Mal), nga ku jan marr kto fjal, do t gjendet i prkthyer n veprn Buddhism in Translation (Budizmi i prkthyer, Harvard Oriental Series), e autorit Henri Kllark Uorn, i Vjetri (Henry Clarke Warren, the late Henry Clarke). Zoti Uorn ishte nj nga pararendsit e mdhenj t studimeve mbi Budizmin n Perndim. N kt predikim, Buda udhzon priftrinjt e tij se t gjitha gjrat jan duke u djegur... 93

Syri ... sht duke u djegur; trajtat jan duke u djegur; vetdija e syrit sht duke u djegur; mbresat e mbledhura nga syri jan duke u djegur; dhe do lloj prjetimi, i kndshm, i pakndshm, ose shprfills, e ka zanafilln te vartsia nga prshtypjet e mbledhura nga syri, i cili, gjithashtu, sht duke u djegur. Dhe, far sht duke i djegur kto gjra? Un them, zjarri i pasionit, zjarri i urrejtjes, zjarri i prishamendjes. (The eye, O priests, is on fire; forms are on fire; eye-consciousness is on fire; impressions received by the eye are on fire; and whatever sensation, pleasant, unpleasant, or indifferent, originates in dependence on impressions received by the eye, that also is on fire. / And with what are these on fire? / With the fire of passion, say I, with the fire of hatred, with the fire of infatuation;).

Vargu 309: Srish, nga Rrfimet e Shn Augustinit. Prmbledhja e ktyre dy prfaqsuesve t asketizmit Lindor dhe Perndimor, si kulmi i ksaj pjese t poezis, nuk sht e rastsishme.

Titulli i Pjess IV: Kjo pjes sht rimarrje e shtat vargjeve t fundit t poezis s hershme Dans le Restaurant t Eliotit. Pjesa shkoqitet n dy mnyra: ja si vdekje nga uji pa ringjallje (shprdorimi i ujit), ja simbolizon vetflijimin q i paraprin rilindjes. sht e vrtet se Flebasi pastrohet nga interesat e veta tregtare dhe kotsit kur prjeton ndryshimin e detit dhe Uestoni na tregon pr hedhjen e prvitshme n det n Aleksandri t nj shmblltyre t koks s Adonisit, e cila duhet t nxirret jasht pas shtat ditsh 94

nga ndjeksit e ngazllyer t ktij kulti. Megjithat, shumica e shkoqitsve e shohin mbytjen e Flebasit si vdekje nga uji q nuk sjell ringjallje, edhe pse vdekja prmban nj kuptim t uditshm paqeje. Krahaso me vargun 47.

Vargu 312:Sipas librit t Xhesi Uestonit, Nga rituali te romanca, Flebasi sht Mbreti Peshkatar, i cili jetoi si Mbreti pa pik fuqie i Shkretanis. Autorja e mori personazhin nga miti i lasht i Flebas Fenikasit. Sipas ktij miti, Flebasi sht detari q duhet t vetflijohet, me qllim q t shptoj Mbretin Peshkatar. Nse arrin ta shptoj mbretin, vendi i tyre shterp dhe i that do t ringjallet. Flebas Fenikasi prfaqson nj personazh q mund t shihet si i ngjashm me Krishtin, i cili u vetflijua, me qllim q t rilindte nj jet t re: Edhe nse e shohim Flebasin si Krisht dhe flijimin e tij n emr t bots, edhe nse e shohim Flebasin si vdekatar t zakonshm, kuptojm se, q t sillet paqja, rilindja dhe riprtritja, fillimit t ri duhet ti paraprij vdekja. Rrjedhimisht, uji i sjell toks rilindje dhe pjellori. Vdekja e Flebasit nga uji prfaqson vetflijimin e madhrishm, i cili simbolizon jetn q sjell uji.

Titulli i Pjess V: N fillim t Pjess V shfrytzohen tre tema: udhtimi pr n Emaus, avitja te Kishza e Rrezikshme (shih librin e Zonjush Uestonit) dhe kalbzimi i sotshm i Evrops Lindore. Udhtimi pr n Emaus (shih rreshtin 360 dhe shnimin 9, faqe 2158) sht tipar i rndsishm n rrfimin pr Krishtin dhe, n kt pjes t Shkretanis, lidhet m qart me kt rrfim. Krishti lidhet me Zotin e vrar t pjelloris, por, gjithsesi, nuk ka ringjallje. 95

Vargu 328: Kto vargje, q prmbajn aluzione pr burgosjen dhe gjykimin e Krishtit, pr Gjethsemanin dhe Golgotn, nnkuptojn ditt e pashpresa ndrmjet t Premtes s Zez dhe Pashks, ndrmjet Kryqzimit dhe Ringjalljes, ka lidhet me vdekjen e Mbretit Peshkatar.

Vargu 354: Krahaso: Grasshopper: Karkalec: Profecia e Kishtarit: ...karkaleci do t jet barr dhe dshira do t shuhet... (...and

the grasshopper will be a burden, and desire will fail) Krahaso, gjithashtu, me vargun 23.

Vargu 357: Ky sht Turdus aonalaschkae pallasii, shpendkeqja (mullibardh, mugth, mllenj) vetmitare q e kam dgjuar n Qarkun e Kubekut (Quebec County). epmeni (Chapman) thot tek Handbook of Birds in Eastern North America (Doracaku i

zogjve t Ameriks Veri-Lindore): ... it is most at home in secluded woodland and thickety retreats.... Its notes are not remarkable for variety or volume, but in purity and sweetness of tone and exquisite modulation they are unequalled. Its waterdripping song is justly celebrated. ( t shumtn e hers, haset pyjeve t vetmuara ose strehve npr zabele... Notat e saj nuk shquhen pr variacion, as pr volum, por, pr sa i prket qartsis dhe mblsis s tonit dhe modulimit elegant, ato jan t pashoqe.). Me t drejt i thurn lavde pr kngn e ujit q pikon.

96

Vargu 360: Rreshtat e mposhtm u nxitn nga nj rrfim pr nj nga ekspeditat n Antarktik [harrova cila syresh, po mendoj se bhet fjal pr at t Shaklltonit (Shackleton)]: rrfehej se grupit t eksploruesve, sa her u shtereshin fuqit, u shfaqej vazhdimisht vegimi se mes tyre ndodhej nj njeri m tepr nga sa ishin n t vrtet.

Vargjet 367-377: Krahaso: Herman Hese (Hermann Hesse), Blick ins Chaos (Vshtrim n zemr t kaosit): Schon ist halb

Europa, schon ist zumindest der halbe Osten Europas auf dem Wege zum Chaos, fhrt betrunken im heiligen Wahn am Abgrund entlang und singt dazu, singt betrunken und hymnisch wie Dmitri Karamasoff sang. Ueber diese Lieder lacht der Brger beleidigt, der Heilige und Seher hrt sie mit Trnen. (Tashm gjysma e Evrops, tashm, t paktn gjysma e Evrops Lindore, rrugs pr n Kaos, vozit e dehur nga pasioni i shenjt zgripit t theqafjes, kndon dehshm, sikur t jet duke knduar himnin, ashtu si kndonte Dimtri Karamazov [te Vllezrit Karamazov t Dostojevskit]. Borgjezi i fyer qesh me kto kng; shenjti dhe profeti i dgjon duke qar).

Vargu 389: Ktu nnkuptohet asti i afrimit t dshprimit prpara Kishzs s Rrezikshme, kur kalorsi krkimtar nuk sheh asgj aty, prve shkatrrimit. Kjo rrenamendje e hiit sht prova e mbrame e kalorsit.

97

Vargu 393: Varianti Frngjisht i Kikiriki, kikiriki. Knga e gjelit sinjalizon largimin e fantazmave dhe t shpirtrave t kqij. Krahaso: Hamleti, akti I, skena I, vargu 157 e n vijim.

Vargu 396: Lum n Veri t Indis dhe Bangladeshit, q gjarpron Maleve t Himalajs dhe rrjedh n nj gjatsi prej 2, 510 km, zakonisht n drejtim t Lindjes, prgjat nj fushe t pafund, duke u derdhur n Gjirin e Bengalit. Lumi sht i shenjt pr Hindut.

Vargu 398: N origjinal: Himavant: Himavant: sht njri nga malet e Himalajave. Malet e Himalajs, t gjith tok, jan quajtur streha e bors dhe, gjithashtu, boshti i toks. Malet Himalaja quhen vargmalet m t shenjta t planetit. Ato jan, po ashtu, malet m t larta t bots, q e afrojn at me Zotin dhe prmenden shpesh n Mitologjin e Tibetit. Pr kt arsye, Elioti mund ti ket prmendur, q t tregoj ngjitjen e njeriut drejt Zotit.

Vargu 401: Datta, dayadhvam, damyata (Jep, duaj, vetprmbahu). Fabula e kuptimit t bubullims gjendet n librin

Brihadaranyaka Upanishad, 5, 1. Prkthimi gjendet n veprn e Doisenit (Deussen) Sechzig Upanishads des Veda, faqe 489.
Fabula e Hinduve, s cils i referohet Elioti, sht ajo e Zotave, e njerzve dhe demonve, q me radh iu lutn at Prajapatit: Folna, o Zot. Secilit syresh ai i ktheu prgjigje me rrokjen e vetme: Da, dhe secili grup e shkoqiti at sipas mnyrs s vet: 98

Datta: jap lmosh; Dayadhvam: ushqej dhembshuri; Damyata: ushtroj vetprmbajtje. Fabula prmbyllet: Ja se prsrit zri hyjnor, Bubullima, kur thot: Da, Da, Da: Vetprmbahuni; jepni lmosh; tregohuni t dhembshur. Prandaj, njeriu duhet ti ushtroj kto tre gjra: vetprmbajtjen, dhnien e lmoshs dhe dhembshurin.

Vargu 408: Krahaso: Uebster, The White Devil (Djalli i bardh) , akti V, skena VI: ... theyll remarry / Ere the worm pierce your

winding-sheet, ere the spider / Make a thin curtain for your epitaphs. ( do t rimartohen / Na ishte krimbi q shponte arafin gjarprues, na ishte merimanga / Q bnte perden e holl pr epitafet tuaja).

Vargu 412: Krahaso: Dante, Ferri, XXXIII, 46: ed io sentii chiavar luscio di sotto / allorribile torre, (dhe dgjova tek kyej

posht dera / e kulls s tmerrshme). Krahaso, gjithashtu: H. Bredli (H. Bradley) Appearance and Reality (Dukja dhe realiteti), faqe
346: My external sensations are no less private to myself than are my thoughts or my feelings. In either case my experience falls

within my own circle, a circle closed on the outside; and, with all its elements alike, every sphere is opaque to the others which surround it.... In brief, regarded as an existence which appears in a soul, the whole world for each is peculiar and private to that soul. (Ndijimet e mia t jashtme nuk jan m pak vetjake pr unin tim, se mendimet ose ndjenjat e mia. N secilin rast, prvoja ime mbetet brenda qarkut tim, nj qark i mbyllur nga jasht; dhe, me t gjith elementt e tij t ngjashm, do sfer sht e

99

paprshkueshme nga t tjerat q e rrethojn... Shkurt, par si nj gjalles q shfaqet n nj shpirt, krejt bota pr secilin sht e veant dhe vetjake pr at shpirt).

Vargu 417: N origjinal: Coriolanus: Koriolanus: Gaius Marcius Coriolanus besohet gjersist se ishte figur legjendare, i cili, si thuhet, ka jetuar gjat shekullit V para Krishtit. Atij iu dha nofka Koriolanus, pasi zaptoi qytetin Volsk t Koriolit (Corioli) m 439 para Krishtit. Sipas Plutarkut, Koriolanusi prfaqsonte aristokracin Romake dhe respektohej nga Senati i Roms, ngaq kundrshtonte me argumente prirjet demokratike t plebenjve. Ai u przu nga Roma dhe u dnua pr shprdorim t fondeve publike. M von, u ngrit kundr Roms dhe bri aleanc me popullsin Volske, kundr t cils pat luftuar dikur. Plutarku rrfen se Koriolanusi u maskua dhe hyri vjedhurazi n shtpin e nj fisniku t pasur Volskian, nj far Tulus Aufidiusi (Tullus Aufidius) dhe iu paraqit si nevojtar. Pastaj, Koriolanusi dhe Aufidiusi, i bindn Volskiant t thyenin marrveshjen me Romn dhe t ngrinin nj ushtri pr ta pushtuar. Kur trupat Volskiane t Koriolanusit krcnuan, nnat Romake, duke prfshir t shoqen dhe nnn e Koriolanusit, u drguan pr ta bindur q t trhiqej nga sulmi. Sapo pa nnn, gruan dhe fmijt q po i binin n kmb duke iu lutur, Koriolanusi u pendua, trhoqi trupat nga kufiri i Roms dhe u kthye n qytetin e lindjes s Aufidiusit, t quajtur Antium. M pas, Aufidiusi gjeti mbshtetje pr ta uar Koriolanusin n nj gjyq t ngritur nga ana e Volskianve, dhe m pas organizuan nj pu pr ta vrar para prfundimit t gjyqit. Rrfimi pr afrimin e Koriolanusit me Aufidiusin sht shum i ngjashm me historin e Themistokliut, prijsit t demokracis Athinase, i cili ishte bashkkohs i Koriolanusit (duke marr parasysh dallimin e rndsishm 100

se Themistokliu ishte figur historike e kohs, kurse Koriolanusi nuk ishte i till). Gjat dbimit t Themistokliut nga Athina, ai udhtoi pr n shtpin e Admetit (Admetus), Mbretit t Molosve, i cili ishte armiku personal i tij. Themistokliu shkoi i maskuar tek Admeti dhe iu lut si nj i arratisur, ashtu si i qe lutur Koriolanusi Aufidiusit. Mirpo, Themistokliu nuk ndrmori asnjher veprime ushtarake kundr Athins. Koriolanusi, i cili veproi i shtyr nga krenaria dhe jo nga detyra, sht shembulli i qart i njeriut t ndryr n burgun e unit t vet. Ai udhhoqi armikun kundr qytetit t lindjes, pr shkak t krenaris s lnduar. (Krahaso: Shekspiri, Coriolanus).

Vargu 425: Shih: Ueston, From Ritual to Romance (Nga rituali te romanca), kreu pr Mbretin Peshkatar.

Vargu 426: Krahaso: Isaia 38:1: Kshtu foli Zoti: Vendos rregull n shtpin tnde, sepse ti do t vdessh, dhe nuk do t jetosh . Uni gjithprfshirs, i cili shfaqet n veprimin simbolik t peshkimit (duke krkuar shptim, riprtritje, prjetsi) me Shkretanin pas shpine, vret mendjen se deri n pik mund t ndreq punt e veta.

Vargu 427: Nj nga vargjet pasardhs t ksaj ninulle sht: Merre elsin dhe kye brenda, zonja ime e mrekullueshme.

101

Vargu 428: Shih: Purgatori, XXVI, 142-148. Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; / consiros vei la passada folor, / e vei jausen

lo joi quesper, denan. / Ara vos prec, per aquella valor / que vos guida al som de lescalina, / sovenha vos a temps de ma dolor.(Jam Arnauti, shkoj duke vajtuar e duke knduar; / Marrzit e mia t shkuara i gjykoj me pendes, / Dhe, i lumtur, prtej perdeve shoh gzimin e ndrruar. / Ndaj tani ju prgjrohem pa prtes, / Pash fuqin q ju shpie krye shkallve, / Kujtoni dhimbjet e mia ende pa gabuar.), kurse Elioti citon vargun: Poi sascose nel foco che gli affina. (Pastaj ai u fsheh n zjarrin q i pastron).

Vargu 429: Shih: Pervigilium Veneris (Vigjilimi i Veners). Krahaso: Filomela n Pjesn II dhe Pjesn III. Pjesa Latinisht n tekst do t thot: Kur do t bhem si dallandyshja? sht marr nga Vigjilimi i Veners, poezi e von anonime n latinisht, ku grshetohet himni pr Venern me prshkrimin e pranvers. Dy strofat e fundit t saj t sjellin ndr mend mitin e Tereut, Proknes dhe Filomels (vese, n kt variant dallndyshja barazohet me Filomeln); gjendja shpirtrore e poetit anonim ndryshon duke u shndrruar n trishtim, t grshetuar me shpresn pr riprtritje: Vasha e Tereut kndon nn hijen e plepit, q t mendohet se

nga goja e saj dalin dridhmat muzikore t dashuris, dhe jo ankesa e motrs pr t shoqin barbar... Ajo kndon, ne heshtim. Kur do t vij pranvera ime? Kur do t bhem si dallndyshe, q t mund t dal nga heshtja? Heshtja ma vrau Muzn, dhe Apoloni nuk mi hedh m syt. Krahaso poezin Itylus t Suinbrnit (Swinburne), e cila fillon: Dallndyshe, motra ime, O motr dallndyshe,

102

/ Si mund t jet zemra jote plot pranver dhe lirikn e Tenisonit (Tennyson) te vepra Princesha (The Princess): O Dallandyshe, Dallandyshe, q fluturon, fluturon drejt Jugut.

Vargu 430: N origjinal Frngjisht: Princi i Akuitanis n kulln e rrnuar. Shih: Zherar d Nervalit (Gerard de Nerval), El

Desdichado.

Vargu 431: Kjo mund t lidhet me gjith poemn: jan copza t mbledhura nga folsi n prpjekje pr tu pajtuar me gjendjen e vet.

Vargu 432: Shih veprn The Spanish Tragedy (Tragjedia spanjolle) t Kidit (Kyd). Nntitulli i saj sht Hieronymos Mad Againe (Hieronimi u mend prsri, 1594). Kjo vepr sht nj nga shembujt e hershm t tragjedis Elisabetiane pr hakmarrjen. Hieronimi, i mendur nga vrasja e t birit, organizoi hakmarrjen, kur iu krkua t shkruante skenarin e nj gostie mbretrore. Ai u prgjigj: Ather, pse duhet tju ujdis? dhe i ndrtoi pjest e gostis mbretrore n mnyr t till q, n rrjedhn e veprimit, t vriteshin t gjith vrassit e t birit. Ndrkaq, Tomas Kidi (Thomas Kyd, 1558-1594) ishte dramaturg Anglez, i prfolur edhe si bashkautor i mjaft veprave t Shekspirit, autor i Tragjedis Spanjolle dhe nj nga figurat m t rndsishme n zhvillimin e drams Elisabetiane. Kidi u dergj n errsir deri m 1773, kur Tomas Haukinsi (Thomas Hawkins), nj nga redaktort e hershm t 103

drams, zbuloi se ai emrtohej si autor i asaj drame nga Tomas Hejudi (Thomas Heywood) n veprn e tij Apologie for Actors (Apologji pr aktort). Njqind vjet m von, studiuesit Gjerman dhe Anglez filluan t hedhin drit mbi jetn dhe veprn e tij, duke shkuar deri te zbulimi i uditshm se ai mund t ket qen autori i vrtet i tragjedis Hamleti.

Vargu 434: Shantih. Si prsritet ktu, sht mbyllja zyrtare e nj Upanishadi. Paqja prtej mirkuptimit sht barasvlersi yn pr kt fjal. Upanishadet jan pjes e shkrimeve t shenjta Shruti t Hinduve, t cilat, kryesisht, merren me meditimin dhe filozofin, duke u konsideruar si udhzime fetare nga shumica e shkollave t Hinduizmit. Ato, gjithashtu, prmbajn transkriptime t diskutimeve t ndryshme shpirtrore dhe, prej 123 librave q mendohet se prbjn Upanishadet, 12 syresh pranohen si kryesor nga t gjith Hindut. Upanishadet jan shkoqitje t Vedave, t synimit dhe thelbit t tyre dhe, ksisoj, njihen si Vedanta:

Fundi i Vedave. Ndrkaq, termi Upanishad vjen nga fjalt Sanskritishte upa (pran), ni (posht) dhe ad (ulem), q do t thot
ulem pran nj msuesi shpirtror pr t marr udhzime. Msuesit dhe studentt shfaqen n skena t larmishme (bashkshorti q u kthen prgjigje pyetjeve rreth pavdeksis, adoleshenti q merr msime nga Vdekja, etj.). Nganjher ditunart jan gra dhe, shpesh, udhzimet (ose, m sakt, frymzimet) krkohen nga mbretrit. Fakti q urata prmbyllse bhet n nj gjuh kaq t huaj pr traditn Perndimore, tregon se zgjidhja krkohet, por nuk arrihet.

104